PRACE KOMISJI ETNOGRAFICZNEJ POLSKIEJ AKADEMJI UMIEJTNOCI Nr. 12.

HENRYK BIEGELEISEN

LECZNICTWO
LUDU POLSKIEGO

(z 100 rycinami)

Wersja elektroniczna: Adrian (Sauron) Siemieniak

K R A K O W I E

1929

POLSKA AKADEMJA UMIEJTNOCI

SKAD GWNY W KSIGARNIACH GEBETHNERA I WOLFFA, WARSZAWA - KRAKW - LUBLIN - D - PARY POZNA WILNO - ZAKOPANE

PRACE KOMISJI ETNOGRAFICZNEJ POLSKIEJ AKADEMJI UMIEJTNOCI Nr. 12.

HENRYK

BIEGELEISEN

LUDU POLSKIEGO

(z 100 rycinami z klinik uniw. lwow.)

K R A K O W I E 1929

POLSKA AKADEMJA UMIEJTNOCI

Autor przedstawi Komisji Etnograficznej prac niniejsz ju po jej wydrukowaniu. Ksika ta nie przesza wic przez korekt redakcyjn Komisji, czem tmacz si niektre odchylenia od ustalonego w Pracach Komisji Etnograficznej" typu wydawniczego.

Sowo wstpne.
U w a a m j a k o w i e l k i d l a s i e b i e z a s z c z y t , e k s i g t, o w o c mozolnych studjw, wiedzy i kunsztu pisarskiego poprzedzi m o g sowem w s t p n e m . Przedmiot pracy Dra Biegeleisena wchodzi w zakres, ktry z d a w n a budzi moje y w e zainter e s o w a n i e . O n o te zbliyo m n i e d o a u t o r a w c z a s a c h jeszcze, g d y z zapaem ledzilimy pierwszy rozpd w i e d z y f o l k l o r y s t y c z n e j . N a z r b a c h , k t r e zaoyli w i e l c y m i s t r z o wie nauki ludoznawczej, bracia Grimm, Kolberg, Karadzi, w z n i s si i r o z r a s t a g m a c h n o w e j n a u k i , b a r d z i e j cisej, gbiej ku przyczynom i p o c z t k o m sigajcej. We Francji, W o s z e c h , N i e m c z e c h , Anglji, A m e r y c e p o w s t a w a y n o w e pisma: Melusine" Gaidoza, Revue des traditions p o p u laires" Sebillota, Archivio delie tradizioni popolari" Jzefa Pitre, A m U r q u e l l " K r a u s s a i Z e i t s c h r i f t f u r V o l k s k u n d e " Weinholda. O n e nieustannie przynosiy nam n o w e przyczynki n o w e pki wiata W t e d y to rwnie w Warszawie m niezwykego umysu, Jan Karowicz stworzy i dla Polski p o d o b n k u n i c n a u k o w . J e g o k o s z t e m i z a c h o d e m u k a z a a si W i s a " , dla l u d o z n a w c w polskich rdo n i e u s t a n n e g o z a i n t e r e s o w a n i a . K a d y j e j p r z y c z y n e k b u d z i n o w e myli, k a d a jej stronica p r a w i e w y w o y w a a p o w a n e refleksye lub entuzjazm.

W w c z a s i m y t e o b a d w a j zaprzglimy si w r y d w a n boginki folkloru uprzy jej do dzisiaj nie zdjlimy z siebie. U b i e g o s p o r o lat, P o l s k a n i w a f o l k l o r y s t y c z n a , n a k t r e j w o k r e s i e m i d z y 1 8 9 0 a 1 9 0 0 tyle k o s w w i e t n y c h dojrzao, opustoszaa w latach nastpnych. Zeszli do g r o b u Karowicz, opaciski, Gloger, Majewski, witek, M a r y a n Udziela. Szczcie, e Seweryn Udziela, niestrudzony, energiczny i peen wiatego umysu pozosta nam, aby rzuci n i e j a k o p o m o s t m i d z y s t a r s z e i m o d s z e p o k o l e n i a i e w y n u r z y y si n o w e a t a k w i e l e o b i e c u j c e n a z w i s k a J a n a Bystronia i A d a m a Fischera, znakomitych uczonych, o k o o k t r y c h u k a d a si c a y w i a n e k i n n y c h , m o d s z y c h si, a b y u t r z y m a u nas p o z i o m f o l k l o r y s t y k i i e t n o l o g j i na odpowiedniej wyynie. W t e j w a n i e chwili p r z e o m o w e j H e n r y k B i e g e l e i s e n rzuci si z c a y m z a p a e m do z a p e n i e n i a luki w n a s z e , t w r c z o c i n a u k o w e j . A t e m to g o d n i e j s z e u z n a n i a i p o dziwu, i rozwin tak yw dziaalno w porze ycia, kiedy z a z w y c z a j inni w s t p u j w l a d y g r e c k i e g o s t a r c a , o k t r y m p i e w a Jzef M a r j a H e r e d i a , z e z a s i a d a p r z v o g n i s k u , a b y o p r z e s z o c i t y l k o roi. Dla autora Matki i dziecka" Wesela", U kolebki, przed otarzem, nad mogi", trzech dzie o rozmiarach i m p o n u j c y c h ( p o 5 0 0 - 6 0 0 stron), p o d e szy w i e k n i e istnieje. W d n i a c h g d y s z r o n s t a r o c i s k r o n i e o b i e l a , on z m o d z i e c z y m z a p a e m i z n i e w y c z e r p a n e n e r g i p r z e b i j a si p r z e z k n i e j e f o l k l o r u c u d z o z i e m s k i e g o i s k a d a n a otarzu p o l s k i e j w i e d z y o w o c s w o j e j p r a c y w p o s t a c i k s i g , b e z k t r y c h d z i s i a j a d e n l u d o z n a w c a nie b d z i e si m g o b y . F o l k l o r s k a d a si z m n s t w a e l e m e n tw. Biegeleisena pociga gwnie obrzdowa strona. Czynniki psychiczne tego pocigu s zrozumiae. O b r z d y to u z e w n t r z n i e n i a t a j e m n i c z y c h si m y l o w y c h c z o w i e k a pierwotnego. Wszystko, co na horyzoncie duszy pierwotnej u k a d a si w z w a r t a m a s p r z y z w y c z a j e , c z o w i e k p i e r w o t n y otacza aureol mistycyzmu, a nastpnie w y o b r a e n i o m tym n a d a j e o d p o w i e d n i w a g spoeczn. T a k rodzi si

obrzd. Z jednej strony przykuwa on dusz czowieka do wiatowych tajemnic, z drugiej ustala jej czno z yciem z a r w n o jednostki, jak ogu. Krystalizuje wic w sobie o b r z d n a j w a n i e j s z e czynniki, z k t r y c h s k a d a si y c i e spoeczestw pierwotnych. M a t e z p o d s t a w o w e z n a c z e n i e religijne. Na podcielisku b o w i e m m i s t y c y z m u w y r a s t a p r z y k a d y m o b r z d z i e o b f i t a flora religijna: z a b o b o n , w i e r z e n i e i w r e s z c i e j e d n o czca je w pewien system mitologja. Nic wic dziwnego, e t e n w y t w r s p o e c z e s t w a p i e r w o t n e g o b o folklor nie jest niczem innem, jak pozostaoci tego spoeczestwa p o c h o n u w a g b a d a c z a o u m y l e t a k w n i k l i w y m , jak u m y s Biegeleisena. W e s e l e " Matka i dziecko" tudzie U kolebki, p r z e d o t a r z e m , n a d m o g i " , o d s a n i a j n a m d z i k i jemu najtajniejsze gbie duszy prawiekowej. Obecnie niestrudzona Arachna jego umysu zesza k u l e c z n i c t w u l u d o w e m u . Z d a w a o b y si, e o n o ley n a u b o c z u o d w i e l k i c h m o m e n t w o b r z d o w y c h , w istocie j e d n a k r z e c z m a si w p r o s t p r z e c i w n i e . Z d r o w i e c z o w i e k a w e d l e w y o b r a e p i e r w o t n y c h nie z a l e y b y n a j m n i e j o d n o r m a l n e g o u k a d u w e w n t r z n y c h si i f u n k c y j o r g a n i z m u . W s p o e c z e s t w i e w s p c z e s n e m lek a r z i m e d y c y n a m a j n a celu u t r z y m a n i e t e g o n o r m a l n e g o ukadu, a w razie nadwerenia przez czynniki c h o r o b o twrcze, z r w n o w a e n i e jego p o n o w n e . Dla czowieka p i e r w o t n e g o siy w e w n t r z n e o r g a n i z m u , ich g r a w z a j e m n a , ich r o z k a d i o d p o r n o nie p o s i a d a j n a j m n i e j s z e j w a g i . C z o w i e k p i e r w o t n y nie d o m y l a si ich istnienia. Jest o n p r z e k o n a n y , e p r z y s z e d n a w i a t i istnieje j a k o m o c n i e u g i t a , k t r a y a b y n i e s k o c z e n i e d u g o , g d y b y nie g r a s o wali czarownicy, co nasyaj na chorob. C h o r o b a stanowi czynnik zupenie postronny, on dziaa z zewntrz, o p a n o w u j e o r g a n i z m w s p o s b , k t r e g o c h a r a k t e r y s t y k jest cierp i e n i e i s t o p n i o w e w y c z e r p a n i e . G d y si t e n c z y n n i k z e w n t r z n y w y p d z i , c z o w i e k s t a j e si t a k i m , j a k i m b y p r z e d t e m i ma d a l e j y ad infinitum.

Chycio mi co w b o k u m w i wieniak polski, w t e n s p o s b w y r a a n a j d o k a d n i e j myl p i e r w o t n . C o " to j a k a za sia z z e w n t r z . P o t r z e b a j w y p d z i , j a ko zamwienie lub spalenie w ogniu lekkim, (jak spalenie ry przez pk kakw), p o n a d t o o d p o w i e d n i e zaklcie przec i w k o zej sile w y m i e r z o n e to lek p i e r w s z o r z d n e j w a r t o c i . B a d a c z e m e d y c y n y p i e r w o t n e j , n a k t r y c h czele n a l e y p o s t a w i Bartelsa, autora dziea Die Medizin der N a t u r v o l k e r " , w y o d r b n i l i r o z m a i t e f o r m y tej z e w n t r z n e j siy c h o r o b o w e j i rozmaite s p o s o b y jej w y p d z a n i a . Z n a j d u j e m y tam u wielu ludw wybitniejsze choroby majce s w e g o demona. Wypdzanie z a jest w y s t r a s z e n i e m z a p o m o c haasu i zabiegw czynnych, zaklinaniem, nareszcie bardzo d o d a t k o w o usuwaniem przez p o d a n y rodek rolinny, organiczny lub anorganiczny. Ale praktyki gularskie, o postaci rytualnej, trzymaj prym w tej symfonji etnograficznej. W s p c z e s n e l e c z n i c t w o l u d o w e o p i e r a si i u n a s na tych prastarych p r a k t y k a c h . P o d u s k ich pczniej zarodki metod racjonalnych. Metody owe, czsto bardzo jeszcze niewystarczajce, posiadaj mimo wszystko niezap r z e c z o n e z n a c z e n i e . Dr. M a r j a n U d z i e l a w y k a z a t o k i e d y w s w e m w y b o r n i e o p r a c o w a n e m dziele M e d y c y n a i p r z e s d y l e c z n i c z e l u d u p o l s k i e g o " . O d 1891 r o k u , w k t r y m d z i e o to wyszo, b a d a n i a polskie i zagraniczne przyniosy wiele n o w e g o . Na wyrnienie zasuguje znakomite dzieo TalkiHryncewicza o lecznictwie ludu ruskiego. Dr. Biegeleisen c z c o w e wyniki w jeden obfity pk i w i c je wstg s w y c h rozlegych znajomoci, ukazuje nam w n o w e m wietle lecznictwo ludu polskiego. Istny t o k a l e j d o s k o p z a b y t k w p r z e d d z i e j o w y c h , a w r d n i c h k i e k u j i w listki si stroj z i a r n a z c z a s w p n i e j szych. W s z y s t k o to razem tworzy w tej tak starannie opracowanej ksice przedziwny obraz epok zamierzchych tudzie czasw nowszych i coraz to n o w s z y c h . y w y obraz, zajmujcy zarwno badacza z a w o d o w e g o , jak histo-

ryka medycyny, etnografa, jak czowieka wyksztaconego wogle. Miejmy nadziej, e zdumiewajca skrztno polskiego badacza, wsparta o wielk jego wiedz, niejednem jeszcze dzieem rwnej doniosoci, jak szereg ju wydanych, wzbogaci ojczyst literatur ludoznawcz. Pary, w marcu 1929.

Dr. med. Wodzimierz Bugiel

Wiceprezes To w. antropologicznego w Paryu.

Gazda Juraszek, zwany lopek, z Jeleni (p ywiecki, stynny na dalek okolic chirurg wiejski (f 1908 r.). Fotografja w Muzeum etnograficunem w Krakowie.

Wyprysk zwany Ognikiem LUB Koszul. (Zdjcie fotograf. na Klinice chorb dziec. Prof. Dr. Groera)

Dziecko u baby na garnuszku y wione. (Z kliniki chorb dziecicych uniw lwow. )

Soniowacizna wrodzona nogi u dziecka (Elephantiaris)

Czyraki t. z. psiurki Zdjcie fotogr. z Kliniki chorb dziecicych Prof. Dr. Groera.

Przyczyny chorb.
Pojcia naszego ludu o chorobach i sposoby ich leczenia, przepojone atawizmem kultury wygasych wiekw, nie odbiegaj od stanu lecznictwa innych ludw. Pomoc dawana przez matk dziecku, wyjcie drzaski z biaka, czy okrycie rany chodzcemi zioami, te i tym podobne zabiegi, praktykowane u nas na wsi, s wasnoci wszystkich ludw. Wiele z tych wyobrae i praktyk, nieraz bezcelowych, a nawet szkodliwych, wydaj si na pozr jedynie zbiorem przesdw sprzecznych z nauk, a nawet z prostym rozsdkiem, przy bliszem jednak poznaniu odsaniaj one nieznane drogi, ktremi kroczya myl lecznicza cd pierwszych j e j zawizkw, wyaniajcych si z samozachowawczego instynktu i pomocy bliniego, tych najstarszych rde sztuki lekarskiej, a na sam prg ksikowej medycyny, skd rozchodz si do dzi midzy ludem rne wiadomoci, czerpane porednio z nauki i sztuki lekarskiej. Lecznictwo ludu polskiego to pstra mozaika, zoona z kamykw, nalecych do rnych epok; spotykamy tu obok przeytkw z doby przedchrzecijaskiej, reminiscencje z czasw rzymskich, i szcztki redniowiecznej magji, przecigajcej si do 19 wieku. Na skarbnic sztuki leczniczej naszego ludu zoyy si obok praktyk grubej err.pirji, rodzicielki medycyny dowiadczalnej, mistyczne wyobraenia o chorobie. Jako najwaniejsze p r z y c z y n y chorb uznane s wrd naszych wocian: Dopust Boy, nasanie zego ducha, przeklestwa, czaiy, uroki. Chorob raka zaszczepia mucha, ktr3 siedziaa na zdechym raku". Ra powstaje z przelknienia" i t. p. Jewdokja Bojczuk, znachorka z Bortnik na Pokuciu, utrzymywaa, e chorob moe spowodowa zy duch, djabe, upii, straczieta (=duch dziecicia, pozbawionego ycia przez wasn matk), chorob nasya te bardzo czsto wrg, lubo i przyrodzone przyczyny si s wykluczone. <St. Piotrowicz. Znachorka i wrba. Lud 1907 XIII 216). Reumatyzmu, zwanego prystrytem, dostaje si w mniemaniu ludu ukraiskiego, gdy ktobos nog nastpi robaka, ktry wierci w drzewie lub ziemi". Podobnie i kurz lepot dostaj ci, co na miecisko koo chaty nastpili". (E. Rulikowski w Zbiorze antrop. 1879. III. 109.) Choroby dziecinne, wedug mniemania Rusinw, powstaj z wiatru lub z wody. I w wierzeniach wyspiarzy sycylijskich choroba pochodzi z powodw nadprzyrodzonych: czarw, nasania, zego oka i tp. W pojciu ydw polskich chorob a nawet mier powoduje czarownica, g d j w posiadaniu jej znajd si wosy, paznokcie lub co z odziey, dotykajcej ciaa danej osoby, np koszula. By olepi

czowieka, czarownica przeciga wos jego przez oko aby, ktr potem puszcza na wolno. Nasze lecznictwo ludowe przypisuje powstanie chorb przedewszystkiem czarom. Zada i odczyni czary, tj. chorob podoy i usun, umiej ludzie, ktrzy jak np. owczarze i kowale zna tury swego zajcia mieli sposobno bliszego zapoznania si z organizmem ludzkim (zwierzcym) a nabyli znajomoci tajemniczego obcow: ni?, z duchami. Czarodziejw i czarownice, spotykamy na wszystkich stopniach uspoecznienia, od najstarszych pomnikw pimiennictwa, a zajciem ich jest nietylko leczenie, ale take wrbiarstwo, kierownictwo obrzdw i tp. Czynnoci bowiem kultu i lecznictwo, zostajce w organicznym ze sob zwizku, miay pierwotnie na celu przebaganie niewidomych potg, sprawcw choroby, burz, wojny, doli i niedoli czowieka. Najstarsze rda literatury leczniczej (magicznej) w Mezopotamji, Egipcie, Indji i Persji wykazuj, na kilka tysicy lat przed er chrzecijask, istnienie najgwniejszych pr?kiyk, ktre zgodnie z innemi ludami europejskiemi przestrzegaj do dzi najciemniejsze warstwy naszej ludnoci. Z maemi zmianami odnajdujemy tu podobne formy zamawiania i zaklcia choroby, wypdzanie jej na lasv lub pustkowia, przeszczepianie na zwierzta lub roliny. Noszenie amuletw dla ochrony przed chorob lub oczarowaniem byo ju zwyczajem w epoce kamiennej i bronzowej, spotykamy bowiem w wykopaliskach z tej ery zby zwierzt, kocie pazury, szkielet wowy i tym podobne przedmioty, do dzi uywane w celach leczniczych lub magicznych. Wie si z niemi wiara, e kto je nosi, nabywa przymiotw tyche zwierzt, (np. siy), rolin (trucizny) lub kamieni (twardoci) Etjologja ludowa przypisuje tz. ywioom chorobotwrcze wasnoci. Brodawki (kurzejk lub kokaszank) wywouje w mniemaniu Dobrzyniakw woda, ktr aba z pyska wyrzuca". Przyczyn chorb, w mniemaniu ludu polskiego, s ciaa i zjawiska niebieskie, jak np. odmiany ksiyca-nw i penia - kometa zapowiadajca mr, wojn i tym podobne klski. Zamienie soca albo ksiyca powoduje choroby i mier wrd ludzi i byda. W razie zamienia utrzymuje lud ze Smardzcwa pod Sieradzem trzeba zamyka studnie, aby zamienie nie wpado do niej, bo wtedy ludzie i bydo, pijc wod, pomarliby". Zamienie opada na ziemi, jak zy duch, jest czarne, jak smoa i czu je strasznie", a zaraz ze opanowuje te miejsca". I gwiadzisty deszcz p. ze j mu je strachem" bo zapowiada cikie choroby". Ju Akadcwie w 7 wieku przed Chrystusem przypisywali zaraz i inne choroby epidemiczne zgubnemu wpywowi gwiazd Przyczyn rozlicznych chorb bywa zdaniem naszych wocian pzecig, dla tego np. nie przewietrzaj izb, aby si nie przezibi. Lud w Jamierzu (paw. Sanocki) wierzy, i ze wiatry" sprowadzaj choroby (L. Ma gierowski Przyczynek do wierze ludowych Lud 1897 III. 143 . Na ziemiach Rzeczypospolitej w : erz, e wiatr wogle jest sprawc chorb. Postpek prawa czartowskiego z 1570 r. i Sejm piekielny (1622) przypisuj wichrowi zaraenie powietrza, a wic mr, i inne choroby, co jest tylko odgosem redniowiecznych poj, ktrym daje

3
wyraz w. Augustyn, wystpujcy przeciw mylnemu pojmowaniu demonw wichrw jako sprawcw chorb, zarazy i t. p. Wichry, jako ze siy, przyprawiaj ludzi o rne choroby, ktrych nabywa si przechodzc przez wicher, wstpiwszy na to miejsce, gdzie wiatr hula". Lud ruski i serbski przypisuje rne choroby owianiu" przez wiatr. Broni si przed nim, miotajc na n. Lud biaoruski nad Niemnem wierzy, e ze wiatry", zsyane przez nieczyste siy", lataj powieci i do domw wnosz choroby, ktnie i wszelkie nieszczcia. Zatykaj przed temi wiatrami szczeliny chat zioami (np. nietup). Ludy indoeuropejskie wyobraay sobie, e duchy ciemnoci, mieszkajce pod ziemi, na trzsawiskach, w g' rach i lasach, wychodziy ze swych kryjwek, aby czowiekowi szkodzi. Demony chorb s zarazem demonami lasw, a pierwotny sposb leczenia zostaje w cisym zwizku z kultem drzew. W lesie szuka czowiek dziki pomocy w chorobach, ktrych sprawcami mieni demony lene. Ludnasz wyobraa sobie obok duchw zych,sprowadzajcych czowieka na bezdroa, take duchw tej lub owej choroby, przeciw ktrym broni si rodkami magicznymi Choroba pochodzi od Boga albo czciej od czarta i jego pomocnikw, czarownicy, nieczystej mocy, ktre je mog komu chc narzuci. Wchodzi ona do ciaa czowieka podstpnie lub niewidocznie, wywoujc w niem rne dolegliwoci. Przenosi si zapomoc powietrza, wody lub dotknicia na inne osoby, zwierzta a nawet drzewa. Ta lub owa choroba jak nasza mier przysidzie na wozie jadcego do wsi, albo kae si na barkach przenie przez rzek. Zy duch, gdy upodoba sobie, czyli wda si w kogo", jak mwi wieniacy to wazi w niego, .siedzi w rodku i dokazuje: krzycz rycz, czasem wyskakuje do gry. Sprawc choroby wedug mniemania naszych wocian bywa, obcy, wrogi czowiekowi, zy duch, co uwydatniaj w wyraeniu: Tuka go choroba", Zimno j trzso" i t. p. Syszesz czsto powiedzenia: Choroba dotkna go" albo przechodzi". Mwi te gorczka ustpia, opucia chorego". W tych wyraeniach pozosta lad pojmowania choroby jako dziel obcego ducha. Wrd przeklestw, jakiemi si posuguj na Kujawach, nierzadko sysze mona, jakby echo odwiecznej kltwy: -A rodaj si choroba utuka!" (O. Kolberg Lud Warszawa 1867 III 52). Wyraenie ze go posiado" stoi w zwizku z prastarem pojciem choroby przez lud, ktry od niepamitnych czasw rda jej szuka w postaci demonicznej, biorcej chorego w swe objcia. W wierze naszego ludu jest choroba czems demoniczuem, ktre ciaa ludzkie lub zwierzce uderza, chwyta i trzyma". Zabobonny wocianin, u nas zarwno jak w innych krajach, wyobraa sobie, e jaki duch z zewntrz wyrzdza mu szkody albo wcisnwszy si do jego wntrza, wywouje w nim chorob, oprawc obdu bywa zy duch, ktry opta" chorego. Poudnica opada zasypiajcych na polu w poudnie, czarownica zadaje chorob przez podrzucenie rupieci u progu, zy ssiad rzuca uroki na dziecko i t. p. Zauwaono, i leczcy chorego znachor wypdza z ciaa pacjenta nie ducha choroby, lecz poprostu chorob", stosowane jednak przez owego znachora rodki ka raczej przypuszcza istnienie osobowo pojtego ducha, nie za nieokrelonej, bezosobowej niemocy.

4 Zo lub choroba, ktra doznaje wstrtu na widok plwocin, czy ekskrementw, ktra moe by zraniona cierniem czy kamieniem, nie moe by niczem innem, jak tylko po ludzku pojmowanym duchem, demonem. O chorobie mwi nasze wocianki z uszanowaniem, z obawy, by jej nie cign na siebie, nie chcc jej drani, dodaj, gdy mwi o niej: z przeproszeniem". Choroba, sabo, niemoc, to w wyobraeniach ludu polskiego istoty yjce, bardzo zmienne, a nawet kapryne, przybierajce postacie potworne lub groteskowe, utworzone w strachu i gorczce. S to istoty na pl ludzkie, a na p zwierzce, majce wiele gw, ogonw, wogle czci ciaa kilkakrotnie pomnoone, przypominaj smoki i tym podobne potwory, zrodzone w dziecinnej wyobrani ludw pod wpywem ogromu i grozy zjawisk przyrody. Demonologja naszego ludu zgodna z wyobraeniami demonach u ludw pierwotnych rozrnia gwnie dwa rodzaje sprawcw saboci ludzkich (i zwierzcych). Do pierwszej kategorii zaliczaj si duchy nieokrelonej postaci, niewidzialne, dajce o sobie zna rnemi objawami blw: w konwulsjach miotaniem chorego o ziemi, w febrze trzsieniem itp. Druga kategorja demonw chorb ma charakter i posta czowieka, wroga albo te zmory (gniotcej czowieka we nie), czarownicy, zwierzcia (np. robaka) lub przedmiotw martwych, (wosa'. W naszych zamawianiach i odczynianiach chorb, wogle przesdach i praktykach leczniczych naszego ludu, odnajdujemy przykady obu kategoryj sprawcw chorb. Mamy liczne lady nosabiania chorb, s to szcztki wiary w oddzielne duchy chorobowe. Do choroby ry i bielma przemawiaj jak do osoby. Gociec i zimnic wyobraa sobie nasz lud jako istoty ywe. Macic, wdrujc z jednego miejsca na drugie, nietylko u kobiet ale i u mczyzn, przedstawiaj sobie na Mazowszu pruskiem jako robaka o ciele okrglem z niezliczonem. nogami i ostremi pazurami". Przebywa ona w wntrznociach czowieka w okolicy ppkowej, a podraniona zatapia swe szpony i sprawia straszliwy bl. Jako jeden z najskuteczniejszych przeciw niej rodkw zaiecaj macic zbrzydzi" tj. zada jej np. troch koskiego ajna w wodzie. Uywaj te wtroby mitusa, mieni bowiem macic do niej z ksztatu podobn. Zapatrywania te ludu na chorob odbiegaj daleko od naszych poj, opartych na anatomji i fizjologji. Lud nasz wierzy, e przyczyn rozlicznych chorb s zwierztka, zwaszcza robaki. Przyczyn bolu zbw i chorb wewntrznych widzi lud nasz, zgodnie z pierwotnem wyobraeniem choroby, w postaci robakw, ktrym przypisuje te rne dolegliwoci, zwaszcza u dzieci. W okolicach Gorlic opowiadaj o kurdzielu, e to taki robaczek cienki a dugi, jak nitka i ten sprawia chorob, jeeli siedzi w bydlciu dziewi dni liczba mistyczna to rozmnaa si w dziewicioro i przemienia w strzyg, zego ducha. Wocianie polscy w Prusiech mieni biae, zimne ludzie" podziomkami, s to mae robaczki sprawiajce rne choroby i dolegliwoci. Kto ma tych gnomw, ten wyglda blado (kobiety dostaj bdnicy), cierpi na bezsenno i osabienie czonkw, niechtnie bierze si do pracy, chudnie i umiera. Krasnoludki wedle opowiadania mieszkacw z okolicy Olsztynka

r.

to robaki rnej wielkoci. Istoty te dostawszy si do wntrza czowieka, niszcz go, tak e chory wysycha. Chcc je wypdzi, bierze si popi wypalony midzy Boem Narodzeniem a Nowym Rokiem i posypuje si podog, na ktrej kadzie si chorego, twarz ku ziemi. Wwczas odejd ode przez usta robaki, zostawiajc lady na popiele: jeeli choby jeden z nich wypezn napowrt (przez usta) do chorego, ten nie wyzdrowie. Nietylko do usunicia krasnoludkw posuguj si t. z. dwunastkowym popioem, zebranym w czasie wit od Boego Narodzenia do Trzech Krli. Popiou tego uywa si te do djagnozy choroby. Mazury w okolicy Olsztynka opowiadaj o modzieca, ktrego traoiy od lat wielu krasnoludki w postaci mnstwa,, robakw bardzo rozmaitej wielkoci, jedne zaledwie dugoci cala, inne na palec dugie". Wyglday obrzydliwie, miay ogromne gowy rnej barwy: czarne, czerwone, zielone itp Robaki te maj krla, gdy ten z chorego wychodzi, pezn za nim wszystkie owe zwierztka. Przy zaegnywaniu ich tnie si SI (3X3=9, 3X9= 27, 3X27=81) patyczkw i rzuca na wod, ile z nich utonie w wodzie, tyle duchw siedzi we krwi, yach, stawach, odku, w czonkach, wogle w ciele czowieka. W innych okolicach opowiadaj o tych sprawcach chorb, e to rodzaj robakw czerwonej barwy, z czarn zazwyczaj gwk, niepodobna ich dojrze golem okiem, obecno ich w ciele ludzkiem poznaje si po kolorowych prkach na wydzielinach ludzkich". W opisie demonw uderza przedewszystkiem jaskrawo koloru. Nasze krasnoludki lni niby pstre gsienice niemal tczowemi kolorami. W zaegnaniach wocian polskich z Prus wschodnich mae i arobne ludki" s czerwone, niebieskie, czarne, siwe, te, zielone i biae, a wic w sakramentalnej liczbie siedmiu kolorw. Robaki jako sprawcy chorb ludzi i byda s i u Rusinw pstrej barwy. Wr czeski zamawia czerw biay, czerwony i ty", aby nie gryz konia. Staroszwabski zamwienie robactwa umierca czarne, siwe, niebieskie, biae i czerwone robaki. otysze gubi w zamwieniu ry biae, czerwone, czarne, niebieskie, zielone i te" demony. Choroby wystpuj najczciej w postaci robakw o trzech kolorach: biaym, czarnym i czerwonym na Mazurach pruskich, w Bawarji, u Szwabw, otyszw i in. Zazwyczaj symptomaty czyli oznaki choroby okrelaj kolor demonw, a zatem taczka jest t, ra czerwon, puchlina mieni si kolorami: niebieskim, czerwonym i biaym, co odpowiada trzem stadjom zabarwienia wrzodu czy puchliny. W staroindyj skiej Atharwa-weda robaki bdce w woli s rwnie rnobarwne, n ; e wyczajc maci biaej", a zamawiajcy je Hindu ma im rozpata gowy". Obkanie i zblione do tego stanu napady epilepsji, zwanej wielk chorob, przypisuje lud nasz, zgodnie z pojciem ludzi pierwotnych, duchowi, ktry chorego opta; wchodzi on do wntrza czo wieka ustami lub nosem, temi wrotami duszy i moe by przy pomocy egzorcyzmu wypdzony z ciaa. W Jzefowej, wsi powiatu Przasnyskiego, bya wocianka chor, o ktrej powiadano, e ,czarownica trzy razy wsadzaa w ni zego", inna ciotunia" zadaa chorej

6
babie a dwunastu djabw. M ze ws.ydu chcia j zabi, ale gdy zacz okada koem, poama go na niej, takiej bowiem kobiecie, choby j bi elazem, nic si nie stanie, gdy djabe do niej si przedzierzgn". Wytykajc ludowi praktyk wyrzucania djabw przez zaklinaczy na Wawelu, na Skace, w Czstochowie i innych miejscach witych, powiada jeden z kaznodziei 15 w. Kiedy wasze zaklinacze mwi: Wynid djable Bo moc, Panny Marii moc i wszystkich witych moc" (tych samych sow uywaj do dzi zaegnywacze chorb), diabe zasi mwi, namiewajc si: To mi Szeroka piecze". Kiedy kropicie wod czarown, tedy djabe, aby was zwid, co najwicej woa: O biada mnie! To mi parzysz pleszowaczu (kleryku) ju ci wynijd, bo si bol Szerokiej" A c tu tedy djabe inszego czyni, jeno szydzi wami a wrzekomo jakoby wyszed, utai si, abycie jemu cze i chwa dawali". Tyfus, zwany przez lud krakowski onic, wyobraaj sobie wocianie z Lipnika jako demona, przybywajcego pod piecem, gdy zburzono piec, aby nowy postawi, wylaza stamtd choroba, ale dwie osoby w chacie umary na tyfus, a choroba rozlaza si po caej wsi" i dziesitkowaa ludno.' Dopitro gdy wocianie usyszeli" straszne gwizdanie na kalenicy" (grzbiecie strzechy) choroba ustaa, bo kajsik we wiat posza". Niemoc w rce (lub nodze), ktrej si wocianie podczas niw nabawiaj, okrela lud brzeski sowami: ochwat wazi w lew rk", to jest t, ktr si zboe chwyta i przytrzymuje. Jako lekarstwa uywaj ro iny, zwanej od tego ochwatnikiem (bodziszek leny). Bole zba - zdaniem ludw europejskich pochodz std, ze robak go toczy. Tradycja ludu ruskiego na Pokuciu widzi przyczyn chorb w hezustannem dziaaniu na organizm ludzki mnstwa istot, czy te duchw nadziemskich, ktre wpywajc na powstanie, rozrost i przebieg choroby, w najrozmaitszy sposb czyni czowieka od siebie zawisym, a od wpywu tego wyzwoli si chory niema prawa, ni mocy. wiat ten tajemniczy mona sobie pozyska, lecz za oddane przez siebie usugi da pewnych danin i ofiar. Mona wic wykupi si od chorb objetnicami i darami", ale take naprowadzi je na drugich przeklestwem, z wol" (O. Kolberg Pokucie III 160). Choroby, jak np. obkanie, padaczka, konwulsje, pochodz wycznie od nieczystej mocy, inne choroby wywouje zy wiatr (podwiej i zawiej) uroki, czary, i tym podobne nadzmysowe przyczyny. F. Wereko Przyczynek do lecznictwa Mat. antrop. 1396 1. 102-3). Z zamawia goca, na Rusi zwanego hryziem, od gryzieira, dowiadujemy si, e to jaka potworna istota, ktra ywi si krwi ludzk, a ma zby, ktremi niemiosiernie gryzie, cae za ciao ludzkie siecze, amie, kuje. Zamawiaczka gryzc bolce miejsce i spluwajc, tak si do gryzia odzywa: U ciebie trzy zby a u mnie siedm, to ja ciebie zjem, albo-. Gryziu, gryziu, Ja ciebie zagryz, Jeli sodka, to z'.i, Jeli gorzka, to spluj.

Bo ja mam wilcze zby, A niedwiedzi si. (Przekad z ruskiego). Lud na Pokuciu chcc si przekona, czy straszy duch dobry, czy zy, posypuje podwrze i podog w chaupie popioem i czeka w nocy: jeeli straszy duch dobry, wystpuj w popiele lady ludzkie, z;y duch zostawia lad okrgy z pazurami (St. Piotrowicz. Znachorka. Lud 1907 XIII. 127). Serbowie w Boni i Hercegowinie wymieniaj zych duchw chorb w postaci zarazy (Kuga), sscej krew (Krwopilnicy), nieczystego wiatru (Neczisti vjetar) czarownicy (Wjesztica) i in. Dla' go jednym z najgwniejszych sposobw lecznictwa ludw jugosowiaskich jest wypdzenie kadorazowego ducha choroby z ciaa przeze opcaiiego zapomoc czarw, zamawiania, wykurzenia itp. rodkw. Wraczki umiej te darami miociowemi (miostynia) czyli ofiarami przychylnie usposobi Boleszczyc, aby wrcia, skd przysza. Za te dary, zebrane po chatach, kupuj bydeko ofiarne (kurban) i rzucaj je na drog, ktr przechodzi ma Boleszczyca, ta za po spoyciu ofiary uatnia si. Ludy serbski i bugarski powicaj demonom choroby i mierci oznaczone dnie. w roku, w ktrych ludno przez ofiar zwierzt stara si wzgldy demona uzyska, aby jej szkd nie wyrzdza" Byy to niegdy dnie uroczyste, obchodzone przez lud cay w celu uagodzenia" srogich demonw zarazy i moru, wyrzdzajcych o pewnej perze roku masowe spustoszenie ludnoci. Poowa tych uroczystoci powicona owym niszczycielkom bydra i statka domowego, aby przez mody, posty i ofiary umierzy srogich duchw i zjedna sobie ich ask Podobne obrzdy i uroczystoci przeznaczone s ala demonw chorb ludzi. Obchodz wic czarny wtorek" w cze choroby Ustrel (ZastrzaPostrza), objawjajcej si gwatownem kuciem; powicaj szalon rod" w zapusty umierzaniu i zaklciom duchw, ktre optay obkanych. I lud litewski w Prusiech wierzy, i w ciele czowieka tkwi istota, podobna do ropuchy, klia wywouje chorob i mier. (Ad. Bezzenberger Ober Aberglauben der Litauer. Mitteilungen der litauischen Gesellschaft. Heidelberg 1880 I. 396). otysze utrzymuj, e w kadym czowieku bez rnicy pci siedzi m a h t e", (macica), od ktrej zachowania si zawiso jego zdrowie. Ma ona jak aba cztery nogi, a ramiona gruboci mocnego szczura. Podraniona albo z podwignicia ze ^wego miejsca wysunita obejmuje scvemi ramionami wntrznoci czowieka i silnem ciskaniem ich powoduje boleci. U poonic zmiana pooenia macicy powoduje niebezpieczn chorob. Podobne wyobraenia maj Zmudzini o m a c i c y (Mitteilungen 1. c. I. 410). Ciao ludzkie w mniemaniu ludu niemieckiego tocz, gryz Hody, dobre dzieci" w postaci maych robaczkw, wywoujc boleci. Std pochodz nazwv wielu chorb uoone z wyrazem Wurm (robak) (H. B. Schindler. Der Aberglaube des Mittelalters. Bresl.;u 185S str. 171). O chorym, majcym nudnoci, powiadaj Niemcy w hrabstwie Hohe-istein, .e go opanowa robak sercowy (Herzwurm). Szwab w po-

8
udniowych Wegrzech mwi: Robak sercowy rusza si we mnie", (K. E. Haase prichwrter Am Urquell 1892 III. 166). Aby chorob od siebie odwrci i udobrucha, nazywa j lud niemiecki kum, bogosawion. Grecy jak zawiadcza Hippokrates w dziele swem 0 epilepsji mienili j wit chorob. W cikiej saboci Rumuni 1 ydzi zmieniaj choremu imi chrzestne widocznie, aby oszuka demona - a chory wstaje zdrw. Ra w wyobraeniu Sycylijczykw poczytywana za nasanie zoliwego demona" budzi w nich tajemniczy postrach", tak, i nikt nie mie nazwa jej po imieniu, bo ry dosta moe kady, kto jej nazw wymieni". Dlatego j zowi rzecz brzydk". Powszechne byo we Francji wiekw rednich mniemanie, e choroby powstaj pod wpywem demonw, a wiara ta siga gboko w staroytno, spotykamy j bowiem u Akkadw, pramieszkacw Chaldei, na kilka tysicy lat przed er chrzecijask. Wedle Atharda-wedy staroytnych Indw jest choroba dziaaniem zego demona, ktry do ciaa osobnika wszed i stamtd ma by usunity. Dlatego np. febr (takman), ktra wlaza do chorego, przeklinaj, gro jej, a gdy to nie pomaga, zanosz do niej proby, aby chorego askawie oszczdzia albo raczya odwiedzi jakiego niegodziwca." W wyobraeniu ydw kady czowiek ma robaki w sobie i bez nich yby nie mg. Szkodliwem jest, gdy zbyt wiele ich si namnoy, a wprost niebezpiecznem, gdy do garda si dostana, bo mog czowieka udusi, najgroniejsze s na nowiu". Czowiek pierwotny patrza na wijcego si konwulsjach i sysza, jak wydawa z siebie gosy, z ktrych nie poznawa chorego. Objawy te tmaczy sobie na swj sposb: sdzi, e jaki obcy duch wstpi w ciao ludzkie . Wedle wyobraenia, wielce rozpowszechnionego rd ludw pierwotnych, ze auchy nawiedzajc czowieka, wywouj najrozmaitsze choroby. e tu wymieni tylko nap dzikie plemi Mintirw, zamieszkujce pwysep malajski, Dajakw na wyspie Borneo, ludy Polinezji, Nowej Zelandji i in. Duch zy moe wciela si w ciao czowieka, a wierzenia na tem tle spotykamy we wszystkich czciach wiata, nie wyjmujc nawet najkulturalniejszych krajw Europy zachodniej. (J. Witort Filozofja animizmu. Lud 1900 VI. 232). Goldowie i Gilacy w krajach nadamurskich przedstawiaj zego ducha, sprawiajcego silne bole w plecach, w postaci podwjnej figurki, zoonej z chorego czowieka i owego zego ducha, zazwyczaj niedwiedzia, ohu zronitych plecami. Talizmanem przeciw blom w plecach jest bawanek wyobraajcy posta ludzk z unoszcym si na plecach ptakiem". Gilacy na Sacha linie odczuwaj nadwyczajny lk przed zmarymi na lepr (trd), sdz bowiem, i zy duch, ktry siedzia w chorym, jest ju oswobodzony i czeka tylko sposobnoci, by wcieli si w kogo" z yjcych. (B Pisudski. Trd wrd Gilakw i Ajnw Lud 1912 XVIII, 85). Chorob w wyobraeniu Chinookw nad brzegiem Oceanu spokojnego mona pochwyci i wrzuci do kota wrzcej wody. Choroba broni si, jak moe, ostatecznie wrzucona do wody traci sw moc," po pewnym czasie znajduj sprawczyni zego w ostygej wodzie pod postaci pazurkw wilczych lub szpon drapienych ptakw-1. Czerwono-skrzy Indjanie, pierwotni mieszkacy Ameryki pnocnej, prze-

konani s, e wszelkie choroby nasyane s przez duchy". Chorob uwaa umys pierwotny za dziaanie obcego, naturalnie zego ducha, ktry chwyta dusz danego osobnika. Na szczcie ma czarownik sposoby, ktremi zmusza ducha do oddania skradzionej" duszy. Plemi Kai w Nowej Gwinei odnosi nawet samobjstwo do demonicznych wpyww. Do tych nadprzyrodzonych przyczyn chorb stosuje si sposb leczenia. D.agnozie odpowiada terapia, polegajca na odparciu siy demonicznej, na wziciu podstpem wrogiego czarownika. Gdy u Negrw (w kotlinie rzeki Kongo) ulegnie kto niemocy, poczytuj zego fetysza za jej sprawc, za podegacza za tego fetysza znachorzy podaj jakiego wroga. Jeeli wrogiem tym jest wieo zmary, naley go przebaga i rzuci mu czstk kurczcia ze sowami: oto masz, jedz! Jeeli za wedug wskazania znachora podegaczem zego fetysza jest kto z yjcych, wtedy przybijaj do drzwi podejrzanego jaki znaczek, woajc: Ty nasa fetysza! I oskaraj go sdownie. (N. H. Zwyczaje Negrw Wdrowiec. Warszawa 1882 XXXIV. str. 281). Mimo zmian, jakim ulega w rnych krajach, podwalina wiary w demoniczne pochodzenie choroby, wsplna jest wszystkim rasom. Stosownie do etjologji chorb jest i terapia. U wszystkich ludw tak przyczyna choroby, jak i rodki zaradcze stoj na gruncie wiary demonicznej. Trzeba przedewszystkiem demona z chorego wypdzi, albo z otoczenia i miejsca, gdzie si chory znajduje, wyprosi. Zabiegi lecznicze naszego ludu, zgodnie z analogiczn procedur innych ludw, nosz lady pochodzenia z tych czasw pierwotnych, kiedy to czowiekowi groziy zewszd niebezpieczestwa: s to rodki obrony i natarcia, ktremi posugiwa si w yciu, a ktrych uywa tu wobec niewidzialnych mocy: w zaegnywaniach groby, wezwania, albo odpdzanie zego duchu choroby, w leczeniu sympatycznem oszukiwanie, potrzsanie i bicie demonw. Przypomina to walk z nieprzyjacielem Tu i tam przywieca jeden cel: zniszczenie, odparcie wroga czy chorbska. Z drug iej znw strony ofiary, zawieszane przez chorych na otarzach, podobnie jak w staroytnych wityniach greckich skadane bogom dary w postaci wyleczonych (lub majcych by wyleczonemi) czci ciaa chorego, praktyki lecznicze, dokonywane na czczo, w pocie, puszczanie krwi w zastpstwie krwawych ofiar, to wszystko s przeytki pogaskiego kultu, majcego nakoni nieczyste moce do odstpienia od chorego. Czarowa czyli ze komu wyrzdzi, napdzi chorob, zowie si -- w jzyku ludu polskiego z a d a albo u c z y n i . Odczarowa za, czyli zniweczy to ze i wyleczy ze saboci lub jej niedopuci, nazywa si o d c z y n i . W pierwszym i drugim wypadku uywa si pewnych formu i znakw tajemniczych, a najdrobniejsze uchybienie lub zmiana, choby jednego sowa, sprawia, e uczynek traci sw skuteczno. Choroby, jak kotun, suchoty, parali i artretyzm (zdaniem owczarzy w Kieleckiem), pochodz z podoenia albo z zadania: P o d o e n i e polega na tem, e z chorej osoby zebrane w o s y , okrcone w szmat, kad si pod p r g domu, kto z domownikw prg ten przestpi, dotknity zostanie chorob kotuna". Lud w okolicach Warszawy wierzy, e chorob mona podrzuci, gdy si monet i wosy chorego," zwizane

w szmatce, pooy na miejscu, ktrdy ludzie przechodz: Kto pienidz podejmie, zabierze z sob chorob. Podoy chorob, nieszczcie mona w rozmaity sposb: Podoy si co np. somk pod prg, drzazg koo komina lub kamyk pod supek a zaraz wchodzi tam z e w to miejsce i sprowadza nieszczcie, chorob pada bydo lub konie, kasza niedzieje, zboe si psuje itp. (O. Kolberg Radomskie 1888 XXI 169). Oto przykad z okolic Zamocia zalo eni czarw" w celu pozbyc ; a si choroby. Aby cierpicego gowa bole przestaa, przez to, e bl ten przeniesie si na ssiada, kobiety pk wosw, wyczesanych z bolejcej gowy, zakadaj midzy wgy, albo te w szczeliny cian ssiada". -Podrzucaj sobie lub pcdtykaj pod ciany, obcite kotuny podlewaj sobie nawet pomyje, po wymoczeniu ng lub z umytej gowy, pod wrota, dla uwolnienia si od saboci a zaczarowania lub zaraenia drugich" (J. Gluziski w Archiwum domowem Warszawa 1856). Z a d a n i e choroby odbywa si te w ten sposb, e w napoje lub potrawy wsypuje si proszek z rozmaitych zi tym osobom, ktrym zamyla si szkodzi, a skutek nie zawiedzie. Chorob mona podoy lub zada na czas ograniczony (np. na kiika lat) albo te na zawsze, (a wtedy chory musi umrze)". Wreszcie podkada lub zadawa choroby mog owczarze, ju to sami bezporednio, \a przez mne osoby". (O. Kolberg. Lud 1886 XVII 213 . Guiarze siewierscy zadaj kohuna, eby nie opuszc. i osob\ przez cae ycie" w nastpujcy sposb: Udaje si w nowy czwartek, tj. na nowiu, na kirkut (cmentarz), gdzie o pnocy o be na troch wosw z gowy po odkopaniu trupa". Wosy te mocz od zachodu do zachodu soca, w wdce, ktr podaj danej osobie, zaklinajc j w te oto sowa: Zadaj Janowi (Stachowi i tp.) koiona, boHona, amicego, bolcego na rok i sze niedziel (albo a do samej mierci) w ini czarta przekltego i wszechmocnego." Amen. A kotun zacznie si zwija, nim trzecie sonko wzejdzie". (M. Fedorow ski Lud 188) II 230-1). Aby zada urok znienawidzonej osobie, trzeba wyduba szczypt brudu z pod paznokcia u palca lewej rki ; wrzuci nieznacznie do kieliszka wdki, poczem wcignwszy jej troch w usta, wyplu napowrt do kieliszka. Wdk t, zmieszan z brudem i lin zadajcego urok, przypi naley do owej osoby, podajc kieliszek lew rk i wymwi w duchu nastpujce zaklcie: Zadaj ci Stachu, urok, eby ci tuk, tuk, targa i miota w imi czarta przekltego i wszechmocnego". Amen. Po takich gusach urzeczona osoba doznaje bolu gowy i wymiotw. Chorob raka owczarze w Kieleckiem zadaj nastpujcym sposobem: Potrzeba zapa raka, woy go do flaszy napenionej wod, moczy przez dziewi dni, nastpnie utuc na proszek, zmiesza z tabak, i da zay osobie nieprzychylnej, a ta z pewnoci dostanie choroby raka" >0. Kolberg Lud 1S35 XVII 214). Przedmioty wywoujce chorob lub mier osoby, pod ktr zos ay podoone, maj mistyczne wasnoci, jak tego dowodzi charakterystyczny przykad z Ranki: Pewnemu gospodarzowi w tej wsi chorowaa cigle ona i dzieci i bydo zdychao, a w tyme czas : e ped oknem co zawsze piszczao. Pewnego dnia winia ryjc

wygrzebaa pod corse miso i kaki, od czego zdecha. Gdy miso to i kaki wyniesiono na granice pola i tam zaczto pali, tak piszczao przeraliwie, e wszystkich chciao porozdziera, ale od tego czasu wiod'0 si iu chopu dobrze". (S. Udziela Mater etr.cgr. w Zbiorze antropol 1886 X 115). Chorob mona komu potajemnie podrzuci, a do tego rodzaiu uwzitkw naley wrzucenie jakiejbd rzeczy, kawaka szmaty czy innej czci noszonego ubioru tej osoby, do ktrej si ma zawi, na organy w kociele". A za ladem uderzeniem o klawisze organw, gdy" si one odezw, wacicielka owych rzeczy uczuje darcie w czonkach i straszne w caem ciele drganie, dre zcze, co pty trwa i powtarza si bdzie, dopki woony przedmiot wyjty nie zostanie z organw, a wwczas cierpienia ustpi same. bez przyczynku lekarzy". ( Kolberg Lud krakowski Warszawa 1874 Vii 84). Oto kilka prz' kadw z .dania i podoenia choroby z okolicy Ropczyc (podanych przez S. Udziel w Zbiorze antropol. X 114). Kto si gniewa na drugiego, moe na zesa kolki, wbiwszy n w brzoz i mwic: eby ci kolki kuy!" a dopty bd go kolki kuy, dopki noa nie wyjmie (z Brzeowki). Gdy kto chce drugiemu zaszkodzi, zabiera ziemi z pod umarego, podczas gdy grb dla wybiera i daje potajemnie nieprzyjacielowi swemu wypi j z wod, poczem ten poczyna powoli usycha i po nijakim czasie umiera (z opuszny). Pragnc sprowadzi mier na swego wroga, bierze si kawaek szmaty z jego koszuli i kadzie pod gow pierwszemu lepszemu nieboszczykowi, a niezadugo wa, ciciel owej koszuli umrze". W podobn sposb mona choler przerzuci z jednej wsi do drugiej, jeeli pjwrz, uywany do spuszczenia trumien do grobw, rzuci s do innej wsi, w ktrej jeszcze nie byo cholery, wtedy tam si ona przeniesie" (z Bobrowej) (S Udziela w Zbiorze antiop. 1890 XIV 135). Trdu, wrzodw i tym podobnych wyrzutw mona zada w nastpujcy sposb: Kret, zapany w maju i palony w cgni:i na proszek, ma t wasno, i posypawszy nim osob jak nienawistn, ta wkrtce trdami obsypana zostanie". (Kielce Ks. Siarkowski w Zbiorze wiad. do antropol. 1879 III 47). Gularze zakopuj pod progiem domu lub obory kooyta koskie, nogi z cielt, psa lub kota zdechego, szmaty i tym podobne rzeczy, przenoszc t drog rne choroby na czowieka lub bydl. Aby si od takich czarw ubezpieczy, podkadaj w progu chaty kred dziewi razy owiecon na Trzech Krli (Kopcowa wola). Aby si owce darzyy, radz w Kieleckiem pod prg owczarni zakopa co z rzeczy kocielnych np. stuy strzpek, kawaek paschala" (wiecy kocielnej) iip. I odwrotnie owce bd zdycha, jeeli si pod prg owczarni podoy miesiczk z kobiety". Gdy wiedma (czarownica) w Kaiiskiem chce zaszkodzi komu na zdrowiu, rwie licie dbu, suszy je o nowiu,zatyka w ciany, zaklwszy:Jako te licie uschy, tak z caym domem niech schnie gospodarz i dzieci". Aby komu uczyni tj. zada ran w stopie, czarownik robi widerek" w Wielki pitek, przed wschodem soca, cay nago, wyrzekajc si Pana Boga i wszystkich witych. widerek ten, w lew stron krcony, wwierca w lad wycinity w ziemi stop znienawidzonego czowieka, ktry od tych czarw otrzymuje zranion stop (w Tarnowskiem). Ze rodkw do

12
zadania komu czarw, choroby albo i mierci najniebezpieczniejszemu s przedmioty, majce bezporedni zwizek z umarym, jak np. zwite wosy i paznokcie wzite z umarego, palce z wisielcw" proch i koci z cmentarzy". dane wewntrznie (w potrawie lub napoju) albo zewntrznie zakopane ood prg, podoone w naronik domu, czy te na drog, sprowadzaj niechybnie na tego, kto po nich przejdzie, chorob, osobliwie kcie, darcia i amania a!bo i mier. Zodzieja wykrywa si i zadaie mu mier przez wrzucenie pczoetaej czstki rzeczy skradzionej (resztki skradzionego zboa, ptna i tp.) do trumny pierwszego nieboszczyka, ktrego pogrzeb si odbywa. Uczynek zadany nie da si ju odczyni, a choroba z niego powstaa, jako nieuleczalna, rycho skoczy si ma mierci", gdy jakakolwiek rzecz (kawaek wstki, chustki czy innej czci noszonego ubioru) osoby zaczarowanej, ktra poprzednio ju dostaa w wdce lub piwie proch ze spalonego kotuna lub innych czci ciaa z umarych, w popi obrconych, jest rzucona przez czarownika na biec' wod, szczeglniej gdy rzecz ta za koem myskiem popyna, przy odmwieniu diabelskiego pacierza" (zaegnania). Odczyniacz, czyli drugi czarownik wezwany, by ze (chorob) usun, przepowiada: N.e wyjdziecie, bocie ju z uczynkiem za woda puszczeni, a co ju raz "popyno, to si wicej nie wraca". (O. Kolberga. Lud krakowski VII 82-4). Gusa p r z e z p o d o e n i e szkodz nietylko czowiekowi, ale niszcz take jego dobytek. Majcy zamiar podtoy swemu nieprzyjacielowi jak chorob udaje si na nowiu, o pnocy, na mogiki i zabrawszy jak cz ocgizebanych zwok zastpuje je te kawaek cierwa koskiego -- albo przynajmniej desk z wygrzebanej trumny, podrzuca je pod prcg znienawidzonego domostwa, pasield, owczarni i tp. wyszczeglniajc przy zaklinaniu, na jak chorob owe przedmioty podkada". (M. Fedorowski. Lud okolic arek 1889 II. 2357) W Kieleckiem utrzymuj, i owce zdychaj od podoenia im w owczarni trupa ydowskiego albo piany (t. z. skonania"), zebranej z ust umarego czowieka" (Ks. Siarkowski z Zbiorze antrop 1879 III. 31). Przyczyn epidemicznych chorb owiec (czerwonki, czarrranki, c.anki) mier.i lud z Siewierza ciao, gow lub ktry z czonkw trupa chrzecijaskiego, zakopane o pnocy w nowy czwartek t j. Jiierwsz kwadr, pod progiem albo wewntrz owczarni. Przeciw tym chorobom owczarz uywa nastpujcych czarw: Idzie o pnocy manowcami na kieikut, unikajc spotkania czowieka, bo ten mu pokrzyowa moe zamiary; wydobywszy na kierkucie zwoki umarego, ucina mu rk luD nog i obdziera niedawno pochowanego z koszuli i wszelkich oznak religijnych". Za powrotem do domu gctuje czstki zwok wrd nocy, na osikowym ogniu, a wod std otrzyman pokrapia chore owce raz o wschodzie, a nastpnie o zachodzie soca". eby jagnita uchroni od chorb, podkadanych przez ludzi zej woli, gularz p>zegania ]e w nowy czwartek trzykrotnie przez miejsce, w ktrem zakopa c i a o y d o w s k i e g o d z i e c k a , poczem odmawiajc trzy pozdrowienia, okadza ie jaowcem". Owczarz, chccy podoy swemu nieprzyjacielowi na trapiank, .idajt s ; w nowy czwartek na mogiki, gdzie z wygrzebanej trumny zabiera dwie przeciwne sobie deski i podkada je pod

13
progiem owczarni, na przegonie lub na ugorze, gdzie si zwykle stado pasie, przyczem odmawia pewne zaklcie i w taki sposb podoy chorob, ktra stado owiec zniszczy doszcztnie. Aby odczarowa rzucony na owce urok. wocianie w Sieradzkiem przepdzaj je przez sznur od wisielca albo daj sznur ten do naczynia, do ktrego wlewaj napj dla owiec, albo wbij stary gwd z trumny w prg owczarni. Aby zaszkodzi bydu ssiada, zakopuj pod progiem jego stajni nog z cielcia, koskie kopyto, zdechego psa lub kota" (A. Saloni Lud acucki Materjay antrop. 1903 Vi. 250). Gusa mog by na szkod czowieka wykonywane przez zawizanie. Oto czary tej kategorji w celu olepienia znienawidzonej osoby: Chcc, eby czowiek wzrok utraci, gularz stara si o wos z gowy tego czowieka, wlos ten zawlekszy o zachodzie soca w nowy czwarfek (na nowiu) w ig, ktr trzy miertelnice (miertelne koszule) uszyto, przewleka przez oczy ropuchy, a zawizujc potrjny supeek, wymawia pewn formu zaklcia i zab puszcza w wiat. Jeeli za gulasz yczy sobie tylko na pewien czas zaniewidzie czowieka, to ropuch z przewleczonemi oczyma zachowywa w garnku i po pewnym czasie wywleka wos, a rozpltawszy supe, przywraca napowrt zwrok temu, ktremu go na pewien czas zawiza". (M. Fedorowski Lud z okolic arek 1889 II. 234) Czarownik lub gularka, umiejcy zada komu czary, chorob lub mier, posiadaj zarazem rodki, aby zadane zo zniweczy, odczyni rzucony czar, wyleczy chorob. Czarownik w Krakowskiem majc chorob odczyni, dowiaduje si przedewszystkiem przez kogo, kiedy, jak i czem" bya owa choroba zadana. W tym celu stawia na stole szklank z wod, za ni za zapalon wiec. Do wody wrzuca tajemniczo ziarnko, a z jego postaci, urobionej przez rozpuszcen e w wodzie wydaje s d : czem i w jaki sposb by czar z;.dany". Stosownie do tego uywa odpowiednich rodkow odczynienia. Czarownik zwaszcza potniejszy, moe zo zadane przez innego czarownika odczyni. Wszelako moc pierwszego u c z y n k u (czaru) przywraca si w zupenoci, jeeli pierwszemu czarownikowi uda si na odchodnem zabra ze sob jakkolwiek rzecz nalec do osoby przeze oczarowanej, a przez przeciwnika odczynionej". Oto przykad: Czarownik z Modlnicy zada kobiecie z rodzin jak chorob. Jeszcze cierpica posza do kumotra (czarownika ssiedniej wsi), ktry jej to ze odczyni. Przestrzeg j jednak, e pierwszy czarownik powrci i zechce u c z y n e k swj powtrzy, porywajc przed odejciem jak rz.cz z chaupy, przezcoby kobieta jeszcze gorzej na zdrowiu zapada. Majca si na bacznoci kobieta, nic mu wzi nie daa, przeto moc jego czarw przepada" a chora z rodzin wrcia do zdrowia. Zwyczaj zadawania lub podrzucenia chorb przez lud nasz da si historycznie wywie z wiekw rednich. Do przesdw i guse leczniczych, przeciw ktrym jako niezgodnym z nauk chrzecijask wystpowali kaznodzieje polscy w pierwszej poowie 15 wieku, naley zadanie" choroby przez zakopanie jakich rzeczy w ziemi lub na rozdrou; do przej przez nie aby nabawi si choroby". Stanisaw z Gr Poklatecki w dzieku: Pogrom na czarnoksiskie bdy (w Krakowie 1595) przestrzega w tych sowach przed podoeniem

14
choroby: Uczyni trzeba pilno cozorn, jeli nie masz gdzie w domu abo okoo domu zakopanych czarw abo pod progiem" a gdy si to okae, naley odoy i znie z tego miejsca abo drewno, ktreby czarownik w ziemi wprawi, abo zakopanie rzeczy jakich abo jaki inszy znak, ktrym posuszny czart bywa dc kadej wolej czarownikowi". Powszecliy wrd ludu polskiego jest powaanie, poczone z lkiem dla wczgw, ebrakw, czarownikw, w ogle obcych, zakorzeniony jest bowiem przesd, e mog oni u c z y n i lub z a d a ze. Opowiadaj np. w okolicy Andrychowa, e jeden z takich wczgw przyszed do ksidza, proszc o wsparcie, a gdy mu ksidz nic nie da, odszed ze sowami groby i przeklestwa. Nie darmo si odgraa, bo od tego czasu trzsie ksidzu gowa, jak li na osice". Z aktw sdowych w Bochni z 1679 dowiadujemy si, e z tych samych wzgldw wyprawiaj czarownic dobrze jej zapaciwszy, bojc si, aby czego nie uczynia". Anna Szymkowa na w n 1 n y c h torturach" drczona w Nieszawie (nad Wis) 1721 r. zeznaa, e Jegomo (waciciel wsi) ma przy sobie 12 djabw, ale si do adnego nie ozw, bo gusi s. Zadaa ich (djabw) Jegomoci Zofja Pdziszka w pasternaku, po Wielkiej nocy z dou wyoranym. Ci djabli bardzo Jegomoci po kociach ami, ale atwo ustpi: niech si Imci Pan uda do Zadusznik, bdzie od nich uwolniony". Czarownica na Kujawach umiaa zada komu jednego lub kilku djabw w jadle, w napoju. Osoba nawiedzona zalen jest zupenie od wewntrz w niej siedzcego diaba, ktry moe by nie tylko zym, popdliwym i obartym, ale take rzdnym, pracowitym i zapobiegliwym. (Powce). Djaby takie opowiada wocianin z Rakutora jak si w kogo dostan, to ju i wyle z niego nie chc, chyba e ich wyposzy modlitwa. Nie cierpi one czarownicy, ktra ich tam zakla. Nakaniaj do bjek z innenii czarownicami, na mier i ycie, bo to djabe w babie serce wyrwie i gardo rozsadzi Kobiet obkan uwaa lud rwnie za ofia. ciot. Jednej z nich, utrapionej (chorej na melancholi), ciota przywizaa czartw do serca, tak e ta przez rok cay tacowaa choby na mrozie. Owe wocianki Zofja Pdziszka i Anna Szymkowa, obwinione 1721 r o zadawanie czarw, zeznaj przed sdem wjtowskim w wspomnianej Nieszawie, pierwsza, i proszek jaki ty w patek zawiniony, zatkna w kt za supek, w kuchni na kotun samemu Jegomoci", druga, jako prawdziwa czarownica" oskarona, przyznaje si na torturach, e we dworze pod kominkiem walkierza zakopaa gnaty, koci, sier wilcz na czary, na zepsowanie zdrowia Imociw" zapewniaa, i mog by zdrowi, tylko trzeba to wykopa i wybra (wyj)". Lekarz przyboczny krla polskiego Augusta II. K. H. Erndtel w dzieku Varsovia physice lllustrata (Dresno 1730) opowiada o znakomitej za jego czasu Polce k.ra chorujc na wodn puchlin, a nie czujc adnej uigi z lekarstw zaysvanych, kazaa trzynacie swoich poddane!:, podejrzanych o rzucenie na ni czarw, spali na stosie". (R Berwiski Studja, Pozna 1854 II. 175). W akcie sdowym z 1737 r spisanym w Lublinie, oskaraj maonkowie Hascy, i pastwo Zygwultowie godzili na

15

ich j c i e , polecajc v a b i e pod wrotami Ha. kich zakopa kdk, jaja, zaporztk i grzebie" i e ta baba czary te uc^ynwa na to, ,'eby Ichmociw pastwa Haskich wykorzenio i jzyk Imoci panu b a skiemu i1.; tyl wy wleko, oczy wywrcio, nogi i rce wyamao, zboe na polu nie rodzio". (E. Rudkowski Zapiski z Ukrainy w Zbiorze a n t n p . 1879 UL 107). Wreszce obie zeznaj, e temu Jegomoci w pasternaku djabw dwunastu na zepsowanie zdrowia zaday". Lud polaki i ruski w wielu okolicach do dzi wierzy, \ chcrcb mona czowiekowi p o d r z u c i , lub p o d o y . Jeszcze w 1902 r. wpyny dj sadu powiatowego w Wojniczu dwie skargi, jedna, e chop"Jan Przeklasa swej zmarej przed dwoma miesicami ony wosy obcite (kotun) pod budynkiem Jana Byka podrzu**", druga, e w Jan Bysiek oodczas gotowania nresa wrzuci J. Przeklesie do garnka kotuna z rnem wistwem". (Lud 1S04 X. 85-6). Chorob, mier, t.,k ludzi, jak i byda, spowodowane czarami, ktre rzucia jaka osoba: czarownik lub czarownica, moe drugi czarownik (ca) odczyni. Oto jeden typowy przykad: Do komsarza obwodowego w Wieluniu (Poznaskie) oodano 1S69 r. spraw niedwiednika (prowadzcego niedwiedzia na acuchu), kTry wyudzi u biedntgo woci&nina oicnidze za to, e odczym zaoenie" na marniejce bydo, z ktrego kilka sztuk zdecho. OLO wyszpera on ko owinit w szmat i zioa, wywie r cil we drzwiach wchodowyci dziur, napeni j ow szmat, koci i zioami, a zabiwszy je korkiem, rzek: Teraz ju ci czary szkodzi nie bd", i zada wynagrodzenia. Nabawi si choroby przez podoenie lub zadanie w napoju mog te inne ludy sowiaskie. E + jologja chorb w wyobraeniu g jinu ukraiskiego nie rni si od naszej. Tak np. choroby z przezibienia pochodzce poczytuj za powstae z zadania (caja). Czarownik lub czarownica potizebuje tylko pomyle o nasanie czowiekowi pijcemu wod a ien wnet zachoruje i we wntrznociach jego powstan mu aby i jaszczurki pd djabelski i pazurami Dda drapa po gardle, pocznie go dusi kaszel i chory umrze w przecigu tego czasu, aki mu znachor naznaczy, zadajc mu danie". (E. Ruli owski w Zbiorze wiad. antropol. 1879 III. 1S2). Na osob znienawidzon lud ruski z Woynia zsya daje t j. proszek z jadowitego wa lub ropuchy, zadany w wdce, napiwszy si jej czowiek marnieje, c h o r u j i umiera". Wszake spostrzeone w czas daje, wylane na dolny zawias drzwi (na prg) albo pod piec. szkodliwo dania zwraca na tego, kto je peda". (J. Kopernicki z Jurkcwczyzny Zbir antrop. 1887 XL 198). Celem sprowadzenia mierci lub nieszczcia na znienawidzonego czowieka, znachorka Jawdocha B)jczuk ze wsi Bortnik na Pokuciu posugiwaa si nastpujcymi cza ami: Wycubawszy abie oczy, zakopywaa je pod progiem domu wrogiej osoby, po dziewiciu dniach dawaa je roztarte na proszek owej osobie, ktra od tego pkaa". (St. P'0tr0Wi'cz Znacho*ka i wrka Lud 1907 XIII. 227). Zakrtka z b j a w polu sprowadza chorob, mier lub wcgole nieszczcie. Na Polesiu i Ukrainie czary te robi w nastpujcy sposb : Skrca si w odwrotn .^iiftat gar kosw w kwitncem ycie i zawizuje si kilku d b i M ^ J ^ ^ t N J w i a j c zaklcie na tego,

16
do kogo pole naley. Zakrtki tej nie wolno niszczy, ani nawet zboa dopki jej znachor nie zaegna. Powszechne jest mniemanie na Rusi, i budujc dom, majster zakada na jak'e zo t. j. na chorob, mier, na uomno dzieci, na pomor byda" i t. p. Dla zniweczenia tych czarw, przed zamieszkaniem nowego demu, naley zamkn w mm na dob koguta, kur lub par krlikw, zwierzta te gina na pewne pc nijakim czasie, lecz gospodarstwu nic ju poten: nie szkodzi". (J. Kopernicki z Woynia: Zbir antrop. 1887 XI 19P). Lud na Rusi czerwonei uywa nastpujcych czarw, zwamch z a d a j e m , na chorob lub mier czowieka: Bierze si kawaek misa,'posieka si na drobne kawaki, woy do garnka i nalewa wod n enapoczt (czerpan przed wschodem soca), w nocy zakopie ten garnek z misa w samym rogu cha+y na zatylu, przy supie, a w takiej chacie wyginie wszystke co do nogi. Albo wod pozosta z obmycia dziecka, ktre si urodzio nieywe, wlewa w garne.K -i po dziewiciu dniach wylewa j p r zed progiem chaty, a kto pierwszy w t nieczyst i wbrodzi, dostanie kalectwa w nogach albo wpadnie w chorob i umrze"- Zalecaj te i gowy przeciwnika, ktremu chce si szkodzi, dosta wos i przewlec abie midzy oczyma i puci j na ziemi, a przeciwnik w bdzie schn i umrze, gdy aba zdechnie (Od Horodenki). Chcc w Czechach sprowadzi na wroga chorob nogi, bierze si ziemi ze iadw jego stp, gdy chodzi boso, przy zaklciu gotuje si w garnku razem z gwodziami, igami, czerepami i innem, cstremi przedmiotami, a garnek pknie, a osoba, ktrej lady goto wano, zachoruje od tego na nog. (Grohmann \bergl. Bhm. str. 200). I Seroom (w Boni i Hercegowinie) chorob lub nieszczcie mona zada" ludziom, bydu, nawet drobiu 1 , podrzucajc pod prg domu albo btajni stare gnaty, szmat, gwod i tp. przedmioty. Chorob, tak zadana-, mog odczyni pisari t. j. czarownicy zapomoc amuletw, apotropejw i tym podobnych czarw. Zadawanie lub podkadanie choroby stosuj li ludzie w innych krajach Europy. Niemcy w rednich wiekach oskarali czarownikw, e przez zadarne igy sp r awiali bo.eci odkowe. Do dzi utrzymuj Tyrolczycy, e chorob uszu powoduje zadany robak, ktrego trzeba z ucha wypdzi. Wiara, e czarownice zadawaj czowekowi choroby, sigajca gbokiej staroytnoci, byra u iudw europejskich w wiekach rednich powszechn i surowo karan. Ze tu wymieni tylko jeden przykad: W Akwitanr, za murami miasta Ansouleme, spalono 1023 r. kob.et, oskaron za to, e hrabiemu Wilhelmowi z Angouleme, zadaa suchot. (Soldanrieppfc Gesch. Hexen Mfinchen 1S.11 I. 118). W r. 1128 suba hr Dietricha z Alzacji spalia biaogow, poniewa zadaa hrabiemu choroby serca i wntrznoci. I otysze wierz, i choroby mona komu przez nienawi lub zo napdzie. Do przezwa kogo gnid czy mij, aby naDawi go choroby, wystarczy przej po krokach czyli wstpi w lady osoby, ktra rzucia przeklestwo, aby zaniemc na zdrowiu Jako skuteczny rodek zalecaj otewki w tajemn ; cy dosta kawaeczek ubrania tej meprzyjaciki, albo jej wosw, albo m ; ec: z pod jej progu, albo aieszcie jej gnoju, eby si tem okadzi" (oodkurzy). Naykanie si tego dymu pomaga i iest oczywi-

Misak sutka, nowotwr zoliwy.

Rak sutka, nowotwt zoliwy.

Absces zimny (RopieIgruliczy)

Znieksztacf lit stopy na tle tabehu (widu rajenia)

Zdjcia fotograf, zs zbiorw Dr. Henryka Hilarowicza. docenta umw. lwow.

styin dowodem", i pacjentka chorowaa z przyczyny owej nieprzyjaciki. (St. LJlanowska otysze Zbir antro. 1891 XV. 275-6). Choroby nabawia si zdaniem ydw w Polsce ten, kto podniesie na drodze lea.c szmat, wierz bowiem, e podrzucona zostaa przez chorego, ktry si w ten sposb pozbywa choroby. Nie tylko ludy europejskie, ale take Murzyni i Indjanie ywi siln wiar w si magiczn przedmiotw, podrzuconych pod prg domostwa, majcych moc sprowadzenia choroby a nawet mierci. W staroytnem pastwie rzymskiem posugiwano si czarami nie tylko dla przysuenia si ludziom np. w celach zdrowotnych, ale take na szkod zdrowia, mienia, ycia czowieka. Trudnili si tem rzemiosem czarodzieje, zwani magami albo zoczycami (malefici). Wiara w podoenie lub zadanie choroby siga czasw pierwotnych i jest przeytkiem t. z. letyszyzmu czyli wiary w ducha, wcielonego w dany przedmiot. Zasadza si bowiem na wyobraeniu, e choroba albo duch choroby, moe by wcielony w kamie, drzewo lub tym podobne ciao. Czarownicy plemion barbarzyskich usuwaj przyczyn zadanej choroby dobywaniem ducha chorobotwrczego z chorych w pos.aci kamienia uraz'nego" martwej" koci i tp. przedmiotw lub wprost wysysaniem. Indjanin w rzeczpospolitej Boliwskiej pociera pienidz 0 "skr chorego, a woywszy t monet do garnka, zostawia j na drodze, ktrdy nieprzyjaciel ma przechodzi, by zaraz na niego przenie. Wrd ludw pierwotnych rozpowszechnione jest przekonanie, e bole. kcia" i tym podobne cierpienia powoduje zy duch, czarownik albo wrg przez zadanie choremu ostrych przedmiotw, jak np. oci, dba, ktre dopiero przez zamawianie wydobywa si z ciaa. 1 wydzielin ciaa ludzkiego lub zwierzcego uywaj do czarw a przeciw nim ajna i uryny jako rodkw leczniczych i ochronnych. Posuguj si niemi, zwaszcza przeciw urokom na bydo, ludy sowiaskie, germaskie a przeciw zym oczom ludy w Afryce, Indjach, Maej Azji. Wiar w skuteczno zadania przedmiotw podrzuconych pod prg domu, majcych moc sprowadzenia choroby a nawet mierci, spotykamy niemal u wszystkich znanych mi narodw.

Sposoby leczenia.
Poniewa lecznictwo pierwotne naleao do czynnoci obrzdowych, przeto pierwsi lekarze byli kapanami albo wrami (zamawiaczami). Oni przeto leczyli lud i chronili go od chorb, a czynnociami, do tego celu zmierzajcemi, byy: ofiary, zamawiania, mody, pociganie lub ochuchanie chorych czonkw i"t. p. Rol tych l-.apanw-lekarzy objli u nas w spadku czarodzieje i czarownice, wre, znachorzy, zamawiaczki i t. p Ofiar pogask przypominaj przy leczeniu i czarach naszego ludu nakazy p o s t w albo przynajmniej zaywania na c z c z o tych lub owych icdkw gularskich czy leczniczych, a te same warunki wymagane byy przy krwawych ofiarach. Oprcz leczenia przyrodzonemi rodkami posuguje si nasz

lud podobnie jak inne ludy rodkami nadprzyrodzonemi, jakiemi s gusa, zamawiania, przymierzanie, czary i t. p. A nawet powiedzie mona, e im wiksza cudowno, niezwyczajne uycie rodkw, tem wiksza wiara w pewniejsze uleczenie". (A. Petrw Lud Dobrzyski w Zbiorze wiad. antrop. 1878 II 136). Terapia ludu polskiego bywa nastpstwem etjologji ludowej. Choroby leczy si, usuwajc nadprzyrodzon przyczyn, ktra je spowodowaa. Takiem na przykad jest leczenie liszaja przez lud ziemi Dobrzyskiej: Liszajw dostaje si, gdy si przejdzie przez miejsce, gdzie si 1 o tarza". Chcc si wic pozby liszajw, naley napowrt przej przez to miejsce. W Mawskiem zdaj si na los szczcia" t. j. na przypadek. Wykopuje si dwa doki: jeden na ycie, drugi na mier i wsadza si na chybi - trafi chorego w ktrykolwiek z nich. Jeeli trafi na doek ycia, to wyzdrowieje, przeciwnie, umrze. rodki leczenia naszych wocian jak w ogle farmakologj ludow podzieli mona na dwie kategorje: lekw waciwych t. j. materjalnych i mistycznych. Z dwu tych gazi lekw, owiconych wiekow tradycj, zajmuje nas tu ta druga. Sposoby mistycznego leczenia polegaj przedewszystkiem na usuniciu lub przeniesieniu, pozbyciu si choroby. Zgodnie wic z me dycyn ludw europejskich zalecaj u nas chorob: 1. P r z y g w o d z i . Oto gwd, koek lub klin, ktrym dotyka si chorego, zabija si w pie drzewa albo w ziemi, a rodek ten przynosi chorob z czowieka na drzewo, w ziemi i tam si j przybija. Mona te zawidrowa, zaszpuntowa chorob, w tym celu wydra si may otwr w drzewie, zapycha si tu wosy, paznokcie lub czci ubrania chorego, i zatyka kokiem lub klinem. 2. Zaszczepi chorob (pciow albo skrn), mona przenoszc j na dziewczta, kobiety, mczyzni a nawet zwierzta, w tej myli, e one chorob zabior, a chory je straci i wyzdrowieje. 3. Zaleca si zakl chorob, przyku j do pewnego miejsca zamwieniem, amuletem i t. p. rodkami czarodziejskiemi, aby uczyni ciao bezpieczne na razy i ciosy. 4. Zakopa chorego wosy, paznokcie, wydzieliny (pot, mocz i t. p.) w ziemi, pod ogniskiem, w mrowisku a chory wyzdrowieje. 5. Rzuci na wod czci ubioru chorego, koszulk dziecka, do rzeki, aby choroba z ubraniem odpyna. 6. Spali chorob: Robi si bawanka, lalk, chocho, przedstawiajce osob, ktr si ma oczarowa albo zamawia i rzuca si je w ogie. 7. Zapiec, przypiec chorob: Dzieci bo na niem praktykuj ten sposb leczenia wsuwa si do pieca albo piecze si buk, zastpujc dziecko i rzuca j na wod. 8. Odrzuci precz chorob: rodek ten polega na wyrzuceniu chorej czci lub ubrania chorego poza siebie, za plecy, przez gow, nie ogldajc si. Kto porzucony przedmiot podejmie, na tego przenosi si choroba. 9. Sprzeda: Chore dziecko (lub nieuchowane bydl) matka (gospodarz) sprzedaje lub darowuje. 10. Wymienia, zamienia: Odmienione przez bogink dziecko, matka lub znachorka wymienia na swoje. 11. Odpisa, zapisa: Na chlebie lub papierze wypisuje si imi chorego i daje si do zjedzenia. 12. Nakarmi: Chleb po zetkniciu go z chorym, daje si zwierzciu (psu) do zjedzenia, wskutek czego choroba na nie przechodzi. 13. Mierzy: Chorego, lecego na ziemi, mierz nici

lub sznurkiem wzdu (cd stp do gowy) i wszeiz (ruzkrzyowar.ych rK) a gdy dugo rwna si szerokoci, co daje nadziej wyzdrowienia, odbywa si zazwyczaj zamawianie i picie wody, ktrej ostatek wylewa si do rzeki. 14. Odliczy, liczy wstecz: Przez liczenie od pewnej liczby np. 9 do 8, 8 do 7 i t. d. dochod, si du zera i tym sposobem sprowadza si chorob do zaniku. 15. Dotyka chorego rk lub koci, naciska, ciera cnore c ?c ciaa, przez ,:o usuwa si niewidzialne przyczyny choroby. 16. Obwie, okoli bolce miejsce komi umarego lub czciami ci a wierz :ego. 17 Zegna znakiem krzya dotknite chorob czci c ira. 18. Splun na cnorob lub oplu sprawc choroby (np. uroki) najskutec iiei lin na czczo. Mona te chorob zdmuchnc, ochL,cha lub zliza lin chore miejsce przez matk pacjenta loo chorob obliza przez psa. 19. La ow, wosk, albo rzuca wgle na wod, f by si przekona o sprawcy choroby, a nastpnie wod t pM ako lekarstwo. 20. Zlewa lub zmywa bolce czon.i chorego, >oczem w od wyla na rozstajne drogi, a kto przez to miejsce przejdzie, przejmie na sit bie chorob. 21. Naparza bolce miejsca par zagotowanych zi. Podkurza, okadza, wosarn, sierci, tuszczem, zioami i t p. 22. Zawiza lub rozwiza: rodek ten polega pierwotnie na zwizaniu chorego i uwolnieniu go z tych wizw, co wpywa miao na wyzwolenie chorego z pt demona, sprawcy choroby a pz'me) skizepo do symbolu robienia wzw lub obwizywania nici. 23. Przeciga, przesuwa chorego, ociera si przez rozupane drzewo, przez poty, obwarzanki i t. p. przedmioty. 24. Odwrci zadan chorob przez zawieszenie j e j na drzewo, podoenie pod kamie i t. p. 25. Pokaza fig, przez co chorob zadan przez uwizanie lub oczarowanie, odrzuca si precz. 26. Zamodli, zaegna chorob zapomoc pacierzy, pieww. 27. Odpokutowa, t. j. naoy sobie kar, pokut, by si uwolni od choroby, zoy ofiar celem odzyskania zdrowia. 28. Zataczy chorob, tj. tacem zniewoli demona choroby do opuszczenia ciaa. U wszystkich ludw europejskich, podobnie jak u nas, nakazuje si przy takiem leczeniu me oglda si za siebie, mc nie mwi, i o pnocy, na w i t k u ksiyca, nago i t. p. Niektre z tych rodkw, jak np. rzucan-e czci ciaa po za Siebie, bez ogldania s., praktykowane byo w staroytnoci, mamy tego siady w Odysei, eiegjach Tybula, Eklogach Wergilego, ktry wyranie powiada: Rzu je nad biecym potokiem przez gow i nie ogldaj si". Jako czsto wymieniony warunek skutecznoci czarw i leczenia podaje ju biblja milczenie (Elizeusz). Lud polski 'na Czerwonej Rusi; wyobraa sobie choroo ;ako siedzcy w czowieku bl, ktry koniecznie na zewrtrz wydoby potrzeba" Do wydobycia go suy przekucie, spalenie ub zamwienie. Zarwno z naszym i lud ruski pojmuje chorob jako stote yw, demoniczn, majc siedlisko swe w ciele :owicka. Z tego zaoenia wychodzc, stosuje swe sposoby leczenia. Aby si pozby cncroby, stara si j zohydzi podawaniem najobrzydliwszycn lekw, np. ajna, rnych goryczy" (i ostroci) lub te zmusi j do ustpienia, podajc np. rodki wym5otne, silnie czyszczce, odwar z kolczastych rolin, majcych ku i niepokoi cho-

rob". Aby obrzydzi chorobie pobyt w ciele pacjenta, daj mu np. w Maopolsce pajka w liwce, tak eby chory o tem nie wiedzia. Niekiedy jednak takiem postpowaniem rozzoszcz si chorob" a tem samem powoduje wzmocnienie cierpie chorego". Dlatego stosowan bywa przeciwna zasada, polegajca na tem, aby d o g o d z i c h o r o b i e , unika wszystkiego, coby j podrani mogo ( z a g n i e w a "), wtedy ona ma uspokoi si, a czstokro opuszcza chorego i na zawsze". (F. Wereko Przyczynek lecznictwa ludowego w Materjaach antropol. 1896 I 106). Lud nad jeziorem Oneg, podobnie jak inne pierwotne ludy, uwaa ciao ludzkie za niemiertelne, yoby ono bez koca", gdyby nie dziaanie zych duchw i czarw. Wszelka zatem choroba jest napaci zoliwego demona" np. uosobionej cholery" aibo zadaniem" jakiej zoliwej osoby np. czarownicy. Takiemu pojmowaniu choroby odpowiada sposb leczenia.- przybiera ono posta czynnej reakcji przeciw niewidzialnej, a osobowej jakiej potdze 4 '. Oneanie stosuj wic nastpujce rodki lecznicze: Choroby u t i u m wyrba naley siek.er, febr nastraszy zbiciem chorego, suchoty zniewoli do wejcia w kotk, a t wynie do lasu. Inne choroby ubaga trzeba prob i potulnocl, jak np. osp matuchn". Zamawiaczka, zwana w Bulgarji babiczk (babka) zbiera, suszy i warzy zioa, zazwyczaj o pnocy albo przed zachodem soca, kadzie je pod progiem, w kcie, lub innem osobliwem miejscu, zawsze w tajemniczy sposb, a zioa te maj cudown moc, nie lecz za choroby w sensie fizjologicznym, lecz wypdzaj, egzorcyzmuj zego ducha choroby, ktry czstokro jedynie z lenistwa i chci uywania obra sobie za mieszkanie ciao chorego, najchtniej majtnego, gdzie na mikiein ou moe si wylgiwa, spoywa wytworne potrawy, spija orzewiajce napoje". Poniewa demon choroby ma u Bugarw i Macedoczykw waciwoci, przymioty i wady czowieka, przeto mona go z uzurpowanego siedliska, w ktrem si zagniedzi, wypdzi przez podanie mu gorkich, wstrtnych potraw, ktrych, jak kady z nas, nie znosi. Natomiast wywabiaj z dziecka glisty jak u nas na wsi zapomoc podawania im sodkich potraw. W zaczepne] ub odporne] walce z temi nieczystemi siami po suguj si zachodnie ludy europejskie wod. ogniem, wrzaw, obchodzeniem (zataczaniem koa lub oborywaniem), odwracaniem si lub tylko milczeniem. Do rodkw odwracajcych ducha, zo, chorob i tym podobne istoty demoniczne nale przedmioty ranice, jak np. cier, kamie, substancje gryzce np. sl, silnym zapachem obdarzone np. smoa, czosnek, rodki budzcejobrzydzenie np. mocz, lina. Talmud (Tcsefta Sabbat) z III wieku po Chrystusie zaleca jako rodek leczniczy przeciw dreniu czonkw i kurczom przestraszy chorego", rodka tego przestrzegaj do dzi Sowianie i ludy germaskie. Leczenie u ludw romaskich i Germanw byo obrzdem rozpadajcym na dwie kategorje: zakl i odczynie, ie za polegay na cdDdzaniu zych duchw, pniej na przywoywaniu na pomoc dobrych U wszystkich ludw pojmowano albo jeszcze pojmuj chorob jako dziaanie zych duchw, a przy pomocy obrzdowych czynnoci mona je odpdzi, odstraszy, albo pozyska, przejedna i przez to chorob oddali, czy te zdrowego przed saboci ustrzec lub

zapobiec, aby nie chorowa. W demonizmie tkwi korzenie lecznictwa wszystkich ludw, w czynnociach obrzdowych, w aktach kultu znajduj si rda terapji i profilektyki ludowej. Na ziemiach Rzeczypospolitej polskiej trwa od niepamitnych czasw midzy ludem a inteligencj wymiana rodkw leczniczych. Z dworu przez sugi rozchodz si one na wie do znachorek i odwrotnie od znachorek dostaj si do dworu, skd znowu wracaj midzy lud mniej lub wicej zmienione". (A. Pcdbereski Materjay ludu. W'Zbiorze wiad. antrop. 1880 IV 74). Do tej kategorji rodkw, zapobiegajcych chorobom, nale talizmany i amulety, ktremi posuguje si lud nasz od wiekw. Listy z nieba spade to taki talizman, uywany przez nasze chopstwo przeciw wszelkim przypadociom, chronicy od nieszczcia, wojny, godu i moru; sigaj one wiekw rednich a znane s nietylko Sowianom poudniowym (knjige gromownice), ale take i ludom germaskim, (np. gredoria w kociele w. Michaa w St. GermainAm Urquell 1890 6 6 - 8 ) . Cudown, magiczn si lecznicz posiadaj w Boni i Hercegowinie, tak u chrzecijan, jak i u Mahometan t. z. zapisy, odnoszce si do powszechnego na Wschodzie zwyczaju podawania poszczeglnych miejsc z koranu pad drzwiami, na sprztach lub naczyniach domu. Wierz oni, i tak zapisane przedmioty chroni ich posiadaczy od bolu, za, nieszczcia. Serbom jak nam wystarczy kawaek papieru z odpisem jakiego wyjtku z ewangelji albo jakiej modlitwy, przypisuj za si lecznicz pismu samemu. Zdarza si, e Mahometanie w razie gdy amulet dany przez Hod nie pomaga, bior od kapana chrzecijaskiego amulet z ewangelj. Najstarsi lekarze, jak np. Galenus, chwal amulet egipski przeciw dolegliwociom odka a Serenus Sammonicus zaleca noszenie na szyi zawieszony papier z formuk Abrakadabra, przeciw febrze. Przez cae wieki rednie, niemal do XVI w., posugiwaa si medycyna takowemi rodkami, a lecznictwo ludowe w Europie i innych czciach wiata nie pozbyo si ich do dnia dzisiejszego. Do niedawna leczono u nas ukszenie od miji w nastpujcy sposb: Zawieszano mij u puapu, siekc j rzgami i zbierajc w podstawione naczynie lin z jadu" a jadu tego uywano jako lekarstwa przeciw ukszeniu. Metoda ta polega na zasadzie bdnie stosowanej analogji, e podobne leczy si podobnem". Czsto opiera si jeno na podobiestwie ksztatu lub koloru roliny, zwierzcia, wogle rodka leczniczego, do choroby. Sposb ten leczenia, przypominajcy seroterapj, nazywa si w medycynie sympatycznym albo sympatetycznym. Nazwa ta pochodzi z wyobraenia, e midzy saboci (czy chorym) a lekarstwem (sposobem leczenia) zachodzi wspczucie, (std nazwa sympatycznych rodkw") jaki zwizek wewntrzny, niewidoczny, tajemniczy. W przeciwstawieniu do naturalnego, bezporedniego sposobu leczenia, s rodki sympatyczne nadzwyczajne i dziaajce nawet na odlego, dlatego wanie, e s magiczne. Przeytki takiego leczenia pokutuj do dzi we wspczesnej homeopatji a nawet w t. z. analizie newralnej G. Jagera. Lud nasz trzyma si tej odwiecznej metody leczenia, znanej u wszystkich ludw i majcej za sob praktyk kilku tysicy lat.

22
Czerwone upawy" lecz kobiety wiejskie z okolicy arek i Siewierza dajc do wypicia z wdk trzy lub dziewi k o r a l i utuczonych na proszek" (M. Fedorowski Lud 1889 II 269). Kobietom, dowiadczajcym zbytecznego k r w o t o k u , zalecaj w Lubelskiem naparzenia z k r w a w n i k a (millefolium) (J. Gluziski w Archiwum domowem 1856). Upawy k r w i maciczne lecz w Poznaskiem w d k c z e r w o n o zabarwion (lub czerwonym winem). Zaleca to ju Haur w Skadzie albo Skarbcu sekretw ekonomicznych (Krakw 1693), dodajc inne tego rodzaju lekarstwa: K o r a l o w y pczek pi w winie, albo zawiza palce u ng c z e r w o n y m sznurkiem. Gralki w okolicy Zakopanego, nie majce duszy czas regularnoci, pij krwawnik gotowany w czerwonym winie. Grale w Tatrach lecz c z e r w o n k , jedzc kmin z bryndz uskwarzon na panewce do c z e r w o n o c i . W innych stronach Polski i na Rusi daj do picia suszon krew rozmaitych zwierzt: zajcz, niedwiedzi, krlicz. Zasada terapji sympatycznej, e chorob lecz najskuteczniej podobne do niej lekarstwa, stosowan bya w Polsce redniowiecznej. Marcin z Urzdowa utrzymuje w Herbarzu polskim (1595), e j z y c z k o w e ziele (babia jagoda), zawieszone dzieciom na szyi, uzdrawia dolegliwoci jzykowe. S. Syreski zapewnia w Zielniku (Krakw 1613) e licie b r o d a w n i k a (podrnik turecki), uyte zamiast saaty, spdzaj b r o d a wki z ciaa, e wszelkie g a d z i n y uciekaj od tego, ktoby mia przy sobie m i j o w c a (Arum), e poamane koci spaja plastrowaniem y w o k o s t, e s e r c a drenie usuwa s e r d e c z n i k, zwany take serdeczne m zielem, e Matki boskiej w o s k i biae (Asplenium) daj gste i pikne w o s y , e trzy listki szalwji (Zwiesinosek), na czczo zayte, su przeciw t r z e c i c z c e (tercjannie), c z t e r y listki przeciwczwartaczce (kwartannie). Symbolik t lekarsk, osnut na podobiestwie lub rnicy cech danej choroby i jej lekarstwa, polecay ju Ogrody zdrowia" i Herbarze" redniowieczne. Przytocz z nich jeszcze kilka przykadw, do dzi przez lud nasz praktykowanych: Kora bzu, skrobana n a d , sprawia p r z e c z y s z c z e n i e , d o g r y skrobana sprawia w y m i o t y , (skrobana w obu kierunkach, daje spczenie o b a s k u t k i ) . Rana, pochodzca od ukszenia p s a wciekego, goi si najprdzej pod popioem, upalonym z sierci tego samego p s a . Nar tward na ciele, zwan wilczem misem, wyleczy t. j. wygry moe jedynie czowiek, ktry jad w yciu swem w i l k a (od Gniezna). Przeciw mdrze (ble maciczne) zaywaj odwaru z korzeni madrowca (Czarny Dunajec). Na twarz z r przykadaj licie z kwiatu r y (apczyca). Na wrzd, zwany winiakiem, przykadaj w i s k i e ajno lub som, na ktrej lea w i e p r z a k (z Moszczenicy). Wrzd na nodze, zwany y d w k , lecz w Pierzchowie ocieraniem si chorej czci ciaa o ydwk. Jczmie na oku wycieraj przepalonem ziarnkiem jczmienia trzy razy, a potem to ziarnko wrzucaj w ogie, mwic: Nic - em ci nie zrobi zego, Za z oka mojego.

23
(M. Cisek Materjay z Zoyni. Zbir antrop. !889 XIII 70). Bolcy z b okadzaj Wieniacy w Pudach dymem przypalonego z b a koskiego. Boi w k r z y z a c h lecz w Kaliskiem wyrbujc o wschodzie soca siekier trzy k r z y e na trzech belkach, podtrzymujcych powa. Grala biaosrskiego na chorob z przestraszenia okadzaj szczypt wosw z gowy tego, ktry go przestraszy. Jeeli kto dosta gorcz! i z p r z e r a e n i a , moe by wyleczony p r z est r a c h e m . N; stosowaniu zasady wybijania klina klinem polega leczenie zadanei" choroby, ktr lud nasz u s t r z a e m zwie. naley j o s t r z e l i prochem s t r z e l n i c z y m , albo w y s t r z a e m nabitej strzelby, na ktrej lufie chory pooy palec. (Z p Radzyskiego). Postrzaem (paraliem) raonego m< cz w odwarze roliny, zwane; rwnie p o s t r z a e m . Na gociec skuteczne jest g o o w e z i e l e " podobne do rybiej mitki (odygowice). Karbunku, na Kaszubach zwany w y d r , radzi lud tamtejszy otworzy pazurami w y d r y , a chory bdzie uleczony. Chorob z po d w i g n i ci a lecz Kaszuti zeskrobujc z przedmiotu, ktry chory p o d n o s i , czstki i pijc je z wod. Kto dosta f e b r y od kwanego mleka, musi pi go duo ze sol, tego za, ktry nabawr si febry przez k p a n i e , oblewaj znienacka wod zimn lub wrzucai do w o d y . Przeciw z a t w a r d z e n i u jedz jajo na t w a r d o (Z nad Raby). S u c h o t y lecz kpielami w odwarze z cykorji, zwanej przez Krakowian s u c h o t n i k l e m , ktry podaj take wewntizme (pod Jordanowem). Krow chor na a b leczyy baby w Brzeskiem 1869 r. wpuszczajc krowie do garda yw a b , w Bocheskiem moczyy krow z zapucnmt gb w wodzie (w putni), do ktrej wpuciy kilka ywych ab. (Br. Gustawicz w Zbiorze antrop. 1881 V 125). Jednym z'warunkw skutecznoci owych rodkw bywa zadanie ich przez osob innei pci, bo wwczas sympatja jest silniejsza. W wyboize rodkw czy zabiegw leczniczych i lud ruski przestrzega symboliki lekarskiej, osnutej na podobiestwie lub rnicy cech zewntrznych lub waciwoci wewntrznych danego cierpienia i ieku". I tak np w chorobach kobiet przy k r w o t o k a c h s pomocne wino c z e r w o n e i roliny o kwiatach c z e r w o n y c h , przy upawach za b i a y c h , wino b i a e oraz roliny o kwiatach b i a y c h . " Przy s u c h o t a c h pomocne s w pewien sposb spreparowane p u c a z sercem zdrowego cielcia'". Gdy dziecko n " e r o n i e , dobrze jest kpa je w odwarze z modych wierzchokw rozmaitych drzew i krzeww- Kora w i n i o w a z g r y na d skrobana, sprowadza p e r i o d z a t r z y m a n y , gdy przeciwnie, skorbana z dou ku g r z e , p o w s t r z y m u j e k r w o t o k " i t. d. (F. Wereko. Przyczynek do lecznictwa lud. Materjaly antiopul. 1896 I 107). Na rany w nogach od podbica si (p.dpij") przykadaj na Rusi wiee licie podbiau (pidpi") na podstawie analogji (jzykowej) rodka z chorob. W biciu s e r c a podaj wewntrznie odwar s e r d e c z n i k a (na Ukrainie). I lecznictwo ludu woskiego opiera si na zasadzie analogji midzy chorob a lekiem. taczk leczy si za pomoc przedmiotu koloru tego, r przedmiotem rowym. Albo s+.araj s i j a k powiada staropolskie pizysowie:klin klinem wyb : : gorczka z przelknienia moe byc wyleczona prze-

24
strachem. W najbardziej wysunitej na poudnie wyspie europejskiej, w Sycylji, znajdujemy te same rodki lecznicze, ktrych nasz lud uywa. Nale do nich przedewszystkiem leki oparte na zasadzie: co zaszkodzio, to pomaga. Ukszenie psa wciekego leczy sier tego psa, przyoona na ran. Cierpienie w jamie ustnej, zwane pospolicie abk, usuwa ma u nas przyoenie aby, we Woszech dotknicie abki srebrnej, ktr na ten cel maj w domach. Przeciwko chorobie morskiej najlepszym specyfikiem jest woda morska, naley jej troch wypi, obmy si ni i patrze na morze". Zawieszenie pewnej kategorji amuletw opiera si na wierze, rozpowszechnionej u ciemnych mas ludw zachodnio europejskich, e chory organ np. serce, nerki, wtrob, leczy noszenie na ciele amuletu podobnego tej chorobie lub zawieszenie podobizny serca, nerek itp. na otarzu, w kociele. I otysze trzymaj sie odwiecznej metody leczniczej, i rzecz, ktra chorobsko spowodowaa, albo jej pokrewna, uyta jako lekarstwo, pomaga, w myl staroytnej zasady similis simili gaudet. Oto przykad: otysz przestraszy si baby z m a r e j , gdy pomaga j my i z tego zachorowa. Znachorka kazaa przynie z g r o b u tej baby piasku, w tym go skpa, a z krzya jej naskroba drzewa, naparzy i da mu si napipomogo mu to odrazu. (St. Ulanowska otysze Zbir wiadom. antropol. 1891 XV 278). Na tej zasadzie powstaa nastpujca porada lecznicza wrd ludnoci ydowskiej: Gdy czujesz kucie w boku, k u j lekko noem zbolae miejsce". R czerwonk leczya ydwka przykadajc do bolczki skrawek papieru z napisem hebr.: R a L e j a w 9 kolumnach po 9 razy. (B. W. Segel Wierzenia ydw Lud 1897 (II 54). Choremu na p u c a ydzi zalecaj je p u c a cielce, albo koszul chorego zawiesi na drzewie, na rozstaju, a kto j zdejmie, ten przejmie chorob." Podobiestwo nazwy rolin z nazw sprawcw choroby powoduje u Cherokezw w Karolinie pnocnej wybr zi do celw leczniczych. I tak np. nasane przez j e l e n i a choroby leczy maj zioa noszce nazw popularn j e l e n i c h oczu, albo jelenich jzykw". Na z t a c z k i wszystkie choroby c i o w e ludy barbarzyskie uywaj tych kwiatw. I. G. Frazer (The golden Bough I 52 i Totemism and Exogamy London 1910) upatruje istot magji w tem zasadniczem prawie, objawiajcem si u ludw we w s z y s t k i c h c z c i a c h w i a t a , e podobne wywouje podobne, czyli e skutek podobny jest do swej przyczyny". Na podstawie tego prawa podobiestwa szaman (czarnoksinik) wnosi, i moe wywoa kady skutek, jakiego pragnie, jedynie naladujc tene skutek". Zachowa si w puszczy kurpiowskiej z odlegej staroytnoci sposb zabicia nieobecnego czowieka: Strzela si do woskowej figurki, majcej wyobraa tego, kogo si chce zabi, a gdy si j trafi, padnie trupem ten, kogo przedstawia. Tego samego sposobu uywa lud nasz w lecznictwie, znanem pod nazw sympatycznego. Polega ono na zasadzie, e co czowiek z obrazem (symbolem) przedsiwez'mie, to stanie si i z chorob, albo obraz sam usuwa chorob czy zo. Ten pierwszy rodzaj lecznictwa nazywaj biern form sympatycznego leczenia, drugi form czynn. rodki sympatyczne

25
obu kategoryj stosowane s najczciej w poczeniu z praktykami i czarami, ktre skuteczno Jkw potguj. W liczbie pierwotnych rodkw sztuki czarodziejskiej spotykamy rwnie paralelizm czynnoci danej osoby i zjawisk natury, dziki czemu podobne praktyki wywouj podobne zjawiska". Do praktyk czarodziejskich naley robienie t. z. zakrtkw w zbou, na mier czy chorob gospodarza lub kogo z jego rodziny. Ta sama nitka, ktr zawizano supeek na czyj szkod, suy do przeniesienia zimnicy przez zawizanie tylu supekw, ile chory ma paroksyzmw. Do podobnych rodkw czarodziejskich naley obwizywanie sznurem lub wstk chorej czci ciaa, przy odmawianiu pewnych formu. Leczenie sympatetyczne polega te na przeniesieniu choroby z czowieka czy zwierzcia na inne yjce istoty lub przedmioty martwe, pod pewnemi warunkami, przestrzeganemi przy czarach w ogle. Lud nasz posuguje si midzy innemi odwieczn metod, ktra usuwa chorob zapomoc dziaania na przedmiot uyty jako lekarstwo. Ju Syreski zaleca w Zielniku swym z 16 stulecia chorym na t. z. wole korze koszyszczka (werbeny) rozdzieli na dwie czci, jedn pacjentowi przywiza na szyi, drug w dymie wdzi, a w miar, jak ta cz wdzona bdzie s c h n i wole znienaga bdzie s c h n o. I u innych Sowian odbywa si do dzi jeszcze na wsi t. z. kuracja sympatyczna, zasadzajca si na tem, e chorob zapisuje si na karteczce, ktr wiesza chory na szyji, przenosi na inne istoty yjce, zawieszajc je lub uwizujc np. do drzewa, albo trzymajc przy sobie np. kota, aby, ktre przycigaj do siebie chorob i gin. Chop niemiecki, chory na zimnic, zawizuje nitk naokoo palca, poczem obwizuje ni drzewo, aby febr przenie zapomoc nici na drzewo. Na caej kuli ziemskiej ujawnia si zasadnicze prawo magji (czarw), i rzeczy, ktre byy kiedy w stycznoci ze sob i nadal dziaaj na siebie, na odlego, nawet wtedy, gdy fizyczna czynno zostanie zniesiona". Z tej zasady czarnoksinik wnosi, e cokolwiekby uczyni przedmiotowi, ktry by niegdy w stycznoci z dan osob lub stanowi cz jej ciaa (wosy, paznokcie), to wszystko owa osoba odczuje, jakby jej byo czynione". Zasad t magji mieni Frazer bdnem stosowaniem kojarzenia si wyobrae (B. Malinowski Totemizm i egzogamia. Lud 1912 XVIII. 31) W przesdach i praktykach ludowych na caej kuli ziemskiej odgrywaj znaczc rol rodki sympatyczne. Umys pierwotny wychodzi z tej zasady, e co si dzieje z jednym ze zczonych ze sob przedmiotw, to stanie si i z drugim, w czci lub w caoci." Z czasem rozciga si wpyw tej magicznej siy (sympatji) na przedmioty nie nalece do siebie, zupenie obce. W tym celu trzeba tylko poczy si nici sympatji z owym dalszym przedmiotem, przystpniejszym dla naszego wpywu. Czstka z ubrania np. zodzieja, woona do trumny (grobu) sprawi, e ciao zodzieja powoli zgnije i rozpadnie si, jak te gaganki jego ubrania. w wpyw czarodziejski przedmiotu na czowieka niekoniecznie ma by bezporedni lub poredni przez rzeczywiste zetknicie, wystarczy gdy jest idealny. rodki sympatyczne, stosowane przez lud nasz, dziaaj jak gromo-

.26
chro odcigajcy uderzenia piorunw do ziemi. Zakopujc na rozdrou wosy chorego na kotun, tj. reumatyka, uwalnia go si od tej saboci. rodki sympatyczne, stosowane nietylko w lecznictwie, ale take w celu obudzenia mioci lub zaspokojenia nienawici, odkrycia zodzieja itp. rozpowszechnione s na caej kuli ziemskiej i licz swe istnienie na tysice lat. Tak np. Grecy posugiwali si leczeniem sympatycznem na tysic lat przed narodzeniem Chrystusa, a ludy orjentalne na 5 do 6 tysicy lat, przed nasz rachub. Metod t narody europejskie leczono w wiekach rednich, posuguj si ni do dzi ludy barbarzyskie. W lecznictwie naszego ludu, zwaszcza metod sympatyczn, odgrywaj niema rol warunki czasu i miejsca. Wpyw ksiyca ma doniose znaczenie. Najskuteczniejsz do leczenia por jest czas ubywajcego ksiyca i penia, po ktrej ubytek ten si zaczyna. LI wszystkich Europejczykw podejmuje si leczenie np. puchliny, robakw w czasie ubywania ksiyca, u nas na witku", aby razem z nim zmniejszaa si choroba. Szkodliwie oddziaywa nw, na mocy bowiem analogji utrzymuj, e choroba wzmaga ci i ronie razem z ksiycem. Na nowiupowiadaj w Lubelskiemnie mona przedsibra adnej kuracji, bo sabo tem silniej odnawia si bdzieNa tej samej zasadzie (analogji) wry zamienie ksiyca iub soca, kometa z ogonem, chorob na ludzi i bydo, nieurodzaj i klski w gospodarstwie. Pierwsza lub ostatnia kwadra, ksiyca nadaj si najlepiej do leczenia". Wielki wpyw na chorob maj i inne ciaa niebieskie, jak gwiazdy, zorza poranna i wieczorna, wogle zjawiska atmosferyczne. Niektre pory astronomiczne, wielkie maj znaczenie w lecznictwie, ja np. wiosenne zrwnanie dnia z noc, pokrywajce si zazwyczaj z pocztkiem wiosny i witami wielkanocnemi (Wielki pitek ma u ludw europejskich czste pod tym wzgldem zastosowanie), zimowe przesilenie dnia z noc (Wielkie gody" od Boego Narodzenia przez Nowy rok a do Trzech Krli") i tym podobne uroczystoci, z doby pogaskiej, ktre chrzecijastwo now myl natchno, nadaway si u nas, jak u wszystkich ludw chrzecijaskich za najodpowiedniejsz por do leczenia i czarowania w ogle. Niemniejszy wpyw maj dnie feralne. Lud nasz uwaa za nieszczliwe, niepomylne dnie w tygodniu: poniedziaek i po czci pitek, po myli przysowia: pitek zy pocztek", ze wit i uro czystoci: Wielki tydzie i Suchedni. W tym czasie nie wolno zaywa lekarstw, boby szkodziy, nie naley wogle adnych rozpoczyna robt. Niektre dnie w tygodniu, jak np. roda, uchodz za pomylne do operacyj leczniczych, podobnie pewne pory nocy (pnocy) s szczeglnie w tym wzgldzie korzystne. Leki zadaje si przed zachodem lub po zachodzie t. j. o zmroku, bo wtedy dziaaj najsilniej czary. Nasi wocianie myj si w Wielki tydzie wod na polu albo w rzece przed wschodem soca, w celu zabezpieczenia si od bolakw i jadwek" (krost). Std wniosek, e chcc np. eby zioa lecznicze byy skuteczne, trzeba je zrywa o wicie z ros po r ann. Przeciw czarom su zioa (Boe drzewko, koszyszczko, kozek, ruta itp.) zebrane przed w s c h o d e m soca lub jedzone na s u r o w o .

27
Choremu na padaczk dawano koaczki z mki zarobionej ros, zbierane] przed wschodem soca w d z i e s w. J a n a. Stosownie do tego, czy korze pewnej roliny (stonogowiec, szczaw itp.) kopany jest na nowiu l u b w i e t k u k s i y c a , chroni zdrowe lub oddala chore czci ciaa. Za najskuteczniejsze uwaane s zioa zbierane przed peni i ze wschodem soca t. j. z przybywaniem wiata " na wiosn, w maju, kiedy caa przyroda budzi si do yr a, natonrast nie naley zbiera bezporednio po peni, z u b y w a n i e m wiata, bo zioa wtedy zbierane szkodz. Najskuteczniej dziaaj leki zbierane w wdj w. Jana, std zwane zioami witojaskiemi (Hipe-icum per f oratjm>. (F. Wereko Przycz. do lecznictwa lud. Materay antrop. 1 89 I 107-8). Zwyczaj obierania do czarw pory przed wschodem soca jest staroytny. Plinius w Historji naturalne! podaje liczne z czasw rzymskich przykady kopania i zbierania zii leczniczych przed wschodem soca. Cudcwna sia lecznicza naszych rolin, w przekonaniu ludu, warunkowana jest nie tylko czasem, k edy si rolina zbiera (np. o wicie lub przed wschodem soca) i miejscem, gdzie si zbieia (np. w gbokim lesie), ale take pewnemi wskazaniami natury mistycznej, jak np. odmowieniem modlitwy bez kocowego Amen. Roliny, majce moc czarown, zrywa wien tczka najczciej pc miedzach i zarolach, ale swoich, kobiet zbierajc ziele na udzej roli lub miedzy uwaa lud za czarownic, jak i t , ktra drugiej kobiecie porwie ziele. Zbieraj za przed poudniem, rwc po poudniu, a napewne po zachodzie soca, mieni czarownic. Jak w wiekach rednich uywa i dzi lud nasz rolin do lekw na zewntrz i wewntrz, spoywajc je w pckaimach, p.jc w odwarze lub okadzajc chorych, a leczy niemi zarwno ludzi, jak bydio. Gdy w niedziel palmow nios palmy do wicenia, zrywaj DO drodze kady kwiatek, jaki tylko spostrzeg, w tem przekonaniu, e wtenczas kada rolina woa na przechodzcych: I mnie te wecie! I ja pomog"! (Wi. Kosiski Z Jeleni Materjaly antrop 1904 VII 4o) Nie tylko u nas, ale wogle u Sowian, romansk>ch i germaskich ludw czerpano wod przed wschodem soca, albo zbierano ros przed witem, przypisujc it moc cudown w leczeniu. Ze stanu pogody w pewne dni feralne wnosz o stanie zdrowia ludzi. Tak np. jeeli no Nuwy rok pochmurno, bd ludzie w tym roku chorowali (Ropczyce). Choroba dlatego zle si koczy, i si zacza pod z wrb", powiada nasz wieniak, w kadej bowiem czynnoci swej baczy przedewszystkiem na dzie, godzin jej rozpoczcia. Warunkiem skutecznoci ma by te milczenie. Gone, otwarte sowo szkodzi leczeniu Speniaic warunki nakazane przez wra, albo w drodze do chorego, nie wolno mw ", ani nawet pozdrawia. Cpisame (wicon kred) choroby cieszy si w leczmciwie ludowem Europy niemaem wziciem. W Trzebionce lecz tym sposobem obrzmienia gruczoiw. W Zgodzie, dla rozpdzenia tworzcycn si guzw (ropni), okrelaj je osek, grzebieniem itp. Wogole chore miejsca okra si, zarysowuje kred wicon, aby ze siy nie miay przystpu. W Chemskiem gdy krowie wymi spuchnie, okrelaj je trzy razy noem na pask i osek, nastpme smaruj mio-

28
dem wiconym, a krowa wyzdrowieje. w na wymieniu u krowy leczy si zakreleniem zbolaego miejsca kred owicon na Trzech Krli, czyni to przed wschodem i po zachodzie soca, a wic w czasie ponowania duchw, ma to wzbroni im przystpu do chorego miejsca. Aby ustrzec si zarazy, polecaj oborywanie roli byczkami blinicemi, rodek ten chroni od gradobicia (Kujawy) i sprowadza urodzaj (Sieradzkie). Od zarazy chroni te zakrywanie studni w czasie zamienia soca lub ksiyca (w Poznaskiem). Prastare zwyczaje i obrzdy Sowian i ludw germaskich odbyway si w ksztacie koa, bdcego przedmiotem kultu pogan"Uroczyste obchodzenie albo okalanie rzeczy sakralnych naleao u ludw pnocnych (w Skandynawji) do kultu, przeciw czemu skierowane byy liczne zakazy apostow pogastwa i soborw, karccych okranie ska, ognia itp. U nas i innych Sowian naley koo" do najstarszych plsw. Na Sobtkach tacz dziewczta w koo", okrajc wity ogie. Pizez wszystkie ziemie germaskie by zwyczaj witania nowego soca tacem dokoa ognia wiosennego". Przy uroczystociach pogaskich" przeznaczone na ofiar zwierzta byy przedtem w koc prowadzone. Zebrania rycerstwa polskiego odbyway si w tej formie, std nazwa k o a rycerskiego". Zgromadzenia ludowe u Germanw zw si R i n g (piercie), u Sowian i ludw germaskich ofiary miay ksztat koa. K e i s c h e staroytnych Persw s to kuliste bruzdy, urobione noem. Zadaniem ich jest oddzielenie przez nie zamknitego a wic jakby powiconego Terenu, od zwykego, nie witego, tworz one temsamem cz m i e l c a , na ktrem si odbywaj obrzdy rytualne, przysparzajce im niezwykej siy i znaczenia. Owe keische Persw s podobne do magicznych k", uywanych do redniowiecznych i nowoytnych czarw. Poniewa choroba pojta jest przez ludy nieowiecone jako dziaanie si nieczystych, przeto za najskuteczniejsze rodki oczyszczenia czowieka od niepamitnych wiekw suyy ogie i woda. Ogie, arzewie, wgle i popi gorcy stanowi w naszem i obcem lecznictwie ludowem skuteczny rodek w rnorodnych chorobach. Oto par tej kategorji przykadw: Kobiet wiejsk z Grdka nad Bugiem, chor na nogi (po tyfusie), leczya baba kac jej przechodzi bosemi rogami przez ogie z gazek tarniny, sosny i rnego ziela, tak dugo a ca niemoc z ng ogie wity wycignie". (Z. St. Znad Buga Lud, Lww 1897 Ul 20). Znany jest jako rodek ochronny w naszem lecznictwie ludowem przeciganie przez zarzewie, rozarzone wgle itp. Przeciw hemoroidom zalecaj w Lubelskiem przeciganie przez arzotki (zarzewie) lub popi gorcy. W celach leczniczych posugiwano si w 18 stuleciu rzucaniem wgli za koszul. Nasi przesdni wocianie wypalaj rany gorcem elazem, stosuj tez okadanie chore] czci ciaa parzcemi pokrzywami. Otrzsienie jak sama nazwa choroby wskazuje pochodzi od strzsienia si podczas jazdy lub biegania. Nadrabjanie radz z lekw sympatycznych nastpujcy: Otrzsiony bierze potrzykro na krak (siekacz) rozarzone wgle z ogniska, a rozpiwszy koszul, wyrzuca je przez zanadrze na ziemi". Majcemu za-

29
nokcic ka podgarn do trzeciego razu bolesnemi palcami ogie na ogn sku". Aby si pozby brodawki, dotyka s jej ziarnkami grochu i ziarna te rzuca si do pieca. Wtedy ucieka si, aby r.ie sysze trzeszczenia owej choroby w piecu. W innych stronach wystarczy ju bez dotykama rzuci do pieca, po wyjciu chleba, tyle ziarn grochu, ile Si ma brodawek, tak jednak, aby nie sysze, jak pkaj. Wrzody i rany zadane", albo pochc dzce z ustrzau", chiopi w okolicy Kalisza radz okadza p r o c h e m wiconym, spalanym na wglach drzewnych. Kolki (pleuritis) lecz Huculi w nastpuj icy sposb: Wypiwszy odwar biaej smoy, zmieszany z masem i kipicem mlekiem, kad si na gorcy piec, gdzie p^rz sie a do niemocy" (W. Szuchewicz Huculszczyzna, K^ak.^ 1908 IV 313). Choroby maciczne lecz na Ukrainie podkurzaniem, uywaj te ogrzewania z dou ciepem z rozarzonych wgli lub rozpalonym kamieniem, ktry po ;ypuj pieprzem. Celem wywoania perjOdu radz na Biaorusi siadywa na miejscu wygrzanem przez wieo wyjty z pieca bochenek chleba. Serbom w Boni i Hercegowinie radzono 1749 r. wypalanie ran na nodze pomieniem z odamku wrzeciona. miertelnie chorym Litwinom pruskim podawano jako lekarstwo popiol z wiecznego ognia, palcego si w pobliu wielkiego dbu, wspomina o tem M. L. Dawid w swej kronice pruskiej z 16 wieku, i.wyd. Z. Hcnmg Kmgsberg 1812 1 132). Apokryficzne podanie o Chrystusie (w. Piotrze), e przez cudowne wrzucanie ludzi chorych lub umarych do pieca potraT/ ich uzdrawia i wskrzesza", znane jest nie tylko w Polsce (ziemi krakowskiej), Czechach i na Morawach, ale take na Litwie. (A. Fischer Uzupenienia Dahnhard+a Natursagen str. 155 Lud 1909 XV 355) Na dawienie garda, gdy listek upad", ydzi w Polsce ka choremu trzy razy do komina dmuchn . (ii W-Scgel Wierzenia i lecznictwo ydw LUL. 1397 III 54) Ogie od tys ; cy lat uywany by jako rodek leczniczy w rnych chorobach. Na ten jego zbawienny skutek naprowadzi moga codzienna obserwacja oczyszczalcego wpywu ognia. Wyobraenie 0 tej uzdrawiajcej sile ognia daje nam staroytna Edda, wymieniajc ogie jako najlepszy rodek przeciw saboci". Hippokraies w swoich Aforyzmach pow ; ada: Co og-.e nie wyleczy, to jest nieuleczalne". Poniewa bezporedni skutek og:i'a n chore ciao by niebezpieczny stosowano u nas r zarwno jak u innych ludw, sympatyczn terapj ognia, np. spalenie rzeczy zostajcych w zwizku z chorym, uywanie arzcych wgli i t.p. U ludw pierwotnych jednak odbywa si do dzi rzeczywiste przepalanie choroby. Okadzanie chorego naley do powszechnie uywanych rodkw leczniczych. T. zw. r okadzaj suszonym jzykiem lisim (Tczynek), okadzaj te zielem wconetn lub wiankami (z okolic Kalisza). Przeciw febrze nakadzaj si ocmi z ryby, zebranemi w wilj Boego narodzenia (Skaat). Katar i chrypk usuwa maj naparzenia skubanego pierza" a mianowicie: mczyzna kadzi nos i usta dymem z pierza kurzego, kobieta za z pierza koguciego (od Sandomierza 1 Opatowa O. Kolberg Lud .888 XXI 170). Mazurzy uywaj okadzania w przernych cierpieniach: bursztynem, czarciem ajnem od

30
konwulsyj, trcenia wiatru i wszelkiego rodzaju s.lnych blw; nasieniem z szaleja nad wod od bolu zbw; wiankiem wiconym na Boe ciao albo rozchodnikiem na guzy i wie, aby te rozeszy si; zielem, ktre bydl przyniesie w pysku, od przestrachu, bezsennoci i kolek w brzuchu, take od paczkw; koziokiem lub witojaskiem zielem i bylic, od optania", ostem od poronienia i t.p. (Ks. A. Pleszczyski Rojary midzyrzeccy 1892 sir. 124-5, 129). Kadzidem, wiconem w dzie Trzech Krli, okurzaj w Lubelsk.em (w okolicy Turobina) od rnych chorb, od uroku, przestrachu, przywidzenia, kadz rwnie krowy przed i DO ocieleniu, eby co z w.atru nie porwaa". Czycem (szarot), bozem drzewkiem (bylic) i jaowcem kadz bydo, gdy je w Kcrczynie z miejsca na miejsce przeganiaj albo gdy si je pierwszy raz na wiosn w pole puszcza. Koprem wiconym okadzaj gsi, aby je ustrzec od uroku (Wo'a Batorska\ Owicon mir okadzaj w Borzcinie krowy, gdy s chore. egawk czyli pokrzyw grale pieniscy i tatrzascy okadzaj bydo, pcdoDnie jak w innych stronach Polski, barwinkiem, eby si chowao Gdy na wiosn, pc raz pierwszy puszcza si bydo na pastwisko, gospodyni w okolicy Iwonicza okurza czyli okadza kad sztuk byda (z osobna) zielem powiconem alDO cisem, aby bydo nie spotkao psa wciekego" (Zakopane). Udajc si pierwszy raz na ork w towni, okadzaj kad par byda roooczego zielem wiconem, robic na okoo niego i nau niem trzy razy znak krzya Gdy bydo przepdzaj z jednego miejsca na drug e w Doroowie, kadz je jaowcem, boem drzewkiem, koprem i czycem. Aby si bydo dobrze chowao, okadzaj je gospodynie w Tymbarku w wilj Boego Narodzenia zimi lub woskiem z paschau Przy ocieleniu si okadzaj krowy w Pieninach kawakami drzewa, najczciej cisowego. Aby krowy wicej mleka daway, podkadzajje na Kujawach czarciem ajnem, bawatami, mir i jaowcem fv* Szczepanowie), przestpem, woskiem z paschau, czosnl lem. lub kopytnikiem (Wola Batorska-Paza). Aby z mleKa zebra duo miejany, okadzaj krowy wiconem zielem w Salowie. Bydo chore w Zakopanem okadzai maliniakiem, w Krakowskiem warkoczykami (albo Koszyczkami Najw. Panny), w Borzcinie jaowcem i mirem (ywic), wiconemi w dzie Trzech Krli. e okurzanie, kadzenie, ma odpdzi sprawcw zego, choroby, tego dowodz nastpujce praktyki, majce na celu uzdrowi bydo, podnie wy dajno mleka i tp. Aby czarownic odpdzi lub uczyni nieszkodliw", zalecaj w Nowotarskim powiecie uda si przed wschodem soca na dziewit miedz i zbiera zioa: macierzank, dzwonki, bylic i tp. a ususzywszy je, da na trzopek ognia i kurzy w stajni tgo temi zioami". Aby oczarowana dawaa duo i dobrego mleka, radz w Sanockiem: zapa modego wa, 'pali go na proszek okurzy nim krow, sypic na ogie, to czarownica bdzie opryszczona i nieszczliwa, przyrzeknie, e krow-e ju nic zego nie zrobi". Lud w woj. wileskiem powiada: Chcc ze swego domu wystraszy czarownic, do jest pokadzi smrodzccem (asa foeiida). podobnie: chcc djaba odpdzi, trzeba pokadzi jaowcem". Gospos,e radzyskie powiadaj: jak chleb sobie w dzierzy przykudzi" (sprzykrzy), to znaczy: gdy

31
ciasto nie wyrasta, trzeba wykurzy cmyrem (macierzank), pierzem,, wiankami i star podeszw". Okurzanie jest powszechnie znanym rodkiem wypdzenia a l b o pozbycia si czarw, choroby, wogle zego. Na pierwszej bulce chleba (bochenku), woonej do pieca, gospodynie w Turowie robi krzy, a po wypieczeniu z r y w a j t cz chleba i okadzaj ni chorego, jak go wiatr trci". Rusini (w Jurkowszczyznie) biedrzycem (Pimpinella magna) okadzaj siebie i bydo przeciw zarazie", w chorobach epidemicznych (Rokossowska wiat rolinny. Zbir antrop 1889 XIII 180). Gdy krwka ocieli si po raz pierwszy, to cieltko kobiety na Woyniu okurzaj starem sitem, przez co raz na zawsze zabezpieczaj je od szkodliwoci wiedm". (J. Kopernicki Jurkowszczyzna Zbir antrop 1887 XI 195'. Dla ulenia cikiego porodu, Czeszki par z kipicej wody, do ktrej woono bylic (Artemisia), okurzaj rodzc. W wilj Boego narodzenia okadzaj i skrapiaj w StyrjL podobnie jak w innych ziemiach niemieckich, dom, zabudowania gospodarskie, zagrod, pola w tej myli, e to uzdrowi ludzi, statek domowy, cay dobytek od zego ducha i przysporzy bogosawiestwa. Po okadzeniu rzucaj wgle na ognisko, baczc, aby wgielka nie rzuci na ziemi albo aru nie zagasi, a wszyscy otaczajcy ognisko stoj w milczeniu, z odkryt gow; zwyczaj ten zowi wiceniem ognia na rok przyszy, aby nie by szkodliwy, lecz dobroczynny. Rumuni na Bukowinie przez trzy wieczory po mierci krewnego id na cmentarz i okadzaj jego grb, aeby dusza zmarego wysza zwycisko z szatanem", ktry lka si kadzida. Litwini chronic koni od zego, okadzaj je zielem wiconem, bo aume (duch psotnik) ucieka od witego dymu, ktry j dusi". Wotjacy przekonani s, i ze duchy uciekaj przed kadzidem (B. Munkacsi Volkglauben der Wotjaken Am Urquell 1893 IV 116). I ydzi wykurzaj chorob czarciem ajnem (asafetida), bursztyn okadzany odpdza rwnie choroby. Okadzanie (Kyphi) suyo ju u staroytnych Egipcjan za rodek wzmacniajcy, o czem zawiadcza papyrus Ebersa. Wedle Plutarcha ma ono ochrania przed chorobami i zaraz. Kadzidu, ktrem si posugiwano przy ofiarach pogaskich, aby dodatkiem tym uczyni bstwu ofiar milsz, kocio da gbsze, symboliczne znaczenie Po przez wiar ludow przebijaj jednali pierwiastki pogaskie. Kadzido, dym zdaniem ludu rozpdza choroby, zaraz, czarownice i ze duchy. Do tego samego celu su zioa, majce ostr wo, jak np. ruta, bylina. Nasze lecznictwo ludowe, jak porwnanie z medycyn innych narodw wykazuje, pochodzi z czasw, kiedy wszelkie nadzwyczajne zjawiska a choroby maja przewanie te znamiona przypisywano duchom, demonom. Ten charakter posiadaa medycyna najstarszego kraju kulturalnego midzy Eufratem i Tygrem, te mistyczne znamiona waciwe s lecznictwu najniszych ras i rzec mona ludom na caej kuli ziemskiej. Zgodnie z temi wyobraeniami chorob zdaniem ludu naszego z a d a j e jaka sia demoniczna, zy duch czy te w stosunku z nimi zostajcy ludzie (czarownik lub czarownica), ktrzy rzucaj czary lub uroki na pewne osoby, (zwierzta). Wychodzc z tego zaoenia, chorob mona na tej samej drodze

32
mistycyzmu odwrci, odczyni, odczarowa. Odczarowanie za u ludw pierwotnych odbywao si w sposb dwojaki: starano si chorob, jako spraw zego ducha, zakl, odrzuci, zastraszy, oszuka i tp. albo zagniewane czy karzce bstwo proszono o przebaczenie win i grzechw zapomoc modw, ofiar kajania si" i tp. Na tej drodze proby lub groby pozbywa si choroby i lud na ziemiach polskich, przechowuje jednak niewyrane jeno lady proby, przebagania duchw, sprawcw chorb. Do najpierwotniejszych rodkw umierzenia i ugaskania demona chorb byo nakarmienie go obrzdowemi pokarmami. Zaliczaj si do nich rnego gatunku chleby, w ogle pieczywa. Przeytkiem ofiary, skadanej demonowi dla uzdrowienia chorego, jest zwyczaj przestrzegany przez lud ziemi dobrzyskiej poszczenia w pierwszy dzie wielkanocny. Jako jeden z niezawodnych rodkw przeciw chorobom uwaaj przemwienie do wprost, ale grzecznie, jakby do osoby znajomej, eby odesza. Zaegnanie liszaja opiewa: Dzie dobry panie Liszaj! Nie bd jutro, tylko dzisiaj". Przypisujc choroby demonom, stara si czowiek pierwotny tych sprawcw nieszczcia odpdzi lub zaegna. A rodki zmierzajce do tego celu byy bardzo proste, odpowiadajce sposobowi mylenia na p dzikich: Demona choroby naley wygna na pustkowia, na gry i lasy, aby nie zadawa choremu katuszy i boleci. Leczenie przez lud nasz polega rwnie na zasadzie odpdzenia, pozbycia si choroby w ten pierwotny sposb. Chorob mona zapomoc potw w y p d z i , albo z odka, gdzie ley, w y r z u ci wreszcie w y da z s i e b i e przez wymiotowanie. Choroby, jak suchoty, trudny pord, ine boleci" lecz w Postkalicach (p. Piotrkowski) natrzsaniem. Mocny mczyzna, stojc na stole, bierze chor osob obiema rkoma za gow, jak przy t. zw. pokazywaniu Krakowa, podnosi do gry i puszcza", rodek ten jest tem skuteczniejszy, im wyej chory zosta podniesiony i z wiksz si puszczony". Albo chorego, lecego na awce, znachor, stajc na stole, podnosi za nogi i puszcza". Na Mazowszu natrzchaj chorego w ten sposb: Chory bywa zawieszany na drzwiach, za ramiona, a silny mczyzna chwyta go w pasie i wstrzsa caem ciaem kilkakrotnie" kuracj koczy wypicie wdki z tuszczem, rodek uniwersalny. Zepsucie pacierza" lecz Przebieczanie natrzsaniem chorego", trzepic go i trzsc rkami. (St. Cercha Przebieczany w Materjaach antropol. 1900 IV 131). Chorego, ktry si podwign, czy ma chorob odkow, bierze Czech na plecy, kilkakrotnie go silnie wstrzsa, a chory wyzdrowieje, Ze sposobw mistyczno-mechanicznego leczenia na wyszczeglnienie zasuguj nastpujce praktyki: W amaniu staww u ludu polskiego wszelki bl ma si umierza, jeli syn lub crka pierworodna ugryzie bolce miejsce" Na Ukrainie baba mnie je rkami lub gryzie zbami, co zowi z a g r y z a n i e m h r y z i". Lud nasz, zgodnie z wyobraeniami innych ludw europejskich, tpi te chorob rodkami palcemi. O d b i t (odgniat), p r z y g r y z a j okady z pokrzywy, zwanej egawk, utuczonej z sol (z wilczy). Na Woyniu kad chorego brzuchem na ziemi a najstarszy syn w rodzie

Nowotwr'nabonkowy (Epitheiiomaj Ze ziorow prymarjusza Pr, Leszczyskiego we Lwowie.

T. z. choroha francowita (Luus-syphilis) Fotografja ze obiorw Dr. Leszczyskiego.

F-incowaty. Zdjcie fot. Dr Leszczyskiego, prymarjusza szpitala,' owszechnego we Lwowie,

'Mabonnik, zdjcie rotograr. w szpitalu po wszech, prymar usza D'. Le szczysk.ego

33
powinien trzy razy przez niego przestpi, kadym razem s t a j c na krzyach". Na Podolu amanie w krzyach leczy chop silny, biorc chorego na t. z. dzwon, t. j. na piece i mnie go. W innych okolicach Rusi ma najstarsza crka bosemi nogami depta krzye choremu i siadszy tyem na jego krzye, mocno je przyciska". Do skutecznych rodkw medycyny ludowej u nas, zarwno jak u innych ludw tej i tamtej pkuli, naley przestraszanie choroby. Lud acucki leczy febr straszc chorego podczas snu rozbiciem garnka, albo mu grozi, e go wrzuci do studni. Chorob powoduje duch, ktrego naleyj si pozby, pdzi, np. biciem, grob, albo krzykiem. Tak np. gubi febr, straszc ducha choroby, strcajc chorego nagle do zimnej wody, albo krzycz mu nad uchem i wymylaj przeraajce rzeczy. Tyfus, zwany u ludu naszego onic, lecz Mazurzy na Puszczy Sandomierskiej odwiecznym rodkiem wypdzenia choroby z ciaa pacjenta: choremu kad wiskie ajno w zanadrze, aeby szkaradnym jego smrodem wyposzy chorob, wykurzaj j take kadzc wem na arze, tak w izbie, jak i przed domem chorego". (Z. Wierzchowski z Tarnobrzeskiego Zbir antrop. 1890 XIV 198). Niektre choroby lecz w okolicy Pio.rkowa z b r z y d z e n i e m . R w gminie Grabica radz^ zbrzydzi przez smarowanie jej krowim nawozem". Choroba da si odegna za granic wsi", podrzuci pod prg chaty ssiada, zabi kokiem w ziemi lub pod drzewo zasadzi. Mona te chorob uwiza, wklinowa lub przebi noem. Lud nasz pozbywa si choroby zakopaniem jej. Choremu na febr ucina si troch wosw lub paznokci i zakopuje si je do ziemi. Wosy i pa znokcie zastpuj tu chorego. Kotuna pozbywa si chory, zakopujc w ziemi wosy z pienidzmi, woonemi do garnka (w okolicy Gdaska). Pienidze zdaj si oznacza wykupno lub ofiar. Zakopuj te inne przedmioty, np. ubranie chorego, zostajce w zwizku z chorob, do trumny, a gdy tam zgnije, choroba ustpuje. Brodawki znikaj, gdy si je potrze upin bobu na krzy, a upin zakopie pod progiem. Konwulsje lecz w Jagodnem podkadajc pod gow chorego snopek somy, zwany gowaczem, ktry razem z koszul chorego z ak o p u j w wirzysku. Leczenie to zasadza si na zakopaniu wosw, moczu, czci ubioru chorego, aby -- jak te r z e c z y c h o r o b a zgina. Choroby mona spta, skrpowa, zamkn w pewnem miejscu i nie wypuci np. przez zaszpuntowanie wosw, paznokci chorego w pie drzewa. Tak si tmaczy zagwodenie, zakopywanie choroby, ktre pierwotnie byy dokonywane w t e j myli, e si tym sposobem febr, suchoty, czy ducha tej lub owej choroby w istocie, rzeczywicie zagrzebie w ziemi, zakokuje w drzewie, pniej jednak, z rozwojem kultury czynnoci te nabray znaczenia symbolicznego. Chcc przygwodzi czkawk, trzeba wbi n w powa. Zwyczaj zagwadania choroby w drzewo zapomoc wydrenia w jego pniu otworu i zaklinowanie w nim choroby, praktykowany jest w Danji, w hrabstwie Ruppin, w Styrji i in. Przez zakokowanie lud nasz zarwno jak inne ludy europejskie leczy nietylko choroby ludzkie ale take i bydlce. Oto
Uzdrowienie ludu". 3

34
np. chore na robaki bydo lecz tym sposobem w okolicy Tcmaszo wa: sier uszczknion z bydlcia przed wschodem soca obnosz okoo domu, idc przeciwko socu, a woywszy j w przewidrowan dziureczk wga tego domu, zabijaj diewnianym kokiem", a z bydlcia robaki wylec. (J. Gluziski w Archiwum domowem Warszawa 1856). Przygwodenie choroby, demona, czarownicy, naj e y do czarodziejskich rodkw, uywanych ju w staroytnoci. W celu odwrcenia zarazy morowej, grasujcej w Rzymie V w. przed Chrystusem, zabijano gwodzie w wityni Jowisza. Podobny zwyczaj przestrzegany by przez Etruskw, ktrzy zabijali gwodzie w wityni bogini Norcji. Liwjusz opowiada w swej Historji, e lud przypisywa mr kobietom, warzcym trucizn, ktrej przypisywano pomieszanie zmysw, uyto wic jako pokuty tego samego rodka, ktrym posugiwano si ju przy secesji in sacrum montem, celem uspokojenia ludu rzymskiego oto wbiciem gwodzia przez dyktatora lud przyszed do przytomnoci. Plinius w Historji naturalnej podaje podobny rodek przeciw epilepsji: zabija si gwd w miejscu, gdzie ley gowa epileptyka. Chopcw niemieckich w Kirchdorfie (Austrja wysza) leczy znachor wiejski na bl zbw w nastpujcy sposb: Chory bra z kuni gwd, bez proby i podzikowania, poczem znachor prowadzi chorego na krzyow drog, gdzie rk jego robi na ziemi rne znaki, w kocu chory wbija trzykrotnem uderzeniem gwd w cian stodoy, a bl zba znika. Takim sposobem z czasem ciana stodoy zaroia si w setek gwodzi, wbitych przez pacjentw. Ludy, zajmujce nisze szczeble cywilizacji, wierz, e chorob jak np. bl zbw, febr, suchoty, przenie mona na inne przedmioty, np. na zwierzta albo drzewa. W tym celu bierze si jak cz ciaa chorej osoby np. krew, wosy, paznokcie, albo czci jego ubrania np. koszul, szmatk zastpujce chorego i zagwada si, zaszczepia, zawidruje, zabija klinem, zatyka w pie drzewa, zostajcego w pewnym zwizku z kultem pogaskim np. dbu albo znanych z szybkiego wzrostu: wierzby i bzu, szybko absorbujcych pierwiastek chorobowy czyli demona choroby. Sposobu tego stosuj wszystkie ludy sowiaskie i germaskie, Litwini, Wgrzy, Cyganie i inne ludy. Chorob zwaczcza weneryczn przenie mona na czowieka lub zwierz, ktre zaraaj si, aie c h o r y w y z d r o w i e j e . Gboko zakorzenione jest przekonanie nietylko u nas, ale wogle w Europie, a nawet w innych czciach wiata, e chory (wenerycznie) obcujc z kobiet, pozbywa si choroby skrnej. Zdarzaj si do dzi wypadki barbarzyskiego obcowania w tej myli. Czarownice maj te inny sposb, tajemniczy a cudowny, zapomoc ktrego umiej zdrowie, ktre opucio jednego czowieka, przenie na drugiego. Matce, ktra miaa dziecko chore na suchot, poradzia znachorka, eby posza z dzieckiem na cmantarz o pnocy i uderzaa niem o grb wieo zmarej kobiety, a choroba przejdzie na umar. Skutecznym rodkiem przeciw chorobie byda ma by przeniesienie jej na inne istoty. Na puchlin wpuszczaj aby do wody, w ktrej trzyma ka

35
opuch gb krowy przez po godziny, a pucnhna zejdzie na pewne (p^w. Bocheski). Ody krowa krwi doi, lekarstwem na to jest: dosnie na miot (Mkoszyn), dla tego nie daj w Ropczyckiem mleka horetnu, bo gdyby umar, mleko poszoby za zmarym, a krowa mogaby zdechn. Jeeli gosnodarzowi w Krakowskiem zniszczy by< "o zaiaza, a ssiaa jego ma dorodne bydo, w gospodarz podrzuca ssiadowi by, nugi, zby lub racice ze zdechych bydlt i tym sposobem przenosi na zdrowe bydo zaiaz. Aby si bydo nie gzio, jeden z pastuchw bierze wesz i pcn (sprawczynie niep. koju byda), kadzie je na granicy (miedzy) albc zanosi do ssiedniej wsi i wiaca co tchu, nie ogldajc si. Tym sposobem przenosi chorob na obce bydo. (W.cieiza). C z a s z b y t n i (krwiotoki) lecz u nas w ten sposb: wypra koszul, w ktrej si nie chodzi, a wod z niej przed wschodem soca wyla na trzy wgy ao.nu". Pozbywa si te choroby w inny. rwnie naiwny sposb: Wyjeda si na miotle z domu na "rozdroe, ulubione miejsce zych duchw, zostawia si tam mio + (naturalnie z chorob) i wraca si piesznie do domu, nic nie mwic i nie ogldajc si, gdyz zy duch owej choroby mgby powrci du churego. Albo inny sposb: zawizuje si na nitce tyle wzw, ile si ma brodawek, i nitk t (naturalnie z ow przeniesion na ni chorob) rzuca si ydowi na worek, a brodawki pizechodz do worka handlarza.

Zamawiania.
Z nieprzebranego zasobu rodkw mistycznych majcych na celu uzdrowienie chorych, wybijaj si na czoo lecznictwa ludowego zamawiania, praktykowane przez czarownikw lub znachorl i. Sposb ten leczenia, zwany teuig.cznym, waciwy mieszkacom wszystkich ziem i wiekw, wykazuje dziwn zgodno u ludw lnicych si jzykiem, zwyczajami, religj, pochodzeniem, ras, odgrodzonych ud siebie dziesitkami wienw i tysicami mil nieprzc bytych przestrze.. ywe sowo ma cudown, czarudziejsk iroc, sawi je ju starcindyjski hymn w Atharva Wedach, sigajcych czasu miedzy 1.15001600 przed Chrystusem. Ra z Mazowsza czerskiego, podana przez K. Kozowskiego w Ludzie (Warszawa 1867 st. 309), zaczyna si od sw. Byo to przed laty, a byo to tak, e kto powiedzia: A bod a j z e zmarnia!" ten zaraz zmarnia, a kto powiedz.a: Bogdaje skamienia'." ten zaraz skamienia". N.etylko przeklestwa, ale i yczenia zasadzaj si na przekonaniu czowieka pierwotnego, i sowo, wyraz ma moc uczynienia tego, cc oznacza", i wypowiedziane speni si niezawodnie. Zaklcia, zamawiania i zaegnywania s to 10zwinite przeklestwa. Zamawiania suy mog za wiadectwo, jak czowiek pierwotny pojmowa mow i zaklcie. Miay one moc mistyczn, zmuszajc bstwo do postpienia wedug woli" zamawiacza, a do dzi maj moc Lsuwania lub sprowadzania tego, czego chce zamawiajca osoba". W praktykach gularskich, a zwaszcza w formuach zamawiania

36
sowo nabiera nadprzyrodzonego znaczenia. Potga jego w wyobrani ludu sprawia cuda: leczy i sprowadza wszelkie choroby, przemienia czowieka w kamie lub zwierz, odpdza ze duchy lub zadaje mier. Sowo, zaklcie moe zdziaa wszystko, byle tylko uy go w czas i na sposb wskazany przez gularzy. Nie tylko w pimie w. ale take w Wedach, Zendawecie, w Egipcie i Grecji, we wszystkich religjach staroytnych jest sowo twrcz potg. Jan ewangelista (Na pocztku byo sowo") i Filon (logos), zarwno jak Zoroaster i Plato, przypisywali sowu moc cudotwrcz. Origines w pimie swem przeciw Celsusowi utrzymuje, i w pewnych sowach boskich tkwi cudowna moc. Takiemi byy niektre ustpy Psalmw, pocztek ewangelji w. Jana, Ojcze m s z " , Zdrowa Marja" i t. p. k remi posugiwano si przy egzorcyzmach i zainawianiach w wiekach rednich, i ktremi do dzi operuj nasi i obcy zazegnywacze chorb i czarodzieje. Sprowadzi nieszczcie, chorob albo je odwrci mona sowami, jak sam wyraz zamawiania (od mowy) wskazuje, do tego celu suy te i pismo, a nawet biblja, ktra jako wito czsto w wierzeniach ludw Europy spenia funkcje demoniczne. Nawet bezmylnie, bezwiednie rzuconem swkiem mona na kogo cign nieszczcie. Std przysowie polskie: Nie wywouj wilka z lasu. A taka jest czarodziejska sia sowa ludzkiego, na tej i tamtej pkuli, e sama pochwaa nie tylko cudza ale i wasna sprowadzi moe nieszczcie. Z nastaniem pisma, ktre umys pierwotny przypisywa czarom, uywano pisma, druku, wogle liter jako czarw przeciwdziaajcych. Z starogreckiej tradycji wiadomo o czarodziejskim leku (formakon), wyrytym na tabliczce trackiej. Staroniemiecka pie o Sigdrifie zaleca przeciw ranom zacicia na brzozie, ktrej gazie zwrcone s na wschd. Poniewa w sowie samem tkwi tajemna sia magiczna, przeto i sowo, ktrego znaczenia nie znamy, dziaa potnie". Std wielki wpyw, jakiego w redniowieczu zaywaa formua Abrakadabra", ktrej twrc by Serenus Sammonicus. T mistyczn moc lud od wiekw przypisuje modlitwie, naduywanej do celw przeciwnych religji, bogosawiestwu i przeklciu, uwiconym ju przez pimo w. starego zakonu. Magicy i czarownicy, zarwno jak mistycy i kabalici, wierzyli w potg sowa, ktre moe ze duchy zaegna, a zjedna dobre, ktrem leczy i wyklina mona. A wpyw ten magiczny sowa tkwi gwnie w inkantacji, w odmawianiu" pewnych formuek, std nazwa zamawiania" w jzykach polskim, ruskim, niemieckim (Beschreien) i in. posugiwali si niemi Bramini i Buddyci, Egipcjanie, Persowie i Asyryjczycy, zagnywania znane byy biaej i czarnej magji wiekw rednich. (H. B. Schindler Der Aberglaube des Mittelalters Breslau 1858 str. 96 -105). Sowo mwione i piewane, szeptane lub pisane (carmen, incantatio, deprecatio), suyo u staroytnych Grekw i Rzymian do czarw i lekw, sprowadzao deszcz, nieg lub pogod. Zwaszcza stare i cudzoziemskie sowa poczytywane byy za skuteczne, tak np. egipskie, babiloskie lub chaldejskie, na blaszcze lub pergaminie spisane, suyy jako amulety, ktrym

37
przypisywano moc czarodziejsk. Djonizjusz z Halikarnasu mieni Etruskw nauczycielami w sztuce zamawiania cho.b, a Owidjusz szeptem czyni jad w Metamorfozach powiada o Medei, i sowem i ziniji nieszkodliwym. Przyczyny, ktre zoyy si na to, e tormuy zamawiania utrzymuj si przez lat tysice do naszych czasw, tkwi po czci w tajemniczoci tej kategorji zabobonw. Sztuka zamawiania (u nas podobnie jak u innych ludw i ras), strzeona jest zazdronie prez wtajemniczonych, ktrzy utrzymuj, e zamwienie wyjawione traci sw moc mistyczn (z powiatu Radzyskiego) Dlatego te wzbronione bywa rozszerzanie wiadomoci odnoszcych si do zamawiania a zamawiajcy, mczyzna czy kobieta, powierza sw sztuk tylko jednej osobie i to zazwyczaj dopiero przed zgonem. Dlatego zaegnywania z takim mozoem wydoby mona z ona ludu, przechodz one w tajemnicy z ojca na syna, z matki na crk. A nawet w tem dziedziczeniu zachowane s pewne ostronoci. W przekonaniu ludu (z okolic arek) wr nie tylko moe, ale powinien sposoby zamawiania zostawi po sobie, ma je za powierzy dziecku, osobie nieskalanej niewinoci, i wdraa boskie te sowa codziennie. Przekazane czowiekowi niepoczciwemu, nie odnosz adnego skutku. Spadkobierca sam liczy powinien lat 30 i mie pen wiar w moc zaegnywania. Zamawiacze i wre obu pci w Czechach zachowuj w tajemnicy swoj sztuk, kady (a) z nich jednak ma obowizek pizekaza j przed mierci swemu nastpcy, a mianowicie mczyzna kobiecie a kobieta mczyznie". (Grohmann der Aberglaube str. 150). Jak u nas, tak w Czechach, zawd zamawiaczy (ek) utrzymuje si w pewnych rodzinach przechodzc z rodzicw na dzieci. Przesd, e tajemnice zamawia powierzy moe tylko starszy modszemu, istnieje w Radomskiem i Sandomierskiem, a spotyka si rwnie u lucu ruskiego gub. Czernichowskiej. Formuy zaklcia i zamawiania bywaj w Niemczech w tajemniczy sposb z pokolenia na pokolenie podawane i strzeone przed wzrokiem obcych. Przechodz za zazwyczaj tylko z ojca na crk i z matki na syna drog dziedziczenia. Powszechn jest i w innych krajach Europy wiara, e zamawiajcy traci sw czarodziejsk wadz, skoro zdradzi tajemnic niepowoanej osobie i e sztuka zamawiania przechodzi z osoby pci mskiej na esk lub odwrotnie. Funkcje kapana i czarownika byy w rodzic dziedzicznem a przywizanie to kapastwa do pewnych rodw jest rysem wielce staroytnym, waciwym nie tylko naszemu ludowi, ale licznym ludom indoeuropejskim. Do wymieni u Indw wity Klan Vasishta, u Grekw Eumolpidaj, u Norwegw Goden, we Woszech Fratres Arvales itp. Zaegnywania maj by wypowiedziane w oznaczonym czasie. Najodpowiedniejsz u nas por zamawiania jest pnoc, wit albo zmierzch, przed wschodem lub po zachodzie . Joca - czas przebywania duchw odmawiaj te zaklcia nad chorym przy ubytku ksiyca, by razem z nim i choroba ubya, w pierwsz lub ostatni kwadr ksiyca. W inn por wypowiedziane, np. na tydzie przed sw. Janem (od 1724 czerwca), trac zupenie sw si. Najpomyl-

38
niejsz por do zamawiania poczytuj ludy europejskie pnoc, albo godzin przed lub po zachodzie soca. Zaegnywacz(ka) powtarza sw formu trzykrotnie, odmawiajc przytem pacierze albo polecajc je odmawia choremu po 3 razy. Powszechnie utrzymuj, e zamawianie wtedy tylko moe by skuteczne, gdy chory w nie wierzy, wszelako warunek ten wydaje si by pniejszego pochodzenia, gdy ju wiara w zaegnywania sabn poczynaa. Przynajmniej zamawianie dzieci i byda nie wymaga spenienia tego warunku, chybaby zaufanie rodzicw dzieci i wacicieli byda poczytywane byo na rwni z o.vym warunkiem skutecznoci. Przy zamawianiach u nas i innych ludw chrzecijaskich nie chodzi o osnow modlitwy czy zaklcia, lecz o sposb, jaki si one odbywaj. Oto u wszystkich ludw europejskich nie wolno podczas zamawiania chorego gono mwi, idc do niego zamawiajcy nie pozdrawia nikogo, nie rozmawia z nim, w przeciwnym razie zamawianie nie bdzie skuteczne. I chory ma podczas zamawiania zachowywa milczenie, nie ma o tej tajemniczej praktyce nikomu opowiada. Skuteczno zaegnania zawarunkowana jest tradycyjn formu, ktrej ani na wos zmieni nie wolno, a przedewszystkiem osob zainawiacza. piastujcego godno kapask gularsk. Zamawiania, znane nietylko w Europie, ale te w innych czci wiata, s wtedy tylko skuteczne, gdy si je odtwarza dosownie. Lud w Polsce i Rosji przekonany jest o ich skutecznoci pod warunkiem, e nie bdzie opuszczone w nich ani jedno sowo. To samo powiadali Rzymianie starotytni o karminach. Funkcja kapana, czy czarownika, w indoeuropejskiej dobie polegaa gwnie na recytowaniu czarodziejskich formu, ktre zna dokadnie, std czarownik w staroruskim jzyku wiedun (wiedzcy) czarownica w polskim wiedma (wiedzca) wiedstwo (czarodziejstwo). Nazwa kapana starogalickiego Druid (druvids) pochodzi rwnie z pnia indoeuropejakiego v i d=wiedzie. Do tej etymologicznej grupy nale prusko-litewski W a j d e 1 o ta, wajdaler speniajcy pogaskie praktyki. W epoce indoeuropejskiej byy funkcje kapana, czarownika i lekarza zczone w jednej osobie. WAwescie vi - mab, po acinie medicus (medeor), oznacza wanie tak osob. W jzyku starobugarskim b a j a oznaczao recytowa formuy zamawiania a tem samem leczy. Niemcy w rednich wiekach lekarza i zamawiacza oznaczali mianem lachenaere. W indoeuropejskiej dobie polegao leczenie gwnie na zamawianiu, wiadczy o tem rozwj jzykw indoeuropejskich od zamawiania do leczenia, i wsplny wyraz na oznaczenie zamawiacza i lekarza. W grupie sowiaskiej z pnia ba mamy starosowiaskie bajati = baja czyli mwi i leczy, bugarskie: baja = zamawianie, w gwarze rosyjskiej bachar = lekarz i t. p. W sowiaskim wracz=lekarz pochodzi od sowa wrczati = warczy, wydawa gosy. W starosowiaskim lekarb (w sanskryckim lapati znaczy szepta) by zamawiaczem, bo jeszcze w redniowiecznym jzyku niemieckim oznacza lachenaere zaegnywacza. Zamawiania, nie tylko u nas, ale u wszystkich innych ludw, bywaj jak sama nazwa wskazuje mwione, czciej szeptem i szmerem wygaszane. Zwyczaj szeptania, przestrzegany przez lud nasz, zarwno jak inne ludy sowiaskie i germaskie, przy leczeniu, zwaszcza zapomoc

39
zamawia, siga gbokiej staroytnoci, albowiem ju prorok Jeremiasz wspomina o zesaniu przez Jehow na grzeszcy lud takich ww,ktrych nie mona bdzie s z e p t a n i e m z a e g n a . Miszna i Gemara zalecaj rwnie leczenie chorb zapomoc szeptania. Zamawiania u ludw chrzecijaskich, a zarazem i u polskiego ludu, zawieraj stek obcych, zwaszcza aciskich wyrazw najczciej przekrconych, bezmylnie powtarzanych a wyjtych z literatury redniowiecznej, liturgji itp. jak np. 72 imion boskich (Cnrystusa lub Matki Boskiej), imiona Trzech Krli: K(asper), M(elchior) i Baltazar), I(esus), N(asarenus) R(ex) I(udeorum) itp Zwaszcza pismo, druk bez wzgldu na tre posiadaj u ludu, niewiadomego sztuki pisania, moc demoniczn, tem skuteczniejsz, jeeli s do okolicznoci zastosowane. Nasze listy niebieskie maj podobn si czarodziejsk dia ludu wiejskiego, jak zapisany kawaek papieru dla murzyna w Afryce, a pismo runicznewedle wiadectwa Eddydla staroytnych ludw pnocy Do czarw i lekw uywano i w Islandji (od 16 w) zawiadczaj to rda pimiennewyrazw aciskich lub niezrozumiaych, jak np. max, piax, riax<l, ktre krwi wypisywano, a przedewszystkiem staroytnej formuki Sator arepo tenet opera rotas", ktrej wyrazy pod sob podpisane i czytane z lewej ku prawej stroiie i przeciwnie, z grv na d i odwrotnie, daj zawsze ten sam tekst. Nasz ks. St. Poklatecki w Pogromie czarnoksiskich bdw (Krakw 1595) i autor ksiki p. t. Thesaurus magicus (w Krakowie j 637),wymieniaj przy zaklinaniu uywane obce, niezruzumiae, dzikie" wyrazy w egipskiej lub tatarskiej mowie. W formuach zamawiania spotykamy nieraz wyrazy aciskie albo obce, wskutek zepsucia niezrozumiae, a okoliczno ta podnosi je na poziom czarodziejskiej, kapaskiej, witej mowy. Nie tylko duchowiestwo rzym. katol. obrzdku posuguje si jzykiem aciskim, niezrozumiaym dla ludu, ale take w islamie odmawia si modlitwy w jzyku arabskim, lubo dwie trzecie muzumanw nie rozumie po arabsku. Kapani na Nowej Zelandji nauczaj w jzyku niezrozumiaym dla prostego ludu. I kapani germascy przemawiali do Boga w przeznaczonej dla kultu a ludowi obcej mowie. W rnego rodzaju czarach uywa si najczciej osobliwego jzyka. Nasi i obcy strzelcy posuguj si wasnym jzykiem myliwskim, Ktry suy te do czarowania d/iczyzny. Podobnie i Australczycy odziedziczyli po swoich przodkach niezrozumiae rymy, ktre na owach szybko recytuj, wskutek czego oszoomiony zwierz pada ofiar Formuy czarodziejskie Batakw na Sumatrze przesiky zwrotami sanskrytu i mowy niezrozumiaej nawet dla kapana. Plemi Campa w Ameryce poudniowej uywa do zakl gwary, ktrej nawet wtajemniczeni nie rozumiej. (P. Sartori Sondersprachen Am Urquell 1894 V, 73-4). Mruczenie i bekotanie niezrozumiaych, najczciej obcych wyrazw, jako czarodziejski rodek zaegnywania choroby, znany by Rzymianom. Tak np. Cato (De agricultura) posugiwa si przy zamawianiu choroby mistycznemi wyrazami: Daries, dardaries, asiadarides, podobno wzitemi z egipskiej czy babiloskiej magji. Staroytni Grecy i Rzymianie wierzyli, e obce, cudzoziemskie, niezrozumiae sowa i zaklcia" wyszeptane, wypiewane lub napisane" w celu robienia czarw lub

40
ich odczynienia, miay cudowny skutek. Najwiksz moc cieszyy si u Grekw zaklcia egipskie, babiloskie i hebrejskie. Cudowna moc zamawiania polega nie tylko na sowach, ale take na czynnoci magicznej, a nieraz samo mamruczenie lub wylew nadprzyrodzonej aspiracji, wywouj magiczny skutek. Jak modlitwa czya si zwykle z jak oznak zewntrzn, z czynnoci zmysow : ukadaniem rk, egnaniem, pcmazywaniem, podobnie i zamawiania (np. w Lubelskiem) odbywaj si pokadaniem chorego w znak krzya, wyciganiem jego staww, robieniem rkami krzyw czyli gzykzakw nad cierpicym, wreszcie szeptami i modami (J. Gluziski w Archiwum domowem 1856). Zamawiania odbywaj si zazwyczaj w pewnem odosobnieniu na osobnoci w pobliu niema by psa ani kota, zostajcych ze z y m w pewnym stosunku. Zaiegnywacz zostaje sam na sam z chorym, przyczem rozmaite formuki i czynnoci powtarza trzykrotnie, czasem trzy po trzy" ( 3 X 3 = 9 ) , jak np. znak krzya, lub odmawia trzykrotnie modlitw z opuszczeniem sakramentalnego Amen. Dmucha te lub spluwa na chore miejsce, oblewa je wod, okadza, wyciera, obchodzi chorego w koo wszystko trzy razy (w Turowie p. Radzyski). Zamawiaj c y ^ ) nie mwi po drodze z nikim, nie pozdrawia nikogo, w przeciwnym razie zaegnywanie nie odnosi skutku. Czarownicy i gularki lecz chorych, lepo im wierzcych, bezporednio, ale take w zastpstwie: do wymieni imi chorego, przynie jego ubranie lub nieco wosw, a zamwienie wywiera ten sam skutek, jak obecno .chorego. W czasie praktyk zaklinania opowiada wocianinobecno chorego nie jest konieczn. Wystarczy czapka, czepiec lub inny przedmiot nalecy do chorego, a po zamwieniu woone na jego gowie odnosi podany skutek. Dla kadej choroby jest odmienna formua zaegnywania, ktre odbywaj si czsto zapomoc okrelania choroby krd, owicon na Trzech Krli. Oto jak si odbywa formua na wygubienie liszaji: Wr okrelajc na okoo miejsca zajtego przez liszaje, robi dziewi krzyykw powicon kred, a rwnoczenie wymawia: A ty liszaj, Nie tu pisaj, Ino w kociele, na supie I u ksidza na chaupie. Po trzykrotnem wymwieniu tych wierszy i trzech Zdrowa Marja" liszaj ma bezpowrotnie ustpi. Aby ra znika, nakrelaj do koa rany dziewi krzyykw trzechkrolewsk kred i powtarzaj po trzykro sowa aciskie: Rosa passor syx pilla (sze piguek). Pc odmwieniu przez chorego trzech Pozdrowie anielskich do Przemienienia Paskiego ra ma zgin na zawsze. Za zamawianie nie wymaga si adnej zapaty u nas, zarwno jak w innych krajach przyjmuje si to, co chory dobrowolnie daje. Zamawiania i zaklcia, jak wszelkie czary, suyy pierwotnie do usunicia zych, szkodliwych wpyww, np. chorb u ludzi i byda, z czasem jednak wiadomi czarodziejskich rodkw osoby wieszcze (gularze) i wiedmy uywa ich poczy na ze, dla szkodzenia ludziom i bydu.

41 Przyczyn licznych chorb bywa zaklcie lub przeklcie, tak sdzi nasz lud, zgodnie z wyobraeniami ludw staroytnych i pierwotnych. Chorob powsta z przeklcia usun moe podobny rodek czarodziejski t. j. zamwienie, zaegnanie, modlitwa. Ten sam przedmiot mistyczny suy zarwno do czarw jak i przeciw nim. Wychodzc z zaoenia, e rdem chorb s istoty demoniczne w ludzkiej a czciej zwierzcej postaci, ktre dostaj si do wntrza chorego albo bior go w swoje objcia - co lud nasz oznacza zwrot e m : ze go posiado, nawiedzio lub optao lecz ludy od najdawniejszych czasw po dzi dzie zapomoc zaklcia, zaegnywania czyli zamawiania a posuguj si w tym celu rozmaitemi sposobami cd najpierwotniejszego sposobu wypdzenia zego ducha z ciaa pacjenta za pomoc bicia, uderzenia, krzyku, groby, po przez rozmaite stopnie nakazw, a do proby i modlitwy o pomoc duchw jasnych przeciw duchom ciemnym, sprawcom choroby. I u nas chorob, przez zego nasan lub przez wiedm podoon, zaegnywacze lecz starajc si ducha z tego ciaa wypdzi, poskromi lub sobie go zjedna. Stosownie do takiego lub podobnego pojcia choroby wyrobiy si u nas, zarwno jak u innych ludw, odpowiednie sposoby lecze nia, ktrych dwa s typowe: pierwszy polega na zasadzie: klin klinem wysadza, czyli chcc si pozby choroby, naley j zohydzi podawaniem choremu do zaycia najobrzydliwszych lekw, jak np. wszy, ajna, moczu, albo zmusi chorob do ustpienia, przez zabiegi majce j wypdzi, k, lub niespokoi. Druga zasada leczenia wychodzi wrcz z przeciwnego stanowiska: naley prosi chorob, aby wysza z chorego, dogodzi jej, a przynajmniej unika, coby j podrani mogo, a wtedy opuszcza ona pacjenta na zawsze albo si na pewien czas uspokoi. Wida te dwa sposoby i w zaegnsniach choroby. Zamawiajcy t pierwsz metod posuguje si ostrein narzdziem, noem, elazem itp., ktrem chorob przebija. Zapalenie c z , zwane urazem, usuwa zamawiaczka w Poznaskiem zapomoc nastpujcego zaegnania: Bierze sierp, ostrzem dotyl a z lekka chorych cz i prowadzc nim z gry na d trzykrotnie, jakby sierpem cinaa chorob mwi trzy razy nastpujce zaklcie: Sierpiku, sierpiku, Zegnae (z pola) omin, jarzyn, Spd z oka uraz! Chorob od ukszenia wa odpdzaj w Jasielskiem sowami: Id pod kamie, id do wody, id, gdzie soce nie wieci i miesic nie chodzi" Dziunga pozbywa si przeklciem: eby zdech, zhalia(?) i skamienia !" Nastpuje pogrka skierowana do czczycy sowami: Nie rb mu (choremu) szkody, bo ci zetrze ciemi (na gowie) Adamowe plemi (t. j. czowiek, znachorka). Kurdziela leczy si po wezwaniu Pana Jezusa, Matki boskiej i wszystkich witych, zastpujcych tu moe demonw pogaskich, przeklciem choroby, eby z d e c h a i s k a m i e n i a a , p o trzykrotnem wymwieniu tych slow, pluje si trzy razy na chorob. Do postrzau (choroby) odzywa si stanowczo: Id-e, postrzale, na bory, na lasy, suchy db, suchy grab upa, przenajwitszej krwi nie rozlewa"! Uchodcie!

42
woa Mazur w Prusiech wschodnich biae ludki z tego ochrzczonego, precz z jego skry, z jego ciaa, z jego krwi, z jego y. z jego staww, z jego czonkw!" Zamwienie jtrzcej si rany u Rusinw (w Poytwym p. Kaniowski) opiewa w przekadzie: Porzu mijo, karmienie dzieci, a id do urodzonego, do bogosawionego, do omodlonego N. jtrzc ran ssa! A jak nie pjdziesz rany ssa, to ja ciebie ostrym mieczem posiecz. Amen temu sowu od dzi na wieki". Powtarza si to trzy razy. I Serbowie (w Boni i Hercegowinie) chorob wypdzaj precz z ciaa chorego, jak np. s t r a w (chorob z przelknicia) sowami: Umykaj strawo! goni ci oddech matki i sia ojca w siw klacz, w zwyk som, w spruchniay pie". Sowa te wymawia si trzykrotnie jednym tchem. W anglosaskiem zamawianiu (z X stulecia), mocarne kobiety, czarownice, unoszc si ponad grami, zsyaj na ludzi groty i pociski, ktre w ciao zamawianego wrik iy i uczyniy go chorym. Zaegnywacz miota przeciw nim, gdy m i groziy, n, obecnie baga, by pocisk czarownicy stopnia, a ona na lasy uleciaa. Zamawiania w hrabstwie Ruppin np. skurczu serca, kolek itp. rozkazuj chorobie, aby si wynosia z ciaa pacjenta, gro jej pobiciem. Skurczu serca! wyno si! Ty szczypiesz czterema palcami, Ja szczypi picioma palcami. Skurczu serca! wstyd si, elazo i stal wypdza si. Zamawiania niemieckie z okolic Heidelbergu z 1818 r., w chorobie oczu, zwanej Flug", ograniczaj si wezwaniem jej po imieniu i owiadczeniem, e si j wykrela, e ona niema wadzy, w kocu e nie moe istnie", e musi zgin"I Zaegnanie r y predstawia w formie przypowieci zgub choroby Ra i Drach ( = S m o k ? ) szli razem przez potok. Drach uton a Ra znika." otysz zamawia reumatyka: Uciekaj! krzyczy do reumatyzmuja ci dopdz, ja ci pochwyc, ja ci bi bd, ja ci rozszarpi" itp. Zamawiacz od ukszenia wa powiada, e gadzina, pica pod kocioem, wyszczerzya zby i chce mi ksa, ale nie moe". W formule zaegnania z Nady staraj si przekona demona choroby o bezskutecznoci jego zamierza czy zabiegw. Oto skorpion ley ju bezsilny, odjto mu trucizn, gow, tuowiem, ramionami swemi nic zdziaa nie moe. W staroytnej epopei narodowej Finw, w Kalewali, czytamy: Ustpuj std psie Hiisiego (zego ducha)! Id precz, poczwaro, z ciaa, Z wtroby mej, o bestjo! Uciekaj precz, plago kraju, Nie ma tu dla ciebie mieszkania. GJy te i tym podobne prymitywne sposoby nie pomagaj, zazegnywacze a "bardziej jeszcze zaegnywaczki jak nasze przekupki rozpuszczaj gb i gradem przezwisk obsypuj chorobotwrczych demonw, albo zaciskajc pici jak ulicznicyzapowiadaj im, co ich czeka, jeeli nie ustpi mocniejszym, wszechpotnym duchom

43
zamawiaczy.Prob i grob rozkazuj wyj zemu z chorego lub wprost wysyaj chorob, z jego ciaa, na puste odogiem lece pola, na wygnanie, wskazujc jej na miejsce zamieszkania lub czasowego pobytu: pustkowia, skay, lasy, rzeki i tp. Zachowaa si podobna formua zaegnania u ludu polskiego w Smolnikach z 1741 r. Po odmwieniu pacierza zamawia wr temi sowami: Biae ludzie, zimne ludzie, odstpcie od tego ochrzczonego Daniela, nie mczcie, nie gubcie jego serca, jego ciaa i koci idcie lepiej na z i e l o n e l a s y i s u c h e p u s t y n i e . I jak ten jasny i radosny dzie jest, niech on take bdzie wes i zdrw przez Boga i Ducha w." Za te praktyki wr by wykluczony od komunji, a gdy zmar, pochowano go bez asystencji. Optan przez zego ducha czarownic" prowadzono do Kalwarji (Zebrzydowskiej), gdzie jej klecha wypdza djaba. Kropic wod wicon woa: Id czarcie, n a s k a y , n a l a s y , n a p u s t e m i e j s c a , nie za tam, kdy s ludzie". Po tym egzorcyzmie d j a b e i opuszcza kobiet. Podczas zarazy wr wszedszy przed wschodem soca na gr, wznieci tam ogie z korzenia jaowcowego, a zrobiwszy w powietrzu rk trzy razy krzy, tak zamawia: w. Cecylja pi creczek miaa, dwie cigiem wiay, a trzy na planetach siedziay. A rozwijcie t zaraz w imi Matki Boskiej na b o r y , na l a s y . na s k a y , na Gowiem gr (pod Wodkowicami), eby nie powrcia, nie tamsia. W Imi Ojca, Syna i Ducha w. Amen." Nasze id do licha", na sucha lasy, na gste bory, na rozstajne drogi" przypomina podobne zwroty w odwiecznych zamawianach innych narodw europejskich. Kurcze odkowe ludu ruskiego przenosi prymiw.iycia (zatnawiaczka) nastpujcem zaegnaniem: Kurcze! Nassaycie si do syta krwi na nowiu, rankiem i wieczorem, w poudnie i o pnocy'. Wyzywam was i od.vouj siedmdziesit i siedm razy! Tutaj nie przebywajcie, aby ciao osabia, aby krew spija! Precz std, na ciemne gry, na gbokie morza, na te piaski, na bagna i mokrada! A tego ochrzczonego kwiecia boego (Iwana) zostawcie zdrowym." Formu t odmawia si przez dziewi dni. Chorob z przelknienia wysya si na wygnanie nastpujcem zamawianiem: Wyno si std Strachu (Lku) na wysokie gry, w zapade urwiska, w topniejce niegi, a nie drcz chorej. Rozpy si z wod, uciekaj jak li na rzece, a nie am jej koci! Uchod od tej ochrzczonej, oczyszczonej, Bogarodzicy oddanej Nastji!' Na Bjkowinie w ten sposb zamawia si chorob boljaczka (bolczka) tj. reumatyzm: Chory klka przy kominie, zamawiaczka bierze n do rki i porusza nim w okolicy gowy z gry na d, a wyszeptawszy formuk zamawiania 9 razy, mwi za kadym razem: Panie Boe pom mi." Poczem robi noem w ziemi znak krzya i odrzuca n precz od siebie. Po wymwieniu wszystkich rodzajw bolczki powiada: Tutaj tej chorej gowie nie ama, w uchu nie strzyka, zbw nie ama, krwi nie roni, miejsca tu nie szuka, ale sobie i na s z e r o k i e b r o d y , na gbokie wody, tam jej piaski przesypywa, wody mierzy i kamienie upa, brody rozszerza, jakie s gbokie, jakie s szerokie, a czystego, Boego, a omodlonego i chrzecijaskiego Iwana (Wasyla i tp.) zostawcie (opucie)! Jak go matka na wiat porodzia, aby go

44 tak wyleczya Boemi modlitwami, swemi zamawianiami, od Boga na wieki a odemnie na leki! (wyleczenie). (G. Kupczanko Krankheitsbeschrungen Am Uruell 1891 !1 44-5.) Z najczstszych chorb r albo podagr zamawia lud temi sowy (po czesku): Zaklinam was podagro, ro, darcie w kociach i tp. Odejdcie do l a s u g b o k i e g o , d o d r z e w a s t o j c e g o i l e c e g o , tam sobie mcie i trzaskajcie, a tej osobie (tu ywmienia si imi chorego) spokj dajcie". Powtarza si to trzy razy. (J. Kosztal Zafikavani pri n e m o c e c h Vyrocni z prawa gymniasia Ceskeho na Novem Meste, v Praze 1903). Aby si dowiedzie, czy choroba, zwana p o g a n i c (reumatyzm, zagnocica i tp.l zadan zostaa przez czary, zapytuje bahorica (zamawiaczka) w Janinie (Dalmacja) wyroczni tj. moczy wgielki w owiconej wodzie i patrzy, czy wystpuj bbelki. Majc taki dowd oczarowania, wod t pokrapia chorego i daje mu si napi. Bierze potem n i robic nim znak krzya, od gowy do ng chorego, mwi nastpujce zaegnanie, ktre tu w skrceniu podaj: Odejd precz, brzydka poganico! Niemia niemilico! Kasi z gowy, Kasi z szyji (ust, ramienia i tp.) Z caego ciaa, Z koci na miso, Z misa na skr i td. Pjd n a p u s t y n i e , Gdzie dzwony nie dzwoni, Gdzie kur nie pieje, Gdzie w nie ryczy, Gdzie owco nie beczy, I tam zniknij, Jak obok na niebie, Jak wiatr na grze Jako piana na morzu... Zaklinam ci przed drogim Jezusem Chrystusem, Ostaw j (Kasi) zdrow, Jako od Boga stworzon 1 od matki rodzon Serbowie w Boni i Hercegowinie wierz, e chorob wywouj ze duchy i stosownie do tego uywaj odpowiednich rodkw. Tak n.p. chorob, zwan Udarem (Udara), bole reumatyczne, zamawia wiedma w ten sposb: Chwyta ostry n, jakby nim grozia zemu duchowi, i mwi: Wychod precz, Udarze, z 88 czonkw z 77 pulsw, z gowy, szyji, rk i ng! Podczas odmawiania tych sw uderza pazem noa w wymienione czci ciaa, jak gdyby si tam zy duchy czy choroba znajdcwaa i mwi dalej: Wychod std na wyyny niebieskie, w gbie morza, w daleki wiat, przez sto pl i tyle lasw, przez dziewi gr, w puszcze, gdzie pies nie szczeka i wieca nie wieci.

45
Po kilku ostatnich uderzeniach noem, daje go choremu w zby, a rzuciwszy n na ziemi pluje, na i woa: Precz std! Baby bugarskie w okolicy Sofji zamawiaj Nieyt, chorob wewntrzn, ktr sobie wyobraaj jako zego, nieczystego ducha, w podobny sposb: Chory kadzie si na ziemi bolcem miejscem ku g r ze zwrconem, a zamawiaczka stpa na me praw nog i mwi: Przygniot ci koci, A si boleci rozwiej I pjd na puste gry, Gdzie pietuch nie pieje, Gdzie grono dziewczt nie igra, Tam masz je i pi, U tej Marji (imi chorej) Nie masz je ani pi... Podobne zamawiania Macedoczykw i innych ludw na Bakame, z waciw sobie struktur, lubo dla kadej choroby przeznaczone s inne zaklcia, maj zazwyczaj t oto wspln form wezwania do demona choroby: Po wstpnem opowiadaniu, nieraz nawet w postaci historyjki lub anegdotki, nastpuj zapytania babiczki skierowane do chorego, na ktre otrzymuje lub nie otrzymuje odpowiedzi, poczem dopiero mamy waciwe zaegnanie, zaczynajce si od sw tej treci: .Wyno si std!" itp. wyliczeniem wszystkich czci ciaa, z ktrych choroba ma by wypdzona, zazwyczaj w tej formie: Id na dzikie, puste lasy (na puszcze), w ktrych soce nie wieci, gdzie stopa ludzka nie staje, gdzie w nie ryczy, owce nie becz, gdzie kogut nie zapieje" itp. Caa ta konstrukcja, jako wplna nietylko Sowianom, ale wszystkim ludom europejskim, naley do prastarych formu mistycznego lecznictwa. Lud Palatynatu zaegnywa rwnie w ten sposb reumatyzm: Odpdzam ci precz z moich koci, Odpdzam ci precz z mojego misa i krwi Odpdzam ci precz na dzik puszcz, Gdzie nie zawieci ani soce, ani ksiyc... Pokonaj i rozpataj gociec, zimny czy gorcy, Dopom mi Boe Ojcze, Boe Synu, Boe Duchu wity! Zamawianie goca, suchot i innych chorb w Frankonji: W imi Boga Ojca i Syna i Ducha w. Amen. Suchoty, gociec z on i 72 dziemi, rozkazuj wam, na wszechmocnego Boga, abycie z mojego ciaa i ze wszystkich jego czonkw wyszli na gry i lasy, gdzie kogut nie zapieje, na pustkowie, gdzie nie przybywaj ludzie, ani bydo. Bogosawienie pasterskie z okolicy Salcburga zawiera podobne sowa zaegnania, skierowane do zego ducha: Wypdzam szatana w dzikie pieko, Gdzie kur nie pieje, Gdzie ptak nie piewa, Gdzie dzwonek nie dzwoni....

46
Aby dziecko z choroby angielskiej wyleczy, znachorzy w Szwecji posuguj si nastpujcem zaklciem: Na grze, gdzie nikt mieszka nie moe, Nad morzem, ktre nie ma koca, Na skaach i puszczach, Tam niech Jasia dziewicioraka choroba angielska ronie i mieszka A nie w twoich wntrznociach, misie i krwi. W Imi Ojca, Syna i Ducha w. I Estoczyk zaklina krosty sowami: Krosty w las! Wilk pod awk! Gule i ylaki wypdza do poszczeglnych drzew: Uchod gulo do jody 1 Puchlino do korzeni wierka! Cyganie przykuwaj febr do drzewa: Id precz, febro! Id precz, mj bolu! Id precz w drzewo. Skd przysza, Tam id, ty febro! Finowie wypdzajc zaraz, staraj si jej uatwi podr, dla przyspieszenia odjazdu przygotowali dla niej rczego rumaka, ktry nie potknie si ani na skale, ani na lodzie. Madziarzy robakom, sprawcom kurczy, przypinaj skrzyda, aby wyleciay powietrzem do ciaa zych, padaczce daj wody do pokrzepienia i ziemi na odpoczynek, aby si zabray do ludu, ktry ukrzyowa Chrystusa. Praktyki zamawiania u ludw tybetaskich i w gurumie" u buddystw polegaj na zasadzie odpdzania choroby na gry, wody i lasy", albo na przeniesieniu choroby z pacjenta na toczone po jego ciele jajko, ciasto itp. przedmioty. Zamawiania choroby w staroindyjskiej literaturze polegaj rwnie na wypdzeniu choroby z ciaa pacjenta na wiatry, gry, lasy, wody" itp. Przypomina si tu starobabiloska formuka zamawiania choroby, wzywajca zego ducha, aby wyjeda z ciaa chorego i ustpi miejsca dobremu duchowi, ktry w niem zasidzie. Na tysice lat przed pocztkiem waciwej historji spotykamy u mieszkacw staroytnej Chaldei, w paacowej bibljotece krla asyryjskiego Assurbanipala (884-860 przed Chr.), na tablicy w jzyku akkadyjskim spisane zamawiania, ktre mogyby suy za prototypy naszych, europejskich formu zamawia: W celu odwrcenia demonw, sprawcw chorb, posugiwano si tu zamawianiem, w ktrem wymienione s owe demony, z podaniem zakresu ich zgubnego dziaania, poczem nastpuje w formie kategorycznej danie, aby od chorego odstpiy, wyniosy si lub zaniechay swej roboty. Oto jedna z tych formu:

47 Cholera, febra, ktre kraj niszcz, Zaraza, suchoty, ktre kraj pustosz, Szkodliwe ciau, zgubne wntrznociom, Zy duch (demon) zy ulal, zy gigim, Zoliwy czowiek, zy wzrok, zy jzyk, Niech to ciao czowieka, syna Boego opuszcz, Niech wyjd z jego wntrznoci itp. (S. Seligmann Der bose Blick Berlin 1910 I. 6 Soldan Heppe Geschichte der Hexenprocese Miinchen 1912 I. 17.) Owe ze duchy (utug) Akkadw, przedhistorycznych mieszkacw nizin dolnego Eufratu, zamieszkiway p u s t k o w i a i dziaay na szkod ludzi. (Fr. Lenormant Die Geheimwissenschaften Asiens, Die Magie der Chaldaer. Jena 1878). Odpdzanie choroby na gry, wody i lasy, stosowane s u rnych ras na obu pkulach. Drug kategorj zamawia cechuje agodna forma perswazji albo proby skierowanej do choroby (lub jej demona), aby raczya ustpi od chorego. Przykadem tej drugiej kategorji jest zaegnanie ry, kotuna lub zastrzau przez zamawiaczk z Dyminy (w Kieleckiem). Przemawia ona do choroby sodkiemi, pochlebnemi swkami: O, mj bolu, o mj pikny, mj najpikniejszy, mj najliczniejszy (pochwaa ducha choroby, aby go sobie zjedna), prosz ci w imieniu Panny Marji, Chrystusa, Ducha w., Trjcy, nierozdzielnej, ze wszystkimi witymi, eli bl kotunowy, zastrzaowy albo rowy, albo bolczkowy, upatrz se miejsce na Szklanej grze, na Perzowej grze i na Woszczowe] grze (pasma gr pooone midzy Nid, Morawic a Oblgorem, w ziemi kieleckiej, moe niegdy miejsca kultu pogaskiego). Jak si ewanielja rozchodzi po kocioach, tak si i ty bolu rozejd po gaziach, po trumnach, po kamieniach, po korzeniach. Wyjd z ciaa i koci! P r o s z c i d o Boskiej mioci. Na takie zaklcia opuszcza pacjenta choroba, tj. wychodzi ze gdzie na gry i lasy. Sposb ten kuracji polega na zasadzie, e choroba, jako obcy w organizmie przedmiot, ma by grzecznie wydalon. Polacy w Prusiech chwal Krasnoludki", jako mile ludki", staraj si przemwi do ich przekonania, eby sobie od chorego poszli na odpowiedniejsze miejsca. Wychodcie z gowy! Wychodcie z ciaa i koci! Idcie sobie do wody, tam ley szeroki kamie, Znajdziecie tam jedzenie i picie! Kolkiwoa zamiawiacz w Prusiech wschodnich- idcie na swoje wite eczko, a nie sprawiajcie mi blw w gowie, w szpiku itd. Nie chod do chorej, bo ja u niej bya, mwi znachorka na Czerwonej Rusibo ja tu jarowaa i chrzcia. Pjd pod jaworowe korzenie, pod klonowe korzenie, gdzie ptaszkowie piewaj, gdzie dobrzy ludzie nie gadaj, gdzie soniuszko nie dochodzi. Wyle jej z gwki, z oczkw, zbkw, dzisw, ramionkw, paluszeczkw, ze

48 wszystkich czonkw, ze wszystkich kosteczkw, eby po niej nie chodzi, w krwi je] me brodzi". Zazegnywanie goscca (reumatyzmu), konwulsji i innych sabosci u ludu Chorwackiego odbywao si w pierwszej poowie XIX w, mnie - wie:ej w tych sowach: .Zaklinam ci gocu na soce i ksiyc, na Przemienienie Paskie na sd ostateczny iid. Prosz ci na Moc niebiesk, aby nu nie szkodzi w gowie, szyji, ramionach .. pucach, wtrobie... na mojem ciele". Jeeli nie pomagaa proba, probowano grob: Id precz, ty dziki gocu, lam, gdz-e a d e n c z o w i e k n i e m i e s z k a , a d e n w i a t r n i e w e j e, a d e n k u r n i e p i e j e , tam, gdzie ci, stary gocu, Jezus Chrystus na uwizi trzvma." Zakfinacz odmawia nakoniec 7 Ojczenaszow, 7 ZdrowaMarja... przez trzy dni. W Czechach zamawiaj bl zbw temi sowy: Ksiycu, widz ci z dwoma rogami, Prosz ci, aby m. me bolay zby, Pki ci nie zobacz z trzema rogami, Tego chciej! Podczas tego zazegnywania dotyka si bolcego zba, po zaegnaniu odmawia si 3 lub 7 razy Ojcze nasz. Chory w Brandenburgji zamawia bl zbw w noc ksiycow temi sowy: Kochany ksiycu" albo: , Mie, jasne wiato! Skar sie tobie. Boi zbw i ze duchy trapi mi. We odemnie, We do siebie! W imi Boe itd. Cnorzy udaj si w tym celu do drzewa, albo do rzeki i skar si im, proszc o odjcie blw: Dzie dobry, pani Sosno! Przynosz ci gociec, Cu nosiam p>zez rok i dzie, To masz nosi przez cae ycie, albo: Gruszo, skar si przed tob, Trzy rubaczki wierc mi zby, Jeden jest siwy, drugi mebiesk:, trzeci czerwony, yczybym sobie, aby wszystkie trzy poginy. W tych zamwieniach Niemcy daj r y miano ,,witoci", wiieec dziea' 4 , o t y s z e w zamwieniu OQ ukszenia gadziny zw j czcigodn, askaw pani". Perswaduj chorobie, e moe sobie co lepszego smaczniejszego" wyszuka, wskazuj jej odpowiedniejsze miejsce i zajecie jak np. w zamawianiu zimnicy: Febro, febro 1 mowie ci, opu mnie! Id trz szaie kamienie! Id trz pnie drzew w lesie"! Do krosty, choroby skrnej ktrej sprawcami maja by swiete dzietcfe, pi temawiaj: Wy wite, wite, wite! ldicie sobie swoj drog. Nie macie tu adnego ycia.

Opadnicie wrodzone powiek (Ptnsis cong, epicanthus)

issisnice much w oczodolf wrzodziejcym wskutek raka (Dr W. Reiss, docent uniwers. w Przegldzie lek. '908 Nr. 5)

Naczymak powieki. Nowotwr.

Guzowato nosa ^Rinophyma)

Zdjc-a rotograficzne z Kliniki okulistycznej un.w, lww

49
Albo ka im na ugorach zbiera kamyczki i krzemienie, ukada je na kupy: Tuta] macie roboty dosy! Na co si troszczycie o kilku maych ludzi!" Podobnie w staroindyjskiem zamwieniu Atharva-Wedy: Wysyam Takmana (febr) daleko std, Po oddaniu mu nalenej czci. Z pochodzenia Takmanie Jeste rodakiem Bahlika (Baktrw)... W obcym kraju nie dobrze ci, Oszczd nas tedy dobrowolnie. Dlatego, Takmanie, zamawiam ci: Z bratem twym kaszlem odejd, Razem z siostrami twemi, suchotami, A we te ze sob wujaszka wypryska, Takmanie, do owego obcego ludu. Pod wpywem dugoletniego cierpienia i niczem nieukojonych blw proszcy upokarza si, zdobywajc si na pochwa demona choroby, jak np. w zamwieniach Atharva-Wedy: Do febry: 0 ty, co ze szczytw gr wypywasz, Ty, najmocniejszy w krlestwie rolin, Poskramiaczu febry, kuszty, ty, Pjd i wytp std febr. Do postrzau: Cze ci Rudra, gdy strzelasz, Cze zaoonej strzale, Wystrzelonej strzale cze, 1 cze trafiajcemu. Na wyspach Archipelagu malajskiego przemawiaj do choroby przez p a n , a zamawiacz tak si odzywa do ospy, ktra tam jest rodzaju mskiego: Panie dziadku, ospo! Odejdcie sobie! Odejdcie dobrowolnie! Odejdcie odwiedzi inny kraj! Przygotowalimy dla was jedzenie na drog! Nie mamy ju nic wicej do dania". Na wyspach Timorlae mwi do choroby: O saboci! wyjd std! Wracaj do swoich". Czowiek pierwotny wysya rne moce do walki z demonami choroby, posugiwa si rnemi rodkami poredniemii bezporedniemido ich pokonania, a e si miao do czynienia z niebezpiecznemi duchami, posugiwa si grob, wyrzucaniem ich z chorego, albo prbowa agodnego sposobu, grzecznoci i pochlebstwa. Pierwszy rodzaj zamawiania jest u nas i innych ludw pospolitszy i rzec mona starszy, pierwotniejszy. Drugi rodzaj, niejednokrotnie poparty ofiar i pokut chorego, jest zdaje si zjawiskiem pochodnem. Jak nasz daj si atwo Wysya si ich aby oszczdzi ruski nowy rok i wgle europejski djabe | tak i demony chorb zwie, oszuka i to wielce naiwnemi sztuczkami. na gry i lasy, do innych osb, ktrym maj szkodzi; chorego, odracza si ich do takich terminw, jak i tp. W zamwieniu pomorskiem Pan Jezus bogosawi
4

Uzdrowienie ludu"

50
chorob, aby nie wchodzia do ciaa, dopki Matka Boska nie urodzi drugiego Syna". Podobnie w Prusiech wschodnich zamawiaj r, aby nie trapia chorego a Matka Jezusa Chrystusa drugiego Syna porodzi", zaegnywaj krwawienia, aby krew stana cicho, a pokd umarli z grobw nie wstan." Chory na Ukrainie chcc si ubezpieczy przed blem zbw, obraca si, na widok nowiu, do ksiyca, i mwi: Miesic na niebie, martwie w grobie, kamie w morzu: jak ci trzej bracia zbior si razem i bd ucztowa, wtedy i mnie bd zby bole". Jako skuteczny sposb poczytuj zainawiacze owiadczenie demonom choroby, e wyrzdzone choremu szkody s ju naprawione", e pacjent wyzdrowia. Sasi w Siedmiogrodzie zamawiaj od ukszenia gadziny temi oto sowy: Gadzina kuje. Chrystus powiedzia: T e j gadziny ukucie nie byo jadowite. otyskie zamwienia od krwawienia opiewa: Trzy razy dziewi dziewic brodzi w morzu krwi, a czem dalej w brd, tem suszej". Poczem upyw krwi ma usta. Zaegnywa mona nie tylko chorob ludzi, ale take byda, a nawet zboa (np. rdz). Zamawiaj te posuch, chmury gradowe, ogie i tp. Kartka z zamawianiami, ktr posugiwaa si znachorka w Jasielskiem przy leczeniu ludzi i byda, wykazuje stae, typowe,, (w ukadzie i zwrotach) formuy zamawiania, stosowane przez lud nasz w najrnorodniejszych chorobach: od czczycy i ukszenia wa, od kurdziela i dziuka i tp." Wszystkie zaczynaj si przeegnaniem: W imi Ojca i Syna i Ducha w. Amen" Poczem wymienia si zazwyczaj trzykrotnie imi choroby pacjenta: W, w,, w! szkaradne imi, ktre wypuci" albo Czczyca, czczyca, czczy ca! szkaradne imi, ktre rozpucia w bydlciu promienie" albo* Dziuk! szkaradne imi, ktre rozpuci w mczynie, czy kobiecie, czy w dziewczynie, czy w bydlciu promienie". Nastpuje etjologja choroby, z czego powstaa. Przy ukszeniu od wa: Z czegoe si sprzeciwi"; do dziuka: Z czegoe si sprzeciwi, czy wiatrowy,, czy wodny" (z czego pochodzisz: z wiatru czy z wody?), do czczycy: Czy wodn, czy lasow.czy wiatrow".Teraz dopiero mamy waciwe, zamwienie, podlegajce na wypdzeniu, wydaleniu choroby z ciaa pacjenta. Osnow waciwego zaegnania jest rozkaz a l t o proba 0 usunicie niemocy, przyczem przytacza si analogiczny obraz: Jako ta woda odpywa, ktr oblewa si ukszonego przez mij, tak niech w jad spynie". Zaegnanie czczycy odmawia si po trzy razy przy chorym z wezwaniem: Wychod lekkotenko, jak z moich ust para wychodzi" a choroba wychodzi i nie robi szkody czowiekowi, ni bydlciu. Chorob cz zamawiaj: Jako ta ciemna nocka ustpuje biaemu dzionkowi, tak te zagroonemu ociemnieniem niech ustpi z oka te wrzedzienice" (wrzody). Albo: Jak ta rosa znika, ulotnia si _w powietrzu, tak te niech te trzy razy dziewi czarw znikn 1 rozejd si w powietrzu". W okolicy Zamocia tak lecz bydl, majce robaki: Prowadz je do krzaku ostu, przyginaj wierzchoek tego ziela do ziemi, a zabiwszy je drewnianym kokiem, wymawiaj po trzykro nastpujce zaklcie:

51 Ocie, ocie! Dotd ci nie puszcz, Pki z tego zwierzcia Nie wylec gocie. Z zachodem soca wierzchoek ostu wypuszcza si z uwizienia, a robaki wylatuj. W innych stronach przycisnwszy gwk odygi kamieniem, mwi: Mj panie ocie, Niechaj wyjd z tej trzody gocie! albo: Dotd ci bd mczy ocie, Dopkd nie wyjd z mojej krowy gocie. (z Moskorzowa). Po wymwieniu tych sw, wracajc do domu, nie naley si oglda, ani do nikogo przemawia. Oto inny przykad: Przed wschodem soca zrywa si dziewannie czubek i gniotc go w rce, mwi si trzy razy: Jak tego srokatego bydlaka robak mczy, tak ja ciebie mcz" Poczem rzuca si dziewann na ziemi i kamieniem j przygniata a choroba, tym sposobem zgnieciona, nie powstaje wicej. Nagina si te rosnc dziewann i przyciska kamykiem do ziemi, mwic: Dziewanno, panno! pty ci std nie wypuszcz, dopki robaki ryej cielicy (czarnej krowy i tp.) nie opuszcz". Gdy bydl pci mskiej, bierze si dziewann o jednym pdzie, jeeli osobnik eski, to rolin esk. Po kilku dniach, gdy robaki wyjd, dziewann trzeba uwolni, bo w przeciwnym razie bydl zdechnie. Przeciw robactwu w ranach, tak u ludzi jak u byda, uywaj na Ukrainie i w Rosji podobnego zamawiania: Wstawszy o wschodzie soca, id w pole i nagiwszy kwitnca rolin dziewanny w Rosji mordwinnik przyciskaj j jakimkolwiek ciarem, przyczem si mwi: Pty bd ci tak trzyma (w uwizi), pki u Iwana nie wypadn czerwie* (robaki). Robactwo w ranie u bydlcia leczy ludno wiejska na Biaej Rusi w podobny sposb: Naley poszuka czartopociu i bi go kamieniem, nastpnie wzi go za czubek (wierzchoek), nachyli a do ziemi, przycisn kamieniem i powiedzie: Do tej pory bd ciebie wizi, pki nie wysypiesz z rany robactwa". Nie rni si od naszego czeskie zamawianie robakw bydlcia: Zamawiacz (ka) odszukuje na polu bodiaka i zgjwszy mu gwk do ziemi, kadzie na nim kamie i soch, poczem mwi trzykrotnie po czesku nastpujcy wierszyk: Bodiaczku, bodiaczku! Nie puszcz ci gweczki, Pki nie pucisz robakw z krweczki. (Casopis Musea Kral. eskeho Praha 1860 str. 58). Przeciw ry i febrze zamawiaj Niemcy, zginajc ga,krzaku, (bzu, wierzby i tp.) temi wierszami: Przeciw febrze: Gazko, zgiram ci, Febro opu mi!

52
Przeciw ry: Gazko, podnie si! Ro, usid na niej! Mam ci przez dzie, Miej ty przez rok i dzie Oddzieln grup naszych zaegnywa stanowi formuki, zasadzajce si na odejmowaniu sowa lub liczby, t. z. odliczaniu choroby, rozpowszechnionem wrd ludu w caej Europie. Wocianie okolicy Siewierza uywaj przeciw bolom gowy zamawiania, ktre symbolicznie przez umniejszenie liczby dziewi a do 0 ma do tego stanu zredukowa bole gowy. Albo po przeegnaniu chorego chopaka mwi zamawiajcy (a): Dziewi nie dziewi, osiem nie osiem, siedm i td. jeden nie jeden. Matka Boska Czstochowska, uzdrw tego czowieka, mianowanego Janem i zaso go od wszystkiego zego". Rzecz koczy si przeegnaniem. W okolicy Tarnobrzegu uywaj nastpujcego zamwienia na wia, to jest chorob bydlc, objawiajc si u krw naroci midzy dj kami. Trzeba mie skorup (przypomnienie wia), odmwi troje anielskiego pozdrowienia do w. Mikoaja (patrona byda, pono w zastpstwie boka pogaskiego) a wreszcie temi sowy zakl: , Jest tu w, co ma siedm gw (sprawca choroby) od siedmi do szeci, od szeci do pici, od 5-4, 4-3, 3-2, 2-1, od jednego do nic. (Umniejszenie liczb, ktrego si stale przy zamawianiach uywa, oznacza ma pomniejszenie si choroby a do jej zniknicia). A ty wiu do ziemi kie (=skocz)." P o t e m zaklciu, majcem na celu bezporednie wypdzenie z chorego ciaa wia, ktry t chorob wywoa, bije go si jeszcze czonkami (palcami) z l e w e j (lewa strona oznacza zego ducha rki) po trzykro (sakraln t liczb 3, podobnie jak 7, 9. 13 itp. posuguj si w pieniach i podaniach), nazywa to si w y c i (uderzy) wia. A moe to groba wycicia go z ciaa. Nastpuje o k r e l e n i e go skorupk lub racem wedug tego, co si ma pod rk. (Ma to uniemoebnic powrt wypdzonemu i wybitemu duchowi choroby). Zamwienie od wia, tj. guzw pod szczkami, opiewa w Puszczy Solskiej jak nastpuje: By tu w, mia dziewi on, z dziewiciu do omiu, z 8-7, 7-6, 6-5, 5-4, 4-3, 3-2 z dwu do jednej, z jednej nic i sam eby znik " eby szczezo, zniszczao, eby w tem miejscu mocy nie miao! Krzesa si guz osek, mwic dalej: Jak ten kamie zwinie, zmaleje I nie zna, gdzie si podzieje, Tak eby to zmalao I nie zna gdzie si podziao. Zamawiacz (ka) zaczyna odmwieniem Zdrowa Marjo i koczy wezwaniem imienia Boego: Nie moj moc, ino Bosk dopomoc i Najw. Panienki dopomoc i wszystkich witych dopomoc." Gdy krowa ma bl wymienia (koo wymienia robi si bua"), co wiem

53
lub uem zowi, kreli zamawiajca wymi piercionkiem lubnym na krzy lub niebospadem (glistewnikiem), mwic: By pan w z pani wiow, a pan w mia dziewi on. Od dziewiciorga do omiorga, od 8-7, 7-6, 6-5, 5-4, 4-3, od dwojga jedno, od jednego do jednego, bodaj nie byo adnego". Albo: w mia jedn on, w nie mia nic a na ostatku zgin sam. Nie moj moc, Bosk moc i Panny Marji dopomoc. {Z Masowa Z Woli Batorskiej) W pierwszej poowie 19 w. odczynia lud Poznaski w podobny sposb uroki czarownicy. Wbijano w kierzynk (malniczk) tak wysoko, jak si w ni mleko wlewa trzy koki z kokoczyny, poczem odchodzc od kierzynki tyem, liczono kroki na wspak. Od 10-1 w kocu trzeba strzeli z flinty w koki, a jeeli si je trafi, ciota, ktra urzeka krow, dostanie te postrza i mleka odbiera ju nie bdzie moga Rusini na tej drodze lecz nabrzmienia, wyraajc odliczanie nie liczbami, lecz przez zmniejszanie przedmiotw: Puchlino, psiakrew, tak wielka jak jabko, z jabka jak orzech, z orzecha jak bb, z bobu jak groch, z grochu jak mak, z maku jak nic. Niech tak zniknie puchlina, jak piana na wodzie, jak rosa na trawie, jak wosk w o r n u " . Chorob, zwan prit czy vrid (wrzd), podobn do na ? ztgo goca, zamawiaj Chorwaci w Dalmacji odliczeniem: O ty pricie! Ty musisz std wyj. Z dziewiciorga na omioro z omiorga sna iedmioro i tp. z dwojga na jedno, z jednego na nic". Podobnego sposobu zaegnania uywaj Serbowie w Boni przeciw chorobie zwanej sijerme: U sijerme dziewicioro dzieci, z dziewiciorga na omicro, z omiorga na siedmioro i tp. z jednego na nic." Choroba pojta w tej formule jeszcze animistycznie, w nastpnych stracia ten pierwotny charakter, ustpuje jednak od chorego zapomoc tej metody przez zmniejszanie liczby. Oto np. zamawiajcy w I rusiech wschodnich wymienia imi chorego, owiadcza mu, e ma chorob Fusssparrii powiada: Chory N. ma j siedm razy. Nie Nie Nie Nie Ani razu 7 razy 6 razy 6 5 ' 5 - 4 2 1 raz nic.

Lud niemiecki zaczyna to odliczanie, zwane Verkehrtzahl. n od 77 lub 13, liczb feralnych. Madziarzy zamawiaj robakw u byda w podobny sposb Dziewi nie jest dziewi, tylko om, Om nie jest om, tylko siedm i t. d. Jeden nie jest jeden, tylko nic. Marcellus Empiricus Gnaeus, Galijczyk, yjcy na dworze cesarzy Teodozjusza I i 11, w ksice De medicamentis", ogoszonej w Bazylei 1536 r., wymienia na umierzenie krwotokw podobne zaegnanie, oparte na zasadzie pomniejszania niezrozumiaego wyrazu

54
Sicucuma. Formu t naley przy siedmiokrotnem powtarzaniu za kadym razem o jedn liter skrci, a zatem: Sicucuma, icucuma, cucuma, ucuma, cuma, urna, ma, a. Najstarsza znana mi formua tej kategorji zamawia, pochodzca z gbokiego redniowiecza okoo czwartego stulecia po narodzeniu Chrystusa opiewa w przekadzie z jzyka aciskiego: 9 8 7 ^ ^ 4 ^ 2 ^ 1

sistr glandul n n f
w
n

Niech bdzie 9 glandul 8 7 w )

r> n
4

w n n n M

^ 4 ^ ^ 2 ^

w B

Niech nie bdzie adna! Podobne zamwienie anglosaskie opiewa w tmaczeniu: Byo dziewi sistr Noddes, z dziesiciu zostao om, z 8 na 7, z 7 na 6, z 6 na 5, z 5 na 4, z 4 na 3, z 3 na 2, z 2 na 1, z jednej nie zostaa adna! Podobnie ma si rzecz, jak z magiczn formu liczbow, od ktrej po jednej liczbie odejmujc, dochodzi si do 0, a przez co choroba umniejsza si, a wreszcie zniknie zupenie. Znany jest powszechnie wpyw imienia, nazwy, na rnego rodzaju duchy. Wymienienie waciwego miana chorb moe wyzwoli czowieka z ich zakltego koa. Aby w ich mianowaniu nie zbdzi, wzywaj zamawiacze (ki) wszystkie duchy danej grupy chorb, albo wszelkie rodzaje danego gatunku choroby. Za przykad niech posu zamawiania goca. Magiczna moc sowa, tak trudna do pojcia dla czowieka nowoczesnego, odnoszcego si krytycznie albo przynajmniej podejrzliwie do sowa i tylko sowa,w czasach pierwotnych wicia tryumfy. Sowo, wyraz i kade jego brzmienie, kada goska bya splotem mistycznych wasnoci i urastaa do znaczenia symbolu, panaceum. F.orma Abra (cada) bra, zoona ze znakw symbolicznych: A = A 1 (Ojciec) B = Ben (Syn) i R = Ruh (Duch), wczytaniu z przodu albo z tyu" dajca te same niemal dwiki, i moe dlatego osonita tak tajemniczoci, cieszya si u nas i innych ludw Europy od wiekw rednich niema wzitoci w sztuce leczniczej. Za kadem powtrzeniem tej formuy odejmowano jej jedn liter: Abrakadabra, Abrakadabr, Abrakadab, Abrakada i t d., a do Ab, A. Analogicznie miaa zmniejsza si choroba a do zaniku. Quintus Serenus Sammoniacus radzi od febry nosi na szyj) sowo: Abracadabra, owinite w ptno, odda za co dzie z koca jedn liter Abracadab, abrakada" i t d. Na Pomorzu zaegnywano rwcego i biegncego goca. Mazurzy

55
w Prusiech zamawiaj gady i gadziny, mije i mijice, jaszczurki, glisty i robactwo, wystpujce jako demony chorb. Zamawiaczka ukraiska wyszczeglnia wszystkie rodzaje chorb: Bolczka zgnia, bolczka nabrzmiaa, bolczka z ry (powstaa), bolczka z przezibienia, bolczka w lichym czasie (zej godzinie), bolczka z ochoty .-(wesela), bolczka z urokw, bolczka z lichej (zej), woli, bolczka nasana, bolczka zadana, bolczka wiatrowa, bolczka polowa!" Wyliczenie to imienne wszelkich rodzajw bolczki, ktre chory mie moe, wymienia znachorka w tym celu, aby bro Boe adnej nie opuci, bo niewymieniona mogaby w ciele chorego pozosta. Szwabi rozrniaj w jednem zaegnaniu 17 rodzajw gichtu: gorcy, zimny, rcy, kolcy, mzgowy, kurczowy, ramienny, nony ; t. d. i rozkazuj im, odej w dzikie zarola, skd przybyli. W Siedmiogrodzie zaklinaj rwnie zimnego i gorcego goca, prcz tego wspominany jest tam gociec niemy i krzyczcy, rwcy i szczypicy. Inne zamawiania, nie wyszczeglniajc rodzajw choroby, wymieniaj tylko ogln Pczb pewnego gatunku, np. u nas 99 cioraki gociec, albo 77 zimnie, u Prusakw 90raki ognik, w Siedmiogrodzie 77 :gocw i t. p. Rozmaito formu zaegnywa zpstawia M. Bartel w rozprawie lUeber Krankheitsbeschwrungen. (Zeitschrift des Vereins fur Vclkskunde. Berlin 1895 I i 40) w nastpujce grupy: 1. Zaegnywacz (ka) wzywa pomocy boskiej, ognia, powietrza, gwiazd, Chrystusa, Najw. Panny i wszystkich witych, przeciw duchom nieczystym i demonom, sprawcom choroby, aby bstwo rozmaite dolegliwoci i niemoce usuno lub umierzyo. 2) Zaegnywacz udaje si wprost do demonw i zych duchw, starajc si w pokorze zjedna sobie ich przychylno i wzgldy, w tym celu uywa pochlebstwa, proby i perswazji. 3. Gdy modlitwy i proby nie pomagaj, znachor (ka) ucieka si do ostrzejszych rodkw, stara si siy nieczyste i demonw uczyni nieszkodliwemi postrachem i wzgard, ajaniem i grob, ktre na nie miota, wzywajc je, aby opuciy chorego, nakazujc im ucieczk, staje z niemi do walki, nasya na nich ze duchy, wreszcie zwycia. 4. Do skutecznych rodkw zaegnywania choroby naley te sowo magiczne, ktrego sia nadzwyczajna polega na tem, eby czytane z przodu lub z koca rwno brzmiao albo eby byo niezrozumiae" (A. Kalina Lud 1895 1 545). Przy zabiegach przez naszych (i obcych) zamawiaczy chorb znajduj zastosowanie rodki obrony i naporu, jakich uywano przed tysicami lat w celu odwrcenia grocego niebezpieczestwa, z t jeno rnic, e owe rodki stosowane s do niewidzialnych mocy demonicznych. Zamawianie ma znamiona groby, wezwania nieprzyjaciela, ma na celu wypdzenie djaba z optanego, wystraszenie choroby zapomoc wrzawy, wstrzi icia i t. p. rodki te wypdzania zego ducha czy demuna choroby przypominaj prymitywne sposoby walki z rzeczywistym wrogiem. Za staroytnoci zaegnywa naszych i obcych, przemawia ich prymitywna konstrukcja gramatyczna, lune poczenia, przewanie zda gwnych (bez zda pobocznych, za wyjtkiem wzgldnych), -ktre, jak wiadomo, znamionuj mow dziecinn i archaiczne jzyki.

56
Zasb sw nad wyraz ubogi (na 20 sw 10 rnych) i niezwyka monotonno formy. Przydawki, dodane do rnych przedmiotw, np. straszny" powtarzajc si niezmiennie, znamionuj naiwny dziecinny sposb wyraenia, ale sprawiaj na umysy prostaczkw gbokie wraenie przez zerodkowanie i skupienie uczu. Zamawiaczki nasze trzymaj si pewnych staych formu, wiekami uwiconych, najczciej w postaci wierszy, bardzo pierwotnych i nieudolnych. Forma ta wierszowana, z kilkukrotnemi na wewntrz rymami, o nierwnej iloci zgosek, przeplatana bywa proz. Forma wiersza ma t zalet, e uatwia zachowanie danej rzeczy w pamici, gdy jeszcze nieznany jest sposb ulenia jej zapomoc pisma. Formuy obrzdowe, ktrych zachowanie z ca dokadnoci uchodzi u spoeczestw pierwotnych za pierwszy warunek skutecznoci, ciesz si wiksz wiarogodnoci, jeeli uoone s wierszem. Proza moe by luniejsz i swobodniejsz, poezja z natury swej rytmicznoci musi by zwart i skupion, dlatego te atwiej przechowuje formy i zwroty archaiczne. W wiekach rednich sporo wiadomoci z dziedziny prawa, medycyny i innych nauk utrwalano zapomoc wierszy, a w szkoach zaboru austrjackiego jeszcze do ery konstytucyjnej uczono jzyka aciskiego z gramatyki uoonej wierszem. Formuy te zaegnywania, nieraz recytowane lub piewane, jak pienia liturgiczne, poniewa byy wierszowane, przechoway szcztkowy zabytek leczenia o charakterze pierwotnym, obrzdowym. Rytmiczne formy zamawia odnale mona w praktyce ludw na p dzikich lub barbarzyskich, oraz w obrzdach ludw pochodzenia aryjskiego, co posuy moe za dowd gbokiej staroytnoci tego rodzaju zamwie. Na Mazurach pruskich wierz, e mona kogo piewaniem pieni pozbawi ycia. Kaszubi mieni tak mier zapiewaniem. Niemcy (Angeltal) zw Mordbeter" osoby, ktre odmwieniem modlitwy (abbeten) pozbawiaj ludzi ycia. Zwyczaj zapiewania na mier, zachowany te u ludw romaskich, naley jeszcze do indoeuropejskiego sposobu czarowania. O Rzymianach donosi Plinjusz, e posuguj si pieniami przeciw rnym chorobom. M. Varro uywa ich przeciw podagrze. 1 w starogermaskiej literaturze mamy rne pieni czarodziejskie. Zamawiania do dzi zachoway form wierszowan, a sama ich nazwa (incantatio pochodzi od cantare nuci, a staroniemiecki galdor od galdan = piewa) zdaje si wskazywa, e niektre z nich byy piewane lub recytowane. Najstarsz form poetyck Indoeuropejczykw byy z patosem i rytmicznie wypowiadane zdania, z na p piewanym gosem recytowane, a form t posugiwano si przy czarowaniu i zamawianiach celem odpdzenia zego ducha choroby, przy zaklciu ducha nieboszczyka w grobie, przy skadaniu przysigi i tp. Wyraz carmen (= pie) oznacza w prawach XII tablic: czary. W staropnocnym jzyku b v a g r znaczy poezj a b r i c h t w iryjskim c z a r . Czary i zamawiania, starsze od ofiar i modw, byy uroczycie, rytmicznie recytowane, a ten ich zwizek z mow i pieni wyraaj rwnania jzykowe: er-i : >q (gr.) = czary ze piewem, gal-stav (genn.) = piew czarodziejski, bajati (serb) czarowa sowami.

57
Lud nasz wychodzi z zaoenia, e choroby, jak wogle nieszczcia wypywaj z dopuszczenia Boego, albo s dziaaniem zych i mciwych duchw. W prostem nastpstwie takiego pojmowania choroby jest zwrcenie si do istot demonicznych, duchw, do bstwa w celu usunicia za. Wystpoway przeciwko temu nie tylko zakazy prawa kanonicznego w wiekach rednich (De incantatorum poena), ale o wiele staisze zakazy prawodastwa Mojeszowego. Pogaskich zakl nie zdoay jednak wytpi ani pismo w. starego zakonu, ani koci powszechny, w maozmienionej postaci wlok one do dzi swj pasorzytniczy ywot w najciemniejszych zaktkach tradycji naszego ludu i innych cywilizowanych narodw Europy.Poniewa zamawiania, jako przekazane od dziadw i pradziadw piaktyki pogaskie, nie day si tak atwo wytpi, przeto przez rozumn polityk kocioa, d c e g o do powicenia rzeczy mniej-ze; wagi dla wielkich celw chrzecijastwa, z jednej strony, a z koniecznoci przys osowania si do nowych warunkw z drugiej strony, nastpio pomieszanie i zespolenie mniej szkodliwych lub obojtnych wyobrae pogaskich z nauk i wiar o.rzecijask. 1 jak na witych wzgrzach stany kocioy, a miejsce witych drzew zaja krzy, tak w zaegnaniach bstwa i demony pogaskie ustpi musiay przed imieniem Chrystusa Pana, Najw. Panny, albo witych a zamawiacz (ka) zaczyna i koczy swe pogaskie zaegnania w .mi Trjcy ^w. albo trzykrotnem odmwieniem pacierza. Zjawisko to powtarzajce si stale w naszych formuach zamawiania, jest waciwoci wspln ludom chrzecijaskim. Przy zaegnywaniach i odczynianiu, przy czarach i uruksch, przy zaklciach i gusach posuguj si tak wre, jak i czarownice, pacierzem i modlitwami, wzywaj do pomocy Boga, Trjc sw i w'tych. Z niezliczonej iloci przykadw tej kategorji wymieniam kilka: Od ry w gowie lub na twarzy tak si zaegnywa w okolicy Piczowa: Rk praw czynic krzye na tej czci ciaa, ktr zajmuje ra, wymawia si te wyrazy: T Ra pia pastorahs pafer sna (?) Ra si pali, a w t y Jzef Najw Panna Pana Jezusa chwali Bogosawiony Pan Bg, ktry stworzy najwitsz Pann niepokalanie poczt, Matk Boga Jezusa Chryslusa". Od uszczki zazegnywaj pod ysic nastpujc formu djaiogu midzy Matk BosK a w Otylj, patronk od bolu oczw Sza najw. panna Otylja i napotkaa Naj. oann Marj: Czego ty cncesz czowiecze? -1 Bo ja chc? eby uszczka oka nie psua" Co ksidz mwi pizy mszy w.: Maryja, dopom mi ty " Pod Kielcami odmawiaj tak modlitw icie czstochowskim wierszem: egnam ci bolu Bo moc, Najwitszej Panny dopomoc, Najwitszej Marji Czstochowskiej, Piotrkowskiej, Piekosowskiei (Cudowne obrazy w ziemi Kieleckiej). Jak si wanilja (ewangelia) rozchodz po kociele, Tak si i ty botu (oczu) rozejd po wiecie. Oto podobnie wierszowana modlitwa, chronica od nieszczcia (z Leszczyn);

ss
W niedziel rano soneczko wschodzi, Najwitsza Panienka po niebie chodzi, Swego synaczka za rk wodzi i td. Najwitsza Panienka za stolikiem siedzi, Przed Najwitsz Panienk kielich krwi stoi. Mwi Najwitsza Panienka: Kto t krewk ze mn pi bdzie, To mu tyle grzechw ubywa bdzie. Zamawiacze obojga pci wplataj do zaegnywa Trjc w. albo imiona witych chrzecijaskich, ktrych wzywaj na pomoc, ale pod wezwaniem patronw i witych odbywa si przemycywanie obrzdw pogaskich, pokutuj wspomnienia z doby pogaskiej. Niektre zamawiania u nas, podobnie jak u innych ludw zatraciy ju niemal zupeinie swj charakter staroytny, pogaski" a przybray szat religji chizecijaskiej, maj form modlitwy, obrzdu kocielnego, a jednak na dnie tych formuek tkwi okruchy pierwiastkw ze wiata pogaskiego. Zamawiania te przez usta znachorw (ek) przenika woanie o pomoc bstwa przeciw demonom chorb. Zazwyczaj pocztek i koniec, a niekiedy cay tekst zamwienia ma charakter modlitwy. Chory, albo w jego imieniu zamawiacz, wzywa Chrystusa, Matk Bosk i witych do walki z chorob, albo zwraca si do ksiyca, gwiazd, ywiow przyrody, aby one zdjy mu albo odpdziy chorob. Dla ilustracji tego pogasko-clrzecijaskiego charakteru zaegnywa wystarczy przytoczy jeden z typowych przykadw zamawiania, ujty w ramy legendy chrzecijaskiej. Formuy zaegnywania chorb, przewanie rymowane, zaczynaj si zazwyczaj opowiadaniem w postaci legendy: Szed Pan Jezus z Najwitsz Pann przez czk. Pan Jezus albo Najw. Panna spotyka kotuna, zimnic i tp. cho rob jako zego ducha usobion. Zapytana, dokd zda, choroba odpowiada, e idzie do chorego, ktrego po imieniu nazywa, aby go drczy (krew ssa, ama czonki i tp.) P. Jezus albo Najw. Panienka j zakazuje chorobie i do pacjenta albo wypdza j z ciaa chorego' na pustkowia, w gry i lasy, albo te wzywa demona choroby, by zawrci z drogi, i nie drczy chorego. Wystpuj te jako zamawiajcy chorob wici i patronowie, ktrzy zdaje si zajli miejsca bstw czy demonw pogaskich a dawa powd do tego jaki szczeg z ycia witego. Zacgnywanie koczy si zazwyczaj sta formu tej osnowy, e znachor czyni to nie w swojem wasnem, lecz w imieniu Boskiem: Ja ci egnam w imi Trjcy w. nie swoj, tylko Bosk moc, Najw. Panny pomoc i wszystkich witych dopomoc. Chorob oka, zwan bielmem albo usk (od cienkiej bonki, podobnej do uski rybiej), leczy lud Brzeski takiem zaegnaniem: Znachorka egna choremu oko po trzykro, chucha tyle razy na usk, aby nie wesza na renic", poczem odmawia nastpujce sowa: Sza Najw. Panienka z P. Jezusem drk i spotkaa si z pienikiem i usk (dwa stadja choroby oczu) i pyta j e : Kiej idziecie?" Idziewa ludziom oczy zasania". Ludziom oczw nie zasaniajcie. Idcie na gry, na lasy! W morzu wod pijcie, kamienie

59
drobne zbierajcie!" Po odmwieniu trzech Zdrowa Marja" pieniek albo uska pewnikiem zgin. Form t legendy posugiwano si u nas jak wiadectwo kaznodzieji z 15 wieku wskazuje od wiekw rednich. Stosowanie tej formy zamawiania przy innej sposobnoci przytaczaj akta inkwizycyjne; oto nastpujcy przykad z 1544 r.: Dorota Gnieczkowa, ywcem spalona na stosie, jako czarownica, zeznawaa przed sdem magdeburskim w Poznaniu, e na prob pani Kierskiej laa wosk na wod, dochodzc tego, kto jej by pienidze ukrad. A lejc ten wosk, mwia te sowa, zmwiwszy trzy pacierze: Posza bya mia Panna Marja, czeka ja sam Syn Boy. Gdzie idziesz Matuniu moja mia?" Id, mj miy synu, zamawia tego zodzieja, ktry uczyni zo tej to pani". Zamawiaj, Panno czysta, swoj moc, Bosk moc, wszystkich witych i moj moc, iby tak tu stan ten czowiek ktry wzi te pienidze. W imi Trjcy i Syna i Ducha w. Za temi sowy ukaza si jej suebnik teje pani Kierskiej (odlany w wosku), ktry pienidze namienione by ukrad, jakoby palec, w teje postaci jako prawie byl, a przy nim gromady pienidzy, a on po nie siga i ze dwa razy te to pienidze bra". Przeciw zastrzaowi (parali), ry, wrzodom itp. chorobskom, mamy podobn czesk formu zaegnania: W imi Ojca, Syna i Ducha w. Zaczynam zaegnywa, Boga Ojca, Boga Syna, Boga Ducha wzywa: Zastrzale, ro, itd. wszelkie znamiona i uomnoci, Idcie na skay, na gry! Macie tam trzy studnie, W jednej woda, w drugiej krew, w trzeciej piasek, Tam nachleptajcie si wody, piasku nabierzcie, krwi si obmyjcie! A temu ciau pokj dajcie! K'temu mi pomagaj Bg Ojciec, Syn i Duch w. Analogiczn formuk zaegnania mamy w literaturze z 1613 r. W imi Ojca Szo siedmdziesit i dwu zastrzaw, Spotka si z niemi Pan Bg. Gdzie to idziecie zastarzay?" Idziemy Janowi koci ama"", Idcie na drzewa, na skay i amcie je, A tego Jana zostawcie w spokoju. O wiele wczeniejsze zamwienie przeciw konwulsjom, zapisane u Czechw 16 w. opiewa: Szed Pan Bg drog, Spotka go Boec. Gdzie to idziesz bocze?" Id (dajmy na to:) Wackowi Do gowy, do rk, do ng, czeskiej

60
Brzuszka, piec, wszystkich czonkw; Koci trz, miso ssa, Krew pi, yy targa."" Nie chod ty, Bocze, Wackowi Do gowy, rk, ng, brzucha, Piec, wszystkich czonkw; Koci trz, miso ssa Krew pi, yy targa. Id ty, Bocze, na rozstaje, G:!zie panowie wonice jad, Aby ci konie w podskokach rozniosy. Id do studzienki, Gdzie ludzie wody nie bior, Wykp si, wykalaj si, Wacka zostaw w spokoju. Najstarsz formu zamawiania rzekiego spotykamy w legendzie w. Prokopa z 13 stulecia, z ktrego wyjtek w przekadzie polskim opiewa: Wy siemie przeklte! Bo moc ka wam, Abycie odeszli std precz! Na puszcz gdzie idcie, A nikomu nie szkodcie. Urok, zwany na Rusi prystrit (w Dalmacji prit) zamawia wproka, (wrka), albo zamawiaczka zwana szeptuch (od szeptania), nastpujcym wierszem: Przewita Bogarodzica na wozdusi" staa i miociwego Pana w pomoc przyzywaa. wity ojcze M koaju, przyjd mi z pomoc do narodzonego, modlitewnego i chzecijaskiego sugi Boego N. N. zamawia prystrit: Prystrit, prystrityszcze i uroku, uroczyszcze, pomylany, wypowiedziany, nasany, wietrzny, wodny, ogniowy, dziewiczy modzieczy, drogowy i szlakowy! Ja ci wyszeptuj, ja ci zamawiam, ja ci wypdzam z jego (chorego) rk, z jego ng, z jego plecw, z jego czarnych oczu, z jego palcw i siedmdziesiciu staww Tutaj ci nie siedzie, tych koci nie ama, czerwonej krwi nie spija, serca nie nka, wiata nie drczy! Id sobie na oczerety, na bota, na bystre wody, na gnie kody; tam sobie pi i hula i oczerety ama. Jue tu si do nasta i wiat drczy! Ja ciebie wypdzam, zdmuchuj nie moim duchem, ale Boskim, nie mojemi siami, lecz Boskiemi, nie ja pomagam, sam Jezus Chrystus pomaga. Znachorka po trzykrotnem powtrzeniu tego zamawiania wypluwszy trzy razy: Pchu, pchu, pchu! powiada: Pomagaj Bg". Po tych sowach chory otwiera usta i mwi: Matulo! Prystrit (urok) i jeszcze wielki prystrit od czarnego czowieka", czarownika (cy) ma si rozumie: odlecia ustami chorego. W innych stronach Ukrainy znachorka posuguje si przytem arzcemi wglami, ktre rzuca do wieo zaczerpnitej wody. Katarakt, zwan po rusku bilmo (=bielmo), zamawiaa wrka w Jabonowie (p. Kaniowski) temi sowy:

61
Jecha w. Jerzy na biaym komu, z biaemi chartam 1 . na biaem polu, na polowanie. Jechaa przeczysta Matka na osioku, Jezus Chrystus na zrebitku. Jad i spostrzegli go i pytaj: Kdy ty, wity Jerzy, jedziesz?" Na biaem polu pobwa?" Nie jed na biae pole polowa, a jed do urodzonego i bogosawionego, chrzecijaskiego sugi Boego N N. zerwa bilmo". Po trzykrotnem odmwieniu tego zaegnania, spluwa si trzykro i koczy sowami: Daru], Panie Boe, pomc" 1 Poganica ]est zdaniem ludu serbskiego dzieem zych duchw, nabawiaj si tej cnoroby ludzie za porednictwem wiesztyc, naszych czarownic. Przeciw takiej nadnaturalnej chorobie, skuteczne s tyl ;o rodki nadprzyrodzone. Pcsuguj si niemi zamawiaczki, bajawice (od bajac-za mawia) Po ugaszeniu kilku arzcych wgielkw w wodzie d l a p r z e k o n a n i a s i czy wychodz bombelki na wodzie, co suy za dowd oczarowania, rozpoczyna tedy Bahorica zaegnywanie, ktrego typowa forma, polegajca na charaktery stycznych powtarzaniach, czstych aiteracjach i grze sw, jfcieli si na nastpujce czci: 1) Przedmowa, w ktrej litociwy Zbawiciel wysuchuje skargi chorego. 2) Waciwe zamawianie, wyliczajce najdokadniej siedlisko kadej choroby. 31 Zaklcie z opisaniem pustego miejsca, dokd choroba ma si wynie, i co ma si z m sta. 4) Wreszcie zakoczenie, wyraajce formu uzdrowienia. Z zamawia Poganicy (choroby goca, zastrzau, wrzodu itp ) rozpowszechnionej w Dalmacji, Boni i Hercegowinie, w Serbji i Choi wacji, podaj tu cz istotn t. j. waciwe zamwienie. Zamawiacz(ka) wypdza Poganic z gowy, szyji, ramienia, krzyy, piersi, mini, koci, z caego ciaa chorego: Wyjd z koci na miso, z misa na skr, ze skry na wosy". Jak drog tu przysza, tak odejd! Pjd na pustynne gry, gdzie dzwony me dzwom, gdzie kur nie zapieje, gdzie w nie rycz, gdzie kokosze jaj nie nios i tam sie rozprsz, jak obok na niebie, jak wia r w grach, jako piana na morzu. Zaklinam ci przed drogim Jezusem Chrystusem, eby j (chor) zostawia zdrow i ca, jako od Boga stworzon i od Matki rodzon". W starym pono ze redniowiecza pochodzcym tekcie sowiaskim Bogomiw, mamy podobn formu zaegnania Neita (w czeskim jzyku neyd, u nas nieyt, oznacza pono katar), ktry wys puje tu jako zy duch, wyaniajcy si z morza i jako uosobiona przyczyna choroby. Zaegnanie samo uoone jest w formie djalogu midzy Panem Jezusem a Nieytem: Jezus spotyka Fieyta, dowiaduje si o jego zych zamiarach, zawraca go i zaegnywa: Wyszed Nieyt ze suchego morza I wyszed Jezus z niebios. Rzecze do Jezus: Dokd idziesz Nieycie?" Rzecze mu Nieyt: Tu id, Gospodynie, W czowieczej gowie Mzg suszy, Koci ama.

62
Uszy oguszy, Oczy olepi, Krew przelewa, Usta wykrzywi, yy umartwia, Biesem je mczy". I rzecze mu Jezus: Wracaj Nieycie, Id w puste gry i pustynie, Znajdziesz tam jeleni gow, Zagnied si w niej, Bo ona wszystko cierpi, Id w kamienie, bo one wszystko cierpi, Zimno i znj, wszelk ndz, Bo one silne s to znie. Nieycie, tu nie twoje siedlisko! Odejd od Boego kmiecia (roba boija)." I Bugarzy przedstawiaj sobie nieyta (Niejit) jako nieczystego ducha, ktrego podobnem zaegnywaniem wypdzaj. Oto wyjtek zamawiania Nieyta (w zbie robaka?) w okolicy Zofji: Baba Nona Basmarka wypdza chorob na puste gry, gdzie kur nie pieje, gdzie dziewoje nie wywodz c h r w (tanw), tam masz pi i je. Tutaj u Marji nie masz ni je, ni pi. Ona jest mirr okadzona, krzyem oegnana, Bogu oddana"... Konwulsje dziecka zamawiaj w Frankonji podobn legend: Pan Bg i w. Piotr szli razem przez k. Wtem spotkay ich kurcze. Pan rzecze: Kurcze, dokd podacie?" Chcemy si wama do domu, chcemy miso re. chcemy krew puci, chcemy ojcu i matce zasmuci serce." Bg Ojciec rzecze: Kurcze, kurcze, to bdzie wam zakazane. Wychodcie z tego dziecka i nie przychodcie do niego przenigdy". Poczem robi si nad dzieckiem rrzy krzye i egna si je: W imi Ojca itd. Oto zamawianie goca (postrzau itp.) w Frankonji: Za czasu kiedy si Jezus Chrystus narodzi, sza Matka Boska przez k i prowadzia za rk swe ukochane dzieci. Wtem spotyka j gociec z on i 72 dziemi. Dokd idziecie"? zapytaa Matka Boa. Oni odpowiedzieli: Idziemy do N. N. zama mu nogi i krew puci, wle do ciaa jego, by go drczy". Na to rzeka Matka Boska-Rozkazuj wam wszyscy goce opuci chorego N. N- moc ywego Boga. Tak mi dopom Bg Ojciec i Syn i Bg Ducha w. Amen". W bibljotece zamku Wolfsthurn, w Tyrolu, znajduje si rkopis z 15 wieku, zawierajcy nastpujce zaegnanie: w. Piotr siedzia na kamieniu i trzyma rk na twarzy. W tem przyszed Chrystus i rzecze do: Pitrz, co ci jest"? A w. Piotr powiedzia: .Panie, robaki zby mi przegryzy". A Pan rzek: Zaklinam was W imi Ojca i Syna i Ducha w., abycie wicej nie mieli tutaj mocy Piotrowi zby gry. Ayos, ayos, ayos tetiagmaton!" Bielmo (katarakt) zaegnywa lud francuski nastpujc formu, ktr trzykrotnie powtarza: Trzy dziewice panny wyszy He za gry Szuka uzdrowienia lepoty i bielma.

63 Na drodze swej spotykaj Dziecitko Jezus, ktre do nich rzecze: . M o j e dziewice panny, ookd idziecie?" Panie, idziemy hen na gry, Szuka uzdrowienia lepoty i bielma"", Dziecitko Jezus odpowie im: Wracajcie do swego domu, Tam znajdziecie uzdrowienie lepoty i bielma". Formuka zaegnania w Rumunji uoona jest w djalogu midzy Najw. Pann i dziewiciu Strzygami potworami, przedstawiajcenr dziewi stopni, czy rodzajw choroby: Dokd idziecie?" pyta Matka Boska. Idziemy do N. N. Miso jego je, ycie mu skrci, Krew jego pi"" Nie pjdziecie do N. N. Miso jego je, ycie mu skrci, Krew jego pi. Lecz idcie za Dunaj, za morze^ Tam jest ryba morska, Miso jej je, ycie jej skrci, Krew jej pi. Zostawcie N. N. Owiconego i nietknitego,. Jak go Pan Bg zostawi. Czary s moje, Lekarstwo od Boga. I lud w Szwecji przedstawia sobie choroby jako istoty ywe albo ze duchy. W formie przypowieci ewangielicznych opowiada zamawicy, jak to Chrystus albo Matka Boa spotyka demonw i dowiedziawszy si od nich, e id napa chorego, wstrzymuj ich od tego przedsiwzicia. Oto jeden przykad tej kategorji zamawiania: Nusse i Tusse szli drog i spotkali samego Pana Jezusa. Dokd zamierzasz pj?" zapyta Pan Jezus Nussego. Ten powiedzia: Chc pj do N. N., chc mu miso rozedrze, krew wyssa, koci poama". Nie, odpowiedzia Jezus Chrystus, zabraniam ci, aeby mu N. N. rozdziera miso, krew ssa i koci ama. eby mu nigdy wicej zego nie wyrzdza, anieli mysz wyrzdza tkwicemu w ziemi kamieniowi. W imi Ojca, Syna i Ducha w. Amen." Zamwienie to odmawia si trzykrotnie. Wymienione na czele Tusse i Ni^se n a r by robaczki, jak wkna cienkie, ale obdarzone mow, widocznie duchy chorb w postaci zwierzcej. Swek, chorob dziecinn podobn do naszego urzeku lub oczarowania lecz w Norwegji nastpujcem zamwieniem: P. Jezus szed wzdu drogi, wtem spotka

64

szpetnego Tussa (ducha ziemnego). Dokd idziesz?" zapyta Jezus. Chc i poama choremu nogi i krew ssa", odpowiedzia Tusse. Nie, rzek P. Jezus, zaklinam ci, zawrcisz i przywiesz si do skay i bdziesz dziaa przeciw Tussowi ziemnemu, Tussowi wodnemu, Tussowi grskiemu i dziewiciom gatunkom Tussw". Podobne zamwienie t. zw. abki zapisano w protokole procesu skandynawskiego o czary 1735 r.: P. Jezus szed drog, szpetna abica spotkaa go Gdzie chcesz i?" zapyta P. Jezus. Chc pj i poama koci N. N. je jego miso, pi jego krew". Nie, rzek P. Jezus, spotykam ci i wypdzam Z jego koci Do kamienia! Z jego misa Do ziemi! Z jego krwi Do rzeki! W imi Ojca, Syna i Ducha w. Amen." Zamwienia w formie djalogu (rozgrywajcego si midzy Panem Jezusem i w. Piotrem albo P. Bogiem a archanioem Michaem) spotykane w Irlandji, s celtyckiego pochodzenia. Oto przykad tej kategorji zamwienia od maej febry (bolu gowy): Bd pozdrowiony! archaniele Michale" rzecze Bg. Niech bdzie pozdrowion Bg i Najw. Panna!"" odpoCo ci dolega, archaniele Michale?" wie w. Micha, rBl gowy, Dotkliwa choroba. Maa febra, Ktra mi serce udrcza i mczy." Diewi sw byo pod Boym rozkazem, Opieka Syna Matki Boej niech bdzie nad Tob, Dopki znowu do Ciebie nie wrc." Zamwienie to odmawiane ma by przez trzy dni po trzy razy, a wic dziewiciokrotnie i rozpoczyna si od przeegnania W imi Ojca"... Przeciw urokom dzieci mamy nastpujce zamwienie u Wgrw w Siedmiogrodzie: P. Jezus szed daleko i spotka w drodze czarodziejw (czarownikw) i pyta ich: Dokd idziecie"? Idziemy niszczy zdrowie N. N., odebra mu serce i wtrob". Idcie std do wntrza czarnej ziemi. Zaproszony tam jestem, w imi Boga Ojca, Syna i Ducha w. Amen." W innem zamwieniu wgierskiem spotyka J. Chrystus siedmiu czarownikw (zamaw.aczy) z 77 synami, z 77 synowemi i z 77 wnukami. J. Chrystus przemawia do nich: Rozkazuj ci boskiem, witem sowem, wit moc, eby zo nie szo (do chorego) i nie mogo nikomu szkodzi". Leczenie ran zapomoc zamawiania w formie legendy o Chrystusie przywodz ju pisarze redniowieczni, poczytujc ten zwyczaj jako pogaski, np. San Bernadino da Sienna (13801444) w dziele De Christiana religione, w rozdziale De idolatriae cultu. Oto jedna z takich legend: Trzej dobrzy braciszkowie spotkali na swej

Kurczowy umiech przy tcu. (Z Kliniki neurolog, uniw. lwow.)

Pozostaoci po piczce nagminnej (Ze zbioru Kliniki uniw. lwow.)

Opadnicie piawej powieki grnej w przebiegu nowotworu mzgu. (Ze zbioru Kliniki neurologicznej U. J. K. we Lwowie.)

Przykurcz w zakresie lewego nerwu twarzowego jako nastpstwo poraenia tego nerwu. (Ze zbioru Dr. Rothfelda, prof. uniw. lwow.)

65
wdrwce Zbawiciela. Na Jego pytanie: dokd d, odpowiedzieli: Idz.emy na gr oliwn, wzi oliw i wieo stizyon wen, przyoy je do rany i odmwi bogosawiestwo. Lunginus fuit HebraeMimo drobnych zmian, spowodowanych rnic czasu i miejsca, llS" . maj zamaw ania tej kategorji jednolit rdze, osnut na wsplnej zasadzie demonologicznej, a nawet do pewnego stopnia i form podobn. Wszystkie pizemawiaj wprost, bezporednio do choroby, uosobionej najczciej w postaci zego ducha, ktrego si zaegnywamem wypdza lub wyklina. Wszystkie maj form djalogu midzy P Jezusem, zastpujcym jak utrzymuj niektrzy pogaskie bosiwo, a demonem choroby np. nieytem, postrzaem i tp. W caej Europie spotykamy t typow formu zaegnania przeciw rnym chorobom (wrzodom, gocowi, konwulsjom, pada; :ce i tp.), zwaszcza u Sowian poudniowych przeciw poganicy a w Niemczech przeciw Fiaisen Oto typowy ukad t e j formuki: Na wsipie spotkanie Chrystusa (samego), czy te w towa.zystwie w.Piotra(aibo Matki Boskiej) z chorob. Na zapytanie Chrystusa lub Mi-tki Boskiej, dokd idzie, co zamieiza, odDowiada choroba, e dzie do ciaa(oznaczonego) chorego trz go, pi krew i tp. P. Jezus zabrania je tego i wysya j na puste miejsca. Zamawiania t e j kategorji -Liel si zazwyczaj na trzy czci: Z pierwszej, t j . genezy choroby, dowiadujemy si, w jaki sposb ze nawiedzio chorego, jaki demon (lub czarownica) nasa chorob; czasem take co choiy cieipi i jak sic skary. W drug.ej czci Matka Boska lub wity pyta chorego, co tnu brakuje" a dowiedziawszy Si, wysya go do starej kobiety aibo daje ma rady. Wreszcie w trzeciej zamawiajcy wypdza zego ducna albo rzuca go w czarne morze. Zdarza si rez inne zakoczenie: Matka Boska bierze chorego za rk, prowadzi go do wudy Jordanu i zmywa ze nieczystoci cho Dbska, a miota wszelkie zo na gow sprawcy chcrooy. Zamawania chorb sigaj gbokiej staroytnoci, mona je odnie do czasw przedhistorycznych, ale w postaci odmiennej od pizywiedzionych formuek. owszecnna ludom barbarzyskim jest obawa przed siami wyzszemi, ktre sobie wyobraaj jako duchy zmarych lub uosobienia zjawisk natury, czy te jako fetysze. Aby je sobie zjedna albo nasa na wroga, posugui si ludy na caym glonie pewnemi formuami, ktre ograniczay si pie wotnie wzywaniem ducha czy fetysza przy skadaniu mu w ofierze" pokarmu i napoju, (bo lak go po ludzku pojmowano). Na wyszem nieco stadium rozwoju formuy re urastaj do obszernych zamawia przez osobn grup ludzi, zwanych czarownikami (-cami) lub szamanami, zajmujcymi si t funkcj. Ogniskiem tych werze, pojawiajcych si na rnych mieiscach kuli ziemskie] samorodnie albu zapomoc recepcji od ssiadw, mieni Babilonj i Asyrj, skd miay si rozchodzi zaklinania i zaegnywania. w ogle czary i magje na cay w.at staroytny, a przeze na redniowiecze i czasy nowoytne. (Tallgust Die assyrische Bcschworungsserie Lipsk 1895 i J. G t Frazer The golden bough, wyd. III London 1907. T. I-IV). W godnie wita (Wilj Boego Narodzenia > Zagrzanka (w Beskidzie zachodnim) biegnie o pnocy do studni po wed, ktra w te
Uzdrowienie ludu". 5
p

66 gody posiada cudown wasno zapobiegania chorobom i wod t kropi ca rodzin i bydlta. Zwyczaju tego przestrzegano u nas ju w 16-17 w.,przyczem czerpano wod pod mynemnaratuchach w zbach trzymanych". Pod Babi gr przynosz wieej wody z potoku i myj si w niej, aby nie mieli adnych wyrzutw na ciele". (W. Kosiski w Materjaach antrop. 1902 VII 78). W Wielki pitek kpi si w rzece przed wschodem soca (nim ptak obleci"), dla zabezpieczenia si od febry, lub myj si w wodzie, abv nie dostawali wrzodw (Krzeszowice), w ogle aby ich nie boleway rce, nogi i usta, przyczem odmawiaj pacierze". (E. Janota Lud w Przewodn. nauk. 1878 VI 451). W dzie Jordana powicon przez ksidza wod na rzece lub stawie, t. z. wod tward, lud ruski bierze chciwie w dzbanki i przechowuje w domu jako czynnik zdrowia i bogosawiestwa. Ni to pokrapia pasieki na wiosn, kropi bydo, gdy je pora pierwszy wypdzaj w pole, krow, gdy ma ciele i tp. (B. Gustawicz Kilka szczegw ludozna: z p. Bobreckiego, Lud 1902 VIII 374-5). I Sowecy w poudniowej Styrji myj si w Wielk sobot wod wicon, aby si zabezpieczy przed chorobami: W chwili gdy w Wielk sobot w kociele po pierwszy raz zadzwoni, trzeba obmy sobie twarz, w takim razie nie dostanie si febry" (P. Miklawe Zwyczaje ludu soweskiego Lud 1902 VIII 337). Mieszkacy wsi i miasteczek w okolicy Chebu szli 1823 do biecej wody i myli si, eby nie mie krostw i pryszczy na ciele. Woda czerpana na Wielkanoc w Wielki pitek z czystego, szybko pyncego potoku, przed wschodem soca, pomaga, w mniemaniu zniemczaego ludu lskiego, w chorobach oczu i usuwa piegi, czyni pe pikn i powoduje wzrost wosw, naley tylko i do wody w gbokiem milczeniu, nikomu nie odpowiada, a stanwszy na miejscu, uklkn, pomodli si i czerpa starannie cudowny pyn. (Knauthe Am Urquell 1891 II 130). Ludno niemiecka w Rogonie przechowuje nastpujcy zwyczaj: W pierwszy dzie Wielkiej nocy, przed wschodem soca, dziewczta id po wod, ktr maj przynie, nie ogldajc si i nie mwic sowa" (Das stille Wasser) W wodzie tej, szczliwie przyniesionej, myj si, aby si zabezpieczy od chorb. Dziewczta z ludu niemieckiego (Barwalde) id w wielk sobot noc. w gbokiem milczeniu do rzeki, naczerpa wody, ktrej uywaj do leczenia chorb. Podobny skutek leczniczy posiada rosa. cita a nastpnie scalona w Winiczu Nowym, jako czarownica, Justyna Rabiaszki zeznaje 1689 przed sdem, e przed wschodem soca zbieraa w ogrodzie ros w konewk i wod t przemywaa oczy, co j e j na chorob cz zalecano (K Kaczmarczyk Proces o czaiostwo, Lud 1901 VII 320) W dzie w. Wita, 15 czerwca, zbierana rosa jest, zdaniem ludu soweskiego, niezawodnem lekarstwem w chorobie oczu Uywane na wsi polskiej i ruskiej rodki przeciw brodawkom maj na celu spalenie w piecu, wypalenie rozpalonern elazem, zakopanie w ziemi, zmycie wod, sowem pozbycie si ich bezporednie, mechaniczne, ogniem lub wod, co dzi odbywa si symbolicznie, pierwotnie jednak byo istotnie wykonywane. Choroby pozbywa si nasza chopka przez zatopienie jej w wodzie biecej, w tym celu rzuca si czci ciaa lub rzeczy chorego do rzeki, by woda chorob

67'
uniosa precz. Przy niemocach wychodzono ze wschodem przeciw socu, aby one razem z chorym wyszy. I dzi wychodz z chorob wyrzucajc j z wod przeciw wschodowi soca. Czerwonoskry czarodziej (Indjanin), ktry moe zabra dusz nieprzyjacielowi i przechowa j w drzewie, przytoczy kamieniami, umie chorob, wynikajc z oddalenia duszy, wprost pochwyci i zniszczy. Czarownik apie j tedy i wrzuca do kota wrzcej wody. Choroba broni si, jak moe, ale w kipicej wodzie traci sw moc i ginie. Znajduj wwczas sprawczyni zego w ostygej wodzie pod postaci pazurkw albo koci umarego.

Czci ciaa ludzkiego rodkiem leczniczym.

Do najskuteczniejszych rodkw lecznictwa ludowego, zarwno u nas jak w innych krajach, naley ciao zmarego, jego czci i rzeczy najbliszego otoczenia a wic koci, grb i tp. Ziemia z cmentarza (nasika si ciaa zmarych), gwodzie z trumny, przedmioty lece na mogile, uchodz za ochron przeciw czarom albo su do czarw, uywaj si te za lekarstwo. Utrzymuje si wiara, e w ciele zmarego zostao jeszcze co z siy yciowej, niepokonanej mierci, czstka jego duszy. Przypisuje si kociom si magiczn i uywa ich jako rodka uzdrawiajcego w rozmaitych chorobach. Prastara la wiara da si wywie z wyobraenia umysu pierwotnego, e koci jako najduej opierajce si zbutwieniu uchodz za siedlisko duszy. Umary posiada osobliw moc zabierania z sob do grobu rnych chorb, a wiara ta jest wielce rozpowszechniona w Europie. Lud nasz i obcy leczy choroby przez dotknicie lub potarcie chorego miejsca rk zmarego. Wystarczy jednak woy do trumny czstk nalec do chorego, np. nieco ropy z wrzodu, kawaek szmatki z owinitej rany, aby chorego uzdrowi. Mona nawet przesa chorob umaremu na odlego. I odwiotnie czci ciaa zmarego, zwaszcza wosy, paznokcie, koci, wzite z cmentarza, zakopane pod progiem albo w kcie chaty, sprowadzaj na dom chorob i nieszczcie. Sproszkowane czci kotuna zwite wosy) podane w wdce, nabawiaj wieniaka w Krakowskiem nieuleczalnej choroby. (O. Kolberg Lud VII str. 145) Zazdrosna dziewczyna pragnc oszpeci swoj rywalk, obsypuje j popioem z koci umarych. ^W. Maciejowski Polska pod wzgldem zwyczajw, Petersburg 1842 T IV str. 162.) Owczarnia ginie, gdy zy czowiek zakopie pod progiem obory, 0 pnocy, po nowiu, czstk zwok chrzecijanina. (Fedorowski Lud okolic arek, Siewierza i Pilicy Warszawa 1888 str. 230 i 235) Czarownice polskie i ruskie jak stwierdzaj sdy o czary w 16-18 w. podrzucay pod dwory i chaty koci ludzkie, padlin i tp, zadajc tym sposobem rne choroby rodzinie Czarownik nasz chcc zada komu kotuna, idzie o pnocy na okopisko, otwiera grb ydowski 1 ucina z gowy trupa gar wosw, a namoczywszy je w wodzie, daje swemu wrogowi w napoju. W okolicy Sokoowa (p. Rzeszowski),

68
podczas panowania tyfusu plamistego, dobyto z okopiska trupa ydowskiego i jego kawakami kadzono, aby si uchroni przed t chorob. W Woli Turebskiej panowa 1889 r. tyfus w chacie wieniaka Andrzeja Paterki, przywoany czarownik Wawrzak Marat skonstatowa, e to ydowski tyfus jest bowiem tyfus katolicki, mniej niebezpieczny i dajcy si zaegna Ojczenaszem. Aby wyleczy chorego z owego tyfusu ydowskiego, okurzy go trzykrotnie dymem z koci yda, wygrzebanych na okopisku. Za zniewaenie grobw sd Rzeszowski skaza winowajc na piciomiesiczne wizienie. (F. S. Krauss Am Uruell 1891 II 179 -18S). Komu si r c e p o c , dotkn go rk nieboszczyka, a skutek niezawodny (w Pockiem). Znami, czyli pomie na twarzy, ustpuje przez potarcie go palcem trupa (Piotrkowskie). T. z. martwej kostki, t. j. naroli na ciele ludzkiem pozbywa si, naciskajc j trzykrotnie palcem umarego. Kielczanie radz na uleczenie martwej koci przeegna j rodkowym palcem levej rczki umarego dziecicia". Bl .zbw w okolicy Ktiewca leczy przyciskanie chorego zba wskazujcym palcem trupa Pat, ktrym wycierano zmarego, suy do pozbyciasi wrzodw,a krosty nieuleczalne,dotknite rk umarego,ustpuj (Sieradzkie). Brodawki znikaj w mniemaniu Mazurw pruskich gdy si je zmywa biec wod, podczas dzwonienia na pogrzeb, zastpujcy tu zwoki zmarego. (B. W Schiffer Totenfetische bei den Polen. Arn Uruell 1892 III 48-9). Lud ruski na Woyniu usuwa nar przez potarcie jej koci umarego, wzit z cmentarza i odniesion na dawne miejsce. Wole na szyji pocieraj Biaorusini w okolicy Grodna rk trupa. Wedle wierzenia ludu rosyjskiego do umarego chroni od strzau kuli, suy przeciw chorobom piersi i wymion, przeciw brodawkom itp. W o l usuwaj Serbowie, posuwajc po niej trzy razy rk umarego i zamawiajc j sowami: Jak ta rk zwidnie, tak niech szczenie wola. Pomorzanie dotykaj chorego martw rk, a co si z ni stanie, staje si z chorob" tj. gnije i znika. Niemcy lecz bl zba potrjnem przyciskaniem palca umarego, przyczem zamawiaj wierszem: Tobie umaremu Skar swoj bied: Odebierz mi mj bl zbw I we go sobie do grobu. W imi Ojca, Syna i Ducha w. Amen. Brodawki usuwaj Styryjczycy i Siedmiogrodzianie dotkniciem rk umarego. Znak na ciele zwany w jzyku niemieckim Muttermal - usuwa si przez kilkakrotne posuwanie rk zmarego dziecka po znaku a wykonywa to si przy ubywajcym ksiycu. Od bolu zbw rodek leczniczy zalecany przez Litwinw w woj. Wileskiem: W czasie gdy nieboszczyk ley w izbie na marach, zdarza si, e wszyscy naraz umilkn, wwczas trzeba od stou odupa drzazg, ktr si na bolcy zb przykada". Rka umarego suy do celw leczniczych u wielu ludw europejskich Chorego w Norwegji uzdrawia lud przez dotykanie go rk umarego albo caunem Wrzody leczono w rednich wiekach (1498) rk umarego przy urodzeniu,

69
a zatem niewinnego dziecka. Z a w a ki dzieci i w o l grali usuwano ju w Rzymie za Plinjusza smarowaniem garda lew rk przedwczenie zmarego. Lud w Siedmiogrodzie utrzymuje, i brodawki potarte znikaj. Wgrzy (w okolicy Kronstadu) rk zmarego pocieraj chore miejsca reumatyka i szmatk t w nocy zawieszaj na drzewie. Przeciw kurczom mierz nici ciaa nieboszczyka, a ni t nosz na goem ciele. Obkanym daj pi z czaszki umarego. Wstka z grobu wyjta pomaga w napadzie konwulsji. (H. Wlislocki Tod. Am Uruell 18S3 IV 70). Krwi i lin obkanego zwilaj Madziarzy gow trupa, aby chory na obd uzyska tyle rozumu, ile go mia umary. Lud wgierski utrzymuje, e kto krwi zmarego czowieka posmaruje ppek picemu, ten sprowadza jego rych mier. Chcc spowodowa mier pewnej osoby, wiedma stara si od niej dosta kilka kropel krwi, smaruje ni lew stop zmarego przed jego wyniesieniem, a dana osoba dostaje bladaczki, schnie, zanika razem z trupem i umiera. (A. F. Dorfler Das Blut im magyarischen Volksglauben. Am Uruell 1897 III 269.) Zwaszcza koci zmarych (ludzi i zwierzt) uywane s od wiekw do czarw i celw leczniczych jako fetysze. Zdaniem naszych wocian bl zbw przechodzi (na ko), gdy si chory zb dotknie trzy razy koci z cmentarza. Zamawiaczka chorb u Czechw idzie co roku o pnocy na cmentarz i modlc si, a nie ogldajc po za siebie, bierze ko i posuguje si ni przy zaegnywaniu ran i innych chorb. (Grohmann Aberglaube p. 150) Lud niemiecki leczy paraliem tknitych w podobny sposb koci z cmentarza. Choremu na reumatyzm Rumunowi radz na Bukowinie koci, znalezion na ce, po trzykro okoli chore miejsce, ko odnie napowrt i w tem samem pooeniu ustawi, a hory wyzdrowieje. Jako jeden z najskuteczniejszych rodkw lecznictwa ydw palestyskich jest proszek z koci znalezionych w piasku na pustyni, a pochodzcych pono od pielgrzyma. (B. W. Schiffer Zur Volkskunde der palastinischen Juden. Am Uruell 1894 V 225) Komi w. Agnieszki, ktre przy sobie nosi Tomasz z Akwinu, leczy on chorych na febr. Koci witych drogo sobie wayli chrzecijanie od najdawniejszych czasw. O czci koci witych mamy wiadectwa w ywotach w. Chryzostoma, w. Grzegorza, w. Cyryla jeruzolimskiego, w. Atanazjusza, w. Damascena, w. Paulina, w. Ambroego, w. Efrema, i in. Koci witych s sprawcami cudw, uzdrawiaj choroby, dawaj bogosawiestwo, pociech s w trudnociach, odpdzaj czarstwo, niepogody" i tp. (P Skarga ywoty witych wyd. 1843 I 20 II r Koci witych".) Nie trzeba nadmienia, e kocio pogbi te wierzenia w duchu katolickim. Ziemia z cmentarza, noszona w woreczku na szyji, chroni od febry (Poznaskie). Na inne choroby ka bra piasek z trzech grobw tak, aby tego nikt nie wiedzia i to w pitek (od Szremu) (O. Kolberg Lud 1882 XV 152 i 157). Na suchoty skutecznein lekarstwem w Jurkowie jest odrobina ziemi wzitej z cmentarza, ktr chory zje powinien." Dotknity febr ma w letniej porze uda si przed wschodem soca na cmentarz i ros, zebran z ktregokolwiek grobu, obmy sobie twarz" (Z Kielc). Jeeli kto z uczestnikw pogrzebu zachoruje, przynosz mu ziemi z grobu tego nieboszczyka,

70
na ktrego pogrzebie zasab. Ziemi t, rozmieszan z wod, daj mu pi (St. Cercha Przebieczany. Materjay 1900 IV 167) Chore miertelnie dziecko w Wierzchowiskach kpi w wodzie, do ktrej bior trzy razy piasku z mogi i zmiataj go miot, wzit z cmentarza". Piasek z grobw, zayty jako proszek, bywa u Rusinw lekarstwem na wszystkie choroby. (E. Kobuszowski Materjay do medycyny ludowej w powiecie Rawskim. Lud 1896 II 161). Od upornej febry radz w gub. Charkowskiej zje gar ziemi ze wieej mogiy, w gub. Kijowskiej zawiza ziemi mogiln w wzeek koszuli i nosi j przez 9 dni. Gdy dzieci w Turyngji pnocnej nieustannie krzycz i nie daje si uspokoi, idzie matka na cmentarz, bierze z wieo zasypanego grobu trzy garci ziemi i kadzie dziecku pod gow Jako rodek przeciw napadom epilepsji i bolom zbw uchodzi u Niemcw, na lsku, w grobie znaleziony gwd z trumny. Ziemia z grobw i cmentarzy ma cudowne wasnoci lecznicze, uywa jej ze skutkiem lud szkocki, iryjski i niemiecki w wiekach rednich. Choremu na oczy radz w Siedmiogrodzie pj na wiosn w niedziel rano, na grb pobonego czowieka i zwily chore oczy wie ros z grobu, a uzdrowieje (G. Schuller Tod Schassburger Programm, 1863-5 p 58) Wgrzy i Sasi Siedmiogrodzcy w okolicy Hermanstadtu,dotknici wrzodami, kpi si w wodzie, do ktrej wkada si ziemi i zi z grobu, a wod z kpieli wylewa si na cmentarz. (H. Wlislocki Der Tod. Am Uruell 1893 IV 70) Stare ydwki (w Maopolsce wschd.) id na okopisko, kad na grobie cadyka (pobonego) chust, ktr daj pod poduszk ciko choremu, aby wyzdrowia. 1 lici rczki h o s z a n a, zmoczone w wiconym oleju lampki po zmarym, uywane s jako lekarstwo (W. B. Segel Wierzenia ydw Lud 1897 III 54 B. W. Schiffer Alltagsglaube der galizischen Juden. Am Uruell 1893 IV str. 119). W pimie talmudycznem (Tosefta Sabbat), sigajcem trzeciego wieku po Chr. wymieniono zwyczaj, od wiekw praktykowany przez ydwki, ktre dzieci swe w chorobie wloky na groby, midzy zmarych, aby przez zetknicie si z nimi przyszy do zdrowia. Skarga podaje, e u grobu w. Stanisawa w Krakowie kapan z Wrocawia i chory krakowski, obaj lepi, wzrok odzyskali, dzieci utopione w Gdasku oyo Za czasw Konstantego Wielkiego, crka jego Konstancja, bdc jeszcze pogank, wrzodami szkaradnemi osypan bdc od ng a do gowy", gdy na grobie w. Agnieszki usnwszy, ockna si, ozdrowion bya tak i znaku ran i wrzodw onych nie byo". Lud z Syrakuzy szuka uzdrowienia u grobw mczennikw, a matka w. ucji ktra ju przez cztery lata pynieni krwi cierpiaa i adne jej lekarstwa nie pomagay", przy prbie w. Agaty, gdy on ewangelj czytano, w ktrej na dotkniciu kraju szaty Chrystusowej niewiasta, krwi pynca, zleczona jest", przez dotknicie si grobu uzdrowiona bya. U grobu w. Eligjusza odzyskuje zdrowie w. Grzegorz, biskup Turoski. Groby witych syny z cudw: Do grobu w. Feliksa od koca (kracw) wiata ludzie chodzili, a aden bez pociechy i otrzymania tego, o co prosi, nie odszed". Na tem miejscu, gdzie w. Ceadd pogrzebion, szalony przenocowawszy, nazajutrz zdrowszym wychodzi; z grobu

71 jego dziur na to uczynion lud proch bierze i gdy go (proch) w wod kad, a niemocni (chorzy) ludzie i bydo on wod pij, od chorb wybawieni bywai". (P. Skarga ywoty witych 1842 I 42. 189, 398 i 428 II 563). Do niedawna leczono rany i rne choroby posypywaniem prochu z kociow w Holandji, Irlandji, Francji, Woch i in. Relikwje witych, nawet proch z ich grobw, wreszcie py z miejsc witych by ju uywany w gbokich wiekach rednich do celw leczniczych. Dziejopisarz frankoski, Grzegorz z Tours (f 594), powiada, e szczypta prochu z kocioa w. Marcina jx>maga wicej ni wszelkie rodki wrbitw" i przytacza przykad wyleczenia chorych pyem z grobu witobliwych mczenikw. Ciao zmarego ma cudowne wasnoci. Pijakowi, celem obmierzenia mu wdki, zalecaj w Kieleckiem poda mu napj, zmieszany z wod, ktr si obmyo twarz trupa", albo aby mu raz na zawsze wdk obrzydzi, trzeba mu da napi wody, w ktrej moczy si przez 9 dni szelg znaleziony na cmentarzu" (B. Gustawicz Podduklanie, Lud 1900 VI 63). Opilstwo lecz w Danji dajc pijakowi w wdce naczczo nadskrobanej czaszki zmarego, albo wdk przelan przez trzy otwory czaszki. (H. F. Feilberg Totenfetische. Am Urquell 1892 III 59) Zdaniem Wgrw siedmiogrodzkich mona wyleczy pijaka, dajc mu do wdki nieco oskrobanego srebra z pienidza, woonego do ust nieboszczykowi, lecemu na marach. W Grzebini (Sucha) lecz chore bydo, dajc mu z karmi ustruganego drewna z mar, na ktrych leaa niewiasta. Jeeli, ktry z zawistnych owczarzy podoy pod rg owczarni trupa ydowskiego, to w tej owczarni wyzdychaj owce. Zaradczy rodek na to: i na cmentarz chrzecijaski i ydowski najlepiej o pnocy z grobu chrzecijaskiego, na ktrym krzy stoi, wzi mchu, a z grobu ydowskiego wzi pniak, nastpnie mech z pniakiem gotowa i t wod owce pokropi (Ks. W. Siarkowski Materjay z Kielc w Zbiorze wiad, antrop, 1879 III 31-48). W Kujawach chcc eby si owce dobrze choway, naley zakopa gdzie bd w owczarni trupa ydowskiego, lub dostawszy wosw nieboszczyka yda, da je spalone z sol owcom do spoycia". Widoczny przeytek ofiar ludzkich. Antropofag poera ludzi z potrzeby, chciwoci, lub zemsty, z rozwojem kultury spoywa jeno czci ciaa ludzkiego, jak np. gow, serce, wntrznoci, krew, a czyni to z rnych wzgldw, dla nabycia wasnoci czy przymiotw zabitego, najczciej dla celw obrzdowych. Zabijano wic czowieka na ofiar Bogom. Jako jeden z najstarszych przykadw posuy moe zamiar Abrahama zabicia na ofiar syna, Izaaka, zamiast ktrego ubija koza czy barana. Indyjskiemu bstwu Siwa skadano ofiary z ludzi. Krew wylana z ciaa ofiarnika uwaana jest w ksigach witych Purany jakc najodpowiedniejsza ertwa dla bogini Czandica". Miejsce ofiar ludzkich zastpuj ofiary zwierzt. Wszelako u ludw na obu pkulach zachoway si przeytki tego barbarzyskiego uywania ciaa i krwi czowieka w celach rytualnych lub leczniczych. Nietylko w staroytnoci i wiekach rednich, ale i obecnie jeszcze, nawet wrd narodw kulturalnych, chcc misa ludzkiego dosta w celach czarowa-

nia, rozkopuj groby, zniewaaj zwoki a nie brak mnogich wypadkw w tym celu dokonywanych morderstw. Zniky z widowni historycznej krwawe hekatomby ludzi i zwierzt, zarzynanych dla przebagania bogw, ale lady owych ofiar zostay jeszcze w obrzdach religijnych, w paktach z djablem, gdy umow z nim podpisywano krwi tego, ktry dusz sw oddawa djabu. W naszych miscellaneach, to jest zbiorach rkopimiennych z 1718 w . obejmujcych s e k r e t y d o m o w e , m u l i e b r i a i przerne przepisy gospodarcze, wpisywano w jzyku ojczystym, albo jeszcze acin kuchenn, wiadomoci tej kategorji, ktre gdzie w zapadym kcie stosuje stary owczarz lub baba przy zamawianiu choroby. Przytocz tu jeden tej kategorji przykad, zapisany w czasach saskich, a przypominajcy zabobon ludowy szukania ukrytych skarbw zapomoc wiecy, zrobionej z ludzkiego tuszczu". wieca taka ma t wasno, e gdy j si zapali i obnosi tam, gdzie s skarby ukryte, pomie jej chwieje si lub ganie i wywouje pewien szmer pienidzy". Nieznajomy autor tmaczy to sympatj. Tuszcz powiada wytwarza si ze krwi, ta za jest siedliskiem duszy czowieka, w ktrej ogniskuje si dza pienidzy. W tuszczu wic ludzkim przechowuje si nawet po mierci mio pienidzy, pomocna do odkrycia skarbw. O zodziejach z okolic Olkusza opowiadaj, i posuguj si wiec w ten sposb przygotowan: Zabiwszy ciarn kobiet, wyjmuj z niej dziecko, wycign mu yy ze rednich palcw u rk i ng; z y tych i z wosku robi nastpnie wieczki, ktrych zapalaj tyle, ile osb chc upi", aby swobodnie kra. Mog za wtedy depta po ludziach, a nie obudz ich". (St. Ciszewski Lud z okolic Sawkowa. Zbir antrop. 1887 XI 35). Zodziej z ludu czeskiego ucina zmaremu dziecku palec, suszy go i zapala, a przy jego wietle, moe kra co chce, bo len, kto bywa tem wiatem upiony, nie moe si obudzi. (Czasopis czeskeho Muzea Praha 1853 str. 482). I na Ukrainie wierzy lud, i weca zrobiona z trupiego tuszczu" posiada wasno upienia snem twardym, hipnotycznym, wszystkich obecnych w izbie, w ktrej owa wieca ponie. We wsi rosyjskiej pod Poczepem zaszed przy kocu XIX w. wypadek odcicia przez wieniaka wieo zmarej dziewczynie rki i wyrnicia z ciaa jej kawaka tuszczu, celem uycia ich jako talizmanu do kradziey. Wierzenia o wiecy z sada ludzkiego i o martwej rce, uywanych do praktyki czarodziejskiej, znane s w caej Europie. Zodzieje w Boni i Hercegowinie odkopuj grb na cmentarzu, ucinaj trupowi do i razem z ziemi obnosz j wokoo domu, ktry maj okra, w mieszkaniu za muskaj trupi rk po twarzy picych, aby tak mocno spali, jak umary, za wiec suy im palec zmarego dziecka, a jak dugo ona si pali, mona spokojnie kra, nikt z domownikw si nie obudzi. Z palcw albo z wntrznoci nieurodzonego" dziecka, z tuszczu kobiety brzemiennej zodzieje odlewaj na Pomorzu wiec, a gdy j zapal, mog bezkarnie kra, co chc, bo nikt ich nie zobaczy, w tak twardym nie wszystkich

73
pograj. (A. Haas Das Kind in Pommern Ara Uruell 1894 V. 180.) Zwoki i wedle wyobraenia ydwmaj cudown moc: palec trupa otwiera wszystkie zamki", yy czy cigna zmarego ubezwadniaj okradanych, dlatego posuguj si niemi zodzieje. Rosa z zi rosncych na grobie pomaga w cierpieniach oczu". Wdrowni Cyganie, wierz, i kto spoyje may palec lewej rki nieywo urodzonego dziecka, i do tego o pnocy, na krzyowej drodze, zwrcony na pnoc, ten tchnieniem swem powoduje, e ludzie picy zapadaj w gboki sen", umoliwiajcy przedsiwzicie wszelkich czynnoci na szkod pogronych we nie. Zodzieje Irzymajc w lewej rce zapalon wiec, zrobion z tuszczu biaego psa, i z krwi nieywo urodzonych bliniakw, mog swobodnie popenia kradziee niewidziani przez nikogo". (A. Wlislocki Menschenblut im Glauben der Zigeuner 1892 III 64 i 92). Mahometanin w Egipcie nosz na szyji jako magiczny rodek przeciw febrze ususzony palec, odcity trupowi chrzecijanina lub yda. Ciao upiora (najczciej samobojcy) i czci jego maj magiczne wasnoci. Kto posok upiora z napojem wypija, najsroszego czarta mg pokona i od wszelkich nieszcz by wolny".(L. Gobiowski Lud polski. Warszawa 1830 str. 172). Czci ciaa uma ego, albo rzeczy zostajce z nim w pewnym zwizku jako miercionone su do tpienia zych, szkodliwych czynnikw i d!a ochrony dobrych, a std przeniosa si wiara w magiczne, cudowne wasnoci t. z. fetyszy umarych. W okolicy Starego Korczyna rad _ sia zboe z ptna, na ktrem lea zmary, bo takiego zboa nie zjada ptactwo. (Ks. W. Siarkowski Lud z okolic Kielc w Zbierze antrop. kraj. t. III str. 8). Aby kupione konie nie schy doradzaj w okolicy Piczowa postara si o trupa ydowskiego, obnosi go trzy razy na dzie przez trzy dni i nastpnie w stajni go nad komi zawiesi". (Ks. Siarkowski Materjay Lud. Zbir antropol. 1885 IX 40). Szcztki zmarego czowieka posiadaj cudown moc. Przesd, e rka trupia i gromnica, ktr zmary trzyma w rku, maj wpyw usypiajcy (pierwotnie na zawsze), zachowa si w przysowiu: Spi wszyscy, jakby kto rk trupi albo gromnic okoo domu obnis". Chcc rozerwa mio dwojga modych, trzeba tylko przej pomidzy nich, gdy razem id i sypa przytem popioem z koci umarego, a niezawodnie kocha si przestan. (Sopotnia maa). Trwoliwemu chopakowi z ziemi krakowskiej radz trzyma przy sobie zb umarego, aby chopiec nabra odwagi, widocznie by a to pierwotnie bro grona, jako cz ciaa zmarego, szerzcego na ok strach. Koci i inne czci ciaa zmarego, nawet grzebie, ktrym go czesano, iga z nici, ktr mu mierteln koszul szyto, wira z trumny, w ktrej go chowaj, ziemia, mech, trawa z grobu, proch z cmentarzy, wszystko to ma niebezpieczne wasnoci, ktre w waciwym celu uyte, staj si skutecznym rodkiem lub narzdziem czarw. W okolicy arek (Federowski Lud Warszawa 1888 str. 2334) olepiaj wroga, jeeli ig, ktr trzy miertelnice szyto, nawok wosem z gowy owego wroga, i przecign przez oczy ro-

74
puchy. (B. W. Schiffer Totenfetische bei den Polen. Am Urquel! 1892 III 147151). Czci ciaa, zarwno w stanie ywym, jak martwym, maj wpyw magiczny na wasny i obcy organizm. W rednich wiekach posugiwano si krwi, lin, potem, moczem, ekskrementami, wosami i paznokciami osb ywych oraz inini, komi, wosami i paznokciami zmarych, zwaszcza osb, ktre w gwatowny sposb postradali ycie, jak zamordowanych dzieci, wisielcw, zatorturowanych, ywcem spalonych i t o p i e l u c h w . Kto ma kotuna wewntrz", moe go si pozby w ten sposb", zalecany przez lud w Kieleckiem: postara si o pd przedwczesny, poroniony, ktry nie by ochrzczony, z niego zrobi proszek i "da choremu do wypicia", a wyzdrowieje. (Ks. W. Siarkowski Mater. z Kielc. Zbir wiad. antrop. 1879 III 46). Czci ciaa, zwaszcza palec wisielca, ucinano po egzekucji, w tem przekonaniu, e przynosi szczcie. W procesie o czary z 1623 r. stwierdzono uywanie w Prusiech sznurka wisielca do sprzeday piwa i przeciw znueniu koni i t. p. Skra ludzka i zwierzca uywana bya w wiekach rednich jako rodek przy porodach, opasywano ni poonice. W wyobraeniu ludw, zamieszkaych na obszarze Rzeczypospolitej, Ukraicw, Biaorusinw, zarwno jak i u Rosjan przechowuj si do dzi szcztki powszechnej niegdy wiary z czasw barbarzyskich, e na ciele zmarego, na jego ubraniu, pozostaych po nim przedmiotach, na wszystkiem prawie, co pozostawao z nim w stycznoci, tkwi co z mistycznej istoty i waciwoci zmarego". Na tle tej grupy wierze wybujay na ziemiach ruskich i u Jugosowian przesdy o magicznych waciwociach i czarach czci ciaa, ubioru i t. p. umarych, wyrane szcztki fetyszyzmu. Lud niemiecki na Pomorzu gubi myszki" tj. owosione plamy na ciele, albo ognie" t. j. czerwone plamy, tym sposobem, e dotyczce miejsca na ciele pociera rk umarego albo oyskiem. (A. Haas Das Kind in Pommern Am Urquell 1896 VI 204). Zmaremu w Siedmiogrodzie ucinaj paznokci u rk i ng, i w chusteczk zwizane zawieszaj pod siestrzanem, w tym celu, aby z umarym szczcia domu nie utracono" albo aby umary nie pocign za sob ywych czonkw rodziny". (G. Schuller Volktumliches in Brauch bei Tot u. Begrabniss im SiebenburgerSachsenlande. Schassburger Gymnas. Programm 18635). Czci z czaszki ludzkiej, zwaszcza powieszonego zbrodniarza, dostarczay apteki londyskie jeszcze w 17 wieku. (Pomet Histoire de drogues 1694). Do niedawna chopi tyrolscy dali w aptekach tuszczu ludzkiego z wisielca (ArmeSiindefett). Plinius wspomina o staroytnym zwyczaju uywania do leczniczych celw koci z gowy skazaca, (Demokryt), a piguek z czaszki wisielca przeciw ukszeniu psa wciekego (Antaios). W Chinach wyciniali sobie dzieci kawaki misa z ciaa i ugotowawszy je, podawali jako zup dla uzdrowienia chorych rodzicw. Wrd mieszkacw Korei zdarzay si tak czsto zabjstwa dla otrzymania wtroby chopca, posiadajcej cudown moc uzdrowienia, e wydano odpowiednie zakazy prawne. W rnych stronach Nowego wiata, jak np. u Karaibw, w BrazyIji, Paragwaju i w Ziemi ognistej, w staroytnym Meksyku i Peru,

75
u rozmaitych plemion Indjan, spotykamy pcdobne przeytki ofiar z ludzi, jak np. skrapianie krwi ludzk otarzy, obrazw, obcinanie rnych czci ciaa, wogle uywanie krwi i ciaa ludzkiego do celw obrzdowych (A. F. Chamberlain: Uber den Zauber mit menschlichem Blut. Am Uruell 1893 IV 1-3). Prastara metoda leczenia, zarwno u ludw staroytnego Wschodu i klasycznej staroytnoci, jakote opierajcej si na nich medycyny wiekw rednich i nowoytnych w Europie, wychodzc z zasady, e sprawcami chorb s duchy (demony), staraa si je przedewszystkiem zjedna albo odwrci (odpdzi). Do tego celu suyo midzy innemi zadawanie (wcielanie) choremu organw zwierzcych, jak np. serca, wtroby, szpiku itp., co odbywao si w dwojaki sposb, albo jako komunja czyli uczestnictwo w uczcie celem zjednania sobie owych wrogich duchw, albo jako teofagja czyli spoycie zwierzcego lub chtonicznego bstwa i jego czci. Niektre formy naszych i obcych praktyk lecznictwa ludowego, przy posugiwaniu si metod zadawania choremu organu zwierzcego lub jego substytutu w stanie surowym i wieym, ociekajcym krwi (ofomagja), przy okadzaniu itp. odnosz si do staroytnego obrzdu ofiary, w myl zasady: Mortui placantur sacrificiis, ne noceant.

Krew rodkiem leczniczym.

W kadym pooeniu, w kadej waniejszej dobie ycia, od koiebki a do grobu posugiwano si od wiekw krwi, a wpyw jej mistyczny daje si odczu wrd najrozmaitszych ras i stref. Wszystkie religje staroytne, jako opierajce si na ofierze, wymagay krwi ludzkiej a w jej zastpstwie zwierzcej. Z rozwojem kultury ustao barbarzyskie uywanie krwi w celach rytualnych, a ostao si tylko w najniszych pokadach wierze ludowych. Krople krwi zamordowanegoutrzymuje lud nasznie daj si zmy na cianie, ani zetrze na pododze i plam t skadaj wiadectwo dokonanej zbrodni. Wedle wyobraenia Serbw krew zamordowanego czowieka ma moc przycigania, tak e morderca nie moe si od zamordowanego oddali. Przy t. z. prbie krwi w Boni i Hercegowinie prowadz obwinionych do zwok zamordowanego, w tem przekonaniu, e umaremu natychmiast krew si puci z rany, albo z ust, gdy go si dotknie obwiniony, bdcy winowajc. (E Lilek Gottesurteile und Eidhelfer in Bosnien und der Hercegovina. Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und der Hercegovina. Wien 1894 B. II p. 467). Zoczyca we Francji (XII wieku), podejrzany o zabjstwo, musia dotkn si zwok zabitego, a gdy temu krew pocza broczy, byo to dowodem winy posdzonego, w przeciwnym razie krew przestaa pyn. W Nibelungach (17 tej przygodzie z XIII w.) przy opisie pogrzebu Zygfryda, poznajemy waciwego morderc bohatera w osobie niecnego Hagena, gdy za przystpieniem winowajcy do zwok,

76 rany zmarego otwieraj si i krwawi. Liczne mamy przykady stosowania w rednich wiekach tego prawa, zblionego 'do ordaliw (Sdw Boych'. Do wyledzenia zbrodniarza posugiwano si w Niemczech prawem, zwanern Bahr-recht: kadziono ciao zabitego na barach i kazano podejrzanemu o zabjstwo dotkn si zwok zabitego, jego ran albo wzi go za rk, a gdy krew z ran pyna, albo z ust piana si toczya, gdy trup si porusza, uwaano to za dowd popenionej zbrodni. Prawo to, mimo zakazw, wydawanych od Ludwika pobonego poczwszy, stosowano w Austrji i Bawarji do XVI w., a w Styrji do XVII w. Wspomina o niem Abraham a St. Clara. Dusza zabitego przeladuje morderc, nie daje mu ani chwili spokoju, chodzi za nim i woa: Bijwa si teraz"! Zbrodniarz wykrca si, jak mg, ale nareszcie dopad go martwie na cmentarzu, uderzy pici w gow i obaj zapadli si w ziemi" (Bratkowice). W Lubajnach przechowao si wierzenie, znane z Nibclungw, e morderc, zbliajcego si do zwok zabitego, krew obryznie. W Prusiech wschodnich, wrd ludnoci polskiej, przetrwaa od wiekw rednich wiara, i morderca przystpieniem do zwok zabitego przez si czowieka, powoduje ich krwawienie, albo zostaje krwi swej ofiary obryzgany, co suy ma za dowd winy zbrodniarza. Wrd ordaliw czyli Sdw Boych, ktre przyj miay do nas od Niemcw, wymieniaj t. z. powiadczenie umarych: Ciao zabitego kadziono na marach, pomwiony o morderstwo musia zwykle dotyka si go, a niekiedy do samej rany rk przyoy. Jeeli z niej przypadkiem krew pyna, lub si usta zmarego zapieniy, wtedy obwiniony pospolicie zwany by morderc". Powszechn : e jest midzy ludem w Europie przekonanie, e morderc poznaje si przez to, i za zblieniem si jego do zwok, z rati zabitego sczy si krew. Na schyku XVI w. opowiadano w Holsztynie, e odkryto morderc czowieka, i z rki zabitego, zawieszonej w wizieniu, sczya si krew, gdy winowajc uwiziono. Podejrzanych o zabjstwo dwu obywateli hiszpaskich przyprowadzono 1607 r. do zabitego, a gdy jeden z nich zbliy si do zwok, brykna z ran krew. Pewien "kowal woski zamordowa 1632 r. sw on w odmiennym stanie, aby si oeni z kochank. Dziecku, ktre przyszo na wiat, za zblieniem si do niego zbrodniarza, buchna z nosa krew i to wykryo winowajc. (R. Spienger Das Bahr-recht Am Urquell IV 170 i 275 V 284 VI 174). Wiara, e umary za zblieniem si mordercy krwi broczy, jest wielce wrd ludu w Siedmiogrodzie rozposzechniona. W aktach procesu o czary, znajdujcych si w archiwum miejskiem Hermanstadtu, zeznaj wiadkowie w r. 1708 i 1718, i za zblieniem si posdzonych o zabjstwo wdowy Kesler i nijakiej Lustig, umaremu buchna z nosa i ust krew. Prawo to byo na Wegrzech obowizujce a pochodzi z pogaskiej przeszoci Madjarw, Zastpiy je za Stefana I ordalia, ale utrzymaa si u Szeklerw, zachowujcych wiernie dawn tradycj, do 17 wieku. Gdy kogo zamordowano, a winowajcy nie mona byo wykry, kady obywatel z gminy musia przystpi do zabitego i pooywszy rk na jego gowie, przysic, e jest niewinny. Pod czyj rk z ran zabitego broczya krew, ten uznany by za

77
winnego. Prawo to, jako pogaskie", potpione zostao 1594 r. uchwa sejmu krajowego w Gyula Feherwar. O praktykowaniu jednak tego staroytnego zwyczaju wiadczy uchwaa sejmu, w sto lat po tamtej wydana, ponawiajca zakaz wzywania podejrzanego o zabjstwo do przysigi przed zwokami zabitego. Motyw krwawienia trupa, za zblieniem si do mordercy, znany jest w tradycji wielu ludw np. we francuskich f a b 1 i a u x i starofrancuskich podaniach ludowych, w redniowiecznej epice niemieckiej (NibelungenliedHartmann v. Aue), w podaniach ludu niemieckiego, z Holsztyna, hrabstwa Lippe, w Turcji (Krogla), Anglji (Ryszard 111 Szekspira), Szwajcarji (Aargau , nawet u Cyganw (A. Herman Das Bahr-recht A. Till Das Bahrrecht Am Uruell 1896 VI 174 i 212). Po caej Europie kr podania, e krew, zwaszcza niewinnie przelana, jako mcicielka ofiary, broczc z ran zabitego (Leichenprobe Bahrrecht) wydaje zoczyc. (O Schell Uber den Zauber mit dem menschl. Korper. Am Uruell 1892 III 210. H. Wlislocki T o d im Glauben der Siebenburger Sachsen. Am Uruell 1893 IV 53). O wykryciu mordercy przez krwawienie zwok zabitego za zblieniem si do nich winowajcy, wspomina aciski poeta Lukrecjusz, ktry z tym, jak z wielu inuemi przesdami stacza walki. wiadectwo tej wierze oddaj Wergili, Sweton i Marsyljusz Ficinus. W Biblji krew niewinnie zamordowanego Abla woa do niebios o pomst zbrodni Kaina. W Talmudzie (Midrasz) mamy przykad podobnego broczenia krwi zamordowanego proroka Zacharjasza. Koran (2 sure) przywodzi nastpujcy przykad stosowania tego zwyczajowego prawa dla wykrycia zbrodniarza: Mczyzn zamordowali tajemnie dwaj siostrzecy. Gdy krwawicemi wntrznociami ubitej krowy dotknito si zwok zabitego, te poczy krwawi i tym sposobem obwiniy mordercw. Ze spoyciem krwi (serca) wie si w wyobraeniach ludu polskiego i wielu innych ludw, wiara w jej cudown moc. Zaycie krw udziela daru widzenia przyszoci, wpywa na koleje losu czowieka, przysparza szczcia w grze, umoliwia rozumienie mowy zwierzt, ochrania przed zaraz, czyni na wojnie niezwycionym. Nadprzyrodzone te wasnoci krwi to zabytki kultu ofiarniczego, te same bowiem siy magiczne przypisywano demonom i bstwom, pojednanym przez wylanie krwi ludzkiej lub zwierzcej na ofiar. Krew ma osobliwsze przymioty lecznicze, a raczej dziaa w czarodziejski sposb. Zwaszcza krew skazacw leczy skutecznie padaczk, udar, konwulsje i tym podobne napady. Krew ludzka i zwierzca uywana bya od wiekw w Polsce jako skuteczny rodek w lecznictwie. La Fontaine w Chirurg medicin. Abhandlungen (Krakw 1796) powiada, e mistrz (kat) pozbywa w Krakowie wie krew ludzk jako lekarstwo na padaczk. Po straceniu skazaca rzuca si lud w Poznaskiem na miejsce egzekucji i z chciwoci chwyta krwi zbroczony piasek, ktremu przypisywa magiczne wasnoci. Mazurzy w Prusiech otrzymuj, i krew skazacw przynosi szczcie, dlatego odbywaj po ni'dalekie podre, a na stracenie gromadzi si tum ludzi, gdy posiadanie takiej krwi przysparza kupcom rzesze klijentw. (Am Uruell 1892 III 501). Przeciw wielkiej chorobie, zwanej chorob w. Wa-

78
lentego (epilepsja), uywano u nas krwi ludzkiej: Gdy siostra najlepsza nieszczliwego upuci swej krwi ze redniego palca prawej rki do ust swego brata w czasie napadu, to wielka choroba natychmiast ustanie i nigdy si ju nie wrci. Zachowa jednak trzeba cis tajemnic, inaczej caa ta praktyka nie przydaaby si na nic". Chorob przez oczarowanie lecz Kaszubi krwi dobyt ze redniego palca czowieka. (L. Frankel Zauberglauben. Am Uruell 1892 11146). Omdlaym nakuwaj u nas may palec u lewej rki i egnaj trzy razy. (Przeworsk). Przeklestwo ludowe Serbw: aby wrg napi si twojej krwi", miao pierwotnie znaczenie dosowne, a jeszcze 1890 r. zdarzy si wypadek we wsi serbskiej, Poarowieckiego okrgu, i z ciaa zlinczowanego kupca, po zamordowaniu go, chopi krew doni czerpan pili skwapliwie. (Am Uruell 1891 II 26) Ciep krew, buchajc z gowy lub tuowia skazaca, chorzy na padaczk Szwedzi, Duczycy, Siediniogrodzianie, Niemcy, i in. jeszcze w 19 w. chwytali w garnki lub chustki ykami lub domi i pili jako lekarstwo. Lud duski ywi wiar, i choroba w. Walentego i udar serca mona wyleczy, gdy chorego zaprowadzi si na miejsce skazania i tam daje mu si napi krwi skazanego na mier. Jeszcze 1890 r. daa kobieta w Helsingborg, podczas tracenia zoczycy, czarki jego krwi dla cierpicego na padaczk dziecka. (H. F. Feilberg Totenfetische. Am Uruell 1892 III 4). Presdni Madziarzy, utrzymuj, i krew powieszonego leczy epilepsj (J. Varga A babonak konywe, Arad 1877). Lud Oldenburgu, Fryzji, Turyngji, Frankonji, Biunwiku i in. zaleca epileptykom picie wieej krwi citego. W r. 1755, za mini sterstwa Briihla, otrzyma w Drezdnie chory na padaczk krawiec pozwolenie picia krwi citego mordercy. Jeszcze 1862 r. miaa epileptyczka w Appenzel (Szwajcarja) pokn trzy hausty ciepej krwi skazanego na mier rzenika. H. Chr. Andersen opisujc w Bajce swego ycia" stracenie 1823 r. dziewczyny, ojcobjczyni, z jej splnikami wSkelskr (Danja), dodaje,e widzia chorego, ktremu rodzice podawali do picia kubek krwi skazanego, by si wyleczy z epilepsji, poczem biegli z nim tak dugo, a pad z omdlenia na ziemi. wie krew skazaca zaleca te lud w Szwecji, na Wgrzech i w Siedmiogrodzie. Wiar t niemal powszechn w Europie, ' tmacz analogj midzy padaniem na ziemi epileptyka a spadaniem gowy skazaca. Ju ksigi Mojeszowe mieni krew dusz oywiajc ciao; staroytni jak wiadczy Dioskurides widzc we krwi gwn si witaln, uywali jej w rnych chorobach. Plinjusz powiada o chorych na padaczk (epileptykach), e uwaali za najskuteczniejszy rodek picie krwi ciepej, buchajcej z ciaa ludzkiego, polegych gladjatorw a czynili to w przekonaniu, e wchaniaj z krwi ycie czowieka. I Scribonius Largus, przyboczny lekarz cezara Claudjusa, zarwno jak lekarze okresu bizantyskiego (III-VI stulecia), polecali spoywanie krwi ludzkiej przeciw ekpilepsji. A rozumowali tak mniej wicej: Jeeli krew jest zasad ycia, musi ona posiada osobliwsz sil uzdrawiania, e za krew si szybko psuje, przeto polecano wie, jeszcze ciep. Zwaszcza krew czowieka skazanego na cicie bya skuteczn. Aretaus Cappadox, lekarz z drugiego wieku

7?
ery chrzecijaskiej, w dziele De curatione morborum opowiada, e sam widzia, jak chorzy epileptycy na miejscu stracenia pili czarami czerpan krew citego zbrodniarza. Gdy ksicia z Montmorency 1632 r. w Tuluzie stracono, pili onierze jego krew, w tym celu, aby przywaszczy sobie jego waleczno. (Chateaubriand Memoires d'outre tombe. Bruksela 1849 III 120.) Gdy cesarza rzymskiego Konstantyna .trdowata niemoc od gowy a do ng opanowaa", radzili mu kapani rzymscy skpa si w gorcej krwi dziateczek". (P. Skarga ywoty witych, wyd. wied. 1843 II 600) Leczenie zapomoc ssania krwi chorego praktykowane jest przez szamanw w Ameryce od morza lodowatego po krace Ameryki poudniowej (A. F. Chamberlain Ober den Zauber mit mensch. Blut. Uruell 1893 IV 64). Krew ludzka i zwierzca, zwaszcza wieo zabitych osobnikw, suy od wiekw za wielce skuteczny rodek leczniczy. Podug ksigi lekarskiej Chiczykw (Nei-king) z trzeciego tysiclecia przed rachub chrzecijask, uywano krwi ludzkiej jako lekarstwa; wspomina o takiem uyciu krwi staroegipski papirus (Ebersa) z 15 stulecia przed Chrystusem Wyobraenie o demonicznej sile krwi siga najodleglejszej staroytnoci. Homer w Odyssei przyznaje krwi wieej moc oywiajc cienie ludzi pomarych. Wedle nauki filozofw staroytnej Grecji, zwaszcza Empedoklesa, bya krew gwnym pierwiastkiem ycia. Arystoteles uwaa j za dusz czowieka. Jeszcze w redniowieczu Galen i jego szkoa widz we krwi siedlisko duszy. W mniemaniu Cyganw, yjcych w namiotach ziemi siedmiogrodzkiej, krew jest najlepsz czci naszego ciaa, stanowi jego ycieGdy krew zastygnie, czowiek umiera. Z krwi ukochanej osoby pijemy co z jej ycia, poznajemy jej najserdeczniejsze myli i uczucia". (A. Wlislocki Menschenblut im Glauben der Zigeuner Am Uruell 1892 III 62.) Krew, jako siedlisko duszy, ycia, pij na p dzikie plemiona Afryki i Australji "w tem przekonaniu, e z ni nabywaj odwagi i tym podobnych przymiotw czowieka, ktrego krew spoyli. Po zajciu Stacji misyjnej St. Louis (w Ameryce) 1649 r., lrokezi zamczyli na mier jezuit Breleufa, ktry podczas najokrutniejszych udrcze nie drgn. Aby posi mstwo tak walecznego wroga, Irokezi pili jego krew z piersi, a naczelnik wyj mu serce i zjad je (Am Uruell 1893 IV 199) Ustrj spoeczny pierwotnych ras spoczywa na organizacji rodowej, rozpowszechnionej na caej kuli ziemskiej. Wszyscy, nalecy do jednego rodu, bractwa, plemienia, byli sobie przyjacimi, krewnymi, gdy jedna krew pyna w ich yach. Krew wic bya kamieniem wgielnym caego bytu spoecznego i na tej wysokiej ocenie wartoci krwi spoczywa gmach ycia spoecznego. Czowiekowi pierwotnemu, dziecku natury, byy mg tajemniczoci osonite najwaniejsze momenty bytu, jak urodzenie, choroba i mier, upatryw on w nich magiczny wpyw krwi. Obrzd obrzezania dziecka u ydw i innych ludw wschodnich, puszczanie krwi, do dzi uywany przez lud nasz rodek leczniczy w najrozmaitszych dolegliwociach, podobnie jak kaleczenie si na znak aoby, s pozostaoci prastarych wyobrae animistycznych, podug ktrych krew uwaano za rdo ycia i siedlisko duszy. Na wierze w magiczne znaczenie krwi polega zachowany do dzi u So-

so wian poudniowych zwyczaj wzajemnego picia lub zmieszania krwi pobratymcw. O pogaskim" zwyczaju picia krwi u Wgrw na znak zawartego przymierza i braterstwa wspominaj: anonimowy notarjusz krla wgierskiego Beli i Kronika Szeklerowska. (A. F. Drfler Das Blut im magyarischen Volksglauben. Am Uruell 1892 III 268) Eksrementy, tak ludzkie jak zwierzce, suche i pynne nieczystoci, wydzieliny, pot, lina i tp. jako czci ciaa, ktre odchodz, maj powszechne w medycynie ludowej zastosowanie. ajno, jako skuteczny rodek leczniczy w rnych chorobach, zalecaj nasze Ogrody zdrowia i Zielniki z 16-17 w. Jeden z najstarszych 0 zioach i o mocy ich" (wyd. St. Falimirza z 1534) przypisuje znakomity skutek nie tylko ajnu dziecicia, w ogle czowieka, ale take psa, wilka, wou, kozy, myszy, ora, gobi, jaskki, kury, i tp. Zielnik wydany przez Siennika w Krakowie 1588 r. zaleca w wielu chorobach uywanie ajna ludzkiego lub zwierzcego, moczu, wogle wydzielin do rnych lekarstw i zabiegw lekarskich. Tak np. kae gnojem koskim niewiecie kadzi pod nos, by pd umary z ywota wyrzucia". Psie ajno skuteczne jest na bolczki w gardle, te same wasnoci ma te posiada ajno dziecicia. Do dzi radz wocianie z okolicy Czerska na bl garda pkanie wod, warzon z psiem ajnem. W Ogrodach zdrowia (w. 16 i 17) zalecano: gobie ajno na boleci i amanie w kociach, mysze na kamie, kozowe na taczk, kozie boki na bolczki i wcieklizn i tp. Uywanie ajna i moczu, jako rodka leczniczego, wiadczy, e medycyna rednioweczna nie pozbya si jeszcze resztek barbarzystwa, a lady tego przechoway si do naszych czasw midzy ludem Bonk z oczu (katarakt) spdza ajno czowiecze na proch spalone, ktre przez pirko zadmuchiwa poleca I. K- Haur w Skadzie (Krakw 1675). Na zapalenie oczu przykadaj i dzi w okolicach Czerska gnj krowi przez gaganek. Autor C o m p e n d j i m e d . (Czstochowa 1789), zaleca leczenie wrzodw okadami ajna dziecicego. Majcego z sabo" (syfilis) zakopuj w Insterburgu po szyj do gnoju koskiego, ktry ze soki z ciaa wyciga". (J. Sembrzycki Aus' Ostpreussen. Am Uruell 1890 I 136). Od czasu wojen Napeleoskich panowaa w Polsce epidemicznie franca" (syfilis), przed powstaniem listopadowem leczono t chorob w ten icie barbarzyski sposb: Czowieka zwykle kobiet poraonego t okropn niemoc, obnaonego zupenie, zakopywano w postawie lecej po szyj lub z ca gow i twarz, jeeli wyrzuty znajdoway si i na nich pozostawiwszy otworek naprzeciwko nosa i ust do oddychania - w gorcy, tj. wieo wyrzucony ze stajni nawz koski. Chory, lec w tym nawozie, krzycza w niebogosy, z powodu strasznego bolu doznawanego na caem ciele, ale uciec nie mg, gdy bywa zwizany za rce i nogi. Albo wic umiera wrd tych mczarni, lub jeeli przez dob lec w tym nawozie zosta przy yciu, bywa uzdrowiony", (w Augustowskiem). Wrzd pojawiajcy si szczeglnie na nogach, przezwany ydwk, Nadrabianie do niedawna leczyli przykadaniem ludzkich odchodw. Ciecz w sutkach niemowlcia, przypisywan rozgniewanej Wieszczycy, lecz w okolicy Krakowa okadajc sutki gnojem dziecka i kpic je,

Kotun (Weicnselzorf = plicaj na gowie i palcach, u rak i ng. oraz w grzyva<h zwierzt. (Z Muzeum ) ibouJrskich we Lwowie)

81 wraz z wydzielinami. Przeciw nabrzmieniu brodawek u niemowlcia polecaj w Krakowskiem okady z wasnego kau. Na przestarzae rany lub nagniecic palca przykadaj w okolicy Tyly odchody ludzkie. Rany goj si dobrze pod okadami z odchodw wasnych" (Z Trzciany. A. Saloni Lud rzeszowski str. 142) Na g r u d y radz w okolicy Biaoboku przykada ludzkie odchody. Kurdziej t. j. chorob objawiajc si rozpadaniem spodniej czci warg u krw lub koni, lecz odchodami ludzkiemi, ktremi zapuszczaj rany chorych zwierzt. (Z okolic Raby). R usiuje lud uleczy woowem ajnem. (Krakowskie) Przeciw kolkom (kurczom odka) zaywaj gnoju krowy w mleku. Febry lecz midzy innemi rodkami take pomiotem psim, rozpuszczonym w mleku. ( j . Sembrzycki Aus Ostpreussen. Am Uruell 1890 1 136). Przeciw febrze bierze si w Wadowicach dziewi ajen mysich, rozciera si je z bonk jajka i zaywa si w postaci piguek. Piguki z ajen mysich spdzaj w Krakowskiem puchlin W Radomskiem podajc jako rodek przeciw febrze psie ajno, moczone w wdce, tmacz to tak: Chory o tem nie wie, co tam byo moczone, a choroba sobie obrzydzi i wyjdzie, bo ze, z tem zbdzie". Postrza (parali) lecz okadaniem chorych czonkw koskim gnojem. (Z nad Raby). Aby si maso prdko zrobio, wychodz na rozstajne drogi, bior stamtd ajno krowie lub koskie i na niem stawiaj malniczk (Borzcin). Lud nasz uywa w rnych chorobach ajna lub moczu jako lekarstwa. Popadanie skry na rkach lub nogach lecz smarujc je wasnemi odchodami lub moczem. Na stuczone czonki przykadaj ajno koskie lub wiskie. Z lekw sympatycznych przeciw febrze najskuteczniejsze ma by 1) psie ajno rozprowadzone w wodzie, 2) mocz koski od klaczy dla kobiety, od konia dla mczyzny. W Suchej pije chory wasny mocz z utart na mk koci kosk opalon. Ukszonemu przez gadzin zalecaj w powiecie Poskirowskim napi si wasnego moczu. Rany goj si dobrze pod okadami z odchodw wasnych. Boleci brzucha umierza picie moczu wasnego (Przybyszwka), Jeeli statek (bydo) amie aba, kropi go grale ze Skalistego moczem ludzkim, przechowanym na Boe Narodzenie. W czasie ataku konwulsyjnego dziecku w okolicy Tykocina wlewaj do ust kilka yeczek wieo oddanego moczu ludzkiego. Komu bona oczy zacignie, ma zapuszcza oczy moczem zajczym. Aby go dosta, trzeba zabiwszy zajca, nie go gow na d, aby moczu nie wyla. (Ropczyce). Zgodnie z zasadami medycyny redniowiecznej, ktre na wsi nie wyszy jeszcze z uycia, lud nasz poznaki (djagnoz) choroby upatruje na jzyku i w moczu": jeeli jzyk jest czysty, czerwony czowiek zdrw, gdy za jzyk oboony, na biao zamulony czowiek chory. Gdy mocz ma kolor ty, mtny, wtedy czowiek jest cierpicy, mocz biay, przezroczysty, oznacza zwyky stan zdrowia" (A. Petrw Lud ziemi Dobrzyskiej w Zbiorze antrop. 1878 II 137). Do niedawna posugiwali si odczyniacze i zaegnywacze chorb redniowieczn metod dochodzenia choroby z moczu ludzkiego. Cieszyli si oni wielk wrd ludu krakowskiego wzitoci, tak dalece, e chorzy o kilka mil do
.Uzdrowienie ludu".

82
nich si schodzili, by po moczu dowiedzie si, gdzie tkwi ze, skd ono pochodzi i jak je odczyni naley". Nie potrzeba dodawa, e nie ma to nic wsplnego z analiz inoczu. (O. Kolberg Lud VII 84). Przy zaciciu siekier lecz grale (z Czarnego Dunajca) ran, zatykajc j ajnem lub pajczyn. Sodki strup u dziewczyny lecz: przed wschodem soca do trzeciego razu wiskiem ajnem (z barogu), u chopca, wieprzowem. W obieraniu bolczki a nastpstwie jej pkniciu zalecaj przykada gsi pomiot. Przeciw brodawkom przykadaj pomiot suchy, rozprowadzony w kwanicy kapucianej. Na amanie w nogach radz smarowa nogi ajnem sarniem, zmieszanem ze swiskiem sadem. Chopacy wiejscy uganiajc boso po twardych bryach i kamieniach, dostaj na pitach odbitek czyli odkrt, ktry leczy skutecznie pomiot gsi. Bl garda lecz wpuszczajc do garda wod, w ktrej moczyo si psie ajno. Ekskrementy ludzkie i zwierzce uchodziy od tysicy lat za skuteczny rodek uzdrawiajcy. Moczowi i odchodom przypisuj ju staroindyjskie Wedy moc oczyszczajc. Wedle przepisw liturgicznych Awesty czowiek skalany przestpstwem moe si oczyci jedynie gomez" t. j. moczem byka. Odchody i mocz jako rodek leczniczy w rnych chorobach zalecali ju staroytni pisarze, a stosowano je w caej Europie rednich wiekw. Dioskurides, Plinius i Celsus przypisuj je w rnych chorobach. Lekarze i farmaceuci 1617 wieku, jak Christjan Petersen (1533) Jean de Renou 1608 Niels Mikelsen, Aalborg (1633) i K. F. Paullini (1699) je jako bardzo skuteczne lekarstwo. W lecznictwie ludw europejskich odgrywa do dzi wan rol. Cikie rany, wrzody ropice, rne gnie, Sowianie, ludy romaskie i germaskie lecz okadami ciepego jeszcze ajna zwierzcego, albo odchodami ludzkiemi. Nie tylko u ludw mdoeuropejskiego pochodzenia, lecz take u plemion barbarzyskich uywaj ekskrementw ludzkich i bydlcych jako rodka leczniczego. Wiele dzikich plemion spoywa wasne odchody (ajno i mocz) z obrzdowych albo religijnych motyww, uwaajc wydzieliny te za siedlisko duszy ludzkiej. rodki odchodowe, jako przeytki wiary w dusz cielesn", odgrywaj wan rol w obrzdach ludw pierwotnych. Tak np. chopiec u Papuanw w Nowej Gwinei, podczas uroczystoci dojcia do lat modzieczych, pije uryn naczelnika, albo bywa ni pokropiony. Plucie i chuchanie, jako posiadajce bliskie z krwi i odchodami powinnowactwo, maj u ludw pierwotnych znaczenie duszy, posiadaj jej wasnoci. Spluwanie na z e , eby zczezo, na odpdzenie urokw, trzykrotne chuchnicie na febr i inne choroby, ma w cudowny sposb dziaa. Przeytki tego prymitywnego wyobraenia o duszy przetrway wrd ludu polskiego a do naszych czasw. Ludzkie i zwierzce wydzieliny uchodz i u nas za rodek uwalniajcy od si demonicznych, ktre czowieka opanoway. Z tego rda psychologicznego medycyny ludw pierwotnych pyn zasady do dzi stosowane w lecznictwie, z t jeno rnic, e owe demony przeobraziy si w t. z. zanieczyszczenie krwi, ostro sokw itp. Wielce rozpowszechnionym rodkiem oczyszczenia chorego s te i poty. U ras niszych ciesz si popularnoci kuracje zapomoc potw O aniach

83
w Polsce za Bolesawa Chrobrego mamy wiadomoci w kromce t. z. Galla, a do dzi uwaaj pocenie si w ani za skuteczny rodek przeciw rozlicznym chorobom, ktrym nieraz raczej szkodzi ni pomaga. Z rzsicie spywajcym potem zniewolone s opuci chorego szkodliwe duchy, a zwaszcza wszelkie duchy choroby. Wogle zewntrzne obmywanie oczuwaj umysy pierwotne jako odczyszczenie wewntrzne.

Choroby zewntrzne
Zwichnicia i zamania oparzenia i odmroenia zanokcica
Chirurgja naley do najstarszych gazi lecznictwa ludowego. Trepanacja czaszek, chirurgiczne leczenie zamanych ng daj wiadectwo o znajomoci tej sztuki w przedhistorycznej dobie. Choroby ciaa ludzkiego, jak np. zamanie nogi lub krwawica rana, wymagay szybkiej pomocy blinich. Udzielali jej ludzie, ktrzy z dowiadcze zebranych w owiectwie i pasaniu byda, obznajomieni byli z ustrojem ciaa ludzkiego. I domorosa chirurgja w Polsce, jak w innych krajach Europy, od niepamitnych czasw spoczywa w rku kowali, owczarzy itp. ludzi trudnicych si puszczaniem krwi, naprawianiem rk i ng zamanych lub zwichniych, rwaniem zbw itp" (z Krakowskiego). Przez ca Europ rozpowszechniona jest wiara w cudown moc sztuki kowalskiej,co twarde elazo topia w ogniu i wykuwaa z nich kunsztowne rzeczy. Za dawnych czasw (Rigweda - Homer) przypisywano kowalom czarodziejskie, nadziemskie wasnoci. Wrd ludu polskiego utrzymaa si do niedawna wiara w chirurgiczne wiadomoci kowali. W niektrych okolicach dawnej Rzeczypospolitej synli kowale z leczenia zamanych lub zwichnitych koci, z wyrywania zbw i tp. Medycyna ludowa wykazuie u ludw romaskich i germaskich niezliczon moc takich lekarzy koci", kowali, stolarzy, aziebnych i zajmujcych si zawodowo n a p r a w i a n i e m zama i zwichni, albo leczeniem ich zapomoc rozmaitych plastrw. Najprostsze przyczyny chorb zewntrznych poczytuje lud nasz za oczarowanie. Oto przykad z Kaliskiego: Spad chop z chojki (sosny) i straci wadz w nogach. Ale spadnicia z drzewa nie uwaano za przyczyn choroby, zaszed tu, w mniemaniu ludu, wypadek oczarowania. Na pytanie, kiedy to nastpio, opowiada chop: Gdy po spadniciu z sosny pooono go do ka, wesza do izby ssiadka, posdzana z dawna o czary, ktra aujc chorego, obja go za nogi i wtedy zosta oczarowany. Najpierwsz pomoc w zamaniach daj w okolicy Krakowa mynarze lub sukiennicy, ci po zamaniu jakiego czonka oprawiaj je w upki. Owe upki do zoenia zamanych koci przyrzdzaj w Zywieckiem zazwyczaj z kory dbowej. Zaman nog lub rk naprawia1* w okolicy Bochni taki domorosy chirurg, wkajc je pomidzy dwie upki i silnie krpujc. Po zoeniu nogi lub rki, albo po nacigniciu", smaruje je maci, zoon z ywicy i ywokostu. Zochwacon" rk lub nog lecz okadami tartego ochwatnika i silnem obwizaniem. Na Rusi poudniowej i w Huculszczynie panowa zwyczaj, e znachor zaman ko skada midzy dwie upki

85
z kory dizewnej i mocno je wiza, poczem przylepia plaster, ktrego skad trzyma w wielkiej tajemnicy. W raz.e zamania koci robi Biaorusini miscy i wilescy opatrunek nierucnumy z deseczek, uwizujc je .sznurkiem. Sowak owija zraman nog lub rti onuc, kadzie na ni wzdu koci cienkie descuki, kropi to wod i w.ze, a po Kilku dniach odrzuc banda i smaruje maci, zoon midzy innemi z geranium, ktre dlatego zw zrosccem. Madziarzy zawijaj zaman ko w odygi kokorudzy i wi tam. Domoroli kinkci tureccy kad zaman czy zwichnit ko midzy descuki z drzewa, owjaj je mocno tamami i polecaj spokj. W Persji wykonywaj t czynno Sikeste baend, do czego u> waj szyn z trzciny lub drzewa. Arabowie robi owinicia ze skory i wzmacniaj je prtami trzciny, sciskajc silnie sznurami. Chiczycy pc uoeniu zamanycn koci okadaj je kur, z ktrej usunito najdrobniejsze kosteczki i szynami z trzciny bambusowe! a to wszystko spaiaj wizaniem. I ludy pierwotne prostui zamanie nogi za pomoc szyn z trzciny, drzewa lub kury i odpowiednich opatrunkw, e tu wymieni tylko Indjan z pnocnej i poudniowej Ameryki, Minkoow na Andamanach, wyspiarzy N.as Manahiki, murzynw- Loango i Papuanw. W posugiwaniu si twardmejcemi bandaami widzimy zawiazki g-osowan, jak w obwizywaniu krwawicych r an w celu zatrzymania krwi mamy pocztki racjonalnej chirurgji. Przy nagem podnoszeniu ciaru ponad swe siy, nabawia si nasz wocianin przewlekej choroby, zwanej oberwaniem si. Gdy w czeku obrywa si cosik i wewntrz chodzi", ka Nadrabianie choiego zaszy w wie jeszcze skr zupion z psa i tak przez kilka dni ley spokojnie. Podobnie lecz i postrza (parali), trzymajc chorego w ciepych wrtrznociach ubitego psa. Oberwanie w Dbiczu (Poznaskie) leczy znaleziony w poiu kamyczek czarny" (niedokwas elaza), starty na proszek, zmieszany z tuszczem borsuczym i rozpuszczony w mleku. Rzymianie za czasw Pliniusza leczyli zamanie koci przykadajc na szmatce pciennej mzg psi. Przeamanie i inne choroby, powstae z dwignicia lub przepracowania, lerz znachorzy mierzeniem. Ociao czonkw tak lecz w niektrych okclicach woj. Poznaskiego: Cierpicy kadzie si twarz na ziemi i rozciga w krzy rce. Madra w "czasie tym przdzie ni z paku, wrzeciono w spak okrcajc, dc tej nici nie wolno jej jednak uywa liny. Nitka n u s i byc tak duga, jak czowiek. Mdra m i e r z y choiego od gowy do pit i od koca redniego palca lewej rki do koca rodkowego palca prawej rki, trzy "razy, szepcc pacierze". Czowiek w zdrowym stanie ma by tak dugi, jak jest szeroki z rozcjguitem. rkamIle wic sz rokosci choremu nie dostaje w stosunku dugoci, c tyle powiada mdra, i mu brakuje miary, ktrej jeeliby pod okie. jednej rki brakowao, niechybna mier nastpi musi.; Nitk miarow pali ogniem krzesanym (przy pomocy krzesiwa) a proch std powsta} daje choremu wypi w yce wdki. yk t musi chory przerzuci przez gow", wkocu przelee godzin w milczeniu pod przykryciem.

86
Samo mierzenie np. chustk rzadko pomaga, na przeamanie i tym podobne choroby z przepracowania fizycznegorwnoczenie z mierzeniem odbywa si prostowanie uchylonych czonkw: Oto np. przeamana dziewka w Mysakowie siada na awie, a znachor kae jej spoglda oczyma na nogi", skutkiem tego siedzi zgita, wwcza znachor wali j w wygite piece i wtedy dopiero mierzenie pomaga". W podobny sposb mierzy si dzieci, docigajc im okc.e w ty a do stp". Przemierzenie w Wiecawicach (Kujawy), odbywa si w ten sposb: Chory w krzyu, t. j. przeamany na ty, siada na ziemi ze zgitemi kolanami, odwrcony tyem do osoby, ktr mierzy, i do jej stp, osoba ta rkami swemi bierze chorego za rce, na krzy zoone i cignie je w ty kolanami swemi, grzbiet mu naciskajc, dopki w krzyu me trzanie. Zwichnicie (zwych) i nastpstwa jego biegunk, usuwa i na Ukrainie wyprbowany rodek mistyczny, zwany mierzeniem. W kpieli przycigaj choremu dziecku oba okcie do przeciwlegych stron kolan, a si z sob zejd". (Majdanwka). Ko zaman opatruj ywokostem, rolin, zalecan ju w 16 wieku przez Ogrody zdrowia". Zamane lub wywichnite czonki do dzi lecz w Polsce, na Rusi, w Styrji, i na Wgrzech okadami lub maci z ywokostu (Symphytum officinale). Rolin t nazywano w 16 wieku ywignatem od tego, e ma odywia zamane koci czyli gnaty. Na Podolu zw j zrostem. O tej cudownej wasnoci ziela pisze ju Plinjusz w Historji naturalnej, jakoby woona do gotujcego si misa sprawia, e kawaki pokrajanego misa zrastaj si napowrt. Zwichnicie (wytycz) zamawiaj w Kamieniu (woj. lubelskie) nastpujc opowieci: Jecha P. Jezus na biaym koniku, po lipowym mocie, konik se (sobie) nk wytkn. Pitrz, Pawle! lekuj Bosk moc, wszystkich witych dopomoc (w Chmielniku woa P. Jezus: Pawle, ratuj! Pawe odpowiada: Panie! nie umiem). eby bya ko z koci, krew ze krwi, ya z y, (eby si zrosa yeczka z yeczk, kosteczka z kosteczk, skreczka ze skreczk). Poczem odmawia si dziewi razy po trzy Zdrowa Maryja. Na tem tle osnuta jest nastpujca legenda z Olszanki Turobiskiej: Gdy P. Jezus jecha na osioku, zstpujc z gry, osieek potkn si i zwichn sobie nog. P. Jezus nie zsiadajc z niego, kaza Piotrowi zamwi nog osiekowi. Piotr rzek: Panie, tu nie pomoe zamawianie, Bo osieek zwiechn nog w kolanie. P. Jezus odrzek: Zamw w. imi Boe, To zaraz pomoe. 1 Piotr w. uczyni rk znak krzya pod nog, mwic: W imi Twoje, Panie, Niech osioek zdrw zostanie! 1 osioek ozdrawia.

87
Zwichnicie nogi, w Puszszy solskiej tak zamawiaj: Po odmwieniu Zdrowa Mar jo" szepc nastpujce sowa: Jecha P. Jezus na osieeczku Bez (przez) kalinw(y) lasek, Bez zielony mosteczek. Osieek si zepn I noek wywichn. Najw. Panienka bieaa I osieeczka leczya: Niech bdzie skreczka ze skrecz':, Kosteczka z kosteczk, Krewka z krewk, ya z y, Sia z si". Nie moj moc, Ino Bosk pomoc I Najw. Panienki dopomoc 1 wszystkich witych dopomoc. Powysze zamwienie powtarza si trzykrotnie. Od zwichnicia, zwanego w y t y c z e m, Mazurzy posuguj si podobnemi a r n o wami: I odmianka Jecha Pan Jezus procie Po srebrnym mocie; Osioek si polizgn, Nk sobie zwichn. Ko z koci, Krew z krwi, Staw ze stawem! Nie ja lekarz, Sam Pan Bg lekarzem. II odmianka Szed se Pan Jezus drog, w. .Jerzy za nim, noga za nog. wity Jerzy czem,(u) nie jedziesz ? Bo nie mog, Wywichn konik nog. Jakiej maci? Biaej maci. Jakiej koci ? Biaej koci. Niech przyjdzie do swej caoci. Skd wyskoczy, Niech naskoczy. Za Bosk pomoc, za witych przyczyn Niech wszystkie ze zagin.

88
III odmianka. Szed Pan Jezus drog, Uderzy o kamie nog. To bez (przez) kamie, to bez krzemie. Panie Boe tobie przemie! (Ks. A. Pleszczyski Bojarzy midzyrzeccy Warszawa 1892 str. 103-4). Przeciw nateniu yy" odmawia lud czeski formuk, przypominajc zaegnanie merseburskie i o wiele od niego starsze staroindy skie zamwienie w Athaiwawedzie. Przytaczam formu czesk w przekadzie na jzyk polski: Miso ku misu, Ko ku koci, Krew ku krwi, Woda ku wodzie! wity, wity wity, Joachim, Jzef, Anna I Po trzykrotnie powtrzeniu t e j formuki odmawia si trzy Ojcze nasze, a gdy t chorob dotknite jest bydl, macza si kawaek sukna w moczu ludzkim i przykada si na chore miejsce (Czasopis Musea kral, ceskieho Praha 1860 str. 57). Zamawianie przeciw zwichniciu cigni (nogi), tak opiewa w jzyku chorwackim: Jedzie Pitro na koniczku, Chrystus za nim na oliczku. Pitrz jed!" Panie, nie mog". Przecz (dlaczego)?" Zamaa si memu konikowi nka" Pitrz, powiedz mi gadk" Panie, nie umiem". Pitrz, powiedz za mn: kra ze skr, krew z krwi, ya ku yle, wos ku wosowi, Ko z koci, szpik z szpikiem, I wszystko, co si w tem udzie mieci! Do tego mi pomagaj Bg Ojciec i t. d. Przed i po zamwieniu robi si trzy znaki krzya, a ca procedur ponawia si trzy razy, jeeli ma pomc. Zamwienie szwedzkie (Bohuslen), zacignite do protokou sdowego 1672 r., opiewa: Nasz P. Jezus i w. Piotr jechali przez Brattebro. Ko w. Piotra zwichn nog. Nasz Pan zeszed z konia zaegna konia w. Piotra od zwichnicia: Krew do krwi, czonek do czonkaI I tak by ko w. Piotra wyleczony. W imi Ojca i Syna i Ducha w. Amen.Podobne do tej formuy s zamawiania szkockie, w ktrych rwnie przychodz sowa: Ko do koci Krew do krwi, Miso do misa!

89
Pzeciw zwichniciu lub zamaniu nogi posuguj si w Prusiech zachodnich nastpujcem zamwieniem, ktre tu w przekadzie z jzyka niemieckiego podaj! Nasz Pan Jezus przyjecha do Jeruzolimy, ko jego potkn si o kamie i zwichn nog. Ko niech wejdzie do koci, ya do yy, w imi Boe". Ten ostatni motyw spojenia koci, y, cigni itp. przychodzi w zamwieniach wielu ludw i siga czasw przedchrzecijaskich. W Frankonji w ten oto sposb lecz zwichnicie nogi u czowieka lub bydlria. Przed wschodem soca odmawia si codziennie po trzykro wskazujc palcem i chuchajc na chor nognastpujcy wiersz, ktry tmacz na jzyk polski: Szed jele przez k, Szed na swe zielone pastwiska. Natkn si nog o kamie, Zwichn sobie ko. Wtem przyby Pan Jezus I posmarowa j sadem i smalcem, e si ruszaa tdy i tamtdy. W imi Ojca i t. d. Podobn formuk zaegnania, zapisan w Skandynawji 18 wieku, podaj w przekadzie: Jezus jecha na ce, I ko zama nog. Jezus zlaz i leczy go: Pooy szpik do szpiku, Ko do koci, Miso do misa, Pooy na to li, Aby na tem samem miejscu lea. Estoczycy uoywszy zwichnit ko do pierwotnej pozycji, szeptaj nastpujce zaegnanie: Pan Jezus i w. Piotr jechali na osioku samotnie do kocioa. W drodze zwichn sobie osio nog. Pan Jezus rzek: Czekaj! Poczekaj! chc ci wyleczy zwichnicie. Ko na miejsce koci, cigno na miejsce cigna. Miso na miejsce misa. Rana na miejsce rany. Amen (trzykrotnie).Pokrewna formuka zamwienia Estoczykw rozpoczyna si wierszami: Jezus szed do kocioa, Z gniadoszem, z rumakiem. Wtem zwichn ko nog itp. Koczy si za temi sowy: Id staw do stawu napowrt, Id cigno do cigna napowrt, Id ko do koci napowrt Id ciao do ciaa napowrt.. I zamwienie z Siedmio^ ^du naley do tej wskazuje pocztek:

ategorji, jak

90
Chrystus Pan i w. Matjasz Szli" razem przez most, Wtem zamaa si noga w. Matjasza w kawaki... Zakoczenie: Ko do koci, ya do yy, Ciao do ciaa! Niech bdzie, jak Chrystus Pan Mie chce, Amen! Madziarzy zamawiaj w podobny sposb: Wybrao si w drog dziecitko Jezus na swoim osioku, (na grzbiecie swego osioka). Na kamiennym mocie zwichn sobie nog osioek. Przyszed ojciec duchowny (Ficze), czyta nad nim, dmucha na witemi usty, gaska go wit doni: Ko do koci Ciao do ciaa, Krew do krwi! A potem niech bdzie tak, jak byo! Przy zwichniciach posuWadziarzy nastpuicem zamwieniem: Piotrze, zwichne sobie nog! Pan Jezus skrzyowany zosta ze zbjami! Jak to P. Jezusowi nie szkodzio, Tak niech to zwichnicie Piotrowi nie szkodzi. W zaegnaniu zamania odnajdujemy podobny wtek u otyszy: Kosteczka do kosteczki! cigno do cigna! Mikie czci do mikich! Czerwona krew przez rodek! I zamwienie Estw zawiera podobne miejsce. Staroniemiecka formuka zaegnania, zwana od miejsca znaleenia Merseburger Zauberspruch, uoona w X wieku, odmawiana bya nad kulejcym koniem. Zamawianie to merseburskie opiewa w przekadzie z staroniemieckiego jzyka: Phol (Pawe?) i Wodan jechali do lasu, Wtem ko Baldera zwichn sobie nog. Zamawiali j Sinthgunt i siostra jego Sunna. Zamawiali j Fria i siostra jej Volla, Zamawia j Wodan, jak to umia, Tak zwichnicie koci, jak zwichnicie czonkw ciaa i krwi. Ko do koci, krew do krwi, Czonek do czonkw, aby byy spojone! Zamwienia zwchnicia nogi u konia lub podrnego (witego) znane Norwegom, Szwedom, otyszom i Finom u tych ostatnich

91 naliczono 400 udmianek tego iypu wymieniaj zamiast Chrystusa, Marji, Piotra i innych witych bstwa pogaskie- jak Wodan, Odnin, Thor, r r i j a , wszelako wedl^ mn.emania nowszych badaczy s to wstawki pniejsze, z doby chrzecijaskiej. Najbardziej do zamwienia merseburskiego zblione jest zamwienie trewirskie Contra equorum egritudmem, w ktrem wystpuje Chrystus i w. Stefan. Oto przekad zamawiania zamania nogi w Athaiva Wedzie staroytnych Indw, powstanie tego zazeguania odnosz do lat 15001600 przed narodzeniem Chrystusa Co ci rozdarte, co zamane W kociach, na twem ciele, To niech Dhatar szczshw.e ziozy! Zespoli razem czonek z czonk.em, Szpik ze szpikiem spoi, Staw ze stawem! Niech twe przepade ciao Razem z komi zronie! Niech spynie szpik do szpiku, Skra niech zronie ze skr! Niech si zejdzie twej i krew, twoja ko, Ciao zgoi si z ciaem, Wos zcz z wosem itp. Jak oparzenie leczy si ogniem, tak odmroenie nacieraj niegiem, zwyczaj ten, powszechny w Polsce, na Rusi i innych ziemiach tumaczy si zasad wybijania klinem klina. Std uroso przysowie rosyjskie: od czego zasab, tem S: lecz: od mrozu mrozem, od zaru arem. Odmroenie ng lub rk ma znikn, gdy .si przyozy kawaek pitna, zamoczony w wasnej urynie (Masw). Rusini na miejsca odmioone przykadaj wasny mocz na patkach lub mocz w nim chore czci. Obmywanie wasnym moczem, IUD zwierzcym gnoiimj odmioonych palcw u rki i nogi s t o s i e lud na Ukrainie, w Szwabji, Bawarji, Styrji, we Woszech i in. Herbarz to jest zio opisanie" (Krakw 156b), pizypisywany Marc. Sennikowi, zaleca gobie ajno na rozpdzenie guzw. Na zatrzymanie krwotokw do Topicych ran przykadaj na Rusi wiey ka koski. Zanokcica, w mniemaniu ludu Tarnobrzeskiego, powstaje z zazdroci, przez zadanie. (Z. Wierzchowski 1. c. str. 211). Jakc rodek sympatyczny przeciw zanokcicy polecaj trzykrotne podgarmcie Dolesnemi palcami ogma na ognisku albo trzykrotne opukanie paznokci gromnic. Na obieranie przykadaj te sado lub sonin. (acut). Dzieko Peizyny p. n. Ltkarz dla wocian (Kalisz 1793) radzi w pocztkach zanokcicy woy palec w ukrop, to j rozegna". Do niedawna utrzymywano w Krakowskiem, e zaogniony palec trzy razy tu po sobie zamaczany w gorcej wodzie, szybko si zagoi. Zalepiaj te ropic si ran smo , stopionym woskiem, politur i tym podobnemi klejami. Przeciw niewypowiedzianemu" jak t chorob Germanowie od wiekw rednich nazywaj, co w Ser i podobn.e mieni: nepomemk radz w Bawarji chory palec w pocztkach zapalenia zanaizy kilkakrotnie do wrzcej wody Powstanie zanokcicy (panari-

92
tium) przypisuj robakom, std nazwa .uemiecka tej choroby Fingerwuitn, albo poprostu Wurm = robak. Wyobraenie \o siga gboka w przeszo. Ju staroytni Egipcjanie i ich ssiedzi, sprawcanr chorb mienili robactwo. U ludw pierwotnych spotykamy si rwnie/, z tem pojciem. Snaheli nazywaj zanokcic robakiem (indudu). Siady takiego pojmowana jtrzcej si rany odnajdujemy w wyobraeniach ludu polskiego. W ropicej si przez lata cae ranie od zanokcicy (tak utrzymuje lud krakowski) moe si wylgn robak jelonek, ktry niedcpuci nigdy zagojenia. ywi on si misem, ktre mu podaje chory codziennie, aby nie toczy jego ciaa. Jelonek, zwabiony zapachem wieego misa, opuszcza ran, ale najadszy si, wraca napowrt do swego siedliska. Zabi go nie wolno, bo z jego zagad koczy si te i ycie chorego. Jeszcze Wolicki w Nauce dla wocian iVaiszawa 1822) ropicym si ranom zapobiega, polecajc limaka czerwonego, lenego, na p przeci i na ran przyoy a rzadko wy padnie drugiej poowy potrzebowa". Sowacy lecz nesztowic woeniem palca do rozprutych wntrznoci wieo ubitego kreta. W Frankonji zalecaj owin go ywemi glistami, po myli: robak przeciw robakowi, a rodka tego stosowano ju 1699 r. Tubylcy Brytyjskich Indyj wschodnich przykadaj do chorego palca cebul, a gdy ta nie pomaga, radz woy palec do wntrza bawoa, potem smarowa pomiotem kurzym ub gobim.

Puszczanie krwi, krwotoki, wiee rany.

Etjoiogja ludowa chorb zewntrznych szuka ich przyczyn w sterze nadzmysowych wpyww. Zwichnicie lub zamanie nogi wocianie nasi przypisuj zym ludziom, albo przejcie przez ze miejsce. Wrzodu nabywa ten, zdaniem chopa ruskiego, kto bcso przejdzie miejsce, przez ktre przesza kobieta bizemienna. Stuczenie powiadaj woi lame z S>erszy powstaje std, e krew zaskoczya za skr". Przyczyn tej lub owej choroby ma by z e p s u t a k r e w , zwykle czarna, ktrej upust w yach ma chorob usuwa. Puszczanie krwi byo do niedawna powszechnym wrd ciemnego gminu na ziemiach polskich i ruskich zwyczajem. Przy lada chorobie szli ludziska do cyrulika, aby im krew puci. A nawet bez choroby, jako rcdek zapobiegawczy, puszczaj sobie krew co roku, zazwyczaj na wiosn. Lud na Kujawach uwaa za rodzaj prezerwatywy od wielu chorb puszczenie krwi, do czego tak dalece si przyzwyczajaj, e niektrzy przy najtepszem zdrowiu co miesic id n a k r e w". (O. Kolberg Lud Warszawa 1867 III 53). W ciemniejszych zaktkach Rzeczyposjiohtej, jak w innych krajach, uwaaj puszczanie krwi za jeden z walnych rodkw leczniczych i zapobiegajcych chorobom. Krew sczca si z nosa poczytuj za oznak zarowia: jest to krew nieczysta, ktra uchodzc, pomaga na bl gowy". Krew w wyobra-

93
eniach ludu jest rdem wielu chorb, mwi si o zej, spiekej krwi. W tym celu uywano u nas i zagranic rodkw oczyszczajcych krew. Najodpowiedniejsz do tego por wydawaa si wiosna, kiedy caa natura odradza si, o tym czasie posugiwano si dla odwieenia krwi przeczyszczaicetni lekami, oraz limi zi lub drzew, ktre wycigay rop i czyciy krew. Za najskuteczniejsze uwaano puszczenie krwi w maju (w dzie w. Jakuba). A jak ten zwyczaj by powszechny, wiadczy midzy innemi Perzyna w dzieku Lekarz dla wocian (Kalisz 1793) naganiajcy powszechne uywanie tego rodka ochronnego. Istniao u nas przekonanie, ze miesic maj, jako czas wiosenny, gwnie dla wielu zi leczniczych, jest najpowszechniejszy do kuracji. S leki, ktre tylko o tej porze si udaj". W tym miesicu zdrowo by miao - wedle starych kalendarzykrew' p u s z c z a lub wzi n a p r z e c z y s z c z a n i e i kady niemal 40 - 60 letni prezerwaty tej uywa". Puszczanie krwi na wiosn, stawianie baniek citych i pijawek ma szerokie zastosowanie na ziemiach sowiaskich, germaskich i u Karaitw na Krymie. Puszczanie krwi z yy uwaano w Danji, podobnie jak u nas, za prezerwatyw od rnych chorb, zwaszcza na wiosn, gdy ciao pene jest sokw i skonne do saboci". Na rne dolegliwoci zaleca lud woski puszczanie krwi, przyczem bacz na pomyln por, za najwaciwsz uwaaj miesic maj jakote na poszczeglne yy. Jak u nas, upust krwi jest tu take rodkiem profilaktycznym, zabezpiecza od rnych chorb. Astrologja aleksandryjska (Petosiris i Nachepso) zalecaa przed 2000 laty, to, co do niedawna przypisyway nasze i obce kalendarze 19 wieku, eby krew puszcza tylko na wiosn, w maju. Puszczaniem krwi posugiwali si od wiekw rednich balwierze i lekarze Europy. Przysowie: wity Waek Narobi moe kalek. odnosi si ma do powszechnego niegdy u nas zwyczaju wocian, ktrzy upatrujc we krwi zard chorb, puszczali j w dzie w. Walentego, patrona chorb (14 lutego). Mistrza Mikoaja Szadka kalendarz cienny, krakowski, na rok 1525, nosi tytu: Naznamionowame dzienne miesicw nowych, penych, a przytem czasw dobrych ku krwie wypuszczeniu". A przepisy te w normowaniu barbarzyskiego zwyczaju, oparte na biegu gwiazd, zachowywane byy przez najwiatlejszych lekarzy Europy. Mikoaj z Szadka uwaa za wyborne na puszczanie krwi dnie 7 stycznia, 19 lutego, 15 i 16 maja, 8 czerwca, 15 wrzenia i 6 padziernika. Te same prawie dnie poleca nowy lwowski kalendarz, ruski, na rok 1803. Widocznie zakorzeniy si owe redniowieczne przepisy gboko w medycynie ludowej, kiedy ich do niedawna przestrzegano. Na czele wszech chorb jestem ja, krew"powiadaj Przysowia rabinwa objaniacze dodaj: Kto zwyk krew sobie puszcza a zaniecha tego, ten choruje. Zalecali rodek ten staroytni Egipcianie, Hipokrates i Celsus, ten ostatni w ksice De medicina" powiada, e nie ma chyba choroby, w ktrejby nie posugiwano si puszczaniem krwi z otwartej yy. Sowianie, zarwno jak ludy germaskie i ro-

4
maskie, Persowie, i Indusi uywali od wiekw, celem upustu krwi,, baniek i pijawek, ktre nasi wocianie (a niegdy i szlachta,) do dzi stawiaj. Terapja ludowa bka si po manowcach empirji z pized lat tysicy. Oto przeciw krwawieniu posuguje si lud nasz do dzi pajczyn (czasem zmieszan z chlebem) tj. rodkiem uywanym w Rzymie za Plinjusza i w staroytnej Germanji. Ju w Ogrodzie zdrowia" (wyd. Spiczyskiego 1542) czytamy: Pajczyn gdy na ran przyoysz, niedopuci otokowi (krwi) by w ranie. Potwierdza to Ogrd zdrowia" (wyd' Siennika 1568). Pajczyna krew zastanawia i otokowi by niedopuszcza," I w Anglji uywano pajczyny do ran, o czem wspomina Szekspir w n i e n o c y 1 e t n i e j", a do niedawna posugiwano si tym rodkiem w Danji, na ziemiach ruskich, u Sowakw, Czechw, Albaczykw, Rumunw, w caej niemal Europie. I Rumun na skaleczony palec przykada pajczyn, ktra ma tamowa ociekajc krew. W krwotokach ran przykadaj na Podolu pajczyn, czasem z orodka chleba, albo wiey ka koski. Dla zatamowania krwi ze wieej rany, albo na rany pochodzce z okaleczenia, przykadaj u nas ulepek z chleba, czem posuguj si ludy w Europie rodkowej. Na rany pochodzce ze skaleczenia si sierpem, podczas niw, przykadaj w okolicy Bochni listki krwawnika (podobnie na Rusi). Achillea millefolium, rolina krwawnikiem zwana w najstarszych zielnikach naszych (Jana Staki Antibalomenon kapituy krakowskiej w 1472 r. zob. Rkopis biblioteki Jagielloskiej z 1478 r.), od wiekw uywana bya do leczenia ran krwawicych. Stefan Falimierz w swej kompilacji Ogrodu zdrowia. (O zioach i o mocy ich, Krakw 1534) powiada, e sok tego krwawnika rany spaja i opulchlin w nich broni", zmieszany z babk zastanawia krew ze wszystkiego miejsca pync" podaje te za Galenem, e ziele to ma moc tak bardzo wysuszajc, i rany stula mocnie". Ju Pli njusz w Naturalnej historji zawiadcza, e Etruskowie uywali tej roliny do spajania ran u wow", std jej nazwa aciska, redniowieczna: sanguinaria maior i jej nazwa polska: krwawnik. Rany i krwotoki lecz u nas, na Rusi, w Bawarji i in. rodkami gryzcemi jak ocet, wdka, albo klejem stolarskim, smo, woskiem. Ran, gdy si gnoi lub jadzi, okadaj liciem lub korzeniem ogrodowiny, ktre cign materj" (wycigaj ogie"). Tamowanie upywu krwi przez zaegnywanie odbywao si u nas pod koniec 16 w. w nastpujcy sposb: Osoba przed przystpieniem do hamowania krwie". przeegnywaa pacjenta po trzykro znakiem krzya w., poczem miaa mwi te sowa: Pana Chrystusa prorokowano w Nazarenie, urodzi si w Betlejem, ukrzyowan w Jeruzalem. Jako to prawda, tak ta krew niech si zastanowi". Sowa te, po trzykro powtarzane, tamoway krew. (Z rkop. Zakadu Ossoliskich 1. 739 Lud 1899 V 80). Oto zamwienie od krwotoku z 19 wieku: Zamawiam ci Bo moc, Pana Boga pomoc! Miaa Magdalena trzy crki: Jedna mwia: Chodmy std i wdrujmy.

95
Druga mwia: Stjmy! Trzecia mwia: O, to wrmy si, zostamy i osidmy. I ty, krwio, tu si zosta! Przez Pana Jezusa, Syna Boego, Matuchniczk Jego i ca chwalebn Trjc w. 1 Anioy wite i t. d. (YV Ostrwkach). Zamawianie krwi ciekncej odbywa si na Woyniu, w Jurkowszczynie (p. Zwiahelski) w ten oto sposb: Znachorka kae zmwi trzy pacierze, a patrzc na krew ociekajc, mwi: Sta krew w ranie tu wymienia imi chorego i jego matki jak stana woda w rzece Jordanie, gdy w. Jan chrzci P. Jezusa. Na imi Jezus niech wszelkie kolano upada tu przeklka niebieskie, ziemskie i piekielne. Panie, wysuchaj modlitwy mojej, a woanie moje niech przyjdzie do Ciebie. Amen". Biaorusini krwotoki, pochodzce z rany lecz, zalewajc ran lakiem stolarskim, a gdy to nie pomaga, powstrzymuj zamawianiem. Mwi wic trzy razy te sowa: wity Janie! Ojcze kapanie! Niechaj krew stanie W tej ranie i i i j t ) . Szed Pan Jezus przez gr oliwn, Wszystkim ludziom byo dziwno, A jak go w. Jan ochrzci w Jordanie, Stana woda w Jordanie. Tak stae i ty, krew, w tej ranie Skamienia 1 zapieka. Zamawianie od krwotoku na Ukrainie opiewa w przekadzie polskim: Zmw najpierw Ojcze nasz i Zdrowa, a potem trzy razy: Jak sta Chrystus Pan w Jordanie, Tak niech krew stanie w mojej Club N. N.) ranie. albo: Stj krew w ranie (w nosie, gardle), Jak ustaa woda w Jordanie, Gdy Chrystus Pan si chrzci. W Czechach zachodnich zamawiaj krew nastpujc formu: Zeszy trzy dziewice ze soca na ziemi: jedna krew puszcza, druga krew przyjmuje, trzecia krew t a m u j e W imi Ojca, Syna i Ducha w. Amen". Zamawiaj te nastpujcem czarcdziejskiem zaklciem: wiea krew, stj cicho, jak wity firmament. Pomagaj Bg" i t. d. Podobne formuy zaegnywania spotykamy w Niemczech; przytaczam jedno w przekadzie na jzyk polski: Jezus Chrystus umar i nie umrze nigdy, Stj krew teraz i na wieczno. Amen.

-96
Poczem zamawiacz chucha na chorego po trzykro i odmawia tyle razy Ojcze nasz. Zamawianie krwi, aby nie cieka, w rkopisie z 15 wieku (Wolfsthurner Handschrift) zawiera w jzyku aciskim i redniowiecznym niemieckim rwnie zaklcie: Stj krwi, jak Jezus Chrystus sta w rzece Jordanie, gdy si chrzci". Zaegnywanie to ropicej rany opiewa w streszczeniu: Demony choroby pci mskiej i eskiej (AfelAflin) z swemi dziemi id przez k i spotykaj Matk Bo. Dokd idziecie" pyta ich Matka Boa". Chc pj do N., aby go szarpa, ama, krew ssa" i t. p. Rozkazuj ci w imieniu Matki Boej, aby posza precz, przez morze, z dziemi, z potomstwem caem". Tak mi Boe dopom, z Pana Jezusa, Matki Boskiej i witych pomoc. W Imi Ojca i Syna i Ducha w. W Frankonji grnej zamawiaj w podobny sposb wrzd albo bolaka: Szy raz trzy czyste dziewice i chciay obejrze wrzd i chorob. Jedna rzeka: Jest bolcy. Druga rzeka: Nie jest. Trzecia mwi: Nie moe by. Ale moe nasz Pan Jezus Chrystus. W imi Trjcy w." Zaegnywanie to odmawia si trzykrotnie przed wschodem soca i przy ubywajcym ksiycu, chuchajc na chore miejsce. Zamawianie upywu krwi albo rany krwawicej w hrabstwie Ruppin opiewa: Krwi! stj cicho, jak Jezus Chrystus sta w Jordanie" albo: Jak woda w Jordanie staa, gdy Pan Jezus by ochrzczony". Robi te trzy znaki krzya nad ran i powtarzaj trzykrotnie zaklcie. Lud w Wismarze tamuje krwawienie nastpujcem zamwieniem: Nasz Pan Jezus Chrystus szed przez most, pod ktrym krew i woda pyna. Krew stj! Woda py! W imi Ojca. Syna i Ducha w." (O. Glde Sympathieformeln aus Mecklenburg Am Urquell 1894 V 286). Rany i zaklcia zamawia Woch w Tyrolu sowami: Ta krew i rany niech stan cicho (zatrzymaj si i nie ciekn)J W imi Trjcy witej". Lud otewski utrzymywa, e zamawiacz ran (Pustonas) mg moc sw zaklcia zatamowa krew pync z yy przecitej". Oto w skrconem tmaczeniu to zaegnanie: Id koo morza, morze zatykam. Morze zatknij si, krew zapiecz si". ydzi w ten sposb krwotoki zamawiaj: Z Bo wol s trzy rogi: Jeden z wod, jeden z miodem, jeden z krwi. Wod wylewam, mid wypijam, krew zamawiam, aby nie usza. (W przekadzie z ydowskiego). Powtarza to si trzy razy. Miejsce skaleczone osypuj w okolicy Kielc proszkiem, oskrobanym z boego prtka, zwanego czarcim palcem albo pazurami djabelskiemi (belamnit). O g r d z d r o w i a H . Spiczyskiego (Krakw 1542) zaleca przeciw pluciu krwi kamie urany" w proszku zmieszany z wod; do niedawna krwotoki maciczne umierza mia w spreszkowany kamie zayty w wdce. Na Rusi Czerwonej tak

/anik pierwotrr misn* (Ze zbioru Klinik neuro'"giczne| U. J, K, wt I wowie)

Asymetria uszu :echa d p generacyjna (Ze 7tvor i Prof uniw lwow. Dr. Rothfelda)

Zapalenie gruczou przyuszre^ r t. z. winka (Zcie fotogi na Klinice Uniw. l w o w )

Misek szczeki dolnej. (Sarcoma) (Ze obioru Dr Hilarow icza, docenta uniw. lwow.)

97 zamawiaj cieczenie krwi: Za siwem morzem by kamie, na kamienia siedziay cztery dziewice: jedna ig dzierya, druga nitk nawlekaa, trzecia yy zaszywaa, czwarta krew zamawiaa. Podobne zaegnanie na Ukrainie opiewa: Na Osijaskiej grze tSinaj?) staa studnia kamienna, sza tam dziewczyna kamienna, (miaa) kamienne wiadra, kamienne koromesa, kamienn kos, caa bya kamienna. Gdy ona stamtd wody przyniesie, wtedy z rodzonego, ochrzczonego .sugi boego N. N. krew popynie. W Niemczech (Ennstal) bior kamie i okrajc nim ran, zamawiaj j temi sowy: Skra, miso, koci nie obrzmiewajcie, jak ten kamie". Poczem kad kamie w milczeniu na tem samem miejscu. Ju staroytni Germanowie krwawice si rany leczyli kamieniem, posugujc si tradycyjnem zaegnywaniem ran. Znany jest w Polsce i na Rusi sposb zatrzymywania krwi w yach i leczenia ran przez zachuchiwanie. Zwyczaj chuchania lub tchnicia oddechu nowonarodzonemu dziecku spotykamy w Prusiech wschodnich i w Niemczech (Altmark), a siga on odlegych wiekw, skoro nalea do staroytnego obrzdu Indw (Jatakarma). Podwizanie c z e r w o n y m jedwabiem maego palca u nogi jest rodkiem sympatycznym przeciw krwotokom wewntrznych narzdw (z okolic Krakowa). Ludno polska i niemiecka w Prusiech zatrzymuje silne krwawienie nosa, obwijajc nitk may malec lewej rki. I na Ukrainie przycigaj nitk may palec u lewej rki, celem zastanowienia krwotokw nosa. rodek ten sympatyczny stosuje lud styryjski, owijajc nitk palec u rki po stronie, z ktrej krew ciecze. Krwawienie z nosa uwaane jest przez lud nasz za zdrowe, od zbyt czstych krwotokw nosa chroni ma noszenie na szyi przez czas duszy korali. Krwotokw z dzise (u dzieci) tamuj u nas, nacierajc je suknem c z e r w o n e m, maczanem w wodzie biecej. Kolor sukna zastpuje tu krew. Dziecku w Czechach, Szwajcarji i in. zawijaj palec serdeczny u rki c z e r w o n nitk jedwabiu.Ran ze skaleczenia goj w Makowie, wetknwszy n, ktrym si skaleczono, w soninie. Ulubionym rodkiem przeciw krwawieniu z nosa jest zimne zelazo (klucz, n i t. p.) ktre kad na karku u nas, u Sowakw, Czechw i u ydw w Polsce. W krwotokach wocianie na Rusi kad midzy oczyma ostrze noa, pienidz miedziany albo na kark klucze. Na cieczenie z nosa autor Compendii medicinae (Czstochowa 1789) zaleca dwa tynfy (pienidz polski) przywiza na skioniach, a trzeci midzy oczyma. W ziemi krakowskiej kad dwa trojaki na potyliczy lub na wierzchoku gowy. Podobnym rodkiem sympatycznym posuguj si Styryjczycy, trzymajc miedzian monet w rku lub pod pach. Wszelkie skaleczenia i wrzody lecz w Polsce, na Rusi, w Bawarji, na Litwie okadami babki (plantago), ktra owicona w wigilj Jana Chrzciciela wyciga wszelkie nieczystoci" Ju Szymon Syreski zaleca j w swoim Zielniku (Krakw 1613). Rany goj u nas zabobonni wieniacy okadami z odchodw wasnych albo zwierzcego pomiotu, uywaj tego rodka w ogle Sowianie i ludy germaskie a ju Djoskorydes przypisywa mu wielk skuIJzdrowienie ludu"

98
teczno. Niegojce si, zadawnione rany lecz na Rusi, w Czechach, Niemczech, na Litwie obornikiem t. j. ciepem ajnem bydlcem. Cyganie serbscy pacjenta, majcego wrzody (syfilistyczne) po upiciu go i osmarowaniu krwi miesiczki, zakopuj w kup gnoju po szyj, gdzie pozosta ma od wschodu do zachodu soca, a wyzdrowieje. (H. Wlislocki. Am Uruell 1892 III 11). ydzi powiadaj, e na bolczki i ubieranie palca dobry jest ka krowi. Brodawki misne w ropicych si ranach zowi w Polsce, na Rusi, w Styrji i in. dzikiem misem, przypisuj je pokazywaniu ran (przez odwijanie) osobom, majcym ze oczy", ktremi rzucaj uroki. Rany takie lecz powszechnie posypujc je miakim cukrem. D z i k i e , przez Nadrabian d z i w e m misem zwane, ma si wyradza z rany, nad ktr si kto d z i w u j e . Dlatego, chcc tego unikn, nie naley nikomu ran pokazywa. Dzikie miso zalecaj wypali rozpalonem elazem lub wyci noem". Rany i bolczki wypalaj arzcem elazem w Marokko, Tunis, Tripolis, Abisynji, na Tahiti, Samoa i in. W rednich wiekach mia ten barbarzyski sposb leczenia szerokie zastosowanie.

Wrzody, czeraki, bolczki, nowotwory (martwa ko, rak).

W etjologji wrzodw, czyrakw, wogle bolczek jak je sobie nasz lud wyobraa zostay lady dawnej humoralnej patologji: Zepsute soki, krc po ciele, wywouj czyraki na ciele wyrzucanie jednak wszelkich wrzodw i wysypek skrnych dziaa zbawiennie, bo chroni od wewntrznych chorb, jako to: uderzenia krwi na mzg, puca". Sypianie w butach albo nawet czyszczenie ich na nodze, rzucanie szumowin z rosou na ziemi, bywa rwnie przyczyn owrzodzenia. (Piczw, Ropczyce). Kto wemie do rki padalca, albo kto przestpi turkucia podjadka, uwaanych za jadowite, temu rka a l b o noga bdzie gnia. Lud nasz, zarwno z innemi, nie rozrnia wrzodw i puchliny od ran i nowotworw. Rop zw materj i nie wyciskaj jej, rozmikczajcemi okadami usiuj unikn otwierania bolczek. T. z. dzikie miso lecz przez posypywanie cukrem. Te i tym podobne przesdy waciwe s innym ludom europejskim np. Szwajcarom, Niemcom. Rnego rodzaju g u z y na ciele usuwa lud nasz, przyciskajc je paszczyzn noa, okrelajc je koci umarego albo skiem z trumny, radz te przeegna je trzy razy lubn obrczk. Litwini w okolicy Tyly lecz gule (guzy) noem stalowym, ktrym przyciskaj nabrzmiao. (J. Sembrzycki Ostpreussische Hausmittel. Uruell 1892 III 15) Guzy dusi si przyciskaniem paszczyzn noa na Rusi czerwonej, w Czechach, Austrji dolnej, Bawarji, Szwajcarji i in. elazo ma w praktykach ludw europejskich znaczenie mistyczne. Kto chce, aby go w cigu roku nie bolay nogi, by nie mia na nich bolakw (wrzodw), niech w wigilj (Boego Narodzenia) nie siedzi przy wieczerzy, lecz stoi na elazie, elaznym sprzcie, np. na kosie,

99
siekierze" i t. p. (Sz. Gonet. Z okolic Andrychowa Lud 1896 II 226). I Turowianie w wigilj Boego Narodzenia po poniku kad stal pod nogi dla uniknicia wrzodw". Aby si pozby bolaka na nodze, zwanego siekiernic, radz w abnie (p. Krasnostawski) objecha na siekierze trzy razy po chaupie" a gdy to nie pomaga, obej n trzykrotnie na o p a k tj. nie po s o c u (od wschodu na zachd), lecz przeciwnie od s o c a . Guzy na szyi zamawiajcy (a) w oyni (p. Przemyski) egna tylcem noa (od kapusty) a potem zamawia temi sowy: Na gry, na lasy! Tam ci bdzie dobrze mieszka. Tam ci wiatr nie dowie je, Tam ci soce nie dogrzeje. Tam ci bdzie jak najlepiej, Wszystko krzepiej, Tam ci bdzie bardzo dobrze, Wszystko szczodrze. (M. Cisek Mater. etnol. w Zbiorze antrop. 1889 XIII 70). Bolczk mona w ten sposb zaegna: Bierze si z pieca nieco wgli i mwi si nad chorym: Prosz P. Jezusa i wszystkich witych, aby ten bolak tak si rozszed po ciele, Jak w. ewanielija po kociele. (Masw). Albo: Nie bl, bl, bolak, Bo ci Najw. Panienka kazaa, eby si nie budowa, eby si rozchodzi cichuko, Leguko Po tem grzesznem ciele, Jak w. ewanielja po kociele. A wszystkich witych dopomoc. (Maagoszcz). Od wrzodw i wielkiej choroby tak zamawiaj w Turowie: Gdy raz Pan Jezus ze zwolennikami wdrowa, Prosili i woali, aby od wrzodu Iekowa. Rozkaza Jezus, mwic: Na niemocne (ych) rce kadziecie" Cicha woda stojaa, Gdy matuchniczka Boa Syna kpaa. Nieche i ten wrzd cicho stanie, Mczka nie poruszy, y nie potarga, gnatw nie poamie! Prosz ja ciebie, Wystrzegaj si miejsca czowieczego, Przez Pana Boga moc, Syna Boego i Ducha witego pomoc. Zamwienie koczy si przeegnaniem i zmwieniem pacierza. Przeciwko gruczom (gruczoom) i bolczkom (wrzodom) wr(ka)

100
z okolic Siewierza takie odmawia zaegnanie: W Imi Ojca i Syra i Ducha w Amen. Najwitsza Panienka z Panem Jezusem drog napada (= spotkaa) bolczk z grucem. Kaj ty idziesz bolczko z ;nc?" Dy ja id do tego czowieka ochrzczonego, mianowanego S 'cfun (Piotrem i t. p ) , bd jego suszy, morzy". Ty jego nie ususzysz, nie umorzysz. Ja ci egnam nie z grzechem, nie z moc, (ale) Najsw. Panienki P. Jezusa i wszystkich witych pomoc". Przeegnaniem, jak na pocztku koczy si zamawianie. (M Fedorowski Lud z okolic arek 1889 It 252). Wrzd albo bolak w Czechach przyciskaj kawakiem wgla, a przeegnawszy trzy lazy chore miejsce mwi: Ja Ci zaegnywam fiolaku albo wrzodzie, W imieniu Pana, Ja Ci zaegnywam, Aby mi wicej nie rsl Jeste li z wiatru, id do wiatru, Jeste-li z wodv, ia ao wody, Jeste-li z ziemi, id do ziem:, A mnie (N. N ) pokj daj. Ku temu domomo mi Boe Ojcze i t. d. Po trzykrotnem tej formuy odmw 5 eniu dodaj: Amen. Strzelany w r z d w rodzaju r a k a zamawiaj w Prusiech wschodnich nastpujc formu, kti tu w przekadzie z niemieckiego przywodz: Szli raz trzej apostoowie, midzy sob bracia i spotkali Pana Jezusa samego. Dokd idziecie trzej apostoowie, miedzy sobi bracia?" Idziemy do chrzczonego - wymienia si imi chorego zamwi trzy razy dziewiciorny wrzd strzelany". Idcie i zamawiajcie moj moc i wszystkich swi ych pomoc, ten trzy razy dziewiciurny wrzd strzelany. Z czegoby powsta, czy z siedzenia czy leenia, czy od soca od gwiazd, aby si rozchodzi, cichutko, leguko, eby go nie trzso, ani rwato w lego ciele, w jego krwi, w jego mzgu, w jego kociach. Niech idzie na ciemne bory, w ciemne chmury, na twarde gazy, tam jego miejsce spoczynku a do dnia sdnego". Po odmwieniu pacierza i trzykrotnem pizezegnaniu si opuszczaj: amen. Z a s t r z a w palcu, albo o d b i t w nodce lecz w abnie przykadaic do miejsca, kiore obiera, ab, ag y ta c i g n c choiob o k o c i " zdechnie, drug i trzeci, a chory ozdrowieje. Gciy wrzd przybiera groniejsze rozmiary, na ; ey zapa kreta, ywcem lozKraja na p i tem o ada rany lub opryszczone miejsca. Sposobu tego uywaj inne ludy: Serbowie, Cne waci, Siowacy. Eawarczycy lecz abscesy, wkad jc chor cz ciaa do jelit wieo ubitego byda, np owcy, a naturalne ciepo zwierzere zmikcza absces i goi Dn nowotworw (raka) przykadaj w Niemczech ywego raca, yw ab, dopki me zginie, yw ale pozbawion skry.

101
mysz albo wieo zabitego gobia. Chwytaj te kreta, dusz go w prawej rce i nabywszy wskutek tego cudownej mocy usuwania guzw i nowotworw, lecz je przez dotknicie rk. rodkiem tym posugiwa si ju Teofrast Paracelsus w pierwszej poowie 16 wieku. Wrzd lecz w Kieleckiem przeniesieniem go na psa: pociera si chore miejsce wieym chlebem a ten chleb, ktry przej na siebie chorob, daje si psu; na wrzd w gardle daj do picia psie odchody. Celem pozbycia si wrzodw na ciele, naley je w Wigilj Boego Narodzenia potrze grochem, a nastpnie rozrzuci ziarno po drodze, kto groch pozbiera, ten wemie na siebie chorob". (Fr. GaweekPrzesdy w Radowie Mat. antrop. 1910X183). Wrzedzionk (wrzd) lecz we wsi Pudy (p. Radzyski) w ten oto sposb: Obsypuj wrzd gryczan kasz, a wycisnwszy ze troch materji (ropy) obwala si ni jabko i niesie tam, gdzie si trzy poty stykaj", rzuciwszy tam owo jabko i kasz, powraca si do domu, nie ogldajc si a chory wyzdrowieje. (J. Witowt. Leki ludowe Lud 1905 XII 265). Albo rzg z okoraka uderza si wrzodzionk trzy razy i rzg t rzuca si na drog, a wrzd od tego zniknie. Aeby nasa na kogo wrzody, uywa lud czeski nastpujcego sposobu: Wsypuje si grochu do nowego garnka i zakopuje go podczas ubywania ksiyca pod dzik grusz. A tyle wrzodw dostanie w czowiek na ciele, ile ziarn grochu byo w garnku; dopki garnek zakopany w ziemi, tak dugo chory jest nie uleczalny". (Czasopis czesk. Musea Praha 1853 str. 470). Wrzodu pozbywa si w Czechach chory zanoszc szmatk, ktr wrzd by owinity, w garnku do lasu, gdzie go zakopuj. Kto garnek znajdzie, nabawia si choroby, ktr pacjent tym sposobem straci. Wrzody leczy lud w hrabstwie Ruppin w nastpujcy sposb: Macza si pienidz w ropie wrzodu i rzuca na drog, aby go kto znalaz; kto go podejmie, nabawi si wrzodu a chory go straci. Podobnym rodkiem sympatycznym posuguj si w Bawarji: Po odmwieniu pacierza pociera si pienidzem miedzianym wrzd trzykrotnie i rzuca go si poza siebie, przed wschodem soca, na drog, i nie ogldajc si, wraca w milczeniu do domu. Kto pienidz podniesie, dostaje wrzodu, a chory wyzdrowieje. Gdy Wgier ma ropicy si wrzd, smaruje rop pienidz przez trzy pitki, zawizuje go w patek i rzuca na drog, a kto go podejmie, przejmuje na siebie chorob. Wrzd lecz ydzi w ten sposb, e okraj go sol i pienidzem, albo przyo do troch soli i cebul, poczem jedno i drugie zawinwszy w szmatk, rzucaj na gociniec, lub na rozstajne drogi, uciekajc z powrotem bez ogldania si, kto gaganek (pienidz) podniesie, ale ten zabierze wrzd. Przez martw ko rozumie lud polski i ruski, ruchomy guz podskrny na gowie, twarzy lub rku, napeniony tuszczem lub kaszk", std zwany take kaszakiem. Martw ko usuwa si przeegnawszy j rodkowym palcem lewej rczki umarego dziecicia (Kielce). Wocianin ropczycki martw ko gubi, okrelajc j koci umarego, znalezion na cmentarzu. Narol, zwana martwic czyli martw koci, zginie, gdy ko znalezion w polu przyoy si do niej t stron, ktr przylegaa do ziemi i zmwi si przytem:

102
Zdrowa Marjo. (Wola Zgobieska). Sposb na martw ko polega na przeniesieniu tej choroby: Zegna si dwiema kostkami wyrastajc ko, kadzie si owe kostki na krzy w drodze, a choroba udzieli si przechodzcemu tamtdy (Opaczyskie). Idzie si te na rozstajne drogi i kamykiem tu znalezionym lub kijem podkrela si martw ko, a zniknie niezawodnie. Wadz leczenia tej choroby posiada w zierni lubelskiej pierwszy czowiek" tj. pierworodny (przeytek wyobrae patrjachalnych). Potrzebuje 011 tylko wzi trzy razy do ust martw ko, chwytajc j lekko zbami, a wkrtce zniknie". Nie tylko w lecznictwie, ale wogle w obyczajach i prawie staroytnych narodw, tkwio gboko pojcie pierworodztwa, przywilej najstarszego syna: wynikao to z ustroju patrjarchalnego, ktry na najstarszego z rodzestwa, po mierci ojca, zlewa ca wadz i wszelkie prawa. Tward narol pod skr t. z. martw kostk na rce, nodze lub koo oka, dostaje si na Woyniu z cikiej roboty w nawskim (w przewodnim, tygodniu, a pozbywa si j e j nacierajc j kostk ludzk, znalezion na cmentarzu, ktr potem zanie naley na dawne miejsce. (J. Kopernicki Jurkowszczyzna Zbir antrop. 1887 XI 213). Mar tw kostk, ktr lud na Ukrainie dostaje przez patrzenie oknem na pogrzeb", lecz nacierajc j rk ludzk albo koci zabran z cmentarza. Nar na ciele lud ruski na Bukowinie leczy okraniem jej koci zmarego, a chory pozbywa si jej na zawsze. (R. Fr. Kaindl Am Urquel 1890 I 205), Przeciw martwej koci (lihnikost) na rce czyni zabobonny lud czeski nastpujce zabiegi: Idzie s i prost diog na cmentarz, nie odwracajc si i nic nie mwic, klka na wieym, niezasypanym grobie i przeegnawszy si koci nad rk, mwi: Nie ronij, nie ronij znami, Jako nie rosn kamienie, Od Chrystusa Pana stworzone. Albo podnosi si osonit doni ko z miejsca tracenia zwierzt domowych, pociera si ni martw ko i nie mwic nic i nie odwracajc si, kadzie j na dawnem miejscu- (Groliniann str. 184). Majcy martw ko w Niemczech idzie na pole albo do lasu i znalazszy przypadkiem ko padliny, pociera ni codziennie trzy razy chore miejsce na krzy i mwi: Koci! odpd mi moj ko". W Imi Ojca, Syna i Ducha w. Amen. Chorwat z martw koci ma przypadkiem znale ko, okreli ni do trzeciego razu krzyem chore miejsce i trzy razy powiedzie: Nie ronij, nie ronij znami, Jak nie ronie kamie. Od Chrystusa Pana narodzenia. Po tem zamwieniu kadzie ko na miejscu, skd j wzi, w tem samem pooeniu. Na Litwie chory na bolczk idzie na rozstajne drogi przy wietle przybywajcego ksiyca i patrzc na mwi: To, co widz, niech przybywa, to czego nie widz, niech ubywa". W Palatynacie grnym chory, majcy martw ko (Oberbein), szuka

103
w lesie przy wietle ksiyca, w czasie jego przybywania koci z padliny i zwrcony do ksiyca pociera ni chore miejsce, mwic wierszem, ktry tu w przekadzie podaj : Martwa koci! Pocieram ci, Koci odpdzam ci. Co widz, to ronie, Co pocieram, tego ubywa. Przemawia si tak po trzykro, poczem ow ko zwierzc kadzie si na swojem miejscu. W podobny sposb pozbywa si i lud szwabski martwej koci: Bierze si kamyczek, przyciska si nim na krzy" chore miejsce i trzykrotnie mwi: Kamieniu, kamieniu, odpd mi moj martw ko". Powtarza to si przy ubywajcym ksiycu o wicie przez trzy dni, rzuca si potem kamie za siebie, aby go nie widzie wicej, w kocu odmawia si Ojcze nasz. WOchsenfurcie idzie si na miejsce stracenia zwierzt, bierze wie ko, przyciska si ni na krzy martw ko i mwi: Martwa koci! ubywaj, jak umary w grobie". Wymwiwszy te sowa trzykrotnie, rzuca si ko poza siebie i odchodzi nie ogldajc si. W Gottschee kadzie si dwie koci z cmentarza na krzy i odnosi si je napowrt na miejsce, skd je wzito. Przy lej czynnoci nie trzeba si oglda za siebie, albo chory wraca ma tyem zwrcony do cmentarza, aby mu umarli nic zego nie zrobili. Martw ko, plamy wtrobiane i inne naroci traci si w Prusiech przez pocinicie tych czci ciaa rk umarego. (H Frischbier Ostpreussischer Alltagglaube Uruell 1892 III 247). I lud angielski (w Suffolku) leczy narocie przyoeniem do nich rki trupa. Mdra" leczya martw ko kobiety wiejskiej w Danji tym sposobem, e przez trzy czwartki (powicone u Germanw pnocy bstwom gromw) pocierajc chore miejsce swym palcem, zaegnywaa je przez odejmowanie od 9 do 8, od 8 do 7 i t. d. w kocu od 1 do 0. Rumuni lecz martw ko uderzajc trzykrotnie znalezion w polu koci, stron lec na ziemi. Brodawki, wogle narol lecz ydzi pocierajc j lub obwodzc trzy razy, rk zmarego. Ko martw radz okra po trzykro gow trupa. Pomie" na ciele noworodka albo ognipir dobrze jest zgarn rk zmarego". Aby si rce nie pociy, wystarczy dotkn si umarego". Jako rodek leczniczy u Sowian i ludw germaskich podaj zgniecenie w prawej rce kreta i dotknicie si ni chorego miejsca, albo ka pacjentowi zaywa sproszkowan ko z umarego i posypa ni raka. Z sympatycznych rodkw przeciw rakowi jest w uyciu nacieranie chorego miejsca rk zmarego dziecka, posuguj si tem w Polsce, na Ukrainie, u Serbw i in. Okadaj lub smaruj czciami ciaa zwierzcego, np. ywcem rozdardej myszy (Podole), kurczt, gobi (na Rusi) lub maci z rakw, ywcem ususzonych (Ukraina). Nowotwr zoliwy, zwany wilkiem, usuwa si na Biaorusi przykadaniem na p rozerznitej kury czarnej. Przez noc wilk zjada kur, pozostawiajc tylko koci", a nar ginie. Przeciw twardej, zoliwej naroli, ktr lud w Kotlinie nazywa wilcz-koci a Oczko w dzieku: Cieplice (Krakw 1578) zwie w i l k i e m , zalecano w 16

104
wieku, w b y d l f l t e r a z ( w i e o ) r o z p r t e , r c e a l b o n o g i w r a z i , a bl si odpdzi". W miejsce bydlcia brano mysze i szczury. Najlepszym sposobem usunicia skira, powszechnie rakiem zwanego, jest przyoy na miejscu bolcem rozpatane na poow kurcz" (Olkusz). Etjologja ludowa raka wskazuje, e przypisywano powstanie tej choroby zaszczepieniu jadu rczego. W okolicy Tarnowa powiadaj, e czowiek dostaje raka, skoro mucha, ktra siedziaa na zdechym raku, spocznie na twarzy czowieka. I na Ukrainie utrzymuj, e muchy s roznosicielami tej choroby. W wojew. wileskiem przypisuj rwnie chorob raka przeniesieniu przez much zarazkw z raka. Nieywego raka powiadaj nie trzeba zostawia na drodze, bo gdy mucha na nim usidzie, a potem uksi czowieka, ten dostanie raka". I w hrabstwie Ruppin zapewniaj, e raka dostaje si, jeeli mucha usidzie na gotowanym raku a potem uksi czowieka.

Rany z ukszenia wa, psa, pszczoy itd*

Przeciw ukszeniu psa wciekego podaje rkopis z 15 w., zawierajcy kazania acisko-polskie, nastpujcy rodek: Naley wypisa na kawaku sera lub chleba, ktry ma zje czowiek ukszony", nastpujce wyrazy: 4- iran -j- liran -4- k y r i a n . . . teopharan + cakapharam -{- s t o l i d o n " , a ukszenie nic mu nie zaszkodzi, przy pomocy Boskiej". Podobn formuk podaje rkopis p. n. Nauka jako robi maci, olejki itd. 1639. Na ukszenie psa wciekego" naley na chlebie palcem napisa: gryzia gryza dropty fibrenet Deus neus Item ira dei k i r i k i o n s t o l i d u s " i to da je wciekemu" (czowiekowi), a wyzdrowieje. Wyrazy s t o l i d u s (gupi, szalony) i k i r i k i o n (z greckiego nvQtog) przypominaj z pierwszego zamawiania: k y r i a n i - s t o l i d o n . wiadcz one o ksikowej ich piowenjencji, co tmaczy nam zamawianie od ukszenia wa. Na caej przestrzeni Rzeczypospolitej polskiej, zgodnie z wyobraeniami ludw pierwotnych, przedstawiaj sobie mij jako istot odznaczajc si nietylko cudownemi wasnociami, ale take moc dziaania, zarwno dobra jak i za. W pocity moe si zrasta. We przemieniaj si w zoto, albo w skrzydlate mije i smoki. Wzrok miji odbiera blask socu". .Znaleziona lub zabrana wom korona czyni posiadacza wszechwiedzcym". W daje moc zrozumienia mowy zwierzt i rolin". W chowany w domu przynosi caej rodzinie szczcie. Zaklte we otwieraj wszystkie skarby ukryte. Ale z drugiej strony gdy w przesunie si przez traw, ta zaraz usycha", gdy przepynie przez rzek, zatruwa jej wody", Lud nasz jak wogle ludy cywilizowanej Europy i plemiona barbarzyskie przekonany jest, e przez spoycie zwierzcia lub jego organw nabiera si waciwoci tego zwierzcia. Std wiara, e kto zje upieczonego ywcem wa", ten ujrzy wszystkie skarby na wiecie i bdzie ich panem". W przesdach ludu naszego zachoway si jeszcze szcztki prastarego kultu wy, ktrych poczytywano za bstwa, skadajc im ofiary, utrzymywano w wityniach i w domu, jako istoty nietykalne i wite. Nasi wocianie powiadaj, e grzechem jest zabicie wa". Zabit mij naley zakopa", czyli pogrzeba, w przeciwnym razie soce zami si czerwon plam, spadn grady na okolic". Zabjc miji spotka nieszczcie, bydo mu padnie, zuboeje umrze". (W Polsce, na Rusi i Litwie). W by i u Czechw duchem opiekuczym domu (had hospodarzik), gdzie zabij gada, tam umrze gospodarz domu, z zabiciem

106
samicy umiera gospodyni, zabicie modej gadziny powoduje mier dziecicia w domu. Przesd ten czeski zgadza si niemal dosownie z rzymskim, wymienionym u Cicerona o ojcu Gracchw. Wystarczy noszenie wa lub czci jego ciaa jako amuletu, aby przywaszczy sobie jego magiczne wasnoci: Kto w wigilj w. Wojciecha wa zapie, do (jzyczek) mu wyrwie i nosi j bdzie przy sobie, temu szczci si bdzie" (Stary Scz). Kto zabije wa, zdejmie mu skr z gowy i woy do laski lub do pugilaresu, bdzie mia zawsze szczcie". (Szczepanw) Nawet czci spalonego wa, nie zatracaj tych cudownych przymiotw: Polewka z gowy wa odmyka wszystkie zamki". Skra wa nie tylko przynosi szczcie, ale suy take za rodek leczniczy. Juhas albo baca w Karpatach leczy siebie i chudob od ukszenia wa wysuszon skr wa. Dziewczyna w Ropczycach, chcca mie bujny porost wosw, ma je obwiza albo tylko potrze leniskiem, dobrze te skrapia je wod, w ktrej namoka mija skrka (w arkach), baczy musi wszake, aby wosy co miesic (w nowy czwartek) obcina, bo by j ten w udusi, ktrego skr wylenion posiada". 1 na Rusi (w Bucykach) dziewczyna znalazszy lenisko, ktre w z siebie zrzuci, gotuje je i wod t myje sobie wosy, aby miaa dugie i gste warkocze, ale zabiegi to niebezpieczne, bo takie wosy owinwszy si w okoo szyji mog dziewczyn udusi". Sadem miji leczy lud Puszczy Sandomierskiej pryszcze pod jzykiem, zwane skoczk. Od powietrza morowego chroni w Krakowskiem nacieranie koo serca maci, do ktrej wchodzi sado wowe. Krla ww, odgrzebanego pod leszczyn, na ktrej ronie jemioa, ka w okolicy Zamocia ugotowa w oliwie i maci t posmarowa chleb, a czowiek zjadszy taki chleb z tuszczem wowym, odmodnieje i nabierze szczcia na cae ycie. Wywar z wa sprawia rwnie cudowny skutek. W wdce lub piwie wymoczony pyn ze miji, podany osobie, na ktrej zaley, wzbudza mio (Domaszowice), albo suy dziewczynie na porost wosw (w Polsce i na Rusi). Wocianie z okolicy arek mocz mij w okowicie od nowiu do nowiu i mijwki tej zaywaj o wschodzie i zachodzie soca przeciw febrze. Tyfus lecz na Puszczy Sandomirskiej okurzajc chorego, kadzc w izbie i przed chat dymem z palcego si na arze wa. I Rusini w Tymienicy uschym wem podkadzaj chorych. Proch ze spalonego wa suy w Krakowskiem za preserwatyw od ukszenia wy. Na bl zbw pomaga proszek .z potuczonego zba miji, chorob cz i bolczki lecz na Pokuciu przyoeniem linowiska na chore miejsce. Nadrabianie zalecaj skutecznie przeciw ranom pochodzcym od ukszenia jadowitych ww natychmiast silnie skrpowa ponad miejscem ukszenia." W Polsce, na Rusi i indziej przewizuj cz ciaa dotknitego wcieklizn powyej miejsca ukszenia, aby powstrzyma posuwanie si obrzku, albo wysysaj ran ustami. Tym ostatnim sposobem posuguj si Czesi, Niemcy i inne ludy europejskie. Murzyni w okolicy Sierra .eona po ukszeniu przez wa obwizuj mocno ran powyej zaraonego jadem miejsca i zwyczajem ludw pierwotnych a nawet i niekrych cywilizowanych wysysaj ran ustami. I plemi czar-

707 iych Snaneli ran z ukszenia wa obwizuje trzykroin e yk.em drzewa, aby jad me podchodzi w gr, Skad abo Skarbiec znakomitych sekretw I. K. Haura (Krakw l 7 5) podaje przeciw ukszeniu w?a nastpujcy sposb, ktrego z maem. zmianami do dzi uywaj: Chopak jeden gdy kosi sobiL k, uksi go w w nog, ktra mu opucha, wic wyKopa sobie ooek i w mego nala wody, ab nazbierawszy do tego, woy tam ow opucn nog, k re to zaby wyssay w jad i pozdycnay, a w si czowiek przez to wyleczy i tyle razy to czyni,pki owa nie stcha puchlina". Ukszonego przez mij tak samo dzi lecz w K r akowskiem: Do kwanego mieka, w ktrem mocz ran, wpuszczaj aby, jedn po drugiej, ktre jad ten zabija, a czyni to tak dugo, dopoKi ostatnia z nich nie wyjdzie z mleka yw, co jest aowodem, ze jad wyssany juz z rany zosta". Sympatyczny ten lek uywany jest i w innych krajach do rozmaitycn chorb. ab trzymaj na cnorem mieiscu, dopki nie zdechnie, wwczas zabierze ze sob chorob. Ukszonego przez wa okadaj w puwiecie Kamienieckim mysz lub ab, rozerwana na poow Rany z ukszenia zmiji uwaa lud ruski za urok, ktry trzeba odczyni podobnym sposobem - Wrzuca si w kwane mleko kilka ropuch i zanurza w nie cz ciaa ukszon. Owe aby przejm na s*eoie chorob, popuchr i pozdychaj, a chory bdzie zdrw. W okoli ~y Lepla na Biaorusi okadaj ran od ukszenia wa zielonemi abami. zamieniajc zdechre ywemi, maj one odcigac j^d i przez to gin. Chorwaci przykadaj do rany yw kur, dopki nie zginie, po niej drug i trzeci a tym sposobem kury wycigaj jad z rany. Przeciw ukszeniu gadziny zalecaj w Niemczech scnwyta ropucn, osuszy , i przecign ni po ran ; e. U k s z o n e m u p r z e z m i j radz nasi wieniacy zapa j, nadepta jej gow, rozerzn brzuch, wyj z mej sado i niem smarowa ran, albo te wrzuci mij yw do naczynia nape nionego wdk i smarowa ni ukszone miejsce. Lasowczyk (z Puszczy Sandomierskiej) ciga miji skr z ciaa, wyjmuje sadto i stopiwszy je, ukszonemu przez mij podaje w wdce do wypic.a Rwnie skuteczny jest nastpujcy rodek tame uywany: Po ukszeniu jadowitej triji wyssa krew z ranki i wypala to miejsce elazem rozpalonem do czerwonoci. Rusini n a c i e k a ran ukszo nego pizez mij jej mzgiem. W Dalmacji zalecai przeciw ukszeniu gadzmy gow jej utuc i proszek przykada na ran. Lud duski radzi przeciw ukszeniu gadziny uci jej gow i przyoy do rany. Stara kobieta u Snahelich przyrzdza na rany z ukszenia wa ma z ugotowanej wtroby i wntrznoci wa z olcerr rycynowym i maci t naciera ukszone miejsce. Tubylcy prowmcj. Ric (w Brazylji) wkadaj do wdki zb jadowitego wa i napj ten radz zazywa przeciw ukszeniu gadz-ny. Ukszenie wza lecz w opusznie nastpujcym sposobem: Chory ma na + ychmiast po ukszeniu biec co prdzej do rda, aby uprzedzi wza, ktry rwnie ma spieszy do wody. Jeeli cnory zaoa prdzej do celu zdy, gad padnie a czowiek pozbdzie si ja4ll. W po ukszeniu zdaniem grali w Zakopanem biegnie

108
natychmiast do wody, aby opuka si. Ukszony winien go uprzedzi i ran wymy, albo prdzej od wa dobiec do pokrzywy, a uzdrowieje. Po ukszeniu wa ma Podolak biec do wody i zanurzy w niej ukszone miejsce, wyprzedzajc wa, ktry rwnie peznie do wody, jeeli w pierwej przypeznie, czowiek umrze. Ukszenie gadziny (miji) leczy znachor na Pokuciu zamwieniem na wodzie, ktr chory pije i obmywa ciao. Wierz bowiem, e gadzina, skoro kogo uksi, biegnie zaraz do wody, aby si jej napi, a gdy si jej przeszkodzi dosta do wody, jeeli ukszony np. prdzej zamoczy ran w wodzie, to gadzina pknie, a ukszonemu rana si zagoi. Ukszony przez mij w Czechach spieszy do wody i myje w niej ran, skoro pobiegnie do wody rychlej od miji, uzdrowieje, gdy jad staje si nieszkodliwym. Na Morawach i w okolicy Studeny rozpowszechniony jest nastpujcy przesd lekarski: Ukszony przez wa ma biec do najbliszej wody i w pospiesza do niej, gdy przybiegnie prdzej od niego, ma si w t e j wodzie umy, a ukszenie nie bdzie miao zych skutkw; gdyby za w go uprzedzi, chory umrze z ukszenia wa (J. V. Grohmann Abergl. Bohmen 1864 str. 80). Lud niemiecki w Gottsche) radzi ukszonemu przez wa spieszy dowody, zanim j gadzina osignie, przytem nie wolno wymienia sowa: w, lecz zamiast tego mwi na nic" Przesd, e ukszony przez wa ma co tchu biec do wody, aby stan na miejscu prdzej od wa, istnieje w Wenecueli. I w innych krajach europejskich znaj przesd, e ukszony przez wa winien co tchu biec ku wodzie, a jeeli rychlej przybdzie od wa, ukszenie to mu nie zaszkodzi. (B. Gustawicz w Zbiorze antrop. 1886 V 181). rodek przeciw miertelnemu ukszeniu wa, aby co rychlej zdy do rzeki i ubiec w tem wa, przestrzegany ju byl w Palestynie, jak to podano w komentarzu Raschi (Berachot). Przeciw ukszeniu gadziny przykadaj nasi chopi skrk wow do rany (na zasadzie analogji . Ukszenie gadu lecz te u nas jak w innych krajach Europy przez zaklcie. Spotkawszy mij naley wymwi: mija, mija! Najw. Panno, podaj mi kija! A gadzina zlknie si tej groby i zostawi czowieka w spokoju. W okolicy Zamocia Polacy i Rusini gdy zapi wa, uywaj nad nim szeptw, egna, modw* i mwi: Gadu, gadu, (gadzino) Nie wypuszczaj jadu! A zaklciem takiem czyni go nieszkodliwym. Znachorka w Botnicy (p. Konecki) zaegnywaa chor od ukszenia miji nastpujc legend wierszowan: Sza Najwitsza Panna drog, Uksia j mija w nog. We piasku, wod podlewaj, Najwitsz Panienk wzywaj!" Po trzecim razie odmawia si Zdrowa Marja".

124
Zamawianie od ukszenia miji, padalca lub jaszczurki tak si odbywa w Chlewiskach (woj. Radomskie): Robi si stalowym noem Krzy nad wod w szklance krysztaowej i wvmawia si po trzykroi nastpujce wiersze: Szczliwa godzina bya, Kiej Przenajw. Panna Syna porodzia; N ech e i ta (.godzina) bdzie, ' k t r e j jaa ja hamowa bd. witego Jana truto Zmijem, mijic, Wrzecidzem, wrzecinic, Padalcem, padabc Jaszczurem, jaszczurzyr, (Stosownie d > tego, kto uksi.) Gdy adniejszy by, Jak te trunki pi. Za Bosk moc, Za wszystkich witych pomoc. Zdrowa Maryja... Pocztm daje si cnoremu napi troch tej wody i obmywa si m ukszone miejsce. Przykadaj te na ran m i j e z i e l e . imawianie od ukszenia wa przez znachora pow atu Radzyskiego zaczyna si pacierzem, poczem n a s t p u j waciwe zamwienie: Wymawiam Was Bo moc, Pana Boga pomoc! We, wyce, mije, mi.ice, Padalce, padalczyce, I wszelkie robaki! Z rozkwitu si urodzi, Djabe ci stworzy, Pan Jezus w ci ducha woy, A nie da ci adnego jadu, ani mocy. Przez Pana Eoga moc, I Syna Boego i Ducha witego pomoc. Jako ta woda odpywa, N-echze i to ciao spywa! W imieniu Boga Ojca i Syna i Ducha witego! Po zmwieniu tej formuy naley trzy razy dmucha na ukszone miejsce i oblewa je wod lub wyciera. Zamwienia znachorW z Lipnicy w Jasi dskiem) od ukszenia wa, od czczycy, kurdziela i dziugi, zaczynaj si i kocz przeegnaniem, poczem r.astpu<c waciwe zamwienie z wezwaniem choroby po imieniu, aby sobie wysza i opucia chorego, pod grob, ze j wytpi. Zaegnanie od ukszenia wa leczy znachor (ka), przyklkajc na lewem kolanie i mwic po dziewi razy: W iflfc Ojca i Syna i td. W, w, w!

110 Szkaradne imi, Szkaradne plemi, Ktre wypuci. Z czegoe si sprzeciwi! Id pod kamie, Id do wody, Id, gdzie soce me wieci I miesic nie dochodzi. W imi Ojca i td. Od 9 do 8, od 8-7, 7-6, 6-5, 5-4, 4-3, 3-2, od 2 do 1, od 1 do adnego* Bo ci zetrze ciemi Adomowe plemi. Po kadem zamwieniu naplu trzy razy na czowieka chorego lub bydl. Ukszenie miji lecz w parafji witokrzyskiej nastpujcem zamwieniem: Szed Pan Jezus ze w. Piotrem drog. w. Piotr si pozosta, a P. Jezus obejrza. Chod Piotrze!" Nie mog, Bo mi uksia mija w nog."" Zatrzyj piaskiem, wymyj wod, adne mijowe jady tobie nie zaszkodz. Na zagojenie rany, powstaej z ukszenia miji, wr z okolic Siewierza takie odmawia zaegnanie: Przeegnawszy si nakrela w powietrzu nad chorym potrojny znak krzya byle jakim, aby tylko znalezionym w polu lub na drodze, kawakiem zardzewiaego elaza Poczem mwi: Szed Pan Jezus z w. Pietrem, uszczypi go robaczek: Ide, Pitrz, do morza, wee piasku i wody, obmyj ten jad gadowy. W imi Ojca i Syna i Ducha w. Amen". (M. Fedorowski Lud 1889 II 253). Aby si przekona, czy ukszenie pochodzio od jadowitego gadu, zamawiacz na Woyniu (yd) przynosi wod, nie przymawiajc do nikogo swkiem. Do wody tej wkada n, a jeeli woda zakrcia si okoo noa, znak to, e w szkodliwy uksi. 'Poczem nastpowao zamwienie, powtarzane siedm razy, w jzyku mi niezrozumiaym. Zama wiacz na Ukrainie, ktry chowa ww w torbie, przykuwa pezajc gadzin sowami Sta serpeus, uti stabat sanctus Johonnes, dum Christum baptisavit. (Stj wu, jak sta w. Jan, gdy Chrystusa chrzci). Na Podolu bior niepocztej" wody, a wrzuciwszy w ni siedm prtw, zamawiaj temi sowy: Hanno, Hanuko! Ty uksia w nog, wpucia jad do serca, a z serca w kiszki, z kiszek w krew, z krwi w ko, z koci w skr, ze skry precz!" Poczem obmywszy ukszone miejsce t wod, daj choremu do picia. Ran z ukszenia wa tak zamawiano w gub. miskiej i witebskiej: Przeegnawszy chore miejsce, wypowiadano trzykrotnie te sowa: Szed Pan Jezus przez most; woda stana, niechaj te tak jad tej gadziny ustanie!" Lud na Biaej Rusi zamawia ukszenie miji temi sowy:

111 Dokd, mijo, pdzisz Przez krze i zarose?" Syn (miji) wylatuje, Odrodka nie bdzie. Sowa te naley wymwi trzykrotnie, nie oddychajc, przytem kadzie si na zranione miejsce kawaek chleba i ma gazk jody, przyciskajc je ostrzem noa do rany. Na Litwie zamwienie od ukszenia wa opiewa w przekadzie: Krlu pomienisty, Gadzin panie! Spjrz oczkiem Z pod twej korony Ww krlu! Odbierz do Od tego biedaka (biedaczki)! W Prusiech zaegnywaj ran z ukszenia wa, posypujc na ni trzykrotnie ziemi, przyczem mwi: mija kuje, Chrystus mwi: Jad, wychod z rany! Zbawienie z gbi serca! W imi Ojca itd. W Delfinacie (Francja) sprzedaj do dzi ziemi w. Pawa jako skuteczny rodek przeciw ukszeniu ww. Odnosi si to do legendy 0 tym witym, ktry osamotniony na dalekiej wyspie uleczy si od ukszenia miji posypaniem ziemi na ran rki. Ukszenie pszczoy lub osy lecz wocianie Krakowscy okadami z ziemi, ktra soca nie widziaa". Na miejsce u k s z o n e przez pszczo lub much przykadaj w innych stronach Polski ziemi zwyczajn lub glin. Rany z ukszenia miji radzi oboy ziemi Perzyna w dzieku: Lekarz dla wocian (Kalisz 1793). Lud Krakowski glinie, z wod zarobionej, przypisuje wasno w y c i g a n i a o g n i a . Obierzk na palcu lecz w okolicach Krakowa okadami z zarobionej gliny. Po odciciu czci ciaa, np. palca, chop ukraiski zalepia kikut ziemi". rodek ten zaleca ju Oczko (Na bole ka ziemi czarn, lust albo jej i"). A Plinjusz w Historji naturalnej prawi o ziemi na pwyspie Tauryjskim, ktra wszelkie rany gci. Miejsca ukszone przez pszczo nacieraj Rusini wilgotn ziemi 1 robi te okady z tej gliny (Zbara). Ukszenie pszczoy, osy lub pajka lecz w Czechach okadaniem ajna krowiego albo zimnej czarnej ziemi, tego ostatniego rodka uywaj w Austrji grnej. I Wgrzy zalecaj przeciw ukszeniu pszcz i os okady mokrej, nie chodnej ziemi. Jad z ukszenia pszczoy wyciga ziemia wilgotna, rdowa woda lub elazo. Jad pszczeli, osi, szerszeni itp. wyciga ostrze noa (z Gdowa), dlatego ukszenie pszczoy, osy itp. lecz w Polsce i na Rusi usuniciem da i przykadaniem do rany zimnego elaza.

112
Autor Sposobw domowych leczniczych" (Kalisz 1784) na zasadzie klin klinem wybi" radzi miejsce bolce natrze ochwytan pszczo" a puchlina i bl odejd. Pokszenie przez psa wciekego wywouje chorob, zwan wodowstrtem albo wcieklizn: znahor w Koniuskiem tak j zaegnywa. Bierze kawaek chleba, posmarowany masem, pisze na nim jakie tajemnicze wyrazy i daje do spoycia ukszonemu przez psa wciekego Nazywa to si o d p i s a n i e m wcieklizny Chorob t lecz owczarze w Poznaskiem zapomoc z a p i s y w a n i a . Na skibie chleba, posmarowanego masem, pisze si rysikiem upkowym wspak, pod gr, tajemnicze wyrazy: Saba Sada Sassgay Gayba itp. Tak podpisany chleb zjada doknity wcieklizn a do dni dziewiciu uwolniony bywa od choroby. Midzy papierami z XIX w. znaleziono nastpujcy sposb leczenia wcieklizny: Po przeegnaniu si naley napisa na opatku imi i nazwisko dotknitego chorob i t oto formuk: 4 - Erkrejson 4 " Katubijan 4 - Zawaty 4 -f Ostro 4- Odta 4- K y r a -f I r a -f Kata 44Katuza 4- Bryszcza -fBryzeda 4+ Bryndyos 4Alonus 4Amont 4* Dodaj za do tego wyrazy: Takowy chleb daj w Imi Paskie Amen", a dla wikszej pewnoci zazywa go chory tr/y razy na czczo. Na ukszenie psa wc ekego daj rady g ipodarskie (w rkopisie Bibl. Ossoliskich 1. 739 z XVI w| Lud 189 J V 80) te sowa napisawszy, da z czemkolwiek zje kademu stworzeniu: + Brezea 4~> Brezeda itd. 4~ Iran, Liran, i 4- Kirjan, 4- Karakon itp. Sposobu tego uywano ju w XV w. jak wiadczy zamwienie, wypisane na okadce zbioru kaza acisko-polskich z tego wieku: Przeciw ukszeniu psa wciekego naley wyrazy -+- iran -f-, liran 4" kyrjan -j- capharan 4" stolidon, napisa na kawaku chleba, ktry ma zje czowiek ukszony, a ukszenie nic mu nie zaszkodzi v przy pomocy Boskiej." W rkopisie czeskim z 15 czy 16 wieku (Cesky lid 1897 VI 292) mamy podobne zamawianie choroby, spowodowanej ukszeniem psa wciekego: zay napisane na kawaku chleba sowa: Yran -j- Kyran +- Kyryan + Kastagan 4- Kastaffan itp. W Rosji (gub. witebska) pisz na skrce chleba tajemnicz formuk, zaczynajc si od sw: 4 Iryon 4- Syryon 4- Kyrion, dajc to choremu i psu do zjedzenia. Przeciw wcieklinie, zwanej wodowstrtem, kad Czesi na ran sier z gowy 1 brwi psa, ktry pacjenta uksi, albo okadaj go t sierci, myj te ran moczem i przykadaj pomiot kurzy. W roku 1798, gdy sroya si w Chebie wcieklizna, dawano dotknitym ni chorym (nawet bydu) do spoycia kromki chleba z napisem anagramatycznym, uywanym w wiekach rednich,

Nabyte zn.eksztaicenie rki po zapaleniu Szpiku kostnego

Brodawka szyji na tle limratycznem

Misak Szczki dolnej ^arcoma).

Ziarnimak lfmtatyczny (Lymrho gianuloma)

Zdjcia fotograticzne Dr^Henryka Hilarowicza, docenta niw. lww

113 S A T O R A R E P O T E N E T O P E R A R O T A S Formuka ta aciska tetragramat czytana wzdu i szersz, w prawo i lewo, w jzyku celtyckim oznacza: Z powodu blw rany, zadanej rzutem dzidy". Pierwotnie suya jako amulet przeciw wymienionym ranom a pniej posugiwano si ni w innych sabociach. Spotykamy j w rkopisie z 16 wieku p. t. Libellus variarum medicinarum, zalecano j Serbom przeciwko ukszeniu wciekego psa. Uywaj jej do dzi w Rosji i Hercegowinie jako zapisu", ktry na skrce ciepego jeszcze chleba albo na liciu wierzby zadawany bywa choremu. Przeciw wcieklinie uywaj romaskie i germaskie ludy w Europie amuletu z formu Sator-Arepo, ktr napisan na skrce chleba zadaj ludziom i zwierztom, a spotykamy j w gbokich wiekach rednich. (H. Gaidoz La Rage et St. Hubert. Paris 1887 str. 197.) I na Islandji posuguj si (najczciej przeciw taczce) formu 25 liter, te stawione w kwadrat i w czterech przeciwnych kierunkach czytane daj to samo zdanie. Tych 25 liter tajemniczych, znanych w caej Europie,wypisuj i Prusacy (Neudorfu) i Niemcy(w hrabstwie Ruppen) na chlebie z masem, dajc to poksanemu do zjedzenia. Serbowie i Chorwaci, zarwno jak nasi chopi, utrzymuj, e poksanemu od wciekego psa nabrzmiewaj yy pod jzykiem i tworz tam mae, biaawe pcherzyki, w ktrych po przeciciu znaj duj sier psa. Jako skuteczny rodek zalecana jest formuka satorowa podana w wieo upieczonym chlebie. Formuka ta redniowieczna, czytana z lewej ku prawej stronie i odwrotnie, jakote z gry na d i przeciwnie, daje ten sam tekst. W Kuleszczynie pisz atramentem, na kawaku skrki chlebowej, prcz formuki satorowej szereg wyrazw sympatycznych", jak tatra albo aron -f- aaron sytost ewron -j- eewron boba liron -j- liliron itp. mirum Zamwienie od ukszenia psa i gadziny zdradzaj pochodzenie indyjskie. Przynajmniej sowa uywane przy zaklciach, jak np. Sarp nutes Sirkiwajen przyjte s z jzyka sanskryckiego. W jednym z kociow w Akwizgranie rozdzielaj midzy lud bocheneczki chleba, znane pod imieniem w. Huberta, jako skuteczne lekarstwo przeciw wcieklinie i epilepsji. O staroytnoci tego rodka wiadczy wzmianka w pimie Arriana De venatione, w ktrem podany jest chleb jako lekarstwo dla psw, uywane przez Celtw. Myliwi uywali go w Xl wieku przeciw ukszeniu wciekych legawcw. Czowieka dotknitego wcieklizn, czyli z a p a m i t a e g o , lecz w ukowcu zamawianiem. Prtem zoto wierzbiny, na wiosn citym, owija znachor na zgiciu kosmykiem czarnej weny, wyskubanej baranowi z lewego boku w maju, i zanurzywszy do szklanki z wod -wicon, kropi obecnych przy wietle gromnicy nowej, ktra jeszcze .Uzdrowienie ludu". 8

114 przy konajcym nie wiecia. W Maogoszczu tak brzmi zaegnywanie: Szczliwa godzina bya, Kiedy P. Marja syna porodzia. Szo trzech braci rozbjnikw, rozbjn drog. Nadszed ich sam P. Jezus: Kaj wy rozbjnicy idziecie?" Na Lwow gr wcieklizny zaegnywa". Idcie, zamcie gazk cisow i weenki jarzcej. Idcie, omiecie, dopiero wecie wiconej wody, dopiero kropcie, zaegnajcie, nie swoj moc, tylko Bosk moc, wszykich witych dopomoc". A ja te kropi, a ja te egnam, nie swoj moc. tylko Bosk moc. Panie Boe dopom mi i wszyscy wici, Matko Boska Czstochowska i Piekosowska, dopom mi. Owczarze w grach witokrzyskich, ktrzy zaegnywaj deszcze, burze i pioruny, umiej take zaegna wcieklizn i robaki, zalege w ranach. Oto formua zaegna od wcieklizny" owczarzy z parafji Brzeziny (w Kieleckiem): Sa matuchna grn drog, Spotka ci j som Pon Jezus: Gdzie to idzies, matuchno moja?" ,,Id-ci ja zaegnywa od tej wciekej bestyje."" Id-e, id matuchno moja, Zaegnaj-e Bosk moc I twoj, matuchn dopomoc. (O. Kolberg Lud 1886 XVII 112) Zamwienie od ukszenia psa skaonego (wciekego) rozpoczynaj w Ostrwkach pacierzem (Ojczenasz), poczem nastpuje: Nasz Pan Jezus Chrystus gdy ze zwolennikami swymi wdrowa, Piosili Go, aby od skaonego psa i suki lekowa. Rzek im: Lekujcie (leczcie) przez Pana Boga moc I Syna Boego i Ducha witego pomoc! Cicho woda w morzu stojaa, Gdy Matuchniczka Boa Syna swego kpaa. Nieche ywieja (mija) cicho lega, kiyczka maju (ksiyc majowy) wydawa jadu. Przez P Boga moc, Syna Boego i Ducha witego pomoc. Po przeegnaniu chorego obchodzi go zamawiacz trzy razy w okoo, zoywszy rce, jak do modlitwy. Spotkawszy psa wciekego, mwi na Biaorusi trzykrotnie nastpujce zamwienie: Szed Pan Jezus przez wie, Nie uksi go aden pies. [lepym si urodzi, lepym niech zdechnie] Tak i mnie niech uksi! Dla uprzedzenia wybuchu wcieklizny u poksanego przez psa naley zje serce upieczone z psa wciekego, ktry poksa chorego* (omyskie) Na ukszenie psa wciekego zalecano ju w rkopi-

115
sie zeszego wieku nastpujcy rodek: Trzeba dosta tego psa, ktry uksi, zabiwszy go, wtrob z niego wyj, na ran od ukszenia on przykada od godziny do godziny, potnie jad wycignie, a potem jakimkolwiek gojcym plastrem atwo zagoi", Bugarski lud zaleca, w razie ukszenia przez psa wciekego, zabi psa i serce jego zje albo spali i trzy razy przeze przeskoczy. (F. S. Krauss Am Uruell 1891 II 129.) Na Biaorusi poksani przez wciekego psa pij wie krew tego zwierzcia, chopi tamtejsi ucinaj kawaek ogona psu i oblizuj ociekajc krew. W Poockiem ucinaj szczeniciu kawaek ogona, aby je uchroni w przyszoci od wcieklizny. Autor niemiecki ze rodka ubiegego stulecia radzi rwnie, po umyciu rany z ukszenia, zay sproszkowan wtrob, serce i mzg wciekego psa. W Szkocji wyjmowano wciekemu psu serce, suszono je nad ogniem i po sproszkowaniu dawano poksanemu w napoju, w innych stronach podawano wtrob do jedzenia. Bengalowie otwieraj wntrznoci wciekego psa i wyjmuj ze drgajc jeszcze wtrob i kawaek z niej, na wieo ze krwi, podaj poksanemu do spoycia. Gdy pies skaleczy kogo z ludu, wycinaj u nas sier z tego samego psa i okadaj ni albo popioem z niej ran, ktra szybko si zgoi. H. Spiczyski w ksice O zioach tutecznych i zamorskich (Krakw 1556) przeciw ukszeniu przez psa wciekego radzi siers jego starszy co nadrobniej z biakiem, stuc pospou a rozmoczywszy wen, na ran przyoy". W ksidze rkopimiennej z 18 wieku czytamy: Dosta sierci naskubanej lub skry kosmatej z tego psa wciekego i kawaek na t ran przyoy. Na ukszenie psa i wcieklizn pomocne jest podkurzanie ukszonego sierci psa wciekego. Uywaj tego rodka nie tylko w rdzennej Polsce, ale take na Woyniu, Ukrainie, zarwno w leczeniu jak i do czarw. Tak np. gdy kupione bydl tskni za swem towarzyszami i ryczy, okadza si je sierci bydlcia, ktre oboki niego stao w stajni. Rany z ukszenia psa lecz na Polesiu wystrzygajc z gowy tego psa sier, ktr pal a dymem z niej podkurzaj. Wcieklizn lecz i na Rusi, wystrzygajc z gowy psa ktry chorego uksi sier i podkurzajc ni pacjenta (O. Kolberg Lud 1888 III 170) Gdy wcieky pies uksi, medycyna ludowa czeska radzi dosta troch sierci z owego psa i okadzi, a rodek ten pomoe. (Grohmann str. 184) Ukszonego przez psa wciekego lecz Chorwaci przykadaniem na ran sierci tego psa. Ukszenie psa lecz Rumuni okadzajc chorego sierci z gowy i brwi tego psa. Ukszenie psa wciekego lecz Sycylijczycy sierci tego psa, przyoon na ran". Francusi w Bretagne i Duczycy ucinali szczypt sierci psa i kadli na ran w tem przekonaniu, e ksajcy jest najlepszym rodkiem przeciw ukszeniu". Cervantes w jednej z Moralnych nowel" p. n. Cyganka w Madrycie, podaje podobny sposb leczenia ukszonego przez psa modzieca zapomoc okadw sierci tego psa, co w Hiszpanji do dzi bywa stosowany. I otysze uywaj przeciw wcieklinie okurzenia sierci psa. Wcieklizny, w mniemaniu ludu ukraiskiego (p. Czehryski), nabywa si od wciekego psa, jeeli np. chop bos nog wstpi w pian psa, gdy si o niego otrze,

116 ady PO pies zym wzrokiem orzuci, duchem nieczystym owion. Na to baba znachorka ma skuteczny rodek: zdejmuje szczenita", tak si nazywaj pcherzyki utworzone pod jzykiem, ktre baba rozpalonym prcikiem wypieka. (A. Podbereski Materjay ludu ukrain. w Zbiorze antrop. 1880 IV 81). Ukszonemu przez psa wciekego w Belgradzie znachorzy wyjmuj przez zacicie z ciaa wciekych pieskw", sprawcw wcieklizny, co ma chorego uzdrowi. Wcieklizn lecz w Boni puszczaniem krwi, pod jzykiem chorego, aby czarna krew spyna i yy si oczyciy. Utrzymuj bowiem, e wcieklizna wciska si w postaci robakw do krwi, ktre si pod jzykiem rozmnaaj. Arabowie w Tunisie zadaj lekarstwo powodujce krwawienie moczu, w ktrym lud widzi mae pieski w ciakach krwi pynce. Serbowie wcieklizn lecz te nastpujcym sposobem: choremu czowiekowi puszczaj krew pod jzykiem, psu ucinaj ogon, w ktrym zbiega si caa wcieklizna. Zdarzay si te wypadki, e nieuleczalnych, wcieklizn dotknitych, zabijano palami z potw albo duszono kocami, ktre im na gow zarzucono" (Am Urquell 1890 I 70-2.) Wodowstrt (wcieklizn) w okolicy Rhnu usuwaj nastpujcym rodkiem sympatyczym: Ucina si choremu kawaeczek paznokcia z kadego palca u rk i ng, zawinwszy te obcinki w pateczek lniany, kadzie si rakowi na piece i rzuca na biec wod w kierunku prdu, mwic: wszelk chorob, bl i udrk rzucam w t rzek" (Am Urquell 1898 I 19). W okolicy Gdowa rany poksanych przez psa wciekego wypalaj rozarzonem elazem. Lud ukraiski pojawiajce si u dotknitego wcieklizn pod jzykiem pcherzyki nazywa s z c z e n i t a m i i usuwa je rozpalonym prcikiem. Wcieklizn lecz na Litwie podobnie jak w Polsce i na Rusi wrzucajc do mleka koziego kawa zardzewiaego, rozpalonego do biaoci elaza, albo ow spalony na popio, dany do miodu. Przy bolach reumatycznych wkadaj do pocieli rozmaite przedmioty ze stali lub elaza. Lud z okolic Wielunia zadaje wciekemu a jak mwi z a p a m i t a e m u czowiekowi lub zwierzciu osuszon i posypan na chleb z masem choink z c i s u . We wsi Stradomiu zabezpieczaj szczenita od wcieklizny, dajc im cis dziewi razy wicony. Wcieklizna zdaniem wocian Tarnowskich odnawia si jak kada cisza choroba na nowiu, lecz j rwnie ciszyn. Wodowstrt t. j. wcieklizn leczy si w Augustowskiem przez spoycie kilku ziarn datury, zwanej rzep durn, ktra naley do gwatownych trucizn i wydaje wo przykr. Rumuni w Siedmiogrodzie zmywaj ran z ukszenia rolin, zwan Merul lupului i przywizuj do rany nieco sierci dotyczcego psa. W leczeniu poksanych przez psa wciekego bacz w Nieszkowicach na silne skrpowanie zranionego czonka nad miejscem ukszenia," aby z niego jad nie udzieli si zdrowej krwi w caem ciele. Lud w Dzianiszu utrzymuje, i czosnek, zjedzony z upin, odpdza psa wciekego od czowieka" (B. Gustawicz w Zbiorze antrop. 1882 VI 220), co podobnego twierdzi Sz. Syreski w 16 w.: Kto zjad czosnek, jest cay dzie zabezpieczony od uksze jadowitych bestyj". (J. Rostafiski w Zbiorze antrop. 1895 XVIII str. 16.)

Choroby skrne.
C h o r o b y s k r y , niestety do czsto jeszcze wystpujce wrd ludu z powodu nieczystoci, nosz rne nazwy, od wionianek lub wioniwek (t. j. piegw) poczwszy, a do trdu, zwanego u grali sropem. Etjologja ich jest natury mistycznej. Nabawi si ich moe, kto rzuca na ziemi szumowiny z rosou, kto z nienawici obsypany zostanie proszkiem z kreta, spalonego w ogniu (Piczw). Jak powstaj? Gdy kobieta, majc zo do kogo, potrze mu twarz brodawkami indyka, to pokryj go krosty nieuleczalne" (Z. Wierzchowski Z Tarnobrzeskiego, Zbir antrop. 1890 XIV 203). Wysypki na twarzy, wyrzutw na rkach lub nogach dostaje lud mazurski (z Waw) przez obsypanie proszkiem, ktry przyrzdza czarownica ze spalonej ropuchy krostawej. Czarownica zadawaa obsypk na Mazowszu (pruskiem) w ten sposb: schowawszy opatek, nie poknity podczas komunji, wieszaa go, kadc pod nim kawaek chleba, wtedy krew P. Jezusa kapie na chleb", a gdy ten wyschnie, proszkiem jego o b s y p y w a a ludzi, z czego powstaway rne o s y p k i i owrzodzenia na rkach lub nogach. Pryszcze na twarzy powstaj te od wstrzemiliwego ycia, a ustpuj po spkowaniu. Przesd ten znany jest w Polsce, na Rusi i Litwie. Wgrw dostaje si, zdaniem ludu Krakowskiego, z powodu ostroci krwi, a mniemanie to jest powszechne w Sowacji, Styrji, Bawarji i Lesie frankoskim. Wysypki, zwanej przez lud koszul, dostaje dziecko ruskie, jeeli wejdzie do chaty kobieta, majca menstruacj, uwaana powszechnie za nieczyst. Krosty czy wysypki dostaje si w Islandji z talerza, ktre pies przestpi, lecz za kaleczc uszy psu, aby z rany, zwanej mark, popyna krew. Dzieci ydowskie, ktre przejdzie przez wyrzucone na ziemi szumowiny, dostaje krost na ciele lub ogniopiru. Wyrzuty skrnezdaniem ydw maopolskichobsypi tego, kto na odchody ludzkie sypie arzce wgle i popi (B. W. Schiffer Alltagglauben Am Urquell 1893 IV I 11). Powszechnie midzy ludem panuje przekonanie, e krosta na jzyku powstaje z obmowy. Chcc wic ukara tego, ktry nas obmawia, bierze si szpilk i kuje ni chusteczk, wymawiajc przytem po kolei wszelkie przypuszczalne nazwiska. Jeeli si trafi na t osob, ktra nas rzeczywicie obmwia, to j e j si zaraz zrobi podobna krosta na jzyku". (Z okolic Krakowa). (W. Kosiski w Materjaach antrop. 1904 VII 56). W podobny sposb dowiaduje si Krakowianin, kto go obmawia: pociga z lekka za rzsy u powieki, wymawiajc za kadym razem imi znajomych; przy czyjem imieniu wyrwie si

118
rzs, bdzie to znakiem: e ta wanie osoba nas obmawia. Radz te wi "omn ec ak osoo", a gdy y )dga lnie, -osta znika i bl ustaje. 5z. Gonet Z Andrychowa Lud 18<\3 II 332). Opryszrzenie. wedle wyobraenia ;udu ruskiego jest wypywem obnawiania i plu<ia na ogi^, a przesd ten jest przeytkiem kultu ognia, za ktrego zniewaenie czekaa kara Komu si zrobi pcherzyk na jzyku, o tym powiadaj Czesi, e musia kogo odmawia. (Czasopis czeskeho Musea 1854 str. 542). Pryszcze na jzyku wiadcz u Chorwatw, e chorego obmawiaj albo le o nim mwi. Gdy u kogo nad Niemnem poka si pryszcze na jzyku, powiadaj, e to wskutek obmowy. Aby wywrze zemst na sprawcy, radz naku pcdoek swoiej koszul^ a wwczas u obmwcy pryszcze na jzyku wystpi". Pryszcz na jzyku oznacza u dawnych Prusw okamywanie przez jak osob. (M. L. Dawid Preussische Chronik XVI w. Kmgsberg 1812 I 150V Przeytkiem zooteizmu, prastarego kulru zwierzt, jest przesd naszego ludu, odnoszcy si do powstania choroby, e kto zabije skowronka, dostaje wyrzutw na twarzy, a ktoby wybra gniazdo jaskek (pi iklta), temu zrobi si strupy na twarzy albo parchy, a nawet moe kto umrze w tej chacie". Kto doni, ktr trzyma jaskk, potrze sobie twarz, albo kto tylko zeosu gniazdo jaskki, ten dostanie piegw albo krost mode bowiem jasKki maj krost. Dlatego dzicwcz w Guszynie, gdy na wiosn pora pierwszy zobaczy jaskk, uciera sobie rkami twarz. Piegw dostaje si na Rus: od wyjmowania gni a zda jaskek, ktre mszczc si za to na wino wajcy, obsypuj go piegami od dotknicia si twarzy po trzymaniu jaskki. Leki, przewanie natury mistycznej, zostaj w zwizku z iaskk. Dla pozbycia si piegw myj twarz, ujrzawszy pierwsze jaskki podczas ich wiosennego przylotu, orzyczem woaj za niemi: Jaskki, jaskki! Wecie sob'e wionianki. (de|mcie ze mnie wionianki). Od psuc'a gmazd 'ajkczych utrzymuje lud nadn-emeski dostaje si wyrzutw na twarzy. Ujrzawszy pierwszy laz na wiosn jaskk, trzeba natychmiast si umy, a pozbywa si piegw. Kto z ludu w Morawji jeszcze w XVII stuleciu zobaczy p erwsz jaskk, my sobie twarz, uywajc tego rodka przeciw piegom Piegw oozbywa si dziewcz czesKie gdy usucha nastpujcej rady: Zobaczywszy pierwsz ja3kk na wiosn, ma j zabi i krwi jej zmy sobie twarz'. (Grohmann 1. c. str. 184). I ydzi zabramaj psu gniazd jaskczych a ktoby ten zakaz przekroczy, dostaby wyrzutw na twarzy". Aby si pozby piegw, ydz\ w b. Krlestwie ujrzawszy pierwszy raz na wiosn jaskk, myj sobie natychmiast twarz Szeroko rozpowszechniony jest przesd po<d wielu ludw tej i tamtej pkuli, e spanie lub przebywanie na tych miejscach, gdzie byy jakie zwierzta w po'u, czy w lesie, nabawia ludzi choroby". Taka pierwotna etjologja liszaji jest na ziemiach Polski powszechn. LL/I ",iemi dobrzyskiej utrzymuje, e od chodzenia po tych miejscach, gdzie ko si tarza, dostaje si liszajw*. Chop serbski przekonany jest, e od nastpienia na miejsce, zgrzebane przez psa, dostaje si wierzbu. Na Rusi wierz, e dostaje si bszai od no-

119
cowania na tych miejscach, po ktrych chodziy wilki, albo na ktrych konie si tarzay. I wieniacy nadniemescy wzbraniaj przechodzi przez to miejsce, gdzie ko si tarza", aby nie dosta choroby skrnej i w niej si nie tarza. Ktoby z Rumunw stpa po tem miejscu, gdzie si tarza ko, dostaby wysypki na twarzy albo bolczki u stp. Ktoby z ludu niemieckiego nastpi na to miejsce, na ktrem tarza si ko, ten dostanie brodawek. Lud wgierski utrzymuje, i nie naley ka si, ani nawet przekracza tego miejsca, na ktrem ko si tarza, gdy dostaje si z tego wysypki, zwanej po wgiersku lheveres tj. tarzanie si konia. (A. Drfler Katzensporn. Am Urquell 1892 III 119). I u ydw dostaje liszajw ten, kto przestpi przez miejsce, na ktrem tarzaa si klacz". Ko, w wyobraeniach ludw europejskich, jesl zwierzciem duchoweni, nosi na swoim grzbiecie ducha, ma co demonicznego w sobie, przeczuwa mier. Lud w Norwegji utrzymuje, e w domu, przed ktrym ko si tarza, umrze mczyzna. Na grzbiet zwierzcia, noszcy duchw, zwala te lud szwedzki demona choroby. Tatarzy w Krymie opowiadaj, e wilki na wiosn kpi swe dzieci w morzu; gdy si po nich ludzie na tem miejscu skpi, nabawiaj si choroby. Wrd ludw innych czci wiata rozpowszechniony jest przesd, e spanie lub tylko przebywanie na tych miejscach, gdzie byy zwierzta, nabawia ludzi choroby skrnej. Poniewa liszajw dostaje si, przechodzc przez to miejsce, gdzie si ko tarza, dlatego chcc si ich pozby, radz u nas powtrnie przej przez to miejsce, albo namaza je ros zebran z szyby przed wschodem soca". (S. Udziela Mat. z Ropczyc Zbir antr. 1886 X 96). Osoba w Augustowskiem, dotknita liszajem, zbiera palcem o wschodzie soca ros z szyb okien i smarujc ni liszaj, powiada trzykrotnie: Dzie dobry! (dobry wieczr) liszaju, Precz winia M a s z a j u (?) Dzie dobry, panie liszaj! Nie bd jutro, tylko dzisiaj. (Olsztynek). Na Ukrainie obmywaj liszaj potem z okna, startym o wicie ponawiajc to przez trzy dni, albo lin na czczo smaruj liszaj w okoo, mwic: Liszaj, liszaj! Z wimi ci mieszam; winia stara ma, Nie daa ci ssa. Liszaj leczy lud czeski ros z okna, a zwilajc ni chore miejsce, tak do niego przemawia: Liszaju, liszaju dziki, Nie rb si szeroki, ydzi w pitek miso jedz, Niech i ten liszaj zjedz. (J. Nebesky w Czasopisie czeskeho Musea 1853 str. 480).

120 Dobrzyniacy i lud ukraiski (w powiecie Czehryskim) zalecaj .liszaj potrze spocon koszul i zakopa w ziemi; koszula zgnije, a liszaj zginie". (A. Podbereski w Zbiorze antrop. 1880 IV 79). Liszaje naciera lud we Woszech podobnie jak u nas lin wydzielon na czczo, przez syna noszcego imi Septyma albo czowieka bdcego sidmym synem. Wr dobrzyski tak zamawia liszaj: Miejsce zapalone okrelajc na okoo, robi dziewi krzyykw powicon kred, i mwi trzykrotnie: O, ty liszaj, Nie tu ci pisaj, (pisz) Ino w kociele na supie, I u ksidza na... chaupie! W kocu chory odmawia trzy Zdrowa Marja. (M. Fedorowski Lud 1889 II 255). W okolicy Czstochowy okreliwszy go trzy razy, mwi si: Liszaj 1 Nie tu si pisaj, W stodole, na supie, Starej babie na d... albo: Liszaj, u kogo sypia? W starej chaupie, Na malowanym supie... Wysypki i liszaje usuwa si w Czechach, okrajc je do trzeciego razu now ig (szpilk), ktr potem pod oknem strzechy zakopuj. Liszaje zamawiaj te przy ubywajcem wietle ksiyca, w pitek, przez dziecko zrodzone w niedziel. Stojc pod wierzb, zacieraj piaskiem liszaj a do krwi, i mwi: Liszaj! Z wiatrem znikaj! Poczem w biecej wodzie umywa si chore miejsce w imi Trjcy w. Albo o wicie, gdy okna okryte s ros, maczaj w niej palec i dotykajc nim liszaja mwi: Liszaju, liszaju dziki! Nie zataczaj si szeroko! ydzi w pitek miso jedz, Niech ci liszaju take zjedz. Chorwaci zamawiaj t chorob nastpujcemi sowy: Liszaj! znijd z... na pit, Z pity na ziemi 1 Bierze si trzy somki, wie je na krzy i kadzie na banty. Rosjanie (w gub. Nowogrdzkiej) tak zamawiaj liszaj: Zataczajc lin koo pod siestrzanem poway, opisuj ni liszaj i mwi: Nie rozszerzaj si; Nie id dalej! Sta na tem miejscu i gi! Liszaje

121
usuwaj w okolicy Hohenstein (Prusy), pocierajc je palcem, maczanym w rosie z okna i mwic: Dzie dobry! panie liszaj! Nie bd jutro, jeno dzisiaj! Dziecko duskie, majce liszaje, przeprowadza si przez pomie, albo zapala si nad koysk ogie, trzy razy wzdu i tyle wszerz, przez trzy wieczory. Estoczycy utrzymuj, e liszaje dostaje si przez siadanie na miejscu, gdzie przebywaj p o d z i o m k i (maalused). Chcc si pozby liszai, naley pj na to miejsce i zoy owym duchom podziemnym jak drobn ofiar, zakopujc j w ziemi. Madiarzy (w komitacie Bekierskim) zamawiaj liszaj nastpujcem zaklciem: Liszaju, usychaj, Jak w grobie Umarli wysychaj. Sta si, jak uscha ga Albo zwidy kwiat. Nasz P. Jezus zawsze najlepszy. W etjologji ludowej brodawek wlok jeszcze swj niky ywot wyobraenia o powstaniu chorb przez t. z. zwierzta duchowe, jak we, aby i pazy. Brodawki, przez lud nasz zwane kurzawkami, kurzejkami lub kokoszankami, pojawiaj si u tego, ktry bierze ab do rki albo podnosi dojrza kurzawk. Silne pocenie si rk leczy w okolicy Krakowa noszenie w rkach abki zielonej, ktra spada z deszczem, a gdy zginie, przeniesione na ab pocenie ustaje. Czarn krost, zwan przez lud ydwk z powodu nieczystoci dostawali jej najczciej ydzi leczy lud dobrzyski przykadaniem rozdartej aby. I Huculi nosz pod pach ab, aby si pozby pryszczw. Sowacy przekonani s, e choroby tej dostaje si od zwierzt domowych, dlatego za najlepszy rodek uwaaj spalenie sierci dotyczcego zwierzcia i posypanie chorego miejsca pozostaym proszkiem. Staroytni Germanowie przypisywali niektrym ptakom cudowne wasnoci wcigania w siebie materji chorobowej, dlatego przykadano do ciaa choremu ptaka (Brachvogel); jeeli choroba mu odpowiadaa, wsysa j, w przeciwnym razie zostawia jad w ciele chorego, ktry wskutek tego musia umiera. Do dzi lud w Czechach (niemieckich) trzyma gobia, w Bawarji turkawk, w izbie, aby przycigay r, od czego ptactwo ma dostawa czerwone nki. Ju Plinjusz zaleca przeciw ry wydobycie zapomoc elaza konika polnego z ziemi i roztarcie go w rku. Brodawki, zdaniem ludu dobrzyskiego, powstaj przez opryskanie aby wod, (dlatego nie wolno bra aby do rki). 1 Rusini przypisuj powstanie brodawek abie, ktra czowieka osika. Zdaniem ludu styryjskiego nabywa si brodawek przez dotknicie aby. W terapji ludowej nie zaniky jeszcze przeytki ofiar zwierzcych, jakie w dobie przedhistorycznej skaaano bstwom celem odwrcenia chorb. lady tego prastarego sposobu leczenia zachoway si w okolicy Przeworska: Brodawki gin, jeeli si je posmaruje krwi zmo-

122
d e g o gobia, czystego, niewinnego ptaka. W Lubelskiem smaruj te wie krwi zwierzt, ktra gadzi brodawki. I. K- Haur w Skadzie albo Skarbcu (Krakw \76i), poleca na wytpienie brodawek: ogon wgorzowi uci i krwi jego smarowa brodawki. Autor dzieka Compendium medicinae. (Czstochowa 1789) kae naciera brodawki krwi wieo zabitego byka. Piegi na twarzy usuwaj w Stradomiu okadajc je wieo rozdartym gobkiem lub dotykajc modem gsiciem. Wrzody i rany goi wylizanie przez psa w Tarnowskiem i na Rusi poudniowej. rodek to odwieczny, wspomina o nim pismo w-w opowiadaniu o azarzu i jego chorobie. Zlizywanie wrzodu przez ludzi lub zwierzta znane jest u ludw romaskich i germaskich. Lud nasz, zarwno z innemi ludami (So.vian, Germanw), jako rodka sympatycznego uywa pocierania trzy razy na krzy krwi miesiczn. Brodawki znikaj u ludu ruskiego na Podolu przez smarowanie krwi z miesiczki. Na Rusi poudniowej zabijaj wrbla, a ukrciwszy mu gow, na tem samem miejscu smaruj jego krwi brodawki. W Beskidzie zalecaj zarzn zajca przy zachodzie soca i we krwi skpa chorego, a doda do kpieli krwi z zarznitego kota". (J. Sznaider Z ycia grali nadomnickich. Lud 1912 XVIII 181). Na Ukrainie ciepemi jeszcze jelitami ubitej w tym celu kuny owija si brodawki, biegnie na drog nie ogldajc si, a jelita same si rozwin, a z niemi powypadaj (rzekomo) brodawki. Smaruje si je rwnie krwi gobia albo aby. Aby si pozby brodawek, smaruj je Wendowie w Prusiech krwi gobia, ktremu w tym celu gow urwano, poczem egnaj si. Dotyka si brodawki misem kradzionem i to zakopuje si pod rynn, a gdy miso zgnije, zgnij i brodawki (Olsztynek). Czesi pocieraj brodawki kawakiem surowego misa i mwi podczas dzwonienia na pogrzeb nastpujcy wierszyk: Dzwon pogrzebowy dzwoni, nie wiem komu, Brodawki, idcie z domu, A tamtego pogrzebi A was take zakopi. W okolicy Donhoffstadt pociera si brodawki krwawic gow wieo rozcitego szczupaka, ktrego potem zakopuj w ziemi, gdy szczupak zgnije, znikn brodawki Madiarzy smaruj brodawk krwi kreta albo dotykaj przypadkiem znalezion koci, zamawiajc j na nowiu. Lud ydowski rozrnia brodawki rodzaju mskiego i eskiego", te ostatnie gorsze s, bo si koc" (mno si). By je usun, radz nasi ydzi posmarowa je krwi gobia" albo potrze misem surowem", a nastpnie zakopa w ziemi, a gdy miso zgnije, brodawka zniknie". Jako skuteczny rodek wytpienia brodawek poleca lud polski: Zawiza na nitce tyle wzekw ile jest brodawek, zakopa je w ziemi, a gdy nitka ta zgnije, brodawki znikn". K r o s t y martwe czyli kokosianki leczy si u nas w podobny sposb: Nitk, na ktrej wie si tyle supw, ile kto ma krost, zakopuje si w ziemi, w miejscu wilgotnem, a skoro ulegnie zepsuciu, krosty zgin. Aby z w i z a tj uwolni si od wrzodzianek, naley wzi pikny sznu-

123
reczek, nawiza na nim 9 supekw, otrze o swoje wrzodzianki, i sznureczek ten porzuci w miejscu, gdzie wiele ludzi chodzi. Kto przechodzc podejmie taki sznureczek, w ktrym chory zawiza swoje wrzodzianki, ten je dostanie. (Mysakw p. warszawski). Mazurzy pruscy zwizuj na nitce tyle wzw, ile si ma brodawek i nitk t rzucaj ydowi na worek, a brodawki zgin. Albo inny sposb pozbycia si ich: Nad brodawkami wi supeek z wenianej nitki, a woywszy go pod biegun wrt w stodole, uciekaj stamtd popiesznie, nie ogldajc si za siebie". (J. Gluziski w Archiwum domowem 1856). Lud rosyjski posuguje si w tym celu rwnie wzekiem nici, ktry w gnoisku zapycha. Hucu pozbywa si w podobny sposb tych naroli: Wie na nitce albo na sznurku tyle wzekw, ile jest brodawek, zakopuje to pod okapem dachu, mwic: Jak ta nitka (sznurek) przegnia zczeznie, tak niechaj moje brodawki przez zgnicie korzeni przepadn. Lud czeski zaleca 1823 r. wytpienie brodawek (albo kurzawek) nastpujcym sposobem: Bierze si ni utkan przez niewinne dziecko, obwizuje si ni brodawki i zakopuje j w czasie ubywania ksiyca pod okapem domu". Albo zamoczon nitk podwizuje si broiiwk trzem i wzekami i egnajc si, zakopuje ni pod drzewem, a gdy ona zgnije, znika brodawka. (asopis eskeho Musea 18^3 str. 480). Podobny sposb leczenia spotykamy w Prusiech. Gdy kobieta ma brodawki, mczyzna zawizuje nie widzc ich tyle wzekw, ile jest brodawek i zakopuje nitk w ziemi, a brodawki znikn. Odwrotnie mczyzna usuwa na tej drodze brodawki kobiece. Majcy na ciele brodawki w Wulkowie (Ryppin) zawizuje tyle wzekw na nici, ile ma brodawek, i rzuca nitk do wieo wykopanego grobu, albo zakopuje je w miejscu gdzie soce ani ksiyc nie wieci", a gdy nitka zgnije, odoadaj brodawki". Brodawk obwizuje lud niemiecki dbem yta, ztego w czasie ubywania ksiyca, poczem wze zakopuje si pod okapem strzechy, a gdy zgnije, brodawka zniknie. Albo zawizuje si j nici, ktr uprzda dziewczyna niewinna (czysta") podczas ubywania ksiyca, po zdjciu nici w imi Boe zakopuje si j pod rynn dachu, a gdy ta zgnije, brodawka odpadnie. Podczas tych zabiegw nie wolno oglda si, ani poruszy brodawki (z Austrji wyszej). Brodawek pozbywa si w Marchji brandenburskiej, robic tyle wzekw na dble albo na sznurze, ile osoba ma brodawek i te wzeki zakopuje si pod okapem, albo: przyciska si do brodawki kawaek kradzionego misa i daje go si psu do zjedzenia W Ditmarskiem wi tyle wzw, ile jest brodawek, a nitk zakopuj w miejscu odwiedzanem; gdy nitka zgnije, znikn brodawki. Kto znajdzie nitk i j podejmie, ten dostaje brodawki na rce. Albo pocieraj brodawk gow wgorza, ktr zakopjj, albo grochem (bobem), ktry rzucaj przez rami do studni a brodawki znikn. (H. Volksmann Am Uruell 1892 III 229). Zimna kpiel w wilj Boego Narodzenia, w ogle woda z dwunastnicy (od 1-ej nocy do 3 Krli), kpiel rzeczna w Wielki pitek, posiadajce tajemnicz si czarw, chroni przed wyrzutami skrnemu W Boe Narodzenie, o wicie, id wieniacy z Jeleni my si do rzeki lub pod studni, aby si uchroni od wszelkich wyrzutw

124 n a ciele. Wszelkiego rodzaju w y r z u t y , k r o s t y i w r z o d y , bolaki i guzy gin od wody biecej (rzecznej lub rdlanej) i rosy zebranej w naczyniu w Wielki pitek, przed wschodem soca. (S* Udziela. Z Ropczyc Zbir antrop. 1886 X 96.) Oto sposb na k r o s t y i bolaki: W Wielki pitek, staje si nad brzegiem rzeki pyncej z poudnia i mwi: Witam ci wodo rejna (czysta,) co omywasz kamienie i krzemienie, obmyje i mnie grzeszne stworzenie. Kmie z okolic owicza ma nastpujcy rodek na krosty: Idzie do glinianki i obmywajc si, mwi: Glinionki, glinionki! Umyway si tu winki. 1 ja umywa si bd, Pki tych krostw nie zbd. Woda krosty zabierze z sob, byle chory odchodzc, nie obejrza si, boby mogy do niego wrci. Zdrowy za skpawszy si w tem samem miejscu, nabawi si krostw. Pielgnowaniu skry i wosw powicay od wiekw dziewczta wiele stara. Jako jeden z najskuteczniejszych ku temu rodkw uywane jest do dzi u wielu ludw europejskich mycie niegiem marcowym. (W Polsce, na Rusi, w Styrji, Bawarji i in.) Dziwczta wiejskie myj si te wod zebran w czasie grzmotw i piorunw albo wod deszczow, a rodek ten znany ju by w rednich wiekach. Krost i innych wyrzutw skrnych pozbawiaj si Rusini kpic si w rzece w Wielki czwartek przed wschodem soca (O. Kolberg Pokucie 1888 III 166) Chorzy na wyrzuty skrne w Czechach id w Wielki pitek, przed wschodem soca, do rda albo do studni i po odmwieniu pacierza, w ogrodzie, z twarz zwrcon na zachd, myj sobie twarz i szyj i przekonani s, e to ich uch tor; i od wszelkich wyrzutw skrnych. W innych stronach dotknici t chorob skacz do rzeki i zanurzaj si pcd wcd trzy razy. (Czasopis eskeho Musea Praha 1855 str. 44, 183 i in). W Czechach zachodnich pocieraj w i l k a ros z okna albo lin, bran na czczo do uytku. Na chorob w i l k a zapadajcy chorzy we Francji pielgrzymuj do witego miejsca w Lourdes, aby si tu napi i wykpa w wodzie, majcej cudown mcc uzdrowienia. Chorzy na wrzody i wysypki wocianie niemieccy (w Braunau) id w Wielki pitek, przed wschodem soca, do rda, aby si umy. a wrzody i wysypka znikn. Midzy ludem w Polsce, na Rusi, w Czechach i Niemczech istnieje przesd, i brodawek nie naley cina, gdy z krwi ich wyrastaj nowe brodawki. (Czasopis eskeko Musea 1855 str. 55). W caej Europie rozpowszechniony jest przesd, e brodawki s do tego stopnia zaraliwe, i kropla krwi z niej spada na ciao wytwarza now brodawk. Z samego liczenia brodawek a nawet wzekw tak utrzymuj nasi wocianie nabawia si tych naroci skrnych. Lud czeski zabrania liczenia brodawek, kto je liczy, dostaje je sam na tem miejscu (np. na rce), co je mia obcy, a tamten si ich pozbywa. Przeciw brodawkom zalecaj Niemcy na lsku: trzykrotne przeegnanie ich w czasie ubywania ksiyca wieo upieczonym, gorcym chlebem. Ale nie naley ich liczy, boby si przeniosy na inne czci

125 ciaa. I ydzi utrzymuj, i kto przeliczy cudze brodawki, ten je zabiera." Kto w Lubelskiem ma brodawki na rkach lub nogach, uwaa jak dwu swywolnych chopcw jedzie na jednym koniu" i wstecz rzucajc za nim wieche somy z buta, woa: Dwojaki, dwojaki! wecie odemnie brodawki", a niezawodnie je zabior. Kto z ludu czeskiego ma brodawki, ten na widok fury, wiozcej drzewo, woa do parobka: We z sob brodawki", a te pjd za wozem i czowiek je utraci. (Grohmann 1. c. str. 231) Lud bugarski zaleca pozbycie si brodawki w nastpujcy sposb: Na widok dwu osb, jadcych na ole, naley zawoa: Moje brodawki na was dwu! W Niemczech pozbywaj si w podobny sposb brodawek: Gdy przejeda dwu jedcw na koniu, naley wskazujc palcem, szepn na nich: Wecie tego trzeciego, tego trzeciego", (tj. brodawk). U Mazurw w Prusiech wschodnich zamawiaj w ten sam sposb brodawki, rzucajc je na przejedajce wozy. Podobny zwyczaj zachowa si w Bawarji, gdzie brodawki przenosi si na trzech jedcw. Brodawki wyzbywa si dotknity niemi w hrabstwie Ruppin woajc do chopa, siedzcego na wozie, z dwoma komi na przodzie a jednym w tyle: Ty, masz je!" W Danji i Holsztynie posuguje si podobnym rodkiem sympatycznym przeciw brodawkom. Do przejedajcych dwu jedcw na jednym koniu, albo do przebiegajcego rumaka (biaej maci) woaj: Koniu, we je z sob, Moesz lepiej nosi odemnieI Przyczem pociera si trzy razy brodawk. Przeciw brodawkom radz we Woszech: gdy jedzie dwu ludzi na jednym koniu, woa si za nimi, by zabrali sobie kurzejki". Brodawek pozbywa si wocianin polski, obwizawszy je nitk, ktr rzuca do trumny. Albo: Gdy nieboszczyka chowaj i wanie w dzwony bij, trzeba i do wody biecej i wod t obmy brodawki" (Olsztynek) Brodawki leczya znachorka na Pokuciu w ten sposb, e kazaa zwiza brodawk nitk i t wrzuci wraz z grudk ziemi do grobu, w chwili spuszczania trumny*. (St. Piotrowicz Znachorka ze wsi Bortnik Lud 1907 XIII 217). Kto z ludu czeskiego ma brodawki, idzie na cmentarz i pociera niemi ros z dziewiciu grobw. Albo niech natrze brodawki kawakiem misa, podczas dzwonienia na pogrzeb, byle nie wiedzia komu i powie: Dzwon pogrzebowy dzwoni, nie wiem komu; Brodawki, idcie z domu, A tam tego pogrzebi 1 was take zakopi. Poczem ma zakopa pod okapem miso a gdy ono zgnije, zgubi si brodawki. Albo wreszcie syszc dzwonienie na pogrzeb, majcy brodawki idzie do rzeki, zmywa je wod i mwi: Teraz dzwoni umaremu. Co myj, niech znika, W imi Ojca itd.

126 Lud w Lesie czeskim naciera brodawki piszczel czowieka umarego, kadzie ko na tem samem miejscu, skd j wzi i nie ogldajc si, wraca, a brodawki znikn. I Rosjanie pocieraj brodawk rk umarego albo wieem misem, ktre potem zakopuj. Majcy brodawki na rce w hrabstwie Ruppin idzie za pogrzebem i dotykajc palcami brodawek, woa za umarym: We je z sob!" Albo majcy brodawk robi na niej rk umarego trzykrotny znak krzya. Dotknity niemi mieszkaniec Prus idzie milczc, podczas dzwonienia na pogrzeb, do bic.:cej rzeki, zaczerpnie pen do wody i myjc ni brodawki, mwi: Dzwoni umaremu do grobu, Zmywam swe brodawki (Labiau). Pieprzyki i znamiona (Muttermal) lecz w Ennstal dotkniciem rki umarego, zwaszcza dziecka. Dzieci, majce wysypk albo inn chorob zewntrzn, pocieraj w Niemczech szmatk, ktr myto umarego, poczem kad j do grobu, a skoro tam zgnije, choroba dziecka zniknie. W okolicy Elberfeldu lecz obrzmienia i brodawki, naroci i wysypk, wrzody i stwardzenia, ocierajc je o ciao umarego albo myjc je nad wod, przy biciu dzwonw na pogrzeb. (O. Schell Zur Volksmedizin im Bergischen Am Urquell 1893IV 153). O zbawiennym wpywie umarego na yjcych wiadczy zalecany nad Renem rodek leczniczy przeciw brodawkom: wystarczy z lekka potrze ciao umarego, albo rk jego przesun po brodawkach agdy.ciao umarego ulegnie zniszczeniu, znikaj i brodawki; ten sam rodek znajduje zastosowanie do wrzodw, wysypek, naroci, t. z martwych koci i tp. (O. Schell Uber den Zauber mit dem "mensch. Krper. Uruell 1892 III 209). Wysypk na twarzy, rkach i ciele leczy w Albanji pocieranie pasem umarego (mczyzn pasem bezdzietnie zmarej kobiety, kobiet pasem bez dzietnego mczyzny). Brodawek pozbywa si Islandczyk nacierajc i je ziemi z grobu. Aby si pozby brodawek, patrzy Mazur pruski n ksiyc w peni i mwi potrzykro: Tam (wskazujc na ksiyc) co jest, a t u (dotykajc brodawki) nic nie ma". Powtarza si to przez trzy dni z rzdu, a brodawka zginie. Albo spogldajc na ksiyc, przemawia si temi sowy: Na co patrz, niech przybywa, czego si dotykam, niech ubywa". Ponawia si to trzy razy z rzdu, zawsze w pitek, przed peni. (Olsztynek). Wrd szlachty zagonowej w okolicy Brzean zachowa si nastpujcy obrzd leczniczy w celu pozbycia si brodawek u tki: Zamaczaj pomiota w pomyjach w wigilj Boego Narodzenia, po smaruj niem rk, natr popioem, wyjd na dwr i do miesica (ksiyca) wystawiwszy rk, mwi: eby moja rka bya taka czysta, jak ty miesicu czysty". Brodawki zamawiaj Czesi pnocni podczas ubywania ksiyca, sowami zwrconemi do ksiyca: Co widziaem, niech przybywa, czego dotykam, niech ubywa. W imi Ojca, Syna i Ducha w. (bez: Amen). Na Woyniu i Ukrainie ujrzawszy po raz pierwszy ksiyc na nowiu, polewaj trzy razy brodawki wod niepoczt, patrz w ksiyc na nowiu, albo idc w kierunku zachodzcego ksiyca i obmywajc rce, mwi: Dwa id, trzy cignij. Wecie

143 sobie brodawki"! W grach, nad omnic, radz: jadc podczas nowiu na wini, przemawia: Miesicu (ksiycu)! daj mi jajeczka, A ja ci dam brodaweczki". albo zawin pienidze w chustk i rzuci na drog, kto znajdzie pienidze, ten przyjmie brodawki". (J. Schnaider Z ycia grali nadomnickich Lud 1912 XVIII 178). Brodawek pozbywa si chory w Landsbergu (Marchja brandenburska), mwic przy ubywajcem wietle ksiyca nastpujce zaklcie: Co widz, to grzech, Co czuj, znika wnet. Chory w hr. Ruppin bierze, albo lepiej, kradnie kawaek misa wieprzowego, smaruje niem w pitek brodawki i patrzc na ksiyc w czasie przybywania, mwi: Co widz, niech przybywa Co smaruj, niech ubywa! Poczem zakopuje si miso pod cebrzykiem a gdy miso zgnije, znikn brodawki. Albo podczas peni ksiyca, o 12 godzinie, chory wychodzi w milczeniu z domu i patrzc na ksiyc, posuwa rk trzy razy po brodawkach, w kierunku posuwania si ksiyca od wschodu na zachd i za kadym razem mwi: Ksiyc przyszed I zabra brodawki. Chory, majcy zoliw" wysypk, robi rk umarego w milczeniu trzy razy znak krzya nad chorem miejscem i w pitek wieczorem, gdy ksiyc wieci, dotykajc wysypki, mwi nastpujce zaklcie: Co widz, (tj. ksiyc) niech ronie, Czego si dotykam, niech maleje. W imi Ojca, Syna i Ducha w... Brodawki, zwane kurzajkami, gubi u nas nastpujcym sposobem: Jabko dzieli si na cztery czci i kad z nich dotyka si po kolei kurzajki, poczem wszystkie czci jabka, zwizane nitk, zakopuje si w ziemi, gdzieby ich nikt nie zobaczy. Czyni to naley podczas ostatnie] kwadry, kiedy ksiyca ubywa, aby z nim i brodawki znikay. Inny sposb przeniesienia tej choroby: Z wrzedzionki ( w r z o d u ) , obsypanej kasz gryczan, wyciska si troch materji, owala ni jabko i rzuca si je wraz z kasz tam, gdzie si stykaj trzy poty, pozbywszy si tym sposobem choroby, wraca do domu. nie ogldajc si, a wrzody znikaj. Albo rzg z okaraka" bije si wrzedzionk do trzech razy, rzg t wynosi si na drog a choroba ustpuje. Wrzedzionk chorego trzeba trzy razy okrzesa (okry) cebul, ktra chorob na siebie przejmuje, zawiza w woreczek i wyrzuci na drog. Kto woreczek w z cebul podniesie, tego obsypi wrzedzionki, a chory pozbdzie*si ich na zawsze. Chcc si pozby wrzodw na ciele, naley je w wilj Boego Narodzenia potrze grochem, a nastpnie rozrzuci ziarno po drodze; kto groch pozbiera, ten wemie na si chorob. Na Mazowszu pruskiem, grochem, szperklub

128 misem ktre maj by kradzione pociera si brodawk, poczem rzuca si je w wod, ogie lub zakopuje si w ziemi, a gdy one zgin lub zgnij, znikn i brodawki. Wie si na kadej brodawce trzy wzeki i nitk, ktr je obwizano, zabija si w otwr drzewa, a dopki ona tam tkwi, nie bdzie brodawek. Na Ukrainie wrzucaj do pieca, po za siebie, tyle ziarn prosa, ile jest brodawek, mwic: Zgicie, przepadnijcie!" Brodawek pozbywa si na Rusi i Litwie przez przewizywanie wzekw na nitce, ktr zakopywaj w ziemi na rozstajnej drodze. Albo zawizuje si na surowej nitce tyle wzekw, ile chory ma brodawek, i zakopuje nitk pod progiem. Znalazszy na drodze groch gotowany, przesdny Czech poanosi go i pociera nim brodawki podczas ubywania ksiyca. (Grohmann l.c. str. 1723). Chopi w Poedze (Slawonja) pozbywaj si brodawek, obwizujc je nici, ktr nazajutrz rzucaj w ogie. Kto chce brodawk straci, musi w Westfalji czeka a do pieczenia chleba, gdy piec napalony, naley z ciasta, przeznaczonego do wypieku, wzi kawaek i natrze nim milczc brodawk, poczem rzuci go w piec i nie odwracajc si, oddali na dawne miejsce. (Am Urquell 1890 1 34). W Szlezwiku pocieraj brodawki misem woowem lub cielcem, sonin, jabkiem, albo cebul itp. zawsze podczas ubywania ksiyca i rzucaj je w ogie, albo zakopuj w ziemi, pod okapem, aby zgniy, a brodawki znikaj razem z owemi przedmiotami. Obwizuje si kad brodawk czerwon nitk jedwabn, po odwizaniu za zawizuje si tyle wzekw, ile brodawek i zakopuje to w ziemi albo rzuca w ogie. (H. Theen Volkmedizin Am Urquell 1892 III 249). W celu pozbycia si kurzawek (brodawek) kraje si wieo upieczony chleb, jeszcze z par, egna go si podczas ubywania ksiyca i daje zje ptakom, bierze si potem kolorow nitk, piuje" ni w brodawce trzy gbokie wcicia w ksztacie krzya i zakopuje w ziemi. (Knauthe. Am Urquell 1891 II 130) Dotknitego brodawkami w Le ; cestershire (Anglji) wiod do drzewa osikowego, kuj kor szpilk, potem brodawk i znowu drzewo, na tej drodze pozbywa si chory brodawek. Do niedawna spotykano w Anglji, po wsiach, drzewa naszpikowane takiemi szpilkami. W Sycylji rachuje si kurzajki i bierze rwn im liczb grudek soli, ktre rzuca si w gorcy piec, skoro zniknie sl, znikn i zarocie. Albo te bierze si somk jczmienn z kolankiem, przecina si j wzdu i dotyka somk kadej z osobna kurzajki, szepczc odpowiednie zaklcie, potem obiedwie czci trzeba zwiza jedwabn nitk lub koskim wosem i zakopa a gdy somka zgnije, zniknjkurzajki". W Syberji wschodniej zawizuj tyle wzekw na nitce, ile jest brodawek a nitk zakopuj w ziemi, na rozdrou. ydzi w b. Krlestwie polecaj przeciw brodawkom:po trzykro okry pomiot, potrze misem surowem i zakopa je w ziemi, a gdy miso zgnije, brodawka znikni", albo brodawk potrze grochem i rzuci go w piec, poczem uciec, by nie usysze trzeszczenia". Do rodkw sympatycznych w leczeniu brodawek naley ocieranie chlebem. Lud ziemi dobrzyskiej zaleca rozkrwawi kokoszanki, chlebem wytrze i w piec rzuci". Rusini oprowadzaj brodawk dokoa okruszynami chleba (buki), wypadajcemi z ust podczas jedze-

Chopiec z potworn rk i piersi, wczcy si po kraju lerzony w szpitalu lwowskim 1839 i

Przerost sutkw "Z Instytutu anatomji patoiogiuz iei uniwers Pro1. Dr. W Nowickiego i)

Dziewczyna z kolawetr- nogaui (Z k uki choib dziecicych Dr. Groera, proi. uniw. 'wow.)

Przerost jzyK i leczony w Krakowie 1837 r (l ibljoteki Pawlikowskich Teka 41. Nr 2355 .

129
mia, albo wod, ktr obmywano chleb wyjty z pieca, myj rce, poczem wylewaj wod do pieca. B r o d a w k u dzieci lud niemiecki leczy w ten sposb: Dotyka si brodawki groszem i wyrzuca go przez okno, kto pienidz podejmie, dostaje brodawki, a chory j traci. Brodawki pociera si we Francji koci albo gwodziem, ktry rzuca si poza siebie, nie ogldajc si. Albo kradn tyle grochu, ile jest brodawek i przy wietle ksiyca rzucaj go do studni. W Poitou kad do woreczka tyle kamyczkw, ile jest brodawek i rzucaj na drog, kto podniesie woreczek, dziedziczy brodawki. Wosi odliczywszy tyle ziarnek grochu, ile brodawek, id nad most i rzucaj je przez piece w rzek, wracajc omijaj most, aby nie dosta brodawek. Kurze brodawki chop od Gniezna pociera wiechciem z buta, znalezionego na ce w rosie, i przez gow but przerzuca, nie ogldajc si, aby nie cign na siebie choroby. W kowicach polecaj pocieranie kamieniem uranym, albo otarcie o posadzk w kociele podczas Podniesienia. Zmywaj je te wod bystr, wodospadow, do trzeciego razu, poczem natr kamykiem z tej wody i kad go na tem sainem miejscu". Wreszcie stosuj do brodawek metod nagany i obrzydzenia. Kto zauwaywszy u czowiek* brodawki, s p l u n i e i powie, e s b r z y c k i e, a on si zawstydzi, brodawki zgin niebawem, jeeli atoli ta nagana nie zrobi na nim adnego wraenia, pozostanie ona i bez wpywu na brodawki". W Lesie Czeskim chorego przy wietle ubywajcego ksiyca smaruje si sonin, ktr zakopuje si pod oknem domu a gdy sonina zgnije, brodawki znikn. Lud czeski radzi dotyka si kadej brodawki innym grochem, poczem ziarna te grochu zawizuje si w szmatce i rzuca je podczas ubywania ksiyca poza siebie, na ciek, nie ogldajc si". W Rosji rozcinaj jabko i potarszy niem brodawki, wi obie powki i zakopuj w ziemi, aby zgniy. Niemcy posuguj si w tym samym celu jabkiem, majcem podobne naroci, zwane brodawkami. Chop niemiecki (Ryppin) znalazszy przypadkiem kamie przy drodze, podnosi go i trzykrotnie dotyka nim na krzy rodawki, poczem kadzie go na tem samem miejscu, skd go wzi. W okolicy Herzberga po brodawkach pociga si trzema ziarnami grochu i rzuca je do studni z wod, kto groch podejmie, dostaje brodawek, ktrych si tamten pozby. Majcy brodawk w okolicy Nowego Yorku, kradnie tyle igie, ile ma brodawek (albo przecina szpilk brodawki) i owinwszy igy (albo szpilk) w papier, rzuca je na drog, kto je podejmie, dostaje brodawki i wyzwala chorego. Lud Kielecki rozrnia kilka rodzajw r y : w i e t r z n a , gdy z wiatru powstaje, s u c h a , ktra objawia si w boleciach koci, r o z l e w a j c a si na zewntrz itp. R na twarzy lub w nosie gubi w ten sposb: Ucina si czerwonemu kotu, samcowi (w ktrym zy duch siedzi) koniec ogona i ciekc krwi smaruje si w tem miejscu, gdzie boli (p. Gostyski). Aby pozby si r y, polecaj dla mczyzn smarowanie chorego miejsca krwi z ogona kota, dla kobiet z ogona kotki (od arek). Albo mysz yw przedrze i krwi posmarowa miejsce zajte przez r". (Pod Pockiem). W agowie radz: czarnemu kotu uci koniec ogona i krwi pomaza chorr miejsce".
Uzdrowienie ludu" 9

130 J. Rulikowski w U r y w k u w s p o m n i e , z drugiej poowy 18 w. podaje ten oto sposb gubienia ry: Wyszukano na ws. czarnego kota bez najmniejszej odmiany, ucito na progu siekier* kawaek ogona i nas la owano nim na twarzy miejsce r zajte", a chorob ustpia. rodkiem profilaktycznym od ry jest na Ukrainie roztarcie pluskwy na twarzy lub na cnorem miejscu. Wewntrznie podaj dwie krople krwi z ucha czarmgc kota w czerwonem wi nie. Smaruj te, podobnie jak w okolicy Krakowa, ci karp.a. Rce natarte skrzekiem abim lub robaczkiem (ukiem) witojaskim, przez ca dob niemyte, maj na Woyniu przez rok cay wasno leczenia ry trzykrotnem dotkniciem chorego miejsca. Przeciw r y radz nad Niemnem: 3 razy 9 robaczkw witojaskich rozetrze na doni i naciera ni dotknite r miejsce 3 razy*. W Niemczech przykadano na r ciep jeszcze krew na wiosn ubitego zajca. R na twarzy lecz w;.okolicy Elberfeldu w ten oto sposb: api kreta, zabijaj go jednem uderzeniem w gow i w broczcej krwi zwierztka zmaczan wstk owijaj szyj, a choroba ustpuje. (O. Schell Volkmedicin im Bergischen Am Uruell 1893 IV 154). Rumuni na Wgrzech ucinaj koniec ogona lub uszu czarnemu kotowi, smaruj uciekajc krwi zaognione miejsca ry, przywizujc do niego odcite czci kota. rodki lecznicze tej kategorji, sigajce gbokiej staroytnoci, s objawem szcztkowym krwawych ofiar, skadanych demonom tej choroby. Spalenie naley rwnie do najpierwotniejszych sposobw usunicia choroby. R e (nabrzmienia rki, nogi, twarzy) s p a l a " i nas w ten sp03b: znachorka kadzie na miejscu bolcem trzy gak> z paku,'ktre podpala. Podczas zamawiania pon pakuy, unoszc w pomieniu chorob. Albo kadzie si na zranione miejsce kawaek wstki czerwonej, na niej szmatk lnian, a na wierzchi rozpaszczony kaczek konopi, poczem zapala si konopie, gdy pjd w gri trzeba ran zdmuchn i przeegna. Robi to trzy razy. Jeei' dech spalajcego r jest dobry, rana goi si szybko. Dlatego najskuteczniej spalaj re dzieci pierworodne, kiedy leszcze nic nie rozumiej". Przy zamawianiu od ry kadzie si na twarz chorego czerwone sukno, na to dwie gaki przdziwa Imanego, poczem naokoo miejsca chorego kreli si atramentem trzy krzyyki a w rodku pisze si: Roa oatl (Dater?) p.h (pilius?) pazur". W kocu len si podpala i odmawia Zdrowa Marja" (Turw). Ry: pozbywa si w Lubelskiem przez spalenie dziewiciu gaek z lnu, zoonych na czerwonej chLstce. co si Drzez trzy razy powtarza z rana, mm soce zejdzie, i wieczorem, nim spocznie J . Gdy to ra, gaki lec do gry, w przeciwny m razie nie chc si pali. Aby zgubi r na twarzy, radz w bienkowicach i Sieprawie wzi co z sukien lubnych, nakry choremu tem gow i prdko zapali: on si wzdrygnie i ra niknie". (R, Zawilir ski Przesdy w Zbiorze antrop. 1892 XVI 259). W Rzeszowskiem r na twarzy spalaj" w ten sposb: z przdzy lnianej robi 9 kulek i wrzucaj je do ognia po jednej, liezi. wsi cz ad 9 do 1, kulki wvobrazaj chorob, ktr znachorka przez spalenie usuna.

131
Na chore miejsce kad Rusini dziewi kawakw kakw oddzielnie i licz: Beszycho, beszycho, jest was dziewi, z dziewiciu om, z omiu siedm itp. z dwu jeden, z jednego nic." Obwizuj chore miejsce czerwonym pasem i pal kady z pczkw pojedynczo. (Z Podola) Robi te z paku lnu trzy razy po dziewi gaeczek, skrobi na nie kredy wiconej na Trzech Krli, a gdy miejsce, dotknite r, zasoni czerwonem suknem, pal paeczki, aby jak one i ra znika. Na re i inne wrzody znachor (ka) pali lniank z paku tu przy ry czy ranie i przykada na ni jaki gorcy szmat (O. Kolberg Pokucie 1888 III 166). R czyli czerwonk ydzi w Maopolsce o d p a l a j w podobny sposb: Obwj ja si dotknity czonek kawakiem ptna, a nad zaczerwienionem miejscem spala si troch lnu". Przykadaj te do bolczki skrawek papieru, na ktrym pisze si 9 razy w 9 kolumnach sowa hebr. r a 1 e n".(B. W. Segel Wierzenia ydw Lud 1897 III 55). I brodawki lecz obrzdowem ich spaleniem* (B. W-Schiffer Alltagsglauben galiz. Juden Am Uruell 1893 IV 140). ( R usuwaj te w podobny sposb ydzi z Pa-

siecznej.)

R naley zbrzydzi", dlatego wocianki z Grabicy smaruj chore miejsce nawozem krowim. R uwaa lud sycylijski za nasanie zoliwego demona". Budzi ona tajemniczy postrach, tak i nikt nie mie nazwa jej po imieniu, bo dosta jej moe kady, kto jej nazw wymieni, wic j zowi: brzydk chorob, rzecz szpetn" itp. Starozakonni w Polsce, na Rusi i Litwie uywaj nastpujcych rodkw przeciw ry: Choroba odejdzie, jeli pooy na miejscu przez ni zajtem co obrzydliwego, np. wydzieliny z nosa lub owinite w gaganek odchody stolcowe", Albo chorob wykurza si: przykadaj do chorego miejsca pakuy i przed zachodem soca obsypawszy je bursztynem, kadz tem r, a popi wyrzucaj tam, gdzie nikt nie chodzi". Chorob ry lecz w Ksinicach (p. piczowski) okadami ziemi grzebalnego cmentarza albo usuwaj chorob rodkiem s y m p a t y c z n y m , na zasadzie pewnego podobiestwa koloru: zalewaj choremu na ros oczy kwiatem ry czerwonej albo malwy r o w e j . W tym duchu na r radz w Lubelskiem: 1. Przykada ziemi z pod krzaka r y polnej, co nigdy umarego nie widzi. 2. Naka w butelk kwiatu r a n e g o , nala wod i zakorkowan woy do surowego bochenka chleba, po wyciciu ekstraktem obmywa chorego. ( Rudawy) Lud zakopiaski okadza chore na r miejsce czerwon r ogrodow. Na Woyniu kad kataplazmy z rozburzonych lici ry. Przykadaj kwiat r y . Skrobi te z ry polnej (gogu) c z e r w o n kor na ziemi, a znalezionym w krzaku robakiem nacieraj chor cz twarzy. Albo pal gazk r y i pij jej odwar. Rne te sposoby uywane bywaj na t dugotrwajc i uporczyw chorob, o ktrej lud powiada: Ra, choroba dua. Dokoa miejsca dotknitego r wypisuje si na Ukrainie c z e r w o n y m atramentem nastpujce wyrazy: Rosa filia pastoralne Rosa filius pastoralis

132
Poczem zmwiwszy pi razy Ojcze nasz i Wierz, przewiza chore miejsce c z e r w o n e m suknem lub ptnem. Sowacy okurzaj r suszonemi limi ry lub piwonji. Przeciw ry nosz w Wurzburgu na karku woreczek z rowym jedwabiem, przywizany jedwabnym sznurkiem tego koloru. W okolicy Bajrutu jedz chopi na nowy rok, przed wschodem soca, owoc dzikiej ryczki, aby si na cay rok zabezpieczy od tej choroby. Rumunowi, majcemu r, kad na chore miejsce czerwon materj, na niej 9 kuleczek z przdziwa lnianego, ktre po jednemu si zapala i mwi: Nie jeden, nie dwa, nie trzy itd. A ra zniknie. ydzi zalecaj nastpujcy rodek: Z c z e r w o n e g o jedwabiu ucina si kilka kawakw i daje do napoju, po wypiciu go ra znika. (O. Schell Yolkmedizin im Bergischen Ara Uruell 1893 IV 156). Sympatyczny ten rodek, polegajcy na zasadzie similis simili gaudet", stosowano ju w lecznictwie ludw staroytnych. R nosa, gowy, ng lecz w okolicy Rudawy okrelaniem, nosz te na sobie lisi jzyk. Lud w Austrji grnej suszy jzyk lisi i nosi go w woreczku lnianym na szyji, jako amulet przeciw ry. W okolicach Hartbergu kobieta, dotknita t chorob, nosi na szyji jzyk lisa samca, mczyzna jzyk samicy. Zachoway si liczne zamawiania tej choroby w Polsce, przytaczam zaegnywanie od ry przez znachork Ja kiewieow. Mdra ta doktorka z pod Czstochowy, ktra nauczya si l e k o w a n i a od chopa, gdy sztuki tej uczy si trzeba na k r z y tj. kobieta od mczyzny i na odwrt, dokonywaa tej czynnoci przed kominem, mwic z rk podniesion, jakby si zwracaa do ry (choroby): W imi Boe! Skde si wzia, ro, Czy z wiatru, czy z mieci, Czy z jakich wiechci? Ustp, ro, z blem, Z kotunem dobrowolnie! Wle w ziemi gboko, Jako soce na niebie wysokol W kocu odmawia Zdrowa Marja" na troje tj. trzy razy po trzy, albo dziewi razy w trzech odstpach. Skutek nastpi winien do trzeciego dnia. W Botnicy (p. Konecki): tak zaegnywaj r: Sza Bolczka z Bolcina, Napotka j wity Jzef: Dokd idziesz Bolczka?" Id koci upa, Krwi rozlewa"". eby si rozchodzia po grzesznem ciele, Jak anieli po kociele! Oto z a e g n a n i e r y z P o s o w i e : Szed Pan Jezus z Najw. Pann Marj Bez (przez) ogrd i bez cierniowy krzaczek ry. Ta kobieta z r (i z blem) oczkami se mry.

133
Id-e ty kobieto z tym blem i z t r do wody, ..Niech nie maj grzeszni ludzie przeszkody". Ta Najw. Panienka z aniokami na chr, eby ta kobieta z tym blem i z t r ya na powtr. Ide ty kobieto z tym blem i z t r do wody, Niech nie maj grzeszni ludzie przeszkody". Szed Pan Jezus z Najw. Pann do nieba, T e j kobiecie z tym blem i z t r y trzeba. Ide ty kobieto z tym blem i z t r Na padzierze, na konopie, na konopne siemi, Niech si ta ra na lasach, na borach rozpynie. Zaegnywanie ry w Kieleckiem: Szczliwy by dzie, kiedy si P. Jezus narodzi. Szczliwa bya godzina, kiedy Najw. Panna porodzia syna. eby taka bya szczliwa godzina, kiedy bd t r zaegnywa". Nastpuje zwyke zakoczenie: .Nie swoj moc, tylko Bosk itd., moc Najw. Panny i wszystkich witych pomoc". Inny sposb zaegnania: Po odmwieniu nad chorym do trzeciego razu drowa M a r j o " okrela si nowem pirem kolo z czterema krzyykami wokoo rany, koczy si modlitw Chwaa Ojcu". Nastpujce zamawiania ry przez Mazurw pruskich przytaczam w przekadzie z niemieckiego: Sza Matka Boa ciek zielon i spotka j sam P. Jezus. Dokd idziesz, Matko Boa?" Id do tego chrzczonego -- tu si wymienia imi chorej osoby zamwi r piciu palcy a szst doni, aby go nie rwaa, nie trzsa, mzgu nie wysuszaa, krwi nie przelewaa. Jeli z wiatru, id do wiatru, jeli z wody, id na wodl Nie przez moj moc, przez Pana Boga moc, Syna Boego i Ducha w. pomoc. Oto podobne do powyszego zamwienie opiewa: Sza Matka Boa na zielon k, a za ni szed Jej Synek. Dokd idziesz, Matko mia?" Id zamwi wyrzuty ry; chod ze mn, Synku miy, pomoesz mil" Id, Matko mia, zamw je z moj i twoj pomoc, aby wyszy z jego gowy, jego mzgu, jego wtroby i wszystkich czonkw, tak leciutko, cichutko... Przez P. Boga moc, Syna Boego i Ducha w. pomoc. - W okolicy Dbrwna zamawia si r temi sowy: Jezus szed ogrodem koprowym z gowni w rku i mwi (do ry). Nie bdziesz wicej ogniem pustoszya". Formuk t odmawia si trzy dni z rzdu, ccdzie po zachodzie soca trzy razy, przyczem potrzykro dmucha si lekko na chore miejsce, spluwa si trzykrotnie na ziemi i na tem miejscu kadzie si znak krzya. Wreszcie jeszcze jedno zaegnanie od ry: W morzu czerwonem stoi kamie, na nim ko usane, okryte wen; tam masz ty rany, przedziurawiony wrzodzie, swoje legowisko. Spij i wypoczywaj a do sdu ostatecznego. W imi Boga Ojca i Syna i Ducha w." W Zwinogrdku podkurzaj chorego na r, zwan na Rusi byszycha, dymem z upiny jaja powiconego, wiecy wielkiego tygodnia i sada wieprzowego, przy nastpujcem zaegnaniu: Wykurzam ci ro i zamawiam ro wietrzna, mocna itp., z krwi, koci, z biaego ciaa, z wosw. Ja j zamawiam Boemi sowami, zamawiam such, zamawiam gni. Prosz Boga na pomoc, w. Mikoaja i wszystkich witych, ja sam nie pomagam, ale Boemi sowy prosz i pomagam". Znachorka z powiatu Berdyczowskiego na Woyniu

134 tak zamawiaa r, podkadziwszy si dymem z grochu i szepcc potrzykro nastpujce zamwienie w jzyku ruskim: Ro, ryszcze! a skd ty si wzia, skde przybya? Czy ty z wiatru, czy od lichych ludzi, czy od brzydkich oczu? Czy ty zagadana, czy zaspana, czy mska czy eska, czy paska czy cygaska? Ja ciebie wyzywam, zamawiam i Boga bagam: Id sobie na suchy las, na bezpodne drzewo, tam bdziesz suszy i wia, a pobonemu, mirem pomazanemu (Iwanowi itp.) spokj daj! (E. Rulikowski w Zbiorze wiad. do antrop. 1879 III 111). R (erispelas) pal i zamawiaj Huculi w nastpujcy sposb: Chory kadzie si na pociel, obrzmiae miejsce przykrywaj czerwon zapask od przodu, (bo ra bije w oko tak jak ta zapaska") z przdziwa robi 9 kulek, ktre kad po trzy, na stole, dziesit na boku. Zapaliwszy olch&w drzazg, zamawiaczka odmawia trzy razy Ojcze nasz i Zdrowa", poczem uoywszy 3 razy po 3 kulki na zapasce, podpala je, a dziesit obciera ran i podkurza j. Spalajc kulki, tak zamawia chorob: Ra czerwona, ra jasna, ra ciemna, ra ta 1 Czy jeste z karczw (krzakw), czy jeste z cierni (gogu), czy jeste z pola, czy ieste z pooniny, (hali) ja ci wywoui i zaklinam z wszego ciaa tu wylicza wszystkie czci i czonki ciaa szczezaj (znikaj), przepadaj, padnij pod ogon, na sine morza! Tam s panowie, tam jest paski syn, tam masz z nim spa na paskich poduszkach tam twoje krlestwo, tam twj byt, a tu na tem ciele, nie dam ani je, ani pi, ani hula. Szczenij, przepadnij! Amen". (W. Szukiewicz Huculszczyzna Krakw 1908 IV 3167). Palc r szeptucha albo znachawka ukraiska (znachorka) owija chore miejsce czerwon krajk (lub czerwonem suknem), kadzie na niej len lub kaki i zapala je, przyczem odmwiwszy Ojcze nasz, szepce: Przewita Bogarodzica w powietrzu staa I Boga miociwego o pomoc bagaa. I ty, wity Mikoaju dopom mi Narodzonemu, modlitewnemu sudze Boemu N. N. R zamawia. Ro, rysko! Bolczko, bolaku, Czy ty wodziana? Zato w wodzie! Czy ty wietrzna? Le na wiatr! Czy ty szlakowa? Id na szlaki! Czy ty botna? Id na bota! Czy ty ogniowa? Zgorzej w ogniu! Ja ci wyszepcz i spal, eby ty si nie ostaa, tych koci nie amaa. Czerwonej krwi nie spijaa,

135 Serca nie nudzia, wiata nie drczya! Ja ciebie wyszepcz i spal Na ogniu i szewskiej smole; Id sobie na oczerety I na bota, Na bystre wody, Na gnie kody. Tam ci pi i hula, Gnie kody rozdyma! Po sowach mroz biegnie pod skr" przynosi choremu na czere pie arzce wgle i okadza go smol szewsk i ytni mk, poczem szepce sowa: Ju ty si m nastaa, te koci naamaa, Czerwonej krwi napia. Id sobie, gdzie wiatr nie wieje, Gdzie soce nie grzeje. Nie ja ciebie pal, Sam Jezus Chrystus. Nie swoim duchem lecz boskim, Nie mojeini siami lecz boskiemi. Trzykrotnie sowa te wymwiwszy, dodaje: Boe, dopom! Poczem kropic chore miejsce wicon wod, spluwa trzy razy i egna si. (p. Kaniowski). Lud na Biaej Rusi tak zaegnywa r: Szed Pan Jezus przez bonia i nis w swem rku trzy re: jedn zesch, drug zwid, trzecia wniwecz si obrcia. Zgi i ty, ro, przez moc Bosk. W imi Ojca i Syna i Ducha w. Amen". Naley trzy razy plun po za siebie i rozwartemi rkoma tyle razy przecign okoo chorego miejsca". Albo dziewi razy bolejce miejsce przeegna i po cichu mwi te wyrazy: Jezus krluje, Jezus wskazuje, Jezus prawuje. re: Szed Pan Jezus do cedrowej rzeci (?) przez k, napotka trzy

Jedna znika, Druga zblada, Trzecia cakiem przepada. Sta krew w ranie, Jak woda w Jordanie! Poczem odmawia si dziewi Zdrowa Marja! R lecz w Czechach zaklinaniem, sypic na arzce wgle kwiaty z otarza, ozdobionego na Boe Ciao, mwic: Zaklinam was pokostnice, Rownice, kostnice!

136 Do lasu gbokiego, Do dbu wysokiego, Do drzewa stojcego 1 lecego. Tam si mcie i trzaskajcie A tej to osobie (N. N.) pokj dajcie. Nastpuj pacierze, Na Morawach zamawiaj w ten sposb r: Zamawiaczka kadzie trzy garcie owsa w miseczce na uchu chorego, leje na to wodi kujc owies noem, yk i widelcem, mwi: Kdy idziesz ro, ryczko?" Ja id temu czowiekowi Do gowy hucze, Do uszu ku, Do zbw targa!" Odejd precz od tego to (N. N.), Na gry, na doy, na wielkie pustynie, A stamtd nie wracaj!" Po trzykrotnem kuciu owsa zamawianie koczy Ojcze nasz. R zamawiaj w Lesie czeskim nastpujcem zaklciem w formie legendy redniowiecznej: Szed raz Pan Jezus po zielonej ce. Gdzie idziesz, niebieska, biaa i czerwona Ro"? Do N." Co bdziesz tam robi?" Ku, piec i ama". Zostaw gow jego w spokoju. Id na gry i skay, w doliny i lasy; tam kuj, am i pierz, a zanim tam skoczysz, nadejdzie Sd ostateczny". R zamawiaj Czesi w czasie ubywania ksiyca, na schyku kwadry, odszeptujc trzykrotnie przed wschodem lub po zachodzie soca nastpujc formuk: Pan Bg ley w grobie, Ma dziewi r w sobie. Od dziewitej do smej, od smej do sidmej, Od sidmej... a do jednej, Od jednej do adnej! Od tego mi pomagaj najpierw Bg Ojciec, Powtre Bg Syn, po trzecie Duch w Po trzykrotnem powtrzeniu tego zamwienia, z dodaniem Amen okurza si chorego pod wieczr zieleni, przyczem uwaa naley, aby si nie pomyli i zachowa milczenie w domu, bo zamawiacza, ktyby tego nie przestrzega, napadoby niemie zimno. (Obrazy Ziota Praha 1860 Nr. 10). Zaegnywanie ry (rue i nadcha) tak si b wa w Czechach: Do naczynia z arzcemi wglami daje si suicie ry i wicone zioa, a unoszcym si z nich dymem oka dza si chorego, przyczem si mwi: Zaegnywam ci ro, ryco, Postrzale, Postrzelico, Odejdcie z tego ciaa.

37 Jeli od ludzi, id na ki, Jeli od wiatru, id do lasu, Jeli z uroku, id do ognia, Jeli z wody, id do morza, W morzu czerp wod, hcz piasek, Temu ciau az do mierci d a j pokj. K'tem dopom Bg Ojciec itd. Wierszyki te, ktre z czeskiego przeoyem, powtarza s trzy razy, pcczem tyle razy odmawia si Ojcze nasz. Zdrowa i W.eiz (Czasopis Musea kral. Czesk. 1860 str. 53). Serbowie zamawiaj r stojc na progu domu i robic krzye siekier nac1 bolczk w tych sowach: Ra ma dziewiciu synw, wszyscy 9 wyszli w poie na wojn, z 9 wrcito 8, z 87 itd. z jednego nie wrci aden. Uciekaj ro, bo ci posiecz. Nie siecz .nnie, ja uciekam" Pov la.za to si trzykrotnie, przyczem zamawiacz (ka) uderza za kadym razem siekier w prg. Bierze arzc opatk do zgarniania ivgli i /eje na ni ocet a ar jego okadzajc chorego, mwi przy kocu: Odstp byku, miejsce twe nie tutaj, .d w dolin galilejsk, gdzie nie ma kosciua itu. gdzie woy nie rycz, owce nie becz, gdzie osy nie szczekaj gdzie nic me ma. Odpdziem ci, zebys nie moga powsta, jak ta ziemia. Ty rowa ro, masz by jeno rowa. Spaliem ci ojca i matk, brata i siostr, wuja i ciotk spaliam ciebie i cay twj rod". Zamawianie roy w Krzyw iczach (p. wilejSki Zamawiacz trzymajc praw rk wycignit nad chorem miejscem, mwi trzykrotnie: Szed P. Jezus drog i znalaz trzy re: jedna zescha, druga zwida a trzecia skamieniaa. I rzeki Idz precz, nieczysta ro! Szale ware!" Poczem kaza chcremu natychmiast zmwi trzy Zdrowa Marjo". Ro mona wynisa" tj. gsiem pirem, maczanem w atramencie domowym (z galaswki), oprowadza si czyli upisuje dokoa chorego miejsca (rany, opuchliny) szerok szram, aby ca r w tem kole atramentowem zamkn. Kreli si te kolejK kilka krzyw przy obwodzie koa, przyczem mwi si po jednym wyrazie: Roa, pilla, pastor, bonus". Po tych zabiegach chory ma zmwi 3 Zdrowa Marja. R mona te spali.': Na miejscu, dotknitem chorob, kadzie si czerwone sukno, a na n.em 7 kulek ze lnu, ktre si zapala. Do poncych kulek mwi zakl.nacz: Vene, vene, kuku, sanctus libra (N, N. imi choregoj smalo". A gdy wszystkie kulki zapalone podlec w powietrze, znak to, ze rodek pomoe jeli za ktra zostanie na suknie, ra nie daje si spa.i". Koo Adwentu kadc przed wschodem "oca rk na cnorym. zazegnywa si roz, mwic: Jest 9 r, 9 rz nie ma by Jest 8 r, n.e j n a by itp., a do 1 razy. Jedna ra nie jest adn r. Pomagaj Bg Ojciec, Bg Syn, i Duch w. Amen. Przeciwko rozy lud niemiecki takie stosowa zamwienie, na pocztku XIX w, ktre tu w przekadzie przytaczam: Ro, ryczko rowa! Po co idziesz do ciaa ludzkiego? eby zapada i znika, Jak opad na szczerem polu.

138
v Poczem na chorem miejscu robi znak krzya i na me chuchaj. Re zairawia lud niemiecki w Krlewru nastpniicem wierszowanym zaklciem, ktre tu w przekadzie z niemieckiego podaiR zesa na ten wiat Pan Bg jako krlow I nad ni namiot gwiadzisty Rozpi niby paszcz krlewski, Ro Ro -j- Ro -j- uchod! Uciekaj na groby, Uwolnij yjcych, Od dzi na wieki. W Prusiech zamawiaj r nastpujcem liczeniem wstecz: Ro, jeste dziewiciorgiem. Ro, jeste niczem, Ro jeste omiorgiem, Ro jeste niczem itp. a do 1. Po trzykrotnem odmwieniu tego zaklcia dmucha si za Kadym i z e u na r i spluwa. Albo inne zaegnanie, uywane zarwno do luezi, iak do byda: Ro, czy jeste czerwona, czy biah i t. d. w gowie czy sercu, odku czy wlrobie itd., ktra sprawia bole i niepokoje, nakazuj ci i rozkazuj, eby sprawia spokj, bn tu nic nie zyskasz i uznasz, e nie masz tu nic do czynienia. To nakazuj i rozkazuj w imi Trjcy w." Zamwienie roy w Westfalji tak opiewa Pan Jezus i Matka Boska szli po kraju. W tem spotyka ich dziki ogie i zimna ra, A szli pi zez zielony las. Wtem stan kij w jasnym ogniu. Rzeka tedy Matka Boa: Kochany P. Jezusie, Rozka dzikiemu ogniowi i zimnej ry, Zeby cicho stana I dalej nie sza. W imi Ojca itd Zamawiania ry (Brand) w hrabstwie Ruppin: Ro, wychod! Dusza niech wyjcizie na morze I nie sprawia bolu! W imi Ojca, Syna, Ducha w. Amen. albo: Ro, Padaj w piasek, Padaj w morze, A nie sprawiaj bolu! Przyczem chucha si na miejsce bolce. Jeszcze inne zaegnanie znane jest wrd ludu niemieckiego: .Sza Matka Boa przez zielon k i spotkaa P. Jezusa samego,

139 ktry j zapyta: Dokd idziesz, Ty, Matko Boa?"Id do chrzczonego N. N. zaegna r, piciu palcami i szst doni i prosz, aby go nie rwaa, nie trzsa, mzgu nie suszya, krwi nie przelewaa. Jeel: jest wietrzna, niech idzie do wiatru, jeeli jest z ody. niech idzie na wod. Nie moj moc, lecz Bosk pomoc" itd. Zamawianie ry w Brunwigu opiewa: Trzy re miaa (Matka Boska) w rku: Jedn rozdaa, Drug zamaa, Trzecia znika W J e j rce. W imi Ttjcy w. itd. Na Litwie zamawiaj r nastpujcem zaklciem. 'd przez zielony mest, Spotykam w. Mari. w. Marja p y t a : Gdzie -dziesz, gdzie kroczysz? id i krocz do chrzonego (tu wymienia imi chorego) Zamawia jego wielkie cierpienia i wielki bl, Aby wyszed z jego gowy, Z jego rk, z jego ng, z jego ko: I poszed na gbokie morze, gdzie kur . <e zapieje, i t. p Rumuni z Bukowiny kad na r czerwone sukno, spalaj na niem 9 kulek z lnu (po jednej), poczem zamawiaj chorob, liczc od 90. Madziarzy w komitacie Hajduckim zamawiaj r nastpujccmi sowy: Marji mleko i krew Zada koniec mojej ry!

Choroby oczu.
Do jakiego stopnia tkwi przesdy ludu naszego w pierwotnych wyobraeniach o przyczynach choroby cz, o tem przekonywaj nas nastpujce wierzenia: Bl oczu wywouje u Przebieczan p s i e w o s y , ktre wpadszy do oka, sprawiaj swidzenie, gdy za kogo oczy stale widz, mwi, e ma wszy w oczach. Lud w okolicy Krakowa przypisuje przyczyn dugotrwaego zapalenia cz rzsom. Wychodzc z zaoenia, e chorob t sprawia wos w oczach, (trichiasis et districhiasis), wyrywaj u nas rzsy palcem, w Rosji przy pomocy noa lub szczypczykw. Ukrainiec wyrywajc sobie rzsy z powiek mwi: Przejd z Iwana na Parak, a z Paraki na Iwana. Bolu w oczach dostaje lud biaoruski z w a a n i a (wosw cudzych) i patrzenia na chore oczy. Wr albo czarownica (w okolicy Sieradza), majca zo na kogo, bierze wos danej osoby, przeciga przez oko aby i puszcza j, a osoba, ktrej by wos, wnet zaniewidzi". Chcc napowrt wzrok osobie tej przywrci, czarownica (wr) zatrzymuje ab, a gdy jej wyjmie w wos, chora natychmiast ozdrowieje. Owo przeniesienie choroby, zapomoc wosa, na ab i odpowiedni sposb leczenia, praktykowany w wielu stronach Polski i Rusi, naley niewtpliwie do lecznictwa z przedhistorycznej doby, jak wiara, e plunicie aby w oko powoduje lepot. aby i ropuchy nadzwyczajn potg czaruj ludzi i zwierzta" (Dukla). Gdy ropucha plunie czowiekowi w oczy, ten olepnie" (Krocienko i Podole). Na Rusi utrzymuj, e mocz, ktry wypuszczaj aby, nabawia ludzi rozmaitych chorb skrnych, np. brodawek. Na widok aby nie naley otwiera ust, aby ona mu zbw nie policzya, gdy w takim razie wszystkie powypadaj (Szczawnica). Wedle mniemania ludu polskiego i ruskiego, s aby przeobraonemi czarownicami. Ktoby zabi ab, temu ona odronie na jzyku. Do wypowiedzie wobec dziecka polskiego albo ruskiego sowo aba, a wysypi mu si na jzyku pryszcze. Lud polski (Krocienko) i ruski (Stanisaww) wierzy, e upadnicie pomiotu jaskczego na oczy powoduje lepot. Sam widok jaskki na wiosn nabawia u nas (na Rusi, w Niemczech i in.) choroby oczu. Przesd ten siga gbokiej staroytnoci. Wedle podania biblijnego Tobiasz zosta dotknity lepot podczas snu od odpadnicia jaskczego na oczy. Na zasadzie sympatetyki lekarskiej, stosowanej u wszystkich ludw, a dajcej si wyrazi przysowiem klin klinem wybi", za-

141
lecaj nasi wocianie przeciw cierpieniom oczu, jako amuletu kamienia, ktry zostawia jaskka w gniedzie, przebywajc tu przez lat siedm", liczba mistyczna. Zabobon ten tmaczy si praslaremi wyobraeniami o jaskce, jako zwierzciu duchowem. Ju Grecy i Rzymianie przypisywali jaskce najbystrzejszy wzrok, a oczom jej nadprzyrodzon si, zdanie to wypowiedzia nawet Arystoteles. Dlatego w staroytnoci a do pnego redniowiecza odgrywaa jaskka w okulistyce ludowej wan rol. Smarzono j, proszkowano i w najrozmaitszy sposb przysposabiano, aby otrzyma rodek wzmacniajcy wzrok. Nie tylko krew jaskki, ale nawet zioa, ktremi rzekomo si posugiwaa, suyy za lekarstwo w chorobach oczu. Jaskcze ziele (chelidonium) ma okiem swem jak podaje Sz. Syreski w Zielniku (Krakw 1613)wzrok rozwieca. I Ukraicy zapuszczaj do chorego oka krople z nastoju (na wdce) jaskczego ziela. Lud nasz leczy rne choroby oczu wtrob lub ci, a rodek ten zalicza si do najpierwotniejszych w medycynie ludowej. Wocianie w Krlestwie, ktrzy z dugiego poszczenia dostaj kurzej lepoty", lecz j spoyciem na Wielkanoc wtroby kury czarnej albo wini. Na kurze patry" (kurz lepot) stosuje lud w agowie (p. Kozienicki) nastpujce lekarstwo: Wtrob z wou gotowa w garnku pod nakryciem i nad par wychodzc z garnka nachyli si twarz, aby para osiada na oczach, wreszcie cz tej wtroby zje i oczy po od sukmany obetrze". (Ks. Siarkowski w Zbiorze antrop. IX 47). W Broniszowie przeciw kurzej lepocie okadzaj oczy wywarem z wtroby lub dudw bydlcych. Wtroba z mitusa, zowionego na wiosn w Bzurze, powieszona w butelce na sznurku i wytopiona przez soce daje tuszcz leczcy oczy (z Dobrzynia). Wocianie w Rybarzowicach radz w chorobach oczu wyj sado ze szczupaka, topi je na socu i tym tuszczem smarowa oczy". Ukraicy z powiatu Czechryskiego lecz w nastpujcy sposb bielmo na oczach: Osadzaj na szpieku mitusowwtrbk, posypuj cukrem i zawieszaj nad szklank przed socem. Ociek tustoci smaruj choremu pod powiek przez trzy dni rano i wieczorem, jeeli pokae si biaa plama, nastpi skutek niezawodny". W owrzodzeniu powiek smaruj na Rusi maci z ci gsiej i rybiej, zmieszanej z miodem. Na Woyniu zapuszczaj pod powieki krople ci rybiej, zwaszcza wieego szczupaka. Wogle rodek leczniczy tej kategorji znajduje na Rusi czste stosowanie. Podolacy jedz wygotowan wtrob (pieczonk) z czarnego prosicia, Ukraicy z czarnej wini ze stou wielkanocnego, Woyniacy spoywaj pod stoem w trob z prosicia powiconego na Wielkanoc, oczy ni pocierajc, na Polesiu podkurzaj chorego wtrob z czarnej kury itp. Na Biaorusi smaruj cznic oczn tuszczem z wtrbki ryby, zwanej kalek (mitus). Chory na oczy w Rosji trzyma je nad par gorcej wtroby woa lub barana, ktr potem zjada. Kurz lepot lecz Chorwaci, kpic oczy chorego w parze z wody, w ktrej gotowano wtrob niepoyczon ani kupion". Sowacy maj w uyciu wtrob wol albo wiee miso. Nie naley si jeno targowa przy ich kupnie; zaleca si te juszk z tej wtroby zmywa oczy. Po-

142 dobnego rodka uywa lud w Lesie frankoskim. Choremu na oczy daj w Niemczech (Gottscheer) woow wtrob, zalecajc, aby podczas jedzenia jej patrzy na ksiyc. We Woszech zaywaj pieczonej wtroby baraniej, albo kpi oczy w parze z ugotowanej wtroby. Pasterze madziarscy, zapadajcy na chorob cz, jedz pieczon wtrob owcz, a w juszce z niej zamaczawszy palce, smaruj ni oczy. lepot leczy na Wgrzech pewien wieniak w podobny sposb: Wtrob razem z pcherzem ciowym wgorza wiesza na socu i zbiera tusto, spywajc w podstawione naczynie i tym pynem namazywa powieki ociemniaym, ktrzy po kilku dniach wzrok od zyskiwali". Ju w staroytnoci uywano przeciwko kurzej lepocie wtroby i ci rnych zwierzt, a rodek ten do dzi znajduje zastosowanie. Plinius zaleca w chorobach oczu niedwiedzia, hieny i krokodyla. Wspomina rwnie o uyciu w tym celu wtroby koza, zmieszanej z miodem. Wedle Starego Testamentu na l e p o t d n i o w zadawano 7 sztuk ledziony z 7 wow. Jako rodek leczniczy podnosi te Pismo w. ryby. Na zalecenie anioa Rafaela posmarowa syn ociemniaemu Tobiaszowi rybi ci oczy, a ten zobaczy syna. Starocymeryjska medycyna uczya chorob cz leczy ekstraktem wtroby zajca, koguta, wgorza i jelenia, gotowanych ze wieym moczem. Lekarstwo to zapuszczone do chorego oka miao by tak skuteczne, e byoby cudem, zdaniem zalecajcych ten rodek gdyby uywajcy go nie zobaczy gwiazd na niebie w poudnie". w. Grzegorz, biskup frankoski (f 594) ma w ikonografji jako oznak ryb, ktrej ci ojca uleczy. W okolicach Czerska przykadaj do oczu miso wieo zabitego zwierzcia. Na wiatowstrt (oczy, ktre we dnie nie patrz") zaleca ju Dicseorides wtrob, za nim Marcin z Urzdowa, w Zielniku swym, pisanym w latach 15431557, radzi rop z koziej wtroby pomaza czy, dymem teje wtroby pieczonej kadzi oczy, albo je tak wtrob. (A. Bednarski Okulistyka zioopisw polskich XVI w. Lww 1917). lepot (Hemeralopie) lecz tubylcy na Ceylon spoywaniem uwarzonej wtroby wolej lub wieprzowej, nad ktrej par trzymaj chore oczy. Ludy orjentalne posuguj si w tym samym celu barani wtrob. Na bolenie oczu zalecano u nas na pocztku 18 wieku: Goibit biaych par wzi i krew ich w oczy lecemu na wznak wla", albo gobia uwarzy ze wszystkiem i z pierzem w wodzie i nad t par wyjwszy z ognia parzy oczy". W Dokszyckiem do dzi chore oczy pdzluj wie krwi gobi. Nadrabianie rozerwawszy yw much na dwie czci, jedn z nich przykadaj na chore oczy. Na ziemiach ruskich przykadaj chorym na oczy wiee miso, linowisko miji, smaruj oczy maci ze spalonej sroki, z ci gsiej i rybiej, zapuszczaj do oka krople z ci szczupaka, krwi gobiej, albo proszek z usmaonej aby posypuj na ar i dymem tym okadzaj chore oczy. Lud w zwecji pali na proch gow czarnego kota w nowym, szczelnie zamknitym garnku, a proszkiem tym zapuszcza oczy choremu, ktry nagle odzyskuje stracony wzrok. rodkiem tym posuguj si w Bawarji, w okolicach Mitterndorfu i in. Odady chorych czu misem spotykamy w Palatynacie, Lesie frankoskim i innych stro-

143 nach Niemiec. W chorobie oczu lud sycylijski uywa lekw sympatycznych: przywizuje yw ab do skroni przy chorym oku i trzyma j tam dopki nie zdechnie, a wwczas zabierze z sob chorob. Na wzmocnienie wzroku ydzi robi okady na oczy z wntrznoci kiebika, ktre wystawiaj w butelce na sonce, aby otrzyma z nich tusty olej ty. Bielmo na oku smaruj krwi gobia. W ogle zooterapia oczu cieszy si wielkiem rozpowszechnieniem u ludw od klasycznej staroytnoci a po najnowsze czasy, zarwno w Europie jak w innych czciach wiata. Do rozpowszechnionych na wsi polskiej i ruskiej chorb naley t. z. kurza lepota. Dotknici ni trac po zachodzie soca, gdy kury id spa", wzrok lub widz bardzo mao choroba ta trwa zazwyczaj kilka miesicy, poczem sama ustaje. Kurz lepot, czyli jak j w Poznaskiem zw: kurzypatrz, przypisuj Przebieczanie kurowi (kogut). Choroby tej nabawia si w Pucikowiczach gdy podczas ostatniej kwadry kura wieczorem z kurosadu (banty) przeleci komu drog albo gdy kto zerwie ziele kurolepem zwane (Parnasia palustris). Kurzej lepoty nabawia si Rusinka nad omnic, gdy miecie wynosi z chaty po zachodzie soca". T. z. kurolepu dostaje si u ydw w Krlestwie, kto napije si z naczynia, z ktrego pia kura. Lud w Marokko nie jada mzgu kury z obawy, aby nie dosta kurzej lepoty. Przeciw tej chorobie radz w Lepelskiem ugotowawszy gow czarnej kury (dla kobiety) lub czarnego koguta (dla mczyzny), da zje i odwarem z nich oczy przemy, w Lipnikach kurz wtrbk ugotowan przykada na ciepo do oczu, w Podgajach puca czarnej kury ugotowane je i par z odwaru naparza oczy. Kurz lepot lecz w b. Krlestwie rodkami sympatycznemi wychodzc z zasady podobiestwa. Chory staje przed wschodem lub po zachodzie soca na supie, na ktrym si wrota obracaj, i pieje trzy razy jak kogut, a kurza lepota mija. W okolicy arek chory wazi przed wschodem soca na wrota i zwrcony twarz na wschd, czeka na pianie koguta, usyszawszy trzepotanie, ma trzykrotnie klasn w donie, i to samo uczyni po kadem zapianiu. rodek ten sprawia, e chory, ktry po zachodzie soca nic nie widzia, odzyska zwrok. Kuriecza lipota leczona jest w podobny sposb przez grali ruskich w Jasieniu: chory straci t chorob, gdy wlezie przy zachodzie soca na pot i pia bdzie jak kogut" albo te ka wazi 9 razy pod piec, gdzie kury siedz". (J. Schnaider. Z ycia grali nadomnickich. Lud 1912 XVIII. 181). Chory na oczy Ukrainiec naoywszy sobie na szyj chomont ma co wieczr skaka pod kurosadem i klaszczc w donie, przemawia do kur: Tobie czarnuszeczko, tobie czarnuszeczko skacz!" Zapalenie oka, zwane u r a z e m , leczy znachorka w koniskim powiecie w ten oto sposb: zaegnawszy sierpem bolce oko, kae oboy je w okoo biakiem na twardo ugotowanego jaja, ktre posypuje miakim cukrem, aby za jajo szczelnie przekrywao ca gak oczn, przekrawa si je na dwie poowy, a stron wkls przykada do oka. Lud dobrzyski zaleca smarowanie chorych oczu jajkiem ugotowanem z rut. W okolicy Gdowa przykadaj biaka jaja z aunem. W innych stronach Polski okadaj chore oczy sko-

144
rupk z jaj. Na o c z y rkopis z 17 wieku (Bibl. Akademji umiej: w Krakowie N. 1454) radzi pizykadac aibo pi ze mywa wod z biakw albo tek". Bielmo na oku usuwaj na Podolu biakiem jaja, na bl oczu bior tko z jaja i przepoowiwszy je, posypuj aunem i cukrem, poczem obie powki obwizane rzucaj do wody, czerpanej z krynicy i robi w tym nastoju okady na oczy. Lud biaoru: k (w Zarowie) leczy chorob cz okadami z biaka i aunu, w Dokszycach uywa w tym celu biaka z jaja kurzego, ugotowanego na twardo. Zapaleniu cz zapobiega w Rosji biako jaja zmieszane z aunem, przyoone w nocy. Cierpice oczy zakiapiaj na Syberii syrupem z kurzego jaja, ugotowanego na twardo i po prze cic iu napenionego cukrem. Zranione O O smaruj Czesi zgotowanem K biakiem albo maci zoon z biaka i wody ranej. Bielmu na oczach odpdzaj t. z. Wendowie w D rusiech przykadajc m poow jaja. Ju w starej recepcie niemieckiej spotykamy si z biakiem na twardo zgotowanego jaja jako lekarstwem na czerwone oczy. Szwabi jysuguj si do dzis twardem jajkiem, ktre ma wyciga gorczk". W nnych stronach Niemiec przykadaj na oczy szmatki lniane, maczane w biaku. Dziecku, aby miao zdiowe oczy zalecaj ydzi n a c w a c co rano wieo zmesiunemi jajami. (J. A. Charap Volksglauben Am llrauell 1894 V 81). ydwki nasze, by mie adne i zdrowe oczy", pocieraj je wieo zniesionem jajkiem, a i ydzi w Maopolsce na bl oczu zykadaj gotowane bis ko" (B.> N. Segel Wierzenia i lecznictwo ydw Lud 1897 III 54). rodkiem zapobiegajcym w Syrji chorobie cz jest jajo pora pierwszy zoone przez mod kur, ktre kad na oczy. Nazwa jczmienia (jczmyka), choroby powiek, majcej t sam lub podobn nazw u innych ludw europejskich, moe pochodzi od wygldu naroci, podobnej do jczmienia albo od rodzaju bolu. przypominajcego kucfe dba. Sposobem leczenia tej choroby przez lud nasz zapomoc dba zboa (jczmienia lub owsa) naley do kategorji sympaietyrznej terapji i polega na zasadzie podobiestwa ksztatw 'similis simili olact). Jcznr > na oku lud w okolicy Sawkowa zaleca w ten sposb leczy - Wzi ziarnko jczmienia i Drzytknwszy je do oka. mwi trzy razy: Zjedz jczmie iczmie!" Nastepme ziarnko to trzeba wrzuci do ognia i uciec, aby ne patrze jak si bdzie palio a jczmie na oku zginie". (St. Ciszewski. Lud w Olkuskiem Zbir antrop. 1887 XI 55). W'd sposobw na zegnanie lczmyka z oka" 'powiek) wymienia juz Sjt. ralimirz w ksice O zioach i o mocy ich" (Krakw, druk Flor. Unglera 1534 str. 77) przykadanie ziarn jczmiennych, a lekarstwo to z a l e j t e Hier. Spiezyski (O zioach tutecznych, Krakw, u wdowy po Ungle ze 1542) i Mar. Siennik (Herbarz, Krakw druk M. Szarfenhergera 1568) Celem pozDycia si jczmienia na powiece licz dziewi kup ek po dziewi (dziewi dziewci") ziarn jczmienia i mwi: Nijeden, nie dwa. nie trzy" . a do dziewiciu. Powtarza to si <aiewi razy. Poczem zbieraj wszystkie kupki w gar i wizuciwszy w ogie,

Po nagm n. spiczk zapaleniu mzgu.

(Ze zbioru

U J. K we Lwowie

Kliniki

neurologicznej

Przykurcz mini szyji po zapaieniu mzgu (Z klinik" neumlog. uniw 1 w o w Prof. Dr H; Ihana)

Przymusowe pai.-zenie po nagmin. spi czk. zapaleniu mzf (Ze zbioru kliniki neurologiczne" U. J. Kr we Lwowie.

Stan po nagrrinnen. piczkowe 1 '; zapale, iu mzgr (Ze ztroru kliriki neurologicznej uniw. lwow.

145 umykaj, aby nie sysze trzeszczenia jczmyka w ogniu (Nad Rab). Albo bierze si 9 ziarn jczmienia i liczy w opak, poczwszy od dziewiciu w d, uywajc formy przeczenia (dziewi nie dziewi, om nie om itd) a do jednego. Po odliczeniu w ten sposb ziarna, pociera si niern oko, poczem rzuca jczmie na ogie, wymawiajc Stra si jczmieniu!" Przeciw jczmieniowi na oku, bior w Borzcinie dziewi ziarn jczmienia, rzucaj po jednemu na ogie poza siebie, uciekajc szybko, aby nie sysze trzasku palcego si ziarna. Tak czyni przez dziewi razy, a choroba oczu znika. (A. Saloni Lud rzeszowski w Mater. antr. 190S X 141 i S. Udziela w Zbiorze wiad. antrop. 1886 X95). Przeciw jczmieniowi na oku radz w Lubelskiem trzy dziewici ziarn jczmienia przerzuca przez gow trzy razy, stojc przed poncym kominkiem. Jczmie na oku wyciera szlachta w oyni przepalonem ziarnkiem jczmienia do trzeciego razu, poczem to ziarnko rzuca w ogie mwic : Nic-em ci nie zrobi zego, Za z oka mojego. Rzucanie ziarna w pomie jest zabytkiem ofiary pogaskiej, lak tego dowodzi analogiczny przykad: Gdy konopie midl, trzeba na kocu cisn gar w ogie Panu Bogu na ofiar", (w Lubelskiem). Kto ma jczmie na oku, temu ka na Pokuciu wrzuci trzy ziarna jczmienia na ogie, w tej chwili wychodzi z chaupy, aby nie sysze jak trzeszczy, przytem mwi si (po rusku): ^Rzucam na ogie, pal ziarno, nie moje ciao". (St Piotrowicz Znachorka: Materjay ze wsi Bortnik Lud 1907X111 218 i O. Kolberg Pokucie 1888 III 163). Jczmie na oku lecz na Biaorusi w podobny sposb: ka odliczy trzy razy po dziewi ziarn jczmienia, potrze niemi chore oko i odda je kurom. W Czechach zachodnich lecz jczmie na oku, rzucajc za siebie podczas wypiekania chleba trzy ziarnka jczmienia w piec. W Niemczech dotyka si chore oko kocem ziarna wieo zmconego jczmienia przyczem zaklina si sowem Uciekaj, uciekaj!" Francuzi zamawiaj nar na oku temi sowy, ktre co rana przy wstawaniu, trzy razy po wtarzaj: Dobry dzie, jczmieniu ! Odejd, jake przyszed. W ten sam sposb odmawiaj t formuk co wieczr, kadc si spa: Dobranoc, jczmieniu! Odejd, jake przyszed. Jczmie na oku leczy lud rumuski,|rzucajc w ogie kilka skradzionych ziarn jczmienia, a nastpnie biegnc na okoo domu, aby nie sysze pryskania ziarn. Lud Sycylijski leczy jczmie dotykajc wyrzutu i osoby, ktra na cierpi i mwic jednoczenie Jczmieniu Uzdrowienie ludu*
10

146
porzu j" N. N. Skutecznym lekiem ma by te dotknicie go-, zotym piercionkiem, u nas okrelenie jczmienia lubn obrczk. Chory w okolicach Lubraca idzie wzdu ciany razem z arn awiaczem, bdcym za cian. Ten przez okno mwi: Masz jczmie na oku! Chory mu odpowiada do rymu: esz proroku! Tak postpuje si do trzeciego razu, a jczmie na oku zniknie. Lud nasz w okolicy Czstochowy pozbywa go si w podobny sposb: Trzyma si za brew i spluwajc trzy razy mwi si : Jczmie na oku!" Szczekasz, pdrakul"" Sposb leczenia jczmienia na oku u Hucuw : Chory stojc przed ogniskiem mwi: Mam jczmie"! Siedzcy na dworze pyta g o : Co robisz?" Chory odpowiada: Pal jczmie!" Kamiesz!" Nie!" i tak po trzykro. Wreszcie chory rzuca ziarno w ogie, a sam ucieka z izby. (W. Szuchewicz Huculszczyzna Krakw 1908 IV 327). T. z. Wendowie w Prusiech zamawiaj go temi sowy: Masz jczmieni" eszl"" Po przeegnaniu si rzucaj jedno ziarenko jczmienia do studni, a gdy ono upadnie na dno i zniknie, znika i jczmie z oka, przeciwnie za, jeeli ziarnko pywa po wodzie, pozostaje i jczmie w oku. Uwaany przez ydw w Polsce za zdrowy dla oczu", ustpuje za nastpujcem zamwieniem : Co masz na oku?" Jczmie"" esz, masz owies!" Co masz na oku?" Jczmie"" esz, masz yto!" Co masz na oku?" Jczmie"" esz, masz pszenic". Djalog ten powtarza si trzykrotnie przed wschodem lub po zachodzie soca. apalenie oczu, zwane urazem, podobnie jak jczmyk na oku pdzaj wocianie w Powcach (Kujawy) trzykro machajc sierpem 0 zachodzie soca, jakoby zrzynali jczmie sierpem. W okolicy Gniezna zaegnywaczka czy mdra bierze sierp, dotyka z lekka ostr jego stron chorych cz, prowadzc nim z gry na d trzy razy 1 mwi trzy razy nastpujce zaklcie: Sierpiku, sierpiku! Zegnae (z pola) omin, jarzyn Spd z oka uraz. (O. Kolberg Lud 1882 XV 156) W Sieradzkiem zaegnywaj w ten sposb chorob oka (ale take bl gowy, r itp.) Przykadajc na oko sierp i przesuwajc go po niem trzykrotnie, wr mwi tajemniczo: Sza Matka Boska

147
z P. Jezusem przez las, spotkaa w drodze Bolec: Gdzie ty idziesz Bolcu?" zagadna Panienka wita. O, ja id do Jana w oko, bd je ogni i mczy, a zalepnie". O, ty tego nie uczynisz, bo ja ci zakazuj moc Panny witej i Pana Jezusa : Id Bolec do morza!"" Wr powtarza to trzykrotnie i chory wyzdrowieje. uszczk albo usk nazywa lud polski katarakt, a gdy na biaku ukae si maa krosteczka, ktr uwaaj za cieniutk bonk, zowi j pienikiem. Znachorka, z okolicy Brzeska, chuchajc na uszczk po trzykro, szepce nastpujce zamwienie, aby j zaegna: Sza Najw. Panienka z P. Jezusem drk (droyn), Spotkaa si z pienikiem i uszczk. Pyta si: Kiej (kdy) idziecie?" Idziewa ludziam oczy zasania"". Ludziam oczw nie zasaniajcie! Idcie na gry, na lasy! W morzu wod pijcie, Kamienie drobne zbierajcie! Poczem znachorka odmawia z chor osob trzy Zdrowa Marja" a u s k a pewnikiem zginie". (St. Czyewicz. Trzy formy zamawiania. Lud 1902 VIII. 8 6 - 7 ) . Zaegnywanie uszczki (z Moskarzowa). Szed Pan Jezus z Najwitsz Pann drk, Spotka si z rysim pazurem i uszczk. Kaj (dokd) ty idziesz rysi pazurze i uszczko?!" Id ludziom oczy zasania"". Nie chod ty rysi pazurze i uszczko ludziom oczy zasa[nia! Id ty na bory, na lasy! Za Pana Jezusa moc, Najwitszej Panny i wszystkich witych pomoc". (Ks. W. Siarkowski. Materjay z Kielc w Zbiorze wiad. antrop. 1879 III. 54). Zaegnanie uszczki na oku w Kieleckiem: Posza wita Rozalija na gr Lilijow, Spotkaa si z Panem Jezusem. Kaj (dokd) to idziecie Rozalijo Lilijowo?" Po uszczk zgania"". Jak si msze w. po kocioach rozchodz, eby si ta uszczka rozchodzia. Nie strzykaa, nie upaa, Tym reniczkom nie zakcaa (widoku)! W imi w. Trjcy ja ci egnam, Pana Jezusa moc I Najw. Panny dopomoc. Warjant z Maogoszczy: Idzie wita Otolija (Otylia) prosa sia, Napotkaa j Panna Maryja Gdzie to idziesz w. Otolija?"

148
Id ja se (sobie) prosa sia"". Nie chod-e go tam sia, Bo tam nie bdzie roso, Ani wschodzio, Ani si szerzyo, Bo ci Maryja Panna zakazaa, eby oliwnej gry nie psowaa. Ja ci uszczko zaegnuj, wietrzna, rybia, Rzymowa, szklana, jaglana i jaka jeno jest na wiecie, nie swoj moc, tylko Bo pomoc i Najw. Panny, eby si rozchodzia, jak Anieli rozchodz si po Boych kocioach, jak woda po morzu, jak gwiazdy po niebie". Zaegnanie uszczki przez zamawiacza (ki) od ysicy: Szed Pan Jezus z Najw. P. Marj bez (przez) czk, Zaegnywawa kobiecie uszczk. Chuchn Pan Jezus trzy razy w oko: Urzysz kobieto daleko. Najw. Panna trzy razy w czoo: Pdziesz kobieto do domu wesoo! Wszyscy wicia ' wici) powtrzli, d kobiety uszczk oddali. Pjdziesz kobieto do domu, Nie bdziesz czua w oku blu. Wrka od Staszowa (w Radomskiem) tak zaegnywa uszczk. Wymachujc nad chorym w powietrzu rkoma znak krzya" recytuje nastpujce sowa: wita Kasiula trzy cry miaa: Jedna sya, druga praa, A ta trzecia z oka uscki zdejmowaa. (O. Kolberg. Lud 1888 XXI. 171). Warjant od Sawkowa opiewa: w. Kasylda Trzy creczki miaa: Jedna szwaczka, Druga praczka, Trzecia nic nie robia, Ino uszczk egnaa, eby oka nie popsua, Koci nie poamaa. Zaegnywanie to powtarza si trzy razy, poczem trzeba zmwi 9 zdrowa Marja do przemienienia Paskiego. Zaegnanie uszczki i rysiego pazurka (od Masowa): Szed Pan Jezus z Najw. Pann drk, Spotka si z rysim pazurem i uszczk. Wezm sobie rczk brzozow

149
Na tego rysiego pazura i uszczki siekanie, rzezanie. Bo ten rysi pazur i uszczka soniowa (soneczna), gwia[zdeczna, Rzymna, dymna, wrzodata, zapamitaa. egnam ci, egnam Pana Jezusa moc, Najw. Panny i wszystkich witych pomoc. (Ks. W. Siarkowski. Materjay z Kielc. 1879 III. 54). Zbir wiad. antrop

Fragment zaegnywania uszczki z Miechowa brzmi: Nie uszczka, tylko uszczyca, Nie samiec, tylko samica. egnam ci, egnam Pana moc, Najw. Panny, wszystkich witych pomoc. uszczk na oku znachorka z Naczowa okadzajc ostrk lub zasypujc cukrem, tak zamawia: Kadzie lew rk na ramieniu chorego, a praw zakrela krzye przed twarz pacjenta, mwic: Gdzie idziesz w. Zuzanno (pyta Matka Boska)?"" uszczk spdza, Najwitsza Panno, Bosk moc, swoj moc, wszystkich witych zapomoc (odpowiada w. Zuzanna)". Po wypowiedzeniu tego djalogu lekarka chucha w kty izby, spluwa za siebie trzy razy, eby si rozeszo i odmawia 7 pacierzy". Zaegnanie od uszczki w formie proby: Prosz ci uszczko, eby oku nie szkodzia, Po renicy nie chodzia. Chcesz pod soce, id pod soce, Chcesz pod oboki, id pod oboki. Klasztoru uszczk nie zamiataj, A tob, uszczko, zamiata. (Zdrowa Maryja). Zaegnanie uszczki na oku w Lesicy opiewa: uszczka z uszcztami, szczliwa jest godzina, u Pana Jezusa jest przyjta. Od k a z u, gdy na oku stanie, zamawiaj Mazurzy w Prusiech dwa razy ze wschodem i przed zachodem soca, rano, po przeegnaniu si i zmwieniu Ojczenaszu": Jako ta ciemna nocka ustpuje temu biaemu dzionkowi, tak te temu chrzczonemu (tu trzeba wymwi imi osoby) ka, coby ustpi z jego oka, z jego renicy, z jego biaka i te wrzody, wrzedzenice, aby wyszy, wyciciay, niewieda kdy si podziy, przez Pana Boga moc, Syna Boego i Ducha w. pomoc". Wieczorem za przemawiaj: Zorze, zorzeczki, Chrystusa Pana sueczki! Suycie wy P. Chrystusowi we dnie i w nocy I temu chrzczonemu (N.)coby te same posuyy, Ten kaz z jego oka, z jego biaka i jego renicy odmwiy. Przez Pana Boga moc, Syna Boego i Ducha w. pomoc. Zamwienie koczy si trzykrotnem A m e n .

50 Bl oczu leczy baba w Monowicach w ten oto sposb: Bierze krak (wielki n), zakrela nim rne zygzaki nad gow chorego, chucha mu do oka i modlc si mwi: Chorobo, wyjd z oka, a id do gowy, z gowy do rki, z rki do nogi, z nogi przy tych sowach wbija w n do ziemi wejd do ziemi". W kocu zaegnywa szmatk i wod, ktr chory do oczu przykada. Aby si pozby kurzej lepoty, wocianie w Jurkowszczynie (p. Zwiahelski) zalecaj: obej trzy razy w okoo guchy db (tj. taki ktry si pno rozwija) i odmwiwszy zwyky pacierz powiedzie (po rusku): eby mi ta lepota wtedy napada, gdy wszystkie licie std oberw". I w formule zamawiania od bolu zbw (na Woyniu) wystpuje suchy db. (. Rokossowska. O wiecie rolinnym. bir antrop. 1889 XIII. 186. Por. 1887 XI. 214). Zaegnywanie bielma (premiwnycia) tak u Hucuw opiewa: Bielmo, bielmo! Ja ci zaklinam, na dziewit gr wywouj, z dziewitej gry na sm, z smej na sidm itp. z dwu na jedno, z jednego na nic. Chu, tfu! Chu, tfu! Niech Bg da na wieki, na leki! skacz zdrw! (J. Schnaider. Z kraju Hucuw. Lud 1900 VI. 263). Bielmo zamawiaj w Kaniowskiem jak nastpuje : Przewita Bogarodzica w powietrzu staa, Boga miosiernego na pomoc nam bagaa. I ty, wity ojcze Mikoaju, bd mi pomocny Narodzonemu, pobonemu, chrzczonemu N. bielmo zamawia. I ty, wielki mczeniku Jerzy, bd mi pomocny. Jecha wity Jerzy na biaym koniu, Z biaemi chartami, w biaem polu polowa. Jechaa przeczysta Rodzica na ostatku, Jezus Chrystus na rebitku. Jad i zobaczyli Go i pytaj: Kdy ty wity Jerzy jedziesz?" ,,W biaem polu polowa"". Nie jed-e w biae pole polowa. A jed do narodzonego, pobonego, chrzczonego Sugi Boego N. N. bielmo zrywa. Odmawia si to potrzykro, za kadym razem spluwajc, wreszcie koczy si sowami: Daruj Panie pomoc! Oto jeszcze jedno zamwienie z Ukrainy: Skrapiajc chore oko wod wicon na Jordana, mwi: Wodo Jordaska! umywasz gi i brzegi, zmyj-e i narodzonemu N. z oka bielmo! Baba czeska zamawia jczmie tym sposobem, e odwrconym serpem trzy razy nad okiem chorego robi ruch, jak gdyby a i za zty jczmie poza siebie odrzucaa. Zamawianie chorego oka wrd ludu czeskiego odbywa si w ten sposb, e przyciskajc jczmie palcem prawej rki, mwi si:

151

Co widz, to si rozmnaa; Co chwytam, to si gubi. W imi Ojca, Syna, Ducha w. Amen. Zamwienie choroby oczu u Macedoczykw, Bugarw i Serbw na Baikanie: Sza drog Matka Boa, Spotkaa Dragana (imi chorego) I Dragan zapyta: Dokd idziesz, Matko Boa? Oko mi boli, swdzi, piecze, Wyciska zy... Matka Boa powiedziaa mu: Cierp, nie klnij, nie krzycz. Id do Ilinki (imi zamawiaczki), Ona ci nadmucha oczy, ona ci uly. Tu przerywa zaegnaczka, dmucha choremu po trzykro w oczy, szepce swe zamwienia i koczy sowami: Matka Boa rzeka: Kochana matko duchw! Tego oczka nie zaogniajcie, eby si krwi nie zalao, nie bolao, eby nie swdzio, nie cieko itd. Wendowie (Sowianie) w Prusiech zamawiaj w ten sposb usk, zwan tu bielmanem (bielmo-mann). Po wymienieniu nazwiska d o tknitego bielmem, mwi: Odwr si brzydki bielmanie' W Pastwie Boem jest ogrd, W ogrodzie jest drzewo, A na nim jest zote jabko. Na tem drzewie siedzi Jezus Chrystus I rozbija siln doni bielmana. W imi Ojca itd. W zaegnaniu choroby oczu ludu niemieckiego w Austrji dolnej czytamy rwnie: usko wietrzna i kamienna, usko oczna, wyjd z oka do drzewa, na dzikie puszcze, gdzie aden czowiek nie kosi, aden kogut nie pieje"... Zamawianie katarakty we Francji opiewa w przekadzie proz: Trzy dziewice id w gry szuka zdrowia, wiata i bielma. Na drodze spotykaj dziecitko Jezus, ktre do nich mwi: Moje dziewice, dokd idziecie?" Panie, idziemy w gry szuka leki na lepot i bielmo"". Dziecitko Jezus odrzecze im: Wracajcie do domu, tam znajdziecie leki na lepot i bielmo". Zaegnanie to naley trzy razy powtrzy. Chorob oczu la m a i I l e , zaegnywaj we Francji nastpujcem zamwieniem: Miy Bg i dobry w. Jan odbywaj podr. Na drodze .swej spotykaj szczliwego w. Abrahama, siedzcego na awce. w. Abrahamie, wsta i pjd z nami". Mj Panie, nie mog nie widz" Zaegnanie to po-

52
wtarza si trzykrotnie, przy ostatnich sowach zamawiacz opisuje dokoa oczu krg i chucha na nie. Cyganka obozujca w narriocie Transsylwanji tak zamawiaa chorob oczu: Podczas zmywania chorych cz wod rdlan, do ktrej wrzcia troch szafranu, szeptaa nastpujce sowa: Bolu z cz Id do wody! Id z wody Do szafranu! Id z szafranu Do ziemiI Id z ziemi Do Pnvas! (Duchw podziemnych) Tam jest twj dom, Tam twoja uczta! 'H. Wlislocki Zauber u. Besprechuugsformeln der Zigeuner Ethiologische aus Ungarn Budapest 1887 ! 62). Zaegnywanie choroby cz. zwaszcza katarakty, zwanej przez lud nasz bielmem albo usk, naley do kategorji najstarszych rodkw leczniczych. Ju staroytni Chaldejczycy, nie mniej dawni mieszkacy Asyrji i Babilonji, leczy choroby cz przewanie zamawianiem. Jczmyk lecz w okolicy Bochni nastpujcym rodkiem mistycznym: Na widok dotknitego t dolegliwoci naley splun trzykrotnie na ziemi, a na niego swarzy: A id-e ty brzydaku, c to masz za plugastwo brzydkie"! i jczmie niebawem zginie. Aby spdzi jczmie z oka, radz w Andrychowie niespodzianie naplut w oko. Jeeli wpadnie co do oka, pocieraj trzy razy rbkiem koszuli, albo radz podnisszy lew rk powiek splun trzy razy, mwic: Tfy, Tfy, Tfy!, a oko bdzie czyste (Czarny Dunajec). Zapruszenie oczu ka Samostrzelanie wyliza jzykiem pod powiek, albo trzyma za rzsy i plun, a py wypadnie z oka. Zawad z o k a zapruszonego wylizuj u nas powszechnie jzykiem. Nasze wocianki wylizuj choremu dziecku oczy lub ocieraj lin, a oba te rodki nale do najstarszych i najpierwotniejszych sposobw leczenia. Gdy na oku robi si jczmie, radz na Rusi, aby pierworodny syn (perwak) naplu w chore oko". Ciaa obce z oka usuwaj chopi gub. witebskiej wylizujc je jzykiem, na Ukrainie znachor zlizuje oko. W Rosji przyciska si jczmie piercieniem lubnym, cauje oko i spluwa je w kocu. Jczmie na powiece traci Chorwat, gdy mu kto trzy razy w oczy napluje. Sowak wylizuje jzykiem obce ciao, gdy mu wpadnie do cz. Oko, do ktrego co wpado, lud zwany wendyjskim w Prusiech kae jzykiem wyliza. Obce ciao usuwa si w Czechach z oka spluwajc trzykrotnie przez przeciwne rami, w Styr]i plujc potrzykro w kt. W innych stronach Niemiec smaruj jczmie (Gerstenkorn) co rana potrzykro lin naczczo wydan. lin, zwaszcza naczczo uyt, polecaj Szwabi na chore oczy. I lud francuski zwila jczmie (orgelet albo chalazion) lin, czynic nad nim znak krzya piercieniem lubnym albo brzegiem odwrconej

153 koszuli. Jczmie na oku usuwaj ydzi w Polsce okrajc potrzykro oko lubn obrczk, czem uniemoliwiano pierwotnie dostp demona choroby, albo kto inny zaciska pi i spluwa trzy razy", jakgdyby grozi demonowi i plu na niego. Hindusi lecz lin zapalenie cz. Australczycy z Wiktorji zapuszczaj do oczu olinione wosy z gowy. Skutecznym rodkiem sympatetyki ludowej w chorobach oc?u jest przemywanie oczu mlekiem od piersi. Na wzrok ciemny opowiada Syreskt (w IB. wieku) sok ruty dzikiej wstrzykiwany z pokarmem kobiety karmicej chopu jest lekarstwem" Wieniacy nadrabscy chore oczy zapuszczaj pokarmem zdrowej kobiety. Wkady na chore oczy z mleka kobiecego poleca i lud w okolicy Dokszyc. Alatki w Krakowskiem i na Ukrainie dzieciom przy piersi zapuszczaj do oczu swe mleko. Bole oczu usuwaj Huculi rwnie miekiem kobiecem. W tym celu uyte mleko na Ukrainie ma pochodzi od moodycy, ktra miaa tylko jedne dzieci i to chopca. Przeciw zapaleniu ocz i jczmieniowi Chorwaci zapuszczaj kilka kropel mleka z piersi karmicej kobiety. Sowacy zapalenie cz lecz zakrapianiem oka matczynem mlekiem". Mleko karmicej matki krra wieczorem pocia, podane naczczo, uchodzi u Niemcw za skuteczny rodek na oczy, myj niem powieki niemowlt. Turcy w okolicy Konstantynopola lecz zapalenie cz, przemywajc je mlekiem kobiet, poczem przykrywaj je okadzon bawen. Mleka matki, karmicej chopca, uywaj i Arabowie w chorobie oczu. Tubylcy w poudniowo-zachodniej Afryce posuguj si w tym celu sproszkowan upin j a j a i mlekiem matki. Litwinka w Prusiech wschodnich chore niemowlcia oczy obmywa mlekiem z piersi (J. Sembrzycki Ostpreussische Zaubermittel Am Uruell 1892 III. 15). Choroby oczu lecz Cyganie przybywajcy w namiotach na Wgrzech, mlekiem matki, do ktorego dodaj kilka kropel jej krwi. (H. Wlislocki. Am Uruell 1892 III. 10). W Indjach wschodnich (Brytyjskich) pozbywa si obcego przedmiotu z oka, przez silne zakropienie go mlekiem karmicej kobiety. Walnem rodkiem leczniczym w chorobie cz bywa rosa i woda. Grale okoo Pilzna lecz kurz lepot przecierajc oczy na wiosn ros, zbieran z lici jczmienia, zanim si w kos rozwinie, jeden to ze skutecznych rodkw, uywanych nad Rab, przeciw bolom oczu. Podhalanie (w Czarnym Dunajcu) chore oczy pocieraj przed wschodem soca ros porann, lud wsi Stradomia zapalenie oczu leczy przykadajc rosiczk. Gdy si komu robi uszczka na oku, niech roznieci ogie z brzozowych kijw (prtw), nad tym ogniem potrzyma zimny obuch od siekiery, a skoro nad nim osidzie rosa, niech posmaruje ni oko, a uszczka zginie". (S. Udziela Materjay z Ropczyc. Zbir antrop. 1886 X. 95). Wyupione oczy uzdrawia" trzykrotne potarcie oczw ros z pod szubienicy. (J. witek. Liczby 3 i 9. Lud 1905 Xl. 378). Chorob cz, ktr uwaaj za skutek spadku z gowy, leczy lud w okolicy Krakowa przemywajc oczy ros zebran przed wschodem soca lub wod z miejsc syncych cudami, jak np. z sadzawki w Stanisawa na Skace, z rzeki przy Kalwarji Zebrzydowskiej, ze studni w Gidlach i tp.

154
Woyniacy przemywaj chore oczy wod kryniczn, w ktrej zagotowuj gar trybulki, lub ros zebran z ziela, zwanego carowe oczy (rosiczka). Na k u r z lepot radz: 1) Przemywa oczy ros zebran przed wschodem soca 2) Przed wschodem soca postawi naczynie z wod pod t grzd, na ktrej kury siadaj, a potem ni oczy obmywa. Ukraicy nacieraj chore oczy ros zebran w dzie w. Jura. Biaorusini przemywaj chore oczy wod, stojc na oknie w nocy podczas peni ksiyca. Chorob cz leczy lud czeski zmywajc oczy ros z okien. (Czasopis czeskeho Musea 1855 str. 55). Cnory na oczy w Bawarji zmywa je sobie wod w Wielki pitek. Ble oczu lecz w Szlezwiku i Danji przez lizanie i linienie, skuteczn te jest woda czerpana w milczeniu na Zielone witki, przed wschodem soca, w cicho stojcej wodzie. (H Volksmann SchleswigHolsteinische Haus u. Zaubermittel Am Urquell 1893 IV. 277). Wod, czerpan w Wielki pitek, w rzece przeciw prdowi, zmywaj na Wgrzech oczy, aby si uchroni od choroby cz, w rzece kpi bydo, aby byo zdrowe. Zbawiennym rodkiem na chorob cz u ludw romaskich i germaskich jest woda wielkanocna, dlatego o tej porze kpi si lub myj mieni te wszelk wod niezawodnem lekarstwem. Kady niemal kraj obfituje w rda, ktrych woda posiada cudowna moc leczenia chorych cz. Aby si pozby choroby oczu, zwanej Mebo, idzie Japoczyk do studni swej zagrody i rzuca dla demona Sni-jin trzy fasole azuki, a trzymajc nad wod sito, odmawia szepcc modlitw. Po wyzdrowieniu ofiaruje znw trzy fasole. Plemiona Snaheli w Afryce lecz bliskich olepienia chorych ros, ktr pociera si oczy. Bole oczu pozbywa si w Niewachlowie chory w ten sposb: Wyciga sam ze studni wiadro wody, wpatruje si w ni przez godzin i obmywa ni oczy. W ziemi Dobrzyskiej gdy si oko czem zapruszy, chwyta si palcami prawej rki za rzsy grnej powieki i spluwa, albo wpuszcza w oko rakowe ziarenko. W okolicy Dokszyc (na Rusi) kad do worka cznicowego biae kamyczki, na ktrych osadzone s oczy u raka, owe drobne kamyki wywouj zawienie a tem samem usuwaj cbce ciao. Oczy rakowe, dla swego podobiestwa do oka ludzkiego, uywane s do powszechnie w okulistyce ludowej (np. w Niemczech). W medycynie redniowiecznej u nas i zagranic uywano t. z. oczu rczych, to jest dwu soczewkowatych ciaek wapiennych, znajdujcych si w odku raka. W Polsce, i na Rusi zalecaj przeciw bolom oczu okady z ciepego jesze ajna krowiego. Niemowl chore na oczy zakrapiaj moczem ludzkiem. Woyniak przemywa chore oczy moczem wasnym kilka razy o wschodzie soca. Nic dziwnego, e wskutek tego mamy wrd ludu naszego tak wielu lepych z urodzenia". Staroytna medycyna ludowa w Niemczech stosowaa w chorobach oczu mocz, ktry chopiec wyda, w Szwabji posuguj si moczem dziewiczym". Pomiot gsi na chore oczy zalecany by przez cesarza Maksymiljana I. chorzy na oczy w Algierze myj je moczem. Lud w Krakowskiem utrzymuje, e noszenie kolczykw, zwaszcza zotych, ma wielki wpyw na oczy". W tym celu wczenie przykuwaj dziewcztom uszy, nie baczc na rany. rodkiem, majcym zapobiega uderzeniu

155 skrofuw na oczy, bywa na Rusi poudniowej, i najczciej u szlachty, przekucie uszu modych dziewczt dla noszenia kolczykw. Jako rodek zapobiegawczy i zarazem leczniczy poczytuje lud biaoruski noszenie kolczykw srebrnych lub mosinych, co ma odciga chorob". Sowacy uwaaj za niezawodny rodek przekucie usz. Jako ochrona przed chorob cz suy u wielu ludw przekucie usz i woenie jakiego kolczyka z kruszczu. Od przewlekego zapalenia cz dzieci bawarskich i szwabskich strzee wczesne noszenie kolczykw, ktre maj materj (chrobow) przyciga". Zapadajcy na katar oczny wocianie w Austrji grnej nosz zote kulczyki, albo przynajmniej guziki, zwane Ohrschrauben, jako rodek odcigajcy. Na chorob oczu radz w Sycylji przykucie uszu i noszenie kolczykw". ydzi w Polsce utrzymuj, e kto chce mie zdrowe oczy, powinien nosi koralowe kolczyki w uszach

Choroby uszu.
Choroby uszu, organu niedostpnego obserwacji i djagnozie laikw, rzadko i sabo leczone s przez lud nasz, podobnie jak w innych krajach. U progu chorb usznych mieszcz si przesdy i wrby odnoszce si do szumu i dzwonienia w uszach. Dzwonienie w uchu tmacz sobie, e kto o nas mwi", a mianowicie jeeli dzwoni w prawem uchu, mwi o nas dobrze, jeeli w lewem le". Aby si dowiedzie, kto nas wspomina, naley pomyle o znajomych, a ,.jeeli si natrafi na t osob, ktra o nas mwi, natychmiast w uchu dzwoni przestanie". (Radw-Bochnia). W Trzemesznie dzwonienie w uchu uwaaj za znak obmowy. W innych stronach Polski dzwonienie w prawem uchu zapowiada szczcie, w lewem nieszczcie, zgaduj wic w ktrem uchu, odgadnienie jest oznak spenienia si zamiarw i odwrotnie. Dzwonienie w uchu, jako znak spenienia czynu, przywodzi Szymonowicz w sielance Czary. Gdy dzwoni w uchu, to znak e bdzie jaka nowina". Chcc si dowiedzie, jaka", mwi: wity Duchu! wity Duchu! Dzwonisz mi w prawem (lewem) uchu. Jeli dobrze, to dzwo; A jak le, to przesta. (Siemianice p. Kpiski). Jeeli w prawem uchu d w i c z y , bdzie dobra nowina, jeli w lewem za. (Czarny Dunajec). W innych stronach powiadaj: komu lewe ucho goreje, o tym le mwi, a komu prawe, o tym dobrze. Gdy zadzwoni w uchu, pytaj wocianie nadmemescy: W ktrym?" Gdy kto odgadnie, ma to by oznak, e si sprawdzi to, co si w tej chwili zamylio". Dzwonienie w uszach wry jak wiadomo, kto odgadnie, w ktrem uchu, temu speni si zamiary i odwrotnie. (Powszechne na Rusi). Dzwonienie w prawem uchu, jest oznak, e ludzie chwal, w lewem za, e gani (z Ukrainy). Komu dzwoni w uszach, o tym mwi: Przypominajc

156 sobie znajomych, gdy natrafisz na tego, ktry o tobie mwi, przestaje dzwonienie w uchu. (Czasopis czeskeho Musea 1855 str. 180). Ju na pocztku XVI w. podaje Szymon Granau w swej kronice pruskiej podobny zwyczaj: Jeeli komu dzwoni w prawem uchu, wtedy mwi: dobrze o mnie wspominaj, jeeli dzwoni w lewem uchu, wtedy le mu ycz albo go okamuj". W Bawarji dzwonienie w prawem uchu oznacza dobr opinj. w lewem obmow. W tym drugim wypadku, gdy si dotknie prawego ucha polinion rk, osoba obmawiajca popadnie w chorob. Dzwonienie w uszuw wyobraeniu ludu w Szlezwiku i Holsztynieoznacza, e kto o nas mwi, jeeli dzwoni w prawem uchu, mwi le, w lewem dobrze. Aby nie mwiono le, naley uderzy rk w prawe ucho, a oszczerca uksi si w jzyk. Podobne zabobony znane s w innych krajach Europy. Dzwonienie w uszach oznacza u Turkw i kto o nas rozprawia", chcc si dowiedzie^ kto, naley po kolei wymienia imiona znajomych, a przy ktrem dzwonienie ustanie, ten o nas mwi. ydzi w Krlestwie powiadaj: komu dzwoni w prawem uchu, o tym dobrze mwi, komu w lewem, tego obmawiaj. Inni utrzymuj, e dzwonienie w prawem uchu wry nowin. Ju Grek staroytny dzwonienie w uchu prawem mia za znak, i si dobrze 0 nim mwi, w lewem, e le o nim mwi. Kojarzenie poj o zem i dobrem z wyobraeniem o prawej 1 lewej stronie, wystpuje w wierzeniu ludu polskiego zarwno jak u Anglikw, Francuzw i Niemcw. Lewa i prawa strona maj wielkie znaczenie w wyobraeniach ludu. Oto par przykadw z innej dziedziny: Kogo prawe oko swdzi, ten si bdzie mia, kogo za swdzi lewe, ten bdzie paka. (Z Gdowa). wierzbienie prawej brwi oznacza rado, lewej pacz. Podobne przesdy znane s na Mazowszu, Rusi, w Niemczech, na Litwie itp. wierzbienie prawej rki oznacza witanie si z kim, lewej liczenie (wydawanie) pienidzy. Przesd ten rozpowszechniony jest w Polsce, na Rusi i Litwie, w Niemczech i in. Gdy komu jzyk spryszczy po prawej stronie, to dowd, e kto dobrze o nim mwi, jeeli po lewej, to go obmawia. Gdy krowa do ocielenia ley na prawym boku, bdzie miaa byczka, gdy za na lewym, cieliczk (opuchowa). Lewa strona w przesdach ludu wskazuje na dziedzin zego. Do kieliszka nie naley nalewa lew rk, bo pijcy z niego prdkoby si upi. (Czarny Dunajec). Spi nie naley lee na l e w y m b o k u , bo wtedy czowiek ma serce przy1 one i djabe ma moc nad nim, a ani-str go odstpuje (oynia). Lew nog wsta, bo marudzi", powiadaj o czowieku w zym humorze, a przysowie to opiera si na przesdzie, e wstawanie lew nog z ka wry niepowodzenie w tym dniu, dlatego Wadysaw Jagieo, a jak niektrzy podaj i Zygmunt Stary, uwaali, aby praw nog najpierw wysun z ka. Wocianie nadniemescy lew nog nie przestpuj progu, ani wstaj z ka, by ich co przykrego nie spotkao. Wstawanie rano lew nog z ka, zapowiada ktni (w Dytmarskiem) albo zy dzie (we Francji). ydzi w b. Krlestwie uwaaj za dobry znak obudzi si rano na prawym boku, obudzenie si na lewym boku zapowiada dzie zaspiony. Wstajc z ka naley najpierw stpn praw nog, w przeciwnym razie nie wiodoby si przez

157 dzie cay". Prawa i lewa strona stanowi wany moment w przepowiedniach, wrbach, wogle wierzeniach, nie tylko Sowian, ale take germaskich i romaskich ludw. Co si stanie na prawo", to jest oznak dobrych duchw, co na lewo" to dzieem zego. Wracamy do pierwszego wtku tj. do uszu. Chorob uszu, czyli t. z. tpy such, lecz nasi wocianie w sposb prymitywny: Rozciwszy zabitego zajca, mocz w pcherzu bawen i wkadaj j szybko do uszu, pki mocz jeszcze gorcy (w Krakowskiem). Na o g u s z e n i e radzi Rkopis bibl. Akad. umiejt. w Krakowie Nr. 1454 z 17 wieku: Jea ywego na socu, woywszy na mis, przykry rzeszotem tak dugo, aby mocz puci, w tym moczu bawen macza i w ucho ka, a ten mocz wla w banieczk i chowa go zaszpuntowawszy, aby nie wywietrzao". rodek ten zaleca te autor Compendii med. auc. (Czstochowa 17S9), uwaajc za najskuteczniejszy na guchot rodek zajcz uryn wpuszczan kroplami do uszu". Chorwaci posuguj si w tym celu odchodami owiec lub kz. W Kulewszczynie wkrapiaj choremu do ucha po kilka kropel ogrzanego moczu z owcy albo kad do ucha skrom zajczy na wacie. Starocymryjska medycyna zalecaa przeciw guchocie mocz barani i wgorza. Uszne cierpienia lecz nasi wocianie wpuszczajc do uszu oliw lub ciepe mleko (Lud nadrabski). Sowacy zakrapiaj ucho ciepem mlekiem od krowy, Chorwaci sokiem baraniej wtroby z mlekiem kobiecem. rodkw tych uywaj w Czechach, Dalmacji, Bawarji, Austrji grnej, a byy te stosowane w staroytnoci (Dioskurides - Celsus), obecnie nawet na Sumatrze, w Indjach wschodnich, Marokko, i in. W naszych O g r d a ch z d r o w i a i Z i e l n i k a c h z 16 wieku zalecano z rolin: cebul, z ktrej sok wpuszczony w ucho kroplami leczy guchot. W przytpieniu suchu zapuszczaj do ucha na Ukrainie i Litwie sok wycinity z cebuli, zajcz lub kozow, rozmieszane w wdce. rodek do dzi stosowany na Wgrzech. Rosjanie zapuszczaj w chore uszy olej lniany z przysmaan cebul. Na guchot pomocny jest w Lubelskiem nastpujcy rodek: wsadza si w ucho kawaek w trbk zwinitego ptna lnianego, zmaczanego w roztopionym wosku, zapala si t trbk z drugiego koca i gdy zaczyna parzy, wyjmuje si j z ucha, zabiegi te maj wycign z ucha trociny", a guchy usyszy. Na Ukrainie robi te trbk z nowego ptna, kad jeden jej koniec w ucho, a drugi zapalaj. Bl u s z w lecz na Rusi (w Czortowcu) w podobny sposb: Po obmyciu uszu olejkiem z kminku, wkada si w nie trbk z ptna nasmarowanego woskiem i t zapala sj z zewntrz, by w uchu pona. Na bl w uszach zalecaj ydzi: kawaeczek zgrzebnego ptna, powleczonego woskiem wiecy, ktra si w Sdny dzie w bonicy palia, wetkn do ucha i zapali, a bl ustanie. Rumuni na Wgrzech powlekaj szmatk lnian roztopionym woskiem i koniec jej, zwinity w trbk, kad do chorego ucha, zapalajc drugi koniec.

158 Choroby zbw.

Kto je albo pije w tym czasie, gdy umaremu dzwoni na pogrzeb, dostaje bolu i prchnienia zbw (Chem). Choroby tej nabawia si na Rusi, w Niemczech i in. gdy si je podczas pogrzebu lub tylko dzwonienia pozgonnego. Dlatego zakazuj zabobonni u ludw romaskich je, gdy nios umarego. Szyjc miertelnic dla umrzyka, nie wolno nitki urywa zbami, bo bd od tego pruchnie. Trzeba si wystrzega, aby nie otwiera ust, gdy si zobaczy ropuch, bo gdy ona porachuje zby, wszystkie powypadaj (Szczawnica). Bl zbw jak twierdz grale z Podhala jest skutkiem tego, e do zba dostaje si may, czarny robaczek, ktry psuje zb, wierci w nim dziur i sprawia saanie (suchy bl) w zbie". (J. Kantor Czarny Dunajec Mat. ant. 1907 IX 144). W Ogrodzie zdrowia (wyd. H. Spiczyskiego 1542) zalecaj przeciw blom zbw rolin, zwan nogietkiem (calendula officinalis), utrzymujc, e kiedy go w nozdrza woysz, c z y r w i a (czerw), ktry bywa w zbie, umorzysz". Jeszcze autor podrcznika, uywanego przez naszych lekarzy p. t. Compendium medicum (wyd. 1719), zaleca na bl zbw korjesiona, twierdzc, e woona w wyprchniay zb wywabia z niego robaka, ktry bl zbw powoduje". Dlatego radzi te pokrzyw, ktrej korze morzc robaki w zbie, usuwa bl". Za spraw rnych chorb uwaano u nas w wiekach rednich robactwo. Wedle naszych Ogrodw zdrowia z 16 stuleciu, dziegiel mia wywodzi zapachem swym robactwo w mzgu zalge". Przestp wypdza robaki rodzce si w sercu". Korze pokrzywy morzy robaki w zbie i usuwa bl". (Compendium medcium 1703j. Jako przyczyn bolu zbw podaje lud ruski, czeski, jugosowiaski i niemiecki: robaczki, ktre tocz korze lub koron zba. Przyczyn bolu zbw przypisuj i ydzi robakowi, ktry zb toczy. Przesd naszego wociastwa, szeroko rozpowszechniony we wszystkich czciach wiata, e sprawcami choroby zbw s robaki, siga gbokiej staroytnoci, pojcie to znane ju Wedom, gdzie mowa jest o .robaku mieszkajcym wewntrz zba". Dawni Egipcjanie czynili je sprawcami nie tylko blu zbw, ale take rnych chorb. Z rzymskich pisarzy Scribonius Largus (43 po Chr.) prawi o robakach toczcych zby, ze redniowiecznych Salernitanin Platearius. Przypisywanie robakom rozmaitych chorb, zwaszcza bolu zbw, siga ma doby wsplnoci Indoeuropejczykw. Ludy pierwotne uwaaj niektre zwierzta za sprawcw chorb, przeytkiem tej wiary jest zabobon, rozpowszechniony u plemion barbarzyskich na drugiej pkuli, e robaki s sprawcami choroby zbw. Bolenie zbw przypisywano pod koniec 16 w. robakowi, aby go dymem umorzy", zalecano u nas nastpujcy sposb okurzania chorych: Wzi siemienia konopnego i na wgle gorejce na fajerce wsypa i nad tem okrywszy gow kurzy si, rozziewiwszy gb, aeby w dym robaka zamorzy". Albo te ceg rozpalon woy do siemienia w naczyniu jakiem albo garnku bdcego - i piwem pokrapiajc nad tem, take okrywszy si, kurzy". (Rps. Biblioteki Ossoliskich Lud 1889 V. 81). Bl zbw przypisuj nad Rab

159 zagniedeniu si robaczkw. W tym celu zalecaj, celem pozbycia si ich, nasypa na rozarzone wgle nasienia lulkowego i dym std unoszcy si chon w izbie, okrywszy si chustk, aby dym nie uszed. Poczem pochyliwszy si nad parujc wod, spluwa si lin z ust, a razem z ni wypluwa si rzekome robaczki z zbw. Mona nawet owe robaczki widzie, jak pywaj po wodzie. I w okolicy Biecza lud przypisuje chorob zbw robakom. Parzc na bl zbw rolin, zwan bieluniem, (lulek) wrzc wod i trzymajc usta nad t par, wida jak czarniawe, malutkie robaczki wypadaj z zbw". Wocianin z okolic Radomia leczy si na zby, sypic nasienie lulka (szalej=Hijosciamus niger) na arzce wgle i dymem tym nakadza misk, poczem wlewa do niej gorcej wody i staje nad par okryty chust, z szeroko otwartemi ustami. Z chorego zba wychodzi ze lin robak lub kilka robakw, toczcych zb. S one biae i jak niteczka cieniuchne, a maj czarne ebki. Lulkiem, powicanym na Matk Bosk zieln (w Wieliczce), kadz bolce zby, dym z tej roliny, majcy silny odr, wyciga robaki z zba. W wielu okolicach Rusi uywaj w tym celu nasienia lulkowego. Dym z lulka jak powiadaj na Ukrainie wyciga robaki z zba, przez co zby przestaj bole*. W okolicy Zbaraa podczas spluwania liny do miski z zimn wod na powierzchni wody maj si ukazywa drobne,, czarne robaczki, klre s przyczyn choroby". Gdy Rusini (Olejowa) okadzaj chory z b par z lulka, maj z zba wypada robaki zwane czerwiakami. (O. Kolberg Pokucie 1888 III. 165). Lulkiem posuguj si w tym celu: Czesi, Sowacy., Szwabi i in. Serbowie (w Boni i Hercegowinie) lecz bl zbw i oczu okurzeniem ich dymem szaleju (lulek), ktry u ludu doznaje czci niemal boskiej. Chory klka przed ogniem, do ktrego wrzucono kilka ziarn tej roliny, narzucaj na koce i odzie, aby dym umiejscowi, tym sposobem z chorego zba lub oka wychodz lobaki, sprawcy choroby. Nasienia lulkowego uywaj i w Niemczech przeciw bolom zbw. Okurzenie bolcych zbw lulkiem byo ju w wiekach rednich stosowane. (B. Gustawicz w Zbi> rze wiad. antrop. 1882 VI. 263). Okurzanie zwaszcza szalejem czyli lulkiem, znanym pod imieniem ziela Jowisza, naley do ulubionych rodkw ludu w Europie rodkowej. By moe, e kurczenie si pod wpywem gorca te] roliny dao powd do przypuszczenia, e po przyoeniu jej do bolcego zba, wya z niego robaki. W Sekretach Biaogowskich (wyd. 1698), przypisywanych Albertowi Wielkiemu, czytamy, e korze bieluna (szaleja) octem polany, skacze jakby wrza w ogniu". Czste zastosowanie w leczeniu chorych zbw maj w Polsce, na Rusi i Litwie podkurzania i wdechar.ie ciepej pary. Kiedy komu robacy w zbiech, tedy wemij siemienia konopnego, warz je w nowym garczku i kamienie w nie w rozpalone, t e d y si nad par ow nachylisz, tedy robacy wypadn rzecz jawna jest" (Szymon z owicza 1535). Jako lekarstwo przeciw bolom zbw na Podhalu zalecaj otworzone usta nad misk, do ktrej wrzucono rozpalone ule, wdychaj te par unoszc si nad misk, albo podpaliwszy chory z b owiconem zielem, wdychaj dym. W okolicy Czeszewa (w Poznaskiem) na bl zbw zalecaj okadzanie zie-

160
lem, ktre tam zw tysicznikiem. Na puchlin w okolicach Sieradza pomaga nastpujcy rodek: Ugotowa razem 9 czubkw z choiny, 9 gazek z wini, 9 gazek z gruszek i 9 z jaboni, trzy kamienie rozpali, wla na nie w odwar, i tem si naparza, a puchlina ustpi". Wieniacy ze wsi Pudy (p. radzyski) bior mech, rosncy na krzyzu po rozdroach i pal, puszczajc dym na bolce zby, okadzaj te dymem z przypalonego zba koskiego chory zb n czowieka" w myl zasady: zb na zb". Na Ukrainie kasz jczmienn nalewaj na rozpalony kamie i nad par unoszc si na ogrzewaj zbola twarz. Lud ruski w Jurkowszczynie, na Woyniu, zaleca w bolu zbw nad par ugotowanej kaszki konopianej lub nasienia konopi trzyma otwarte usta, aby odurzae robaki z zbw powypaday". (Z Rokossowska w Zbiorze antrop. 1889 Xlii. 172'. Hucu zrywa zbami orzechy z leszczyny, suszy je i okadza niemi zby i dzisa a bl ustaje. Bole dziurawego zba powoduje zdaniem wocian czeskich robak, std nazwa takiego zba: vyrany tj. wyarty Poniewa robaki te nie znosz dymu, dlatego kobiety czeskie pal na bl zbw fajk mowsk, i Sowacy na Wgrzech zatykaj dziur zba moczk z fajeczki. Czesi okurzaj zb czarciem ajnem (Assa foetida) bzem, nogietkiem, bylic itp. Chorob zbw lecz Serbowie w Boni i Hercegowinie palc papro w fajce i okurzajc dymem roliny robaki gniedce si w chorym zbie" W roku 1749 zalecano okurza je sproszkowanym zbem koskim. Bl zbw przypisuje lud w hrabstwie Ruppin maym robaczkom, ktre wydraj dziur w zbie. Pozbywa si ich trzymajc usta nad par, dymem tytoniu itp. Gdy Frankoczyka boli zb prawej szczki, wybiera rakw prawe oko (lewy zb - lewe oko) zakada niem fajeczk i pali, a dym umierza bl. W Bawarji oblewaj arzce wgle wdk, ktr z sol mieszaj, w Prusiech posuguj si w tym celu mlekiem, a wchaniajc unoszc si z niego par powiadaj, e robaczki wychodz z zba i robi si lej*1. Szwedzi rzucaj na arzce wgle sl kuchenn i ustami wdychaj wznoszc si par. ydzi w Poisce okurzaj zb bolcy makiem. Bole zbw lecz i ludy pierwotne okurzaniem, e tu wymieni tylko tubylcw Indji wschodnich, wdychajcych par nalewki roliny melia i maku. W oglnoci okadzanie dymem i par, aby robaki z zbw powychodziy", naley do terapji ludw na tej i tamtej pkuli. Ze rodkw lecznictwa ludowego przeciw bolom zbw mona wydzieli grup lekw bezporednio dziaajcych, chemicznych i mechaniczych. Wychodzc z zaoenia, ze przyczyn bolu zbw jest robak maleki, z czarn gwk, a dopki on yje, bl usta nie moe", lud krakowski uywa przeciw niemu ostrych, palcych, gryzcych rodkw" jak wdka z gorczyc, z kamfor, sok tytuniowy", ktre maj owego robaka zala, zatopi, zagry. Mazury mieszkajcy w Puszczy Sandomierskiej wypalaj zepsute zby rozpalonym drutem" (Z. Wierzchowski z Tarnobrzeskiego. Zbir antrop. 1890 XIV. 198). Na zb bolcy przykadaj nie tylko w Polsce, ale take na Rusi i Litwie, rodki gryzce, ostre, jsk chrzan, cebul,

Lues 'syohilis). Zdjcia foiograPczne w szpitalu powszechnym, n d a z . ' d l a choro bij wenerycznych Dr. Leszczyskiego.

Kilaki (syfihsj z kliniki uniw. lwow.

Wrodzone znami (fotogr. zdjcie v/ oddz. chorb skrnych szpitala powszechnego we Lwowie prymarjusza Dr. R Leszczyskiego).

Przepuklina ,vorka moczowego wysokiego stupnia (Z Instytutu anatomii patol. Dr. W. Nowickiego, prof uriw. lwow.)

lii czosnek, tyto, pieprz godziki itp. Z tych i tym podobnych lekw robi te pukania, smaruj lub nacieraj niemi chorego. Dziurawy zb zatykaj Czesi i Sowacy korzeniem godzikowym, tymianem, pieprzem, tytoniem lub czosnkiem. Jugosowianie od Dalmacji wkadaj do wydronego zba godzikowe korzenie, cynamon, zalewaj go octem albo wdk. Rosjanie posuguj si nalewk, w ktrej znajdowa si maj: pokrzywa, pieprz, cebula, ocet i wdka. I w Austrji grnej zapuszczaj otwr bolcego zba sokiem tytoniowym, pieprzem, sol, olejkiem godzikowym itp. Przeciw bolom zbw powszechne s rodki ostre, gryzce, uywane ju w staroytnoci. Rzymianie, jak podaje Plinjusz, wkadali do prchniejcego zbu zbki czosnku. Bl zbw odnosi lud polski i ruski do wpyww ksiyca. Liczne i rnorodne leki ludowe, wogle rodki mistyczne maj zwizek ze zmianami ksiyca. S to przeytki kultu ksiyca, czczonego przez Sowian, Indoeuropejeykw i ludy staroytne a przykadem t e j wiary zamawianie blu zbw i innych chorb w czasie nowiu. Jeszcze w 18 wieku oddawano temu ciau niebieskiemu cze bawochwalcz. Oto jak opisuje Pisaski 175"> r. objawy tej czci religijnej u Mazurw w Prusiech: Przy bolu oczu lub zbw, oraz w innych sabociach, chorzy piliie uwaaj na pocztek nowiu; wychodz wtedy pobonie, ze zoonemi rkami do ksiyca i zwracaj si do mego z modlitw, uoon w formie wierszyde, z niewzruszon nadziej, i tym sposobem bd uwolnieni od dolegliwoci. Do niedawna uwaano pod Olsztynkiem (w Prusiech) za najbardziej wyprbowany rodek przeciw bolom zbw przygldanie si ksiycowi na nowiu w nieruchomej i milczcej postawie". Bl zbw lecz zamawianiem, najczciej formu wierszowan. Chorob dzise, zwan dzigem, tak si zamawia: Przeegnawszy chorego mwi zamawiacz (ka): Sza Najwitsza Panna drog, Napotkaa dzigo nog. Nie chod ty tam, bo juem (tam) bya I twe sowa zamwia. Ide ty w kamie, Z kamienia w krzemie, Z krzemienia w choin, Z choiny w leszczyn, Z leszczyny w koleje". Miesic na niebie maleje I gwiazdy malej, Nie wiadomo gdzie si podziej. Zdrowa Maryjo. Zaegnanie koczy si tem wezwaniem Matki Boskiej (St.Ulanowska. Materjay z ukowca mazowieckiego Zbir antrop. VIII. 297). Znachorka na Woyniu wyprowadza cierpic wprost ksiyca i egnajc si to samo czyni chora szepcze potrzykro nastpujce zamwienie: Miesicu, miesicu, jaki ty miy, luby! (Pochwaa dla zjednania go sobie). Bol zby Marynk ochrzczon. Na guchej niwie stoi d b suchy; kiedy si rozwinie, to z miesicem do spki Uzdiowienie ludu". 11

162 zejd na obiad, zaczn je i pi, o Marysi mwi niechaj wtedy przestan bole j zby". Mazurzy w Prusiech tak zamawiaj bl zbw: Bo moc, Pana Jezusa pomocl Db w boru, kamie w morzu, ksiyc na niebie, e pki ci trzej bracia mocni si pospou nie zejd, tak dugo mi zby niech nie bol. Przez Pana Boga moc, Jego ciao chwalebne i przez Trjc wit. Zamawiacz koczy przeegnaniem chorego i trzykrotnem Amen. Cierpicy na zby wocianin ukraiski, ujrzawszy po raz pierwszy ksiyc na nowiu, mwi nastpujce zaklcie, odwrcony stron twarzy, po ktrej zb boli, do ksiyca, przyczem wpatruje si w ksiyc: Miesicu mody, zapytaj starego, Czy bol zby umarego? Nie, nie bol, stary miesic odpowie. Tak eby, Boe, twego sugi zby nie bolay. Pierwsze dwa wiersze, podane w oryginale, byy te wrd szlachty, drugie dwa, w przekadzie z ruskiego, wrd ludu ukraiskiego. Skoro Woyniak cierpicy na bl zbw ujrzy ksiyc nastajcy (na nowiu), staje nagle na tem miejscu, i do trzech razy mwi: Bolczka w gnj! Robak w kod 1 Kamie w wod! Poczem splunwszy, odmawia trzy razy .Ojczenasz" i odchodzi Na caej Rusi odmawiaj w niezliczonych warjantach nastpujce zaklcie, stajc naprzeciw ksiyca na nowiu: Na niebie miesic, na morzu kamie, w polu zajc, w dbrowie db, jak te towarzysze nie zejd si z sob, ani objaduj, ani wieczerzaj, ani poudniuj, tak by moje zby na wieki nie bola y". Ukra niec zobaczywszy pierwszy raz nw, staje, odmawia potrzykro Ojczenasz, tyle razy spluwa przez lewe rami i odchodzi nie ogldajc si, a jeeli to czyni, na nowiu, uchroni si od bolu zbw. Z bolcym zbem, zwrconym do ksiyca na nowiu, szepcze nastpujce zaklcie: Miesicu (ksiyc) mody, Na ci krzy zoty. Pyta si syn ojca: Czy bol nieywego zby?" Nie, nie bol"" Niechajze i chrzczonego, rodzonego sugi boego nie [bol". Bole zbw przypisuje i lud czeski robakowi, ktry gryzie i wierci w zbie, leczenie wic polega na usuniciu lub wyproszeniu go stamtd. W tym celu chory przymawia do ksiyca w czasie -u bywania: Miesiczek schodzi, Od nas odchodzi. Robaczku, id precz, A nie szkod mi ju!

163 albo krcej: Miesiczek schodzi, Robaczku, id precz! A bl zbw ustaje. (Czasopis czeskeho Musea 1853 str. 480). W Czechach (zachodnich) wierz, i kto pieiwszy zobaczy ksiyc na nowiu, nie bdzie cierpia bolu zbw. W Czechach (niemieckich) zamawiaj zby nastpn formuk wierszowan, dotykajc twarzy po stronie bolcego zba, majc oczy zwrcone na ksiyc podczas nowiu: Ksiycu, widz ci z dwoma rokami, Nie trap mi, nie trz (gorczk)! (eby mnie nie bolay zby) Dopki nie zobacz ci z trzema rokami. Bl zbw zamawia si w Brandenburgji na peni ksiyca temi sowy, ktre tu w przekadzie z niemieckiego podaj: Witam ci jasne wiato Za te zby i czerwone robaczki, Ktre s w moich zbach. albo do rzeki mwi: Szumica wodo, przychodz do ciebie, Bole zbw przynosz tobie, Mnie rway dzie i noc, Ciebie niech rw a do gbokiego morza. obliczem zwrconem na ksiyc nowy" odmawia cierpicy na zby wieniak w Prusiech ten oto wierszyk, ktry tu w przekadzie z niemieckiego podaj: Ach ty mie, nowe wiato! Strze mi, mj Boe od bolu zbw! eby mnie nie rwao, kuo, mczyo! W okolicach niemieckich przemawiaj wprost do ksiyca, powtarzajc trzykrotnie wyrazy: Nowy miesiczku, zabierz mj bl, w imi Boga Ojca, Syna i Ducha w. (z opuszczeniem sowa: Amen). ydzi w winogrodzie staj w bolu zbw na nowiu ksiyca i mwi do: Pikny ksiycu, ty pikny w niebie, a martwy ley na ziemi, jak wy trzej zejdziecie si razem, to zby bd bole chorego". W rkopisach francuskich, woskich i niemieckich z 13-14 w. spotykamy zamawiania praktykowane na Mazowszu pruskim w formie opowieci o trzech braciach, apostoach, ktrych spotyka Chrystus i pyta: Dokd idziecie? A oni odpowiadaj, e id do chorego, na co im powiada Chrystus: Idcie i bogosawcie go moj Bosk pomoc. Zamawianie zbw w formie d ja logowanej opowieci o Chrystusie i w. Piotrze znajduje si ju w rkopisie angielskim z 11. stulecia. Francuskie zaegnanie ma w miejsce w. Piotra, w. Apoloni, patronk cierpicych na zby, o ktrej Legenda aurea opowiada, e jej podczas mczestwa wszystkie zby wybito. Rkopis zamku Wolfsturn

164 (w Tyrolu) z 15 stulecia zawiera nastpujce w redniowiecznej niemczynie zapisane zaegnanie bolu zbw: w. Piotr siedzia na kamieniu i trzyma rk na twarzy (po stronie bolcego zba). Wtem przyby Pan Jezus i rzek do niego: Piotrze, co ci jest?" w. Piotr odpowiedzia: Panie, robaki przygryzy mi zby". A Pan Jezus rzek: Zaklinam was, zby, na Ojca, na Syna i na w. Ducha, ebycie odtd nie miay mocy gry zby Piotrowi". Podobne zamwienie w form e djalogu midzy Piotrem a Chrystusem zwane byo do niedawna w Westfalji. Zamawianie bolu zbw w hrabstwie Ruppin: Piotr sta pod zielonym dbem. Wtem przyszed Pan Jezus i rzek: Czego jeste tak smutny?" Dlaczego nie mam by smutny, odpowie Piotr, zby mi gnij". Id nad brzeg rzeki, we wody do ust i wypluj j na brzegu. W imi Ojca, Syna i Ducha w. Amen". W nastpujcem zeegnamu z Zippelsfrde przebija ma zamglona pami trzech istot demonicznych pci eskiej, zastpionych przez trzy wite: Byy trzy panie (kobiety). Pierwsza zwaa si Anna, Druga Zuzanna, Trzecia Sybilla. Bl zbw, stj cicho! Wrd witych doznaje u ludu polskiego nadzwyczajnej czci w. Apolonia, znana w dziejach kocioa mczennica, nad ktr si zncano i ktrej wybito zby. Gdy kogo w Przeb eczanach bol zby, odmawia modlitwy do w. Apolonji, patronki bolu zbw. Na ten bl wocianki w Zoyni (Przemyl) susz do w. Apolonji". Styryjczycy poszcz w dzie w. Apolonji w tej myli, e przez cay rok nie bd ich bole zby. W Bawarji uywaj przeciw bolom zbw odwaru ziela zwanego Apolonia kraut Apolonia wurzel. W Rudarze zamawiaj w ten sposb bl zbw: Po wezwaniu witej Apolonji, patronki od bolu zbw, nastpuje wezwanie do bzu (ktrego nie wycinaj i nigdy nim nie pal): A ty wity bzie! Ja ciebie broni od ognia, palenia, A ty mnie bro od zbw bolenia. Podobnie i Krakowianin przy bolu zbw ma o wschodzie lub zachodzie soca stan przed krzakiem bzu i trzy razy zawoa: Bzie, bzie! We moje bolenie, Pod swoje korzenie! albo: wity bzie! We moje bolenie Pod swoje zdrowe korzenie. Bl zbw zamawiaj w powiecie ukowskim: O wschodzie lub zachodzie soca stan trzeba przed krzakiem bzu i trzy razy powiedzie powysze wiersze.

165
(Z. Wasilewski Jagodne 1889 str. 228). Od wiaj Mazurzy: bolu zbw tak zama-

wita Apolonja rano wstaa, Gorzej kadzida gorzaa, wita Apolonja od zbw bolenia, A ty wity bzie, ja ciebie broni od oguia, palenia, A ty mnie bro od zbw bolenia. Odmianka: wity bzie, we moje bolenie, Pod swoje zdrowe korzenie. (Bez biay i Mazurzy oszczdzaj w swoich ogrodach, nigdy nim nic pal). (Ks. A. Pleszczyski. Bojarzy midzyrzeczcy 1897 p. 104) Przy drodze, prowadzcej ze wsi Beisce do Zagrzyc (w powiecie Piczowskim), znajduje si w lesie db olbrzymich rozmiarw, zwany przez lud doktorem, dlatego e posiada moc leczenia chorb, zwaszcza garda, dzise i zbw. Chory udaje si przed wschodem soca w uroczystem milczeniu do tego drzewa, obchodzi je po trzykro w koo, a odmwiwszy trzy razy Ojcze nasz i Zdrowa Maryja, odzywa si do drzewa w te sowa: Powiedze mi, powiedz znw, kochany dbie, Jakim sposobem leczy zby, (dzisa i wrzody) w mojej [gbie. Bl zbw na Ukrainie, w powiecie Czehryskim, zamawia si w nastpujcy sposb: Chory idzie do jarzbiny i mwi trzy razy: Jarzbina! Jarzbina! Jagd twoich nigdy je nie bd, tylko niech mi zby bole przestan". Bl zbw zamawiaj Niemcy w ten sposb: Nowym gwodziem dubie si w bolcym zbie a do krwi, poczem stajc przed drzewem, mwi: Tu kuj swj zb I zawizuj swe bole, Aby nie szumiay, Aby nie huczay, Aby nie drczyy, Aby nie mczyy. W kocu skrwawiony gwd zabijaj w drzewo (bez), co do trzeciego razu czyni, a cierpicemu twarz nie spuchnie. W Niemczech (Anhalt) chory na zby albo na gociec idzie podczas ubywania ksiyca do gruszy, pada przed ni i mwi: Gruszo! skar si tobie, Czerwony robak (w zbie) kuje mnie (wity gociec drczy mnie). albo chwytajc ga drzewa, nastpujcem zamwieniem pozbywa si choroby:

66 W imi Boe chwytam dzik ga, Ktra zdejmuje ze mnie cikie brzemi. Niech z ciaa mego uchodz I w dzik ga wpezn. Chop brandenburski dotykajc trzema palcami drzewa winiowego (jaboni lub gruszy), odmawia nastpujc formuk zaegnania: Winio (drzewo), przychodz do ciebie, Drczy mi bl zbw, We odemnie, Zatrzymaj sobie! W imi Ojca i Syna i Ducha w. Madziar (Szreg) zrywa szawi i wchajc, zamawia temi sowy bl zbw: Szawio, szawio! eby mi moje zby wtedy bolay, jak tobie twoje. Chory na zby w okolicy Gniezna wyszukuje drzewo, w ktre piorun uderzy, bierze drzask z tego drzewa i tak dugo dubie ni w chorym zbie, a si zakrwawi, poczem drzask odnosi na swoje miejsce i odchodzi w milczeniu, jak przyszed. (O. Knoop: Baumseele Am Urquell 1890 1 18). Pisaski w rozprawie niemieckiej p. n. Von einigen Oberbleiseln des Heidentums (Wchentliche Konigsbergische Frag-und Anzeigungsnachrichten 1756 M 22) przytacza nastpujcy rodek od bolu zbw na Mazurach (w okolicy Krlewca): Wycina si drzazg z pod kory drzewa bzowego, przekuwa si ni do krwi dziso poczem zatyka si j w to same miejsce, aeby, zarosa". rodek ten przeszczepiania choroby zbw na drzewo znany jest u innych narodw. Bolu zbw pozbywaj si na Ukrainie w podobny sposb.- O wschodzie soca naley pj do lasu w takie miejsce, w ktrem nikt jeszcze nie by, i wyciwszy z kory drzewa kawaek w formie serca pociera, nim dzisa i twarz po stronie, po ktrej zb boli, poczem wkada si w kawaek kory w to samo miejsce, z ktrego zosta wycity, i umyka co rychlej, nie ogldajc si, aby ju nigdy na to miejsce nie wrci. Bl zbw usuwa wieniak czeski ucinajc kawaek drzewa z bzu lub leszczyny, wtyka go do chorego zba i cinie a si zakrwawi, kadzie potem w kawaek drzewa pod okap chaty albo go zakopie, odmawiajc trzy razy Ojczenasz, wypady zb wkada w szczelin krzya drewnianego w tem przekonaniu, e nie dozna bolu zbw, dopki si tam zb znajduje. W Czechach radz pierwsze wypade dziecku zby z a s z p u n t o w a w pniu dbowym, aby dzieci miao zdrowe zby. Kto chce, aby go zby nie bolay, niech wemie trzask z drzewa, w ktre na wiosn pierwszy raz piorun uderzy, i trzask t zby czyci albo niech podczas pierwszego grzmotu woy midzy zby kawaek elaza i trzyma tak dugo, a przestanie grzmie (Czasopis eskeho Musea 1853 str. 476.) Jeszcze dzi uwaa si w niektrych miejscowociach Niemiec wykuwacze robione z drzewa, w ktre piorun uderzy, za nader dobry rodek dla utrzymania zbw. Chop palatyski bierze drzazg z wierzby albo bzu i dubie w bolejcym zbie a si nie zakrwawi, poczem odnosi j na dawne miejsce i przykada do niej

167 or, nie wolno mu jednak wraca na to m b ' ;ce Wocianin w Prusiech wkada do wydronego na ten cel otwoiu w drzewie obcite u rk i ng paznokcie zastpujce osob chorego i prze Wegnawszy si, zabija otwr klinem, a bl zbw usti^e. Bl zbw 'agwda wieniak francuski, zabijajc gwd motkiem we drzwiach. Powszechnie panuje w Niemczech (Braunschweig SimmenthaJ Bayern) zwyczaj zagwadzania bolu zbw. W tym celu Lierze si gwd, dotyka nim chorego zba, poczem wbija si w gwd w lip lub inne drzewo i wymawia nastpujce zaklcie wierszem, ktry tu w przekadzie podaj: Gwodziu, skar ci, Mj zb, ten drczy mnie. We mnie niech zniknie (bl), W tobie zostanie, Aby mnie w yciu wicej nie trapi. Bl zbw przygwada tak lud w Austrj> wyszej, Brunwiku, starej Marchji i in. Cierpicy na bl zbw w hr. Ruppi Iutne maym gwodziem w zbie, a si zakrwawi, zabija ten gwd )v pie dbu, stojc egc na ogranicy wsi i nie wraca w e j na to nut ,sce Tym sposobem pozbywa si bolu zbw. Zamiast gwod^a uywaj take drzazgi z tego samego drzewa, do ktrego j wtijaj Bawar zeskrobuje starannie kor wierzby lub olchy, zwrcon na wschd (w Meklenburgu pnocn stron, gdzie byo mieszkane staroytnych Germanw), wycina drzazg i zakrwawi ni dzisa bolcego zba, przylepia j potem do pn-a, pokrywa kor, a gdy si drzazga zronie, bl zbw nie wraca Materja choro bo twrcza przeszczepia si tym sposobem na drzewo, rozchodzi si w niem i znika jego si yciow pokonana. Wielce rozpowszechnionym rodkiem lecznictwa ludowego w Europie iest dubania w ztie albo w dzisach a do krwawienia, a tego rodzaju skarypikacj kolcem zaleca ju Dioskurides i riinjusz. Drzewc , w ktre piorun uderzy, uwaano za wite, a Phnjusz podaje nam nastpujc recept: Jeeli si odgryzie kawaek drzewa, ( v ktre piorun uderzy) i poioy si na bolcy zb, a rce kadzie si pod krzye, boi natychmiast ustaje.* ydzi w Berdyczowie uwaaj drzewo, poraone piorunem, za skuteczny rodek od bolu zbw, przykadaj iv.c do zbu lub gryz jego odamki". Japoczyk z bolcym zbem dz^e do wierzby i zabija w ni ig jakoby na to, abv bl, jaki przez to sprawi duchowi drzewa, skroni go do uzdrowienia ihoregu" eby dziecko nie chorowao na zby, zalecaj w okolicy Gdowa,przed wyizmjciem si u niemowlcia zbkw, posmarowa mu dz.sa krwi jeen to chopiec upuszczon z grzebienia koguta jeeli tc pzi< wczyna z grzebienia kokoszki. Kto w oglnoci bardzo chory zajdzie nad RaD i rozerwe przy jej wodzie yw kur na poy, ten rozerwie i chorob. K. Dorohostajski zaoewma w Hippice (Krakw 1C63), e, zby koskie noszone (jako amulei) chrom od bolen ; a zbw". Albert nowy, podany do druku 1770 w Pa-yu, a poiski przetmczony 1790 (Wilno u Pijarw), poleca trzyma w d*o kreta, przez co rce maj uzyska cudown moc um" zenia bolu

168 zbw samem tylko dotkniciem. rodek ten zalecaj w okolicy winogrdki (na Ukrainie) Do' najskuteczniejszych rodkw zaliczaj na Rusi okady bolcego zba udem aby ziemnej, posypywanie proszkiem ukszonego zba miji lub psa, smarowanie tuszczem z dwu kretw zaduszonych w rku. Na bl zbw przykadaj Podalacy apk aby do twarzy po stronie chorego zbu. Pyn wycinity z o w a d u, zwanego maikiem, zalecano przeciw bolom zbw w Czechach 1560 r. Dzi przykadaj do bolcej szczki albo twarzy yw a b , j a s z c z u r k , a smaruj je w o w e m sadem. Niemowlciu w Marchji Brandenburskiej maj uatwia zbkowanie: zawieszone na sznurku apki ubitego w tym celu kreta albo gowa ucita ywej myszy. Szwabi gotuj w winie mzg z a j c z y i odwarem tym pocieraj dzisa bolejcych zbw. Na mudzi nosz przeciw bolom zbw pajka w woreczku na szyji. Madziar rozcina w jesieni owoc gogu, w ktrym znajduje robaka, ciska go palcami i przez to nabywa elektrycznej siy w palcach i gdy niemi cierpicy zb poruszy, umierza bl. Zooterapia, w ogle uywanie zwierzt lub czci ich ciaa w celach leczniczych, cieszyy si w staroytnoci wielkiem uznaniem. Dioskurides i Celsius wymieniaj rne rodki zwierzce od bolu zbw. Usuwa go ma, wedle Hippokratesa, proszek z utuczonej po spaleniu gowy zajca i trzech myszy, Plinjusz zaleca popi ze spalonej gowy psa wciekego. Kto cierpi na zby, niech jada chleb, ktry myszy nadgryzy, a nie bd go zby bolay, ani prchniay''. (S. Udziela Materjay z Ropczyc Zbir antropol. 1888 X. 95). W Lubelskiem powiadaj, i kto chleb lub ser, pogryziony przez myszy, z odwag zjada, nigdy bolu zbw dowiadcza nie bdzie". (O. Kolberg Lud. XVII. 131). W niektrych miejscach Wielkopolski jest w zwyczaju, i zb ludzki sprchniay, wypadajcy lub wyrwany, porzuca si w mysz dziur". (O. Kolberg, Lud 1882 XV. 57). Aby si uchroni od bolu zbw, jedz u nas orzech nadgryziony pi zez wiewirk, chcc mie zby tak mocne, jak wiewirka. Widoczna tu zaleno zdrowia zbw ludzkich od zetknicia si (zapomoc ukszenia chleba lub sera) z silnemi zbami myszy lub wiewirki. Ze rodkw sympatycznych, sucych ku zachowaniu zbw, zapisuj i na Rusi je to", co myszy pogryzy, a zby bd mocne". Bl zbw lecz u Chorwatw jedzeniem nadgryzionego przez myszy chleba. Dziecku, cierpicemu bl zbw, zawieszaj na szyji w hr. Ruppin gow myszy, ktr odksano zbami, gdy bya ywa, po duszem noszeniu tego amuletu ustaje bl zbw. Komu wypadnie zb, temu radz zabobonni Bawarczycy zabi go w mysz dziur, a osoba ta woln bdzie od bolu zbw na zawsze. Lud w Marchji Brandenburskiej utrzymuje, e kto zje chleb, ktry mysze nadgryzy, ten nie dostanie bolu zbw. Bolcy zb naciera si chlebem i rzuca do mrowiska. Aby uchroni si od bolu zbw, Rumuni ka je chleb nadgryziony przez myszy. I nad Niemnem Litwini zalecaj je chleb ogryziony przez mysze. ydzi w Krlestwie utrzymuj, e kto zje chleb nadgryziony przez myszy, albo orzech nadgryziony przez wiewirk, ten mie bdzie tak mocne jak one zby. Wotjacy utrzymuj, e jdzcego chleb nadgryziony przez myszy, by nie

188 bd bole. (B. Munkacsi Volkglauben der Wotjaken Am Urquell 1893 IV. 88). U wszystkich ludw europejskich zachodzi bliej nieokrelony stosunek midzy zbami ludzkiemi a mys/, zestawienie naszych sabych, kruchych zbw z mocnemi, wszystko gryzcemi zbami myszy. Z tego stanowiska wychodzc, uywali ju staroytni zbw myszych w celach leczniczych. Proszek na zby zalecony przez Hippokratesa skada si ze spalonych na popio trzech myszy. Zbami myszy posuguj si do dzi ludy w Europie do lekw na zby. Bl zbw przechodzi, gdy si ich dotknie trzy razy koci z cmentarza (Dbrwno na Mazurach). Istnieje zwyczaj na lsku, e chory, cierpicy na bl zbw, pociera albo tylko porusza chor szczk zbw skazanego na mier, albo gwatown mierci zmarego. Podobnie w Meklenburgu, gdzie nie wygasa jeszcze tradycje zwyczajw sowiaskich. Ju Szymon z owicza w ksice p. t. Lekarstwo w osobliwych niemocach (1535 r.) na ble zbw zaleca zbem umarego czowieka zb bolcy dotkn". Chory z bolcym zbem (od Horodeki na Podolu) idzie do umarego, ktry by najmodszy z rodzestwa i rk sw dotyka jego zbw, albo rk nieboszczyka zamacuje sobie zby", mwic (po rusku) aby mnie tak zby bolay, jak tego nieboszczyka". I gdy bl ustanie, ju si nigdy nie powtrzy. (O. Kolberg, Pokucie 1880 III. 164). Blu zbu pozbywa si w Czechach pnocnych, dubc koci ludzk, wzit z cmentarza, w wydronym zbie. Kto wyrwany zb zakopie pod krzyem na cmentarzu, na rozstaju, ten na zawsze zwolniony bdzie od bolu zbw. (asopis eeskeho Musea Praha 1856 str. 62). Na krzyowych drogach, pogaskich cmentarzach, spotka byo mona we wsiach czeskich miejsca zasiane wyrwanemi zbami. Na bl zbw radzono w Chebie 1823 kawakiem drzewa z mki Paskiej, na rozstajnej drodze zadrasn a do krwi dzisa chorego zba a skutek bdzie pewny. Komu bl zbw dolega, niech wyszuka na cmentarzu koek drewniany z trumny i zrobi ze wykuwacz, ktrym tak dugo duba ma w zbie, a si nie zakrwawi, a bl zbw ustanie. Wszake rodka tego uywa naley w ostatecznoci, bo mona straci wszystkie zby. (Grohmann 1. c. str. 168). Aby zabi robaka, toczcego zb, zabija Czech gwod w desk trumny albo zakopie go w ziemi, gdzie go oko ludzkie nie zobaczy. Na bolcy zb przykadaj nad Niemnem drzazg odupan od stou, w czasie gdy nieboszczyk ley w izbie na marach" a wszyscy go otaczajcy naraz umilkn". Prusacy w okolicy Insterburgu na bl zbw zalecaj: trzykrotne dotknicie zba palcem umarego, zamawiajc chorob temi sowy (po niemiecku): Przed tob nieboszczyku, zanosz skarg na moj dol. We odemnie te bole zbw i zabierz je do grobu! W imi Ojca, Syna i Ducha w. Amen". (J. Sembrzycki Am Urquell 1890 I. 137). Bl zbw zamawiaj w Niemczech (Gottscheer) takim sposobem: Gwodziem z trumny dotyka si dziurawego zbu, poczem gwod ten zabija si w belk (Legnar) mwic: Blu zbwl musisz zgin. Wypdzam ci w imieniu w. Piotra. Albo pocieraj bolcy zb odpowiednim zbem, wyjtym z czaszki umarego, odnoszc

170 zb na dawne miejsce. W Bawarji bior gwod z trumny albc z cmentarza, pocieraj chory zb, poczem gwod zabij w ziemi. Przeciw bolom zba posuguje si Tyrolczyk nastpujcym rodkiem sympatycznym. Dubie zardzewiaym gwodziem wokoo bolcego zba i kadzie gwod w miejsce, gdzie, ani soce ani ksiyc nie wieci, a bl zba ustanie. Od blu zbw chroni zb umarego, noszony przez chopa duskiego; lud szwedzki na bl zbw zaleca potarcie ich zbem nieboszczyka. (H. F. Feilberg Totenfetische im Glauben nordgerm. Volkes. Am Uruell 1892 III. 88). Z b umarego trzymany w ustach leczy i chroni na Islandji od choroby zbw. Komu wypadnie zb, ma go pooy na grobie, aby mu wyrs drugi zb Wedle twierdzenia Plinjusza w Historji naturalnej naley potrze chory zb i dzisa kurz koci, powieszon na cianie, ale jeszcze nie sprchnia, poczem j odrzuci, a zb ozdrowieje. Zby ludzkie uwaane s powszechnie za a m u l e t y i m a g i c z n e r o d k i l e c z n i c z e . Najbardziej wzite s zby zmarych niezwyk mierci, np. na wojnie lub skazanych na mier. Jeli si chory zb lub ca bolc stron szczki natrze zbem trupa, lub jeeli si taki zb jeno przy sobie nosi, znika bl zbw. Ju Plinjusz radzi, bolcy zb .okadzi zbem czowieka tej samej pci, a b o przywiza tak zwany zb psi wyjty ze szczki jeszcze niepochowanego". Lud trafnie zauway, e bole zba dochodz nieraz a do uszu, dlatego posuguj si rodkami, bdcemi w zwizku z organem suchu. Mazury w Prusiech np. przyciskaj palcem pod uchem z tej strony, po ktrej boli zb. Sz. Syreski powiada w Zielniku (Krakw 1613), e sok z podronika (cykorji) wpuszczony w ucho po przeciwnej stronie, ni zb boli, umierza ten bl. Rusin wkada do ucha patek lniany, pocignity woskiem, zwinwszy go w formie rurki, drugi koniec zapala. Dym ma uchem dosta si do ust i bl zbu umierzy. Czesi zapuszczaj w tym celu nieco oleju do ucha. Sowacy robi okady z ciepych ziarn owsa w woreczku. Bawarzy wkadaj do ucha czosnek w wacie i tp. W wyobraeniu ludu bl zba siga a po rami, czemu nie naley si dziwi, skoro nawet w nauce fizjologji przypuszczano, e ya przedniego ramienia z gowy wychodzi i std jej nazwa vena c e p h a 1 i c a. Zapomoc podobnych rodkw, dziaajcych na odlego, dochodzi dentystyka ludowa do palcw u rki i nogi. Ju Szymon Syreski w Zielniku swym z 16. wieku utrzymywa, e korze pieprzycy czyli rzeuchy woskiej (lepidium latifoli) po tej stronie na ramieniu zawieszony, po ktrej zby bol, bl ich umierza*. W rkopisie acisko-polskim z pocztku 18. wieku czytamy o nastpujcym rodku na zby: We gwk czosnku i stukszy j, przy na kocu doni i na rce, gdzie si poczyna okie", a gdy czosnek nacignie bble, naley je przestrzygn noyczkami, aby za materja wycieka". Na Ukiainie przykadaj chrzan lub czosnek do ttna tej rki, po ktrej bol zbySowacy robi okad z gorczycy na krzy, tj. gdy zb po prawej boli, okady na lewym okciu. Cech trzy upy cebuli, starte z innemi rodkami na ma, kadzie na ten okie ramienia, z ktrej strony ma bl zbu. Styryjczyk przykada sobie czosnek albo sl na puls tej rki, po ktrej ma cierpicy zb. Bawar kadzie na lewe

171 rami plaster z gorczycy, gdy go boli zb po prawej stronie i odwrotnie. rodki te maj chorob wycign. Norymberczyk ciska sobie okie prawego ramienia, gdy ma bl zba po lewej stronie. Lud lski przestrzegajc staroytnego zwyczaju, obcina paznokcie w pitek, w tem przekonaniu, e tym sposobem uchroni si od bolu zbw. Praktykuj to wocianie w Czechach, Holandji, Brandenburgji, nad Niemnem; Frankoczycy i Bawarowie od pitku wielkanocnego rozpoczynaj obcinanie paznokci. Wspomnienia tego zwyczaju znajdujemy w Eklodze Ausoniusa, ktry powiada, e paznokcie naley ucina we rod. Ju Talmud zaleca na bl zbw przykada na paznokcie kciuka u nogi zbek czosnku roztarty w oliwie i soli. Cierpicy na bl zbw u ydw w Polsce ma wycign gwod z podkowy, przybitej do kopyt zdechego konia, gwod ten naley skrci w piercionek i nosi na palcu rki przeciwnej tej stronie, w ktrej czuje si bl". Od bolu zbw ydzi ka nosi na szyji djabli zb" lub przykada mocz psi. Lud z okolicy Kielc zaleca na bl zbw rano ka but wprzd na lew nog, a wieczorem zdejmowa wprzd z prawej". W niektrych okolicach Poznaskiego i na Rusi radz, celem zachowania zdrowych zbw, rozbierajc si zrzuca obuwie naprzd z lewej nogi". Czesi na zachodzie przy bolcym zbie kad na obie nogi hiszpaskie muchy". Bl z bw odwraca w Bawarji wstawanie lew nog z ka i wdziewanie najpierw lewej nogawicy. Wieczorem rozbiera si znowu pierwej lew stron i lew nog kadzie si do ka. Aby si zabezpieczy na cay rok od bolu zbw, radz w Warszawie uchwycenie zbami sznura od nowego dzwonu". Przeciw bolom z b w nosz u nas trzy kasztany na szyi. Lud czeski zaleca noszenie przy sobie znalezionego na cmentarzu zba nieboszczyka, w uzycach wystarcza z b zwierzcy, napotkany niespodzianie, noszony najbliej bolcego zba. Niemcy zawieszaj sobie zby zdechego konia, ubitego zajca albo umarego czowieka. Pierwotne ludy uwaay zby ludzkie za rodek do czarw. Plinjusz opowiada, e kobiety pierwszy chopcu wypady zb, ktry ziemi nie naruszy, przywizuj do naramiennikw. Zb wyrwany rzuci na piec lub woy w wgie czy te w cian kocioa a ju nigdy nie uczuje si bolu zbw". (B. Gustawicz 0 ludzie pod Dukl Lud 1900 VI. 62). Jeli chop w Irlandji straci zb, przerzuca go przez lewe rami albo wrzuca do ognia. Na zachodniem wybrzeu Afryki murzyni rzucaja wyrwany zb poza siebie do niec (albo w morze), w tem przekonaniu, e to uchroni ich od blu zbw, (C. R. Hennike Zahne aus Westafrika Am Urquell 1896 VI. 103). Wyrywanie" zbw naley do najstarszych operacyj medycyny ludowej. Do dzi spotykasz po wsiach wysoce cywilizowanej Europy rodkowej kowali, rwcych zby, jak przed aty tysicy, obcgami najpierwotniejszej konstrukcji. Wrd ludnoci rdzennie polskiej coraz mniej takich osawionych kowali, ktrych zachowanie przypomina rwanie zbw redniowiecznych szalbierzy w budach jarmarcznych. Rzemiosem tem trudni si na Ukrainie kowale, a narzdziem ich s obcgi albo sznur. Oto jak si odbywa taka operacja w kuni: Zb mocnym szpagatem przywizuje kowal do kowada, a zamawiajc

172 chorego dykteryjkami, nagle rozpalonem elazem i iskrzcemi ulami sunie pod nos pacjentowi, ktry gow rozpacznie cofa w ty a zb dziurawy zostaje na sznurku". Sztuk t wyrywania zbw tradycja przechowaa od Zaporocw". Z wyjmowaniem zbw wi si przesdy, powszechne w Europie, jak np. e zby grne rwa ciko jest i niebezpiecznie z powodu bliskoci oczu, e w przybytku operacji zby z przestrachu przestaj bole, e po wyrwaniu naley wypuci duo krwi, bo to za, zepsuta krew itp. Po wyrwaniu zba pierwszego utrzymuje lud z okolic Tarnowa i Rzeszowa krwi ciekcej wyplu nie wolno na ziemi, lecz z mlekiem j poyka, a nie dozna si wicej bolu zbw. W caej Europie a nawet w Japonji sen o wypadaniu zbw wry mier. Jako lekarstwo na bl zbw uwaano u nas przed p wiekiem w Mszanie (p. sandecki) skadanie wyrwanych zbw w babiecu (tj. w przedsionku kocioa), drewniane ciany tego kocika cae byy wyoone zbami ludzkiemi, skadanemi w ofierze, jakby jakiemu bstwu pogaskiemu. I w kociele w. Anny w Jaworzynie (na Podhalu) bya ciana caa wyoona zbami, zwana cian ludzkich boleci. Istnia w caej Europie zwyczaj, e po wyrwaniu przez kowala zba bolcego, niesiono go do kocioa na ofiar. Wieniak nasz, zgodnie z jego towarzyszami w innych krajach na tym poziomie kultury, ma cudowne rodki nie tylko na utwierdzenie chwiejcych si zbw (z zi zalecanych w ubiegych stuleciach: granaty, jeyny, piciornik, polej i szparag), ale take na atwe wyjcie lub wypadnicie zba. Tak np. rozetrze w palcach licie czarnej ciemierzycy i przyoy na zb, a l atwoci go palcami wyj. (Compendium medicum Krakw 1709) albo wpuci w sprchniay zb sok z mleka wilczego, mchu lenego i czartowego mleka, a zb sam wypadnie. (I. K. Haura Skad abo Skarbiec 1693). Dostawszy proch z korzeni szparagana, bolcy zb przyoy, a rodek ten wyciga go bez boleci. (Szymona Syreskiego Zielnik, Krakw 1613). Liczne rodki ludowe przeciw bolom zbw wiadcz, e choroba ta czsto wystpuje i nie atwa jest do wyleczenia.

Choroby wewntrzne.
Choroby narzdw oddechowych.
Lud nasz, na rwni z innemi ludami, kadzie w chorobach wewntrzych gwny nacisk na symptomy czyli zjawiska chorobowe, jak np. na kaszel, kucie w boku, gorczk, a nie uwzgldnia przyczyn tych zjawisk. Na tem poziomie stoi i terapja. Choroby wewntrzne przypisujc zazibieniu, uwaa wiee powietrze, kady przewiew za szkodliwy. Dlatego izby, w ktrej ley chory, zakazuj wietrzy a jako gwny rodek leczniczy zalecaj poty. Z chorb narzdu oddechowego katar nosa uwaaj u nas, ja w ogle u ludw europejskich, za chorob zaraliw, maj jednak niejasne o tem wyobraenie. Lud w okolicy Bochni powiada, e rymy tak zw tu katar nabywa si przechodzc lub zatrzymujc si w takich miejscach, w ktre ludzie mocz. Dostaje si kataru, powiadaj w Poznaskiem wchajc kwiaty z grobw uszczknite. Katar zdaniem Dobrzyniakw powstaje .gdy si je z talerza, po ktrem kot ogonem krci". Sprawc nieyta nosa zdaniem ludu krakowskiego iest labo, (rodzaj demona), siedzcy w nosie Na Kujawach, podobnie jak w innych krajach, uwaa si katar nosa, zwany tu niezdrowiskiem za ochraniajcy od innych chorb. W Krakowskiem utrzymuj, e katar nosa uwalnia chorego od siedmiu innych niemocy, ktre mu zagraaj. W mniemaniu tem przebijaj echa pogldw uczni szkoy Hipokratesa o wydzielaniu sokw nadmiernych z organizmu przez nos i usta, celem obnienia gorca serca, co ma by oznak zdrowia. Katar lecz w Sandomierskiem naparzaniem z palonego pierza, a mianowicie mczyzna kadzi nos i usta (w razie chrypki), dymem z pierza kurzego, kobieta za z pierza koguciego. W 16-tyin wieku zalecano dym z czarnuchy wpuszczany w nos. Na katar radz te wcha smalone piro kuropatwy, lub przysmalony rg z kopyt koskich (Krakowskie). Zwolenniczanie lecz katar nastpujcemi rodkami: W opotkach oskroba suchego ajna ludzkiego, rzuci je na gorce wgle, nakry si i wciga w siebie d y m ' , albo: pali z pirami wiskie kopyta i wcha". Przy katarze (nosa lub garda) zalecaj okadza gromnic trzy razy, albo dymem z jczmienia polnego, jagie, starej podeszwy, kocem warzechy, itp. Od kataru, aby si najrychlej uwolni, zalecaj na Woyniu nos utrze o jaki gaganek pontny

174 i porzuci go na drodze, kto go podejmie, ten z nim i katar sobie zabierze". (I. Kopemicki Jurkowszczyzna Zbir XI. 223). Jako rodek sympatyczny zalecany jest nad Rab sprzedawanie rymy: Zakatarzony zapytuje niespodzianie drugiego: Kupisz se u mnie"? Gdy zagadnity zapyta: Co?", zakupturzony odpowiada: Rym z nosa Za dwa grosa! Podobnym rodkiem sympatycznym jest pozbycie si kataru przez narzucenie go innemu: Zakatarzony smaruje wasnemi szpikami (wydzielinami z nosa) klamk od drzwi, oddajc tym sposobem katar pierwszemu czowiekowi, ktry za t klamk uchwyci". Nad Wisok radz uda si przed wschodem soca na biec wod i do niej, co tylko si da, nos wysika, a katar odejdzie na zawsze z wod. (J. witek. Ze wsi Biaobrzegi p. acucki. Lud 1902 VIII. 866). Na Biaorusi przeciw katarowi, ktry powstaje z przemoczenia ng lub zazibienia, zalecaj:wcha koniec ogona kota czarnego. Czesi, podobnie jak Sowacy, uwaaj katar za korzystny, oddala bowiem nieczyste soki z ciaa i zapobiega innym wikszym chorobom. Dostaje go kady, kto przejdzie przez mocz. Majcy katar wsika nosem mocz dziecicy albo kilkakrotnie wcha zasikane pieluchy. Zalecaj te okadzanie prosem, onuczkami lub ogonem ucitym u kota. Radz te posmarowa ciecz z nosa klamk, a kto si jej pierwszy dotknie, przyjmuje katar. Kataru pozbywa si Bawarczyk, gdy luz z nosa zawinie do papierka i rzuci na drog, albo posmaruje rano klamk, a kto pierwszy drzwi otworzy, dostaje kataru. W okolicy Gracu przechodzcemu szepcze si trzykrotnie: Daruj ci mj katar", w Bawarji: kto mi go odkupi?". Katar usuwa lud w Szlezwiku i Holsztynie smaru,c wydzielinami z nosa klamk drzwi, a kto jej dotknie si rk przy otwieraniu drzwi, ten zabiera katar. (H. Volksmann Schleswig Holsteinische Zaubermittel. Am Uruell 1893 IV. 279). Nieyt (katar) nosa lecz ydzi w b Krlestwie przez pozbycie si go na drodze mechanicznej: naley opuci chustk od nosa i nie ogldajc si, odej szybko, kto t chustk podniesie, ten przejmie katar"1 albo wydzieliny z nosa rzuci na drzwi mieszkania wroga, do ktrego w ten sposb katar si przeniesie". Radz te okadza chorego starym chodakiem lub da mu do wchania przypalone piro. Plinjusz radzi pocaowa mua w nos albo zawin na palec psiego sada. K i c h n i c i e , jako zjawisko niespodziane, tmaczy sobie umys pierwotny dziaaniem istot nadprzyrodzonych, wychodzcych z wntrza czowieka. Stosownie do pojcia tej istoty, jako ducha dobrego lub zego, wyniky zwyczaje yczenia kichajcemu zdrowia i wrby na przyszo z kichnicia". Wierzenia tej kategorji znane byy ludom staroytnym, ktre przypisyway kichaniu pomylno lub nieszczcie, stosownie do okolicznoci. Koci w redniowieczu wystpowa przeciw yczeniom i wrbom z kichania. Talmud zakazywa rwnie pozdrowienia po kichniciu. Mimo to zarwno narody na wyszym szczeblu cywilizacji, jak stojcy na niszym stopniu rozwoju, przechowuj przejawy wierze pogaskich w tym kierunku.

175 Wrd ludu polskiego mamy przeytki tej wiary w nastpujcych wrbach: Kto w Rybarzowicach kichnie w wilj Boego Narodzenia, ten doczeka drugiej wilji, w przeciwnym razie umrze wczeniej. Kichnicie oznacza nie tylko zdrowie, ale w ogle spenienie ycze pomylnoci. Kichnicie przed wybraniem si w drog zapowiada na Podhalu szczcie lub powodzenie, w okolicy Przeworska wybierajcemu si dobr drog cieli. Gdy kto kichnie niespodzianie, temu ludzie na Puszczy Sandomierskiej list z drogi przepowiadaj". (Z. Wierzbowski. Zbir antr. 1890 XIV. 196). W okolicy Zamocia kichnicie z rana, na czczo, uwaaj za profilaktyk padaczki, opodal Ropczyc z kichnicia na wilj Boego Narodzenia przepowiadaj urodzenie bydldka. Z biegiem wiekw wrby tego rodzaju doznay dalszego rozwinicia. Wocianie w Andrychowie wr z kichania w poniedziaek: nowin, we wtorek: picie, w rod, gocia, we czwartek: mier, w pitek: smutek. W innych stronach powiadaj: kto kichnie na czas w niedziel podoba si, w poniedziaek otrzyma dar, we wti rek- list odbierze, w rod - bdzie jad ciastka, we czwartek zobaczy lubego (lub), w pitek dowie si o mierci, w sobot wszystkie jego zamiary na niedziel spezn na niczem. W Jordanowie: Kto kichnie w niedziel wystrzega si ma przez cay tydzie zodzieja, w poniedziaek bdzie mia przez cay tydzie szczcie, we wtorek bdzie si przez tydzie gniewa, w rod pogniewa si z przyjacielem, we czwartek zabior mu szczcie, jakie go miao spotka, w pitek niech si sptodziewa szczcia, w sobot nieszczcia. Z naszych kaza redniowiecznych t5-ego wieku wiadomo, e kto obuwajc si rano kichn, wraca do ka, uwaa bowiem kichnicie za za wrb. Trzykrotnie kichnicie na czczo uwaaj Czesi za wrb szczcia. Nazywaj guch niedziel, tj. trzeci postu wielkanocnego, kichawn, bo w tym dniu ile razy kto kichnie, tyle lat bdzie y" albo kto w tym dniu trzy razy kichnie, ten przez cay rok ani razu nie zachoruje". Kto na Woyniu (p. Starokonstantynowski) w czasie wieczerzy wigilijnej kichme, ten uwaa si za szczliwego, a obecna rodzina ma go obdarzy. Gdy kto kichnie, mwi we wsi ruskiej (w okolicy Przemyla), e droga mu si ciele". Kichnicie w poniedziaek dobr jest wrb na cay tydzie, kichanie w sobot rano tmacz na Bukowinie jako znak, e roboty, ktr kichajcy rozpocz, nie dokoczy. Trzykrotnie kichnicie oznacza w Bawarji szczcie, kichanie na czczo zapowiada pogod. Dwukrotne kichanie na czczo oznacza w Prusiech: w niedziel towarzystwo, w poniedziaek podarek, we wtorek zmartwienie, w rod list, we czwartek zy wynik, w pitek szczcie, w sobot niepowodzenie. Stosownie do czasu i okolicznoci ma kichanie w Islandji rozmaite znaczenie: Kto w niedziel rano kichnie, ten w tygodniu jaki dar otrzyma. Kto na nowy rok kichnie, ten doczeka koca rokuKichnicie uwaa lud nasz, zarwno jak inne ludy, za wiadectwo prawdy. Gdy kto mwic, kichnie, znaczy, e to, co mwi, jest prawd, lub gdy mwi o przyszoci, e rzecz ta si speni. Tak samo, gdy kto mwi, a suchajca osoba kichnie, wida, e mwca

176 mwi prawd. Wreszcie, gdy kto o czem myli a wtedy kichnie, myl jego si speni". (Sz. Gonet. Z okolic Andrychowa Lud 1896 II. 333). Kto, mwic o czem, kichnie, o tym utrzymuj Czesi, e powiedzia prawd. (Czasopis czeskeho Musea 1852 str. 485). Przesd, niewyparty jeszcze z k naszej inteligencji, e kichanie potwierdza to, o czem mowa, znany jest i u innych ludw sowiaskich, e wymieni tylko Rosjan i Serbw, u ktrych kichanie oznacza potwierdzenie czegokolwiek, tak, i gdy ktokolwiek w danej chwili kichnie, mwi si Zici si, bdzie prawda" Kichnicie mimowolne w wilj Boego Narodzenia, podczas opowiadania, poczytuj Niemcy w Styrii i Bawarji za znak potwierdzajcy prawd wypowiedzianych sw wspczenie przez kichajcego lub osoby drugiej przy tem obecnej. (K E Haase Sprichwrter. Am Uruell 1892 II. Z65). Jeeli kto przy opowiadaniu kichnie, Rumuni w okolicy Stray utrzymuj, i opowiadanie to jest prawdziwe albo si speni. ydzi powiadaj: jeeli w czasie rozmowy kto z obecnych kichnie, zici si to, o czem si w danej chwili mwio". Staroytni Grecy, podczas narad lub wahajacych si zamiarw, z kichnicia snuli wrb pomyln, zgod Bogw Tak np opowiada Ksenofont w swych Pamitnikach, e synny odwrt swj z Persji z 10 tysicami onierzy, rozpocz pod wrb kichnicia jednego z Grekw, co upewniao wszystkich o opiece Bogw w tak niebezpiecznym pochodzie. Ju za Homera uwali Grecy kichnicie za dobry prognostyk przy cikich chorobach, przypominam kichnicie Telemaka. Penelopa wysnuwa z kichnicia pomyln wrb o bliskim kocu znienawidzonych zalotnikw. Z rozwojem wierzczbiarstwa u Grekw poczto odrnia kichanie pochodzce z prawej strony danej osoby jako pomylne od zowrbnego kichania z lewy strony. Z vyczaj yczenia zdrowia u Hebrejczykw, staroytnych Grekw i Rzymian, mial cisy zwizek z wyobraeniami religijnemi tych ludw, ktre kichanie uwaay za objawienie bstwa". Uwaano te zjawisko to za oznak zwiastujc dla kichajcego pomyln wrb, zwaszcza gdy kichajcy trapiony by przez chorob, ktra tym znakiem fizycznym szczliwie si koczya. Zwyczaj skadania ycze po kichniciu rozszerzony jest po caym globie od czasw zamierzchych po dzi. Kiedy kto kichnie, ycz mu (w Lubelskiem) dugich lat na zdrowie", stu lat zdrowia", spenienia ycze", wszelkich pomylnoci", dobrych powodze" i t. p. W acisko polskich kazaniach z 141520 r. skary si kaznodzieja, i dobry zwyczaj yczenia w czasie zarazy kichajcym: Deus adiuvat (Boe dopom, Pomagaj Bg!) zamieniali birbanci podczas pijatyki: na Wiwat, bracie! Za dawnych czasw w Polsce yczono Sto lat" kichajcemu, na co tene odpowiada: Prosz na pogrzeb". Gdy na Litwie kichnie dziecko, matka i obecni mwi: Na zdrowie, Jezus przy dzieciciu 1" U nas do dzi zachowa si midzy ludern miejskim zwyciaj yczenia: Na zdrowie". Dawniej szlachta na Litwie podczas kichania mawiaa: Sto lat, Sto latl

Dziecko z pod woj nj m ga^em Zdjcie ioiograf. z Kliniki chorb dziecicych uniw. lwow

Brodawki gruczow sutkowych (Ze zbioru Prof uniw. Dr. Rothfelda)

Przerost nosa dziewczyn, le.vonej w szpitali lwowskim 1839 r (M"zeum Lubomirskich we Lwowie).

Poowiczna atetoza w przebiegu w;jdu rdzenia (Ze zhicru Proi. miw. E Dr. Rothfelda we l wowie.

177 Zota beczka, Syn i creczka ! Na Rusi mwi: Na zdrowie 1 (zdorowje) U Chorwatw: Na zdrawlje! We Francji: A vothe sautel A vos souhaits! We Woszech Alla saute! albo Felicital W Niemczech: Prosit! Helf Gott! itp. Starogermaskim zwyczajem yczono przy kichaniu Gott helfe (Pomagaj Bg!) Formuka staroangielska (z 1100 r.) opiewa: Waes hael! (Niech ci si powodzi!) miaa odwraca ze nastpstwa kichnicia. Pomimo zwalczania tego zwyczaju przez kwakrw, utrzyma on si w Anglji wrd rnych warstw do zeszego wieku w sowach: Niech ci Bg bogosawi! Kichajcemu yczy Islandczyk: Pomagaj Bg albo Boe pom! Przy kichniciu winszuj ydzi od wiekw: Dobrego ycia! Zwyczaj pozdrawiania przy kichaniu powszechny by za Aleksandra Wielkiego. Staroytni, jak my dzi, widzieli w kichaniu dowd zdrowia, dlatego Rzymianie kichajcym spieszyli z yczeniem: Salve! (Bd pozdrowiony!) Cesarz Tyberjusz mia wyda rozkaz, aby poddani yczyli mu: szczcia i pomylnoci", skoro on kichnie. W rednich wiekach istnia rwnie zwyczaj yczenia: Na zdrowie", mamy o tem wiadectwa historyczne z VI-ego stulecia, za papiea Grzegorza 1. yczenie zdrowia kichajcym byo zwyczajem staroytnych Helionw ( 5 ^ / albo ladig) i Rzymian (Plinius, Petronius), ydw (Talmud jeruzalimski), Arabw i Emorytw (Kanaan). Skadanie ycze przy kichaniu rozpowszechnione jest u plemion rnych ras (e tu wymieni Indjan z Gnachorja i Etjopw). Gdy Hindus kichnie, mwi do obecni: yj!", na co odpowiada: Z wami". Muzumanie ycz kichajcemu, chwalc Aacha. Zwyczaj ten siga czasw pierwotnych. Gdy dziecko u ulw kichnie, ycz mu obecni: Ronij!". Kichanie oznacza, e chory wrci do zdrowia". Gdy krl Monomotapy (w Afryce) kichnie, biegn yczenia bogosawiestwa przez cae miasto. Mieszkaniec wyspy Samoa gdy kichnie, woaj obecni: ycie dla ciebie! Kichajcemu kacykowi na Florydzie skadaj towarzyszcy mu dostojnicy dugi szereg pozdrowie: Niech ci soce strzee, niech bdzie z tob itd. Koci zakazywa ycze po kichniciu jako zwyczaju pogaskiego", pniej jednak nie mia nic przeciw niemu. W rnych stronach Rzeczypospolitej skadaj yczenia nie tylko kichajcym ludziom, ale i bydu. Gdy ko parsknie, Kujawianie smokajc ustami, powiadaj: Zdrw!" w przekonaniu, i to konia ochroni od choroby. I na ziemiach ruskich lud skada yczenia nie tylko kichajcym ludziom, ale nawet zwierztom" np. koniom. Oto kilka przykadw tmaczenia sobie przez lud tego zjawiska: Wocianin z prawego brzegu Wisy opowiada, e dawniej kto kichn, natychmiast umiera i przychodzi djabe, zabiera jego dusz, a mia prawo do kadego, kto kichn, bo nie wiedziano jeszcze, e obroni si mona od tego skadajc kichajcemu yczenie Na zdrowie". Podobnie i K. M. Krajewski w dzieku Naboestwo parafjalne (Warszawa 1860 str. 33) objania ten zwyczaj: Podczas panowania zarazy morowej w r. 590 (po Chr.) ktokolwiek tylko kichn,
Uzdrowienie ludu" 12

178
zaraz nagle umiera, std powsta zwyczaj, i kichajcych pozdrawiamy: Bd zdrw lub yj zdrw!" I chop bawarski utrzymuje, e kichanie jest wypywem si demonicznych, dlatego kto kichnie, naley natychmiast powiedzie: Bg pomagaj! (Helf Gott!), bo przez to mona kichajcego z pazurw szatana wybawi. Chopianka na granicy tyrolskiej tym sposobem wyrwaa parobczaka z ap, ktre bies po ni wycign, gdy kichna. Dawniej powiadaj ydzi ludzie umierali od kichnicia, dlatego, gdy kto kichnie, naley rzec mu: Na zdrowie!" Opowiadaj te, i w czasach bardzo odlegych, gdy jeszcze anioa mierci nie byo, ludzie koczyli ywot kichniciem, ktre pozostao jeszcze jako pami o mierci. Z tego powodu kichajcego cign za ucho, aby go w ten sposb ocuci". Wrd ludu polskiego, zarwno jak innych ludw, kichnicie podczas choroby uwaaj za niezawodn oznak polepszenia". Za objaw lub zapowied zdrowia". Lud ziemi Sieradzkiej powiada: Skoro kichnie chory, znak to, e y bdzie. Zdaniem grali babiogrskich choroba si koczy, gdy saby kichnie. Radowianie yczc zdrowia kichajcemu utrzymuj, e podczas kichnicia wy s z a z n i e g o c h o r o b a " . Odnosi si to nie tylko do ludzi, ale i do zwierzt. Gdy dzieci w Chemskiem kicha, egnaj mu otwarte usta, eby w nie d j a b e n i e w l e c i a . W bani Beskidowej zawiera gral z biesem ukad, na mocy ktrego ten ostatni otrzyma dusz noworodka pod warunkiem, e chop nie wypowie po kichniciu niemowlcia Na zdrowie". Gral oszuka djaba, oto gdy dziecko po raz pierwszy kichno, chop pomyla: Boe ci daj zdrowie 1 i przez to wyrwa je ze szpon szataskich. Przez kichnicie obejmuje z y d u c h p a n o w a n i e nad czowiekim, yczeniem zdrowia ojciec u w a l n i a dzieci z p o d w p y w u z e g o . e przez kichnicie wychodzi zy duch, o tem przekonywa take i ba z Brzezowy (w Krakowskiem). Dawniej, jak kto kichn, prawi bajarz zaraz umiera, przychodzi djabe i zabiera jego dusz", ale gdy kichajcemu powiedz Na zdrowie! to nie umrze, bo djabe nie bdzie go mg porwa". O zwizku zachodzcym midzy kichaniem a wychodzeniem z czowieka duszy, wiadczy przysowie polskie: Dusza kichnie I wszystko ucichnie. (H. Goldstein. Przyczynki do ksigi przysw Adalberga. Lud 1903 IX 372). 1 w bani celtyckiej kichajcy naraony jest na porwanie przez wiedmy, jeeli nie zostanie uzdrowiony przed ich zemi wpywami zaegnaniem: Niech ci Bg bogosawi!". U ludw pierwotnych kichanie uwaane jest za objawienie si bstwa i temu jego objawieniu cze oddawano". Poczytywano to za znak zwiastujcy kres choroby, ktra kichaniem szczliwie si koczya". Jakb biblijny baga Boga, aby dusza czowieka nie ulatywaa z niego przy kichaniu jak dawniej. Kichnicie jest u Mahometan dowodem optania przez djaba, u indyjskich Khondw natchnienia przez bstwo, u nas wyjcia ducha choroby, a zatem oznak powrotu do zdrowia. Jeeli duch zy wzi w posiadanie czowieka, m u r z y n i z Kalabaru staraj si go ruchem rk odpdzi od kichajcego. Expiratorska czyn-

179
no kichania, za pomoc ktrej mimo woli czowieka wydobywa si nosem gwatownie oddech, uchodzi u plemion barbarzyskich za dobywanie si z ciaa obcego ducha. Zulowie utrzymuj, e podczas kichania uchodzi w czowieka do piersi duch jednego z przodkw i jako dobry doradca dajc zna o swojem przybyciu, wywouje kich mcie, dlatego przytomni skadaj mu yczenia pomylnoci. Kicha nie, jako zjawisko nage, budzio od najdawniejszych czasw powszec ne zdziwienie. Nie umiejc go sobie wytmaczy sposobem przyrodnczym, przypisywano go wpywowi istoty nadprzyrodzonej. Na rwni z kichaniem uwaano i ziewanie za nawiedzenie przez ducha. Do niedawna zachowa si w Polsce, na Rusi, w Tyrolu i innych stronach zwyczaj egnania si, gdy kto ziewn, aby nic zego do ust ziewajcego nie weszo". Gdy Muzumanin ziewa, odwraca lew rk a przykadajc j do ust, mwi: Szukam ucieczki w Bogu przed djabem przekltym! Unika te ziewania z obawy, by djabe nie wskoczy mu w usta. Dlatego przysowie ydowskie powiada: Nie otwieraj ust dla szatana. W podaniu islandzkiem boginka Troll powiada: kiedy nieznacznie ziewn, jestem urodziw dzieweczk, gdy ziewn odkrywajc usta do poowy, jestem p Trolli, gdy ziewam caem ziewniciem, wtedy jestem jak caa Trolla. Z przykadw tych wnosi mona o pierwotnej wierze ludw indoeuropejskich, e podczas ziewania (zarwno jak przy kichaniu) opuszcza lub nawiedza ziewajcego jaki demon. Potwierdza to wiara Persw, Hindw i Zulw, utrzymujcych, e ziewanie zwiastuje zblianie si ducha.

Choroby garda, krtani i szyji.

Bl garda, krtani i szyji miesza lud nasz podobnie jak inne ludy z angin, d y f t e r j , wol (stroma), ale mimo bdnej djagnozy w terapji stosuje z pewn metod odwieczne sposoby leczenia, z ktrych na wyszczeglnienie zasuguj przedewszystkiem rodki sympatyczne. W doszukiwaniu przyczyn t e j kategorji chorb mamy lady demonizmu: Kaszel nocny, jak dychanie i szczkawk wocianie z okolic Zamocia mniemaj by nasaniem zego ducha" (J. Guzi ski w Archiwum domowem, Warszawa 1856). Z czasw barbarzyskich przetrwao jako przeytek krwawej ofiary uywanie zwierzt (a w ich zastpstwie rolin) w rnej postaci do celw leczniczych. Zoy, gawaczkami zwane, okadaj w okolicy Krakowa gniazdem jaskczem, (chelidonium), rozgotowanem w mleku, ma to przypiesza dojrzenie i pknicie nabrzmie gruczow. Zielnik Siennika, (wydanie Krakw 1578) poleca jaskcze gniazdo z miodem i cebul jako dobre lekarstwo na linogorz". (bolenie garda). Bolczki za uchem (kopaczki) leczy lud nadrabski rwnie przykadaniem choremu gniazda jaskczego. Zastpuje ono w naszej medycynie ludowej jaskk, ktr przeciw anginie i dyfteryi posugiwano si ju w staroytnoci. Plinjusz i Owidy polecaj w tym celu piskl dzikich jaskek. Oto aby si na cay rok

180 ubezpieczy przed zapaleniem szyji, naty zabi mod jaskk, a popi jej zay z chlebem lub w naooju". Bl w gardle lecz na Biaorusi okadami z ugotowanego gniazda jaskczego albo z odwaru ptaka z tego gniazda. Na wrzody w gaidle radz na Ukrainie przykada jaskcze ziele (chelidonium maius), zaparzone gorc wod. posuguj si te gniazdem emizowem. Jaskczego gniazda uywaj te Sowianie pctudnia (w Dalmacji) i zachodu (Czesi) a Niemcy (w Bawa'ji). Sna bya jaskka zwierzciem witem (tabu), czego lady zostay w wierzeniach naszego ludu, przypisujcego jej magiczne wasnoci. Od wszelkich saboci powiadaj chroni trzykrotne obmycie si w potoku, gdy ze pije jaskka". Guz na ciele, najczciej na szyji, pod szczkami, nazywa lud nasz wiem, ktry dostaje si wieniakowi picemu na polu do wntrznoci, albo gdy spragniony p ; je wod. Po stawach i rzekach maj si znajdowa wie i fiukamem (wiszczeniem) w nocy dawa oznaki ycia. Jeeli w poknity |est samcem, to choroba me jest niebezpieczn, jeeli to samica i okoci si, a bardzo si rozmnaa, leczenie jest nader trudne. Zamawia si wia tem zaegnrniem: Bu (by) tu w l wic, mieli dziewidziesit dziewi dzieci, jak je zaczli traci od dziewitego do smego, od 8 do 7, 76, 65, 54, 43, 32, 21, nie ostao im ani jednego. Zdrowa Maryja!" Zamwienie to w Puszczy Solskiej opiewa nieco o d m i e n n i e j : By tu w, mia dziewi on, z dziewiciu do omiu itd., z dwu do jednej, z jednej mc i sam eby znik, eby szczezo, inissczaio, eby w tem miejscu mocy nie miao". Krzesa si potem guz osek, mwic dalej: w Jak ten kamie zczenii:, zmaleje i nie zna, gdzie si podzieje, tak eby to zmalao i nie znac gdzie si podziao". Na zakoczenie znw tormuka religijna:,, N moj moc, ino Bosk dopomoc i Najsw. Panienki i wszystkich witych dopomoc". (Trzykrotnie). Gruczoy na szyji, zwane na Rusi owny, zamawiaj temi sowy, stanwszy na miejscu, gdzie si drwa rbi: By sobie czowiek owna (ownaty) mia dziewi on, z dziewiciu zostano om, z 87, itd., z dwu jedna, z jednej adna poczem trzeba na gruczoy dmuchn a rozejd si. Guzy na szyji zamawiaj w oyni (p. przemyski) e g n a j c tylcem noa (od kapusty): Na gry, na lasy' Tam ci bdzie dobrze mieszka; Tam ci wiatr nie owieje, Tam ci soce nie dogizeje! Tam ci bdzie jak najlepiej, wszystko krzepiej! Tam ci bdzie bardzo dobrze, wszytKO szczodrze! Wol, czyli garlic powiadaj w Kamiennej bdzie mia ten, kro popatrzy na dudka, ktremu moe owa chorob przypisy wano. <V okolicach Piczowa radz ywej myszy przewlec p r zez lepie ig z nitk, ni t nawiza na gardle i nosi j, dopk: n . t niknie, - iz^rn z ni i pudga.dle. (K^. Siarkowski w Zbiorze antrop. '885 IX 46) Bl garda lecz w I adzkie.n, pocigajc je lekko

181
grzbietem pochwyconej izechotki. Lud nasz przypisuje abom (ropuchom i rzekotkom) cudowne wasnoci, dlatego dziewczta w Skowiatynie ugotowawszy rzekotk, wyjmuj z niej wntrznoci i smaruj niemi wosy, aby urosy dugie. W okolicy St. Gallen przywizuj na noc pod szyj ochrypego abie apki. Na bl garda radzi Prof. St. Duczewski w Kalendarzu krakowskim 1759 trzykrotne rozcieranie bolcego garda przez osob, ktra dwoma palcami zabia psa ziemnego czyli chomika. Chorego na gardo do niedawna leczya w Szczepanowie osoba, ktra miaa w rkach psa ziemnego rozcierajc trzy razy rk szyj chorego, poczem bl ustawa. Chorob garda, objawiajc si zgrubieniem migdaw, zwan w Radowie ciekami, lecz rozcieraniem przez osob, ktra w swych rkach gniota kiedykolwiek ziemnego psa. I Ukraicy z winogrdki radz na bl garda rozetrze bolce miejsce trzy razy rkami, w ktrych przedtem trzymano psa ziemnego. Dziecko w Gomulinie (p. Piotrkowski), dostaje chrypki, zwanej wiskim skrzekiem, gdy je wykpi w wodzie przyniesionej w wiaderku, z ktrego dawano pi winiom. Jako rodek przeciw tej chorobie zalecaj: trzykrotne posmarowanie pit dziecka uryn wini innej pci ni dziecko". Gdy dziecko chrzl a, kad je w Stradomiu po trzykro w wiskie gniazdo", starsi chodz do chlewka i trzykrotnie gryz wiskie koryto. W okolicy Gdowa podaj pcdobny rodek mistyczny: plu, chuchajc rwnoczenie do koryta, to winia ten bl zje", Do okadw suchych zaleca Nadrabianin na bolczki za uchem: lenisko z wa lub zajcz skrk, do okadw tustych: sado zajcze. Niezawodym rodkiem na bl garda jak utrzymuj w Podburzu ma by wicona woda, przelana przez wilcz krta (trachea), a w Radzyskiem woda pita dud wilcz czyli gardem, wyjtym z ubitego wilka, duda taka znajdowaa si u jednego gospodarza ze wsi Pudy. I na Rusi (w Lepolskiem) polecaj pi trzy razy po dziewi (27 razy) wod przelan przez wilcze gardo. rodek ten zapisywa ju na t chorob Duczewski w Kalendarzu z 1759 r., a posuguj si nim w pokrewnych celach: Aby dziecko na Pomorzu byo silne, jak wilk, daj mu jedzenie przez wilcze gardo (A. Haas. Das Kind in Pommern. Am Uruell VI. 180). Wocianie w okolicy Zamocia wsadzaj w otwr ula wysuszon krta wilka, aby pszczoy przez ni wylatujce nabrawszy siy, napaday pszczoy ssiedzkie i upem z nich si ywiy. (J. Gluziski w Archiwum domowem 1856). Na Rusi poudniowej sow na popi pal, ucieraj na miaki proszek i rozpuciwszy go w miodzie, smaruj nim gardo", spalon rwnie na popi sow osypuj gardo wewntrznie, przykadaj sier koza z biakiem jaja zmieszan. Na Podolu wdychaj dym otrzymany ze spalenia sierci kociej, lub grysu zmieszanego z pierzem ptactwa domowego. W Czechach zachodnich daje si choremu na wol ywego kreta, ktrego cisnc w rku ma na mier zadusi, spali na proch i zay w jajecznicy. Sowecy nacieraj wol maci ze startego na miazg limaka i z wolej wtroby, Sowacy na Wgrzech zaywaj wieego tuszczu kurzego. Choremu na bl szyji dziecku w Prusiech zawieszaj woreczek z apkami kreta.

182 Gryp w Mczerrnie pod Pockiem lecz w ten sposb, e ywego prosiaka rozdziera si na p i zupenie ciepym okada si szyj chorego". Kategorja ta sympatycznych rodkw stosowana jest nowszechnie w Europie: ywe zwierzta, albo czci ich, przykadaj na chora szyi w przekonaniu, e choroba przechodzi na cwe. zwierzta Tak np. choremu na wol w Treviso (we Woszech) zawieszaj na szyj jaszczurk w woreczku, dopki tam nie zginie, w Nubji skr wow, nad Renem kad ab lub kreta na bolce wole. Cyganie w Siedmiogrodzie poykaj pajka, Battacy na Sumatrze wieszaj choremu na szyj sznur upleciony z s : erci koskiej itp. Przeciw bolom szyji i nabrzmiaym migdakom uywaj w Syrji nastpujcego rodka: Dusz w palcach ywego kreta i pocieraj gardo chorego, ktry podczas tych zabiegw ma poyka lin, zazwyczaj sam chory zabija kreta i posuguje si wasnemi palcami W Stambule sprzedaj purpurowe nici, ktremi uduszono jadowite we, nici te obwizuj chorym na dyfterj, a r odek ten stosowany by ju za sutana Mohameda IV. W czasach Plinjusza polecano w Rzymie prz2ciw woli noszenie przy sercu zielonej jaszczurki (cc 30 dm innej), albo ucinano wowi gow i ogon, reszt ciaa spaliwszy na proszek, podawano w napoju, wreszcie leczono chorego przy kiadajc loztart midzy rkami wtrob kreta albo przywizujc do szyji praw tegoi nog. Do najpierwotniejszych spsobw sympatycznego leczenia tej katego ji chorb naley dotknicie szyji czci zwok albo przedmiotami majacemi z umar ym jakkolwiek styczno. Gdy komu gardle ronie, to lud w okolicy Piczowa t chorob (wole) nazywa gar''c. Lekarstwo na to: ga garlic t ig, ktr si umaremu szyo mier elnic. Na Mazowszu lecz choroh woli dotkniciem rk umarego, zwaszcza skazaca. Podobny zabobon istnieje w caej Jiuropie, od Serbji po Anglj. W tym celu posuguj si rnemi fetyszami z umarych: w Czechach obwizuj chor szyj tasiemk, ktr bya owinita szyja zmarego krewnego, w Boni dotykaj szyjpalcem trupa, na Wgrzech koci z cmentarzy, nad Renem oliw z lampy palcej si przy zw okach, w Siedmiogrodzie wstk owinit okoo rki umarego itp. Przeciw woli radz w Krasewicach (woj. Grodzieskie) natrze mar w rk" tj. rk trupa. Wol albo gruczo na szyji lecz Serbowie nast^pujcem zamwieniem: Przesuwajc trzykrotnie po szyi rk zmarego, mwi: Jak ta rka uscha, tik niech wola uschnie". (F.S. Krauss Totenfetische. Am Uruell 1892 III. 303-4). O staroytnoci tego sposobu leczenia wiadczy polecanie go ju przez Plinjusza w Historji naturalnej. Skuteczno owego rodka polega na picwotnej wierze ludowej, e na rwni z trupem i jego czciami, podlegajcemi zniszczeniu, zniknie i choroba, gdy na nii magiczne wasnoci fetysza zwok dziaaj. W bolu garda nisi wocianie przykadaj plasier, w ktry wchodzi ajno ogieia i nopz zdrowej osoby". (M. Fedorowski. Lud okolic arek 1889 IJ 255). W Radowie lecz okadami z wasnego moczu, w Radomie ^ zyrzdzaj pukanie z psiego ajna, gotowanego z wod Dod przykryciem. Nad Rab zalecaj orzykada gsi pomiot, majcy przy spieszc obi iranie czyli ropienie bolczek, jako rodek sympatyczny

1S3
radz te wpuszcza do garda wod, w ktrej moczyo si psie ajno sowem odchody ludzkie i zwierzce maj i w tej chorobie czste zastosowanie. Ju Plinjusz zaleca przeciw obrzmiaym migdakom pomiot gobi z winem rodzenkowym, na chrypk pomioty z suhemi figami, a na wol z oliw. Do dzi lud niemiecki przepukuje sobie gardo rannym moczem lub odwarem gnoju koskiego, robi okady z moczu i gnoju krowiego lub psiego, a nawet z odchodw hdzkich. W Czechach radz smarowanie pomiotem jaskczym i psim, Rumuui zaywaj proszki z psich odchodw z miodem. Huculi lecz dyfterj okadami ekskrementw wiskich. Na Ukrainie psie i kocie ajno przykadaj na szyj i robi z niego rwnoczenie pukanie, zmieszawszy z wod. rodka tego przeciw bolom garda uywaj na Litwie i w Krymie. Wiele ludw europejskich odnosi przyczyn choroby woli (struma) i migdaka do wpyww ksiyca, zwaszcza nowiu. Zozy pod postaci nabrzmie gruczow nabywa ma dzieci, jeeli zje jaki owoc robaczywy. Lud utrzymuje, e na kadym nowiu robaki odywaj i wywouj w tym czasie najgwatowniejsze przypadoci", nawet uduszaj dziecko, skoro mu zapchaj gardo". Jako rodek sympatyczny poleca lud krakowski nacieranie wasn lin na czczo, co doradzay ju Ogrody zdrowia 16 w. przeciw brodawkom (np. Siennik krakowski 1568). Smarowanie lin szyji stosuje lud w Prusiech. Opadnite migdaki podnosz w Czechach i Niemczech palcem maczanym w czej linie. Opuszczenie jzyczka lecz na Rusi poudniowej rwnie palcem. Sowecy podnosz spadnite czepy (migdaki) palcem albo yk, Sowacy, masowaniem, ktre a do krwawienia posuwaj, Rumuni podnosz chorego podwizanym pod brod rcznikiem. Mamy tu zastosowanie metody contraria contrariis, przez podniesienie tego, co upado. Blowi garda zapobiega ma poknicie trzech kotek wierzbowych, wiconych w kwietni niedziel (Krakowskie). Aby zapobiec bolowi garda poykaj Rusini w okolicy LwoA'a koki" ze wiconej ozy na wierzbn niedziel. Jako ochron przed blem szyji na cay rok, ka w Czechach od XIV. w. poyka trzy bazie powiconej palmy, albo trzy kwiaty kosw yta. Poykanie palmowych kocanek uchodzi nietylko u Sowian lecz u innych ludw chrzecijaskich za niezawodny rodek ochronny przeciw bolom garda, co ju Mikoaj Rej z Nagowi w poowic XVI. w. wyszydza. Lud niemiecki (w Angelthal) i Rumuni wierz, e poykanie trzech powiconych kotek palmowych chroni od bolu garda (szyji). Syreski zaleca w XVI. w. przeciw woli korze koszyczka (werbeny) a mianowicie: rozdzieli go na dwie czci, jedn choremu przywiza do szyji, drug w dymie wdzi w miar jak ta druga cz bdzie schn bdzie i wol niszczy". (Zielnik, Krakw 1613). Wol czyli gardziel lecz nad Dunajem przeniesieniem choroby na drzewo. W tym celu szyj gardzielowatego obwizuj nitk (sznurkami)", ktr nastpnie opasuj drzewo". Tym sposobem zniknie gardziel czowiekowi a uronie na drzewie". Tak te tumaczy sobie lud przyczyn nabrzmiaoci czy garbw n i pniu drzewa. Ze rodkw sympatycznych polecaj (w ziemi Dobrzyskiej) przewizanie garda

184
czerwon tasiemk. Od bolu garda radz na Ukrainie zawiza na szyji dziesi nici z czerwonej wczki". (A. Podbereski w Zbiorze wiad. antrop. 1880 IV. 73). I jczmie lecz tam przywizujc psow wczk przedostatni palec na przeciwnem rku od chorego oka. Kobiety od bolu oczu nosz na szyji korale. Bolczki, pojawiajce si za uchem i dlatego zwane w Pierzchow'e kapankami lub gowaczkami, nacieraj po trzykro kamieniami spademi z nieba", posuguj si te kamieniem, ktry nie widzia jeszcze nigdy soca". Przeciw woli, zwanej gardem, pij w Mkinie przed wschodem soca rzeczn wod przez dziurawy kamie. Sowecy pocieraj szyj strzak piorunow, prawdopodobnie odamkiem przedhistorycznego narzdia kamiennego. Czesi lecz chorego na wol w czasie ubywajcej tarczy ksiyca trzykrotnem dotkniciem szyji kamieniem polnym, ktry potem poza siebie rzucaj, albo kamieniem, znalezionym na gaziach drzewa, opukuje si po trzykrc wol (szyj) a rzucajc kamie w wod, mwi si: Bogdaj aby wola przepada, jak ten kamie przepad". (Grchmann 1. c. str: 182). Zawalnic na szyji okadaj w okolicy Czarnego Dunajca onyckami, w innych stronach poczoch, pod Czstochow wsypuj ciepy piasek do poczochy i ni robi okady na gardle. Przeciw bolom zej szyji" obwizuj j w Niemczech poczoch czystej dziewicy", w Czechach przepocon poczoch. Na Ukrainie, w Rosji, na Litwie obwizuj szyj onuczk lub szkarpetk ze swej nogi. Dziecku ydowskiemu na Wgrzech, choremu na gardo lub dyfterj, obwizuj szyj poczoch zdjt z nogi matki. Lud wsi Radomia pod Czstochow i z Zabrzea (w ziemi Krakowskiej) chorym na gaido daj jabka wicone w dniu w. Baeja. Na w. Baeja uywa jabek i lud niemiecki przeciw bolom garda. (X. Protazy Newerami: Ozdoba kocioa, przerbka z niemieckiego Lublin 1739). W Niemczech poudniowych zamawiaj dawienie koci w gardle temi sowy: wity Baej rozkazuje ci: wychod, albo zjed na d! W dolegliwociach krtani lub garda odnosz si i inne ludy pod opiek w. Baeja, ktrego pami obchodzi koci na dniu 3-go lutego. wity w biskup ormiaski, przed sw mczesk mierci, modlitw ocali ycie chopcu dawicemu si oci ryby, dlatego na zachodzie udziela kapan w ten dzie bogosawiestwa, kadc wiernym na szyji dwie owicone wiece na krzy, uywaj ich wocianie w chorobach szyji (dyfterji i in.). W kadej chacie wiejskiej (z okolic Przeworska) znajduje si za obrazem w. albo w skrzyni wieca woskowa, zwana gromnic. Owicon w kociele na Matk Bosk gromniczn (2 lutego) wiec t, przystrojon w kwiaty i wstki, staraj si donie z pomieniem do domu" i tu kopccym pomieniem robi znak krzya na powale", odwiecznem miejscu sakralnem, przesuwaj take pomie kilkakrotnie pod szyj, aeby si uchroni od bolu garda". Okadzanie czyli okurzanie naley do odwiecznych rodkw odpdzania zych duchw a przeto i chorb, uwaanych za ich dzieo. Przywiod tu na pami zwyczaj powszechny na ziemiach Rusi, i na

185 Matk Bosk gromniczn wiec gromnic (wiec), ktr ponc przynosz do domu, a potem gasz, dym za unoszcy si z knota wdychaj w siebie, aby gardo nie bolao.

Choroby puc i narzdw oddechowych.

Sprawcami suchot (wogle chorb puc) s w wyobraeniu Mazurw pruskich biae i zimne ludzie, w Olsztynku zwane krasnoludkami. Maj to by istoty ludzkie ale tak drobne, e ich zaledwie dojrze mona. Inni utrzymuj e .s tak wielkie, jak komary, albo jak kawaeczki szpilek z brunatnemi gwkami". Wedle innych za istoty te s rodzajem robakw, przebywajcych w ciele ludzkiem, mniejsze s od glist i rni si od nich barw, bywaj cakiem czerwone z czarn gwk" i s niebezpieczne. Przeciwko nim nie ma adnego rodka. Cierpicy na nie opada wci z ciaa, a wysycha na szkielet i umiera" (Dbrwno). Obecno tych drobnych, ledwie dostrzegalnych istot w ciele chorego poznaje si po rnorodnych odcieniach i kolorowych prkach" na wydzielinach ludzkich. Wr z Wielbarku (w Prusiech) zapewnia suchotnic, e miaa zaczarowanych w ciele dziewi par zimnych ludzi, ktre gryzy jej wtrob. Choremu na suchoty owiadczy, e krasnoludki we wntrzu zjadaj mu puca". Aby je wypdzi, nacinano w Olsztynku do 40 par drewienek z dziewiciorakiego drzewa, pod sczkami w ksztacie haczykw, a trzymajc n do siebie, cinano je parami, widocznie przebywaj parami w ciele chorego. Proceder ten przedsibierze si w ostatni kwadr, aby z ubywajc tarcz ksiyca umniejszaa si choroba. Milczc i me ogldajc si, czerpie si z biecej wody wiadro wody i ogrzawszy j, wylewa si na gow chorego, ktry siedzi w balji, przyczem drzwi i okiennice powinny by zamknite." Na wcd t rzuca si drewienka parami, myje si ni chorego, odmawiajc dziewi Ojczenaszw, bez wymwienia Amen. Chory wyszedszy z tej kpiel), przywdziewa now koszul i liczy, ile par drewienek pywa na wodzie, tyle krasnoludkw opucio ju jego ciao, iio par drewienek, opadych na dno wody, oznacza, ile jeszcze krasnoludkw zostao we wntrzu suchotnika. Te ostatnie drewienka, owinite w szmatce, nosi chory na goem ciele, a majc przy sobie pienidz (srebrny), przestrzega, aby przez ten czas niczego z domu nie poycza, gdy pod t form li ludzie mog si dosta do domu i rzuci na niego czary lub uroki. Uyt wcd odnosi si w tem samem wiadrze i do tej samej wody biecej, nie ogldajc si i milczc." Cay ten proceder powtarza si co czwartek trzykrotnie, liczy si podug drewienek, ile krasnoludkw wyszo z ciaa pacjenta. Za trzeci kpiel powinny wszystkie krasnoludki wyj, w przeciwnym razie suchoty s nieuleczalne. Suchoty konstatuje lud czeski za pomoc mierzenia wod: nowym garnkiem naczerpie si wody z rzeki naprzeciw prdu, bierze si do miski trzy yki tej wody i pociera si ni

186
chorego, poczem odmierza si znw wod, a gdy si jej wicej znajduje, anieli byo w misce, chory ma suchoty, albo wyleczy si, w przeciwnym razie nie ma suchot albo nie wyzdrowieje. (Czasopis czeskeho Musea. Praha 1855 str. 54). Suchoty dziecinne u dawnych Prusw powoduj duchy podziemne, podobne do karzekw, ktre choremu zjadaj ciao, chorob t zamawiaj wajdeloci ( - t k i ) w ten sposb, e wayli chore dziecko, kadc na drugiej szalce chleb, pszenic, piwo, ktre wyebrane miay chorego przeway. (M. L. David Preussische Chronik (XVI w.) Krlewiec 1812 I. 151). Do najskuteczniejszych rodkw naley nastpujce zamwienie od zimnych Sudzi: W imi Boga Ojca i Syna i Ducha w. Sza Matuchniczka Boa bez (przez) cisowy lasek, Spotka j sam P. Jezus. Gdzie idziesz Matko moj?" Id do tego chrzczonego ucisza, uspokoja zimne ludzie, biae ludzie!"" Odstpcie od tego ochrzczonego z jego y, z jego mzgu, z jego gowyl" Przez Pana Boga moc i Syna Boego i Ducha w. pomoc! Wysyam ja was pod korzenie kamienne, na puste lasy i na puste pola, gdzie nic nie przyjdzie! Zamwienie koczy si odmwieniem Ojczenaszu." Cherokezy w Karolinie ponocnej wierz, i sprawc suchot jest ywicy si pucami i wtrob ludzk potwr, ktry posiada stalowy palec i za jego pomoc wydobywa i zjada puca w czasie snu swych fiar." Potwora tego mona zabi, tylko pozbawiajc go stalowego palca, posiada bowiem na calem ciele kamienny puklerz, od ktrego odbijaj si strzay." W okolicach Moskorzowa zamawiaj suchoty nastpujcym wierszykiem: Wychodzi soneczko z za gry, Wychodcie suchoty z za skry! Jako Bg na niebie, Przywrci do ciebie! O Maryjo z wysokoci, Daje misa na te koci, Boe prosimy si o przemienienie: Lub na mier, lub na zdrowie. W grach witokrzyskich zaegnywacz prosi witego, eby nakarmi i napeni te koci", koczy za sowami: Jak ich nie nakarmisz, to je we do swoje] mioci." Zaegnywanie od suchot w Botnicy (p. Konecki), spisane z ust znachorki, opiewa: wity Gabryjelu! we te suchoci! A w te koci nalej tustoci! A nie masz wla, to we do swej Opatrznoci! (Powtarza si trzy razy).

187 Zamawianie suchot w Lesie czeskim odbywa si przy pomocy koci (Schienbein), ktr pociera si chorego mwic: Koci suchotnicza! pocieram si koci, Jeeli natychrrnasr nie wyidziesz, To ci wymiot t oto koci. Tak mi dopom Bg Ojciec, Bg Syn i Bg Duch w. Suchoty konstatuje lud czeski mierzc dbem wysoko (od stp do gowy) i szeroko ("-odpitych ramion) cnoiego. a gdy dugo nie rwna si szerokoci (u zdi owego bywa rzekomo rwna), na tej drodze stwierdza suchoty (mierzy si te chorego nici w tyle przdzon, w Wielki pitek, przed wschodem soca), poczem zamawia si chorob w nastpujcy sposb: Po trzykrotnem przeegnaniu skada si rce chorego na gowie i oa.nawia Si te oto wiersze, k r e tu w dosownym przekadzie z czeskiego podajJa wypdzam suchoty z twego ciaa, Z gowy do ramienia, Z ramienia QO kolana, Z kolana do paznokci, Z paznokci do moiza: Wod przelewa i piasek przesypa, A koci nie ama i y nie skuba, A krwi nie ssa i misa nie targa, A urodzonemu (wymienia s. imi choiego) pokj dac! Wykonywa to sie podczas ubywania ksiyca, kiedy razem z nim i choroba si zmniejsza. (Obrazy iwota Praha 1860 N 10 str. 436). I w zamawianiach lud't niemieckiego wypdza si suchoty ze szDiku do koci, z koci do misa itd. Jedno z najstarszych pism literatury indyjskiej, Rigveda, przypisuje nastpujce zaklcie suchot i innych saboci: Z twoich cz, uszu, nosa. mzgu, jzyka wydalam tkwice ci w gowie suchoty." Z twojej szyji, karku, ebr, krzya, ramion oddalam tkwice w twoich ramionach suchoty!" Z kadego czonka, z kadego wosa, z caego ciaa wydalam twoje suchoty i" Po wymwieniu kadego z tych trzech wierszy dotyka si chorego korzeniem i limi lotosu, poczem rzuca je za siebie. Tym sposobem choroba przechodzi na rolin, a przekonanie, ze suchoty przeszczepia si na roliny, naley do powszechnego dorobku lud.v indoeurope-skich- W Atharawedzie wypdza s: si suchoty z serca, z puc, i z bokw, ze ledziony, eber, z wtroby". W formule czeskiej (podanej w Czasopisie Musea kral. czesk. 1 8 60 str. 53) wypdza si suchoty zamwieniem: Ze serca, z y, z piec Odejdcie precz ! W eljologji ludowej chorob wiadomo, e zwierzta, pod ktrych postaci wyobraano sobie demony, bywa< sprawcami chorb. Suchotliwie koty (majce suchoty), ogromnie suche a dhigie miewaj ogony. W nich to waciwie suchot siedziba. Odcina si wic koniec ogona, a sucnoty same przez si ustaj, lud mwi wrcz: odcina si

188 suchoty". Odcinanie caych ogonw lub uszy uwalnia dopiero psy suchotliwe od suchot. (S. Udziela Kolberga Tarnw Rzeszw Mat. antr. 1910 XI 284). W Zabrzeu dostaje suchot, kto oblewa kota wod, albo na psa pluje, w innych stronach Polski, kto poknie wos kcci. Tego ostatniego zdania jest lud biaoruski i bawarski. Suchot dostaje si w Marchji brandenburskiej przez poknicie wosa kota. Od niepamitnych czasw zabijano zwierzta bstwom na ofiar, co si do dzi jeszcze przechowao w obrzdach plemion barbarzyskich. Z biegiem wiekw, gdy krwawe ofiary ustpi musiay w wietle objawionej religji, znalazy one schronisko w zabobonach, zwaszcza, leczniczych. Terapja animalna naszego i obcego lecznictwa ma swe rdo w tych krwawych ofiarach, jednej z prastarych form kanibalizmu. J. K. Haur w Oekonomice ziemiaskiej (Krakw 1675) poleca w chorobie puc: Obiupiony ze skry borsuk i na proch spalony z piwem letniem dobry na zepsowane i owrzodziae puca i tym, ktrzy krwi pluj". Przeciw suchotom nastpujcy rodek poleca ksiga rkopimienna zeszego wieku: Gdy kobieta na suchoty choruje, wzi owc, gdy mczyzna skopa, zdjwszy z nich skr tak cakiem, jak jest, utuc, usieka, w kocio z wod woy i gotowa, a potem kpa si i my czynic to po trzykro, w trzech dniach, spdzi suchoty." K- Drohostajski w swej Hippice (Krakw 1603) zaleca dychawicznym pi ciep krew konia. Do poowy XIX wieku zalecano wrd wocian na Ukrainie przeciw suchotom picie wieej krwi koziej. Lud z okolicy Dytmarskiej radzi picie krwi zwierzcej albo picie wasnej uryny, ten ostatni rodek zachwala ju Albertus Magnus (H. Volkmann SchleswigHolsteinische Haus u. Zaubermittel- Am Uruell 1893 IV 279). Z licznych rodkw zwierzcych na suchoty wymieniam nastpujce (z Pockiego i Radomskiego): Robi si kpiel z miowiska, ktre dla mczyzn bierze si z pod dba, dla kobiet z pod brzozy, chorego kpie si trzy razy przed wschodem soca, gdy ju suchoty wyszy z chorego do wody, wylewa si j po zachodzie so a na rg potw, mwic: Uciekajcie suchoty, na stykane poty!" Jeeli chory ma y, to si zaraz poprawi, w przeciwnym razie utnrze. Chory na suchoty w Pudach, wchodzi w trzewia wieo zabitego konia, gdy jeszcze ciepy' siedzi godzin a nawet duej, czar krwi i ciepych wntrznoci konia uzdrawia chorego. Przeciw suchotom susz te znajdujce si w zowionym szczupaku poknite rybki; gotuj je i jedz Szkielet ba koskiego suy te za lek na suchoty, jeno naley, by niosc go, nie oglda si (Kujawy). W okolicy Gdowa sporzdzaj dla suchotnikw kpiel, do ktrej dodaj trzy racice, dla mczyzny z barana, dla kobiety z owcy. Na kaszel nosz na piersi skrki zajcze. Kaszel z plwocin lecz na Rusi pizykadaniem gwek ledziowych na pity, przeciw suchotom daj: 30 ywych sztuk t. z. stonogi w napoju, pluskwy ywe lub uproszkowane z cukrem, yw sow, upieczon i ususzon dan do owsianki. Jako skuteczny rodek zaleca si wydoby wieo zarznitemu cielciu puca i serce dudajce, a posiekawszy je dawa choremu w pynie. Przeciw suchotom radz pod Lwowem gow lisa obedrze ze skry i wygotowa w wodzie, a wywaru uywa jako kpieli".

189 Przeciw dychawicy w uyciu jest na Biaorusi odwar z wy, przeciw kolkom daj ywe stonogi z chlebem, odwar z rogu osiego, jzyk gsi na proszek starty, kie wieprzowy, albo szczk szczun a t a zakutego, z zbami^ sproszkowan z "wdk. Czesi zalecaj przeciw chorobom puc: sproszkowane glisty, dystylowane limaki, oopi z rogw krowich, psi tuszcz itp. zwierzce. Jeszcze w poiowie 18 wieku zalecali Niemcy w chorobach puc rakw, gsie serce, jelita kurze, limak, ze skorup a nawet ywego lisa. Do d z u zachwala lud szwabski jelita kurze, Styryjczycy: "limaki i lisi wtrob jako niezawodny rodek w suchotach. W innych stronach Niemiec zabijaj szczura i susz na siocu, a tuszczem ze smaruj piersi. Pazr akcie albo mocz chorego na tuberkuy daje si w Frankonji psu lub kotowi w strawie, a choroba przejdzie na nie. Styryjczycy kad choremu na piersiach pslrga albo zot rybk, zostaw a j c je tam a n . ; zgnije, a chory wyzdrowi eje. Niemcy, Madziarzy i ydzi chownj w domu morskie wi.iki i soi z niemi, w tem przekonaniu, e one cigaj na siebie suchoty. Chory (w Styrji) zanosi o wicie ab w garnku do miowiska, a gdy j mrwki ao szcztu objedz, chory jest z suchot wyleczony. (Podobnego rodka uywaj na Rusi w innej chorobie). Suchotnikom dawano w Niemczech ' l 8 w . ) po nowiu, na czczo pi wszy w chlebie, nakazujc po z a w d u dwugodzinny post. Szwabi przypuszczali, e suchot nabawia z^ duch, zawieszali wic w kominie trzy wszy wyjte z gowy choiego. (Na Ru*" daj 9 wszy w chlebie przy innej chorobie). Choremu na puca d r j ydzi w Krlestwie puca cielce- Ludy sowiaskie, Niemcy i Madziarzy polecaj choremu na puca powietrze sti-jni lub obory. U nas przebywa chory przez duszy czas z krowami. Francuz, pij bulion z ab lub limakw. Wenecjanie nosz na szyji sznur ze skr wo wych. W Indjach wschodnich a y w a ^ popi zmiadonej ^szczurk w male. Zyozi w Maopolsce radz w chorobie puc zje puca wieprza, oo te s zupenie podobne do puc ludzkich " Ju za Plinjusza czasw leczono suchoty, objawiajce si kaszlem, roikarm zwierzcemi; zazywano wtrob wilcz z winem, n.edwieci z miodem, koce rogw wolich w proszku, albo lin kosk, puca jelenia wdzone. Za Augusta i Nerona posugiwano si n a d i o limakami i wierszczami w rnej oostaci. W kaszm j p o r c z y w j m wocianie p. niskiego drj pi borsukowe sado, rozpuszczone w gorcem mleku. W okolicy Czsiochowy niedwiedzie sado lub szpik koski na gorco z mlekiem, nad Rab smaruj piersi swisk'em sadem. Kucie w piersiach, zwane kok^nr, lecz przykadajc na piersi sado z jea i pijc je rwnocz. p. Uporczywy kaszel lecz na Biaorusi nacie r aniem piersi i stp przed ogniem maci z tuszu wieprzowego i czosnku. Przeciw suchotom polecaj bra na czczo j kozi, dychawic lecz |edzc pokarmy na tuszczL psim przyrzdzone Jub zazywejc na czczo po yzeczce s m a k u kurzego. Na kaszel smaruj ze iwntrznie pieis_ lub zaywaj wewntrznie lozmaite tuszcze, sada, oje, smalce, masa, soniny, a i o d v k ten jest w puwszedniem uyciu na ziemiach Polski, Rusi, Litwy i u ydw.

190 Na zagodzenie kaszlu pij wdk z roztopionem sadem". (M. Fedorowski Lud arek 1889 II 264). W chorobach puc zadaj pacjentowi w Niemczech: sado czarnego psa, niegdy towarzysza starogermaskich demonw. Na Morawach zaleca si piecze z czarnego kota. W Czechach zaywaj psie i kocie miso albo smaruj takiem sadem, na Ukrainie smaruj sobie piersi sadem dzika, na Wgrzech smalec psi zaywaj na chlebie. Suchoty wyobraa sobie nasz lud w postaci jakiego potworka, majcego 9 wierzchokw", std wocianie gminy Kuczki (p. Radomski) powiadaj, e suchoty s dziewiciorzyste". Dlatego to rozliczne przeciw tej chorobie stosowane rodki wystpuj w liczbie 9 i zoonej (3X9). W celu uleczenia suchot idzie osoba najblisza chorego do dziewiciu chaup w porze obiadowej i zabiera gotujcej si tam warzy, ktr daje choremu do zjedzenia. W drodze nie wolno do nikogo przemwi, ani Boga pochwali. Chorego w Pockiem do trzech razy kpi w wodzie z 9 kluskami, wod t z kluskami, do zjedzenia daj psu, a suchoty przejd na psa, chory za wyzdrowieje". W powiecie Radomskim bior trzy dziewici" tj. 3 X 9 = 2 7 baranich nek i robi z nich kpiel, w ktrej do trzech razy kpi chorego. Albo ka wzi ziemi z 9 grobw i da do kpieli, w ktrej suchotnika trzy razy kpi, nastpnie ziemi wyrzuca si w odludne miejsce i wod wylewa, a wraz z niemi chory pozbywa si suchot. W Mawskiem kpi chorego do trzech razy w ciepe] wodzie, do ktrej wsypuj zebrane z pod progu w kociele miecie lub ziemi z jakiegokolwiek grobu. Radz te w Woli Bierwieckiej zebra, przed zachodem soca, z 9 miedz zi i kwiatw, woy je do kpieli i chorego''przez trzy dni, przed wschodem soca, wykpa. Przeciw suchotom urzdza si pcd Drobinem (p. Pocki) tak oto kpiel: bierze si mrowisko dla mczyzn z pcd dbu albo z pod chojaka, rozrosego na boki, dla kobie u pod brzoz albo pod choin prost i zagotowawszy je, kpie si chorego przez trzy dni po razie przed wschodem soca, wod t po ostatniej kpieli tj. trzeciego dnia naley po zachodzie soca wyla na rg potw, mwic: Uciekajcie suchoty Na stykane poty! Jeeli chory ma y, to zaraz (trzeciego dnia) bdzie lepiej, jeeli za ma umrze, to mu odrazu bdzie gorzej. W Wrogocinie (p. Pocki) kpie si chorego do trzech razy, wrzuciwszy do kpieli ze strkw bobowych 9 gwo/dzi elaznych, albo ustruga z krzya (Boej mki) 9 wirkw, doda do tego elastwa, zagotowa i kpa chorego do trzech razy". Nadrabianie dodaj do kpieli 9 now, wyproszonych w dziewiciu chaupach, z pierwszego maestwa, albo bior od 9 rzenikw, z pniaka, na ktrym rbie miso, po trzy trzaseczki i w tych 27 tizasczkach kpi suchotnika. Bior te wod z 9 potokw, do ktrej wrzucaj 9 pierogw z mki jczmiennej, zmielonej w arnach lew rk, dodaj wreszcie rnych zi, zbieranych na dziewiciu miedzach. Aby suchotnika wyleczy, zrywaj w Monowicach po trzy wierzchoki z dziewiciorakich drzewek, warz je w wodzie i kpi chorego, albo zarzynaj po trzy trzaski z dziewiciu

191 progow, gotuj je w wodzie i w tem kpi chorego Przebieczanie przyrzdzaj suchotnikom kpiel z pastermka, albo dr dbow skr" z 9 dbw ale tylko z sarrcw i kor t naparzon daj dr> kpieli,"albo wreszcie przechodzc pizez dziewi progw szczypie si" z pod mch troch ziemi i gotuje. Na Biaorusi zalecaj ru, na wiosn uzbieran z dziewiciu cudzych pl. Sowacy bior w ody z dziewiciu studni, ziemi z 9 grobw dziecinnych, somy z 9 strzech, przdziwa z 9 starych kdzieli i to wygotowawszy, daj^ do kpieli dziecka chorego na tuberkuy, przyczem szepcz: nie .?den, nie dwa... nie dziewi. Pc kpieli tarza si dziecko przez 9 grobw dziecinnych, a na progu domu przeskakuje psa. Suchotnik na Murawach idzie do dziewiciu chat z wezwaniem, aby mu dano nieco ytniej mki, a otrzymawszy, oddala si nie dzikujc, przynosi wod z dziewiciu studni i przyrzdza pieczywu z duym otworem kolistym, przez ktry przesuwa si, poczem rzuca pieczywo na rozdroe, na poarcie psa, aby na choroDa przesza. W Woi Batorskiej rozrniaj suci oty wjatcae i miertelne Aby pozna jakiego rodzaju suchoty ma chory, wsypuj do wody, na misk peno nalanej, troch owsa; jeeli owies padszy na dno- pc kaze wsy do gory, to ehery cierpi na suchoty wiatowe, ktre s wyleczalne, a jeeli ewies spadnie wsami na d, chory ma suchoty miertelne, na ktre nie ma ju rady." (B. Gustawicz w Zbiorze wlad. antrop. 1882 VI 232). Aby si przekona, czy suchoty s miertelne czy nie, zaleca czarownik w Rzchowy (p. Brzeski) wyrwa badyl konopia zielony, uprz z yka ni i zmierzy ni chorego, jeli ni jest rak duga, i starczy od gowy a do stp, bdzie chory y, jeeli za krtsz u m r z e " . W innych stionach mierz jeszczc chorego przez rozkrzyowar.ie ranr on. a obie miary dugoci i szerokoci maj sizgadza, w pizeciwi ym raziechciy yc me bdzie. Kto w Piotrowicach chce drugiemu zada suchot, przykada do mego miar r ktr nieboszczyka mierzono, gdy mu trumn zbijano. W okolicach Sieradza przd nitk wspak i nie lini, mierz m chorego i skadaj w kbek, poczem nad szklank zapalaj nitk i proch z niei dai w czyste wodzie do picia c.erpiacemu, a wnet on ozdrowieje; jeeli chory me ma y duej, nitka nie docignie". Chorego w Jeleni mierz nici, ktr posiekawszy, daj mu zje, a wyzdrowieje. Vij zamawianiu zapomoc mtk. skiadaj j Czesi w ten sposb, e miaty dugoci i szerokoci le obok siebie, poczem obie dzieli si na trzy czci: pierwsz zakopuje si pod drzewem, drug spala si i daje pi choremu z wed, trzeci, Ha popi spalon, daje si psu z chlebem, a gdy p:es to zje, chory wyzdrowieje (Czasopis rzesk. Ylusea 1 854 str. 537). O chorym na tuberkuy powiadaj w Niemczech, e zgubi miar", dawniej bowiem mitrzono chorego, a gdy dugo od stp do gowy rnia si oa szerokoci rozoonych na krzy ramion, uznawano go za suchotnika. Na Morawji mierz go do dziewitego razu zawsze po zachodzie soca, eby suchoty rwnie zaszy, przy zamwieniu woa si na nie Jdcie na gory, lasy, tam s trzy studnie, tani przebywajcie, iedzcie, pijcie, a temu czowiekowi (choremu) pokj dajcie! Inne zaegnywanie

192
*

koczy si sowami: Odejdcie, suchoty, nie moj moc, ale za Bosk pomoc" i odmwieniem Ojczenaszu. Takiem samem, jak w Niemczech, trzykrotnem mierzeniem konstatuj tuberkuy na Wgrzech, nici zagrzebuj pod drzewem, spalone na popi daj choremu do picia i psu w chlebie, gdy pies zje chleb, chory wyzdrowieje. W Lipnowskiem wystarczy rozedrze na suchotniku koszul, obwiza ni mk Pask, a choroba przejdzie na koszul, kto j zdejmie, zarazi si suchotami, a chory wyzdrowieje. Suchoty lecz na Morawach przeciganiem chorego w koszuli przez rozupany dbczak, tak e koszula zostaje w drzewie, a nie zgnije. Ktoby j wzi, wemie na siebie suchoty. Niemcy posugiwali si w poowie 18 w. nastpujcym rodkiem przeniesienia suchot: Kilka kropel krwi z paznokciami i wosami albo plwociny chorego, owinite w szmatk, umieszczano w wydreniu rosncego drzewa i zabijano klinem, gdy drzewo zaronie, choroba znika. Choremu na puca daj w Rumunji chleb i wod, ktre leay przez pewien czas w trumnie, czy w grobie. Chory na suchoty yd w Krlestwie zawiesza na drzewie, na rozstaju, koszul sw, a kto j zdejmie, ten nabdzie choroby. Matka dziecka w Palestynie d a j e starej kobiecie siedm razy po siedm biaych fasoli, ta rzuca je do studni i wraca inn drog, nic nie mwic, ani nie dajc adnej odpowiedzi. Choroba zapada wraz z fasolami do studni.

Choroby mzgu i nerww.

Bole gowy Czkawka Ziewanie.
Bl gowy, uwaany przez lud nie jako symptom, lecz jako choroba, pochodzi nieraz z przyczyn nie majcych nic wsplnego z ustrojem czowieka i jego funkcjami. Oto lud nasz utrzymuje, e do popatrze przez okno; na zwoki umrzyka, niesionego na cmentarz, aby dosta bolu gowy. Zabobon ten, powszechny wrd ludw euro pejskich, jest przeytkiem wiary barbarzycw, e umary to duch grony i zy, ktry czowiekowi szkodzi. Lud ziemi Dobrzyskiej podaje jako przyczyn bolu gowy krcenie czapk, uwaa bowiem zgodnie z innemi ludami czapk, koszul, wogle ubranie za zostajce w organicznym zwizku z chorob, z czowiekiem chorym. Jako przyczyn bolu gowy i innych chorb uwaa lud rozpalon krew. Dobrzyniacy np. utrzymuj, e bl gowy bierze pocztek z uderzenia krwi, dlatego staraj si zaradzi temu puszczeniem krwi z nosa, w tym celu wkadaj do licie krwawnika, (Achille millefolium) gdy ujdzie dosy krwi, ustaje bl gowy. I na ziemiach ruskich uywaj w tyrn celu krwawnika. W Polsce i na Rusi utrzymuj powszechnie, e krew, idca z nosa, zapobiga bolowi gowy. Skaryfikacja, czyli odprowadzenie -krwi, przeciw bolom gowy, naley do ulubionych i wielce rozpowszechnionych rodkw zarad-

Nauk o pulsie. Zdjcie fotograr z ksiki. FaWmirzd O zioach. Kr:, kw 1534.

O puszczaniu knvi Rycina z ksigi St. Falimirza O zioa- h i o -noc- ich 1?34

J oczyna si traktat o rodzeniu czowieczym, lakc ktremi obyczajami od ywota m-itek swoich wychodzi na wiat (Rvc--ia Faiimirza t,i 4, ap C7ysk:egr> 1,542 i Sienml a 15fi8)

K tria tytuoi ksigi Stefana Falimirza O z-olach i o nocy ich. Krak"w druk Florjana Unglera 1534.

193 czych u ludw pierwotnych Andamanw, Sinangalw w Nowej Gwinei, na wyspach Nowej Brytanji, Nias, w Uszczombo Afryki wschodniej i in. Niektre zwyczaje, praktykowane niegdy jako ofiary, z biegiem czasu zatraciy ten charakter, a lubo nie wygasy, lud ich ju nie rozumie i podkada im odmienne pobudki. Taki charakter ma niekiedy leczenie blw gowy puszczanym krwi. Przeytkiem ofiary pogaskiej jest zwyczaj, przestrzegar okolicach Ropczyc, wylewania podczas picia wdki, kilku ostatnich kropel na ziemi, w tem przekonaniu, e po zoeniu tej ofiary, nie bdzie ich bolaa gowa. Aby si zabezpieczy przed blem gowv i odka, radz gularze w ziemi Kieleckiej: o pnocy, na nowiu miesica wyj w pole, kania si ksiycowi i wymawia nastpujce zaklcie wierszem: Witaje, witaje, miesicu nowy! Aby nas nie bolay brzuchy i gowy. Tobie cze i korona, Nam szczcie i fortuna! (O. Kolberg. Lud 1886 XVII 209210). Zobaczywszy ksiyc w pierwszej kwadrze pora pierwszy naley powiedzie: Zawitaj miesiczku nowy, Aby nas nie bolay gowy; Tobie na niebie korona, A nam zdrowie i fortuna. 1 bl gowy odstpuje czowieka przez miesic (Sz. Gonet. Z okolic Andrychowa Lud 1896 II 226). Z kaza redniowiecznych, miewanych w Polsce, dowiadujemy si, e ksia jeszcze w XV wieku walczyli przeciwko resztkom bawochwalstwa i zabobonw, karcc lud, e modli si do ksiyca, aby uchroni si od bolu gowy. (A. Bruckner Literatura religijna w Polsce. Warszawa 1902 I). Na widok nowiu odmawia lud czeski do ksiyca nastpujc modlitw po czesku: Daj ci Panie Boe dobry wieczr miesiczku! Widz ci o dwu rogach; prosz, aby nam rce nie bolay, ani nogi, ani gowa, ani zby, ani cae ciao moje, a ci nie ujrz o trzech rogach" (Czasopis czeskeho Musea Praha 1854 str. 536). Gospodyni wiejska w Sardynji, ujrzawszy pierwszy raz sierp nowego ksiyca, egna si i mwi: Znajdujesz mnie zdrow, wic zdrow mnie zostaw, z pienidzmi w kieszeni, ze zboem w pichrzu". Nw uwaany jest za por pomylnoci. Pod pewnemi warunkami odbywajce si postrzyyny wosw na gowie ubezpieczaj przed jej dolegliwociami. Mazury na Puszczy Sandomierskiej utrzymuj, i bl gowy powstaje od tego, gdy kto ostrzyone swe wosy niebacznie wyrzuci na pole, wwczas ptactwo roznisszy je na gniazda, ile razy uderzy dziobem po wosach, tyle razy gowa tego czowieka zaboli. Najbezpieczniej tedy spali ostrzyone wosy". ikZ. Wierzchowski z Tarnobrzeskiego Zbir antrop. 1890 XIV 198)- Ukrainki po lekkich postrzyynach w por wiosenn przestrzegaj, by nie wyrzuca wosw byle gdzie, bo gdy je wiatr rozniesie, ostrzyon bdzie gowa bolaa" Ukraicy, jako zapobieenie od wszelkiego bolu gowy, zalecaj zawsze strzyc wosy w pitek,
Uzdrowienie ludu" 13

194
a nie opuszcza postrzyyn i najskuteczniej poczyna je w Wielk pitek". Nie strzyg te wosw wrd bolu gowy. Lud mujdzki wzbrania si rwnie wyrzucania wosw, skoro bowiem wyrzucone na dwr wosy znajdzie jaki ptak i wziwszy je do gniazdka, zwije je i splczeosobie, ktra wyrzucia na dwr swoje wosy, zwinie si kotun". Wosw ostrzyonych lub wyczesanych lud nad Niemnem wzbrania wyrzuca do mieci, bo gdy pliszka lub lelek wezm je do gniazda, gowa bdzie czsto bolaa." I w Czechac' dostaje si bolu gowy, gdy si wyczesanych wosw nie spali, bo je ptactwo podejmuje i uywa na gniazdo. Podczas czesania lub ucinania wosw Cyganie bacz na to, aby nie paday na ziemi, bo gdy ich ptactwo uyje do budowy gniazda, czowiek, do ktrego te wosy naleay, dostaje bolu gowy. Wedle Awesty wosy i paznokcie ludzkie staja si strasznemi narzdziami w rku zych duchw", z tego powodu Abura-Mazda daje szczegowe przepisy Zaratustrze, gdzie i jak naley je zakopywa, i jakie zaklcia przy tej czynnoci odmawia". Grale w Beskidach dla zapobieenia bolowi gowy na wiosn, kiedy pierwszy raz zagrzmi, uderzaj si wszyscy tizykrotnie kamieniem po gowie, a gdy mniejszych kamieni nie ma pod rk, padaja na ziemi i tuk sobie gowy o wiksze kamienie, potem wszyscy pospou tarzaj si po ziemi, co ma wpywa na to, e przez rok cay gowa nie bdzie bole". Susznie zauwaono, e to zabytek p< gaskiego obrzdku, bdcy w zwizku z czci kamieni". Zwyczaju tego przestrzegaj powszechnie na ziemiach polskich. Lud ruski posuguje si podobnym rodkiem przeciw bolowi gowy: kto usyszawszy pora pierwszy grzmot na wiosn, wemie kamie do rk albc schyli si ku ziemi do kamienia, uderzy we po trzykro i tyle razy powie: Kamie gowa, tego przez cay rok gowa bole nie bdzie; kamienia tego atoli nie godzi si rzuca na wod. Na odgos pierwszego grzmotu wiosennego bruj si (borykaj) na Pokuciu. Kady bierze do rki kamie i tucze nim o wasn gow, aby mocna bya jak w grzmot". rodkiem tym, zostajcym niegdy w cilejszej zalenoci od bstwa pioruna i grzmotw, posuguje si lud polski i ruski w innych chorobach: bije si kamieniem po plecach, aby przez cay rok nie bolay, po krzyach, aby cay rok nie mie bolenia garda, (Jordanw) tala si, aby by zdrowym1- (Jelenia) itp. Wociank w Skawie, przy porodzie, okadaj trzaskami drzewa rozszczypanego od pioruna. Aby zboe od gradu uchroni, Litwini tarzaj si po ziemi. mudzin 16 w. syszc grzmoty, prosi Perkuna z pociem soniny w rku: Perkunie, boeku! nie bij w moje pole. I Rumuni (w Stray) na odgos pierwszego grzmotu na wiosn, dotykaj kamieniem gowy, w tem przekonaniu, e przez rok cay nie bd cierpie bolu gowy. Wrd ludu naszego (oraz innych ludw sowiaskich) istnieje przesd, e kto ma czkawk, tego wspominaj albo o tym mwi, a gdy si zgadnie, ktra to osoba, czkawka ustaje, w przeciwnym razie powtarza si. (S. Udziela-Kolberg Mat. ant. 1910 XI 282). Aby si dowiedzie, kto podczas czkawki wspomina, wyrywa dziewcz w Lubelskiem po jednym wosku z rzs, wymieniajc domylnie imiona

195 osb, a gdy natrafi na waciwe imi, czkawka ustaje. (O. Kolberg Lud XVII 120). Poczenie to imienia wspominajcej osoby z wosem majcego czczkawk ma ten skutek, e czkawka ustaje. Imi i wosy zastpuj dane osoby, ktre na tej drodze poczyy st i dlatego ustaa potrzeba wspominania zapomoc czkawki. Na Czerwonej Rusi, w Niemczech i w Tyrolu kto ma czkawk, powiada, e go jaka osoba wspomina. Aby czkawka ustaa, wyrywa sobie wosek z rzsu, wymieniajc przy tem osob, ktra jak sdzi jego wspomina. Kto ma czkawk, tego wspominaj i zdaniem ludu czeskiego (Czasopis czeskeho Musea Praha 1855 str. 180). W Islandji utrzymuj, e kto ma czkawk, o tym mwi jako nieobecnym. Zmudzini maj podobny przesd: Gdy kogo czkawka napadnie, to znak, e go obmawiaj". (M. Dowojna Sylwestrowicz Podania 18941. 278) Gdy kogo czkawka drczy, mwi lud nad Niemnem, e kto wspomina. Wyliczaj wic znajomych, a na czyjem nazwisku czkawka przestanie, znak to, e ten wanie wspomina". Aby usun czkawk, ka w Mikluszowicach wbi n w powa", jakby ugodzi chciano demona, sprawc choroby. (R. Zawiliski, Przesdy w Zbiorze antrop. 1892 XVI 258). Czkawka ustaje, gdy si cierpicego z nienacka uderzy lub przestraszy. (Stanisawice). Czkawk lud ruski na Woyniu odpdza przez przestraszenie osoby majcej czkawk. Chorwatowi, czkajcemu rano, przypomina si matka, w poudnie kochanka, wieczorem mier. Gdy ma si czkawk, Rumuni powiadaj, e kto go wspomina, czkawka ustanie, gdy si pomyli o tej osobie, ktra go wspomina. Aby czkawka ustaa, wyrywaj wos z rzsw. Czkawka oznacza i u ydw, e krewni lub znajomi o nas rozprawiaj"; chcc odgadn osob, ktra o nas w tej chwili mwi, naley uj si za rzsy i wymieni kolejno nazwiska, ktre si ma na myli, nazwisko, przy ktrem wos z rzsy si wyrwie" wyjawia nazwisko tego, ktry nas wspomina. (B. W. Segel Wierzenia ydw Lud 1897 III 50). Pozbawia si te czkawki przez przestraszenie osoby ni dotknitej. Dla wstrzymania czkawki radz na ziemiach Rzeczypospolitej i w Filadelfji wstrzyma oddech, liczc do 50 i wpatrujc si w koniec palca. Te i tym podobne rodki ludowe usuwaj czkawk, sprawiajc uboczne podranienie i odwracajc uwag czkajcego jak np. wyrwaniem wosw z powieki. Za najskuteczniejszy rodek uwaaj ludy na ziemiach polskiej, czeskiej, ruskiej, niemieckiej i francuskiej zamawianie. Zdaniem Hucuw czkawka pochodzi od tego, e dotknitego ni kto wspomina. Ka wic rycho i nie oddychajc przemwi trzy razy: Kto mnie wspomnia, eby si nie opamita. Aby go taka czkawka napada, eby go a tutaj przywioda. (W. Szuchiewicz Huculszczyzna, Krakw 1908 IV 314). Czkawka, w pojciu ludu ruskiego z okolicy Brzean, to istota ywa, ktra czepia si ludzi, dlatego przemawiaj do niej (po rusku):

196 Czkawko, szczekawko! Wele na wrota, Chwy si jego brzucha. Typow form zaegnania czkawki, odnale mona wrd ludu szkockiego; podaj to zaegnanie, ktre majcy czkawk sam odmawia, w przekadzie na jzyk polski: Czkawka i ja Szli przez most (ciek), Czkawka upada (w wod) A ja uciekem. Lud holenderski w podobny sposb zamawia czkawk: Ja i czkawka Szlimy przez morze, Czkawka tam zostaa, Ja uszedem. (Czkawka posza precz, Ja wrciem). Niemal rwnobrzmice zamwienie w Szlezwiku, Meklemburskiem i Oldenburgu wychodzi z zaoenia, i czkawk powoduje demon, od ktrego cierpicy stara si uwolni przekraczajc rzek", a e ze duchy biecej wody przekroczy nie mog", przeto tym sposobem jak to przedstawia formuka zaegnania chory pozbywa si czkawki. W zaegnaniach tych i tym podobnych zamawianiach przestrzega si, by dotknity czkawk formu t odmawia szybko j e d n y m t c h e m albo bez zaczerpnicia ponownego oddechu". Przypomina to staroytnych Grekw (Plato) i Rzymian (Marcelus) zalecajcych celem pozbycia si czkawki dusze wstrzymanie oddechu, albo zapicie wod, rodki do dzi u nas uywane. Lud na Islandji i we Francji kae rwnie jednym tchem odmwi (a wzgldnie 7 razy) formu zamawiania czkawki. I Wotjacy utrzymuj, e kto ma czkawk, tego wspominaj. A gdy chcesz wiedzie, kto ci wspomina, pomyl sobie znan ci osob i potrzej zmoczonym palcem brwi, a gdy si na nim znajdzie wyrwana brew, wspomina ci owa osoba, jeeli wosw na palcu nie znajdziesz, wspomina ci inna osoba (B. Munkacsi Volkglauben der Wotjaken Am Uruell 1893 IV. 117). Zachowany wrd ludu zwyczaj zalecajcy podczas ziewania zasanianie ust doni, jest osabieniem starszego z ^-czaju, nakazujcego egnanie si znakiem krzya przed otwartemi .tami. Gdy dzieci ziewa, lud na Pomorzu robi szybko przed jego otwartemi ustami trzy znaki krzya, (A. Haas Das Kind Am Uruell 1896 VI. 180). Wocianie polscy opowiadaj, jak to czowiek jadc przez las, ziewn i wtedy wlecia w niego zy duch". Drobna szlachta z okolicy Brzean przestrzega, aby by ostronym, gd bardzo atwo djabe ustami w czowieka wle moe". Gdy dziecko cwa, matka w Czechach i w Styrji robi mu przed ustami znak krzya, aby je od choroby uchroni. Kto w Bawarji z szeroko otwartemi ustami ziewnie,

a nie oson, ust rk, ani nie zrobi przed niem- znaku krzya, Jo tego czowieka moe wle djabe. Ziewajcemu dziecku ydzi polplu. po lizykro z lekka w usteczka, ' aby go nie irzekli. S ci IB. tnczei Volksglaube Galiz. Juden. Am Jrquell I8G3 IV. 273). podobnie ;,ak u nas, wierz i we Francji, e podczas ziewnicia albo otwarcia ust moe zly duch wej ustami do wntrza, olategc robi znak trzya Zwyczaju tego przestrzegaj do dzi chopi w Hiszpanji, Woszech, Tyrolu, Turyngjt, Crach kruszcowych, na lsku iin. Gdy n/eszkaniec dzikich krajw otwiera usta do ziewania, zasania je rk z trwogi, a t y korzystajc z tej wanie chwili jaki demon nieczysty nie przedosta si przez usta dc duszy. Ta iama obawa kae dz s ieszcze ludowi w pewnych miejscowociach Szwaicarji porzuca jedzenie przy zblieniu si obcego, n.ezbyt zaufania godnego przybysza, mogaby si bowiem jaka zaczarowana sia przedosta do duszy jedzcego, aby w niej dokona spustoszenia. Szeroko rozpowszechnione jest wierzenie, i dusza i duch, zarwno jak ze duchy i demony, wchodz do wntrza czowieka lub wychcdz ze ustami. wiadectwa historyczne z ptysica lat mwi o panowaniu w Europie przesdu, i djabe nieustannie czyha, aby wle w ciao czowieka. Nie mogc dosta si ustami, (gdy je czowiek ma zamknite) zniewala go do ziewania, a wteay dostaje si szybko ao wntrza. Aby temu przeszkodzi, robiono znak krzya nad ustami podczas ziewania. Do dzi odpdzaj tym sposobem djaba. (Am Urouell X. 29).

Pad^czk epilepsja konwulsje.

Przeraajcy widok napadu epileptycznego po wsze czasy zajmowa umysy ludzkie. W wiekach rednich wyobraano sobie, e epileptyk to optany przez zego ducha, czy djaoa, ktrego mona wypdzi biciem, krzykiem, zaegnaniem. Lud nasz powiada, ze padaczka chorego tucze lub bije", przyznaje wic sprawcy jej wasno ci, ktre demonom pizypisuje. Od 16 wieku od kiedy mamy 0 niej wiadectwa h.sto.yczne uywaj przec.w niej rodkw, ktremi si w ogle duchy ze, meczystc odpdza". N. Medyski w rozprawie o naboestwie staroytnych Sowian (Powszechny panrtnik nauk. Krakw 1835 I). powiada, e lud w Polsce za jego czasw nieszcznic (epilepsj padaczk) poczytuje za optanie zego ducha". I konwulsje, ktre utosamiaj z epilepsj, wocianie (z doliny Sandomierza) przypisuj zemu duchowi, nazywajc chorob tuczeniem, o chorym za "powiadaj, e wypuko go (J. K- Greg o r o w i Wieiskie zarysy Warszawa 1354 str. 64;. Staropolskie przysowie: Taczy, jakby go w. Wit nawiedzi" zachowao pami 01 konwulsji, zwanej w rednich Wickach chorob lub tacem w. Wita; grasowaa ona epidemicznie np. 1347 nad Renem, 1413 w Alzacii, Padaczka, zv,ana z aciska kadukiem (cado=padam) pochodzi, zdaniem ludu ruskiego, z optania chorego przez zego ducha. Dlatego lecz j na Biaorusi egzcrcyzmami przez czarnoksinikw

198
lub znachorw. Podczas czytania zakl sysze mona, jak djabe, opuszczajc czowieka, zgrzyta zbami, warczy, stka" itp. Choroby ustroju nerwowego: epilepsj, histerj, taniec w. Wita, chorob Walentego, apopleksj itp. Sowianie poudniowi przypisuj nasaniu zych duchw albo mieni zadaniem czarw" przez zych ludzi. W pierwszym wypadku lud w Boni i Hercegowinie uwaa za sprawc choroby koo duchw (Djinsko koo), do ktrego dotknity ni wstpuje, a gdy jeden z tych wadcw go uderzy, mwi o raeniu apopleksj albo o zawianiu tchnieniem epilepsji itp. W drugim wypadku czym" czyli zadaj chorob baby przez czary (czinij. Sprawcami epilepsji w wyobraeniu ludu serbskiego jak to bajalica w zaegnaniu choroby wyszczeglnia s demony, majce gow jak kopa siana, oczy jak rzeszota, a zby jak sierpy. Owe potwory, grone jak wichry, lami koci i ss krew epileptyka. Dlatego gularka zamawiajc chorob, wzywa ich, by wyszy z gowy, mzgu, ust, ramion, krzyw, piersi, odka, koczyn palcw i paznokci chorego. I lud ziemi niemieckiej przypisuje zemu duchowi chorob w. Walentego. Dlatego po raz pierwszy zobaczywszy epileptyka padajcego na ziemi, daje mu, nie mwic sowa, mocny policzek, ten go od cikiej choroby uwolni, (w Gottscheer). Albaczycy powiadaj o epileptyku, e go zaczarowaa Fljamea, duch rodzaju eskiego, sprawca zarazy, ktry z chorym mia swoje obrachunki. Lud turecki w Konstantynopolu przekonany jest, e choroba ta jest skutkiem napadu demona, ktrego epileptyk widzi, a ktry dusi go z zazdroci lub zemsty. Dlatego hoda (gularz) zamawiajc chorob, wzywa demona po imieniu, rozkazuje mu odej albo wie go i ucina mu gow. Jak grecka nazwa choroby (epi-lepsis) wskazuje, staroytni Grecy wyobraali sobie, e ciao dotknitego padaczk posiad duch, wywoujc tarzanie si chorego w konwulsjach i pian na ustach. Obawa przed tym duchem tak bya siln u Rzymian, e podczas napadw epileptyka przerywali obrady w koalicjach. aby si ustrzec przed dalszemi ofiarami chciwego demona, std nazwa aciska tej choroby: Morbus comitialis. Na Wschodzie panuj podobne wyobraenia. Persowie przypisuj chorob t zemu duchowi (Dzin), ktry pacjenta bije. Mongoowie przypisujc napady epilepsji zemu duchowi, staraj si go z ciaa chorego wypdzi tak silnemi rodkami, jak moszus, a gdy to nie pomaga, bij chorego i posuguj si zamawianiem w tem przekonaniu, e ducha tym sposobem odpdz. Indjanie w Malabarze przekonani, e napady epilepsji s nastpstwem optania przez zego ducha, wypdzaj go zamawiaem lub tak dugo bij chorego, a z y duch nie ucieknie. W Polinezji i na Sumatrze mienic chorego w kowulsjacb za sptanego przez demona, wypdzaj go palc chat, w ktrej przebywa. Dziewczynie w Birmie, cierpicej na historyczne konwulsje, lekarz zatka wszystkie om otworw ciaa talizmanami, aby duch nie uszed, pooy j na ziemi i kopa nogami, pki demona nie ubi. Arabowie widzc w atakach t e j choroby bezporedni skutek wpywu zych duchw (grun) i zachowujc si odpowiednio do tego, odpdzaj ich od chorego talizmanami i zaegnywaniem. Plemiecy w Indjach wschodnich przypisuj chorob t demonowi w postaci

199
robakw, dlatego kaz choremu oddycha dymem palcej si skry niedwiedzia lub suszonego ozoru tego zwierza, aby ze z mzgu wykicha. Gdy dzieci na Nikobarach dostaje napadw padaczki, skadaj przed obrazem bstwa ofiar, ood drugim obrazem, zawieszonym na drzewie, zakopuj ywego psa, a gdy na jego grobie ofiaruj wink, zy duch przechodzi na pogrzebanego psa. Molucy na wyspach archipelagu Oorong przekonani s, e sprawc epilepsji s ze duchy eglarzy. Wywouje t chorob duch koza na archipelagu Luang=Sematta albn duch kozy na wyspach Leki i Moa. W rednich wiekach, jak zawiadcza Galen, epilepsj zwab chorob wit i wywodzili j od samych Bogow. U nas nazywa j lud wit saboci". Patronem od tej choroby, wielk niemoc lub rzucank zwanej, jest sw. Walenty. YV dniu mu powiconym (14. lutego) zanosili nasi epileptycy mody do tego witego. Na epilepsj, jedynem lekars wem ludu w okolicacn Kalisza jest msza w. przed obrazem w. Walentego za uproszone pienidze". Przeciw konwulsjom zalecaj w Wierzchowiskach (wcj. lubelskie) ofiarowanie wiecy przea otarz w. Walentego". Ludy chrzecijaskie zwizay chorob t ze witymi zastpujcymi miejsce owych duchw we Francji ze sw. Janem, gdzie dzi nazywa si epilepsj 1e mai st. Jonami, a jako rodek leczniczy uchodzi ziele witojaskie (artemisia). W Niemczech zwie si rwnie St. Johannes Uebel, w innych krajach Eu"opy zwano j cboiob sw. Korneljusza lub sw. Walentego. T ostatni nazw^ wy wodz od sowa: Fallende (padaczka)=Falent e Va l e n t i n = W alenty. Boja przed t chorob nie dozwalaa imienia jej wymwi, wierzono bowiem, e wymienienie to pocignie za sob ze skutki. Dlatego wspominajc o tej chorobie, omawiano j na Mazowszu sovami: Niech pi, jak w. ziemia!" W Radomskiem: ..Zapat go pizypadek" albo Boe jej strzez"! Nazywa si j take w bojani i czci wielk chorob". I na Rusi widz w mej co potnego, tajemniczego i przypisuj jej wysz moc. Cnop ruski nie m w o tej cho robie swobodnie, a szepcze o niej po cichu albo nazywa j w ogle saboci", ndz" itp. Samo wymwienie wyrazu choroba pociga /a sob ze skutki, dlatego kto na lslandji o o o w a d a drugiemu o czy jej epilepsji, dodaje: Na nim (niej), nie na mnie", gdyby tego za mecha, nabawiby si owej saboci. Padaczki, pochodzcej od wpywu siy nieczystej, mona dosta patrzc na epileptyka albo go ruszajc w czasie napadu, a t waciwo udz>elama si posiada ona nie tylko u ludu w Polsce i na Rusi, ale take wrd Styiyjczykw i Bawarw. Dostaje si te tej wilkie i choroby z przelknie"ia, a strachem nazywa si do dzis ziego ducha, upiora. W okolicy Piczowa przypisuj przyczyn padaczki zwanej tu niezbdmc przelkniciu" na widok jakiego czow.eka lub zwierzcia. Na 1 ezy wtedy wzi nieco wosw luh sierci z tych osobnikw i chorego niemi okadzi. Dlatego powiadaj, e na wypa dek, gdyby osoba, ktrej si chory p r zelk, bya J f e , choroba nie moe by uleczon. W Woli 3atorskiej pal nad osob, dotknit tuczeniem, len lub konopie, poczem lej na niego wod. Jeeli przelkn-e si tej wody, io znak, e choroba sw Walentego powstaa

200
z przestrachu i zniknie. Zdaniem Rusinw epilepsja pochodzi moe od przestrachu ciarnej kobiety, co odbija si w przyszoci na jej podzie. W lesie frankoskimi, w Styrji powiadaj, e padaczki naby mona z przestrachu na widok czowieka lub zwierzcia. Aby zgubi chorob w. Walentego zaleca lud w Biekowicach i Sieprawie: chorego zmierzy i t miar woy do trumny umarego tak, aby nikt nie widzia". (R. Zawiliski Przesdy w Zbiorze antrop. 1892 XVI. 260). Na padaczk, zwan przez Rusinw nieczyst chorob", radz w Skolszczynie: da si napi choremu ziemi z grobu". (Etnogr. Zbirnyk Lww 1912 XXXII. 231). Znachor ukraiski kawakiem kredy, ktr znaczono krzy na trumnie zmarego, okrela krg w ckolo czowieka, lecego w napadzie, u wezgowia, obok ng i rk". Sowianie poudniowi smaruj twarz epileptyka pian ociekajc z ust umarego. Chory na epilepsj w Danji schodzi do wieo wykopanego grobu (na cmentarzu), towarzysz za rzuca na trzy razy ziemi i mwi: Z ziemi wyszede, do ziemi wrcisz, na sdzie ostatecznym zmartwychwstaniesz"! Chory ma ley jak umary, a nie zanie, a gdy si obudzi, ozdrowieje. W Styi : pij wod, ktr obmywano zwoki albo uj zmorszay kawaek drzewa z trumny, w Luneburgu zaywaj sproszkowanych koci z cmentarzy. Na Wgrzech su dane w napoju koci, wosy lub paznokcie umarego. Choremu na epilepsj Madiarowi z pokolenia Aaronidw, ktrym nie wolno dotyka si trupa, radzono na pocztku 19 w. aby poda rk umaremu i rzek do niego: We t chorob, to ze odemnie, tobie to nie zaszkodzi, a mnie przez to wyrzdzasz wielkie dobrodziejstwo." (L. Mandl Verstorene ais Leidenableiter Am Urquell 1896 VI. 567). W rednich wiekach, polecano w tym celu mzg ludzki lub czaszk straconego. Wszystkie te i tym podobne rodki przeciw epilepsji s przeytkami wiary pierwotnej, wedle ktrej dotknici t chorob bywaj drczeni niepokojem duszy zmarego, trapicej pozostaych przy yciu. Mona j byo zaspokoi przedewszystkiem krwi ludzk. Boski napj ciepej, posilajcej krwi umierza ducha, drczycielaW leczeniu konwulsji przez lud polski w Prusiech przebijaj lady tej krwawej ofiary, skadanej demonom. Kto pora pierwszy zobaczy chorego w ataku konwulsji, robi na jego piersiach znak krzya ig. tak eby krew spyna, a rodek len usun ma chorob. Podczas ataku pomaga choremu w okolicy Wodzimierza woyskiego, jeeli pazurem rysia zadranie si do krwi koniec maego palca u lewej rki" chorego. ydzi rosyjscy, przybywajcy w Londynie radz w napadzie epilepsji choremu przeku ig may palec prawej rki, a krew nie trynie. Krew straceca uywana jest od wiekw przez lud nasz i ludy europejskie w celach leczniczych, przypisywano jej cudowne wasnoci. I za czasw Celsusa uchodzia krew skazacw, ktrych gowy paday pod toporem, jako niezawodny rodek. Ju w czasach pogaskich zastpoway zwierzta ciao ludzkie, posugiwano si wic i przeciw epilepsji krwi i czciami zwierzt. Germanowie pogascy posugiwali si krwi jecw, ale ju chrzecijascy Niemcy zastpowali j krwi wow, kozw i innych zwierzt. Po wszystkie wieki uspoecznienia krlestwo zwierzt dostarczao rodkw obronnych przeciw

201
wielkiej chorobie". O. Kolberg (Lud 1882 XV. 59) przytacza nastpujcy przykad tej kategorji leczenia pono z 15 wieku: Oto chorego na epilepsj wojewod poznaskiego wyleczy owczy tym sposobem, i w dzie Trzech krli, przed wschodem soca, ubi w lesie rusznic umaczan w zaczarowanym toku" (zakltem rdle) podejrzanego kruka i przynisszy wojewodzie, kaza mu zbami odgry gow kruka u szyji i wyssa tak (szpik) z gowy, a szpik ten wyleczy chorego natychmiast". Na kaduk (= padtczk) zaleca rkopis z 17. wieku pod Miscelanea (Akad. umiej Krakowska N. 14E4) co nastpuje: Jeli panience, tedy owieczk, jeli synowi, baranka modego przy owcy wzi i zarzn mu ucha prawego i krwie puci trzy krople na wdk zmieszawszy, i da pi choremu (na epilepsj), a wyzdrowieje. Wocianie z Makowa zalecaj chwyci kreta przed w. Wojciechem, rozerwa go ywcem w palcach, a drgajce jeszcze serce wydoby z niego i ususzy, potem sproszkowa i wypi z wod". Pred atakiem choroby daj w ziemi omyskiej wie, jeszcze ciep krew pilchazaraz po zabiciu go w winie lub wodzie, co po trzykro ponawiaj. Na chorob w. Walentego lud ruski na Pokuciu zaleca rwnie chwyci kreta, rozdrze go ywego, krwi smarowa twarz, ttno i piersi a serce zje surowe" (B. Gustawicz w Zbiorze wiad. antrop. 1881 V. 140). Podobny sposb podaj Litwini: Trzeba zowi kreta i upuciwszy mu krwi, dawa je choremu po trzy krople w wodzie tak jednak, aby on o tem nie wiedzia". J. Krasiki w Opisie Polski, ofiarowanym Henrykowi Walezemu 1574 r. zaleca jako niezawodny rodek przeciw wielkiej chorobie: kopyta osie, naleycie we waciwym czasie odcite". Haur w Oekomice (17 w.) i Duczewski w Geografji korony pol. (1760) polecaj kopyta osie. Niemcewicz powiada w Zbiorze pamitnikw, e porwanych wielk chorob ocuca dotknicie rogami osia wzitemi w czasie rykowiska, nosz te z tych rogw piercienie, bo one broni od tej choroby. Dotknitemu ni radz Dobrzyniacy: Na wiosn, kiedy si zaczn jelenie parzy, i na polowanie i zastrzeli samca gonicego za samic, kopyta przednie ootuc, spiowa na proszek i dawa go choremu pi. Epilepsj lecz Kaszubi z Ciesawy palc bbenki pra wego ucha trzech czarnych dzikw i dajc popi ich choremu w mleku albo wodzie w trzech dawkach. Lud ruski w Koomyjskiem kae rozedrze ywego kreta, posmarowa krwi twarz, ttno i piersi, a serce zje na surowo" albo zapa abk rzekotk, macza w okowicie i naciera ni ciao chorego". Na Podolu zalecaj spali na proch ywego kreta w nowym, szczelnie zamknitym garnku, a proszek ten pi w wdce i smaiowa nim cae ciao chorego, a obwinwszy je patami, patrze, aby pcha gdzie nie skakaa, gdy to bdzie djabe w tej postaci, ktry zarazi moe zdrowego", postpuj tak do trzeciego razu. Podaj te w proszku serce wilcze, tylne nogi zajca, serce myszy na ostatniej kwadrze miesica, kopyta koskie lub wole (nosz je na szyi), oysko koskie, krew jagnicia itp. Lud ukraiski zaywa utart szczenicia czarnego, sproszkowane, glisty ziemne i wtrbki ab wodnych. Padaczk usuwa maj w Kulewszczynie: ppowina od klaczy pierwiastki, ususzona i sproszkowana (w napoju i do okadzania), kopyto

202
osie, rzucone na arzce wegle (do wdychania dymu), karteczki z dwunastu czaszek prosit dwunastodniowych (w proszku do wypicia). W Berezponiu podaj sproszkowane serce guszca, zabitego podczas tokowania. Woyniak przykada na okolic serca gobia wieo na p rozkrojonego i jeszcze ciepego". Epdepsj, zwan przez nadomnickich grali brzydk (pohan) chorob, lecz u dziecka, wrzucajc do kpieli serce z zarznitego kreta i w tem dziecko kpi". (J. Sznaider Z ycia grali nadomnickich Lud 1912 XVIII. 181). Przeciw wielkiej chorobie w Czechach kad na grzbiecie rozdart przez rodek jaskk, albo rozdzieraj modego gobia nad gow dziecka, tak eby na ni krew spyna. Przy epilepsji Serbowie zabijaj koguta, jeeli chory jest mczyzn, albo kur, u chorej kobiety a zwyczaje te s niewtpliwie zabytkiem ofiary pogaskiej. Chorwaci zaywaj proszkw z koci wowej, popi ze spalonej jaskki lub asicy. We Francji radz spali kreta, oblanego wod, w szczelnie zamknitym garnku niepolewanym, a popi jego zay z odwarem kwiatu lipowego, w Anglji popi spalonej jaskki w nalewce z ruty. Lud angielski w Lewis leczy epilepsj, zakopujc ywcem czarnego koguta razem z wosami i paznokciami chorego. Lud oldenburski zaleca przeciw wielkiej chorobie krew brzemiennej olicy, Bawarowie krew gobia, Tyrolczycy krew asicy, Siedmiogrodzcy Sasi krew kota itp. Ju Avicena zaleca pi krew barani z winem. Zwaszcza zwierzta nocnym sposobym ycia, czarn barw lu b niezwykym ksztatem uderzajc umys czowieka pierwotnego, zjednay sobie saw istot demonicznych, nale do nich nietoperz, aba, mysz, kret, zajc i in. U ydw polskich uchodzi popi spalonej myszy, zayty w winie, za skuteczny przeciw padaczce rodek. Lud w Prusiech i na Rusi czerwonej zaleca w napoju popi spalonego serca kreciego, na Litwie proszek z rozdartej aby i spalonego nietoperza, zawieszony w torebce choremu na szyji, w Meklenburgu na proch spalon kostk zajcz (Hasensprung). Prusacy daj choremu zay trzy krople krwi modej, pierwszy raz rodzcej lochy. Rusini nacieraj chorego roztart palcami pluskw. Na Pokuciu chwytaj yjcego na wiosn kreta i wydusiwszy ze krew, daj pi choremu, Staroytni Cymrowie leczyli epileptyka par spalonego mzgu koziego i okadami z psiej ci. Plinjus wymienia serce wilcze, wtrob spa lub sokoa, jdra barana, wreszcie krew owcz jako wielce skuteczne. Wgrzy zalecaj dziewi suszonych serc sroczych w mleku, albo najwiksz kostk w uszach wini, start na proch. Zdaniem starozakonnych skutecznym na epilepsje jest nastpujcy rodek, bdcy pozstaoci ofiary: Czarnym kogutem lub czarn kur, gdy chor jest kobieta okry trzy razy dookoa gowy chorego, poczem zarnitego podug rytuau ptaka tego rozedrze nad chorym i zakopa go w ziemi, gdy zgnije, choroba zupenie minie". Odci gow kogutowi na progu stodoy i zagrzeba go radz inni ladem staroytnej ofiary. (B. W.Schiffer Alltagglauben Uruell 1893 IV. 973). W rednich wiekach uywano t. z. kpieli zwierzcej (balneum animale), polegajcej na tem, e czci ciaa chorego knitego paraliem lab tacem w. Wita, wkadano do wntrznoci wieo zabitego

203 zwierzcia (np. wou lub barana). Oywiajca sia ciepej krwi, ycie (anima, animale), dostawao si od zwierzcia do chorego. Zazwyczaj skadaj ofiar tam, gdzie epileptyk dosta ataku, a zatem na miejscu pobytu ducha, sprawcy owego napadu. Bugarzy zakopuj na miejscu, gdzie leaa gowa epileptyka, czarn kur, (u chorej kobiety czarnego koguta), w Szkocji i na Hebrydach zakopuj ywcem czarnego zajca itp. Z pojciem tej ofiary zwierzt czy si niejednokrotnie wyobraenie o przeniesieniu choroby z czowieka na zwierz przez zakopanie wosw, paznokci lub czci ubrania chorego razem ze zwierzciem, ze zgniciem jego misa nastpuje uzdrowienie chorego. Zwierz w takim celu uyte suy za koza ofiarnego, zwrot ten znany jest w innych jzykach (w Niemczech Suendenbock). Wychodzc z wyobraenia, e sprawc epilepsji jest zy duch, trapicy chorego, leczono padaczk w rednich wiekach przez skrpowanie owego ducha. Oto jeden z takich sposobw, podany w rkopisie biblioteki w Wolfsturm z 15 wieku: W chwili ataku zaciga si choremu na szyj rzemie ze skry jeleniej, mwic: W imi Ojca i Syna i Ducha w. wi tu padaczk tym wizadem". Rzemieniem na by szyja chorego, tak dugo zwizana, a nie zdarzy si wypadek mierci jakiego czowieka, wwczas zdejmuje si rzemie z szyji chorego, kadzie do trumny zmarego i zakopuje w grobie pod krzy umarego, przyczem si mwi W imi Ojca i Syna i Ducha w. zakopuj z tym rzemieniem padaczk tego, aby go choroba nigdy nie dotkna, a umary eby wsta na ostatecznym sdzie'". Padaczk lecz w Maopolsce zachodniej w taki oto sposb, (podany przez S. Udziel Lud 1904 X. 358): Stawiaj chorego na gowie w progu izby, na wysokoci pit wierc dziur w supie i zabijaj kokiem", jakby chcieli znajdujcego si w ciele pacjenta ducha choroby czy chorob sam zamkn nazawsze w otworze, by z niego nigdy ju nie wyszed. Zaraza w Chojnicach (Prusy zachodnie) zaklta zostaa (1709 r.) w sprchnia dziupl lipy na cmentarzu i przybita kokiem dokadnie przystajcym do otworu odtd si nie pokazaa". Ukraicy posuguj si podobnym lekiem sympatycznym: Obstrzygaj u palcw ng i rk paznokcie aj z czterech miejsc gowy wystrzygaj cztery pczki wosw", ktre zlepione woskiem i owinite nici zabijaj w drzewo. Czynicy to powinien by na czczo przez dzie cay i po modlitwie". Z pord rodkw sympatycznych zasuguje na wyszczeglnienie, zabijanie klinem choroby, odbywajce si w ten sposb nad lnem. Cierpicemu na konwulsj (Fraisen) zamawiacz ucina paznokcie najpierw u lewej i prawej, rki, nastpnie u lewej i prawej nogi, a zawinwszy je w papierze, zapycha do uprzednio wydronego widerkiem otworu w dbczaku, wkada te pienidz znaleziony na cmentarzu i wszystko razem zasklepia woskiem. Caa ta procedura ma by wykonan przed wschodem soca, w czasie ubywania ksiyca, w pierwszy pitek miesica. Gdy rana w dbie si zablini, choroba pacjenta znika. Epilepsj zaszczepia lud bawarski tym sposobem w drzewo: Bierze si w pitek wielkanocny krew chorego, macza si w niej papier, na ktrym wypisano sowa z Jezajasza: Zaiste on nosi nasz sabo i dwiga nasze boleci" i zaszczepia je w drzewo owocowe przed wschodem

204
soca, odmawiajc trzy razy Ojcze nasz i Wierz w Boga Skoro krew zaronie powiada lud ustaj duchy" (choroby). Wocianie z okolic Stradomia i Dbicza chcc si pozby wielkiej choroby, zawieszaj na krzyu przy rozstajnych drogach koszul chorego, przyczem biegn z ni przed wschodem soca i nie ogldaj si za siebie, ani do nikogo nie mwi, a do w. Walentego jako patrona, nios ofiar nigdy niezliczon, tj. len. Opasuj te figur witego w polu koszul zdjt z chorego, czem przenosz chorob na ow figui. Cierpicemu na padaczk (kaduk) lub podobn mu serdeczn chorob" (konwulsje) lud na Biaej Rusi zaleca wedle autora Czarownicy powoanej (Pozna 1639) rozedrze koszul i zawiesi j na rozstajach lub na Boych mkach. Choroba w. Walentego ustpi, jeeli z chorego podczas ataku zdejmie si jak cz ubrania i woy pod belk (od wiekw uwicone miejsce pod stragarzem) lub pcd wielki kamie i tym sposobem uwizi si chorob", albo jeeli w miejscu, w ktrem pad chory, natychmiast si kopie, a pierwszy twardy przedmiot, ktry znajdzie w ziemi, potucze si i da wypi choremu z wdk lub mlekiem. (Z Woli zgobieskiej A. Saloni Lud rzeszowski. Materjay antrop. 1908 X. 141). Choremu na padaczk radz zdj koszul, rozedrze z dou do gry i przybi gwodziami na cianie. Stawiaj te chorego na gowie w progu izby, na wysokoci pit wierc dziur w supie i zabijaj kokiem (Poznaskie). Choremu na epilepsj, zwan przez lud w Wiszence pribitk lub wolent, robi brzytw krzy na zimnym palcu tj. na maym palcu lewej rki, albo te na obu maych palcach. Nastpnie obracaj na polu lecego chorego tak, e tam, gdzie byy nogi, kad gow; gdy napad jest w chacie, podnosz chorego za nogi do gry i dotykaj nogami krzya na belku w suficie, poczem kad go na ziemi. Gdy napad by po raz pierwszy, to choroba ustanie raz na zawsze". (M. Udziela Przyczynki do medycyny ludowej Lud 1905 XI. 396). W Lepelskiem (Biaoru) stawiaj chorego na progu izby gow na d i na wysokoci ng wierc w krzaku otwr, ktry kokiem osikowym zabijaj. Madziarzy w Komitacie Hajduckim kopi na tem miejscu, gdzie ley gowa chorego w napadzie, i znalazszy tam kawaek wgla, daj go zay. W napadzie epilepsji ydzi w Maopolsce wschodniej zdzieraj desk w pododze, na ktrej lea dotknity t chorob, znajduj tam wgiel, ktry na proch starty i zadany w wodzie choremu, uzdrawia go na zawsze. (B. Benczer Jiidische Volkmedicin Am Uruell 1893 IV. 42). ydzi radz t e : koszul chorego przewiesiwszy na drzewie, wetkn w ni ig i przywiza do niej monet, kto ktrejkolwiek z tych rzeczy si dotknie, ten przejmie chorob". Wielkiej chrorobie zapobiega lud w Poznaskiem przez smarowanie chorego olejem, a sposb ten leczenia znany ju by w rednich wiekach. Skarga w ywotach witych powiada o w. Udalryku, e kaduk albo w. Walentego niemoc leczy olejem, w Wielki czwartek powiconym. Przeciw niemocy witego Walentego radzi H. Spiczyski w ksice O zioach i o mocy ich" iKrakw 1534) zawiesi na szyji korzenie i nasienie piwonjej, a to wtenczas kopanej, gdy ksiyc schodzi, przed ostatni kwadr". Nasze Zielniki czarodziej

205
skie i Ogrody zdrowia z 1617 w. zalecaj przede wszy stkiem piwonj (Paeonia officinalis): Padajcej niemoc zapobiega i usuwa j korze tej roliny wieszany na szyji dzieci. Chore leczy pokarm matki, ktra pia piwonj. Kurzenie nasieniem piwonji, kopanem o pewnej porze usuwa chorob u starych. Kalendarz uniwersalny, wydany w drukarni Jezuitw w Sandomierzu 1750, paroksyzmy choroby wielkiej nazywa tuczeniem, a o .knitym niemi chorym powiada, e go wytuko (tj. ze), poleca ?.a przeciw tej chorobie piwonj z bylic, ktre w ogle ducha nieczystego z ludzi wyganiaj. Do dzi lud w Krzesz wicach leczy padaczk odwarem z bylicy posolitej. I na Ukrainie jest w uyciu wewntrznie odwar piwonji, wkadaj te jej korzenie trzy razy po trzy (9) choremu do ka. Podolacy nosz korze czarnej piwonji na szyji, przy doku sercowym. Piwonji uywaj te inne ludy europejskie w tym samym celu. Na Ukrainie do nowego garnka kad bylic i nalewaj j wod niepoczt, nabran o wschodzie soca", gotuj pod nakrywk, a odwarem tym myj chorego pod drzewem, zmierzywszy go wprzd czerwon nitk, po obmyciu rozbijaj garnek o drzewo. Rusini z okolicy Zwinogrdki zbieraj wgielki z pod korzenia bylicy, zwanej tam czarnobyl i starszy je na proszek, daj choremu, w Czartoryji radz .drewnian opat ukopa korzenie bylicy, ususzy na wieem powietrzu i sproszkowa makohonem", wystrzega si za naley posugiwania si naczyniem lub narzdziami metalowemi.

Obkanie.
Lud polski od wiekw wierzy w optanie przez zego ducha. Nawiedzony przeze bywa najczciej epileptykiem lub obkanym. W przysowiach ludu i szlachty zachoway si lady wiary w przebywanie djaba, zego ducha w czowieku.Przeklestwo Bodaje trzysta djabw zjad!" Przysowia Djaba zjad, drugi mu znik" Nad si, jakby zjad sto djabw" Zapa djaba zbami" wiadcz o wierze, e czowiek mg pochwyci i pokn djabw. (S. Udziela Kolberg Tarnw-Rzeszw Mat. antrop. 1910 XI 266-7) O podobnem pojmowaniu daj wyobraenie przysowia: Ma djaba w kryciu (ukryciu) a dwu w nosie (Proverbia Rosiskiego Lubeka 1618) Ma djaba w nosie (pyszni si). Djabe wtenczas najgorszy, kiedy z czowieka wychodzi, albo: Najgorszy djabe na wylocie. O rozgniewanej babie powiadaj, e djabe w ni wstpi. Nastpujcy dwuwiersz charakteryzuje kobiety: Najsroszego zwierzcia zrozumiesz natur, Biaej gowie czart w sercu, drugi wlaz za skr. Przysowie ludowe gosi: Jak kobieta idzie za m, to siedmiu djabw pod pach trzyma".

206
Na w Jan (25 czerwca) kwas w piwo, robak w miso, djabe w bab wstpuje W przysowiu Nie wdawaj si z t kobiet, bo ma koza w oczach" zachowaa si pami spki z djabem (kozem), ma ona cilatego vvzrok koli, tj. w renicach jej odbija si nie osoba patrzca (t. z. prnna), lecz kozie z rkami. Przysowie ludowe: Krzyczy jak gdyby go djabe opta", albo Krzyczy jak optana baba", wiadcz. Re Piara w optanie przez ztego ducha bya wielce rozpowszechniona i potwierdzaj istnienie midzy ludem wiary o przebywaniu zegc ducha w wntrzu obkanego. Szlachta zaciankowa w Delejowk wierzy, te optanie sprawia djabe, ktry w chorym sied/i przez oiedm lat. Zyd za uczyni", te dj&be wlaz w czowieka podczas ziewania. Optany lub nawiedzony p/zez zego ducha, to czowiek, ktry nosi w sobie jednego lub kilku djabow. Jeden z nich wchod; w dusz noworodka, gdy babk tj. akuszerk jest czarownica, uatwiajca swemu panu przystp. Djaba, wprowadzonego do dziecka, najiepie* wypdzi przed chrztem, zapomoc egzorcyzmw, tj. pizez zaegna nie zego ducha. W przeciwnym razie, |eeli dzieckc optane podaje si do ch r ztu, bdzie ono nosi im. (skonno) do zego". Wezelano i po chrzcie, dc 7 roku, mona wyposzy z dziecka czarta, p niej nie wyrwa ju takiego czowieka e szpon djabelskich. Zy duch wchodzi w optanego nosem, oczyma, uchem, przez usta, w ogle wszelkiemi otwo.ami. Wypdzony za wchodzi tenn sarr.enn drogami, ktremi si dosta do wntrza. Kobieta w Dobrzankowie (p. Przasnyski*, chora aa obd, uchodzia we wsi za ciotuni dwunastu djabw", za co bita grubym koem, ktry na niej poamano, miaa si tylko, przyp sywano jej, e ssiadujce.; z ni wieniaczce tr?y razy wsaczaa zego". Kobieta z 0 K 0 i i c Ta.nowa, optana przez diaba, skarya si, e zy n.e daje jej spa i tucze ni o cian, a w dzie, gdy mosia obiad niwiarkom, napad j w drodze, stuk naczynie i wyla jado. Opowiadaa, e Czarny nie pozwoli nic na siebie powiedzie opta nemu, w przeciwnym raz,e porywa go w swe szpony : miota nim w rne strony. Opi.any przez zego ducha wbrew swej woli musi kl, kra, zabija, wogle popenia zbrodnie i wystpni bo opanowa go czart i wiedzie do zego, Zy duch moe opta i najcnotliwszego czowieka", a wtedy zdaje mu si, e wszystko, co rafii, le robi", dlatego taki nieszeliwiec wiesza si nieraz lub w inny sposb pozbawia si ycia. (Z Puszczy Sardomierskiej) Optana przez djaba bywa te wrbiark, wiedm. Kobieta trudnica si czarodziejsK praktyk, zwana w Poznaskiem Nawiedzon, zaczyna swe posannictwo od przebkiwania, e j co nawiedzio, przyczem mruczy piszczy i miauczy, a lud powiada o niej, e optana ma ju jec ncgo ojaba. i e niemao jeszcze cierpie bdzie, nim dwu drugich lub wiksz ich posidzie liczb". Djabli ci wstpuj w Nawiedzon po jednemu, oddechem, par, a wic ustami, ale mog te wej inn drug do jej wntrza. Nieraz lata mijaj, zarim wszyscy d;iol! zbior si w niej, a bywa ich od jednego do trzech, siedmiu lub

2C/7

dziewiciu, mwi rnemi jzykami, rej midzy nimi wodzi mwicy po acinie. Wedle opowiadania jednej z Nawiedzonych, djabli ci przechodz kolejno przez cay szereg osb w tej okolicy zmarych", wdrujc od jednej Nawiedzonej do drugiej,w czem dopatrze si mona ladw staroytnej wiary na Wschodzie o przechodzeniu dusz (metampsychosa). Nieraz djabli siedzcy na komornem" u takiej, staczaj midzy sob walk, ktry z nich wypdzi przeciwnikw i sam obejmie rzdy. Wwczas optana syczy i sapie, wydaje piski i krzyki, terkocze zbami, poci si i nadyma, sowem zdradza objawy umysowej chorej (epilepsji). Po pewnym czasie Nawiedzona staje si Mdr i zajmuje si praktyk lekarsk, wreniem i czarami. Taka baba pod Szmiglein leczya i wypdzaa djaba z optanej przez zaegnywanie, robic przed ni w powietrzu rne krzye i figury, rkami ku sobie i od siebie, tam i sam, niby acuch zaczepny i odporny dziaania, podkadzajc j wreszcie czarciem ajnem (Assa foetida). W wyobraeniu chopstwa na Kujawach obkany a) ma w sobie jednego lub kilka djabw, ktrych zadaa mu czarownica lub czarownik np. w jadle, wdce. Nawiedzony tem nieszczciem w zupenej jest zalenoci od owego wewntrz siedzcego w nim djaba, ktry moe by obartym, popdliwym i przeciwnie: moe by rzdnym, zabiegliwym, pracowitym a nawet doktorem. Takim by owczarz kulawy z pod Ktna, zawoany na ca okolic lekarz. Podobnie Nawiedzona moe, za pozwoleniem doty (czarownicy), mie na usugi swe djaba i by doktork (Powce). Taki zy duch w ciele optanego miewa swoje zachcenia", ktrym chory ulega musi". Djaby te jak si w kogo dostan, to ju i wyle z niego nie chc". Wyposzone modlitwami, znakiem krzya w. z ciaa, znw wkroczy usiuj przy kadej sposobnoci". (Bogusawce, Rakutowo). Jedna biedna kobieta, obkana, biegaa po wsi (Bodzanowo bachorne) taczc. To ciota z innej wsi takich jej przywizaa czartw do serca, e tacowa zmuszona, choby na rd boru na wietrze i mrozie". (O. Kolberg Lud Warszawa 1867 III 100-101). Poniewa chorob nerww hipokondrj"' wyprowadza lud nasz z nawiedzenia przez djaba, lub z zaczynu przez cioty, przeto tacy chorzy udawa si zwy kii tylko albo do reljgijnych obrzdw, chcc zego ducha wypdzi albo do czarownic i dziadw, chcc zaszepta (zamwi) chorob" (Warszawa 1839). Wedle mniemania ludu Rzeszowskiego obkany, szalony albo melancholik to optany lub nawiedzony przez zego ducha, ktry wszed w niego ustami. Aby go ze wypdzi, krewni lub znajomi wprowadzaj go gwatem do kocioa i prosz ksidza, eby odby nad nim egzorcyzm, ten ubiera si w kom, stu i kap, a stanwszy nad optanym, odmawia najpierw ewangelj, zapisan u w. Jana w rozdziale I. Na pocztku byo sowo", potem modlitwy stosowne i pokrapia go wod wicon". Wiadomo, e ksia samowolnie nie wypdzaj zego egzorcyzmami, bo to robi mog tylko za pozwoleniem biskupa", ale odczytuj modlitwy nad chorym", a modlitwy te lud w mowie potocznej nazywa egzorcyzmami. Opowiadaa mi kre-

208
wna moja pisze O. Kolberg w drugiej poowie XIX w. i podczas odpustu w Czstochowie obecn bdc egzorcyzmowi, widziaa jak roje przytomnych, najwiksz przejci trwog, szkaplerzami, krzyykami lub medalikami witemi podczas obrzdu tego usta sobie zatykali, aby zy, wyszy z optaca, ustami do ktrego z nich nie wlecia wypdzony bowiem od jednego drugiemu udziela si snadnie"'. (S. Udziela Mat. antrop. 1910 XI 273-4). W ywotach witych, zabytkach naszej literatury redniowiecznej, mamy liczne przykady optania przez djaba, pod ktrych postaci przebijaj tu i wdzie demony pogaskie. Klasyczne wzory podobnego pojmowania choroby umysowej mamy w pimie w. (np. w ewangelji w. Mateusza). Stanisaw Kokowczyk, prowincja Dominikanw polskich, w ywocie w. Jacka, spisanym w poowie XIV w. takmniej wicej opowiada o wypdzeniu przez tego witego demonw z Tomisawy dzisawowej: Chor t kobiet przed mierci porway dwa czarne jak Etjopowie demony i wloky po bezdroach. Spotkawszy ich w. Jacek w habicie dominikaskim, rzek do nich: Gdzie wiedziecie t kobiet?" Tam, gdzie nam polecono" odpowiedzieli. Na to rzek m wity: Pucie j, poniewa jest nasz". Uwolnienie to kobiety w agonji z pt szataskich zdarzy si miao 1264 r. Podobny cud mia miejsce 1289 r. przy wypdzeniu djaba, siedzcego w optanej niewiecie z Cieszyna, ktra w owym roku przybya do grobu w. Jacka. W opisach cudw w. Jadwigi, w. Stanisawa, i w innych Mirakuach (z 1315 w.) padaczki, konwulsje itp. choroby nerww uznawane s za skutek dziaania zego ducha, a leczenie polega na wypdzeniu go z chorego. W ywocie w. Kingi, spisanym najpniej w pierwszej poowie XV w. czytamy o przywrceniu do zdrowia przez t wit czowieka zym duchem optanego". Oto znakiem krzya w. egnajc chorego, kazaa zemu duchowi wyj ze. Ten za woajc: Biada, Wgierka"! (w. Kinga bya krlewn wgiersk) natychmiast z owego czowieka ustpi musia. Pod 1311 r czytamy opis optania dziesicioletniej dziewczynki, Agnieszki z Krakowa, trapionej przez trzech demonw jeden z nich zwa si Oksza, drugi Naton, trzeci Roen". Gdy j moc djabelska rzucia na ziemi, ona rozcigna nogi i rce a rozwarszy usta na miar doni, ryczaa dobywajc z ust pian". Nad optan by wygna z niej demonw czytano ewangelj i w. mczestw opisy, przynisszy j do grobu w. Kingi w Starym Sczu". Przy czytaniu siostry Klaryski po acinie wyrzeky: Foras ejiciat mundanum principem! Wyrzu za drzwi wieckiego pana", na co demon, umiechajc si ironicznie odrzek po polsku: Wyrzu dziebo!" Szydercza ta odpowied demona ma by przytykiem do ewangelicznej przestrogi o dble w oku bliniego, a belce we wasnym oku. W przykadzie choroby Agnieszki: zesztywnienie czonkw, otwarcie szerokie ust, rzucanie si po ziemi, pienienie, przedstawione jako skutek optania przez demona, maj wyrane znamiona epilepsji. Umys nie uwicony mieni padaczk, optanie, jak wogle wszelk osobliw chorob za skutek dziaania jakiego ducha, demona* Przeto leczenie choroby polegao na wypdzaniu demona,

Rg skrny czoa (Cornu cutaneum).

Wads wrodzona doni obustronna (T z. Rka szpotowa)

Tuszczak, nowotwr dobrotliwy.

Misak tonatki (sarcoma)

Ze zbiorow Dr Henryka Hilarowicza, docenta uniw. lwow. (Zdj a fotograficzne)

209
sprawcy choroby, z optanego. W przekadzie optania Tomk z Piotrowic widzimy, jak demon nieznony, wrogi, lubieny i przeladuje. Rozmawia z ni, niewidzialny innym czonkom rodziny^ w jch o b i c nosci. A mi wszystkie czonki ciaa ludzkiego prcz ksiukw". n e ffl0.i ten naigrawa si ze zwykej w takich wypadkach praktyk] koIcielnej: Gdy optana chce znakiem krz>a w. odegna demona, ten bezecnik zuchway, tak samo i egna", A g d y orat pociesza* cierpic pi?kielne katusze, stwami: Nie lkaj s'., bo ju kury piei" (odpdzajce zego ducha), demon okaza sw niewraliwo na t rzecz sobie przeciwn i rzek: 1 ja take jak kogut capiej" a wszedszy na tyk, zacz pia, jaKoy kur. O ukaszu Supeckim, szlachcicu Sandomierskim, wielkim otrze, co zabiera bezkarnie dobra szlacheckie i chopom ostatni rajowa dobytek, opowiada J Dugosz w Historji polskiej, e go Pan Bg, po dugiem a daremnem oczekiwaniu na popraw grzesznika, odda w moc szatana, ktry wlaz w niego dnia 28 grudnia 1459 r. opta zbrodniarza i n : elitociwie go drczv" bijc i wyamujc mu czonki ze staww. Sprowadzony z Chemna sawny egzorcysta, Jan Kazimiersk 1 , modami i postem sposobi si do wypdzania Jjaba z opta lego, lecz d j a b e nie da sobie tnk atwo wydrze ofiary, ktra w- moc jego popada i odgraa si gono, e o ile egzorcysta przeszodzi mj z uk iszem, o tyle on odwetuje si na innych domownikach. Autor ywota w. Eufraksji, starpolskiego zabytku z 1524 r. wspomina o zakonnicy od modoci swej przez ducha zego optanej, ktra miaa w sobie czarta bardzo okrutnego, tak i j ij rce musiano wiza". (Prace filologiczie Prof. Baudoin de C o u r e n a y 1891 III. 210). W ywotach witych Skargi mamy liczne przykady optania przez djabw i ich egzorcyzmy: Czarty z optanych wyrzucaj": w. Jakb, pustelnik, w. 3rygi.1a szkocka, w. Eufraksja, w. Bene dykt i inni.Wyklinian;e czartw s sowa P. Skargi^ist urzdem kocielnym". Takim egzorcist by w. Feliks, kapan Nolaski, yjcy pod koniec III w.eku przed Chr.;w ktrym to urzdzie czartw z cia ludzkich wypdza" I w. Pawe, aposto, wygania z ludzi diabw (chustkami, pasem). Byli te zaklinacze czartw midzy ydami (Skarg 1 ywoty witych 1842 II Rejestr Czart. 1343 1 55 i 602;. Wedle relacji Marcina Kjowickiego, okoo 1580 r. odbywaa si przez zaklinaczy" wypdzanie djabw z optanych: na zamku w Krakowie, na Skace, w Czstochowie, Jarosawiu podobnie jak w Rzymie, w I.oretum i imnas w 16 w wyrzucano djabw zaklciem, zakonczonem sowami: Wynid diable Bo moea, Panny Marji pomoc i wszystkich witych moc" (Podobne zakoczenie spotykamy dzi w zamawiar.iach chorb). Gdy nadto krop : ono optanego wod wicon, d j a b e odpowiada: O oiada mnie! To mi parzysz (wod w.) pleszowaczu ! (Ksidz od tonzury tak zwany) Ju ci wymi, bo si boi St-rnkie{A. Bruckner Rnowiercy polscy Ateneum Warszawa 1899 IV 32C). O optaniu Drzez djaba wspom 1 na ks. Stanisaw Reszka w dzieku Atheismus evangelicoru<i (Neapol 1596) temi oto sowy: Szewc krakowski, zacity Arjanin, ktry ks. Reszce pikne rabia buty, bdc pewnego razu w kociele w Trjcy, gdzie wanie
Uzdrowienie ludu". 14

210

Ojcowie Dominikanie djabw z optanych wypdzali, urga z tego pocz, mwic z szyderstwem, ze chtnie wemie w siebie wszystkich djabw, ktrych Dominikanie z innych ludzi za przyczyn w. Jacka wypdz. Odrzek mu na to ojciec Seweryn, gorliwy Dominikanin i wielki egzorcysta: Niech ci si stanie wedle sowa twego" A oto skoro blunierca do domu powrci, uczu si natychmiast w mocy tego djaba, ktremu si poniekd sam odda. Wyprawia on zaraz z nim pocz swoje djabelskie sztuki i harce: to cielsko jego zwija, jak w kbek i w najcieniej-ze wciska czelucie, to miota i. rzuca rd gonych wyrzeka po murach i dachach kamienic, a go nareszcie oknem wasnego domu z pitra wyrzuci i roztrzaskao brr1: na miazg (R. Berwiski Studja Pozna 1854 11 270). W Czarownicy powoanej" (Pozna 1639) mamy sposb wypdzania djabw z oczarowanego przez bicie go (a raczej ich) rzg. 0 zwyczaju tym, jako potpionym przez koci, powiada autor, e przy egzorcyzyzmie kpic oczarowanego w wannie, smagaj go rozmarynow abo majerariow rczk wszdzie po ciele, twierdzc, e to tlagellatio daemonum." Albo egzorcujc czowieka optanego przez djaba tkano mu w gb sztuk koziny" wychodzc z zaoenia, i djabe boi si koza". (Czarownica powoana, loc. cit.). Wedle aktw kocielnych w Kusach (na Mazowszu pruskiem) 1640 r. cierpiaa kobieta tamtejsza na obkanie, uwaane za optanie przez djaba". Proboszcz Winiewski wypdzi z niej kobolda", ktry r ukaza si na progu kocielnym w ohydnej postaci", Gdy duszpasterz zawoa do: Wyjd, zy duchu, zrb miejsce duchowi witemu" i wytyka mu jego grzechy, djabe rozjuszy si niesychanie i zacz rycze jak lew:" Wreszcie rzek: Przestaem drczy t kobiet, jakem kobold, bdziesz mia pamitk". A odwrciwszy si tyem, uderzy krzyw ncg w kamie przed kocioem i odcisn na nim lad swej na p zwierzcej stopy. I. K. Haur w dzieku p. n. Skad abo Skarbiec znakomitych sekretw (Krakw 1675) przywodzi jako wiarogodny przykad optania przez djaba biaogow, ktra rnemi jzykami cudzoziemskiemi, nawet aciskim dysputuwaa, a przemawia z niej djabe". Ludek na sawnem i witem miejscu w Czstochowie przypatrujc si,co si z t kobiet nad natur dziao", ze strachu truchla i trtwia". Nad t optan zakonnik kiasztoru jasnogrskiego odprawi akt duchowny, wypdzajc z niej djaba egzorcyzmem. W pamitnikach opisujcych panowanie Augusta III czytamy: Na kadym odpucie w kociele widzie mona byo optanych, krzyczcych gosem przeraliwym i po kilka sw mwicych rnemi jzykami, napastujcych kobiety, ktre postraszone mdlay lub dostaway saboci; tu znowu ksiy egzorcystw, ktrzy zaklinali czartw optanych do milczenia, a kiedy na nich kadli relikwie, lub wod wicon kropili, niesychany krzyk, ryk 1 jk wydawali a w ciele kontorsje i amaniny robili". (Przyjaciel ludu Leszno 1845 XII Nr. 1 7 - 8 ) . Za moich lat dziecinych tj. okoo 1770 r. pisze St. Wodzicki w Wspomnieniach z przeszoci nie byo wsi i miasta bez kilku przynajmniej optanych lub nawiedzonych, odbywajcych gromadami pielgrzymk do miejsc cudami syncych. Egzorcyzmowao ich naj-

211
czciej duchowiestwo zakonne w Krakowie i Czstochowie. Nieraz przy podniesieniu, podczas mszy w. syszano okropne ryki ludzi, co si tukli po ziemi i wyrzekali najszkaradniejsze blunierstwa, przypisywane siedzcemu w nich d j a b u . Midzy nimi znajdowali si i chorzy, epileptycy i brzuchomowcy, co uwodzili prostactwo, udajc gosy odzywajcych si djabw, z ktrych kady nosi inne nazwisko i innym jzykiem przemawia. U Dominikanw w Krakowie spuszczano chorgiew w. Jacka na optanych, ktrzy wijc si po ziemi, okropne wydawali wycia. Pokazywano mi wytuczone szyby, ktremi zwyciony egzorcyzmem djabe ulatywa.Wypdzanie czarta odbywao si u nas nawet w drugiej poowie 19 w. na Kalwarji Zebrzydowskiej, w Mogile, Leajsku i in., na odpustach rnych cudownych miejsc. Lud opowiada, jak optani przez djaba boj si krzya, jak krzycz na widok wody wiconej, jak si odwracaj przed chorgwiami". Mamy te przykady e nieszczliwcw tych w czasie odpustw tum potrca, bi, kuakowa i na wszelki turbowa sposb". Ceremouja wypdzania d j a b a z optanego odbywaa si w ten sposb w okolicy Sukowic: Po spowiedzi optaca kapan odmawia nad nim mody, kropi go wod wicon, a Czarny odzywa si z wntrza, wymylajc przezwiska rne na swego przeciwnika, ktrego grzechy wylicza. Zdarzao si te, ze kapan kaza zemu duchowi przenie sw siedzib z wntrza optaca do oznaczonego krzaku, aby nie opta innego czowieka. W urominie, powiecie poskim, gdy ksidz wyganiajcy djabw z ludzi optanych, przystpi do egzorcyzmw, zarzuci mu djabe, e ksidz b d c maym chopcem, porwa raz buk straganiarce". A wiadomo, e djaba z czowieka moe wypdzi jeno ksidz bez grzechu. Byo to zbyt mae przewinienie, dlatego d j a b e nie mogc nic poradzi z ksidzem, zacz krzycze, e wylezie bokiem. Ksidz mu na to: Nie wyle, jakie wlaz". D j a b e chcia wyazi oczyma, plecami, brzuchem, ale ksidz powtarza wci jedno: Wyle, jake wlaz! wreszcie d j a b e musia ustpi. Oto jeden z niezliczonych przykadw optania przez djaba kobiety, przybyej na odpust 1899 do Kalwarji Zebrzydowskiej. By tam ksidz staruszek, bez skazy", ktry dlatego mia moc nad djabem i wypdza go z ludzi. Optana utrzymywaa, e zy tucze ni 0 cian, napada j w drodze, wylewa jado z garnkw i tucze naczynie. Raz, gdy j to licho strasznie gnioto w kark, chwycia je rk 1 wyrzucia na powa. Opowiadano, e ju babka jej zaprzedaa sw dusz pieku, los optania spotka j e j crk najstarsz, ktrej jedynaczka bya wanie przybya na Kalwarj. Sprawc z e j choroby w mniemaniu ludu ruskiegona Pokuciu jest djabe, optanego przeze pozna po strasznych oczach", a najlepiej leczy sol, bo djabe boi si soli i nie pcha si pod czowieka". Przyrzdzony z 9 topek soli pyn chory pije rano na czczo i zaksuje czosnkiem bez chleba," a gdy unie, ka wyla mu nagle konewk wody na gow, a zy duch przestraszy si i ucieknie." (St. Piotrowicz Znachorka ze wsi Bartnik Lud 1907 XIII 220).

212 W okolicach Krzywicz (powiatu Wileskiego) ya dziewczyna, niezwykej piknoci, do nikogo z rodziny niepodobna, przez matk znienawidzona w tem przekonaniu, e bya podrzutkiem miji (zego ducha). Przeladowana dostaa obdu religijnego. Djabe przystpi do niej i drczy j, rzuca o ziemi, ama koci, dusi, a piana z ust sza i oczy na wierzch wylazy. Nie pomogo leczenie musiaa tak pokutowa do mierci". Znachorka w Poniewieu syna do niedawna wrd ludu litewskiego z wypdzania duchw nieczystych z optanych. Zego ducha, ktry przyczepi si do szwaczki chorej na histerj targajc j ustawicznie, wypdzaa podkurzaniem asfetyd" (czarciem ajnem). Zdarzao si te czsto, e wocianki litewskie przynosiy do ksidza dzieci drobne, zdenerwowane, proszc, by odpdzono od nich ducha zego, ktry je trapi i niepokoi". Duch nieczysty" opanowuje nieraz i Lipowanw. Kobiecie z Klimowie (na Bukowinie) wcisn si w postaci swierszcza przez ucho do mzgu, gdzie j tak dugo widrowa, a kobieta dostaa szau i umara. Demonomanja grasuje jeszcze epidemicznie w Rosji od okolic Moskwy po Syberj. Chorzy w przekonaniu, e s przez szatana optani, unikaj sakramentw, bluni wierze, szczekaj jak psy i naladuj gosy innych zwierzt, albo mwi w imieniu znajdujcego si w ich ciele djaba. Duchowni odprawiaj w klasztorach osobne naboestwa na intencj wyzdrowienia optanych.Obkanych, maniakw itp. chorych poczytuje lud w Serbji za optanych i leczy ich przez wypdzanie djaba. Do niedawna syn z egzorcyzmowania franciszkanin w miejscowoci Jajce. I Serbowie w Boni ulegaj rwnie czstym wypadkom chorb umysowych, ktre przypisuj djabowi a wypdzaniem go z ciaa chorego zajmuj si niektrzy ksia wiejscy. Dotknitych szaem lecz w Bulgarji zaegnaniem, w ktrem zamawiacz (ka) wypdza na puste lasy demonw, bijcych w nogi, w oczy. w serce, yy i t.d. chorego: Idcie tam, gdzie ptak nie piewa, gdzie kura nie gdacze, gdzie czowiek nie chodzi, tam idcie z ng, z cz, serca, y" i t.d. Rumunka zamawiaczka (wrajitoare) przynosi dziewiciu zym duchom w ofierze 9 wiec, 9 groszy, ptno o 9 miarach i gow kury, wszystko na talerzu napenionem wod, a okrywszy dary te na klczkach do trzeciego razu, prosi owe duchy w imieniu rodzicw, przyjaci i swojem, by umysowo choremu day si w rkach i nogach. Objawy obkania Ainowie na Sachalinie mieni sprawkami zego ducha, ktrego wypdzaj szamani okurzajc chorego smrodliwym dymem rolin", a gdy to nie skutkuje, obkanego zawizuj w worku i staczaja jak belk z pagrka na d". (Br. Pisudski Szamanizm Lud 1910 XVI 131). Na Hawai i Tahiti mieni, e obkanego wzi w posiadanie zy duch i przez to pozbiwi chorego przytomnoci, dlatego wypdzaj ze zego ducha. Ostjacy i Samojedzi wykurzaj go. rodkiem tym posuguj si rwnie na wyspach Kei, u Harrarw i in Mniszk, yjc w klasztorze koloskim pod koniec 15 w., optan przez demona w postaci Etjopa, wilka i innych drc j cieli, egzorcyzmowa czy leczy ksidz, cytujc zego ducha do "sdu, aby wywid swe prawa do drczenia optanej". Dziewczyn wiejsk z Tyrolu, optan

213
przez djaba, egzorcyzmowa jeszcze niedawno proboszcz z Geschnitz. Na dany rozkaz, wylaza dziewczyna z pod ka, a kapan po dugim pocie i modach kaza djabu wle do jej prawego bucika. Gdy dziewczyna strzsaa sobie bucik, djabe siedzcy w niej rzek: Ten bucik jest mi za ciasny, czy nie mgbym wle w much"? Gdy mu proboszcz tego zabroni, d ja bel zapyta ponownie: Czy nie wolno mi do dba"? nastpnie do okapu" ? Ale proboszcz i tego mu zabroni, a wreszcie wskazujc palcem miejsce na pododze, rzek: Musisz tam w d"! Po tych sowach da si sysze oskot i djabe spad przez wskazany otwr do pieka. Lekarz francuski Rhodes opowiada o Marji Volet z Bresse (we Francji), e dawaa wielkie dowody optania, ustawicznie rozmylajc o piekle napenia gow straszliwemi poczwarami, zdawao si jej, jakoby szatani szarpali j swemi pazurami". Po uyciu wody mineralnej wyrzucia z ci niezliczon liczb djabw czarnych, tych, kwanych, gorzkich i w krtkim czasie do zupenego zdrowia przysza". Dybukizdaniem starozakonnych w Polsce to ze duchy, ktre wpadszy do wntrza czowieka, miotaj nawiedzionym. Najatwiej przystpuj do kobiet, gdy wychodz bez fartucha o pnocy. Choroba umysowa, zwana rwnie dybukiem, podobna jest w swych objawach do optania. Powoduje j w ciele grzesznika, dybuk, tak nazywa si take zy duch tuajcy si po wiecie. Gdy wejdzie w czowieka i nim owadnie, osoba traci zmysy, wol i staje si skonn do grzechu". Jedyny sposb na t chorob wypdzenie dybuka przez cadyka, pobonego yda, rabina-cudotworc. Odbywa to si w ten sposb: Po modlitwie wypytawszy si dybuka, za jakie grzechy odbywa pokut, gniewnie rozkazuje mu wyj przez may palec od rki lub nogi", poczem dybuk wychodzi z pokoju przez szyb, na ktrej rabin skreli kilka wyrazw kabalistycznych". Cudotwrca z Oleska leczy w podobny sposb wszelkie choroby nieczyste", jak optanie i epilepsj, pomieszanie zmysw i parali. A szukali u niego porady nietyiko ydzi, ale i wocianie okoliczni, syn bowiem ze skutecznego wypdzania zych duchw z optanych. Takim zym duchem wedle wyobraenia chasydw staje si dusza czowieka grzesznego, ktra tua si musi po wiecie, albo siedzi zaklta w drzewie, kamieniu, a najchtniej obiera sobie siedlisko w ciele czowieka niewinnego, gdy nieopatrznie popeni jaki grzech. Dybuk przez usta optanego rozmawia z cudotwrc, a pod czas tego chory ley jakby martwy, ma usta szeroko rozwarte, nieruchome, a z nich wydobywa si gos zmieniony, nieludzki". Cudotwrca oparszy si o sw lask, rozkazuje duchowi opuci ciao optanego, wyznaczajc mu albo przybytek nowy w jakiej rzeczy martwej, albo przyrzekajc mu zbawienie". Wwczas duch uchodzi przez may palec lewe] rki, ktra natychmiast teje na zawsze; syszano uderzenie o szyb, gdzie maa dziurka wiadczya, e tdy duch si unosi". Jzef ydowin w Staroytnociach ydowski h opowiada o praktykowanym za jego czasw sposobie leczenia obdu zapomoc wypdzania demonw z chorego. Sam widziaem powiada jak eden z naszych rodakw Eleazar w obecnoci cesarza Wespazjana,

214
jego synw dowdcw i wielkiej iloci onierzy, uwalnia optanych zych duchw. Levzen ; e polegao na tern, e Eieazar poasunr optanemu pod nos piercie, ktry p<x kamieniem zawiera pizez krla Salomona dany korze (.zapewne mandragor), a gdy go chory powcha, wycign mu z nosa demona. Op any uspokoi si natychmiast, Eieazar za zaegna demona zaklciem Salomona, eby nigdy wicej nie wlaz do chorego, recytujc przy zamawianiu pieni Salomona, ktremi on ze duchy wypdza. Chcc za pokaza obecnym, e w istocie t cudown si posiada, postawi w pobliu mae, wod napenione naczynie i rozkaza demonowi, gdy z wody wyjdzie, naczynie to wywrci, abv tym sposobem widzw przekona, e duch uptanego opuci". O podobnym wypadku wypdzenia zego ducha z czowieka mamy wiadomo w redmowiecznem rdle ydowskiem Halachoth Jedoloth. Rabin Simeon, ktry spwyznawcw swfh probami u cesarza uwolni od przeladowa, by wiadkiem, jak majtkowi, wsiadajcemu na pokad, wylecia z ust zy duch. a po chwili zobaczy go rabin Simeon siedzcego na maszcie, zapyta go wic: Jak si nazywasz?" Smdun, syn Jozefa", odpo wiedzia duch. Czego tu chcesz"? zapyta Simeon. Chc ci poka za cud* Wlez w crk cesarza, a ona bdzie cigle krzyczaa Pi zywiedcie mi rabina Simeona, aby mi leczy". A gdy do nie] przyjdziesz, szepnij jej dc ucha, a ja wyjad z niej". Po czem to poznam - zapyta rabin e z niej wyjechae"? Tej samej chwili potuk si w paacu cesarskim wszystkie naczyn a szklane". I wszystko stao si lak. jak zapowiedzia demon, a cesarz za wy'e^zeme crki przez rabina Simeona znis wszystkie dekrety przeladujce ydw. NE tysic lat orztd na r odzeniem Chrystusa wierzyli przedhistoryczni mieszkacy niziny Eufratu w duchw chorob, jak zaraza morowa, febra, suchoty i in. przebywajcych we wntrzu czowieka, najstraszniejszym z nich by aemon optania. W demonologji chaldejdejskiej spotykamy optanych przez zego ducha, ktrych wypdzano z ciaa, podobnie jak to czyni na naszych odpustach, pos!ugiwano si formuami zamawiania, podobnemi do naszych zazegnywa, nakazujc owym zym duchom, aby wyszy z ciaa chorego. O wypdzeniu demona, ktry wlaz w ciao crki ksicia azjatyckiego z Bechten, czytamy w staroegipskiej legendzie (Bentresch-Stele) z 1000 r. przed Chrystusem, (A. Wiedemann Ungerecht Gut Am Urquell 1896). Takim egzorcyst by u Indjan amerykaskich medicininan, na SyDerji szaman, kapan u narodw chrzecjaskich w Europie wiekw rednich. Poezja i filozofa grecka wyznaway zasad, e obd, rozstrj umysowy i epilepsja s stanami czowieka pochwyconego przez demona. By chorvm umysowo znaczyo to samo, co mie w sob:e zego ducha", a gwatowne szalestwo uchodzio za optanie przez zego ducha* (kako-dajmonia). I staroytni Rzymianie wyobraali soDit. e szalecy ()arvati) optam przez djaba, mieli wzrok bdny i pum na ustach, a duchy mwiy przez nich ich gosem". Djalog LuK.ana i Sa mozaty, yjcego w II stuleciu po Chr., zatytuowany garz albo niedowiarek <przkad M. K Boguckiego, Krakw, Akad.

215
Umiej. 3906) podaje przykad wypdzenia z ludzi zych duchw przez zaklcie: Syryjczyk z Palestyny stawa przy takim czowieku, lecym na ziemi i pyta: skd duchy w niego weszy. Za chorego odpowiada duch po grecku lub w innym jzyku. Po stosownem zaklciu wychodzi z chorego duch czarny, jakby okopcony". Lucjan w jednym ze swych epigramatw greckich wyszydza egzorcyst, i nie moc sw zaklinajcych, ale smrodliw par ust swoich wypdzi djaba z optanego. Pismo w. starego i nowego zakonu uwaa umysowo chorych za optanych przez szatana. Ewangelici (Mateusz, ukasz i Marek) opowiadaj o optanych przez szatana lub wielu szatanw, ktrzy drczyli ludzi i rzucali ich o ziemi. Sam Chrystus sowem lub duchem swym wygania szatanw, tak wyrzuci by z optanego siedmiu szatanw. Od pierwszych wiekw chrzecijastwa w. Justyn, Tertuiian, Chryzostom, Cyryl i inni ojcowie kocioa przytaczali cay szereg faktw na udowodnienie, e djaby nawiedzaj ciao czowieka, drcz go, miotaj nim, mwic i blunic przez usta swej ofiary Teologowie (od w. AugustynaEncyklopedja Kocielna red. ks. M. Nowodworskiego) rozrniaj dwa stopnie optania: Obsiadanie (ob sessio albo circumsessio) przez moce djabelskie oznacza zewntrzne tylko objcie wadzy nad pewnemi czynnociami czowieka. We waciwem za optaniu (posessio albo incessio) zy duch ma mieszkanie swoje w czowieku, opanowuje jego organy zmysowe i nisze wadze duszy, i w rny, nieraz okropny sposb, znca si nad ofiar swoj". W pierwszych wiekach chrzecijastwa spotykamy si z klas ludzi, zwanych energumenami, nawiedzionych przez zego ducha, ktrego kapani egzorcyci wypdzali z ciaa modami i zaklciem. Ojcowie kocioa opisuj owych umysowo chorych lub epileptykw, jak szatani tarzaj i miotaj nimi, jak wyj rnemi gosami przez usta optanych. Do X wieku (po Chr.) panowaa powszechnie terapia teurgiczna, koci posugiwa si egzorcyzmem, w celu wypdzenia djaba z optanych, wicon wod, w. amuletami i t.p. Do ciaa czowieka optanego" wchodzi zy duch mimo jego woli, a wziwszy w posiadanie ciao optanego, mwi przez jego usta, robi jego czonkami i wstrzy muje dziaanie jego duszy. redniowiecze mienio obd i histerj, grasujce epidemicznie, za optanie przez czarta, zaegnywano je egzorcyzmem, co czasy reakcji (XVII w.) do systemu rozwiny. Optanie byo chorob. Optani cierpieli na straszne perjodycznie wystpujce napady konwulsji, ktre wykrzywiay im czonki. Prcz tych objaww chorobowych uwaano w wiekach rednich mwienie obcemi jzykami i nage wyzdrowienie chorego przez egzorcyzm za charakterystyczne oznaki optania. Demona, ktry zawadn ciaem optanego, uwaano za drug osobisto. (H. B. Schindler Der Aberglaube des Mittelalters Breslau 1858 str. 23 i 337). Optani sami twierdzili, e zy duch nimi rzdzi. A nie tylko jeden ale kilka demonw mieszka w jednem ciele czowieka. Czsto zdarzaj si epidemje optania. Po epidemiach w pierwszych wiekach chrzecijastwa we Woszech, Egipcie i Syrji nastpuj w 8-ym wieku czste epidemje w Rzymie a Bodin opowiada, e w r. 1554 byo

216 rwnoczenie 82 optanych kobiet w Rzymie. Happelius donosi, e w Paderbornie i okolicy znajdowao si w r. 1656 przeszo stu optanych mszczyzn, kobiet, studentw, sug i dzieci. Leczeniem optania zajmowa si jedynie koci, tylko on mia wadz odpdzania zego ducha, wypdza go nietylko z ludzi, ale ze zwierzt i budynkw. Zy duch niechtnie i stawiajc silny opr opuszcza swoje stanowisko, trzeba byo uy wszelkich rodkw, by wyprze czarta:modlitwy, powicenia, wiconej wody, wiconej oliwy i soli, relikwij i amuletw. Zy duch mczy czowieka nielitociwie, przenosi si z miejsca na miejsce, wsuwa si do szyji tak, e grozio uduszenie si, wchodzi do odka, ktry nabrzmiewa, jak bben, widziano go jak porusza si pod skr, przytem wydawa najrozmaitsze gosy, wykrzykiwa przeklestwa, wymienia nieraz osoby, ktre go wpdziy w ciao czowieka, jak to miao miejsce w Szwecji, Holandji, Niemczech, Anglji i Szkocji, i w sawnym procesie optanych zakonnic w Loudun we Francji. (H B. Schindler Der Aberglaube des Mittelalters Breslau 1858 342343)Na djaba, bdcego postaci nauki redniowiecznej, przenis lud nasz i inne ludy chrzecijaskie, rysy i wasnoci demonw pogaskich. Nazwa ptajcego obkanych i charakter obcy, wrogi plemieniu sowiaskiemu i Litwinom (Niemiec w kusym stroju), suy moe na poparcie znanego w folklorze zjawiska, e z nieprzyjaci staj si niekiedy w wierze ludowej demony", albo przynajmniej e lud miesza swoich wrogw z wrogiemi mu istotami demonicznemu Jak dusz poczytuj za sprawczyni myli, czucia i dziaania, wogle normalnych funkcyj ycia ludzkiego, tak nienormalne objawy', pomieszanie zmysw, w oglnoci stany chorobowe nerww, przypisuj dziaaniu drugiej nadprzyrodzonej istoty, podobnej do duszy, jakiemu wrogiemu duchowi, ktry sprawia, e chory wije si w konwulsji, lub podrzucany bywa atakami epilepsji. Nasze czarownice i wrbiarki, przepowiadajce pogod i sot lub przyszo czowieka, bywaj zarazem uwiedzionemi przez zego ducha. A poczenie to, czy pomieszanie w jednej osobie, daru przepowiadania ze stanem optania przez zego, choroby i jasnowidzenia, spotykamy u ludw tej i tamtej pkuli. Dwa te zjawiska, nawiedzenie przez zego ducha i natchnienie prorocze, oba bdce nastpstwem ych samych przyczyn, zlewaj si w pojciu ludw dzikich, plemiecw z Tasmanji, Karenw, Fidyjczykw i in. U Zulw objawy histeryczne poprzedzaj wadz wrenia. Sybiracy, podobnie jak Patagoczycy wybieraj na Szamanw (czarownikw) chorych na epilepsj lub na taniec w. Wita, gdy przez nich przemawia duch, ktry ich opta. Indowie plemienia Bodo wprawiaj si w stan szau, eby zyska natchnienie prorocze. Szczegy optania przez djaba u ludw barbarzyskich posuy mog za rodowd naszych nawiedzonych i wrbitw. Wyobraenie, e choroby umysowe s dzieem zego ducha, demona, jest powszechne; spotykamy si z niem u wszystkich ras, we wszystkich wiekach. Najgbiej zakorzenione na niszych stopniach uspoecznienia, jak n.p. u dzikich plemion Australji, kojarzy si te z wiar osb inteligencji. Historyczne narody Chin, Indji, Persji i Babilonji, ludy Europy, Afryki i Ameryki, hoduj mniej lub wi~

217 cej tym wierzeniom. Tak n.p. Birmanie mieni czowieka cierpicego na obd optanym przez ducha (Nat)". Taki optany, w ktrego wjecha demon", nazywa si Nat-Pah, czyli zczony z demonem. Chory, majcy wielk chorob, nazywa si Nat-teik, jakoby bity przez demona, a daemcnis percussus". Optana przez zego ducha osoba zowie si u Chiczykw Lo-Sim (Pan zstpi) u Siamczykw Phi-kao (Wstpienie demona). Takiego demona, klry wjeda w ciao na skrzydach wiatru", wypdza jak u nas egzorcyzmami zaegnywacz. Zdarza si, e trzeba kilka takich demonw wygna z chorego, wypieiani z jednego czonka" w drugi zatrzymuj si w kocach palcw", skd po dugich z niemi targach i krzykach przy kontorsjach optanego" wychodz z pacjenta. Szaman u Ajnw, tubylcw na Sachalinie, wypdza z ciaa chorego zych duchw, ktre si we wcieliy, utrzymujc i piekielna mara zostaa wygnana z cierpicego bez pozostawienia na ciele jakiegokolwiek bd ladu lub rany" albo te pokazuje materjalne tego dowody w postaci gwodzi, kamykw, drzazgi ltp. drobnych przedmiotw, upewniajc, i to one sprawiay bole i mki pacjentowi". (Br. Pisudski Szamanizm Lud 1910 XVI 123). U grnoegipskiego ludu epilektycy uchodz za optanych przez szatana". Jeeli optany mwi od rzeczy, zbiera si lud w jego domu i przywoany szejch uroczycie pyta: Kto jeste?" kiedy chory wymwi imi szatana, szejch woa: Rozkazuje ci wyj z niego (chorego)"! Szatan gotw si wynie, ale przez oko, czemu szejch si opiera, bo chory olepby. Uzdrawiacz zadziera noykiem palec u nogi i tamtdy kae zemu duchowi opuci nieszczeliwego". (T. Smoleski Grny Egipt: Lud 1907 XIII. 278). We wszystkich czciach wiata tmacz sobie powstanie choroby umysowej w ten sposb, e jaki duch, zazwyczaj zy, w ogle istota nadzmysowa, wciska si w ciao czowieka, bierze go w posiadanie, a objawy choroby s widomemi znakami walki owego demona z czowiekiem, do ktrego wszed. Odpowiedni do takiego pojmowania choroby jest i terapia. Duch, ktry z zewntrz wcisn si, musi by chytroci lub przemoc zniewolony co opuszczenia zajtego mieszkania, a rodkami w tym celu uywanemi s: proba, zamawianie, ofiara, egzorcyzm, groby, wykurzanie, bicie, drczenie itp. W ciemniejszych zaktkach Europy, i u ludw barbarzyskich wiara i optanie przez ze mocy trwa w caej peni. Indowie np. przypisuj obd nawiedzeniu chorego przez bhuta. Czowiek pierwotny, podobnie jak dzieci, z ktrem posiada wiele wsplnych cech, ma skonno do antropomorlizowania wszystkiego, oywia on i materjalizuje nawet rzeczy umysowe, nadaje ciaa nawet czystemu duchowi. Dlatego dziki praktykuje trepanacj czaszki, aby wygna zego ducha, przez ktrego w jego mniemaniu pacjent jest optany". Nie ulega bowiem wtpieniu, e niektre przynajmniej z czaszek trepancwanych w dobie przedhistorycznej miay ten sam cel. Dziki, wyobraajcy sobie dusz w postaci ptaka, motyla, owada, wa, przekonany jest, e istota ta zostaje w bardzo lunym zwizku z ciaem. Dusza opuszcza ciao podczas snu czowieka, wejcie do ciaa demona powoduje chorob, dlatego czowiek pierwotny uwaa ziewanie i kichanie za niebezpieczne. Std

218 pochodz rozmaite na caej ziemi rozpowszechnione zwroty mowy i zamawiania, majce przeszkodzi, aby zy duch przez usta albo nozdrza nie uszed z czowieka albo do nie wszed. Nos bowiem i usta uwaane byy za bramy, ktremi wchodzia lub wychodzia dusza, demon, itp. Tem tumaczyy sobie ludy obd, melancholj i tym podobne zboczenia umysowe jako nawiedzenie lub optanie przez zego ducha. Wchodzi on w czowieka ustami wypdzony od jednego, udziela si drugiemu. Nieszczliwy, trapiony chorob i postami, widzi w snach mar lub widmo, ktre go przeladuje. Otoczenie jego, patrzc na to niesamowite" zachowanie si chorego, przypisuje to przebywaniu w nim obcego ducha. Poniewa nabrano przekonania, e zy duch opta chorego, przeto za bezporedni sposb wyleczenia uwaano wypdzenie tego ducha. To te nauka etnologji stwierdzia, e wraz z wiar w optanie ukazuj si egzorcyzmy i stowarzysz jej wszdzie od dzikoci przez barbarzystwo a do cywilizacji. Zachowanie si zaklinacza, ktrym bywa u nas czarownik lub wrbitka, wiadczy, e lud uwaa zego ducha za sprawc choroby, zanosi wic do niego prob, skada mu dary, wypdza lub wywabia i przenosi na inny przedmiot. Terapia ludowa obkania przechowaa jeszcze lady krwawej ofiary skadanej demonowi, ktry chorego opanowa. Takim zabytkiem ofiary jest puszczanie krwi obkanym. Majcemu pomieszanie zmys w radzi lud w Ropczycach puci krwi z pod jzyka, a wyzdrowieje". (S. Udziela w Zbiorze wiad. antrop. 1896 X 96). Jako skuteczne lekarstwo przeciw szalestwu uwaano u nas przyoenie do gowy wprozdartej kokoszy czarnej". Ju Jan Solikowski (Do obywatelw inflanckich 1599) uywa zwrotu godna gowa czarnej kokoszy", do niedawna mwiono u nas: Wart (trzeba mu) czarnej kokoszy". Jak. Ka. Haur w Skarbcu radzi na szalestwo czarn kokosz na dwoje rozdarszy, co prdzej na gow przyoy". Gracjan Piotrowski w Satyrze przeciwko zgorszeniom wieku naszego (Warszawa 1773) zaleca zgoli mu gow i czarnej przywiza kokoszy poow". Czarownik w arwce pod Radomylem tak leczy chor na pomieszanie zmysw kobiet: Podan sobie czarn kur wzi za nogi i rozdar ywcem nad gow chorej, tak e krew z kury cieka po gowie kobiety. Po odmwieniu niezrozumiaej formuki zapyta, kto w chacie najstarszy, gdy mu wskazano star matk chorej, rzek: Nie bdzie jej szkoda, dosy ya na wiecie", i kaza jej do trzeciego razu oboy gow crki t rozdart kur chora wyzdrowiaa, ale stara matka umara. Umysowo chorego lecz Pudzianie okadajc mu gow ab, owinit w pcherz lub woreczek z ptna, ktr po nijakim czasie zastpuj wie. Zwierztka t maj wyciga chorob z gowy i od niej gin. Na pomieszanie zmysw daj w witokrzyskiem kota gnojonego z kotunem palonym. Czesi zalecaj mzg psi albo krew puszczon osu za uszami, najskuteczniej za dziaa ma rozdarcie ywego gobia nad gow szaleca, tak eby krew spyna mu na twarzNa Woyniu i Ukrainie puszczaj krew choremu lub pij krew ol, na gow przykadaj rozpatan kur yw, albo ywe jaskki,

219
na stopy rozpatanego lina. Wedle mniemania ludu madiarskiego umierza si sza obkanego, gdy mu si da napi krwi niemowlcia w czaszce umarego. W Skandynawji daj obkanym as fetid, zmieszan z jego wasn krwi, w upinie jaja. Miejsce krwi ludzkiej zastpowaa ju u staroytnych krew zwierzca. Plinjus radzi okada gow obkanego ciepemi jeszcze pucami owcy. Wocianie powiatu Niskiego lecz obkanych, zwanych tu gupimi, dajc im pi wod z trzech studzien czerpan po zachodzie soca. Przykady uzdrowienia szalonych i epileptykw wod z cudownych rde zapisuj ju kroniki redniowieczne. e tu wymieni tylko jedno: Do studni w Nowym miecie Korczynie cinie si lud od kilku wiekw gromadnie, aby zaczerpn w niej wody uzdrawiajcej rne choroby, midzy innemi epilepsj. Jan Dugosz w ywocie w. Kune^undy, pisanym w drugiej poowie 15 w., wymienia cu downe skutki lekarskie tego zdroju. W odpust Wniebowzicia Matki Boskiej optanych przez zego ducha wraz z upoledzonymi na umyle i t. z. bogieniakami t. j. dziemi odmienionemi przez boginki, prowadzono na Kalwarj Zebrzydowsk, gdzie ich kpano w rzece droskiej, okrywszy przecieradem. Opieraj si temudelinkwenci, nie chc wnij do wody, wic wpychaj ich do niej przemoc, bijc rzg*. Gr po mocie odbywa si procesja a ksia stojcy na mocie odmawiaj nad nimi egzorcyzmy". Przy tym obrzdzie wypdzania czarta, wszyscy obecni, majcy przy sobie szkaplerze, koronki itp. witoci wkadaj je do ust, pilnujc si, aby zy duch, wychodzcy po egzorcyzmie z optanego, nie wpad komu z nich w otwart gb lub do nosa, ucha. Podobnie i ci, ktrzy przechodz przez wod Cedrosk (w Kalwarji Zebrzydowskiej) albo optanych, we wodzie tej trzymaj, nie zdejmuj ze siebie odzienia, ale owszem podkasawszy si tylko lub podgiwszy je nieco, przyciskaj mocno suknie do ciaa, majc i t okoliczno na uwadze, e dla zego ducha stoi jeszcze inna droga otworem, ktrdyby dosta si mg do duszy ludzkiej..." Pozbawionego zmysw czowieka na wyleczenie obwizuj powrozem z yka lipowego okrconym i wod skrapiaj wicon", widocznie dla skrpowania i poskromienia zego ducha, ktry warjata opta. (S. Udziela - Kolberg: Tarnw - Rzeszw. Zbir wiad. 1910 XI 298). Przykady drczenia obkanych w dawnej Polsce podaje J. Dugosz (w ywocie w. Stanisawa), midzy innemi wymienia Piotra z Nerich, ktrego przywizywano do supa w domu, a w kociele okadano batem, poczytujc jego ataki szau za sprawki demona. W ksice Ks. M. Zotnickiego p. n. Skarb nieprzebrany (Czstochowa 1772) mamy mnogie przykady drczenia optanych (w latach 1705-14), Oto np. Katarzyna, crka Krlika (z Kieleckiego), liczca lat 24 od djabelstwa okrutnie na ciele pomordowana, w dole gbokim przy mynie, gdzie kilkoro ludzi utono, przedtem nurzona i topiona, po wsiach i lasach z krzykiem od pokusy wodzona, ktr wiza rodzice i pilnowa musieli, to wszystko cierpiaa przez om miesicy, przez ktre na rne miejsca dla egzorcyzmw j woonoza przyczyn Panny Marji dnia 2 lutego 1708 od djabelstwa woln i zdrow zostaa"

220 Ks. sufragan Olechowski, sprawujcy rzdy na stolicy Krakowskiej w czasie choroby biskupa Sotyka, wprawdzie zakaza przez kurend duchowiestwu egzorcyzmy, ale natomiast przepisa, aby na optanych uywano dowiadczonego lekarstwa, tj sznurw z dzwonicy, ktremi smagajc najlepiej djaba si wypdza". Zboczenia umysowe uwaa lud (w Grdku nadbunym) za dowd stosunkw ze zym duchem, dlatego odchodzi si z chorym nielitociwie: Jedn tak ofiar trzymaj zamknit na kdk w chlewie", druga bita, godzona, poniewieiana" w nocy z dzieckiem bka si po wsi. I chorob koci pacierzowej, zwan zepsuciem pacierza, lecz Przebieczanie natrzsajc i trzepic rkami chorego, jakby chcieli ze wytrz demona. Obkanych na Rusi i Litwie lecz znachorzy, wyrzdzajc nn rne katusze: trzs ich na wszystkie strony, wo na trzscych wozach, bij batogami i nielitociwie mcz w tej myli, e zy duch, nieczysta sia, nawiedzajca chorego, wyjdzie ze. W staroytnoci (Seneka) i wiekach rednich przypisywano obkanym rne nieszczcia, jako optanych przez zego ducha zamykano ich w wizieniu i drczono. Do dzi jeszcze zdarzaj si wypadki takiego okruciestwa. W Czechach (niemieckich) bij dotknitych melancholi rzgami i rzucaj do wody. Chiczycy wi i zamykaj obkanych, a nawet czyni ich za zbrodnie odpowiedzialnymi. U barbarzyskich plemion (na Celebes, Somoa i in) wi im nogi i rce i obchodz si jak z dzikim zwierzem.

Parali.
Nasi chopi nie odrniaj postrzau od paraliu i apopleksji Lud w Augustowskiem mniema, e parali pochodzi z zawiania", wskutek przecigu powietrza przez otwarte na ocie drzwi , okna", gwnym sprawc choroby mieni wicher" w postaci trby powietrz n e j . Parali nswet zw 'trceniem wiatru i mieni zego ducha (wiatru) sprawc tej choroby. (Rudawa). Parali powiadaj w Budziwoju, powstaje z wiatru". W ywocie w. Eufraksji, staropolskim zabytku z r. 1524 wyd. A. A. Kryskiego, czytamy: powietrzem zabity" albo powietrzem raony" w znaczeniu paraliem tknity" (Prace filologiczne wyd. Baudoin'a de Courtenay 1891 III. 265). Parali powoduje zdaniem naszych Ogrodw zdrowia powietrze. H. Spiczyski w ksice O zioach (Krakw 1534) powiada, parali: to jest, gdy kogo powietrze zabije w poowic albo w rk albo w nog". Rusini utrzymuj, e parali (pidwij) pochodzi z wiatru, czy wichru. W okolicy Stryja powiadj, e kto nastpi nog w wir wichrowy, temu djabe wykrci czonki. W innych stronach Rusi utrzym u j , e za zblianiem si wichru, zaczyna w gowie szumie i czowiek pada z omdlenia Pidwija. Podobnie i Sowacy w Morawji poczytuj zy wiatr jako sprawc paraliu, wyobraaj sobie, e przechadza si podczas burzy i grzmotu, a kogo swym ogonem dotknie,

221
temu wykrzywi usta i tym podobne wyrzdza psoty. I Chiczyk mwi o tknitym apopleksj, e trafiony zosta wichrem czy niepogod. Postrza (panaricium), jak wiele innych chorb nerwowych, uwaa lud mazowiecki za pochodzcy z zadania lub zarzeczenia (zaklcia) wiatrem przeniesionego". Pozna j t chorob przy amaniu w kociach, gdy po zdarciu naskrka, ukae si strzaka podobna do da pszczoy". Podejmiij" si wwczas yk cynow, wyrzucon na wiat" nie go rk, lecz przez zapask", a nasypawszy nieco prochu strzelniczego, podkadza si chore miejsce. Przykadaj te szmatki moczone w odwarze z Postrzaowej trawy". (M. Federowski. Lud okolic arek Warszawa 1883 u. 267). Zastrza lecz na Mazurach, strzelajc pustym nabojem w palec, (Ks. A. Pleszczyski Bojarzy midzyrzeccy 1892 str. 137). Zastrza (rwanie w palcu) lecz nasi znachorzy, kac ka chor rk lub nog na lufie fuzji, z ktrej przy odpowiednich zaklciach strzelaj" i tym sposobem odpdzaj ze z chorego na cztery wiatry. Mdry, zwany w Wydzierzewicach doktorem, trzymajc w lewej rce sierp poziomo, a praw wodzc po jego ostrzu, wpatrywa si w chorego i drcym gosem wymawia nastpujce zaegnanie: Uciekajcie Wiatry, Powisty, Cugi (Przecigi) widocznie upatrywano w nich sprawcw amania koci przez moc Bosk i dopomoc wszystkich witych itd. Po wypowiedzeniu tych sw dosta poraksyzmu, upad na ziemi, piana z ust mu si toczya, a oczy stany supem, po chwili odpoczynku powtrzy, aby chory wystrzega si wiatrw, ktre si koo domu uwijaj. Rwanie w kociach zaegnywa Mdra w Poznaskiem, pocigajc z lekka czci cierpice czubkami palcw, z gry na d, szepczc rwnoczenie pewne zaklcia i pacierze, przez co ciao chorego wprawione bywa w pewn draliwo dziaajc przy wierze pacjenta uzdrawiajco.Na zastrza znane s nastpujce zaegnania z ziemi Kieleckiej: By tu pan zastrza z pani zastrzaow, mieli dziewicioro narodu, od dziewiciorga omioro, od omiorga siedmioro itd. od trojga dwoje, od dwojga jedno, Od jednego do jednego, Bodaj nie byo jednego! Koczy si zwykem zaklciem: Nie moj moc, a Bosk pomoc itp. (z Masowa). Metoda odliczania choroby, stosowana w me dycynie wielu ludw Europy, polega na przypuszczeniu, e choroba zmniejsza si z wymienianiem coraz mniejszych liczb, a w kocu zniknie. Serb w Boni wyprowadza w ten sam sposb reumatyzm ze skry, koci itp. na puste ugory, gdzie kur nie pieje, a brat brata nie woa, koczy za zaegnanie odliczaniem od 9 do 8, od 8 do 7 itd. od jednego na ni.szta! wiadectwem historycznem stwierdzono zamawianie tej kategorji w 5 wieku po Chr. Na zagojenie zastrzau (postrzau) posuguj si w okolicach Siewierza nastpujcem zaegnaniem: Sza najwitsza Panienka z Panem Jezusem drog, napada (=spotkaa) strzelca postrzelca (uosobienie postrzau). Kaj (Dokd) ty idziesz strzelcu postrzelcu?" Dy ja id do tego czowieka chrzczonego, mianowanego Stachem (Pietrem itp.), w nog (w rk itp.) i bd mu koci upa, krew ssa.""Nie chode ta (m) strzelcu postrzelcu, bo ju my ta(m) byli i dobrze sprawili"

222 Ide strzelcu na czarne bory, na lasy, na smugi, Kady (Kdy) nie dochodz radta ani pugi Zaegnywacz (ka) odmawia oowysz formu ttzy razy nad chorym, ktry trzykrotnie ma zmwi Zdruwa Marja" do Przemienien a Paskiego, aby wyzdrowia. (M. Federowski Lud 1 889 II. 2489). Odmianka tego zamawiania brzmi jak nastpuje: Idzie po strza ze swojemi postrzeltami, spotyka si z Najw. Maryj Panna na lipowym mocie. Najw, Panna si zapytuje: Gdzie idziesz, postrzale?" Id, Najw. Panno, koci upa, Przenajw. krew rozlewa". Ide, postrzale, na bory, na lasy, suchy db, suchy grab upa, Przenajw. krwi nie rozlewa (z Zajczkowa). Oto jak zaegnywa zastrza zamawiacz (ka) z paralji Moskorzo Szed Pan Jezus z w. Pietrem bez wod, Uszczypi go postrza w nog. We-e ty w. Pitrz piasku i wody, Zetrzyj postrzaowe jady, Niech nie maj grzeszni ludzie i ty N. N. przeszkody 1 '. W przekadzie z jzyka niemieckiego znane nam jest nastpujce zamwienie od za^tizau na Mazurach pruskich: Szea drog anio wity i spotka go sam Pan Jezus. Dokd idziesz, aniele wity?" Id do tej chrzczonej tu wymawia si imi chorej zastrza 1 zamwi"". Id i uwolnij wszystkie czci jej ciaa od go wy a do koca palcw u ng". Bg Ojciec, Syn i Duch w., a ci trzej s jedno. Nie przez moj moc, lecz przez Pana Jezusa i Matki Boej pomoc. Koczy Ojczenasz (do trzeciego razu). Oto zapisane z ust ludu Radomskiego zaegnanie od zastrzau tj. amania koci, poczonego z obieraniem ciaa: (Zamawiacz) Poszed zastrza ze swoj zastrzalow. Ze swojem siedmiorgiem dzieci. Napotka go tam Pan Jezus z nieha (Pan Jezus) Gdzie ty idziesz zastrzale? (Zastrza) Id na jego (chorego dziecka) imieniny, Bd stizela w jego yy. (Pan Jezus) Nie chod-ze tam zastrzale. Bo ja ci tam nie ka. Ide ty w olszyn, grabin, W sosmn, wszelaka drzewin Bdzie ci sam Pan Jezus moc, Najwitsza Panna dopomoc. Podobne zamawiania, znane Czechom od 16 w., posuy mog do przywrcenia pierwotnego teKstu naszych zaegnywa: Szed Boec ze sw Bozyc i ze swemi Boztkarm. (Pan Jezus) Kdy idziesz Bocze, ze sw Boyc i ze ,?wem Boztkami?" (Boec) ,id ja ku N N Jego koci ama.

223
yy targa, Krew pi -1 ". (Pan Jezus) Nie chod ty tam Bocze ze sw Boyc i ze swemi (Botkamil Id na gry, na skay, Drzewa rba, wod z morza pi! K'temu mi dopomagaj!" Postrza (postriw), neuritis acuta, zamawiaj Huculi w ten spos b : Ogasiwszy wgle w niepocztej wodzie i wyliczywszy wszystkie wita od w. Mikoaja, znachor odmawia nad chorym te sowa: Postrzale kolcy, postrzale bolcy! Czy ty powstae ze wiata, czy z wiatru, czy z pracy, ja chc ci wywoa z 77 kosteczek, z 77 yeczek. Postrzale bolcy, postrzale kolcy! Wywouj ciebie ze skry, z misa, z kostek, z serca, z nerek, z gowy, z oczu, z nosa, z ust, z jzyka, z zbw itp. Id sobie lasami, grami, wodami a do Czarnego morza, na brzegu Cz. morza jest wysoka gra, a na tej grze jest skaa, a w tej skale jest 9 kogutw pierworodnych, dziewi kotw pierworodnych, dziewi psw pierworodnych.Gdy ty nie zechcesz pj dobrowolnie, to pjdziesz zniewolony! Ciebie koguty wydziobi dziobami, koty wygrzebi apami, psy wygryz zbami! Szczenij, przepadnij ! Ty do tego ciaa nie masz dziea" (przystpu). (W. Szuchewicz Huculszczyzna Krakw 1908 IV. 3201). Baba ruska taczajc jajkiem po sparaliowanych czonkach i oblewajc wod, tak zamawia pod wij: Ty mocny, pnocny, poudniowy, wschodowy, nkajcy i serdeczny, ja ciebie zaegnywam, oblewam wod i taczam jajem, odsyam ci na suchy las, tam ci hula i buja, zgnie kody wywraca, te piaski poera, sine morze popija. eby tu czerwonej krwi nie spija, sinych y nie wyciga, tych koci nie ama". Poczem baba trzykrotnie spluwa. Zamawiacz (ka) z ludu czeskiego tak zaegnywa postrza: Trzymajc nad chorym misk z noem i noycami, mwi: Chodzili strzelcy i postrzelice Po grach i dolinach. Spotkaa ich w. A polon ja I pytaa ich: Strzelcy, strzelice! Kdy idziecie?" My idziemy ku tej a tej osobie (imiennie), Mczek je, krew pi, Miso drze, koci ama"". Rzeka im w. Apolonja: Strzelcy, strzelice, zawrcie, A tej osobie pokj dajcie!". Powtarza si to po trzykro, do miski wlewa si nieco wody i kilka ziarn owsa. (Grohmann str. 1 6 1 - 2 ) . Rwanie w gowie i postrza lecz Sowacy zamawianiem, kadc do miski n i noyce na krzy, a trzymajc je nad gow chorego, trzykrotnie mwi: Chodzili strzelcy, strzelice, Po grach, po krajach;

224 Spotkaa ich w. Apolonja, Ta si ich pytaa: Strzelcy, strzelice, kdy idziecie?" My idziemy ku N. N. Mzg je, krew pi, Miso drze, koci ama!" Rzeka im w Apolonja: Strzelcy, strzelice, wracajcie, A tej osobie pokj dajcie!" Pozostaoci ofiar pogaskich s nastpujce sposoby leczenia: Na postrza radz w Siedlcu zabi psa i w ciepych jego wntrznociach trzyma przez czas nijaki znieczulone czonki. Przeciw darciu skutecznem jest przykadanie ywcem rozdartego morszczaka. Na zastrza w palcu przykada si do miejsca, ktre obiera a b , gdy ta zacignwszy chorob zdycha, przykada si drug i trzeci a? choroba ustpi. Przy apopleksji wkada wocianin nasz swe sparaliowane czonki w wieo zabite bydl albo w p przecitego gobia, wreszcie kpie si chory w ciepej krwi wolej (Kalendarz lwowski na rok 1856). Parali przypisuj w Kaliszu zawianiu i lecz zawianego" (t. j. tknitego paraliem) pocierajc go czerwonem suknem, maczanem w occie. Kolor czerwony zastpuje krew. Parali czy apopleksj leczy na Rusi morska winka, w Niemczech krliki pomieszczone w izbie, gdzie si chory znajduje, przechodzi na nich parali i przez to uwalnia ode chorego Tknitego apopleksj w Rosji zaszywaj w wieo zdjt z niedwiedzia skr, w ktrej trzy dni ley, taczany przez do silnych chopw, a za poywienie otrzymuje polewk z misa niedwiedziego. (Bucharowie i Sangarzy) Gdy Sowak czeski straci wskutek paraliu mow, ofiaruj czarnego koguta (Sowaczka kur) i scz kilka kropel krwi tej choremu w usta. Parali i apopleksj poczytywa lud francuski (w Rennes) za dzieo zego ducha i radzi woy sparaliowan nog w rozprutego koguta. W ogle ludy indoeuropejskie posuguj si przy napadach paraliu owijaniem lub wkadaniem dotknitych chorob czonkw ciaa do wntrznoci wieo ubitych zwierzt, przyrzdzaj te kpiele animalne, wrzucajc do gorcej wody kiszki, wtrob i w ogle wntrznoci ciepych jeszcze zwierzt. Przeytek to krwawych ofiar, do ktrych rwnie uywano zwierzt domowych, (woa, psa, kota) i drobiu, zwaszcza koguta, zwierzcia ju w gbokiej staroytnoci odpdzajcego zych duchw, pianiem.

Choroby narzdw trawienia Macica Uroki.

Zgodnie z semiotyk ludw europejskich, ograniczajc si przed wiekami badaniem jzyka i moczu, patrz i u nas na wsi w chorob. i wewntrznych przedewszystkiem na te oznaki. Lud dobrzyski takie czyni wnioski: Jeli jzyk jest czysty, czerwony czowiek zdrw;

djcie totog-aficzne palcw u rogi. Ze zbioru r. Leszczyskiego prymarju3za szpitala lwow.

Mczyzna zc znamieniem (Zdjcia fotogtdt z szpitala p' wszechrego u : Lwowie prymari isza Dr.1 Leszczyskiego.

hrzstniak p&lca (chondroma; najpotwr na i joliwy (Ze zbioru fotogr Dr. H Hilaiowiczi d scenta U. J. K. we Lwowie.

Wielopostai iowe zapaleni riPtw >vv. Ze zbioru Dr. Rothtelda prof unw. lwow

Skrzywienie krgosupa (Zdjcie fotogr. z kMniki chorb dziec. Pro . P* GrOe-a.)

225
gdy za oblony, na biao zamulony chory. Gdy mocz ma kolor ty, mtny, wtedy czowiek jest cierpicy; mocz biay, przezroczysty oznacza zwyky stan zdrowia. Podobn djagnoz stosuj Czesi i Jugosowianie. Na Rusi czerwonej rozpoznaj w ten sposb stan zdrowia chorego z jego moczu: biay ma oznacza sabo, czerwony febr itp. Niemieccy ogldacze wody (Wasserdoktoren) wnosz z moczu czerwonej barwy o gorczce. Djagnoza na podstawie uryny znana ju bya staroytnym Egipcjanom, jak wskazuje papyms Ebersa, posugiwali si te moczem lekarze redniowieczni, co nam przedstawia drzeworyt w inkanabule zatytuowanym: Rudimentum Noviciorum (Lubeka 1475). Lud nasz i inne ludy europejskie nie maj dokadniejszego wyobraenia o chorobach wewntrznych.Pojcia choroby odka,jelit,w.roby, nerek, w ogle jamy brzusznej nie s jeszcze zrnicowane, a niektre, jak np. kolki, bardzo nieokrelone. Z chorb wewntrznych moe najwczeniej znan bya taczka. W sowach mam go na wtrobie" zachowa si lad takiego pojmowania tego organu. O czowieku, szybko popadajcym w zo, mwi Niemcy es ist ihm etwas iiber die Leber gelaufen. O ludziach zych, zgryliwych, ledziennikach powiadaj u nas i w Niemczech, e im si przelewa. Obja wem saboci wtroby jest taczka, ktr nasz i inne ludy przypisuj zoci, za Homera uywano tego samego wyrazu na oznaczenie ci i gniewu. Std pochodzi pouczenie: pok ze zoci (w Niemczech er ist vor Arger gelb geworden). Chiczycy, wstpujcy do stowarzyszenia sprzysionych, pij krew zmieszan z ci, co ma IU celu spotgowanie nienawici do wroga. Na zasadzie similia similibus curantur" leczono taczk zewntrznemi, albo wewntrznemi rod kami tego koloru, co siga ma doby przedhistorycznej. Leki stosowane od wiekw u nas i innych ludw, nalece do t. z. sympatycznych rodkw, opieraj si na zasadzie naiwnie przez umysy pierwotne stosowanej analogji, zaczerpnitej z kategorji podobiestwa najczciej barw. Choremu na taczk wocianinowi ka wpatrywa si w patyn a wyzdrowieje. rodek ten leczniczy opiera si na rozumowaniu przez analogj mniej wicej w tej formie: Chory na taczk ma barw skry t, Patyna ma rwnie barw t, Przeto chory wpatrujc si w patyn, utraci taczk, Gdyte pjdzie do tego (z sympatji). Mamy tu utosamienie cech, pozornie rwnych, w barwie dwu przedmiotw, zupenie rnych. Tak sam analogj stosuj u nas i u innych ludw w najrozmaitszych chorobach, wrbach, czarach itp. Chorob, zwan powszechnie r, lecz w Zakopanem okadami lub okadzeniem ry czerwonej (ogrodowej). Wojn przepowiadaj: z krwawo zachodzcego soca. Z niegu na Boe Narodzenie wr kwitnce sady (analogja bieli). taczk leczono ju w dawnych I11djach rodkami koloru tego, przykadajc choremu zoty pienidz na piersi. Hippokrates zaleca w tej chorobie polewk z ptaka z temi pirami (ikteros), na ktrego widok chory pozbywa si taczki. Plinjusz doradza te apki koguta w winie, Dioskurides zoUzdrowienie ludu" J5

226
cienie tawego koloru (chrysantenum). Staroytni a dzi ludy wschodnie posugiwali si klejnotami tego koloru. Jak u staroytnych Indw choremu na taczk smarowano piersi lakiem i nakrywano zotem, tak dzi taczk lecz kpiel w wodzie, do ktrej woono zoty piercie albo smaruj twarz sokiem wycinitym z cytryny. Te i tym podobne rodki sympatyczne polegaj na analogji tego koloru piercienia, cytryny itp. a choroby, objawjajcejsi rvvnie t barw. taczk leczy si u nas kpielami w zioach kwitncych to albo w jagach, (koloru tego). Na Mazowszu pruskiem stosuj w tej chorobie na wewntrz rodki tego koloru: serwatk, kwaszone ogrki, uwicon i ugotowan marchew lub agrest. Grale polscy na Wgrzech ka kur t warzy i polewk z niej pi. Choremu na taczk daj na Podolu napi si wody z kielicha mszalnego, na Ukrainie ka wpatrywa si w kielich kocielny lub patyn. W innych okolicach Rusi radz zaycie uskrobanej miedzi z chlebem przygldanie si w zotej monecie, lub kpiel w glinie na rzadko rozrobionej. Choremu na taczk w Rosji zawieszaj na szyji bursztyn, ktry wyciga , wrzucaj do wdki pienidz albo piercionek zoty, daj pi ze zotego kielicha lub ka si przyglda w roztopionej smole. Wszystkie te leki tego koloru dziaa maj przeciw taczce na zasadzie: similis simili, podobny do podobnego. Tym sposobem lecz i Czesi taczk temi rodkami. Daj choremu pi z tego naczynia, kad do wody zoty pienidz, wpatruj si w zoty kielich, w roztopione maso, nosz zoty piercie na szyji, pij z wydronej marchwi albo z kielicha. Sowacy uwaajc zo lub gniew za przyczyn taczki, radz choremu pi ze szklanki ulepionej z wosku, patrze w zoty kielich, nosi czosnek na szyji i spuszcza go a w okolic wtroby. Serbowie zawieszaj choremu t nitk na szyji i czerwon kwitncej ry w ogrodzie, nazajutrz; przemieniajc nitki, zamawiaj chorob sowami: Ryczko, w Bogu moja siostrzyczko, Daj mi swoj czerwon, a we sobie moj t. taczk leczy lud w Bonji i Hercegowinie w ten oto sposb: chory rzuca odziedziczonego dukata do wody i przez siedmdni myje si t wod i j pije. Nadto chory szuka koguta (kobieta kury) z temi apami, myje je, potem kpie si w tej wodzie, a taczka zniknie. Podobnych rodkw sympatycznych uywaj inne ludy: w Niemczech zawieszajc dziecku piercie lubny lub pienidz zoty. Woosi w Monastyrze obwizuj szyj niemowlcia t nitk jedwabn, zawijajc tak sam nici krzak ry w ogrodzie, poczem je przemieniaj a choroba ustpuje. Na zasadzie klin klinem si wybija opieraj si i zamwienia taczki przedmiotami koloru tego. Oto przykad tej kategorji z Siedmiogrodu. Trzy te kobiety wziy w swe te rce trzy te siekiery, pooyy je na tych ramionach, szy na trzech tych drogach, przybyy do trzech tych lasw, porbay trzy te drzewa, przyszy do tego dworu, dc tej izby, do tego N. tu podaje zamawiajcy imi chorego*

227 trzema drzewami zabiy t taczkzabiy j w imi Boe na mier.Leczenie taczki t metod jest u ludw romaskich powszechne. Przedmioty koloru tego maj taczk wyciga. Chorob t Jczy hoda w okolicy Konstantynopola, stawiajc przy chorym mosin czar z wod, do ktrej wrzuca trzy gwodzie elazne, po odczytaniu miejsca z koranu i odmuchaniu chorego kae mu si wpatrywa przez tydzie, trzy razy codziennie, na dno tej czary. Rdz osiad na elazie uwaaj za wycignit z chorego materj t. taczk ydzi maopolscy lec podajc choremu napj w naczyniu sporzdzonem z tego wosku, z dukatem na dnie, albo podajc mu w jedzeniu lub napoju wesz. (B. W. Schiffer Alltagglauben Am Uruell 1893 IV 142). Madziar zawiesza sobie ko zmarego nagoem ciele i mwi: Co jest tego we mnie, to daj tobie!" Po dziewiciu dniach zakopuje ko pod drzewo na cmentarzu i ucieka do domu. Gdy dziecko ydowskie dostanie taczki, wrzucaj do kpieli piercionek zoty, ka si przyglda w roztopionej smole w dziegciu, albo daj pi ze zotego kielicha. W mniemaniu ludu polskiego taczka opuszcza ciao chorego moczem. W Krakowskiem zbieraj mocz w wydron marchew i zawieszaj w kominie, aby si tam choroba uwdzia. Podobnego sposobu uywaj Rusini: Wydraj marchew,do ktrej nasika chory, a zawiesiwszy j w kominie,mwi: Niechaj zejdzie taczka z chorego (N.N.) rychlej, anieli te szczyny wyschn. Radz i Czesi wydry marchew, napeni j wod i zawiesi w kominie, gdy marchew uschnie, taczka zniknie. Morawianin wlewa te do upiny z jaja albo do marchwi troch moczu i zawiesza je w kominie, a gdy mocz uschnie, chory wyzdrowieje. 1 Sowacy wlewaj do wydronej w formie kielicha marchwi mocz chorego, zawieszaj j w kominie, a mocz ka choremu wypi. Choremu na taczk ka Litwini w Prusiech wydry marchew, puci do niej swj mocz, i zawiesi j na socu, gdy marchew uschnie, choroba zniknie, (z Tyly J. Sembrzycki Am Uruell 1896 1 136). Chory Rumun na Wgrzech robi w marchwi otwr, napeni go uryn i zawiesza ostronie w kominie, gdzie tak dugo zostaje, a nie uschnie, w tym czasie ma chory wyzdrowie. Jeden z dawniejszych pisarzy niemieckich radzi zerwa przed wschodem soca marchew poln, w wydrony otwr nala troch moczu i zawiesi j w kominie, gdy mocz wyschnie, zniknie i taczka; aby si nie wrcia, naley marchew wyj z komina, zagrzeba w gnoju (w Bawarji, Styrji i Frankonji). Lud litewski w taczce je ugotowan marchew, powicon na Matk Bosk zieln. Kto ma taczk, ten, zdaniem ydw w okolicy Lwowa, wyleczy si, gdy puci swj mocz na marchew. (B. W. Schiffer Alltagglauben der Juden. Am Uruell 1893 IV 210). W okolicy Tykocina radz ywego szczupaka wpuci do naczynia z wod i wpatrywa si w niego, wskutek czego szczupak zacznie kn i unie, a chorego taczka opuci. Wieniacy ziemi dobrzyskiej radz na taczk ogon lina przeci na krzy, wypuka w wodzie i wypi j, potem rozpata lina i pooy na piersi". Rusini, w okolicy Zbaraa, ka maego lina rozci na p wzdu i przykada na doek sercowy. Na Podolu rosyjskiem nosz na pier-

228 siach przywizanego lina, ywego, dopki nie zdechnie. Na Ukrainie zalecaj choremu trzyma w kadej rce po ywym szczupaku i nieustannie wpatrywa si w nie dopki nie zdechn, przez co z czowieka ma przej na ryby." Rosjanin chory na taczk bierze do rk dwa ywe szczupaki i wpatruje si w nie tak dugo, a one zasn a taczka z oczu przechodzi na ryby. taczk leczy lud w Czechach przywizujc choremu lina na goe plecy, gdy ryba poknie i zginie, rzucaj j na pync wod, a z ni: taczka popynie w wiat. (Grohmann 1. c. str. 230). W Szwabji kad lub przywizuj ywego lina w okolicy wtroby dopki nie zginie, poczem go wyrzucaj na biec wod, albo zakopuj w ziemi, a chory pozbywa si tym sposobem taczki. Lud polski na Rusi czerwonej i Ukraicy kad na piersi gobka, ktry zabiera taczk chorego, a sam knie. ydzi w Maopol 1 wschodniej przykadaj gobia otworem odchodowym do ppka chorego; gob wsika w siebie taczk i kona, a chory wyzdrowieje. Uywaj te nastpujcego rodka: Nad gow chorego okrcaj po trzykro modego gobia, mwic: Gobiu, we chorob od N. N. syna N. N.!" i puszcza si gobia (J. Charap Volktumliche Heilkunde der Juden, Am Urquell 1894 V 296). Przeciw taczce zalecaj u nas jeszcze nastpujce rodki mistyczne: Zawieszaj na szyji dziecka dziewi zbkw czosnku, nawizanych na konopnej nitce, gdy czosnek zknie, znak to, e choroba przesza na w czosnek, odwizuj go (Mysakw). Choremu w Czechach, na Rusi, w Niemczech zawieszaj gwki czosnku na czerwonej nitce i nosz tak dugo na ciele (zazwyczaj dziewi dni) a pokn i wycign taczk. Zaywanie ywych wszy w chlebie przeciw taczce polecaj nasi wocianie i Rusini (na czczo trzy razy dziennie po trzy = 9 sztuk), Szwabi (w yce herbaty lub na chlebie z masem), Litwini (9 wszy, na chlebie z masem) i Cyganie na Wgrzech (9 wszy w dziewiciu liwkach). Midzy ludem naszym jest mniemanie, e kto dugo choruje, tego mczy macica (matrix). Nie jest to organ (narzd), ani cz organizmu, lecz oddzielna istota yjca, ktia sprawia najrozmaitsze cierpienia. Przy reumatyzmie wielostawowym macica chodzi po caem ciele, przy cierpieniach organw brzusznych przewraca si po brzuchu, kbuje, burczy albo skrzeczy. Wedug innych kolki (kucia?) i kurcze sprawia duch pci eskiej, ktrego Mazurzy pruscy mianuj macic, inni mordowiskami. Wyobraaj sobie t szczeglnego rodzaju istot w Dziadowie jako robaka z ostremi pazurami, ktry przebywa we wntrznociach czowieka i skoro z jakiego szczeglnego powodu bywa rozzoszczony, daje si we znaki czowiekowi drczy go i mczy." Zdaniem wocian w Olsztynku ma to by robak o ciele okrgem z niezliczonemi nogami,tak i wyglda prawie jak ki i wielkoci jest moe talara". W oczach innych wyglda jak rka, ma koczyny w rodzaju palcw, ktremi chwyta i ciska". Na oznaczenie pewnego oglnego osabienia, wewntrznej niedyspozycji, uywa lud opodal Czstochowy wyraenia chodzi mi macica" i upodobnia j do latajcej nerki". Chop z okolic Kozienic w Radomskiem utrzymywa, jakoby macica jego wyrwaa mu si z wsewtpiw (wn-

29 tiznosci) i skakaa po stole jak aba", (O. Kolberg Lud 1888 XXI 170) W zachodnich powiatach W. Ks. Poznaskiego skarc si na boi wntrznoci truw, e ich macica dusi (O. Kolberg Lud Krakuw 1876 T. X. str. 29) W pojciu wocian z Rudawy: A^acica znajduje si, nie tylko u kobiet, alt take u mczyzn. Chodzi ona, > vpina sie waz- w gaido, w stawy i koce pa^ow powiadaj- e skrzeczy lub wvzci.epieir: ya pazury."Macica, (uterus), podug mniemania Mazura z okolicy Midrzyizecza. jest przyczyn choib nerwowych odka, reumatyzmu, bdnicy itp. Rozrniaj macic chodzc, wypinajc si, wac w gardo, sztychc w koce palcw i staww" Wyobraano sobi sprawc tej choroty jako istot yjc, zblion do zwierzcia, dlatego mwi: Macica skrzeczy, macica wysadzia lub wyszczepierzya pazury, macica pokaha lce lub nogi" itp. (Ks. A. Pleszczyski bojarzy 1892 str. 121;. W wyobraenia ludu polskiego z Woli Wydr. (p. Noworadontski) macica oznacza znajdujc si gdzie w ewntizu czowieka ywotn cz ciaa ludzkiego, od ktrej dobrego stanu zaley zdrowie, a wy/aenia chodzi macica" uywaj tamtejsi chop 1 na oznaczenie wewntrznego niedomagania, oglnej inedospczycji. Wyobraenie, i macica przenosi si z miejsca na mit jsce, znane u nas byo w wiekach iednich. Ju Ogrd Zdrowia (wyd. H. Spiczyskiego Krakw 1542) zaleca gwodziki zdzierze w nosie" na wypadek, gdyby macica zesza na d", w tein przekonaniu, ze micica czyli macinmk ku wuniej (gwodzikowi w zg: wcignie si". 1 cho ruski z powodu nadmiernej pracy fizycznej, jak np. dwigania ciarw, dostaje poruszenia zaatnika (macicy), ktry nadyma si i zaczyna wdrowa po brzuchu i wr.tiznociach. Zapada; na t chorob przewanie kobiety po odbytym porodzie, ale i mczyni. I nne ludy Europy e tu wymieni jeszcze Wochw, Wgrw i Litwinw prawi o wdrwkach macicy. Lud Styryjski mwi wyranie, e matka opuszcza swj domek i stpa w gr", wwczas chcc zapdzi matk napowrt do jej domku", naley j nakarmi", kad wic na ppek chore] osoby troch miodu, kociego smalcu i mity w upinie orzeszka, zawieciwszy trzy malekie wieczki woskowe w wiecu. Lud alpejski opowiada, e niektrym matkom, majcym we nie otwarte usta, wyazi z wntiza macica do pobliskiej wody, gdzie si kpie, poczem wraca napowrt wac ustami, jezeu ich kobieta nie zamkna." Niepodne niewiasty ofiaruj figur z wosku w postaci macicy=ropuchy Mace Boskiej, (L. Freytag Tiere im Glauben der Aelpler Am Uruell 1892 III 1 9 1 - 2 ) . Wierzenia ludu polskiego, e na macic chciuj nie tylko kobiety, ale take mczyzni, spotykamy u Czechw. Bawarczykw. ydw i in. Lud z Dbrwna utrzymuje, e macica ma ksztat jakoby chrabszcza o wielu nogach ze szponami" ktureni) trzyma si brzucha, w okolicy ppka- Czeinkolwiek podraniona, zatapia swujt ostre podnoa w ciele czowieka i przez to sprawia okropny bl a nieraz sprowadzi moe mier. Mazurzy innych okohc wyobraaj sobie macic podobn z ksztatu do wtroby mitusa" i w tej postaci wiele osb j zrzucao". Dla tego podobiestwa do wttoby mitusa, daj j cierpicym na macic w stanie sproszkowanym i w wdce. Chorob macicy (Gcbarmutter). wyobraano sobie na ze-

miach polskich i ruskich, w Czechach, Szwajcarji, Niemczech jako drapiene zwierztko, w postaci ropuchy, raka, lub jea, ktre przegryza miao wntrznoci. Dlatego figurki zawieszane podcudownemi obrazami witych maj ksztat takiego zwierztka, najczciej ropuchy lub kuli najeonej kolcami. Wotywa, zawieszane w kocioach i kaplicach alpejskich, z elaza lub wosku, przedstawiajce macic w postaci aby, skadane przez kobiety w ofierze za szczliwe rozwizanie, a l b o w chorobach, znane ju byy Rzymianom z przed dwutysicy lat (vulva florencella).W wyobraeniu zabobonnych ydw macica, podobna do aby, ma apki i pyszczek, ktrym stara si pochwyci kropl zapadniajc". Tym sposobem nastpuje poczcie; pd przytrzymuje macica apkami, ktre odejmujc wypuszcza dzieci na wiat," Bole porodowe powoduje macica, ktra po wydaniu dziecka szuka go, przez co jest niespokojna, rusza si, burczy", macic ma te i mczyzna. Najdziwaczniejsze pojcie miano od wiekw o macicy. Staroytni Grecy uwaali j za yjce w wntrzu czowieka zwierz, ktre po zapodnieniu staje si podliwem, a niezaspokojone oburza si i wdruje po ciele, wskutek czego czowiek choruje (Plato i Hippokrates). Wyobraenie, e macica jest zwierzciem demonicznem, posiadajcem sw wol, rozpowszechnione byo ju w staroytnoci, jak dowodz pisma Aretajosa i Dioklosa, a s lady, e pojcie to nie byo obce w przedhistorycznej dobie, na co zdaj si wskazywa wykopaliska na ziemiach sowiaskich. Zrodzio si ono z obserwacji istotnych zmian pooenia macicy. Staroytni Egipcianie wierzyli, e macica, matka ludzi", moe swoje waciwe miejsce zmieni i polecali odpowiednie rodki lecznicze w celu sprowadzenia jej na swoje miejsce. Wyobraenie ludu polskiego, e macica jest istot yw, poruszajc si w ciele, ma swe rdo w medycynie staroytnych (od Hipokratesa do Galena). G d y chopu brzuch boli, powiadaj w ukowcu mazowieckim e utrzchn si, trza mu macic nagna na miejsce." Chory kadzie si wic we znak, lekarka siada mu na kolanach i z caej siy rkami, po brzuchu handluje (z niemieckiego hand - rka, robi rkami, mitosi), a jak tam kiszka kruknie, to ona jeszcze lepiej przygniecie i mwi: O ty psia krew, macica, nachod na swoje miejsce (St. Ulanowskaw Zbiorze antrop. 1884 VII 298). Aby macic usun z wntrznoci, trzeba j zbrzydzi" 1 . to znaczy, e trzeba zada co obrzydliwego, coby jej sprawio nudnoci. Bierze si wic do tego troch koskiego lub gsiego pomiotu, przecedza si przez garnek, dodaje si nieco wdki, eby to atwiej byo zay i d a j e si ten napj do wypicia Usuwa to macic, ktra z wymiotami wychodzi z ciaa chorego. (Na Mazowszu) Ble maciczne lecz w Stradomiu kamieniem od poderwania" (choroby bowiem nabawia si poderwaniem); kamienia tego, zw. pomocnikiem, ma by kilka gatunkw: mski, kobiecy, grny i dolny, tr go i pij z mlekiem. Leczy t chorob rodek uniwersalny wdka z tustym" (tuszczem) w tem przekonaniu, e wdka rozgrzewa odek, lub inne organy zajte, roztopiony za tuszcz agodzi wszystkie dolegliwoci, podobnie jak rany zewntrzne." (M. Kryski Macica Lud 1910 XVI 409). Skutecznym

231 rodkiem zaradczym ma by okadzenie chorego b:irsztyn~m pirami, albo wosami z gowy i z dolnej okolicy ciaa na krzy pacjentowi ucitemi," wreszcie wdychaniem pary z wody, do ktrej woono pewne zioa i korzenie, a ktr wylewa si na rozpaloi ceg, t za rozbija si i zakopuje przed wschodem soca, pod drzewem owocowem, ktre od tej wody usycha. W bo!u brzucha pomaga dmuchnicie pierworodnego, przyczem powiedzie ma nastpujc zamow: Macica cica! Ske si wzia ? Czy z oczu, czy z wiatru, czy z kotuna Id do pieruna! (Ks. A. Peszczyski Bojarzy midzyrzeccy Warszawa 1892 str. 103). Mazurzy pruscy zamawiaj macic, ktr mieni, jak solitera, istot dziedziczn, nastpujcemi sowy, po zmwieniu Ojczenaszu: Posza Matuchnioska Boa w cichem uspokojeniu macic z urazem ekowa i ustanawia. Jak ten kamie ley w ziemi, a nie bdzie poruchowany, tak i macica z urazem u tego chrzczonego (tu wymawia si mi chorego) nie ma si wicej poruchowa. Przez Pana Boga moc, Syna Boego i Ducha w. pomoc, ma si uspokoi cichuchno, lekuchno. Ty macico z urazem, masz ko usane, tak odpoczywaj u tego chrzconego (Janka), a nie masz si porusza wicej, ani go trapi. Przez P. Boga moc, Syna Boego i Ducha w. pomoc. Po przeegnaniu si trzykrotny Amen. Macica, u Rusinw zootnyk (zotnik), po niemiecku Goldader (zota ya), to choroba na Pokuciu do pospolita", siedzib jej miejsce pod ppkiem", przyczyna: jeeli kto co cikiego podniesie i z wysoka spadnie lub w inny jaki sposb bardzo si zdwiga, to w zootnik (macica) zsuwa si na d". Rozrniaj dwa zootniki: mski (czoowiczy), trudniejszy do wyleczenia i eski (enoczy)" atwiejszy. W celu przywrcenia go na miejsce pierwotne, baby-znachorki smarujc brzuch masem, podsuwaj go rkami na dawne miejsce a posuguj si zamawianiem. Przeciw opuszczeniu lub wypadniciu macicy, zwane urazem, na co cierpi kobiety i mczyni w Litwie, posuguj si rwnie zamawianiem, w ktrem prosz Zootnika, boego czowieka, tak nazywaj t chorob aby sta na swojem miejscu, na zlotem krzele, koo swego brata, gdzie ci matka urodzia, a nie chod, w krzye nie wpadaj i w okna nie zagldaj" i t. p. Przewrciwszy chor (gow na d), nogami uderzaj trzykrotnie o powa, a macica wejdzie napowrt. Z rozlicznych uywanych przez lud ruski rodkw sympatycznych wymieniam: zapalenie kdzieli na ppku i zamawianie temi mniej wicej sowy: Zootniku mski, zootniku eski, nie chod po kociach i bokach usid na grze i t. d. Wyszym stopniem choroby jest wypadnicie macicy, przeciw temu stosuj na ziemiach Rusi zabieg wytrzsania choroby. Na Biaorusi rozparzonym wienikiem" nacierajc chorej plecy i piersi, mwi po trzykro: Zaatniku zoty nie chod po kociach, nie am koci, nie pij krwi, sta na swojem miejscu, na zotem krzele, gdzie Pan Bg bogosawi... Zamwienie

232 od macicy, zwanej w okolicy Olsztynka kolkami, tak opiewa w przekadzie z niemieckiego: Matko macico! przeciwniczko Matki Boej Prosz ci przez Boga Ojca i Boga Syna, przez Ducha w. i przez ca Trjc w., aeby si natychmiast uspokoia, duszy i ciaa nie trapia, lecz eby si na poduszeczce pooya, ktr ci Pan Jezus sam pidzi swoj odmierzy. Po odmwieniu Ojczenaszu" przeegna si trzy razy z opuszczeniem Amen. Podnoszenie si macicy zamawiaj w Niemczech (Odenwald) temi sowy: Macico, kolki, albo czemkolwiek by moesz, po si znowu na swoje waciwe miejscel Mniemaa, e pjdziesz ze mn do grobu, alenie, nie pjdziesz ze mn do grobu! W imi Trjcy przenajwitszej. Po trzykrotnem odmwieniu tych sw i przeegnaniu powtarza si cae zamwienie do 9 razy. Zamwienie macicy w hrabstwie Ruppin:Sza Dziewica (zapewne Najw. Panna) przez pole. Spotkaa j Macica. Gdzie idziesz?" (zapytaa Najw. Panna) Chc serce N. przeku", odpowiedziaa Macica. Tego ci nie wolno, jak napisano w witej sidemce". W imie Ojca i Syna i Ducha w. Amen.

Uroki.
Poczci nale do tej kategorji chorb uroki, o ktrych przesdni twierdz, e powoduj je uroczne oczy, wywoujc bl gowy, nudnoci, bole odka i kurcze. Powszechny na ziemiach Rzeczypospolitej polskiej jest przesd, e ze oczy, sprowadzaj nieszczcia na wszystko, na co spojrz Jeli czowiek, co ma takie oczy, spojrzy na urodziwe dzieci, ono natychmiast zmarnieje, jeli popatrzy na ciel, ono padnie, gdy spojrzy na chat, zamieszkujca j rodzina zacznie si kci, gdy rzuci urocznem okiem na traw, to siano zgnije, gdy nie lubuje rdu", ono obraone robi glon", okrywa si wodorostami i odmawia ludziom czystej wody. Lud nasz przypisuje urokom nietylko choroby i kalectwa, ale take wszelkie zo, a nawet mier. Najniewinniejsza czynno lub rzecz cakiem obojtna moe cign na si uroki. Do wstawszy ze snu umy si w konewce i obetrze rkawem od koszuli, a nastpnie na kogo popatrzy, a rzuci si na urok. (Ropczyce). Przyrok rzucaj ze oczy na chleb, mleko, dzie i studni, nawet rany, wrzody i gra w karty mog by na spojrzenie urocznych ocm naraone (Mazowsze, Kujawy, Prusy, Litwa, Ukraicy, Biaorusini i ydzi). Przyrokom podlegaj u nas wszelkie sprawy, kady przedmiot. Urokliwemi oczyma popatrze przez okno na wz przejedajcy d.og, a wonica wywrci. Mona zada uroku ulom, dlatego np. pszczelarze przy pracy swej unikaj obecnoci niewrcznych kobiet. Urokw dosta mona nawet z wiatru, wcigajc go oddechem. Jedna kobieta ma len pikny lub kapust w duych gowach, druga obok na zagonie jedno i drugie liche pewnikiem kto rzuci na ni urok. Ten lub w zachoruje, komu krowa nie daje mleka kiedj

233
ssiadka opywa w mleko, napewno ktra urzeka chudob. Wiara e uroki szkodz krowom i ich mleku jest powszechn w Europie, Nubji, Indji, na Ceylon, u Kabylw i tp. O oczarowaniu owiec wzrokiem wspomina ju Wergili. I zboe, drzewa, w ogle roliny, a nawet przedmioty martwe, nie wolne s od zgubnego wpywu zego wzroku, czego przykady mamy w ksidze praw zwanej Zendawest, w mitologji staroytnej i u Arystotelesa. Lud nasz i inne przestrzegaj przed urokami w czasie pieczenia chleba, klecenia masa, jedzenia i tp. Urokowi podlegaj najczciej kobieta w epoce macierzystwa i niemowl do chwili chrztu, albo zbkowania (w Polsce etnograficznej, na Woyniu, Pokuciu na Biaej Rusi). Dlatego matki tak niechtnie pokazuj dzieci swe obcym". Nie tylko ludzie, ale i statek (krowy, konie, winie), a nawet ptactwo w tym stanie (ciel, rebi, prosi, piskl), ulegaj urokowi, zwaszcz pod zachd soca. (Na ziemiach Polski, Rusi i Litwy). Dlatego wieniacy nie wpuszczaj do stajen obcego czowieka, celem ubezpieczenia swego dobytku przed urokami. Wraliwemi na czar wzroku s i roliny (zboe, jarzyna, i;awet grzyby), ktre mog by urzeczone, gdy si je podziwia. Pod wpywem spojrzenia zych oczu popada w stan uroczny zboe, owoce, siano; niezliczonych przykadw dostarczaj ziemie polskie, ruskie i litewskie. (J. Kibort Wierzenia Wisa 1899 XIII 1905 XIX). niwa we Francji zagroone s przez maiivais regard, me udaj si wtedy melony, owoce i zboe, urokowi ulegaj niwa w Austrji i we Woszech, w Kalabrji drzewa figowe. Urokliwe oczy szkodz zasiewom w Szwecji i Norwegji- W Grecji i na Cykladach pod wpywem urokw usychaj drzewa, w Arabji palmy, w Maej Azji nie udaj si winogrona. Pod zem spojrzeniem cierpi owoce i kwiaty w Egipcie i Indjach, u Birmanw i Kabylw, na Gamoa i Tahiti. Urokom ulegaj przedewszystkiem rodki poywienia, kto je spoyje, zasabnie. Lud ziemi Krakowskiej przechowa niektre wierzenia o urokach w jednej z najdawniejszych postaci a mianowicie: przy jedzeniu, od wchodzcego Czowieka obcego", zaleca przesta je, albo przybysza zaprosi do jedzenia." Przybyy za ma odpowiedzie na zaproszenie: Jedzcie z P. Jezusem", albo usi i zje z domownikami chociaby yk strawy", W okolicy Andrychowa gdy wchodzcy do chaty zastanie domownikw pizy jedzeniu, ci zapraszajc przybywajcego, dodaj: Natomy siedli, abymy zjedli, nie d a m y si odegna." Ma to ich uchroni przed urokiem gocia, ktrego akomy wzrok spowodowa moe udawienie, albo jaki uszczerbek na zdrowiu. Najatwiej powiadaj w okolicy Dukli mona kogo urzec podczas jedzenia. Gdy kto wchodzi do domu i zastaje rodzin przy misce, ma powiedzie: Racz Bg egna!" na co mu odpowiadaj: Prosiemy do siebie." Zaproszony go odmawia, a jeeli wierzy w uroki, to przy pierwszych ju sowach podnosi oczy ku powale, a potem spluwa na ziemi, by si jedzcym urok od niego nie dosta. Wieniaczki na Mazowszu niosc mleko, zakrywaj je, aby nie rzucono na nie urokw, ktrym przedewszystkiem robienie masa i pieczenie chleba podlega. Nawet podczas karmienia byda staraj si

234
znakiem krzya ubezpieczy je przed urokiem. Z wierzeniami t e j kategorji spotykamy si na ziemiach pnocnej i poudniowej Rusi, w Czechosowacji, Jugosawji, Francji, Woszech, Szkocji, Irlandji, Anglji i Skandynawji, w wschodnich i zachodnich Prusiech, Rumunji, nawet w Egipcie, Indjach, u plemion Was^aheli i Wakamba, w Nubji, Abisynji, na Borneo, Madagaskarze, Gwinei, w Brazylji i in. Czowiek na p dziki baczn zwraca uwag podczas jedzenia zwierz czyni to instynktowojakby si obawia, eby mu kto z obecnych nie wydar zdobyczy. Wzrok przypatrujcego si spoywaniu pokarmu by podliwy, niepokoi wic sabego. Rzucanie uroku tak tumaczy socjologja w przesd oznaczao pierwotnie rzucanie podliwego spojrzenia, ch posiadania zdobyczy, pokarmu osoby utzeczonego. Czowiek sabszy skadajc w ofierze ciao swe, krew, wosy lub jaki przedmiot wasnoci osobistej, zaspakaja t e m podliwo mocniejszego, umierza jego gniew. Czowiek pierwotny wid ywot ciki wrd cigych zapasw z otoczeniem. Ca uwag i wszystkie siy skupia na zdobyczy, a w chwilach korzystania z niej dra z obawy, a b y mu nie odebrano. Jak zwierz, zaniepokojone przez wroga, porzuca niedojedzony hip, tak czowiek dziki, pozbawia si zdobyczy na rzecz mocniejszego, jada wwczas dopiero, gdy nasyci silniejszego, ktry moe mu jego up odebra. Urok, jak etymologja tego wyrazu (od urzec) wskazuje, oznacza pierwotnie czar so.va (rzec = mwi), pniej jednak przeniesiono na czar wzroku, ktry ma i dzi jeszcze odrbny wyraz (n p. zajrzy, zaziara std werok czyli urok). Oczarowa mona nie tylko wzrokiem, gdy kto majcy brzydkie, niedobre, ze oczy kogo obziera, zaziora, zarze, t j . gdy przenikliwie patrzy, podziwia i zazdroci, ale dosta mona urzeku, uroku, przyroku przez rozmaite zabiegi czarodziejskie, zwane uczynkami, n.p. przez owianie tchem (chuchanie) dotykanie, zaklcie, zadanie jada. Rzuca uroki moe kady majcy oczy uroczne (dzi urocze = pikne), przyroczne, urokliwe, zadawanie za uczynkw naley do zakresu dziaania czarownic (lub czarownikw). Przeladowano je i palono na stosie za te czary i uroki. Aby nie mogy urzec sdziw podczas procesw o czary, stawiano je do nich tyem, co u nas dopiero w roku 1727 przez biskupa Szembeka zostao zniesione". Rozrniamy dwie grupy ludzi posiadajcych moc wyrzdzania szkody swoim wzrokiem. Do pierwszej grupy nale ci, ktrzy to czyni niewiadomie, bez swojej wiedzy i woli, do drugiej czynicy wiadomie. Bezwiednie moe rzuca uroki nawet czowiek uczciwy, obdarzony t wasnoci z natury, a e mimowoli wyrzdza szkody, dlatego czuje si nieszczliwym, nie mogc si tego niebezpiecznego wzroku wyzby. Lud w Radowie wierzy, e uroki rzucaj ludzie, ktrzy si ju z takiemi oczyma urodzili, e gdy na kogo spojrz, to go urzekn. Poza zaprzedanymi djabu ludmi jak np. czarownice, istniej ludzie majce ze oczy, ktre nie z rozmysu, ale mimowoli wywieraj szkodliwy wpyw na otoczenie. Posiadajc nadprzyrodzon wadz w oczach, rzucaj niemi uroki. Do tej drugiej kategorji uroczycieli zaliczmy naszych czarownikw i nasze czarownice, zarwno

235
jak medicmenw hidjan, tekucquam Meksykan, szamanw Nowt j Anglji, namasow Bambarow nad Nigiem, boylyasow Australji, nolyipa Cyganw itp W Mczeninie pod Pockiem godno czarownic, rzr cajcych uroki, zacbow-.je si zwykle w j e d n e j rodzmie, z matk. przechodzi na crki, ktre poddaj si losowi, wiedzc, e niczem nie zdcaj przekona o swej niewinnoci". Najczstsza bywa wiara w urok spowodowany z wol, zawici, zazdroci, w ogle nieyczliwoci. Urocze oczy, jednak zadaj urok niezalenie od dobiej lub zej woli czowieka, wywierajc ",e, szkodliwe skutki. A oczy takie posiada moe nietylko czarownica lub czarodziej, ale kady czowiek, mczyzna lub kobieta. Tak np. kto je groch na czczo, dostaje mocy urzeczenia drugich Zy wzrok moe by wiadomy lub niewiadomy, wrodzony lub nabyty, poredni lub bezporedni. Przy oczarowaniu przypuszcza si najczciej z wol, zy wzrok za zdarza si czsto u ludzi mimo woli, tak go pojmowali i s arozytni, pniej dopiero zaczto przypisywa uczuciu zawici szkodliwe skutki czarw. Oczy uroczne bowiem nale od najdawniejszych czasw do bezporednich czarw duszy. Tnwica we wzroku dusza wystpuje na zewntrz, dniaa bezporednio na tego, na ktrego padnie". Susznie zauwaono, e sia czadw tkwi tu we wzroku setnym (w oczach), a nie w towarzyszcych mu uczuciach zazdroci, niechci, w przeciwnym razie me monaby wytmaczy wiary do dzi zachowanej w przes-iach ludu polskiego e uroki szkodzi mog mewiadomie, mimowoli. Najczciej urzeka czowiek, gdy osob lub rz^cz podziwia, cuduje", dlatego przysowie ydw polskich powiada patrze wolno, aby tylko nie wydziwia". Poniewa podziwienie nasze na widok, dajmy na to, piknego dziecka, obfitego plonu, udanego cineha itp. wyraa si nie tylko wzrokiem, ale take sowem, przeto dziwowanie .->i wzrokiem wywouje zaziory, wyraanie za podziwu sowami urok*. Rn.ce e jednak zacieraj si w umyle naszych wieniakw. Urok, przyroki, lub urzek powiadaj' moe by dwojaki, stosownie do tego, skd pochodzi. Albo od zych oczu osb, ktre samym wzrokiem, m.mowoli, nabawi mog czowieka nieszczcia lub saboci, albo od zamwie, zakl i rnych szkodliwych praktyk czarownicy. Jakie oczy uchodz u nas za uroczne? Zwyczamie brzycki werok" zadaj ludzie o nienormalnym wzroku np. patrzcy z podeba. o renicy niezupenie ok r gej, o mejednako zabarwionych oczach, wyrniajcy si od o t o c z e n i a w ogle niesamowici. Przyrocztienn mieni w Piockiem osoby posiadajcy przenikliwe oczy, w okolmy Brzozowa przygldajcy si z przysonit rk, na Rus. przez okulary albo pomidzy nogami w ty. e uroki rzucaj zezem patrzcy, utrzymuj nie tylko Sowianie, ale take lud w ^eklemDurgu, Siyrji, Fran ;ji, Wioch, Angiji, a nawet Turcy, Cygani i Orangowie na Malace. Przewana cz ludzi, ktrym si rzucanie urokw przypisuje, ma jaki bd lub osobliwy znak w oku, np. niezwykle patrze e zyzem. dzybkie toczenie oczyma, przenikliwy wzrok, podune renice, ktre ludy indoeuropejskie uwaaj za urocze". Swndom: i niewiadomi uroczyciele maj owe znami, po ktrem ich moni pozna, a ktre

236
byo przyczyn posdzenia ich o uroczne oczy. Wystpuje to ju w najstarszej tablicy klinowej, na rozkaz asyryjskiego krla Assurbanipala w 7 wieku przed Chr. sporzdzonej, w ktrej owe urokliwe oczy zwane po akkadyjskusi chul, w tmaczeniu asyryjskiem oznaczaj szybkie, niespokojne poruszenia cz, co jak wiadomo zauway mona u osb w zoci, oburzeniu. W staroytnoci i pniej, za Hippokratesa, Galena takim ruchliwym drcym oczom przypisywano konika w renicy (u nas powiadaj, e maj koza w renicy). Kolor tczwki powodowa rwnie przesdy o urocznych oczach. Na og lud o jasnym (niebieskim) kolorze cz miewa niezwyky lk przed ciemnookiemi. Na Pomorzu, w Rosji pomawiaj osoby z czarnemi oczyma o zadawanie urzeku, w Szwecji i Estonji piwne oczy, we Francji modre, w Turcji i Syrji niebieskie, Hiszpani i Czerkiesi mieni urocznemi oczy o nieokrelonym kolorze, Szkoci jedno oko niebieskie, drugie czarne. W staroytnoci posdzano czarownic, e w jej renicy odbija si obraz odwrcony. (Objaw chorobowy oczu z zamglon rogwk). W normalnym oku widzimy obraz zmniejszony wasnej osoby, std u ludw europejskich nazwa renicy: pupilla (dziewcztko) u ludw wschodnich: czowieczek. Osoby majce plam na rogwce poczytywano w redniowieczu we Francji, Niemczech i in. za czarownice, znaczone przez djaba stygmatem (signum diabolicum). upatrywano w ich renicach obraz psa, kota, aby, koza, samego djaba. O czaiownicach opowiadaj i u nas, co te wytaczano w procesach redniowiecznych jako stygmat szataski, e w ich renicy odbija si kozie albo djabe zamiast czowieka. Ludzie majcy nad oczyma zronite brwi pozostaj w stosunku z nieczystemi siami, jak np. znachory i baby czarownice. Lud na lsku mieni przyrocznym czowieka majcego zrose brwi, nie umiera on mierci naturaln. W Czechach uchodz oni za upiorw. U staroytnych Grekw, Rzymian, w Turyngji, Palatynacie, Styrji, Siedmiogrodzie, na Wgrzech i w Palestynie przypisywano im zadawanie urokw. Ze oczy posiadaj duchy i osoby przeklte, jak niesie podanie o szlachcicu z nad brzegw Wisy, ktry wszystko na ok niszczy, a oczy nawet wyrwane z ciaa nie przestay zabija. Waciwo t posiadaj upiory, bogienki, w ogle istoty nadprzyrodzone, nietylko w Polsce, ale take na Woyniu, Biaej Rusi, Inflantach i in. Oczy ze renicami niezuzupenie okrgemi s przyroczne: na co spojrz, to si nie udaje albo ginie. A posiada t wasno przedewszystkiem pierwsze spojrzenie. Najatwiej dosta mona urokw od osb pci przeciwnej, jako wywoujcej silne wraenia, mniej silne s uroki od zego wiatru" (Wola zgobieska), od osoby zadane przez okno. Urok bywa nastpstwem wszelkiego rodzaju zych wpyww i niezawsze przypisuje si zym ludziom, ale take siom nieczystym. Czsto (w Olsztynku) czarownice oczyniaj" jakie miejsce we wsi, i urok spada na tego, kto go si dotknie. Zdarzaj si wszake ze miejsca bez udziau zych ludzi, a gdy zachoruje, mwi e przelaz przez ze miejsce". Uroki nale do" najbardziej rozpowszechnionych i najczstszych przypadoci dzieci naszych wocian. Rzuci je moe kady w zej

237
godzinie, podziwiajc lub zazdroszczc dziecku, a nawet gdy tylko Spojrzy na nie zym wzrokiem. Kady, majcy zwyczajny wzrok, zdoa urzec czowieka, skoro patrzc na, zazdroci mu lub si dziwuje" nad jego urod czy uomnoci, wad czy zalet. Podziwiajc pikno, zdrowie czy te inne zalety czowieka, zwierzcia, w ogle jakiego przedmiotu rzuca si na uroki, sprowadzajce szkody lub nieszczcia. Sia wzroku wydaje si czowiekowi natury tajemnicz zagadk, dlatego przypisuje mu wasnoci mistyczne, nadprzyrodzone, cudowne skutki. Panuje na kuli ziemskiej przekonanie, e niektrzy ludzie samym wzrokiem wyrzdzi mog szkody osobom, bydu, nawet rolinom, na ktre spojrz. Na Mazowszu utrzymuje lud, e chore oczy czaruj zdrowe, (dzi tmaczy to si zaraliwoci cho roby cz). Pisze o tem w staroytnoci Plutarch, Heliodor i Owidy a w wiekach rednich Petrarka. Wyrnianie si od otoczenia bywa powodem posdzania o uroki Osoby wyrniajce si od swego otoczenia, jako obcy i nieswoi" budz od wiekw niepokj, posdzani bywaj o wrogie, ze uczynki. Lud polski posdza yda (karczmarza) o rzucanie urokw a yd zarzuca gojowi, e najdotkliwiej urzeka (R. Lilienthalowa Wierzenia, przesdy ydowskie Wisa Warszawa 1905). Grecy uwaali Kreteczykw za niebezpiecznych uroczycieli" Plinjusz podaje to o Iliryjczykach, Plutarch o Tebanach a Owidjusz mwi o Telchinach, e zwrokiem swym szerzyli zniszczenie. Lud polski w Prusiech, Rosjanie, Wgrzy poczytuj Cyganw (Cyganki) za uroczliwych. Muzumani posdzaj wszystkich giaurw (niewiernych) o czar wzroku a Sekty sunitw i szyitw zarzucaj to sobie wzajemnie. Wielce rozpowszechnione jest wierzenie, e kobieta miesiczkujca ma ze oczy. Rusini i ydzi twierdz, e od spojrze kobiety menstrujcej na lustro powstawa maj na niem plany". W klasycycznej staroytnoci od jej wzroku ogrki widn lub staj si gorzkiemi. Arystoteles opowiada, e wzrok miesiczkujcej brucze zwierciado. Uzasadnia to Marsilius Ficinus, humanista z 15 w. Paracelsus twierdzi, e taki zwrok wstrzymuje leczenie ran, u Indw niweczy skutek dobrych w tym dniu uczynkw. Na Mazowszu i w Maopolsce niebezpiecznem mieni spojrzenie starych kobiet 4 uwaanych za czarownice. Fryderyk II. utrzymywa, e w tym dniu, w ktrym z rana bab spotyka, bywa urzeczony i dlatego wraca do domu. Lekarz rzymski Pawe acchias pisa w 17 wieku o zabjczym wpywie starych bab, znanych pod imieniem wiedm, na matk i dziecko. Akademja paryska 1739 r. zapisuje wypadek o starej kobiecie, ktra stojc czas duszy przed zwierciadem, wydawaa z siebie trujce soki. Nawet widok albo sp^ iie ksiy wry u nas nieszczcie, a przesd ten waciwy ludom buropy (we Woszech stwierdzony ju w poowie 9 stulecia), nie obcy plemionom z wyspy Samoa, w Siam, Sudanie i in. ma by wywoany urokami, ktre rzucaj duchowni. Na Mazowszu i w Maopolsce, przypisuj ebrakom urokliwo oczu. W Prusiech wschodnich, na lsku, w Czechach, na Rusi, w Austrji, Frankonji, Palatyna:, w Niemczech pnocnych, w Tyrolu, Neopolu, Toskanie, posdzaj ebrakw o czary, darz ich jamun, ale obawiaj si ich zego wzroku. Opowiadaj, e Ma-

238
gorzaa, crka hrabiego z Holandji 1275 r. odmwia ebraczce jamun, za co zostaa przez ni oczarowana. Jeszcze I6l9r. w okolicy Bourges rzuci ebrak uroki na matk z dzieckicm przy piersiach, a w procesie, ktry mu wytoczono, ojca Jezuit, cho go chcia nawrci, mia olepi swoim przenikliwym wzrokiem. Bretaczycy i lud francuski w okolicy Alenson utrzymuj, e niezaspokojeni ebracy zadaj czary i uroki. Kto z ludu angielskiego w drodze napotka ebraka i nie da mu jamuny, tego czeka jaka przykro, co n a j m n i e j zabdzi. W Szkocji ukrywaj przed ebrakami wartociowe przedmioty, by ich nie urzekli, ich urocznych oczu lkaj si na Wschodzie, w Bengalu i Konkanie. Najbardziej rozpowszechnione jest mniemanie, e urzekaj ci, ktrzy przez matk odstawieni od piersi pora wtry przystawieni zostali do ssania. Czowiek uroczny, to jest taki, ktry wzrokiem swym sprowadza na ludzi i dobytek choroby, nabywa t e j waciwoci ju w niemowlctwie, jeeli po odstawieniu od piersi napowrt by do ssania pokarmu przypuszczony (po upywie trzech tygodni, trzech dni i tylu nocy). Przesdy tej kategorji znane s nie tylko w Polsce (Poznaskie, Sieradzkie, Lubelskie, Maopolska) ale take na Woyniu, Ukrainie, Biaorusi, w Rosji, Czechosowacji i Jugosawji, na Litwie, mudzi i otwie, u Niemcw, Szwedw i ydw. W okolicach Krzywicz (p. wilejski) kowal swemi niedobremi oczyma rzuci przyrok na kobiet, ktra z powodu tego staa si zabjczyni swego ma. Kowale od wiekw posdzani bywaj o zadawanie czarw. Na Sycylji mieni ich jettatori. W Abesinji s w powszechnej pogardzie, w Choa czyni ich sprawcami chorb. Urokliwe oczy posiada mog nie tylko ludzie, ale take zwierzta. W Maopolsce i na Woyniu powiadaj, g d y godny pies przyglda si jedzcemu czowiekowi, e czowiek je zbami, a pies lepiami", to znaczy, e poytek z tego jedzenia ma pies, a czowiek wyrcza go tylko w gryzieniu i ykaniu. Gdy pies w Rosji zobaczy kuropatw w locie, ta pada na ziemi. Kobieta brzemienna u Otonisw w Meksyku unika wzroku psa. W redniowieczu wierzy lud niemiecki, i zy wzrok psa podczas pieczenia chleba sprawia, e chleb si nie wydarzy. Pies ma wogle waciwoci zego ducha albo czarownicy, ktre si w niego przemieniaj, a wiar t spotykamy nie tylko na ziemiach polskich, ruskich i niemieckich, ale take w Guernsey, Morvan, Saintonge. Podobne waciwoci przypisuj abie. W okolicach Czarnego Dunajca i Wieliczki utrzymuj, i aba patrzc na czowieka, rachuje mu zby: ile ich porachuje, tyle lat y bdzie czowiek, lub tyo zbw mu wypadnie". Atoli te uroczne oczy psa i aby przypisa naley waciwie zemu duchowi lub czarownicy, przybierajcym posta tych zwierzt. Wszelako niebezpieczny ten wzrok przypisuj ropuchom i abom ktrych lud nasz nie rozrnia Sowianie, Niemcy, Francuzi, Szwajcarzy i t. d. Wiara, e nietylko ludzie, ale i zwierzta wyrzdzaj wzrokiem swym wpyw szkodliwy, jest powszechna i sigajca zamierzchej przeszoci. O zabjczym wzroku, przypisywanym przez lud nasz wom, prawi W e d y indyjskie, Diodor, Aeljan, Pomponius Mela i pniejsi. Plinius, a za nim Galen i inni baj o takim wzroku bazyliszka. Lud nasz, podobnie jak inne w Europie, wierz, e taki bazyliszek rodzi

239
si z jaja koguta (skazanego za to 1474 przez senat w Bazylei na stos). Ze oczy mog sprowadzi mier, jak o tem stara si przekona wierzenie, rozkrzewione po ziemiach Polski, Rusi i Litwy, e umarli otwartemi oczjma wypatruj" ywych czonkw rodziny, pocigajc ich na drugi wiat. Rozpowszechniony na ziemiach Rzeczypospolitej od morza do morza zwyczaj zamykania cz umaremu mia pierwotnie uczyni nieszkodliwym skutki zego wzroku, by umrzyk pozostaych przy yciu czonkw rodziny nie wypatrywa" na drugi wiat. Gdy jedno lub dwoje oczu umarego s otwaite, umiera kto z rodziny, dlatego natychmiast po mierci zamykaj zmaremu oczy, na lsku, Pomorzu, na ziemiach ruskich i Jugosawji.wCzechosowacji, Turyngji, Saksonji, Styrji, Austrji, Francji, Anglji, Woszech i Grecji, w Estonji, na Sybirze, w Kanadzie, na Tahiti, u Karaibw, Dajakw na Borneo, u Battaw na Sumatrze, u ydw i Mongow. e szkodliwy wzrok posiadaj umarli, o tem wspomina juz Beowul, dlatego zamykaj im oczy, aby je uczyni nieszkodliwemi. Nawet taki szczeg, jak kadzenie na oczach pienidzy, aby umary nie wypatrywa" t. j. nie wpdzi do grobu ktrego z krewnych, spotykamy u ludw na tej i tamtej pkuli np. u Chorwatw, u Dajakw na Borneo, u Battaw na Sumatrze. A o staroytnoci tego motywu wiadczy okoliczno, e staroindyjski obrzd pogrzebowy nakazuje pooy na oczy zmarego kawaki zota. Uroki rzuci moe czowiek albo zwierz (bazyliszek) na siebie samego przez zobaczenie si w zwierciadle, albo w wodzie, o czem wspomina Plutarch (Eutelidas) i co upikszyo podanie greckie o narcyzie. Nie tylko u ludw europejskich, ale nawet u Semitw i Japoczykw panuje przesd, dzieci (przed rokiem, albo i pniej) nie powinno patrze si w lustro, w przeciwnym razie traci mow, nabawia si choroby lub umiera. Patrzenie noc w zwierciado jest wzbronione nie tylko u nas, lecz u ludw na obu pkulach, a jako przyczyn podaj zazwyczaj obaw przed zym duchem, mierci, czarami. W epoce Wedw nie wolno byo Indom przypatrywa si w studni, a ksiga praw Manu zakazuje Bramonom uywania zwierciada. Powszechny u ludw aryjskich i innych, np. Koptw i Indjan, jest zwyczaj zasaniania zwierciada przy zwokach, aby dusza umarego me moga si w niem zobaczy," jak to nasz lud motywuje. Tradycja ludowa zakazuje te patrze si na wasny cie, ktry podobnie jak obraz w zwierciedle uwaa za istot duchow, przynoszc szkod lub nieszczcie. Do t e j kategorji zabobonw nale zakazy ogldania si poza siebie, czego przykady spotykamy w staroytnoci, przy ofiarach dla zmarych. Orfeuszowi np. nie wolno odwrci si za Eurydyk. W naszych baniach i praktykach zabobonnych mamy podobne zakazy, powtarzajce si u Sowian, ludw germaskich i romaskich. Ze wszystkich form zabobonu jest wiara w uroki moe najbardziej rozpowszechnion i nastarsz, a zarazem jedn z najszkodliwszych. Wystpuje ona z dziwn zgodnoci u najrozmaitszych, od siebie niezalenych ludw, zupenie samorodnie i trwa od lat tysicy po dzie dzisiejszy na tej i tamtej pkuli ziemskiej. Najstarsze.

240
wiary w zy zwrok pochodzi z Vii wieku przed Chr. si w formule zaegnania przez lud zamieszkujcy przed S e m i t a m i ziemi midzy Eufratem i Tygrysem (zy wzrok nazywa si tu si chul). W starym Testamencie, Talmudzie i Apokryfach przestrzega si przed urokami, pochodzdzemi ze zego wzroku (ain hora), w co ydzi zabobonni do dzi wierz. O zym wzroku wspominaj: staroegipski papyrus z XX dynastji, Zendawesta Parsw i Wedy indyjskie. Wierzenie, e niektrzy ludzie posiadaj wzrok tak nieszczliwy, i na kogo spojrz w zej godzinie, tego przyprawiaj 0 chorob lub mier, upowszechniony by i w Grecji 0aay.aivio) 1 Rzymie (f ascino). Wierzy w nie sam Cicero, przypisujc t szkodliw wasno oczom z podwjn renic. Prawi o nich Plutarch, Edda, Grzegorz z Tours (z 6 wieku) iryjskie formuy czarowania (z 10 w.), prawa decemwirw (z 450 przed Chr.),dekrety Burcharda z Wormacji (f 1024) itp. Rzucanie urokw przez czarownice w wiekach rednich byo jedn z przyczyn mczarni i palenia na stosie nieszczliwych ofiar w caej Europie. redniowieczni lekarze nazywali urok fascinum <z rzymskiego fascino) i przypisywali przeciw niemu rnorodne rodki lecznicze. O czarowaniu wzrokiem ludzi na Wschodzie wspomina Kokocki w Monarchji tureckiej z 1678 r., a przeciw zabobonowi temu wystpuj nasi pisarze wieku owiecenia. Wiara w uroki zasadza si w drobnej jeno czstce na wpywie sugestji oczu, zaobserwowanym i dowiadczonym przez umys pierwotny. Mienic oczy siedliskiem duszy, przypisywano im mono szkodliwego oddziaywania na drugich. Rozpowszechniony na caej kuli ziemskiej przesd, e zy wzrok (ludzi i zwierzt) rzuca czary i uroki, w przewanej mierze opiera si na faszywej konkluzji: Post hoc, ergo propter hoc, stosowanej w logice przedhistorycznej. Wedle tego omylnego rozumowania gdy kto popatrzy podejrzanym wzrokiem na osob, a ta niebawem zachoruje, albo dozna jakiej szkody, wysnuwaj z tego bdny wniosek, e to zy wzrok by przyczyn owej choroby czy nieszczcia. Czowiek, na ktrego przyrok taki padnie, dostaje bolu gowy, nudnoci, wymiotw, popada w senno, omdlenie, febr lub inn chorob. Zwaszcza nage objawy choroby, jak bl gowy, odka, oczu, ziewota" przypisuj przyrokoin. Uroki wywouj te niepowodzenia, przykre przygody wogle, nieszczcia Nie tylko u Sowian, ale u ludw romaskich i germaskich nastpstwem urzeczenia bywa stan chorobowy: bl gowy lub odka, czste ziewanie, trzsienie rk i ng, brak apetytu, a to zarwno u ludz jak u byda. Uroki dziaaj nie tylko na funkcje fizjologiczne, ale take na stany psychiczne, wywoujc u ludzi i zwierzt smutek, przygnbienie, anormalne zachowanie. Rzuceniu urokw przypisuj wieniacy rne niepowodzenia, nieszczliwe wypadki,pijastwo, kalectwo, zbrodnie i samobjstwa. i
wiadectwo zachowao

Medycyna redniowieczna i nowoczesne lecznictwo ludowe znaj trzy sposoby poznawania, czy chory dotknity zosta urokiem: 1) zapomoc symptomatw choroby, 2) drog procedury magicznej, 3) przez amulety. Z symptomatw, sucych do djagno^y, wymieniam bl gowy lub brzucha w Mao- i Wielopolsce,w Lubelskimi Chemskim powiecie, na Woyniu i Biaej Rusi, ziewanie na Podhalu,

Potwr jednooki t. z. Cyklop,

Glista ludzka (a d)

Wszy Cod 1 5)

Rozpadajcy si rak przeyku.

Z Instytutu anatomji patologicznej Dr. Witolda Nowickiego, prof. uniw. lwow.

211 w Czechach, u Sowiencw, Rosjan i Niemcw, na wyspie Lesbos, u ydw w Polsce i Palestynie. Gdy uroki napadaj" na bydo, przestaje ono je, drzy i przewraca si", krowy nie doj si albo mleko ich psuje si lub cina (w Maopolsce, Prusiech, na Rusi i Litwie). Bydo drzy t pada w Czechach i Niemczech, chudnie i smutnieje w Palatynacie i Siedmiogrodzie, a kury w Bourgogne padaj. Z procedur magicznych na czoowe miejsce wybijaj si prby z w glera. Wypadaj one zazwyczaj dodatnio, wykazuj bowiem, e chory zosta urzeczony a w takim razie owa prba, podjta w celach djagnozy, suy zarazem jako rodek leczniczy. jak si poznaje czy czowiek lub zwierz ulego urokowi? Wychodzc z zasady, e urok jest nastpstwem czarw, stwierdza si istnienie uroku sposobem czarodziejskim. Rozrniaj dwa typy tych czarodziejskich czynnoci, jeden prostszy, stwierdzajcy stan urokliwy, drugi bardziej zoony, wykrywajcy sprawc urokw. Pierwszy sposb polega na wrzuceniu do zimnej wody rozarzonych wgli, w liczbie 3, 9, i trzy dziewici", liczc w spak, albo mwic: nie jeden, nie dwa, nie trzy itd. albo wreszcie zaczynajc od 9 a koczc na 1. Jeeli wgle ton, to chory jest urzeczony, jeeli pywaj, to z innej przyczyny, albo: tonce wgle dowodz urokw rzuconych przez kobiet, "pywajce wgle urokw od mczyzny (W Maoi Wielkopolsce, na Podhalu, w powiatach na p ruskich: przemyskim i chemskim). Czesi i Chorwaci poczytuj dziecko za uroczne, gdy wgle padn na dno naczynia z wod. Bugarzy rzucaj na wod 5 wgielkw, gdy one pync, wydaj bombie, suy to jako dowd urzeczenia. Wosi w Treviso i Belluno rzucaj trzy arzce wgielki na wod, gdy one pywaj, uznaje si dzieci za przyrokliwe. Spadajce na dno trzy arzce wgle wiadcz i w Niemczech (SachsenMeiningen), e chory dosta uroku. Miejsce wgli zajmuj drewienka lub dba, kosy, jaja i tp. Bardziej skomplikowanym sposobem stwierdzenia urokw jest rzucanie do wody po 3 kawaki chleba i wgli, jeeli chleb tonie, to urok rzucia kobieta, jeeli za wgiel tonie, to mczyzna jest sprawc owego cierpienia", jeeli zatonie wgiel i chleb, to uroki s miertelne". (Maopolska - Kujawy Sieradzkie Krakowskie Nad brzegami Lechu, w Apeninach i in.) Jeeli chory nie domyla si, kto go urzek, udaje si do wra, a ten uywa nastpujcego sposobu, aby dowiedzie si, od kogo by urzeczony: Wrzuca w garnek, napeniony wod zdrojow, trzy okruchy chleba ranego i tyle kawakw wgla, a z tego, co na dno pjdzie, czy chleb oznaczajcy niewiast, czy wgiel mczyzn, wyrokuj: niewiasta czy mczyzna rzuci urok. W pierwszym razie doradzaj ocieranie spodniami, w drugim razie spdnic. Tak samo byczkcm, ogierom, baranom i tp. wycieraj krzye porciakami, jawkom, klaczom, jagnitom kieck. Szlachta w powiecie poskim odczynia uroki podobnie jak chopi: puszczaj wgle na wod, obcierajc twarz koszul (mczyzn koszul kobiec, kobiet koszul msk). Aby si przekona, czy choroba w istocie pochodzi od urokw, wrzuca si arzce wgle do owiconej wody, jeli lec na d, uroki s przyczyn choroby, jeli wgle pywaj po wodzie, nie ma urokw. Gdy zachodzi wtpliwo,
-Uzdrowienie ludu" la

242 kto zada urok, dla dowieuzenia ..i bior w Potkiem sitko i na kiju, o ile monoci najszybciej, w powetizu niem obracaj. Jednoczenie wymienia si nazwiska podejrzanych przy ktrem sitko spaonie z kija, ta osoba sprowadzia nieszczcie. Jak choroby wywoane urokami s natury magicznej, tak i rodki lecznicze, przeciw nim uyte, maj rwnie magiczny charakter. A zajmuj s: t a k n m leczeniem czarownice i gularze, ktrzy umiej chorob zada" i j odczyni". Nasza medycyna ludowa, wyrosa z wiary umysw pierwotnych, uwaa zgodnie z ni za sprawcw chorb ze duchy czyli demony, ktra odpdza si rnemi sposobami i rodkami. Do najpowszechniejszych zalicza si zelazo, ktre przeciw nim jest uywane. Dubroczynnych wpyww elaza dowiadcza lud od kolebki a do mierci. Siekiera jest rodkiem ubezpieczajcym od wszelhego za. Wkadajc po raz pierwszy now koszul, trza bez (przez) rozporek przepuci, aby spady na ziemi, n i wgiel z ogniem, a wtedy osobie w tej koszuli urokw ju nikt me zada" (Lubelsk e). Przedmiot, znaleziony na drodze, ka w okolicy Lublina przepuci przez o^ie" i dopiero wtedy zabra do domu. W ogniu oczyszcza si odnalezion izecz z niebezpiecznych wpyww z e g o . Nz oczyszczony w ogriu jest niebezpieczniejszem od zwykeko noa narzdziem przeciwko urokom. Od zego spojrzenia, szczeglnie] n ebezpiecznego u starych kobiet, mona si uchioni w ten sposb e zachodzi si je z tyu, i za ich plecami palcem lewej rki kiwa si trzy razy, nie mwic ani sowa. Jest to widocznie zagroenie zemu. (Dziadowo). Lud nasz me gardzi te takiemi rodkami, jak ajanie i bicie celem odstraszenia choroby z urokw (Kalabria, Nordhumerland, Chateaudun, Estonia, Egipt, Hebrydy). Amulety i grzechotki, ktre daj nasze wieniaczki dzieciom do zabawy, rne wieedeka brzkadla przy pasach paroDczakw krakowskich i na uprzach koni, dzwonki przy sankach i na szyji krw, suyy nietylko za ozdob, ale take za ochron przed urokami, co zauwaono u ludw pierwotnych i historycznych na Wschodzie. Turcy i mieszkacy Pendabu nakadaj na kom pstr uprz przeciw zemu wzrokowi, to samo czym Kirgizi i Indowie. Aby nikt nie urzek jarzyny, kad na kiju ajno, aby obrzydzi widza i wzrok jego uroczny od jarzyny odwrci. Te i tym pedebne rodki ochronne przeciwko czarom, urokom w ogle zym wpywom maj na celu odstraszenie zego ducha, ktry n.ebyle czem daje si odpdzi. Uroki, jak w ogle choroby i wszelkiego rodzaju czary, mona odpdzi zaegnywaniem, a rodek ten znany jest ludom wszystkich stre^ na najniszych szczelbach uspueczniema i u progw cywilizacji. Oczy u r oczne tj. rzucajce urok, dostaje przynajmniej na jeden dzie kady, kto wstawszy z ka nie myje si. Aby go wyleczy, odmawia si nad nim nastpujce wiersze, ktre zaegnywacz z Rembowa skierowuje do w. Otylji, patronki od bolu oczu: wita Oylija trzy creczki miaa, Jedna praa, Diuga haftowaa, Trzecia urok odczyniaa.

243
Wymawiajc powysze sowa nad narzeczonym, bierze zaegnywacz(ka) skrzel tj. po od odzienia i okrciwszy ni na wszystkie strony jak gdyby praa bielizn obciera chorego, w kocu odmawia: Zdrowa Maryjo (Rembw). Podobne, moe nawet pierwotniejsze, zaegnywanie urokw zachowao si w Magoszczu: wita Otylija, trzy crki miaa: Jedna przda, (tu zaegnywaczka zwija swj fartuch i jeden fad) Druga motaa (tu zwija drugi fad) A trzecia urok (zwija trzeci fad) witym odczyniaa. Po wymwieniu ostatnich wyrazw zaegnywaczka rozwija niespodzianie z szelestem fady. Zaegnywanie od u r o k u w okolicy Radomia poczyna si od wy wiedzenia, kto urok rzuci: Jeli biaogowski (urok), id pod czepiec, Jeli panieski, id pod warkocz, Jeli chopski, id pod obcas, Jeli panetny, id pod ziemi. Po odmwieniu modlitwy (Zdrowa Marja) mwi: wita Otylja trzy crki miaa: Jedna przda, druga motaa, Trzecia trzy dziewicioro urokw odmawiaa... Poczem lekarka odmawia znw trzy Zdrowa Marja, ktre ofjaruje do Matki Boskiej, do Przemienienia Paskiego i do w. Otylji", patronki od urokw bolenia. W Posowicach odnosz zamawianie do w. Zofji: wita Zochfija trzy creczki miaa: Jedna praczka, Druga szwaczka, A trzecia po wiecie chodzia, uroki odczyniaa. Odczy-e panieneczko i temu czowiekowi grzesznemu. Jeeli chopski urzek, wle-e pod szafk, Jeeli panieski urzek, wle-e pod warkocz, Jeeli kobiecy urzek, wle-e pod chustk. W kocu odmawia gularz do trzeciego razu Zdrowa Marja. Zamawia si te nastpujc formu w postaci legendy: Sza Mateczka Boa przez las, spotka j Pan Jezus i zapyta: Gdzie idziesz Matu'o droga? id do tego N. N zaegna trzy razy dziewi uroki. Id tam i zaegnaj moc Bosk, Syna Paskiego i Ducha w. i witej ewanielji. Amen, Amen, Amen. Urok tak si odprawia" w ukowcu mazowieckim i Zo'yni:Po przeegnaniu czowieka, ktry urzek dosta, mwi si: Jeden ci urzek, a trzech ci odrzeka: jeden Bg Ojciec, drugi Syn Boy, trzeci Duch wity. Zamwienie to ponawia si trzy razy i za kadym razem spluwa, poczem potrzykro oblie jzykiem czoo i wytrze obrbkiem od koszuli, koczy si wezwaniem Matki Boskiej. Wypdzenie urokw zapomoc zaegnywania naley do najskutecz-

244
ieiszych rodkw lecznictwa ludowego, dlatego taka ich obfito na ziemiach Polski. Przywiod jeszcze jeden przykad: W imi Ojca i Syria i Ducha w. Amen Uroki, uroki I jestecie od Pana Boga zesane. Z kogocie postanowione? Od kogocie zesane? Czyli z kobietyidcie pod panety. Czyli z dziewkiidcie pod wieniec. A jak z chopa, idcie uroki pod oboki". Wymwiwszy to szeptem, trzeba jeszcze trzy razy powtrzy nastpne zaklcie: Matko Boska bd przy pomocy, daj zdrowie! U.oki, uroki! odejdcie od piersi, idcie z Bogiem pod oboki." e te i tym podobne zaegnywania pochodz z odlegej staroytnoci .wiadcz pokrewne formuy u wschodnich ludw. Znachor lub znachorka, trudnica si zamawianiem, zaklina zazwyczaj w imi Boe, Trjcy w. Naj Panny, Chrystusa Pana i witych, ktrych pomocy wzywa przeciw zym duchom, sprawcom choioby. Stara si te pozyska owe duchy rnemi sposobami: prob lub grob, a nawet wprost wypdzeniem. Otu przykad zaegnywania byda na Mazowszu: Aby ochroni oczarowane bydl od szkodliwych wpyww urzeku", odmawia s ; nad niem Oicze nasz z opuszczeniem sowa: Amen. Poczem powtarza si do trzeciego razu nastpujc formu: Rosa spada z nieba na ziemi Jak ta rosa znika, znika, rozwiaa si w powietrzu, tak niech zniknie ten urok i rozwieje si w powietrzu. Po odmwieniu tych sw egna si krow krzyem w. i dodaje Amen. Jak dowodzi nazwa niemiecka urokw (Beschreien, albo Berufen) i rodek przeciw nim uywany (Unberufen, albo Unbeschreien), przyp-sywano t chorob demonowi, ktrego germaski Medizinman odpdza od chorego krzykiem czy gonem woaniem przy pomocy jakiej formuy, a czynno ta naley do najstarszych, najprymitywniejszych rodkw terapcutyki ludowej. Uroki u wszystkich ras mona zaegna lub zakl ywem sowem, ktrego moc czarodziejska sawi ju hymn staroindyjski z przed ptrzecia tysica lat. U rozmaitych ludw mamy rne, cho w gwnych zarysach do siebie podobne zaegnywania a na kad chorob uywa si innej formuy, co wskazuje na dugie wieki ich ycia. Formuy te im starsze, tein s bardziej zoone, z postpem czasu staj si krtkiemi i niezrozumiaemi. Oto przykad zamawiania ydowskiego w tmaczeniu na jzyk polski: Zaklinam was uroki, jakiemikoiwiek jestecie, bd urokiem chopca czy dziewczcia, urokiem mczyzny czy niewiasty, ktre sowem lub wzrokiem urzeky (tu wymieniaj imi urzeczonego dziecka i jego matki), ebycie uroki odbiegy od jego czonkw i y jego". Podczas zaegnania tego trzyma si w rce chustk, ktr dziecko przedtem na gowie nosio, na zakoczenie odmawia si psalm 91. Uroki i czary mona wprost zdmuchn, a rodek ten na najniszym stopniu stosowany bezporednio, z postpem kultury spad do znaczenia czczej formuki. W Australskiej kolonji Victoria medicmen tyle co nasz czarownik dmie na ciao brzemiennej, by j uchroni od czarw i zapewni szczliwe rozwizanie. Najprostszym i zapewne najpierwotniejszym sposobem usunicia szkodliwych skutkw uroku jest starcie go. Jeeli chory domyla si, od kogo zosta urzeczony, to ma z ubrania sprawcy choroby wzi kawaek szmaty i trzykrotnie splunwszy, starannie wytrze nim zbolae miejsce,

245 a urok po zamwieniu przez chorego trzech Zdrowasiek" niezawodnie ustpi. Rone s sposoby odczyniania urokw. Do najpierwotniejszych naley obcieianie lub oblizywanie czoa, w ogle cncrego miejsca, poczem si spluwa czyli wypluwa w urok na wszystkie cztery strony, a dla tem pewniejszego skutku, powtarza to si trzy razy. W celu zabezpieczenia si pizeciw urokom, wieniaczki od Gdowa na wychodnem z domupowluwai palce ao trzeciego razu. obc*erajc niemi rwnie po trzykro czoo. Powszechny w Polsce panuje zwyczaj, ze spogldajc pierwszy raz na dziecko, spluwa si trzy razy i mwi: Na psa urok! A tem zaklciem przenosi si uroki na psa. Dobrze, te poplu paznokcie i trzy laz niemi otrze oczy urzeczonego. lina ma wadz oczyszczajc. Liatego aby si ustrzec przez cay dzie od urokw, kobieta wiejska (z Zabrzeza), pluje po trzykro rano na doek (doln cz koszuli) i trzy razy nim po czole pociera. Kto zas dostanie urokw, ma jeszcze po tein opluciu powiedz ; e: Jeden urzek, trzech odrzecze" i przeegna s;, a po tem zaklciu uroki zczezn. Spluwanie leczy te choroby wynike z urzeczenia. Sam tego dowiadczyem na sobie opowiada K- W. Wjcicki w Przysowiach narodowych Warszawa 1S39 Gdy byem saby, eden z wieniakw przy odmwieniu pewnych formu tajemnych, wokoo mme oplu z emi dla odpdzenia tej cnoroby. Nie chcc urzec dziecku, w oglnoci osobie iub rzeczy pierwszy raz widzianej, naley spojrze w gr i splun. e lina i spluwanie ma wpyw nie tylko na uroki, ale w ogle na duchy, wiadczy przysowie polskie: Flu na mar!" Przysowie to bierze pocztek z przesdu powszechnego, e spluwanie moe duchy odegna od osoby. Tych samych albo podobnych sposobw uywa si, aby cdczynic uroki zwierztom lub rolinom. Jeel. np. winie nie chc re, io zapewne jc kto urzek, dlatego pluje s. do cebrzyka i miota si robi nad nim krzy, co ma odpdza uroki. Go zwiedzajcy w Ar.d.ychowie stajni lub obor, winien, nim spojrzy na bydo, splun trzy razy na ziemi u progu stajni, raz przed siebie, nasipnie w praw i lew stron i powiedzie: Na psa urok" lub .Bez uroku" (Nieuroki). Ina czej mgby swoim zym wzrckier.i uizec bydo, ktre stracioby mleko lub wygldao chude, a gadzina niczegoby si me dochowaa. Gdy kura jest dzika, nie siedzi na grzdzie i me da si chwyci pluje jej gadina trzy razy pod skrzyda, mwic: Bd askawa! Zwierztko (szczeni, rebi, ciel itp.) podziwiane zdycha, d tego przy rodzeniu si malestwa spluwa si na n.e po trzykro i mwi: Na kota suchoty", Na psa uroki"!Jeeli bydlciu patrz w zby, aby si przekona, ile ma lat, spluwaj mu po trzykro na pysk, aby nie dostao urokw. Wrona jeeli zakracze nad kim, to chcc odwrci to nieszczcie od siebie, spluwa si trzykro. Gdy ko lub krowa otrzepuje si, to znak, e zdrowe bdzie, bo otrzepuje s i z b i e d y " r wtedy gospudarz, mwic mu zdrw!" spluwana ziemi, abywszelkie nieszczcie, co ie ma spotka, spyno na ziemi". Dk odwrcenia grocego nieszczcia dc trzeciego spluwa si .azu (Tarnowskie). Pierwszego kwiczo_ uowionego w sida, zrobione na Bo

246
Narodzenie, dla szczcia powinno si oplu. (Kieleckie). Przeciw urokom posuguje si lud nasz lin, oblizywaniem i pluciem, ktre skutkom czarw zapobiegaj albo je lecz. W Mao- i Wielkopolsce, n a Mazowszu, w Lubelskiem, oblizuj trzykrotnie, spluwajc za kadym razem" czoo, oczy w ogle twarz osoby, na ktr rzucono urok. Podobny zwyczaj istnieje na ziemiach Rusi, Czecho-Sowacji, Litwy. Urzeczonemu dziecku matka zlizuje czoo po trzykro, poczem spluwa to poza siebie. Lud w Styrji zaleca przeciw urzeczeniu zlizanie prawego i lewego policzka dziecka. W Irlandji pomazuje si lin czoo urzeczonego, albo ssiedzi napluj do naczynia a znajduje si w niem lina uroczyciela i temi plwocinami smaruj osob lub zwierz w stanie uroczenia. Krow urzeczon, niemajc mleka, opluwaj w Szkocji albo daj jej oplute ziarna jczmienia, a przychodzi do zdrowia. Uroczyciela na Korsyce prowadz do urzeczonego dziecka i ka mu naplu w usta, aby byo zdrowe. Gdy obcy chwaleniem dziecka greckiego rzuci na nie uroki, ma je przed odejciem oplu, aby odczyni urok. W staroytnej Grecji stare kobiety zlizyway czoo urzeczonego dziecka jzykiem. Petronius i Plinius przytaczaj przykady leczenia nastpstw zego wzroku pomazaniem lin. U Hebrejw byo tak powszechne uywanie liny jako rodka leczniczego, e midzy czynnociami, zabronionemi w sobot, wymieniono wyranie pomazywanie powiek lin. Gdy plemieniec z Ungoro i Ugandy (krajw pooonych u rde Nilu) zje potraw, na ktr czarownica rzucia uroki i z tego urzeczony dostanie silnych boleci, odszukuj czarownic i zniewalaj j oplu go po trzykro a boleci ustan. Wiara w uroki panuje nie tylko midzy ludem, ale take wrd szlachty, zwaszcza zaciankowej. A ulegaj im nie tylko ludzie, ale i zwierzta, a nawet przedmioty martwe. Wystarczy podziwienie ze strony ssiadki, aby u r z e cielta, indyczk lub kur. Szlachcianka, nie chcca by pomwion 0 rzucenie uroku, zobaczywszy po raz pierwszy pikne gsita, mwi: Na psa uroki, ale gski to si pani piknie chowaj". Przyczyn urokw bywa najczciej chciwe wpatrywanie si lub zdziwienie. Dlatego szlachcianka, by nie urze krwce, przypatrujc jej si uwanie, pluje do trzeciego razu w stron bydlcia. Zmywanie przyroku wod naley do najdawniejszych i czsto uywanych przez nasze wocianki rodkw. .Posuguj si nie tylko przeciw urokom ale i innym chorobom biec wod.z ktr one nijako spywaj. Daje si z niej pi, oblewa ni lub kpie w niej, leje poza siebie, itp. Nasze wieniaczki, podobnie jak kobiety wiejskie innych krajw, myj si i pij wod, do ktrej wrzucono wgle, pienidze 1 tym podobne przedmioty. Wiadomo, jak wane znaczenie w wierzeniach i w lecznictwie ludowem ma woda bieca, zabiera ona urok, wogle chorob razem z przedmiotami do niej rzuconemi. W tym celu zmywaj nietylko gow chorego, ale te twarz, rce i nogi po 3 razy wod, w ktrej si zaparzyo ziele czycowe i jeeli pyn po niej czarniawe szmateczki (osad), mwi, e to pywa w przyrok, ktry zosta zmyty. Lustracja zapomoc wody odbywa si nastpujcym sposobem: Wr albo wrka obchodzi izb trzy razy do koa, w rku majc garnek w wod, s aje potem przy kadym progu, a ma by ich trzy i zamki u drzwi trzy razy wod pociera, pod-

247
chodzi do komina i tu mruczc co pod nosem i przychylajc po trzykro naczynie, wody z niego potrosze ulewa. Wreszcie podaje naczynie z wod urzeczonemu, ktry pociga do trzeciego razu, obmywa si t wod i obciera wasn koszul. Po tym procederze i zmwieniu przez chorego trzech Zdrowa Marjo do Przemienienia Paskiego, urok us'puje. Albo rzucaj trzy rozpalone wgle do wody z prdu t. j. naczerpnitej z rzeki i egnaj kadym wglem trzy razy chorego, poczem myj go t wod, cz jej wypija sam chory, reszt za wylewaj przed domem mwic: Niech si wtedy ta szkoda stanie, kiedy si ta kropla z kropl zejdzie." Poczem garnek przewracaj do gry dnem i dopiero wtenczas go bior, skoro urok zosta odczyniony. Lud nasz utrzymuje, e urok naley natychmiast ugna (zaegna) czyli odczyni. Zaegnanie pojedyczego uroku jest atwe, 0 wiele trudniejsz jest sprawa z potrjnym i dziewiciorakim urokiem. Chcc usun ze skutki takiego uroku, trzeba na niego w ten sposb nastroi: Id do wody biecej, zwanej poprdow, a wcignwszy w siebie powietrza, wymawia si jednym tchem dziewi razy: Trzej ci urzekli, trzej ci uzdrawiaj", po przeegnaniu wody nabiera si jej nieco do garnka, ktrego otwr musi by zwrcony w kierunku biegu rzeki. Aby si za przekona, kto rzuci urok, dobywa si z wody kamyczek i wrd sw urzek ci chop", wrzuca go do garnka, a zstpiwszy nieco niej za prdem wody, wrzuca si drugi kamyk i mwi: urzeka ci baba", wreszce niej wody wrzucajc trzeci kamyk, wymawia: urzeka ci dziewka". Poczem patrzy si, czy za wrzuceniem kamyka woda nie zapieni i kiedy, czy przy oznaczajcym chopa czy te bab lub dziewk. Na tej drodze dowiaduje si chory, kto urok uczyni, aby go odczyni, pije chory wody do trzeciego razu, obmywa ni twarz i odwrotn stron koszuli obciera, reszt za wody z kamykami wylewa przez gow, za siebie. Aby zdj uroki (w Jamierzu pow. Sanocki), nabieraj do skopca wody w miejscu, gdzie si trzy potoki schodz. Nastpnie tuk kamie, wzity z polewanki, w kawaki a uoywszy je w trzy kupki, Kolejno je do wody w skopcu rzucaj. Gdy pierwsza kupka zakipi", urok pochodzi od wiatru, gdy druga od mczyzny, a jeeli trzeciaod kobiety. Majcy urok zmywa wod ze skopca twarz, rce 1 nogi trzy razy, popija wody ze skopca i trzy razy w t wod spluwa. Obciera si potem odzie z lewej strony, aby za kto inny urokw nie dosta, tylko wrona zjada ze som, wylewaj t wod na strzech, a uwolniony od uroku ucieka do izby, nie ogldajc si. Aby zmy uroki, wrzucaj le do garnuszka z wod arzce si wgle, wod t obmywaj trzykro twarz i oczy choremu, a potem wylewaj j pod trzy wgy jego domu- Po tej czynnoci chory zasypia i budzi si zdrw (Ropczyce). Do sympatycznych rodkw ieczenia urokw naley odczynianie zapomoc rozpalonych kamieni narzuconych do wody, ktr wylewaj na konewk, przewrcon d r e m do gry/ Wod t obmywaj urzeczone czci ciaa po trzykro, a czem bardziej wrej" (wr) owe kamienie rzucone do wody, tem cisze s uroki. Oto jak si w okolicy Brzozowa odczynia zadane uroki (zaziora): Do szklanki zimnej wody wrzuca si biako z wieo 'ozbitego jaja i patrzy, co si z owego biaka z wcdy utworzy ab

248

pozna przyczyn uroku. Jeeli np. odczyniajca zobaczy co podobnego do koguta, kae go schwyta, uci mu pir ze skrzyde i okadzi niemi urzeczonego. Przedtem za musi chory napi si nieco wody ze szklanki, do ktrej wlano biako, reszt wody obmy twarz i zje usmarzone pozostae tko. Po wrzuceniu jaj, arzcych wgli, chleba albo innych przedmiotw do ywej" wody, nienapocztej" albo z prdu", odczyniajc wod t zmywa si urzeczonemu twarz, skronie, oczy, piersi lub pulsy. 1 urzeczonemu bydlciu obmywaj eb, zalewaj oczy, lub kropi je - jak w Krakowskiem urzeczon osob. W kocu daj urzeczonym tej wody do picia, a reszt wylewaj w kty, na wgy, lub ocap chaty, w piec, na mietnisko (miejsca owicone), w rzek, aby uroki poszy za wod", w pole albo tam, gdzie nikt nie chodzi. Z obrzdem tym spotykamy si w Wielkopolsce, na Mazowszu, Kujawach, w b. Galicji, na Woyniu, Czerwonej Rusi. Pojc lub obmywajc urzeczonych na Biaorusi, przelewaj t wod przez piercie lubny, otwr pieca, kdki i tym podobne elazne przedmioty. Uroki odczynia si zwierztom, podobnie jak ludziom, z t rnic np. e ludzie pij wod uywan do odczyniania, gdy zwierzta ni si po trzykro oblewa, poczem je ociera koszul. Kto na widok piknego byda dziwuje si, moe rzuci na nie uroki, dlatego gospodynie chcc temu zapobiec, popluwaj bydu po trzykro do wody, zazwyczaj przed pojeniem. W tym celu zakrapiaj nowo kupionemu bydlciu oczy lub zlewaj je pomyjami. Wyprowadzajc bydl na jarmark, wocianka ruska opluje je trzy razy, ocierajc lew stron koszuli, aby go kto nie urzek. Przechodzc przez rzek, zakrapiaj mu oczy, dla zabezpieczenia od uroku. Po przepiciu i wypaceniu przez kupca gospodarzowi rogowego (przy zakupnie byda) lub kopytkowego (przy kupnie koni), wprowadzajc kupione bydl do stajni, oblewaj mu gow wod do trzeciego razu. Jeeli si otrzsie, bdzie si chowao, w razie przeciwnym nie bdzie si darzy. Zapalenie wymienia lecz nastpujcemi rodkami mistycznemu Nabiera si po trzykro wody rzecznej w skopiec, tyle razy przynosi do stajni krlewskiej i tylekrotnie obmywa wymi pian rzeczn. Aby zabezpieczy bydo od uroku, zakrapiaj mu oczy, gdy przeprawi je przez pierwsz rzek. (Jawornik). Wyprawiajc je na sprzeda, kropi wicon wod, lub te gospodyni popluje je trzy razy i ociera lew stron koszuli, a parobek rzuca mu pod nogi gar mieci, aby je dobrze sprzeda (Osieczany). Bydl kupione kropi w Zakopanem wod wicon, aby nie pad na nie urok", zwaszcza gdy wiele ludzi patrzy jak je przyprowadzaj. W Iwoniczu gdy przyprowadz wini, oblewa j wod do trzech razy przez gow kobieta, a parobek gdy wchodzi ko lub w, przyczem gospodarz spluwa trzy razy, mwic: ,.Na psa uroki"! Gdy krow latujc prowadz do byka, daj jej chleba z zielem wiconem i kropi wod owicon trzy razy a przeprowadzajc przez rzek, rwnie pokrapiaj, aby uchroni j od urokw. (Korczyna). Nasz lud zabobonny uywa do dzi wody wiconej w celach nie majcych nic wsplnego z religj katolick w duchu lustracji pogaskiej. Ju synod prowincjonalny 1248 r. odbyty, karci uywanie do czarw i zabobonnych

249
praktyk wody chrzestnej". W redniowieczu obmywano urzeczonego osobnika potrzykro wod czerpan w milczeniu z rzeki, i wierzono, e choroba spywaa z wod. Wieniaczka na ziemiach ruskich naczerpie wody z rzeki o wicie, w gbokiem milczeniu, wrzuca w ni n, trzy razy po dziewi okruszyn soli i wgle a odmwiwszy zaegnanie, pokrapia osob urzeczon i daje jej troch tej wody do picia. Gdy matka u Sowakw przekona si, e dziecko jej urzeczono, idzie z niem na cmentarz, dotyka dziewiciu grobw, uszczknie z nich gar trawy, wrzuca do kipicej wody i kpie w niej dziecko. W Turyngji obmywa si urzeczon krow albo kropi si j wod, w ktrej gotowano ziele conyza caerulea. Do wody, czerpanej w rzece z prdem", rzucaj w Schasburgu 9 dziebeek, lub drewienek i po wygotowaniu obmywaj ni potrzykro w krzy" czoo urzeczonego dziecka, przyczem zamawiaj je temi sowy: Jak ta woda spywa, tak niech ci uroki zczezn", co powtarzaj trzy razy, poczem daj dziecku dziewi wspak liczonych kropel tej wody do picia. Urzeczony w Szkocji bywa nagle oblany wod, daj mu jej trzy razy do picia, a u ; oda ta ma by czerpana przed wschodem soca z potoku, w tajemnicy i pod wezwaniem Trjcy w. Oczarowan zemi oczyma krow w Belluno poj tajemnie o pn o c y , albo przed wschodem soca, wod zaczerpit pod koami myskiemi. Osob urzeczon w Albanji kropi wod zaczerpnit w milczeniu, w ktrej zanurzaj pokrzyw. Oczarowane zem okiem bydl kropi wod czerpan z trzech rde, aby tym sposobem potrjnie wzmocni skuteczno wody. Urzeczone w Syberji dzieci umywa si w wodzie, do ktrej wrzucono dziewi szczypt soli i opluwa si je zamawiajc sowami: Uroki z cz ulatujcie na pustyni"! Poczem wod t obmywaj zawiasy trzech drzwi. Cyganie na Wgrzech id przed wschodem soca do rzeki, zaczerpi wiadrem wody do trzeciego razu i wrzuciwszy do niej chleba i popiou gotuj, poczem obmywaj t wod urzeczone dziecko i proceder t e n trzykrotnie ponawiaj. Cyganka (w Siedmiogrodzie) idzie z urzeczonem dzieckiem nad rzek a skoniwszy jego gwk najbliej wody, zamawia je temi sowy: Rzeko, rzeko, py! Dzieci, patrz na d i w gr, Ile wody przepywa przed tob, Tyle niechaj ma w oczach Ten, ktry ci temi oczyma urzek. Oby dzi jeszcze si zapad. Gdy dziecko ydowskie w Jeruzalemie dostao suchot z urzeczenia, id z niem kobiety w poudnie na rozstajne drogi i kpi tu dziecko w wodzie zaczerpnitej pod koem myskiem, poczem wod t wylewaj na rozstaje. Oczarowanego przyrokiem w P e n d a b i e uderzaj gazi drzewa mango i kropi wod, w ktrej kowal zanurzy kilkakrotnie rozarzone elazo, w Senegalu chcc osabi skutki zego wzroku, zanurzaj gow w wodzie. Prorok Mohamed nakazywa urzeczonego i urzekajcego umywa wod, ktra uroki niszczya.

250
W staroytnoci myto si w tym celu wod, w ktrej moczono dziki szparag. rodek ten ma pochodzi z czasw barbarzystwa. W pogoni za zdobycz i woda miaa by skuteczn ochron, za wod czu si bezpiecznie czowiek i zwierz przeladowany. Std w przeytkach wierze odgrywa wn rol woda, ktra oczyszcza zobojtnia czary i chroniod urokw. Obok wody zajmuje ogie w kadej postaci wane miejsce w terapji urokw. Do najczstszych praktykowanych przez lud nasz odczynianiem, naley okadzanie osoby, zwierzcia domowego lub w ogle przedmiotu oczarowanego wzrokiem. W ziemi Krakowskiej okadzaj urzeczonego wosami tego, ktry rzuci urok. Z czarw, uywanych tame wcelu odczynienia urokw, wymieniaj nastpujcy rodek: Chorego okadza si wosami, ktre kady z obecnych sam sobie z nad prawego oka obcina i dobrowolnie na ten uytek daje. Dym, powstajcy przy spaleniu tych wosw, ma chory ile moliwoci poyka. Jeeli midzy wosami, uywanemi do kadzenia, s wosy tego, ktry urok sprawi, natychmiast sabo ustpuje". Albo kady ile jest osb w domu ma ci gospodyni par wosw nad czoem i temi okadzi chorego do trzeciego razu. Mieszkacy po prawym brzegu Wisy, okadzaj urzeczone dziecko wosami z cz, a dym, powstajcy przy ich spaleniu, poyka chore dzieci. Nasze, podobnie jak obce lecznictwo ludowe posuguje si te przeciw urokom zwierzciem i jego organami, a przedewszystkiem czciami ciaa ludzkiego, uwaanemi za siedlisko duszy. Do tych ostatnich nale wosy i paznokcie, ktre w tym celu pal lub zakopuj nietylko u ludw europejskich, ale take u Indw i Persw. W obrzdach odczyniania urokw lub zaegnywania ich wan odgrywaj rol: wosy, paznokcie, czci ubioru zastpujce rwnie osob Na tych przedmiotach odbyway si czary i zamawiania, aby tym sposobem zawadn osob dotknit urokiem albo uchroni j od zego wzroku. Uroczonego lecz na Kujawach, palc nadoek koszuli uroczyciela, a popi z tego, zmieszany z wod, podaj do wypicia choremu. (Odzienie, podobnie jak wosy, zastpuj tu osob rzucajc uroki). Haur w swym Skadzie abo skarbcu"(1693) radzi okadza urzeczonego konia mir, kadzidem. Do najbardziej rozpowszechnionych sposobw odczyniania urokw naley okadzanie chorego Boem drzewkiem, bylic i lubczykiem. Tej ostatnej roliny pust odyg zatlewaj" na jednym kocu, a drugim kocem wcigaj dym w siebie (Zakopane). Walnym rodkiem przeciw urokom i innym chorobom jest okadzanie, zwaszcza rolinami, majcemi siln wo. Gdy gospodyni ruskiej na Woyniu ze oczy ssiadki rzuc uroki na dzie i wskutek tego zepsuje si ciasto chlebowe, gospodyni sypie mk ytni i puch gsi na rozarzone wgle i dymem tym okurza dzie. Urzeczone pisklta okadzaj Biaorusini skorupkami jaj, z ktrych si owe pisklta wylgy, a myliwi okadzaj oczarowan strzelb som i sianem, wyrzuconemi na brzeg rzeki. Na Litwie okadzaj bydo w stanie urocznym najczciej smrodzeoem (asa foetida). Gdy krow w Estonji urzeknie czarownica, zmy-

251

waj skoDiec kipic wod i okadzaj go dymem z licopodium clavatum. Oczarowan zem okiem tkanin powoduje okadzenie caego warstatu tkackiego odchodami kurzemi. Gdy brzydke oczy" urzekn dziecko w Meklenburgu, kobiety okadzaj koysk i powijaki dziecka par dziewiciorakich zi. W Szlezwiku okadzaj wieczorem uroczon krow, skopiec i malnic. W Alzacji i Piemoncie uywaj w tym celu silnie woniejcych zi, ktrych ze duchy nie znosz. Dlatego w Frankonji kadz obrzydliw asa foetida. W Szkocji, w Hiszpanji i na Malcie okadzaj oczarowane dziecko kawakiem odzienia uroczyciela, w Turcji dorzucaj do tego godziki, (uywane jako przypraw do potraw) na arzce wgle. Przyczem zamawiaczka zaegnywa pacjenta: ,Ze oko trafio mi na schodach, ze oko trafio mi w izbie, ze oko trafio mi w serce"itp, a przv ktrem sowie zaczn gwodziki w ogniu pryska, to suy do odszukania sprawcy uroku. Modzieniec robicy zdjcia w AAytilenie uroczony zosta przez podziwiajce go Greczynki, stara kobieta odczynia te uroki, przesuwajc mu nad gow po trzykro naczynie z kadzidem w krzy", wyszeptawszy z a egnanie po grecku: Jezus Chrystus zwycia, Wszystko ze niszczy. W Malej Azji pal w tym celu kawaek sukni osoby, ktra rzucia przyrok, dodawszy dziewi ziarn, jeeli si nie myl: oliwki. Syrji pal wosy i patek z ubrania sprawcy urzeczenia. Gdy dziecko ydowskie w Jeruzalimie zostanie urzeczone, znajduje zastosowanie tz. etbachhur, to iest okurzenie. Babina, ale czysra, bierze szczypt soli i zamawia je temi sowy, ktre tu z hebrejskiego tmacz: W imi oka, W imi wzroku, W imi zawistnego. Powtarza te sowa biorc trzy szczypty mki, poczem bierze nieco prochu z czterech ktw izby, dorzuca siedm ziarn jczmienia i troch wosw od obecnych albo przynajmniej nitk z ubrania podejrzanej o rzucenie urokw osoby, a b>orc w jednej tce naczynie z arzcemi wglami (bassat nar), w drugiej kadzido, rzuca je na ogie, a unoszcym si dymem okadza ze wszech stron dziecko, odmawiajc zamwienie tej treci: Owiewam Ci w imi Boe, w. Eljasza itp. Oko zawistnego (ssiada, gocia) niech bdzie wybite, spalone. Poczem rzuca w ogie troch wody, a gdy ta zasycze, znak to, e oko wroga uszo, a obecne przy tym obrzdzie kobiety robi ruchy rkami, jakby wypdzay owe zle oczy za drzwi. Z ksztatu grudek czy roztopiorej masy, znalezionej w prochu, wnosz o osobie, ktra rzucia uroki. I Turcy okadzaj urzeczonych, uywajc nastpujcej formuy zamawiania: Salomon zasta ze oko w pustyni 1 zapyta: Co ci jest oko, i co twoja moc. Na kogo, oko, rzucasz .swj ogie i swj ai? Oko cdpowiedzia'o: O Salamonie, na piknego modzieca

252
I na nowonarodzone dzieci, gdy si obudzi i raczkujeJestem burzycielka paacw i budowniczka grobw. Rzecze do niego Salomon: O oko, ty nie masz adnej [mocy. Nie masz adnego poytku dla ludzi. Ja wylej na ci, o oko, ywe srebro i o!w, I rzuc ciebie do gbokiego morza, e nie bdzie dla ciebie adnego wybawienia. Tu nastpuje przydusze zaklcie oka, ktre wychwalajc M a h o meta i Ksiyc, godo muzumanw, skada swoj bro w pokorzeZamawianie koczy si nastpujcym zwrotem: Ih! Gasz oczko ogieniaszkiem, Ogie niech zostanie jak by, A oko, ktre nie modlio si wedle Mahometa, Niech Pan Bg przeklnie. Twarz i nogi urzeczonego okadzaj korzeniem fasouh i garci soli, poczem chory przeskakuje siedm razy przez naczynie z kadzidem. W Indjach okurzaj dotknitego przyrokiem ziemi z rozstajw, zmieszan z sol i pieprzem. Egipcjanin okadza istot uroczon kadzidem, sol i uwiconem storaksem, zamawiajc temi sowy: Ochraniam ci przed oczyma dziewczcia, kujcemi bardziej od gwodzia, przed oczyma kobiety, ostrzejszemi od scyzoryka, przed oczyma chopca, boleniejszemi od batoga i przed oczyma mczyzny, dotkliwszemi od siekiery. Nastpuje zaklcie Salomona, ktry pozbawia brzydkie oko wpyww zego. Wkocu okadza si podejrzan osob uroczyciela owem uwiconem kadzidem. Plemi Omuambo w poudniowo-zachodniej Afryce przerzuca dziecko w stanie urokliwym przez ogie zapalonej w tym celu somy. Okurza si nie tylko dzieci, bydo, ale nawet przedmioty martwe, a praktykuje to si u ludw historycznych i barbarzyskich, w przedchrzecijaskiej i wspczesnej dobie. W Azji poudniowej okadzaj dymem z kamfory, w Indjach poudniowych zw to Arati, u Indjan dymem tytoniowym, u Grekw dymem siarki, u ydw zasuszonym npuszkiem noworodka, albo prochem zebranym z trzech progw. Okadzanie naley do najstarszych rodkw w medycynie ludowej. Do najczstszych wrd ludu polskiego zabiegw czarodziejskich przeciw urokom, naley zoona1" praktyka oczyszczania uroku przez ogie, wod, plucie, cieranie, zaegnywanie itp. Oto jeden z niezliczonych przykadw: Odczynianie uroku na maopolskiej wsi odbywa si w ten sposb: Prt, wyrwany z mioty, trzyma si w lewej rce, palc go w pomieniu wiecy, cz zwglon odtrca si praw rk nad szklank wody, a gdy wgiel ten wpadnie do wody, robi si nad ni trzy krzye i egna, nie mwic Amen. Zaegnanie za opiewa krtko: Jeden mi urzek, trzech mi odrzecze". (t. j. Bg ojciec, Syn Boy i Duch wity). Nastpnie wrzuca si w wod kawaek chleba, powtarzajc, co przy wrzucaniu wgla. Tak spala si i wrzuca w wod naprzemian trzy razy po kawaku wgla i chleba. A uwaa si, co poszo na dno szklanki: jeeli wgiel, to urzek chop,

253
rdy chleb, to urok rzucia baba. Poczem odczyniajcy urok nadpija potroch wody ze szklanki i przed kadem upiciem spluwa przed siebie w praw i lew stron, trzy razy pryska ni w twarz urzeczonemu, ktry dotykajc ustami brzegu szklanki od lewej ku prawej stronie, upija trzy razy nieco wody z uroku. Podczas tej czynnoci chory, opryskany i napojony t wod, ociera si trzy razy, spluwajc za kadym razem przed siebie, w praw i lew stron. Szklank z odczyniajc wod stawia si na oknie. Po zachodzie soca wylewa si urok na dach chaty, szklank stawia si do gry dnem, na dworze i ucieka si do izby, nie ogldajc si za siebie.Do najpopularniejszych sposobw zapobiegania urokom na dzieci i zwierzta domowe naley u nas noszenie na szyi czerwonej tasiemki lub wsteczki. Przestrzegaj tego zwyczaju ha Mazowszu, w Maopolsce, Poznaskiem i in. Na Kujawach wocianki nosz czerwone wstki we wosach, na Podhalu up-z koni zdobi patki czerwonej materji. Wocianki ruskie na Pokuciu wi n szyji dziecka charaswki i wplataj je krowom do ogonw. Dzieci na lsku obwizuj lew rk czerwon wsteczk. Niemowl czeskie, niesione do chrztu, ma na szyji czerwon tasiemk, albo okryte bywa czerwon chustk. Kuma u Wenda w uycach wie chrzeniakowi rk nici jedwabn koloru czerwonego. Czerwon wstk obwizuj w Prusiech szyj cielaka, a gdy wychodz z bydem na sprzeda, przywizuj mu j do rogw. Czerwone wsteczki okoo szyji lub rki dziecka, na karku lub rogach byda, wogle posugiwanie si czerwonym kolorem przeciw czarom znane w Szwajcarji, grach Kruszcowych,Anglji, Danji, Szwecji, Szkocji, Francji, Flandrji, Woszech, Jugosawji, Austrji, Styrji, Siedmiogrodzie, Hiszpanji, Rumunji, Grecji, na Wgrzech, u ydw, Cyganw, Finw, Estoczykw, Turkw, Tatarw, w Syrji, Egipcie, w Maroko, na Madagaskarze, w Brazylji, Bengalji, Indjach, Chinach, Japonji, Gwinei, Tahiti i in. Spotykamy si z przedmiotami (suknem, koralami itp.) czerwonego koloru w zwyczajach i obrzdach oplatajcych najwaniejsze chwile w yciu: przy narodzinach, na weselach i uroczystociach. Kolor czerwony, przypominajcy krew, od najdawniejszych czasw poczytywany by za czarodziejski. Nie tylko wrd wocian, ale take mieszczan utrzymuje si mniemanie, e korale bledn na osobie chorej z urzeczenia. dania lego by znany w 16 w. matematyk i medyk woski Cardanus, ktry twierdzi, e czerwone korale pod wpywem fascynacji (urokw) trac swj blask i staj si blade". Mniemanie to podziela lud w Anglji. W Szkocji nosz dzieci na szyji, dla ubezpieczenia si przed urokami, biae orzechy, ktre pod wpywem urzeczenia czerniej. Z tych samych przyczyn trac swj kolor jagody noszone na szyji dziatwy w Bombay. Diagnostyka tego rodzaju naley do kategorji amuletw, nazwanych indykatorami, dlatego, e podobnie jak niektre substancje w chemji zmian barwy oznajmiaj nastanie reakcji. Pierwotna metoda lecznictwa ludowego opiera si na nastpujcem rozumowaniu: Skoro choroba jest skutkiem jakowych czarw, to jedynym sposobem jej usunicia moe by tylko uycie przeciwnych czarw, t. j. takich samych, albo podobnych rodkw magicznych, uwaanych za przyczyn choroby. A wic naczeln zasad naszej

254 i obcej medycyny magicznej jest od najdawniejszych czasw, similja similibus". Jako jeden z podobnych rodkw uywanych przez nasz lud przeciw chorobie, zadanej przez oczy uroczne, s oczy raka, takim amuletem ocznym przeciw urokom posuguj si na Cyprze, a medicmen australski wdziewa na siebie w tym celu czarodziejski paszcz z oczyma. Tym sposobem sia zego wzroku rozbija si o wpyw czaru przeciwnego t. j. cz raka, lub tym podobnych oczu. W tradycji naszego ludu zagina wiadomo owego odwrcenia, odparowania szkodliwych wpyww demona choroby przez podobne lub rwnemu siy (oko przeciw oku), pozosta jeno w uyciu rodek czarodziejski: oko racz, ale nie jako symbol, bo pojcie to obce jest umysowi pierwotnemu, lecz jako rzecz, uwicona tradycj, przekazana z pokolenia na pokolenia.Mamy znakomite studja nad urokami pira nastpujcych autorw, do ktrych odsyam czytelnikw: Marja Barthel de Weydenthal Uroczne oczy. Archiwum Towarzystwa naukowego we Lwowie 1922. S. Seligmann der Bose Blick und Verwandtes. Berlin 1910 T. III i tego autora Die Zauberkraft des Auges und das Berufen. Hamburg 1922. Prof. Dr. Stanisaw Poniatowski Uroczne oczy Wiedza i ycie. Warszawa 1927. Zob. dopenienia w niniejszej Bibljogiafji pod: Uroki.

Choroby krwi.
Gociec Kotun Z m o r a . Nasi wocianie jak w ogle ludy europejskie maj o chorobach krwi i organizmu niejasne wyobraenia, nie odrniaj np. artretyzmu od reumatyzrnw, choroby mini od choroby staww, jak mieszaj podagr z postrzaem, ischias z kotunem itp. rdem licznych chorb jest w mniemaniu ludu polskiego i innych krew, mwi przeto o dobrej i zej krwi, o ostroci krwi. Na darcie" w rkach, nogach lub w plecach zalecaj w okolicach Bochni puszczenie krwi, ktrem si trudni zawodowo krwiarz w Pierzchowie. Puszczenie krwi uwaaj powszechnie za rodzaj prezerwatywy od wielu chorb, do czego tak dalece si przyzwyczaj, e niektrzy przy najlepszem zdrowiu, co miesic id na krew". (Kujawy) Zwyczaj ten, powszechny w Polsce, na Rusi i Litwie, w Niemczech i in.. czyni spustoszenia w lecznictwie wiekw rednich Europy. Reumatyzm, zwany suchym blem, darciem lub amaniem w kociach, powstaje w mniemaniu ludu lubelskiego przez nastpienie robaka, toczcego drzewo i ziemi lub nasanie djaba przez ssiada a w wyobraeniach t e j kategorji przebijaj wspomnienia czasw pierwotnych, kiedy za sprawc choroby i nieszczcia uwaano ducha, demona. W okolicy Trembowli przypisuj podagr jedzeniu w modoci kurczt i gobi, a etjologja ta jest przeytkiem redniowiecznego przesdu, panujcego dugi czas w nauce, o pochodzeniu podagry ze zbytku. Polacy na Podolu utrzymuj, e podagry nabywa si z roz-

255
pusty, lub ze zbytnego spoywania drobiu, mniemanie rozpowszechnione w Europie, zapisane jest w Fizyce w. Hildegardy z XII w. jeszcze H. Sofoma (De Plica. Patavii 1600) pizypisuje naduyciu dobrych potraw i napojw wprost przeciwnie ni jest w istocie przyczyn choroby. Przeciw reumatyzmowi uywaj kolo Solca skry cignitej z wgorza. W tym celu okrcaj m miejsce chore, a po pewnym czasie wciga ona w siebie ca chorob. Odjta od bolcego miejsca skra wgorza, ktra si nie kruszy, tak bywa przepalona reumatyzmem, e w proch si rozsypuje. Kto ma darcie, reumatyzm, tego u ludu olkuskiego leczy morsha winka (cavia cobaya), znajdujca si w domu, wyciga chorob" (St. Ciszewski Zbir antrop. 1837 XI 3b), W okol.cy Lwowa bior do ka wink morsk, ktra reumatyzm wyciga", i smaruj sokiem z ghstw Dla pozbycia si reumatyzmu, Nadiabianie nacieraj sp-rytusem, w ktrym schwytan ywo mij przez czternacie dni moczono. Przeciw artretyzmowi radz w Zaostrowie zapa ywego szczura, przecign mu za pomoc igy nitk przez oczy, nastpnie ow nitk poraone miejsce obwiza. Smaruj te chore nogi ajnem sarniem lub wiskiem sadem (Nad Rab). Bolu w krzyach i stawach pozbywaj si w okolicy Czstochowy okadajc miejsca cierpice swiezem pierzem z kuropatwy lub sowy. Reumatyzm lecz w Ksinicach Maych (p. Pinczowski) nastpnym rodk-em: Mode tociani+ko wyj z gniazda, przedrze na dwie polowy i tmsem tern okada miejsce bolce". Na reumatyzm jedz u nas miso bocianie i smaruj miejsce bolce sadem badaniem. Miso tego witego ptaka ma t cudow wasno, e kto je spoywa, temu adna trucizna nie szkodzi. Od wiekw przykadano w Niemczech do chorego miejsca glisty lub morsk wink, z ktr nieraz sypiaj, ta chorob na siebie przejmuje i ginie, a chory wyzdrowieje. Okadaj chore czci ciaa wntrznociami wieo zabitych zwierzt, smaruj ich sadem albo pocigaj je ich komi. W Tyrolu uywa si w tym celu skry wa. U ludw romaskich reumatyka smaruj tuszczem z zabitych na ten cel bocianw jaowych, albo pij ros z ugotowanego boka, ktrego kult jest powszechny. Madziarzy 'edz w tym celu nrso bociana, zastrzelonego podczas odlotu do ciepiych krajw. Wgrzy (pojdniowi) u y w a j w chorobach reumatycznych kpieli zwierzcych, kad np. c!iore nogi do ciepego jeszcze odka ubitego wou i trzymaj je a do ozibienia, smaruj te sadem wclem, tuszczem muchy albo krwi zajca. Nareumatyzm zalecaj i ydzi w Maopolsce trzyma winki morskie w pokoju chorego. Powszechnie uywanym w Europie rodkiem przeciw leumatyzmowi, pudagrze itp. chorobom jest Ciepo naturalne, a wic wkadanie chorych czci C i a a do wntrznoci zwierzt, o k a dy ze wieego ajna zwierzt, kpiele anirnalne, spanie z psem kotem lub krlikiem. Autralczycy kad chorego do wntrza wieloryba, gdzie przez dwie godziny ley w ciepym tuszczu zwierzcia. Chorego na godziec w Woli Przemy ko wsk.cj kpi przed wschodem soca w mrowielach: p garnca duych mrwek gotuje si w pciennym worku i odwar wlewa 5i do kpieli- Wocianie Stra

256 domscy ra suchy bl od gocca mocz nogi w naparzonem mrowisku i okadaj romatysowem zielem. Gociec pozbywa si na Biaorusi ciepem) kpielami z odwaru mrwek z dziewiciu mrowisk z zioami, na dziewiciu miedzach zebranemi, albo odwarem barwinku jako napojem. rodek przeciw reumatyzmowi z nad Niemna: Butelk, wysmaruwan wewntrz miodem, wstawia si do mrowiska, a gdy ci nabierze peno mrwek, wiewa si do niej o'.wy lub octu, zatyka mocno a oblepiwszy ciastem chlebowem, wstaw.a si razem z chlebem do pieca". Pynem mrwczanym, wygotowanym w piecu, smaruje si cierpice czonki. Rusini zalecaj smarowanie sadem zwterzce.m lub olejem i kpiele mrwczane. Rosjanie lecz reumatyzm, midzy innemi rodkami, sokiem czy oliw z wycinitych mrwek Przeciwko reumatyzmowi uywaj Czesi SDirytusu mrwczanego, z zastrzeeniem, ze mrwki na ten cel maj by uyte przed zoeniem jaj. Sowacy stosuj w chorobach reumatycznych kpiele, do ktrych wrzucaj gotowane mrwki lene z mrowiskiem. Przecw podagrze i reumatyzmowi poleca lud niemiecki kpiele, odwar z mrwek (spiritus mrwczany) lub przebywanie w mrowisku. Wosciame w Pm dach. chorzy na reumatyzm, przybywaj w piecu albo kad chor czonki do gorcego pieca, po wydciu ze pieczonego chleba, ktry wraz z ogniskiem doznaje rwnie czc* niezwykej- Spalanie goca odbywa si na wszystkich czciach ciata, na ktre si duszy czas cierpi". Radz za spali gociec na sinym napierze zapomoc prochu strzelniczego na krzy albo zapomoc lnu (przdziwa)" (B. Gustawicz o ludzie podduidaskim Lud 1900 VI 60). Do wody, wygotowanej lazem, wrzucaj, w okolicy Gdowa, rozpalone cegy, na ktre nastpiwszy, mocz w wodzie chore nogi". Na bolenie bokw rozgrzewaj nad brzegami Raby g'iniane pokrywki, a obwizawszy je w szmaty, przykadaj do boirw, robi te okady z gorcego popiou. Rcumatykom na ziemiach ruskich radz suche okady wav, ktre uprzednio okadzaj bursztynem lub jaowcem Chop w okolicy Brombergu, chcc usun bole reumatyczne, poioy si do ciepego jeszcze pieca piekarskiego, a e si obla naft, spali si na mier. Ludy europejskie, podobnie iak Indjame w Kaliformi, uywaj przeciw bolom reumatyzmu parni. Jedn z najposoolitszych do niedawna chorb, trapicych nasz lud, by kotun, zwany gwoace.n, godcem (gocem) albo oglnie blem, boloszkiem. Kotun nazwano chorob po'sk (Plica polonica, Weichselzopf/, wszake susznie zauwaono, e rwn e jest panujc w okolicach lska, na podgrzu Alp i Pirenew jak w nadbrzeach Renu i wielu okolicach Germanji". (183./). Nazwa kotuna posza <> ~d wyrazu koltania", koatania, koysania wiszcych splotw. Staroytni Germanowie przypisywali t chorob demonowi, zwanemu Wichtel, std nazwa jej Wichtelzopf przeksztacona na Weichselzopf (plica polonica), zwana niesusznie nadwilask. Nazwa choroby gwrdziec", ktr przytacza ju Hercules Saxonia w swej rozprawie D^ plica (1600), tmaczono rodzajem bolu tej choroby. J. Oczapowskt w Praktycznym wykadzie chorb kotunowych" (Warszawa 1839) powiada, 'e objawia si zwyk przez mocne bole gowy, amania i widrowania, jakby gwodziem przebitej czaszki, przez c niektrzy

Zabiegi balwierza Rycina Falimirza 153

Ka.ta tytuowa ksiki Szvmona z owicaa p.t Aemilns maeer dr herba ru, 'ktutifct 5 1532. Zdjcie fotograf, w B'bljotece W Baworowskiego j\ve Lwowie.

Lekarstwa przez ao^tory i baoj jiowiaJcz jnt sporzdzane ZFalniuza Kr: "w 1534

Nauka cfpoznawaniu uryny t.j nioczu Zdjcie fotogr. z H< rbarza Spicayfiski ^o Krakw 1542.

257 'Kotun gwodziec nazywaj". Kohun ma te staropolsk nazw: plika" iplik wosw?) i wieszczyce", przypisywano bowiem t chorob czarom wieszczki czyli wiedmy. Oto jeden z niezliczonych przykadw: Kobiecie z Poznaskiego (Drasko) ciota zadaa kotun, nasiawszy j e j psich kudw w nog", od czego noga pocza si ropi a w ranie ..robio si dzikie miso, w pord ktrego wyrastay wosy", te za w oczach cioty krciy si, mienic w tczowych kolorach. Jeszcze Jan Petrycy w ksice O wodach w Drubaku i ckowie (1635) powiada, e Godziec najwicej (najczciej) jak w zamku jakim zasiada, stamtd wycieczki do bon albo staww i rozmaitych czonkw czyni, obracajc w jad i rodzc brzydk materj jako plugaws;wo wosami i paznogciami pdzi". Szymon Syreski w Zielniku (Krakw 1613) podaje staropolsk nazw Krzcyce (dzi Krzcayce) (obok pniejszej Kotki i Kotuna), ktr dawniejsi historycy (A. Naruszewicz Historja narodu polskiego Warszawa 1824) za jakie bstwo sowiaskie poczytywali. Nazwa: Skrzot albo skrzytek uywana w Czechach (Vita St. Woytecki Praga 1668) i w Polsce wskazuje rwnie na wyprowadzanie choroby z istot demonicznych. Lud nasz ju w 16 wieku przypisywa Wieszczyconi wikanie wosw u ludzi i koni. uyczanie nazywaj kotun Wiem, mianem stoty mitycznej, zblionej do Wieszczyc. Morawianie daj kotunowi nazw Skrytek, a wyraz ten oznacza rwnie ducha wikajcego wosy, u nas Skrzat (ek). Przy zwijaniu kotuna u ludzi i koni czynny jest i nas i u Czechw Skrzat (skrzytek), jeden z duchw doby przedchrzecijaskiej. A nawet autor Compendii med. aucti (Czstochowa 1789) podaje jako przyczyn kotuna uczynienie tj. czary. Na Woyniu lud polski i ruski utrzymuje i komu nietoperz we wosy si wplcze, to z tego kotun powstanie". (J. Kopernicki w Zbiorze antrop. 1887 XI. 219). Jako przyczyn pojawienia si kotuna podaj w innych stronach Rusi zepsute soki, krce po ciele lub wpltanie si nietonerza we wosy. Lud ruski, czynic djaba sprawc chorb, zego, .nniema, e on plecie kotuny" sam albo zapomoc swych suek czarownic czyli ciot. Z tego wzgldu i optani lub nawiedzeni przez zego ducha bywaj cierpicy na kotun. Germanowie uwaali powikanie wosw, czem si ta choroba miaa na zewntrz objawia, za dzieo duchw i mar nocnych lub im pomocnych czarownic. Mienic kotun dzieem zego ducha, mieszkacy z okolic Renu i Alpejskich podgrzy nosz kotuny a do odpadnienia, nie chcc obraa dziea zego ducha". Staro germaskie i dzisiejsze nazwy niemieckie tej saboci, jak Schrotlin=Alp= D r u d e n = H e x e n = B i c h t e l = Z o p f , Mahren=flechten, dowodz wiary w pochodzenie tej choroby i zapuszczenie kotuna przez demonw, a wiara ta rozpowszechniona bya 16 w. w Niemczech, jak wykazuj J. Stadler (1564) i J. G. Schenck (1584), redniowieczna nazwa aciska Tricae incuborum, duska: marelok i szwedzka: martofra naprowadza rwnie na pierwotn wiar, mienic inkuba, ducha, mar, sprawc choroby. Kotun by jeszcze w 16 wieku chorob magiczn w Polsce i na Rusi, jak tego dowodz opisy jej przez W. Oczk (Przymiot Krakw 1581) i Dr. P. Sowackiego, profesora akademji Krakowskiej (Observatio de plica 1587). Choroba ta szerzya sis przez
Uzdrowienie ludu" 17

258 wiek XVIXVIII, a dzi jest w zaniku. Choroby kotunowe podobnie jak suchoty i parali zdaniem mieszkacw gr witokizyskich pochodz z podoenia jub zadania. Podoenie polega na tem, e z chorej na kotun osoby zebrane wosy, okrcone w szmat, kad si pod progiem domu. Kto z domownikw prg ten przestpi, dotknity zostanie chorob kotuna. Zadanie za odbywa si w ten sposb, e osobie znienawidzionej, daje si do wypicia wod, w ktrej gotowano kotuna". Oto w jaki sposb lud Piczowski zadaje niemiej osobie kotuna: potrzeba wyszuka yda, krryby przez siedm lat mia kotuna w brodzie, potem konia, majcego w grzywie przez siedm lat kotuna i psa, noszcego przez siedm lat t chorob. Tak z yda, jako, z konia i psa wyrwa z tego miejsca, gdzie kotun goci, po kilka wosw, nastpnie uda si do takiego budynku, w ktrym znajduje si 27 (trzydziewici" 3 X 9 = 2 7 ) stragarzy i pod rodkowym stragarzem te kotunowate wosy moczy przez dob w wodzie", ktr daje si owej osobie zay w wdce lub jadle. (Ks. Siarkowski Mat. lud; w Zbiorze wiad. antrop. 1885 IX. 47). Jeszcze w roku 1775 kobiet wiejsk, sdzon o zadanie dziedziczce kotuna, spalono na stosie we wsi Dornchowo, w okolicy Ostrzeszowa (Przyjaciel ludu Leszno 1835) Kotuna mona podoy lub zada na pewien czas lub na zawsze. Goca mona si nabawi, dotknwszy go rk lub przekroczywszy nog. W okolicy Krakowa opowiadaj, e kotun sam przenis si z krokwi na boisko, rzucony na ziemi osiad na krzaku", a gdy go kto skrzywdzi, kwicza jakby z bolu. Gociec w rozumieniu wocian z Jasielskiego jest odrbn od chorego istot, jakiem zem, ktre wszedszy we, drczy mu ciao lub czonki jego". Gociec moe by wprawdzie spokojny" (agodny) czciej jednak bywa przeciwny", tj. ogromnie wojujcy z czowiekiem". Zdaniem wocian z okolicy Ropczyc moe on by zewntrznym, albo wewntrznym, samcem lub samic, w tym ostatnim wypadku znajduje si pod nim robactwo wreszcie dziewiciornym, to znaczy mie do siebie dziewi chorob. (S. Udziela). Jak pojmowa lud polski t chorob, o tem przekonywaj nas dosadnie wyobraenia o kotunie u Nadrabian. Demon tej choroby nadwilaskiej, nie dziaa tu samodzielnie, lecz za porednictwem swego posannika: goca. (Wrcz przeciwnie utrzymuje lud z Krzesowic, e gociec jest ojcem kotuna".) Jeeli gociec ma pewne pragnienie, ktrego czowiek nie zaspokoi", albo jeeli mu si wczem sprzeciwi" to niewyrozumialec ten chce wywrze sw zemst za to na miertelniku", a jako lepe narzdzie bdc sam bezsilny, woa na pomoc kotuna, ktry do usug swemu przyjacielowi skory, wymyka si ze swej kryjwki, obsiada czowieka, splata mu wosy w basiory lub strczki (tz. przez Niemca Weichselzopf=warkccz wilany) i amie po rkach i nogach, w ogle po caem ciele. Choroba ta nawiedza ludzi niezadowolonych, melancholikw, ledzennikw, dla tego powiadaj, e kotun wije si u tych, ktrzy maj najwicej zachcianek, nie dajcych si zaspokoi. Jako przyczyn kotuna podaj te przeniesienie go z drzewa oplecionego jemio. Ktopowiada lud w Augustowskiem woy bielizn wypran w ugu, zrobio-

259
nym z drzewa kotunowego, tj. noszcego na sobie tz. kanie gniazdy czyli czapk przypominajc plik, ten niezawodnie raony zostanie kotunem. W kadym czowieku yje kotun, nie naley go jednak zruszy, tj. wzburzy, a mona to wywoa przez spoycie jakiego pokarmu, wypicie napoju, albo poczucie jakiej woni, czego kotun nie polubi. Gociec na Podhalu to istota, majca zachcenia ludzkie. Oto np. zwidzi si cekowi jakie jedzenie, a nie dadzom ci go zje, abo se zaraz nie kupis, nie zjes, tego goca nie zaspokois to choroba pewna". Gociec te stanowi o tem, czy lekarstwo jest mu odpowiednie, jeeli nie gociec sprzeciwi si i lekarstwu", a nieraz bywa i uparty. Gociec, majcy u Grali na Podhalu daleko obszerniejsze znaczenie ni reumatyzm, uwaany by za matk wszelkich chorb". Jest to uosobienie choroby, mieszkajce w kadym czowieku jakby go niewidzialny, ktry w razie nieodpowiedniego zachowania si czowieka wzgldem niego, objawia si chorob i to w przerny sposb. Kady czowiek ma swego gocia, jeli nieodpowiedniem postpowaniem czowieka gociec si sprzeciwi, wwczas natychmiast ujawnia si darciem po kociach, chrostami, kotunem; gociec jest bardzo grymany, mona np. zje jabko, kiedy gociec tego nie wymaga, i choroba gotowa. Albo nawet zaskrzypnicie zmarzego niegu ruszy gociec". (St. Bijasz Radzikowski. Polscy grale Tatrzascy Lud 1879 III. 254) Gociec - zwany powszechnie kotunem nie jest tylko chorob przewlek, ale jak istot nadprzyrodzon, ktra chodzi z miejsca na miejsce, wydaje gos, bywa wielce draliw i mszczc si na czowieku, w oglnoci tajemnicz i mistyczn. Wedle wyobrae ludu z prawego brzegu Wisy, kady czowiek od urodzenia ma jakiego goca, to jest upodobanie czyli zachcenie do jada lub napitku"- Gdy si goccowi dogadza, to zadowolony siedzi cicho, ale gdy si zachciankom jego sprzeciwi (co mu nie na wol"), wtedy rozeli si i morduje czowieka", amie po kociach, wykrca czonki, wysadza piersi w gr, albo chory dostaje wrzodw, otwartych ran itp. Gociec siedzcy pod skr wywierchuje si tj. szuka wierzchu w ciele ludzkiem, najczciej wlezie w gow i zwije wosy w kotun. Najniebezpieczniejszy jest gociec siedzcy we wntrzu czowieka, gdy nie moe sobie nigdzie znale miejsca, wazi bowiem w rce i nogi, w piersi, nawet w oczy. Wtedy stara si trzeba, aby go wyprowadzi na wierzch, to jest eby wszed we wosy i zwi je w kotun". Nadrabianie rozrniaj dwa rodzaje kotuna: samca i samic. Pierwszy, grny i zjadliwy, gdy si z nim le obchodzi, nie dajcy si zdejmowa, ma ksztat zwinitych w okoo gowy lokw czy basiorw, drugi tworzy zbit mas wosw, podobn do twardej skorupy, ustpuje atwiej i daje si strzyc. Chop z Tyca widzia, jak kotun niby kret lub mysz dua szed z pola zagonami do chauoy. przeskoczy przez pot i wlaz w kobiet, ktr zaraz cosik poamao". Pocity zrasta si (w Sieprawie). Wystrzega si naley wzi mu pienidze, zawinite w szmatk, bo z pienidzmi przenosi si na czowieka, ktry go poruszy i mszczc si drczy go bdzie przez cae

260
ycie. Kowal w Krzesawicach przeszed kotun i okula, a kobieta z Stojowie poruszya kotun w ogniu i olepa. Gociec (reumatyzm) zdaniem ludu Rzeszowskiego nie jest chorob wypywajc z cielesnego ustroju pacjenta, lecz odrbn od niego istot, jakiem zem, ktre wszedszy we. drczy mu ciao lub czonek jego tak dugo, dopki przy pomocy stosownych rodkw nie wyprowadzi si go stamtd we wosy, w ktrych ju sta sobie siedzib obiera". Wierz za, e wszystkie ze soki z ciaa chorego wychodz w rurki od wosw, w nich martwiej, a chory przychodzi do zdrowia. Wszystko wic od tego zaley, aby choremu kotun sprowadzi." Goca jednak we wosach duej nad dziewi tygodni nosi nie radno; przenoszony bowiem o rne przyprawia choroby". Jedn z naczelnych zasad leczenia kotuna jest dogadzanie mu. Dlatego nie godzi si przeszkadza dobrowolnemu zwijaniu si wosw chorego, ale owszem wszelkiemi siami dopomaga temu naley". Chcc si przekona, czy si kotun chce zwin lub nie", ucinaj z czterech stron gowy szczypt wosw i nosz je w woreczku na doku sercowym, a gdy si zaczynaj skrca, naley kotun zapuci", tj. da mu zwija si na gowie, nie naley wwczas wosw czesa, ani ich ucina, lecz nosi tak zlepione najmniej przez rok i niedziel sze, niektrzy z obawy czy uszanowania nosz go do grobowej deski. Przebieczanie utrzymuj, e kotun albo plika powstaje z goca dla przekonania si, czy si ma t chorob, nosz obcite wosy w torebce, jeeli si zwin, jest to dowd natury gocowafej J. C Chromy w Dostrzeeniach nad chorob kotunow (Krakw 1809; podaje podobne prby na kotun dokonywane przez lud okoliczny. Zewntrzny kotun zwija si, gdy wydobyte z woreczka wosy pooy si na gowie, przeciw wewntrznemu gotuje si dziewi wierzchokw osiczyny w wodzie pod przykryciem, czem si piersi smaruje, a kotun wywije si na gowie i wszystkie dolegliwoci znikn jakby rk odj." Gdy si kotun zapuci, naley go nosie, a nie podrosn nowe, niezlepione wosy (Z Krakowskiego). Poniewa lud utrzymuje, e kotunowi trzeba dogodzi w tem, czego mu si zabae (zachce), przeto dobrze jest gdy zweniony na gowie moe spokojnie wywczasowa si i dojrze, bo wtedy odpadnie z gowy razem z czapk". \ l e gdyby go obci wczenie, to moe nabawi mierci. Starsi lekarze, jak W. Oczko J. J. Petrycy (1617 w ), a nawet i nowsi (J. Oczapowski 1839) byli przekonani, e strzyenie kotunw (albo golenie gowy) naraa chorych na rne choroby i kalectwa, w czem potwierdzaj przesd ludowy zakazujcy w pewnych warunkach obcinania kotuna L. Starnigil, rektor akademji Zamojskiej, w r licie do profesorw akademji padewskiej (Epistoa 1599) powiada wytanie, e wszyscy, ktrzy sobie kazali kotuny ogoli, wzrok postradali i najwiksze cierpieli mczarnie z przyczyny wpdzenia kotunowej materji na wewntrz". Ziemianin J. Rybczowski wnosi do sdu grodzkiego w Bieczu 1679 r. protestacj przeciw ziemianinowi A. ukaszowskiemu, mowi swe siostry Zofji, o to, i tene sam swemi rkami kotun, ktry si jej podczas choroby wywi, urn i swemi na pewnem miejscu rkami

361

zakopa, dlaczego maonka jego zaraz w cisz chorob wpadszy, trzeciego dnia umara". (Fr. Bujak: Kotun Lud 1910 XVI 59). Opowiadaj w Okulicach (p. Bocheski), i nieboycka Krlka przez 7 lat nosia na gowie kotun, a gdy go m obci i wynis za granic wsi", kobiet zaczo ama i drzy po kociach". Aby obraonego kotuna udobrucha, posza do w nocy na klczkach z wdk, przepia do niego na przeprosiny, zabraa go do zanadrza i do koca ycia nosia w zanadrzu, na noc za kada pod gow. W przeciwnym bowiem razie bole byyby j napowri chwyciy." (St. Czvewicz Wizanka wierze Lud 1907 XIII 328). Aby si kotun wi, radz w okolicach Piczowa: postara si o sier z klaczki i suczki, ktre jeszcze nigdy nie czyy si z samcami i t sier nosi w woreczku naszytym na piersiach w doku*. (Ks. Siarkowski w Zbiorze antr. IX 47). Znachor z Bystrzycy (p. Lubelski), przywoany do chorej na kotun, wyla nad ni wosk, aby si przekona, co spowodowao chorob i owiadczy, i plik zdjto za wczenie" i dlatego obwina si w koo serca". Poleci wic chorej nosi na piersiach grzyw lub ogon modej rebicy, dopki si w kotun nie zwinie; wtenczas choroba ustpi, bo przejdzie z serca na wosie". Kotun naley wyprowadzi z ciaa na wosy a wtedy bole ustpi". Utrzymuj i tutaj, e wszystkie ze soki z ciaa chorego wychodz w rurki od wosw, w nich martwiej, a chory przychodzi do zdrowia", Zdejmowanie kotunw odbywa si w okresie, gdy poruszenie odrosych i suchych splotw wosw nie naraa na adne dolegliwoci, a czyni bo zwyk gociarz powoli i stopniowo, jak gdyby chcia oswoi gow z zimniejsz atmosfer, postrzygania za dokonywa od czoa ku tyowi, naladujc w tern natur, gdy odrastanie wosw pospolicie od czoa si zaczyna Wyprowadzenie goca we wosy odbywa si w okolicy Tarnowa przez gociarze w ten oto sposb: Po stosownem zaegnaniu i odmwieniu pewnych modlitw skrapiaj wosy chorego barwinkiem moczonym w winie, inni wosku kawaek wkadaj we wosy, poczem zazwyczaj w dni kilka zwije si gociec (kotun). Zdejmuje go wtedy gociarz, w ten oto uroczysty sposb: Przynosi wody biecej z trzech miejsc", zabarwia j i zlewa do naczynia, okrywa st obrusem wieym, stawia na nim wiec zapalon, krucyfiks lub obrazek witego, rozciela obok koszul chorego (to jakby sam chory) na ktr gociarz kadzie rce swe". Po zapytaniu, czy chory jest chrzczony, odmawia wesp z nim modlitwy do jego patrona, do Trjcy w, do Sakramentu ciaa i krwi Paskiej po trzykro, poczem zaegnuje wod na stole, skrapia ni koszul chorego, egna trzykrotnie siebie i plik, wychodzi z chorym ku wschodowi soca i odmwiwszy z nim trzy razy Anio Paski, obstrzyga wreszcie gociec,przy nastpujcem zamwieniu, ktre kae pacjentowi powtarza za sob: Id odemnie z P. Jezusem, aby mnie wicej nie trapi, ustpuj, ustpuj ze wszystkich y moich, ze wszystkich paznogtw moich, aby* mnie wicej nie naladowa" (przeladowa). Po obciciu goca, gociarz obmywa choremu gow wod ciep, kae wystara si o jaszczurk, wyku jej oczy, przecign przez nie nitk

262 czerwonego jedwabiu, we trzy zwizanego ptelki i jedwab ten wesp z gocem dawszy mu na odpraw grajcar (Kreuzer), chleba kromk i soli szczypt, w such obwinwszy szmat, zakopa w miejscu suchem pod dbem, drzewem urodzajnem, lub midzy mroczki (mrwki) w lesie". Albo gdy kotun zupenie dojrzeje, zdejmuje po gociarz przy odmwieniu zaklcia, wkada w garnuszek nowy z kawakiem chleba, cukru i pienidzem a przykrywszy to, zakopuje pod sodk jaboni. Pochlebia za tak kotunowi, aby wyszedszy z chorego, nie mci si potem na gociarzu, i go wygoni, by nie ama koci". Chory za ma ubra si w koszul poprzednio skropion, nosi j na sobie przez dni dziewi, przez tene czasu przecig odmawia pacierze, poprzednio zaegnan wod obmywa rce, uszy i piersi, popija jej codziennie troch, po obmyciu zlewa j w garnek i przechowawszy w cieniu, wyla j na biec wod. Dziesitego dnia koszula zaegnana ma by wypran, ale nie kijank tylko rk, nie wolno jej take wykrca, ale zawiesi trzeba, eby z niej woda, ktra z gocem do czynienia miaa, ocieka sama, a choremu lub komu innemu nie daa si znowu we znaki". Gdy ju zupenie dojrzeje, zdejmuje si goca pod szarem niebem w dnie Matki Boskiej (rod lub sobot), zdjtego rzuca si poza siebie, aby go nie widziay oczy, w razie przeciwnym bowiem chory zaniewidzi". Nie zdejmuje si pliki na nowiu, boby si odnawiaa, lecz zwykle na wietku, zdjt pali si, zoliwi na midz j wynosz, by ubra w nia kogo" (S. Udziela: TarnwRzeszw Mat. antrop. 1910 XI 291.3). Zauwaywszy e przez powikanie wosw na gowie zmniejszay si cierpienia chorego, lud pospolity od najdawniejszych czasw uywa rnych sposobw do p r zyspieszenia" tego procesu, w tym celu uywa barwinku, rozmarynu, kotunowego ziela. L. Starnigel w Licie z 1599 wspomina, e mieszkacy wiejscy albo rolnicy przyprawiali pokarmy z miodem wrzeniakiem, zmywali gow barwinkiem, aby si wosy lepiej splatay". Aby kotun sprowadzi", skrapia i dzi gociarz wosy chorego ocukrzonem winem, w ktrem przez 9 dni moczono barwinek, a czyni to tak dugo, a si kotun zwinie". Aby gociec wywin si na wierzch gowy, radz w Lubelskiem: namoczy w wdce barwinek, zakopa go pod progiem na 9 dni i da do picia. Zwijanie si kotuna przyspieszano w ten sposb: Nawiedzona z pod Wgrowiec, co wiele lekowaa" chorego na gociec zapaa za nog i krzyknwszy przeraliwie, jakoby gos jej gdzie strasznie a z pod boru dochodzi: Hej mam ci"! zatrzsa si gwatownie i szybko palcem przebiegajc po jego ciele, a do samej gowy: Tu stj"! zawoaa, poczem woya mu czapk na gow i polecia przez cztery niedziele nie zdejmowa, aby si kotun zwija. Zwj gsto spilnionych wosw uwaa lud za rzecz tabu, nie tylko nie wolno go rusza a stanie si dopiay (dojrzay), ale i wtedy bro Boe ci go noyczkami, ma on by zdjty przez czowieka o cikiej rce osobnem narzdziem. Zdejmowaniem kotuna zajmuj si gociarze, ktrych sztuka lekarska przechodzi w dziedzictwie z ojca na syna przez kilka pokole. Zdjcie kotuna odbywa si i w Kieleckiem uroczycie: Osoba, ktra go ma zdejmowa, idzie do chorego, m a j c

263 noyczki w kieszeni i zdejmuje kotun nie z przodu, ae z tyu gowy bo w przeciwnym razie kotun moe si zgmewa i poama choregoObcinaj go te czciowo rozpalonemi noycami, opala go si rozzarzonem elazem, ucina siekier na pieku lub otukuj go kamieniem. Dawniej odbywao to si na miejscu witem. Kotun zadaje choremu ciota (czarownica). Gdy z takim kotunem przybya kobieta do Mdrej (w Poznaskiem), ta w ten sposb go zdejmowaa: Posadziwszy chor na stoku, pocza go obcina noycami, ale tak dalece si przytem mczya bo j ten djabe kotunowy mczy e a pot z niej ciek jak woda. Zdjwszy go, rzucia na rodek izby i trzy razy na niego spluna, a kobiecie kazaa siedzie jak najciszej, eby djabe nie wlecia w ni na nowo i po raz drugi jej kotunu nie zwin". Po odprawieniu modw kazaa kotun w chustk zwiza i powiesi na strychu domu u balki (belki), po nad kiem chorej". (O. Kolberg Lud 1882 XV 160). W Tarnowskiem zabieraj si do tej czynnoci jakby do jakiego obrzdu religijnego: Kotun ucina osoba, ktra go jeszcze nigdy nie miaa; dzie ma by pogodny, a chory na czczo" (post); nie w pitek, (zy pocztek!) lecz w wielk sobot, gdy pierwszy raz na resurekcj dzwoni" (z obudzeniem si do nowego ycia, na wiosn). Obcina si z wielk ostronoci, czstkowo, a po obciciu gdy chory jakby w upokojeniu zasypia, nie wolno mu snu przerywa, boby si kotunowi sprzeciwi". Kotun ,obcity owija si w cienk szmat (prastary znak uszanowania) by si nie pogniewa, kadzie mu chory do zawinitka pienidz, kawaek chleba, skrapia go wdk i now wstk lub tasiemk obwizuje", a gdy go zakopi, to w suchem miejscu, pod Bo mk". Odwieczny ten i wielce rozpowszechniony na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej zwyczaj skadania demonowi choroby ofiary w postaci chleba i pienidzy, uwaa do dzi lud (nadrabski) za uczczenie" kotuna, o ktrym powiada, e doczeka si wtedy kotun honorw*. Obcity kotun osoba chora (w Krakowskiem) owija w cienk szmatk, aby si nie pogniewa, kadzie mu kawaek chleba i pienidz, a obwizawszy to tasiemk, chowa staranie w skrzyni, za piecem, do stodoy pod wgie, aby w razie, skoroby mu co dokuczyo, mg go napowrt przyoy do gowy, gdzie przyronie". Odwaniejsi rzucaj na ogie lub w rozwalmy zamku, gdzie straszy, poczem nie ogldajc si za siebie, aby nie cign zych duchw, czemprdzej wracaj do domu. W mniemaniu ludu mazowieckiego w ukowcu kotun jest dziewiciorny, Lo znaczy, e ma jakby dziewi chorb do siebie". Dziecku, ktre miao kotuny", zalecano nastpujc kuracj: Trzeba eby je dziecku ojciec zbami poobgryza, a potem tym kotunom dali ofiar tj. woyli dwa grosze i kawaek buki, zawinli do szmaty i w drzwiach u gry, w futrynie pooyli, eby ludzie chodzili pod tem" albo te wynie go za swoj granic, da mu grosz i pod kamie woy". Poniewa kotun to jedna z nielicznych chorb dziewiciornych, przeto znachor leczy go przez dziewi miesicy na nowiu, na peni i na ostatku, w kadym miesicu". (St. Ulanowska w Zbiorze antrop. 1884 VIII 297).

264
Chcc si pozby kotuna, stara si Nadrabianiu za do uczyni dzy goca, a wtedy, gociec kotunowi ustpi kae*, albo zamami" t. j, zaegna chorob. W tym drugim wypadku jeeli wczga jaki rzuci na czowieka kotun, naley pozwoli si zwija na gowic splotom wosw przez siedm tygodni" i gdy si rozwinie, ostrzyc wosy w soneczne poudnie, a owinwszy w szmat i dodawszy jak monet, nosi na piersiach do zmartwychwstania Paskiego, poczem zawinitko to skropione wdk zakopa w ziemi albo pod sprchnia wierzb. Kotun, temi honorami odobruchany, odstpuje czowieka, czem si naturalnie i jego funkcjonarjusz zadowala, a choroba udziela si wierzbie, sprowadzajc jej uschnicie, lub zapada w ziemi. Zdarza si czasem (w Raciborku), e tak zakopany pod drzewem kotun, niezadowolony z miejsca pobytu, wydoby si z ziemi urs i owin d b wosami. Gdy splot ucitych wosw, porzucony przy drodze, kto niebacznie czy rozmylnie ruszy nog lub z wierzby, wwczas kotun, ktry lubi spokj i nie yczy sobie, by mu go zmcono, gniewa si i mci" na miaku czy niewiadomym za czyn nierozwany. Naley wtedy pj do obraonego kotuna na miejsce, gdzie si mu krzywd wyrzdzio, przeprosi go piknie", przyda mu nadto troch pienidzy i zoy go najstaranniej w dawn kryjwk. Spotyka si te ludzi zych, ktrzy pozbywszy si w podobny sposb kotuna, rzucaj ostrzyone wosy umylnie w miejsce uczszczane, aby przechodzie przez ich dotknicie lub nastpienie nog przej od nich chorob kotuna. W Buczkowie, (p. Brzeski), zwi si dziewczynie na gowie kotun. Ojciec, chocia z bojani, uci go w Wielk sobot, woy do garnka, zawin do niego centa i kukiek, poczem to wszystko zakopa. Malec przypadkiem odnalaz ten garnek, zabra cent, kukiek zjad, a kotuna kijem wybi. Wskutek tego mia zachorowa. Kotun dziecka ojciec czasem, zbami obgryza". Gdy ten rodek nie pomaca, daje kotunom ofiar dwa grosze i kawaek buki do szmaty". Innym razem, ucia matka kotun, wrzucia do pieca i spalia, a wtedy gdy chorego zacza okadza, krzykno mu co strasznie w uszach, zacz womitowa i kotun wyszed z ciaa", (z ukowca mazowieckiego). Osoba obcinajca kotun w okolicy Pocka powinna kotun wasnorcznie woy pod duy kamie, ale niosc go i wracajc? bro Boe, nie oglda si poza siebie." Wosy chorego na kotun w ziemi lubelskiej obcinaj i z trzema groszami kad pod drzewa stojce koo kocioa. H. Saxonia w ksice De plica (Patav. 1600) podaje rne sposoby wypdzania przez lud zarazy kotunowej z domu a midzy innemi przez podkurzanie zielem bylicy i dziurawca. Ko tun leczy si przez spalenie go poczem rozsypuj popi na wiatr, by ten roznis chorob w inn stron. (Radw). W Kielczewie pod Kocianem oblano gorzak gow pacjenta i zapalono j, co miao ten skutek, e chory oparzy si, a zachodzia obawa, e si od ognia na gowie spali. Kto chce si pozby kotuna, niech naciera ciao chorego rk, ktr pogaskano kotun i proszono go o przebaczenie, lub naciera ciao wod, w ktrej kpa si czowiek dotknity kotunem, skutecznie te trzyma pod kolanami chorego wen z czarnej owcy, aby koun wszed w t wene,

ktra si wskutek tego zwinie. W Krzesawicach znachor odczynia g odmawiajc nad koszul chorego tajemnicze wyrazy, kaze mu j nosi przez tydzie, poczem zawiesi na krzyu przy rozstajnych drogach, a gociec opuszcza chorego. Kotun na gowie lecz w Kieleckiem przykadajc wosy ucite ze zdrowego czowieka na tern miejscu, na ktrem u chorego znajduje si kotun. rodka tego stosowali lekarze do pierwszej poowy w XIX. Na kotun daj w winie kilka kropel oleju w., ktry kapan udzielajc sakramentu ostatniego pomazania, namaszcza choremu czonki. Kotun wewntrzny leczy proszek zrobiony z podu poronionego dziecka, ktre nie byo ochrzczone. v Brzeziny). Jedno z najdawniejszych wiadectw o kotunie zawdziczamy Wawrzecowi Starnigel, ktry jako rektor Akademji Zamojskiego w Licie do profesora Akademji Padewskiej (Epistoa 1599) podaje, e chorob t, majc swe siedlisko w Karpatach (midzy Wgrami a Pokuciem") a powszechn w caej Polsce, gmin pospolity leczy zapuszczeniem kotuna, ktry po odpadniciu uwalnia chorego cc boleci . Jako jeden ze rodkw zaradczych, uywanych przez lud, przytacza: owinicie gowy skr cignit z jea, ktrego mis w tym celu spoywaj. Do dzi poleca si w okolicy Miska i Witebska je miso jea ugotowane jako powszechny rodek przeciw kotunowi. Przysowie polskie Polubi gociec wdk" wskazuje na przekonanie, e piciem wdki dogadzao si demonowi choroby. (L. Perzyna Lekarz dla wocian Kalisz 1793), a rodek ten do dz;s uywany jest w lecznictwie ludowem. Dr. med. Jan Oczapowski w dziele Praktyczny wykad chorb kotunowych (Warszawa 1839) powiada, e dotd jeszcze mamy takie miejsca cudowne w yrowicach, Czstochowie, na grze witokrzyskiej, w Miechowie i innych kocioach dodajmy w B o r u n a c h g d z i e wypdzanie djaba i zdejmowanie kotuna najpomylniej moe si uskutecznia". Kalwarja zebrzydowska dla okolicznych mieszkacw ju oddowna t przysug czyni, a koci Panny Marji w Krakowie, murem dawniej opasany, od strony t. z. bramki, by powszechnym skadem kotunw". Nakrycia gowy, tak wocian jak wieniaczek, bywa powodem uporczywej choroby znanej kotunem, ktra uchodzia w medycynie za chorob urojon, a znan ju bya w czasach pogaskich. Ze wszystkich narodw europejskich najduej trapia lud nasz, std nadano jej nawet miano choroby wycznie polskiej. Zapadali na ni wieniacy noszcy dawniej dugie, wosy spadajce na uszy i cikie futrzane czapki (zim i latem) oraz wieniaczki owijajce gow w grube chusty lub okrycia pcienne. Owe cikie i ciepe nakrycia gowy, w poczeniu z dugoci wosw," nieraz zaniedbanych, w porze letniej, podczas cikich robt, pobudzajc transpiracj skry, sprowadzay spilnianie si wosw" a skutek ten nieochdostwa przyjmowano za wyraz woli choroby i nazywano zwijaniem si kotuna. Gdy z rozwojem owiaty rzucono owe okrycia gowy i wicej dba poczto o czysto, zniky po wsiach kotuny, ale obawa przed niemi utrzymuje si do dzi tradycyjnie. Etjologja i terapja tej choroby u Sowian ma wiele analogij i punktw stycznych

.266
Rusini z przed siu laty wierzyli, e kotuna dostaje si skutek przeklestwa"; kobieta, gdy chce si tej choroby pozby, star chustk, ktr gow obwizywaa, rzuca przy drodze, albo na drzewie zawiesza, sdzc, e kto j podniesie, ten z ni i kotun zabierze". 1 na Polesiu uwaaj zwinicie kotuna na gowie za podane. ,,Dla wyprbowania, czy rzeczywicie kotun ma si zwin, nosz na sznurku wen jagnicia, uwizan nisko na piersiach, pod dokiem, jeli kotun ma si zwin, wena ta splcze si i skrci". Wtedy pij zaparzony barwinek, a wosy zaczynaj si zwija. Kotuna nie mona obcina dowolnie", zdejmuje go znachorka w Wielk sobot po zaegnaniu, poczem trzeba go do wody zanie i utopi". Metoda rozpoznania kotuna na Woyniu nie odbiega od przywiedzionej na ziemiach polskich: Ucinaj choremu nieco wosw z kilku miejsc na gowie (bolcej) i zawinwszy w szmatk, ka mu nosi na doku sercowym przez dni trzy. Jeeli wosy zbij si w lamiec, oznacza to, e kotun jest przyczyn blw gowy i zapuci go potrzeba, aby bl gowy usta". Na Biaorusi dostaje kotuna, kto wypije kieliszek wdki, w ktrej yd, karczmarz, macza kotun, dla rozpicia chopw. Rozrn.aj tam kotun mski, zwijajcy si w kosmyki i eski w postaci czapki, a bacz przedewszystkiem, by go nie drani; wystrzegaj si wic wszystkiego, czego on nie lubi, np. bobu, ktrego nie znosi. Nie wolno go obcina, szczeglnie g d y si zacznie zwija i owszem naley mu w tem pomc, a wic nie czesa si, nie my, gdy e zwiniciem si kotuna, wszystkie dolegliwoci u s t a j " . Ucicie go w czasie zwijania wywouje cikie owrzodzenia, mona go odci dopiero wtedy, gdy sam od gowy zacznie odstawa. Najlepiej jednak nosi go a sam spadnie. Operacji ucicia kotuna dokonywa si z wielk ostronoci, w odpowiedniej porze, zazwyczaj na ostatniej kwadrze, ostrzyg go si czciami, w kocu zakopuje w mrowisku albo wrzuca do biecej wody (Lepelskie). Ludy romas k i e , zwaszcza Wosi zapuszczaj kotun, a gdy dojrzeje, obcinaj go z rnemi ceremonjami zakopuj w ziemi. I ydzi (w Maopolsce) zapuszczaj kotun, w tem przekonaniu, e polzepiane kdziory kad kres cierpieniom. Aby kotun szybko odsta, staraj si o odpady kotun, mocz go w wdce, pijc z niej po kieliszku na dzie". Niektrzy nie pozwalaj ucina kotuna, pki sam nie odpadnie, lub te z nim nie umr". Choremu na kotun ydzi w b. Krlestwie niczego nie odmawiaj, bo kotun z zemsty pokrzywiby mu czonki. Gdy si zwinie, naley odci go gorcym drutem i zawinwszy kilkanacie groszy, wyrzuci na gociniec, kto si zakomi na grosze i podejmie je, ten zabierze i kotun. Odjty kotun przechowuj w pocieli lub owinwszy go wtykaj w szpary. Poniewa od zamierzchych wiekw utrzymywano, e sprawc kotuna jest zy duch, przeto leczono t chorob przez egzorcyzmy czyli wypdzanie owego ducha czy szatana. Aby si pozby choroby, zwanej kotunem, do jest wymwi trzy razy: wity Benonie'. Id przez kotonie!

{z Wocawka. Kolberga Lud, Warszawa 1867 III. 95). Zamawianie od holu macicy i kotuna opiewa: Sza Najw. Panienka po cisowym mocie. Wy kotunie, wy macico, ustpcie biaym kociom, czerwonej krwi na swoje dawne miejsce, do swego brata ppka. (Turw). Gociec czyli amanie w kociach, zawroty gowy i ciskanie w piersiach tak zamawiaj w abnie: Sadza si pod straganem chorego i przeegnawszy go trzy razy noem, wylewa si nad chorym wosk przez grzebie, powtarzajc to dziewi razy. Poczem odmawia si trzy razy nastpujce zaklcie: Szczliwa ta godzina bya, Kiedy Najw. Panna P. Jezusa porodzia. Nieche i ta bdzie szczliwa, Ktr ja ci bolenie wymawiam: Z ng, z kolan, z krzya, z pod piersi, z rki, z gowy, Twe korzenie By otchanie! Jest na morzu kamie, Szynkarka na nim. Bdziesz miaa picie, jedzenie, mieszkanie, A tych y, si, koci i wntrznoci nie naruszaj! Wystp dla mioci Boskiej 111 Zamawianie goca (prystryt) w powiecie Berdyczowskim opiewa w jzyku ruskim jak nastpuje: Stoi d b na dbie, kamie na kamieniu, Matka Boa czyta ksig; przyszed do niej Jezus Chrystus: Matko moja, przesta czyta ksig, pjdziemy zamawia prystryta: rannego, poudniowego i wieczornego, piwnicznego, wiatrowego i wodzianego, pomylanego, zagadanego i zapytanego. Tutaj ci nie stawa, tej koci nie ama, czerwonej krwi nie psu, gowy nie kopota! Id sobie na mchy, na bota, na murawskie szlaki, gdzie siwe wilki nie przychodz"? 112). Podobny sposb zamawiania odbywa si na Woyniu w jzyku ruskim: Sza Przewita Boga Rodzica, Matka Boa, spotkaa trzech braci:Kdy idziesz Przew. Boga Rodzico Matko Boa? Id do ochrzczonego, bogomolnego, lirem pomazanego (Iwana) goca zamawia: Gocze, gocisko, wichrze, wichrzysko! podwieju, podwiejisko! Z czego ty si wzio, z czego zrobio? Id na rozdroe, tam na rozdrou ley zgnia koda, tam ci buszowa, a tu nie bywa, tej koci nie ama, czerwonej krwi nie pi i biaego ciaa nie wala bogomolnego, mianowanego (Iwana). W czein nie moja pomoc, ale samego Boga, nie mj duch, ale duch samej Matki Boej". Poczem kilka razy chuchn i splun. (E. Rulikowski w Zbiorze antrop. 1879 III. 113). Odgaszajc wgle znachor tak zamawia gociec (hoste=Artritis urica) w Kosmaczu (na Huculszczynie).Tekst w tmaczeniu mem skrcony opiewa: Cho jest gociec suchy, cho zgniy, ja wszystkie boleci, kolki wyzywam, wywouj z gowy, z pod go /y, z oczu, z pod oczu, z nosa, ust, szyji, piec, kiszek, ytek, palcw, podeszew. Ja wszelkie, zo wszelkie licho wyzywam, wywouj z tego chrzczonego, modlitewnego (tu wymienia imi chorego). Id sobie tam, gdzie kury nie piej, gdzie ludzie nie bywaj. Daj ci kurk z kurcztami, kotk z koci-

268 tami, wini z prositami... Bierz sobie, nie sobie na sine morza, w gbokie rzeki, tam bdziesz piasek przesypywa, w wodzie si kpa, w li zawija a tego chrzczonego, czystego i zdrowego zostaw.. Jak ci od teraz dopdz, zotemi mieczami gow ci zetn, bd ci siekierami rba, kosami kosi, sierpami , grabiami grabi Precz z chatyI Wychodzi Skapaj si i stra si! Mocy nie masz, krasy nie posiadasz, skde przyszed, tdy wracaj!". Sowa te (w jzyku ruskim) po trzykro wypowiedziawszy, znachor odmuchuje chorego trzy razy i mwi: Nie moim duchem, lecz Boym! Niech Bg da na wiek i na lek! Skacz zdrw!" (W. Szuchewicz Huculszczyzna Krakw 1908 IV. 3201). Przeciw gocowi i w innych chorobach posuguje si Chorwat, (w Posztornie) nastpujcym rodkiem: choremu obcina si paznokcie u nog i rk na krzy, dodaje si wosw z gowy i brwi, a to wszystko zawinite w szmatk zapycha si w umylnie na ten cel wydrony otwr wierzby i zabija kokiem drewnianym. Chory, nad ktrym gularz odmawia pacierze, ma si rwnie modli, nie powinien na nikogo patrze, (aby go nie urzekli), nawet na pozdrowienie nie odpo wiada, ma do drzewa i napowrt i tyem a wszystko dzia si ma noc przy ubywajcem wietle ksiyca. Albo chora idzie z siekier do gogu, zacina go po trzykro gboko i mwi za kadym razem: Ulog u glog! a choroba wchodzi w krzak gogowy. Choremu na podagr Serbowi radzono 1749 r. w Bonji: pj z chlebem i sol do krzaku gogowego i uderzywszy go trzykrotnie nog, powiedzie trzy razy nastpujce sowa: Jeeli jeste podagr, wle do krzaku, jak tu jest sl i chleb", poczem zakopa pod krzakiem sl i chleb i nie ogldajc si po za siebie, biec co tchu do domu". Gociec zwany przez Sowakw w Czechosowacji hostec albo suche amanie w kociach ktry pochodzi moe wedle wyobraenia tego ludu z oczarowania lub urzeknicia, leczy babalekarka sowacka w czarodziejski sposb: Okadzajc go zioami pod pacht, szepce nastpujce zamwienie, podane tu w skrceniu: Zaegnywacz(ka) wywodzi moc sw czarodziejsk od samego Boga W imi Boga Chrystusa i t. d. Ktry da moc Piotrowi, Aby azarzowi, Chromemu biedakowi, Pomg przy kociele, A ktry t moc innym Da apostoom witym I ludziom pobonym, W jego to imieniu zaegnuj ci, Chorobo przeklta! Opu czowieka tego, Co tak cierpi mnogo, A wejd w morsk wink... Odstp jako od Chrysta Lucyperi li duchowie Odstpili, uciekali,

269
Biednym ludziom pokj dali! A to w imi Boga Ojca i t d . (St. Eljasz Radzikowski Z folklorystyki sowackiej Lud 1899 V 297-8). Chory na gociec (podagr, reumatyzm) w Lesie czeskim idzie przez trzy dni przed wschodem soca do bzu i ujmujc ga, mwi nastpujce zaklcie: Bzie, ja mam gociec, a ty go nie masz, Odebierz mi, abym go nie mia. A przeegnawszy si odchodzi. Gociec i reumatyzm leczono w Chebie 1832 r. w nastpujcy sposb: Ucinano wosy i paznokcie choremu przy ubywajcej tarczy ksiyca i owinwszy je w szmatk, zagwadano w zdrowej wierzbie. Albo chory idzie tam w trzy dni pu peni do zielonej wierzby, a ujwszy w lew rk roczn ga, mwi: Gazi wierzbowa! przychodz do Ciebie, Przynosz Ci moich 77 gocw i gocic. a biorc ga praw rk, dodaje: Chc ci skaleczy! i robic wze, mwi: Chc ci zwiza! Tak mi dopom Bg Tu zacieniajc wze, koczy I Syn Boy, Chrystus Pan. Poczem odchodzi, nie ogldajc si za siebie i odmawia 5 Ojcze nasz i tyle Zdrowa Marja w cze 5 ran Jezusa Chrystusa. Pacjent w Niemczech z 18 w. idzie do brzozy, sosny lub innego drzewa, pada przed niem na kolana, okra go po trzykro i skarc si na chorob, zostawia j albo przeszczepia na drzewo. Mdry" (czarownik) w Landsbergu leczy w ten sposb reumatyzm, e wie choremu sznurem rce na grzbiecie, a chory musi zwizany tak dugo lee, a mdry" wyjdzie za granic wsi, w przeciwnym razie skrpowany demon choroby z zemst opadnie mdrego, ktry zapadnie na t chorob Zamawianie 77 blw artretyzmu na kartkach (Gift und Gallzetteln) wypdza je na dzik pieczar len, gdzie kur nie pieje, gdzie chop nie sieje, gdzie kwiat nie kwitnie, gdzie czowiek si nie rodzi", tam niech zostan na wieki. Albo odlicza si od 72 do 71, od 71 do 70 i t. d. a do 0, a przy kadej liczbie gadzi si zbolae miejsce. (GrbiningKemetberg). Gociec (Gichtt, reumatyzm i pokrewne choroby zamawiaj si w hrabstwie Ruppin temi sowy, ktre tu w przekadzie podaj: Chory idzie do sosny i mwi wierszem trzy razy:

270 Dzie dobry, panno sosno! Skar ci 77 raki gociec, Pierwszy ptak, ktry tdy przeleci, Niech go wemie w powietrze. W imi Ojca, Syna i Ducha w. Amen. Naley przytem trzy mode pisklta wybra z gniazda i za kadym razem rozpoczynajc zamwienie, wypuci jedno. Albo Wodniku, skar si tobie, Drcz mi szarpice ble goca. Wodniku, piem ci (do ciebie) By szarpice ble goca ustay mi. Zamawiam Ci w imi Ojca, Syna i Ducha w. Amen. Wiersze te odmawia si przez trzy pitki, przed wschodem soca, nad biec wod i podczas trzykrotnego egnania pije si yk nieco wody czerpanej z prdem. Albo Dzie dobry sosno! Przynosz ci tu mj 77 raki gociec, We go odemnie, Zatrzymaj przy sobie, Aby go nosi A do dnia sdnego. W imi Ojca, Syna i Ducha sw. Amen. Po wymwieniu tych sw wydra si otwr w sosnie, do ktorego ma wej w gociec, zabija si kokiem z gazi tej samej sosny i odmwiwszy trzeci raz zaegnanie, odchodzi si w milczeniu, nie ogldajc si, do domu. Chory na gociec w Szlarowie (Marchja Brandenburska) idzie do sosny i mwi nastpujce wierszowane zaklcie, ktre tu w przekadzie z niemieckiego podaj: Dobrydzie (Dobry wieczr), pani Sosno, Przynosz Ci mj gociec (podagr), Nosiem go po dzi dzie, A ty masz go nosi do sdnego dnia. Albo chory staje nad biec wod, twarz zwrcony w kierunku ujcia, wypija trzy yki wody, rzuca yk przez gow i uchodzi nie ogldajc si, przyczem mwi: Topielcze (Wassermann) skar si Tobie, Niech przepadnie rwcy mi gociec. Choremu na podagr w Niemczech (w poowie 18 w.) ucinano wosy i paznokcie, zawijano w czyst szmatk, a przywizawszy j na grzbiecie raka, rzucano razem z nim do rzeki. Zaegnywacz po-

271.
dagry w Palatynacie grnym wyrzuca j z ciaa i krwi chorego na puszcz, gdzie nie wieci ani soce ani ksiyc, w Oksenfurcie sprawcw podagry zapdza jako zbkan rzesz* demonw do dzikiej hooty, z ktrej wysza, przyczem zamawia je nastpujc legend : Podagra i podagrtka wdroway przez zielon k; spotkaa je w. Anna i Najw. Panna. w. Anna rzeka: Podagro, podagrtka, dokd podacie? Podagra odpowiedziaa: Zdamy doN. N. bdziemy mu ciao targa, krew ssa. Na to powiedziaa w. panna Anna: O. podagro, podagrtka, rozkazuj wam w imi mocy Boskiej, pod najwysz kltw tu wylicza 27 rodzajw reumatyzmu, w koa. podagr nad wszystkiemi podagrami odejdcie do dzikiej szaraczy, do ktrej naleycie". Zaegnywacz (ka) egna chorego i odmawia nad nim trzy Ojczenasze, trzy Pozdrowienia i Credo. Chory na gociec i kolki, albo majcy wrzody odmawia na Islandji nastpujc modlitewk: Chrystus siedzia przed kocioem, Pochodni mia w jednej rce, Ksik w drugiej. Czego paczesz, mj synu?" Rzeka bogosawiona Marja. Jestem ranny i chory" Rzek Bg, mj Pan. Ja ci wylecz z goca, czy kolek w rkach, nogach, mzgu itp z najsilniejszego i najgorszego goca". I zosta z choroby zwolniony Powszechnie w Polsce i na Rusi panuje mniemanie wrd ludis, e kto pierwszy grzmot na wiosn usyszy, powinien tarza si po ziemi albo ociera si plecami o cian lepianki aby gc w cigu roku nie bolay krzye (piece). Przysowie ludowe: Kiedy grzmi w wito Wojciecha, (tj. 23 kwietnia) Ronie rolnikom pociecha jest przeytkiem kultu grzmotw. Do dzi gdy wieniak na wiosn usyszy grzmot, idzie przed chat i przewraca koza, t. j. oparszy rce o ziemi, skacze przez gow, w tej wierze, e w tym roku nie bdzie paraliem tknity. Ludzie wiejscy (w Bobreckiem, przewanie Rusini) usyszawszy pierwszy raz na wiosn grzmot, rzucaj si na ziemi i tarzaj po to, aby ich krzye nie bolay, a nastpnie mocuj si, aby byli silni". (B. Gustawicz Kilka szczegw ludoznawczych Lud 1902 VIII, 392). I Rusini na Woyniu, na w. Jerzego (23 kwietnia), przestrzegaj tego zwyczaju: Na w. Jurja dla zdrowia modzi tarzaj si po runi yta, dzieciaki za kozy wywracaj" (J. Kopernicki z Jurkowszczyzny Zbir antrop. 1887X1. 174). Na odgos pierwszego grzmotu Rusini mieszkajcy w okolicy Kaniowa biegn do chaty i opieraj si plecami o cian, aby podczas niwa nie cierpieli bolu krzyw. Lud czeski ma zupenie podobne wierzenie: Kto na wiosn po raz pierwszy usyszy grzmot, ma si plecami po ziemi tacza, a nie bdzie w tym roku cierpia bolu krzyy". (J. V. Grohmann Abergiauben aus Bohtnen Prag 1864 str. 38) Sowacy zalecaj tarzanie si na kwitncem polu grochowem

"5172 Przeciw bolom krzyw radzi lud niemiecki w Braunau przy pierwszym grzmocie na wiosn pooy si w trawie i toczy. Niemcy (Gottscheer) utrzymuj, i kto podczas pierwszego grzmotu po nowym roku rzuci si na ziemi i tarza, ten nie bdzie cierpia kucia w boku. Na wiosn, gdy pierwszy raz grzmi, tarzaj si trzykrotnie w Frank-onji. Styrji, Palatynacie, by si uchroni przed blem krzyzw. Gdy pierwszy raz grzmi, wocianie z Jabing (na Wgrzech) taczaj si po ziemi, aby mie dobry rok. Gdy pierwszy raz na wiosn zagrzmi, trzeba wybiec na pole, rzuci si na ziemi i kozioki przewraca, eby krzye nie bolay przy niwie, gow trzeba bi kamieniem lub o kamie na ziemi lecy uderza, eby nie bolaa. (St. Ulanowska otysze Zbir antrop. 1891 XV. 274).

Zmora.
Chorob objawiajc si brakiem oddechu w czasie snu, dusznoci, drczcemi snami spowodowanemi uderzeniem krwi, wogle dolegliwociami sennego, przypisuje lud zmorom. Przysowie polskie Mczy (drczy) mi jak zmora", wiadczy o dotkliwych cierpieniach, jkiemi ona od wiekw trapi nasz lud. Jak pochodzenie sowa dusi wskazuje, oznaczao ono pierwotnie czynno ducha- Szymon Syreski w Zielniku (1613) powiada wyranie, i duszenie nocne (zbytniej Arwi ku sercu) proci ludzie u nas duchowi przypisywali, ktrego mor zowi" (Por. Knapskiego Thesaurus i Volckera Dictionarium z 1605). Zmora, czyli pierwotniej mora, mara, (p. Zamojski) morzysko (p. Zatorski), istota, ktra morzy, umierca, przychodzi pod tem mienieni u ludw indoeuropejskich, jak dowodz nazwy: staropnocna mara, frankoska mahr, anglosaska mara, grecka mora, nieniecka: Mahr (e) Nachtmahr, w Szwecji, Norwegji, Islandji mara, w Danji mare (natte=mare), w Holandji nagt-merrie, w Anglji nightr .iore (nocna zmora), we Francji cauche-mar (duszca zmora) i nazwy sowiaskie, jak kaszubska: moera, ruska: mora, mara, serbska i bugarska: mora, czeska i chorwacka: mura, na Morawie: mora, sowacka: morena, dolnouycka: morawa itp. Z mory pochodz uboczne lazwy polskie: Kicimora (kot-mora?), u Rusinw: kiko-mora, czy ritomora, o zmorze-kocie opowiadaj i Serbowie uyccy. Lud poznaski zna prcz zmory pci eskiej, mczyzn: morusa, u ludu czeskiego morak, w uycach murak, u Serbw zmr, w Niemczech :noor itp. Rodzaju mskiego s te nazwy zmory w jzyku anglosaskim, angielskim, i dolnoniemieckim. W Tatrach duszca we nie rnora zowie si siodem (od siedzenia na piersiach). Nadwilanie nazywaj j dusiokiem", od duszenia ludzi, w innych stronach Polski gniotkiem (gmockiem) albo gnieciuchem od gniecenia swych ofiar, podobn nazw ma ona w innych jzykach sowiaskich np. u Serbw od tego, e sennych tucze" lub dusi" u Chorwatw mura tlaczi (w narzeczu muakowskiem mori, = morzy). Nazw zmory -v jzyku francuskim i niemieckim T r e t = m a r e , Trud(e) wywodz

Choroba Bascdov, (Ze zbioru kliniki neurologicznej U K. we Lwowie)

Rg skrny skrf ni (Zdjcie fotogr. ze zbieru Dr H. Hilaiow. .za. docenta uniw. 'wow.)

Przykurcz " c w u twarzowego pr'.y nowotworse mzgu {Z kliniki rveu' logicznej U J. K.Dr. "albana i

Choroba skrna /wana promienic. Ze zbioru Prym, Dr, Leszczyskiego i

273
rwnie od gniecenia (treten, w gotyckim trudan). Frankowie zw zmor trempe (tuczca), Tyrolczycy stempe (gniotca), Alemani Toggeli i Druckerl (uciskajca). I starogermaska mara dusi i gniecie nocami ludzi i bydo", jak sowiaskie zmory. W Szwajcarji nazywa si ona dogelle zdrobniae z dogo), co oznacza rwnie gniotka. W Sandomierskiem mieni zmor nocnic, podobnie u Serbw i Sowakw nocnic, od przebywania w nocy. Nazwa zmory (zarwno i czarownicy) u nas koda (koga), w uycach chodota (chodojta), od sowa chodzi, nachodzi (ludzi w nocy), ma analogiczne wyrazy w jzykach ukraiskim, sowieskim itp. Pojcia naszego ludu o zmorze opieraj si na wierze powszechnej, e dusza moe wychodzi z ciaa we nie i znowu we nie wraca". Mora opowiada wocianin nasz od Szmigla wychodzi z czowieka w nocy, gdy ciao jego pi jakoby martwe. Jak przyjdzie godzina, e dusza ma do ciaa wrci, wtenczas przychodzi taka myszka biaa i wlezie temu czowiekowi w gb, a wtedy wstanie on i chodzi jak drudzy ludzie". Pod Krakowem bya stara kobieta, uwaana za zmor: w nocy, gdy spaa, wychodzi z niej duch i szed do tego, na kogo miaa zo. Przygniataa za strasznie sw ofiar, e ta si ruszy pod ni nie moga. Nadrabianie utrzymuj, i zmora to duch, ktry podczas snu wychodzi z ciaa kobiety, a odbywajc wdrwk po obcych domach", dokucza ludziom picym, do ktrych ma jak uraz. Wierzenia kultury pierwotnej, e dusza moe wychodzi z ciaa i znowu w nie powraca", i osnute na tem tle podania, powstay z obserwacji ludzi podczas duszenia nocnego przy omdleniach, epilepsji i tp. doszy za do szczeglnego rozwoju w naszych gadkach o zmorze. Lud ziemi sieradzkiej opowiada o czarownicach, e ciaa ich pozostaj w chatach upione snem letargicznym, a duch pod przybran postaci zwierzcia odbywa rne praktyki". Serbowie w uycach wierz, e dusza zmory (mrowy, czarownicy) moe wyj z ciaa i pokazywa si w rozmaitych przybranych postaciach". Dusza mory w Boni opuszcza we nie czowieka, bdzi po wiecie, poczem wraca do ciaa. Po opuszczeniu go staje si ono zimne i sine, usta czarniej, dopiero po powrocie duszy do ciaa nad witem, oywia si ono zwolna. Szmoler w bani, zatytuowanej Prawo zawsze prawem zostaje" (Piesniczki p. 182) zachowa pogld ludu serbskiego o duszy rzadkiej pierwotnoci: Lud wierzy, e gdy czowiek pi, duch jego moe wyj z niego i w nocy przez chwil chodzi do-koa". Opowiada o dziewczynie, e kadc si spa, stawiaa garnczek wody przy ku, aby duch jej, gdyby mu si pi zechciao, nie potrzebowa chodzi daleko i bdzi, bo gdyby zabdzi, ona musiaaby zosta martw". Do tego pogldu na dusz przyczyy si wierzenia, rwnie sigajce czasw przedhistorycznych, e duch czowieczy przybiera na si posta zwierzcia, gdy wychodzi z ciaa, najczciej posta myszy albo wa". Osoba, z ktrej wychodzi dusza w t e j postaci zwierzcej, bywa najczciej czarownic, lub zmor, a czasem dusz mieni wprost mysz. To samo opowiadaj o wjesticach w Jugosawji. I w redniowiecznych niemieckich podaniach (Pawe Djakon o krlu Guntramie), zarwno jak w krcych do dzi bajkach niemieckich, wychodzi dusza z ludzi, szczeglnie
Uzdiowienie ludu". 18

274
czarownic, w postaci myszy lub kota", wa lub motyla. Wszystkie e cechy zmory, spotykane w wierzeniach Czechw, Serbw, Niemcw i innych ludw, opieraj si na zasadzie, e tylko dusza zmory wychodzi z ciaa i dusi ludzi", ale w przesdach ludu polskiego i innych Sowian wystpuje te odmiana owego wierzenia, a mianowicie, e zmora we wasnem ciele" nawiedza ludzi. Nadwilanie utrzymuj, i czowiek, z ktrego wyszed duch-zmora, spi jak martwy i nie wie nazajutrz, co robi w nocy". W nocnych wycieczkach swych naraa si, e zostanie schwytany, skaleczony a nawet zabity, bo co napastowany (w obronie swej osoby) zrobi duchowi-zmorze, to przenosi Si na ciao czowieka-zmory". Zmory charakteryzuje jeden rys znamienny, ktry jako objaw patologiczny, znany w medycynie, jest powszechny. Na pytanie, kogo nawiedza zmora? odpowiadaj w okolicy Jurkowa: Zmora przysiada tylko takich, ktrzy pi lec na wznak", ale kto pi na boku, nigdy tego nie dowiadcza" (abiawie) W wyobraeniu Nadwilan zmora ubezwadnia sennego, przygniatajc go swym ciarem, posuwa si od ng do piersi, a picy p t m i m o wysikw nie moe ruszy si, ani ockn, ani nawet woa o pomoc. Zmora - zdaniem ludu ukraiskiego zaczynajc od n r g i posuwajc si ku gowie, przywala czowieka ciarem na podobiestwo pi duszki, tylko bardzo cikiej, tak e picemu ruszy si niepodobna. Serbowie uyccy potwierdzaj zdanie r.aszych wocian, e zmcra dusi tego, co ley na grzbiecie". Jest powszechna wiara wid Sowian, Rosjan, Czechw,, Bugarw i Germanw e zmora dusi tego, co ley na grzbiecie (na wznak). Bujna fantazja, ktra stworzya u ludw indoeuropejskich demonw zmory, nadajc im rozmaite postaci, nie moga cmin czowieka, jako sobie najbliszego. Kochanka czy ona, jeszcze yjca albo zmara, nawiedza swego ma w nocy jako mara. W podobny sposb zaspakajay swoje namitnoci widma staroytnych Grekw. Zmoi (w okolicy Dziadowa) wyobraaj sobie zarwno w mskiej, jak eskiej postaci: zmora kobieta napada mczyzn, a zmora mczyzna, kobie ". U Rzymian incr bus, przyonik, przybiera posta mczyzny, gdy nawiedza kobiet i przeciwnie jako succubus, kad si w postaci kobiety pod mczyzn. Std zrodzi si w wiekach rednich sprony zabobon o cielenem obcowaniu czarownic z djabem, o co oskarano i nasze ciarownice w niezliczonych procesach o czary. Pod mczyznan i lea succubus, na kobietach incubus, tamten ciga mczyznom we nie nasienie i nalewa je kobietom, ktre jednak nie mogy zaj w ci dlatego, e to nasienie byo zimne. Tak si wyraaj nasze i obce czarownice brane na tortury. Owocem tych erotycznych snw bywaj te wyrocki, pokraki i kretyni, albo tylko znaki na ciele (znamiona"i i inne podobne, wrodzore anomalja, poczytywane u nas i zagranic jako lady cielesnego djabw z czarownicami obccwania. Zmor w postaci mskiej przecstawiali sobie Grecy pcd nazw Efialtes, Rzymianie jako Inuus, albo Incubus, u Litwinw Aitvars (jako czicuiek o dugich rkach i nogach', u otyszw Leeton gi b koni, jedc na nich, dopki oie paday ze znuenia. W odineniu od tych mar w postaci m~

275
skiej wyobraali sobie Somianie, ludy germaskie i romaskie zmor przewanie jako kobiet, cho nie brak i tutaj mczyzn, jak nasz zrnorak, czeski morous, pomorski mahrt, niemiecki moor, anglosaski mara, angielski night - mcre, hollerierski n a e i , fianloski mahr i tp. Alcmani i Szwabi nazywaj zmor Schrfattele, Toggeli, Lork, Ratzel, w redniowiecznej niemczynie mor, more, ktrych rodzaj jest niewyrany. Wiara ludowa obdarzaa zmory zdolnoci duszenia picych pod warunkiem, e si takiemi pod wpywem demonw ju urodziy. Wierz u nas, w Czechach, na Ukrainie, w Jugo awji, Niemczech, e dzieci, gdy si urodzi z zbami, albo gdy odstawione ssie pt-raz wtry, zostaje zmor. Wspln wogle ludom indoeuropejskim jest wiara, e kto si urodzi z zbami, bdzie zmor", albo dziecko odstawione od piersi, na nowo ssce, bdzie ludzi dusio". W Jagodnem powiadaj, e czowiek staje si zmor, jeeli osoba, trzymajca dziecko do chrztu, przy lubowaniu wiary zamiast odpowiedzie: Chc wiary" powie: Chc mary", wtedy z dziecka staje si mara. Zabobonni wrd naszych wocian, zarwno jak przesdni Czesi, Rusini, Serbowie, wierz, i omyka przy chrzcie sprawia, e dziecko, gdy doronie, bdzie zmor. Podobnie u Niemcw, gdy ksidz egnajc niemowl: lm Namen des Vaters und des Sohnes , izecze lm Namen des Mahrters und des Mondes" dziecko bdzie potem zmor Bugarowie utrzymuj, i dzieci zmare bez chiztu nachodz ludzi jako zmory. Wasnoci zmory dziedzicz si, jak twierdz Nadwilanie zmora rodzi s ". Przyszedszy na wiat z dwiema dusz.inn", a otrzymawszy na chrzcie tylko jedno imi, po mierci trapi ludzi (Z Krakowskiego). Zmor staje si kobieta brzemit nna, gdy przejdzie n idzy dwiemi drugiemi, rwnie brzemiennerrii. Zmory u ludw germaskich lodz si pod zemi znakami (malurn omen), gdy <p. matka wporodowjch bolach wzywaa djaba. Skoro w rodzinie jest siedm crek, a nie.na adnego syna, to jedna z dziewczt iest zmor (z nad Raby, u Kaszubw i in). Wrd 7 dziewczt luh 7 chopcw dziewuch nazywa zmor a chopaka zmorcuchem. (Z Krak.) Powszechne u ludu ruskiego jest wyobraenie, e najmodsza z siedmiu ciek ,est zmor (7 jest liczb mistyczn). U ludw romaskich i germaskich spotykamy si z przesdem, e sidma z koleji crka stije si mar, jak sidmy syn wilko. kiem. Oboje mona pozi a i o ziosn tych biwiach. Dzieci urodzone z zbami i kobiety z nienoimalnemi stopami (Platfusse. Gansfiissige) r rwnie zmorami. Mara albo zmora to istota demoniczna, nnjca charakter czysto ludzki, W baniach polskich wystpuj trzy siostry zmory, a liczba ta wiadczy niewtpliwe, e mamy tu do czymei la z rysem archaistycznym. Gospodarz z ok lic Kociana miar trzy crki, ktre byy zmorami, ale ojciec o lem nie wied/ia, dopiert zakonnik, ktiy tam przyszed na nocleg, sysza, jk noc wyd-.cdziy, a ciaa ich leay na ku. Nieraz zmora sama, ani jej najblisi, nie wiedz o tem, e Pan Bg na nich takie nawiedzei ie dopuci. Mimo woli i w edzy noc. gdy nadejdzie jej godzina, idzie na uuiczeim ludzi. Ciao mary zostaje na ku w izbie a duchowa po owa picej wychodzi. Zmora

276
w pojciu ludu polskiego w Tomaszowskiem, to .taki nieszczliwy czowiek" co si w z godzin narodzi. Wrd duchw i dziadw", ktremi strasz dzieci, widzimy te gnietka. Jest to wedle wyobraenia ludu z okolic ywca may, gruby chopiec z duym brzuchem, chodzi zazwyczaj w czerwonej czapeczce na bakier i ma przy sobie wiele pienidzy. Gnieciucha wyobraa sobie lud z Ropczyc i okolicy jako maego chopca, ktry zawsze zimny i milczcy mlaszcze ustami, gdy zblia si do czowieka, aby go zgnie. Na gowie ma czerwon czapeczk, jak wiele innych naszych istot demonicznych (np. topielec), czerwony kolor bowiem to rys znamienny, sigajcy pierwotnej doby rozwoju. Gdy kto ow czapeczk zabieize gnieciuchowi, ten prosi o jej zwrot i ofiaruje za ni tyle pienidzy, ile ona zmieci, albo mci si za wydarcie mu jej. Lud nadrabski utrzymuje, e zmora to zwyka kobieta upoledzona przez natur na suchu lub mowie". Pod Babi gr przedstawiaj sobie zmor jako pikn pann w kouszku, jeddc na kku od koowrotka, albo od puga. W stronach nadwilaskich ukazuje si jako istota tajemnicza, nieznana, w innych przybiera posta chopa lub czarownicy, ktra na ziemi Rzeszowskiej tyle nabroia zego, e jej po mierci nawet do pieka przyj nie chc". Zmora w Krakowskiem to kobieta blada, z oczami podpuchemi, zgrubemi, sinawemi wargami. Przychodzi do swej ofiary w nocy, podczas snu. Pozna j po twarzy bladej, mizernej. W dzie unika ludzi, na noc przemienia si w istot bez koci, mik, w dotkniciu lisk. W Czuowie (pod Krakowem) bya baba stara i brzydka, uwaana przez lud za zmor. Stronia ona od ludzi, bya za i sucha, jak mier- Mora w okolicy Gniezna przybiera posta staruszki, bez zbw i brwi ten ostatni znak jest nieomylny wogle czowieka bardzo bladego, ktry chodzi po nocy i ludzi mczy. Chcc pozna mor, trzeba pooy na progu miot nieuywan, a kto pierwszy przez ni przejdzie, jest mor. Lud w okolicy Olkusza wyobraa sobie zmor jako dziewczyn, w ktr wstpi djabe, miewa ona opuche, byszczce oczy, przebywa w lasach, a noc przychodzi do wsi. Obchodz si z ni Mazurzy w Prusiech jak z gociem: zaprasza si j na niadanie, zostawia si talerz^i miejsce na awce. Przyjdzie na pewno w oznaczonej godzinie. Opowiadano w Szamotuach, e crka piekarza pokochaa piekarczyka i bya wzajemnie kochana. Dopiero przypadek zdarzy, e zapa j na gorcym uczynku, gdy si przemienia w zmor. Bagaa wtedy, eby nikomu nie wyjawi tajemnicy i przyrzeka nie odwiedza go wicej w przemienionej postaci, prosia o zachowanie dawniejszej ku niej mioci ale daremnie. Do pewnego parobka w Krynicach przychodzia co noc taka zmora w postaci modej dziewczyny. Raz udajc, e pi, uchwyci j za wicony pasek i przywiza mocno, a gdy rano zobaczy, e wcale niczego", postanowi nie j^uci jej od siebie. Oeni si z ni, y przez kilka lat szczliwie, mieli dwoje dzieci lecz pewnego razu zmora wybia koek, ktrym zatkane byy drzwi i odleciaa na zawsze. Podobn gadk opowiadaj w Krakowskiem, Poznaskiem i Lubelskiem. I wierzenia o zmorach na ziemiach ruskich przechowuj wiele waciwoci autropomorficznych. Mory na Podlasiu, i Woyniu niczem

277
si nie rni na pozr od kobiet. Zmora na Ukranie wyglda zupenie jak zwyczajne babsko, pozna j tylko po duych brwiach czarnych, nad nosem w jedn linj zczonych. Kobieta taka w nocy dopiero niepokoji picych. Nazajutrz nie wie o tem lub zapomina, czasem zapiera si tego i przed mierci dopiero przyznaje si do swoich sprawek, o. ile o nich wiedziaa". W innych okolicach Rusi zmory, przybywajce w nocy z lasw, to dziewki z byszczcemi, opuchemi oczyma. U Serbw to czarna chuda baba, ktrej oczy wychodz z pod powiek, piesznie si obracaj i gronie patrz. W wierzeniach innych Sowian, np. Czechw i uyczan, ludzie, ktrzy maj brwi czarne, gste, zrose midzy oczyma, s zmorami". O osobach, majcych ponury wzrok, powiadaj: On patrzy jak zmir". Niemiecki Ratzel, istota demoniczna, rwna naszej zmorze, ma t waciwo, e z jej zrosych brwi wylatuje zmora i siada na piersiach picego. Kobiety, zwaszcza stare, nadaj si bardziej od mczyzn do zgubnych czynnoci zmor, popycha je do tego mio, zazdro i inne namitnoci. Musz te za to odbywa pokut. Pochwycone na gorcym uczynku w postaci dba, bywaj przygwadane a nazajutrz widzi si winowajczyni jako goe babsko przybite do ciany, albo maym palcem przymknite w izbie. Zdarza si te, e ucina si kotowi ap, gdy nawiedza picego w nocy, a z rana widzi si on w ku z ucit rk. Lud poudniowo niemiecki opowiada gadk majc za sob gbsz przeszo: Gospodyni widziaa raz dziewk w nocy, blad, wspart o cian, ktra paczc wyznaa, e chodzi noc dusi, a monaby jej pomoc, gdyby miaa co, coby moga zadusi. Gospodyni odrzeka: To zadu najpikniejsz krow w siajni". Nazajutrz leaa krowa nieywa, ale dziewka bya wybawiona. W czarnym lesie (Hauensteini wciska si porzucony przez dziewczyn kochanek do jej ka, kadzie si obok niej i dusi j jako Schrattele, tak samo postpuje w Saksonji wzgardzona przez kochanka dziewczyna. W sagach niemieckich przechodzi taka zmora w incubusa, (Buhlgeist). Zmora u ludw europejskich przybiera waciwoci elfw, uosabiajcych zjawiska przyrody, Nereid itp. Niziny spoeczne od .slandji do Grecji, od Hiszpanji a po Indje nie wyzbyy si jeszcze wierze i poda o wspyciu mczyzny ze zmor. Nawiedza go noc, dostawszy si przez szpar i zostaje nietylko przez kilka nocy, ale lata cae. Wstpuje do suby, albo spenia obowizki ony, matki atoli takowe niesamowite zwizki z istot nadziemsk nie wychodz ludziom na dobre. Pewnego razu wdowiec Oldenburski chwyci tak Waldriderske za rami, lecz wylizna mu si i umkna dziurk od drzwi. Nastpnej nocy jednak udao mu si j przytrzyma. Zatka dziurk od drzwi, a mode pikne dziewcz zostao jego on i gospodyni. Mieszka z ni przez kilka lt, ale gdy pfzez nieuwag otworzy dziurk, znikna woajc: Jak dzwoni dzwony w krainie aniow!" Niewidomie troszczya si jeszcze a do jego mierci o dzieci, przynoszc im ubranka i bielizn (z Voralbergu i Graubinden) U ludw indoeuropejskich spotykamy si z tem opowiadaniem, ze m przytrzymawszy w nocy tak kobiet, y z ni dugie lata, mieli nawet dzieci, a pewnego razu gdy napieraa na ma,

278
eby jej pokaza otwr, ktrym si do niego dostaa, po spenieniu tego yczenia znika na zawszePowszechne jest u Sowian wierzenie, e zmora, podobnie jak upir, ludziom krew wysysa. Ma te ona wiele wsplnego z strzygoniem czyli strzyg (strix) tj. upiorem, ktry czowiekowi we nie krew wysysa (Rzeszw - Tarnw. Stryga krakowska przychodzi na wiat z dwiema duszami", a gdy nie o rzyma drugiego imienia chrzestnego, staje si po mierci zmor. Lud nadwilaski tak sobie tmaczy zmor, upiora i somnabulist utosamiajc, ich: Bywaj ludzie z dwoma duchami. W czasie snu wychodzi z czowieka ten drugi duch i chodzi po drzewach, dachach, a gdy na kogo ma zo, to go dusi, a nawet krew z niego ssie". Autor listu z pod Odalonowa pisze, (okoo 1822 r) o zmorze, e nie odrazu morduje czowieka, ale go powoli drczy i osabia, a to tym sposobem, e woywszy upionemu jzyk swj w usta, ssie krew z niego, a przytem cinie go ciarem swym, jakoby kamie myski. Wycieczony przez ni czuje si codzie sabszym, a po pewnym czasie staje si poczwary t e j ofiar". Pewna dziewczyna, ktr parobek porzuci i z inn si oeni, nawiedzaa maonkw we nie i krew z nich obojga ssaa. Osoba pica pod naciskiem pijcej krew zmory jest omdla i ley nieruchoma, dopki zmora, krwi z niej wyssan nasycona, nie opuci jej oa". W wyobraeniu wocian naszych z Sawkowa zmory s to kobiety lub dziewczta, nawiedzone przez szatana, ktre nocami ss krew ludzk, przyoywszy usta do piersi picego czowieka. Chory Nadwilanin czuje twarde kolana i chd wiejcy od zmory, ktra czasem drapie go, ksa i ssie krew z wargi, z ust. Przystpuje ona do ng swej ofiary, posuwa si do odka i piersi, dusi je, wyciga jzyk i wysysa krew. Tak drczony przez zmor czowiek wyglda blado, dostaje suchot i staje si do szkieletu podobny. (Z nad Raby). Zmory nie tylko same ywi si krwi ludzk, ale uywaj jej do potraw podawanych domownikom: Pewien parobek suy u gospodarza wsi (w okolicy Piczowa), a gospodyni tego domu dawaa mu na niadanie przewarzon juszk, tj krew. Parobkowi obmierzo to jedzenie, zapyta wic pewnego razu: Skd wy bierzecie tej farby, czy z konia, czy z psa? Ja padn od takiego jada. Nie wiedzia biedaczysko, e ta gospodyni bya zmor, e w kad noc dusia parobka i wysysaa z niego krew, ktr przegotowawszy, dawaa mu do jedzenia. Za porad starszych gospodarzy przygotowa sobie z lipowego yka uzd, a o pnocy, gdy go zmora zacza dusi i ssa mu krew, zarzuci na ni t uzd i uchwyci j. Przez trzy dni od witu do zmierzchu wozi tym koniem nawz, bijc go niemiosiernie, dopiero na trzeci dzie, pod wieczr, ko przemieni si znw w gospodyni. Rysy krwioerczoci zmory i spoywania krwi ludzkiej wiadcza,e wierzenia tej kategorji-mimo pniejszego zabarwienia sigaj wyobrae z epoki barbarzystwa. Zmora albo mara, wedle opowiadania Ukraicw, drczy, dusi i ssie krew picego nielitociwie, a nawet moe go pozbawi ycia. Na Podlasiu chodzi po nocy, przyjdzie do czowieka, wsunie mu swj jzor do gby i wyciga z niego wszystko, ca krew a strasznie go morduje", Po mierci jednego z maonkw, zjawia si w nocy

279
<duch, zwany na Ukrainie perelistnykiem, ktry dusi sennego i sprawia, e on chudnie i marnieje, a nieraz z tsknoty za nieboszczykiem umiera. I staroczeska mura (zmora), dawica ludzi we nie, ma cech wampiryzmu. Nieplachy, kronikarz czeski z XIV. w. wspomina o pasterzu pod Kadaniem, ktry okoo 1333 dusi ludzi w okolicy; gdy go przebito koem, a nie pomagao, spalono go ywcem, namczywszy okrutnie". Osoby podejrzywane, e s zmorami, przebijano koem, a gdy mimo to wstaway zdrowo, palono. Zdaniem staroczeskich pisarzy z XV. w. baby mury ssay krew niemowlt. Mory Serbw w Boni i Hercegowinie to ze dziewki", ktre noc nasyaj ze duchy" na mczyzn, kobiety i dzieci, aby je dusiy i krew im ssay. Mora Sowecw przeciska si noc przez dziurk od klucza do sypialni, siada na piersi picego i tak go niemiosiernie dusi, e ten ledwie nie odchodzi od zmysw. Morena Sowakw dusi nie tylko starszych we nie, ale wysysa niemowltom mleko z piersi, ktre wyssay. Zmory, wystpujce wrd ludu niemieckiego pod nazwami: Alp, Elb, Szrat, Walride itp. gniot ludzi (i bydo) nocami tak mocno, e im si wydaje, jak gdyby dwigali na piersiach ciary. Druda albo mara wyazi noc na picego, dusi go za szyj, zapierajc mu oddech i napawa si radoci na widok miertelnej trwogi drczonego. Zawieszanie si drudy na piersiach i szyji picego nazywa si w gwarze ludowej: Huck-auf albo Huckepack. Maie ludw germaskich przysiada nietylko piersi sennego, ale dostaje si do szyji, wsuwa mu swj jzyk gboko w gardo, tak eby nie mg krzycze. Po przebudzeniu si ofiary albo z zapianiem kura znika mara w postaci biaej myszki, sowy, motyla, dymu, albo znajdujemy w ku som, pirko itp. przedmiot w kurczowo zacinitej doni picego. Pnocna Yngling-Saga (Heimskringla) opowiada, na podstawie rda z 9 czy 10 wieku, e krl szwedzki Vanlandi we nie przez zmor na mier zagnieciony zosta. Niemiecki Alp ssie krew dorosych, tak e staj si blade i marniej, w czem upodobnia si do upioru. Zabytkiem zoomorficznych wierze jest pojmowanie zmory jako zwierzcia lub przypisywanie jej wasnoci zwierzcych. W Lubelskiem lud wyobraa ja sobie jako potwora kudatego, przygniatajcego ludzi i zwierzta; w Krakowskiem wazi w postaci kota na picego, posuwajc si powoli od ng ku sercu, a tego miejsca tak silnie si czepia, e dugo daj si widzie znaki od pazurw koo serca. picy czuje okropny ciar na piersiach, ale jest bezwadny a wskutek czsto powtarzajcego si duszenia staje si bladym, co weszo ju w przysowie: Blady jak zmora". W okolicy Gniezna ukazuje si mora pod postaci biaej myszy, ktra wazi ustami i przygniata picego, tak e si ruszy nie moe. W innych okolicach wystpuje ona w postaci gadu. Wyobraenia te zmory mona odnie do najpierwotniejszych poj t.z. animizmu duszy w postaci myszy, wa itp. Zmora przeciska si noc przez szczeliny okna w postaci my lub komara (od Zamocia), u Nadwilan przybiera posta psa, zajca, wini, krowy, konia, motyla. Zmor, jako istot demoniczn, cechuje moc przemienienia si w rne istoty ywe i martwe. W wyobraeniach lzakw z okolicy Zebrzydowic przybiera olbrzymi posta, sigajc a do poway,

280
a mimo to moe przele przez dziurk od klucza. Raz miewa kibipiknej, smukej dziewicy, to znw przeobraa si we wstrtn czarownic. Zmory wystpuj take jako przedmioty martwe jak piasek, podwizka, nawet powietrze, pod ktrego postaci dostaje si przez szpar cian lub dziurk od drzwi do mieszkania. Widywano te w Wielkopolsce zmor jadc w rzeszocie, a piszczc jakoby kko przy taczce. W Biskupicach jedzi o pnocy na kole, jeeli si koo przewrci, prosi ona przechodnia, aby je postawi, gdyby proby jej nie wysucha, spotkaoby go nieszczcie. Gmocek wedug wierzenia innych to p kobiety, a p ryby, przychodzi o pnocy, chyci za duszaki i dusi, a czowiek ruszy sie nie moe, ani sowa wykrztusi. Zmora przeistacza si w somk, rzg itp zostajc w rku tego, ktry j chce pochwyci. Moe si ona zmieni w m, ig, tasiemk, moe te drczy w postaci worka, dba, somy, plewki, ledwie okiem dostrzegalnego pyku lub cienia. Zapana na gorcym uczynku duszenia swej ofiary w nocy co chwila przedzierzga si to w wa, to w ab, to znw w psa", a przytrzymana do witu ukazuje si, e jest star gospodyni z drugiego koca wsi". Pod Zniechow ukazuje si mora w postaci jabka (lub gruszki) i dusi czowieka. Mdra poradzia raz chopu, aby pochwyci mor, gdy go bdzie dusia. Chop posucha i znalazszy przy sobie w ku jabko, schwyci je i zjad, odrzucajc ogryzek z pestkami. Nazajutrz zobaczy przy ku szkielet czowieka (s.ucej). Mdra z Jankowa radzia dziewczynie, przeladowanej przez mor, pooy przy sobie n ostry, a gdy zmora j przygniecie, noem tym ku powietrze. Dziewczyna uczyniwszy tak, ujrzaa nazajutrz trupa okropnie pokutego. Zmora ukazuje si w postaci ludzkiej, nieraz nawet osoby znajomej, moe si jednak przemieni w kota. Pewnego razu krawiec duszony przez zmor, w postaci kota, pochwyci j za nog i tak silnie szarpa, e noga zostaa mu w rku, a kot znikn. Naza-1 jutrz pokazao si, e oderwa nog babie z tej samej wsi, ktra bdc zmor, przemienia si w kota i przysza go dusi w nocy. (ze Sawkowa). U innych Sowian i Germanw zmory, trapice sennych, przybieraj posta rozmaitych zwierzt stosownie do waciwoci podoa, zapierajcego oddech picemu albo stosownie do uciskajcego go ciaru. Zmora bywa wic gadk, jak w lub mysz, to znw okryta sierci, jak pies lub kot, a gdy ciko stpa i mocno dusi, podobna jest do niedwiedzia, wini lub koza. Niemiecki Schrattele zwija si w kbek, jak pjawka, to znw wydua si do wysokoci olbrzyma. Czsto wciska si dziurk od klucza jako ko, kadzie swe przednie kopyta na piersi sennego i przeszywa go swym pomiennym wzrokiem. Alemaska zmora Dockele w postaci kota ssie dzieci, a nawet mczyzn, tak e piersi ich nabrzmiewaj mlekiem, kobietom za wysysa mleko. Zmora w Malborskiem przychodzi noc w postaci toczcego si wielkiego koa, siada na piersiach picego, tamuje mu oddech i dusi. Zmory przeladoway Indoeuropejczykw od tysicy lat w rnych postaciach. Gandharwy taczc przybyway z lasw w postaci mapy, psa, lub owosionego dziecka i zasiaday na szyji picemu. W podaniach duskich (Eddach) i starogermaskich

281
sagach przybiera ona posta zwierzcia (kota, myszy) albo dba, somy, przeciska si przez dziurk od klucza, siada na piersi i gardle picego, tak e ten nie moe ani oddycha ani krzycze. Mora dusi nie tylko ludzi, al e w braku tyche take zwierzta, drzewa, kamienie, nawet i wod. Kaszubi na Pomorzu opowiadaj nastpujc ba: Rodzice mieli trzy crki, a wszystkie urodzone pod nieszczsnym znakiem byy zmorami, o czem jednak rodzice nie wiedzieli. Raz spa w tym domu ebrak i sysza, jak owe dziewczta aliy si rozmawiajc ze sob. Najstarsza powiadaa: Aj, aj, mnie jest najgorzej, bo musz dusi konie, a te mi nieraz zbij". Druga narzekaa: Ja musz mczy wod". Trzecia z a : A ja ciernie" I odeszy. Skoro rano ojciec przyszed je woa, ebrak powiedzia: Dajcie im p~>kj, one tylko co do domu wrciy, to s zmory" I da ojcu wod, aby kaza je przechrzcie. Znan jest i na Mazowszu gadka o trzech siostrach, ktre okrutna macocha przez zaklcie przemienia w zmory, odtd co noc jedna z nich chodzia w krzaki, druga do trzody, a trzecia, najstarsza, do ludzi. Ta ostatnia z zemsty zakradaa si co nocy do macochy i duszc pic, krew z niej wysysaa". Dopiero czarownica, ktra zakla owe trzy siostry, na prob macochy, przemienia je na powrt w panny. Lud z okolic Siewierza odrnia trzy rodzaje zmor: jedne wysysaj krew tylko z ludri, drugie ze wszelkiego dobytku (koni, byda, trzody), inne za wycigaj soki z rolin (drzew, krzeww, zi), wreszcie s i takie, ktre osuszaj wody" (rzeki, stawy, kr\nice>. Zmory szczeglnie podliwe s na krew modocian" (parobkw, dziewek i dzieci). Zmory pij zamiast krwi sok z drzewa, ktre sobie upodobay. Pewien chop mia bab (on), ktra bya zmor i co noc sza daleko w pole do rosncej tam osiki a przyciskajc j chciwie, sok z niej pia Chop, dowiedziawszy si o tem, w gniewie ci osik, ale ona mu natychmiast umara (z Modlnicy). Zmora (w Jagodnem) siada w nocy na konia i harcuje, nazajutrz ko ma grzyw zaplecion w warkocze. Gdy chwyci owc pic, to wydziera j e j wszystk wen. Rolin, zwan szakakiem, dusi zmora nie d a j c je] wyr w gr, dusi te lub wysysa krzaki, piasek, kamienie itp. Byo ich siedm opowiada gospodarz w abnie lubelskiem j e d n a posza na tarnin, diuga do koni, trzecia w oset, czwarta w pokrzywy, pita do pana, szsta na piec, a sidma do krowy. G d y si potem zeszy, opowiaday, jak im byo. Pierwsza mwi: Byo mi niezgorzej u pana. 2) Byo mi dobrze na koniu, bom si wyjedzia. 3) mnie byo najgorzej w tarninie. 4) A i mnie w pokrzywach le, co si chc ruszy, to mnie parzy. 5) A mnie krowa boda rogami. 6) A mnie gnioto od pieca.7) A mnie oset dokucza. Przesd, e zmora drczy nie tylko ludzi, ale i zwierzta (np. koni, bydo) a nawet drzewa, wod, skay, znany jest na Rusi, w Rosji, Czechach, u Sowiecw, Serbw, ludw germaskich. Lud fryzyjski wyobraa sobie zmor Walrideske jako srog kobiet, ujedajc sennego albo konia na mier. 1 Islandzka Alfe-more ujeda" picych. Ludy od Norwegji i Islandji a po Tyrol prawi o ujedaniu koni przez zmor do zupenego ich znuenia. Nazajutrz stoj w stajni

282
konie spocone z rozplecionemi grzywami. Wierzenia, e zmory uciskajc pier, gnbi koni, ktre ujedaj, znane s zarwno u Celtw, jak Germanw, we Francji, w Szwecji i Armenji, gdzie zniewolone bywaj sw prawdziw posta ujawi jako dbo. (J. Negelein Das Pferd im Seelenglauben Zei schrift. Volkskunde 1902 Xli. 17). Ss te krowom mleko a nie omieszkaj drczy i winie (Lechrain). Ostatecznie obejmuj swym usciskiem drzewa, czem gotuj sobie same koniec. Db od uciskw zmory schnie i dry nawet w pogod, bez najmniejszego wietrzyku. Slioro czowiek pierwotny o pora si ze zmor w domu, w rozbudzonej wyobrani przedstawia j sobie w postaci demona przybywajcego w polu, w lesie, w dzikiej przyrodzie, gdzie zmora swj patologiczny charakter niemal zupene zatraca. Schrateli, zmora szwajcarska, zlatuje noc jako cie z gr do domu gospodarza, a po wyrzdzeniu mu szkody wraca do jarw i lasw. Bawarska Habergeiss, uciskajca w nocy p c e m u gow, ulatuje na skrzydach w noc ksiycow w owies. Najchtniej wzlatuj mary, zarwno jak ich siostrzyce indyjskie: asparas, na drzewa, ktre pod ich uciskiem dr. Odpoczywaj te w zbou, wskutek czego dostaje ono czarn ple, sporysz itp. Zmor Sowian i Germanw zastpuje u Babiloczykw i ydw Liiith, u Persw Aal. Zmora zdaniem ludu ydowskiego w b. Krlestwie to czowiek przeklty w postaci kota, kury, szczura lub tchrza, ktry dusi ludzi, przewanie mczyzn bezennych i ssie ich krew przez brodawki piersiowe, z czego czowiek raptownie schnie. A gnbi nie tylko ludzi, ale take i zwierzta, koniom plecie warkocze itp. Niezliczone s rodki, ktrych uywaj ludy, aby si obroni lub uchroni przed zmor W Mysakowie radz pooy obok siebie siekier albo zatkn ig w poduszk, a zmora nie przyjdzie lub zostanie schwytan. Gdzieindziej powiadaj: Zmor mona odstraszy kadc w gowach picego kos lub n ostrzem zwrcony do gry. Jako rodki przeciw zmorze wymieniaj te: n od kapusty, ktry kad obok siebie w ku, a nawet bron, gdy gnieciuch nawiedzi picego, skaczc z wysoka, przebija si lub kaleczy i ucieka. Opasaj te sobie na noc nogi racem, lub przygotowuj cebrzyk z wod, a gdy gnieciuch si zjawi, kopn go tak silnie, e wpada do wody. Radz te przynajmniej zmor skaleczy, aby j rozpozna mona. Ale nie tak to atwo, bo zmora umie zrcznie przed ciosem si uchyli, a rany j e j zadane przez czowieka, w tem zachwyceniu bdcego, goj si natychmiast. Zazwyczaj utknie n w drzewie ka a zmora uchodzi cao. Aby si od zmory zabezpieczy, kad sobie Iwoniczanie noc na piersiach skr jeow lub szcze, (przyrzd do czesania lnu), a gdy bogina przyjdzie, pokuje si i ju nigdy me powrci. Do pochwycenia zmory uywaj te skutecznie yka lipowego, ktrem j wi. Daje si te zapa pasem skrzanym lubnym (zastpuje go pasek w. Franciszka). Na taki pasek schwytana zmora zamienia si po pnocku w koby. Chop z paska zrobi udzienic i na tej kobyle przez siedm lat jedzi do lasu. W ziemi Rzeszowskiej opowiadaj, e jednemu czowiekowi udao si zapa zmor, gdy go opuszczaa nad raniem. Chwyci j oboma rkami

283
i trzyma mocno, cho czu jakie to bye liskie". Prosia a gdy loine pomagao, wylizna mu si ale niebawem on sam umar. Radz te zamkn kdk, a otworzy j dopiero wtedy, gdy zmora wyjdz.e. Zmor -nona zakl lub tylko nazwa po imieniu, a me w.i wicej. Niektrzy mocuj si ze zmor, chwytaj j lub bij rk, wi w stajni, a nawet zabijaj (Z. Krakowskiego). Brom te przystpu zmorze nowa miota, ktr naley na noc postawi w izbie kocem cd z a n i k a n i a obrconym do gry. Ta przewrcona w kcie miota przeszkadza jei ao wyjcia. Tym sposobem zapana prosi, by j wypuci, wtedy chop bije j rmot niemiosiernie. I odtd zmora juz nie w.aca. Mona si tez od niej uwolni przypomnieniem, w ktrym dniu, tygodniu byo Boe Narodzenie" Wwczas traci ona sw wadz nad czowiekiem, ktry musi j silnie trzyma", gdy wylizguje si atwo i ucieka. Chostana wwczas przemienia s ; w niemie zwierzta", jak mysz, szczur lub aba. Jeeli czowiek uda sennegoduch zmory nie odrnia udanej sennoci od snu rzeczywistegoa w chwili, gdy jest duszony, zerwie si i zada c ; os duchowi zmory, to oka si sice a nawet krwawe znaki na odczonem od ducha ciele zmory a duch zmory traci sw si i przesta*e dus : czowieka. (Z Gdowa). Zmora d a j e si z atwoci oszuka. Pewien wieniak z Targowiska korzystajc z tego, e zmora me widzi w ciemnoci, woy do ka, gdzie sypia, dziada ze somy, zmora mylc, e to chop, ucia bawanowi gow Radz tez zrobi ze szmat kilkanacie laleczek i w ka/riem oknie postawi po dwie. Oszukuj tez zmor w inny sposb: kobieta, duszona przez zmor, ubraa miot w sw sukni i w czepek swj, pooya j na ku, a sama s skryta. Nazajutiz bya m:ota przecita poniej czepka, zmo r a b-orc miot przystrojon za kobiet, chciaa j zabi. Wiadomo, e zmory umiej si przeobraa czyli przedziergagdy kto chce je z a p a - w m:j, kota, jabko, szpilk i kochank. Ale i cnop nie gupi, umie si chytrze z ich szpon wydoby: Oto pooy si w innem miejseu, rozroy pk somy i przykry pacht. Zmora przysza w nocy a mylc, e to czowiek, noem przebia pk somy a chop ocala. Lud w Rogonie zabiezpiccza si przed zmor, kadc gow tam, gdzie leay nogi. Wiele innych rodkw uywa lud nasz przeciw zmorze. Najzwyklejszym sposobem obrony preed m jest obudzenie si. To te prosz dotknici t chorob, aby ich budzi, gdy zaczn we nie icze. Wystarczy tylko obudzi picego, aby go uwolni od gmeckucha, czasem jednak trzeba na to rnych sposobw, a nawet czarw. (Z okolic Ropczyc). Podczas duszen a czowiek, cho przytomny, r.ie moe si dwign, jeeli wtedy poruszy Dodaj wielkim palcem u prawej no^', zmora ustpnje. (Mazurzy pruscy) Czowiek, ktrego przywalia zmora, powinien wykrzywi rodkowy oalec u rki, a zmo-a natychmiast uciekme' (z Lubelskiego'. Albo kadzie si na bok prawy, (spi na lewym boku doznaje si owego duszenia). W tem pooeniu nie ma zmora przystpu. He razy chce czowieka ucisn. tyle razy zsuwa si z upionego i nie tylko mu nie szkodzi, ale owszem ruchem tym budzi go ze snu. Obudzony szuka iej koo siebie, lecz znajduje tylko dbo somy" (ktre go

284
moe cisno) i tp. przedmioty, w ktre si zmora przemienia. Powinien zdobycz t wynie za drzwi, jak najdelikatniej na ziemi pooy, a do tego i nagrod jakow przyobieca, potem na swe miejsce, bez ogldania si wstecz, powrci. A wtedy zmora przyjdzie niechybnie po obiecan za swe udrczenia nagrod, nie w ksztacie, w jakim zoon zostaa, ale w swoim przyrodzonym, czowieczym. Po odebraniu nagrody znika a czowiek okupiwszy si tak, wolnym ju od tego straszyda pozostaje. (Pod Odolanowem 1822 r.) Zdarzaj si nieraz, e zmoraprzemieniona w kociec (kojec)da si odwie od duszenia swej ofiary obiecankami. W okolicy Sawkowa ka zmorze przyj nazajutrz, rano, przyrzekajc jej jak drobnostk, gdy si o oznaczonej porze stawi, da co si obiecao, a zmora nie bdzie znca si wicej nad sw ofiar. Albo obiecuje si jej kostk cukru, kawaek placka i tp. a gdy zwabiona przyjdzie, trzeba j dobrze wymci kijem (pod Krakowem). Gdy zmora w okolicy Siemianic przychodzi w nocy, aby dusi czowieka, naley jej obieca jaki podarek. Przemieniajca si w zmor dziewczyna lub kobieta jako uboga, przychodzi nazajutrz i nie pochwaliwszy Pana Boga, staje na rodku izby. Gdy otrzyma obiecany podarek, nie wraca wicej. Czyni te rne znaki i krzye na kupie ziemi, jako apki na zmor - ale nie tak atwo j uchwyci, bo zmienia si w somk lub w ig. Jako jeden ze rodkw odpdzajcych zmor podaj: zje wasne ajno, a takiego zbrzydzi sobie zmora i nie przyjdzie do niego". Radz te je bdc na stronie, zmora bowiem zawstydzi si wtedy i przestanie go nawiedza(Zator). Dla odwrcenia zmory wieniacy z okolic Poznania zakadaj sobie rce na piersiach w krzy a zmora si nie ukazuje wicej. Ogniotek z ywca w postaci grubego chopca, majcy brzuch wielki a w nim bardzo cikie kiszki, zanim zacznie kogo gnie, musi sobie wyj ze rodka kiszki, w przeciwnym razie bowiem zgniotoby na mier czowieka Jeden z mdrali wiejskich postanowi go odstraszy". W tym celu nasypa ostrych plew z owierzchowanego jczmiena do ducy" (wydrenie w arnach), gdzie zoone byy kiszki gniotka i gdy ten podusiwszy chopa wraca po swoje kiszki, zasta je oblepione plewami. Zanim kiszki obra, obi go mdral, tak e ju nigdy do tej wsi nie wraca. Powszechnie wierz, e zmora wchodzi do izby dziurk od klucza lub jakkolwiek szczelin, a powraca moe tylko t sam drog, ktr wesza. Gdyby kto zdoa zatka otwr przed jej wyjciem, musiaaby si sta widzialn. Jeden wocianin w Woli Zgobieskiej zatka dziurk od klucza, zanim moga wyj a objawia mu si pikna kobieta, ktra z nim pozostaa. y z ni jak z on, mia troje dzieci. Ale gdy kto niebacznie wyj koek z otworu zamku, ucieka i ju jej wicej nie ujrza. W Zatorze opowiadaj t sam bajk, tylko z t odmian kocow, e nie kto inny, tylko on sam wybi koek, ktrym bya dziura zatkana, a ona jego przemieniwszy si w par, ulotnia si na zawsze. Te i tym podobne rodki przeciw zmorze, rozpowszechnione s rwnie na Rusi, u Jugosowian, Czechw i Bugarw, a e s prymitywne, wic jeden z dowodw ich staroytnoci. Zmory u Sowian nie wiele rni si od naszych, tocz ludzi

285
we nie, a z braku t y c h e b y d o lub drzewa. To te rodki zapobiegawcze i obronne bywaj wsplne. O t o par przykadw: Uwolnisz si od udrcze zmory, g d y ci si uda poruszy, choby tylkc wie'kim palcem u nogi, g d y si przewrcisz na bok, albo na brzuch, gdy usyszysz woanie ci po i m i e n i u , albo swj wasny krzyk. Dobrze jest, jeeli ci si u d a zmor odpdzi, schwyta, zamkn jej przystp do izby, wogle o d e b r a j e j n a d tob wadz. Radz postawie buty przodem ku drzwiom o d w r c o n e , miot pod ko, albo pj do ka tyem. W r e s z c i e z a l e c a j da zmorze trudne, niepodobne do wykonania zadanie, j a k n p . aby w y c z e r p a a gnojwk naparstkiem lub porachowaa ziarnka m a k u w worku. Przed zaniciem radz Czesi wypowiedzie po t r z y k r o n a s t p u j c e zamwienie: Moro, moro, moro! nie przystpuj do m e g o o a , pki nie porachujesz piasku w morzu, gwiazd na niebie, d r g na ziemi". Jugosowianie utrzymuj, i mara nie moe p r z e s t p i p r o g w domostwa, dopki nie zliczy gwiazd na niebie, lici w lasach, piasku w morzu, sierci psa itp. Do najstarszych rodkw o b r o n n y c h w D a n j i naley zaoenie na gow sita ktrego dziurki m a r a ma przeliczy, zanim moe zaszkodzi picemu, a wiadomo, e nie zdoa ponad wit liczb trzy zliczy-i . Ludy romaskie i G e r m a n o w i e u t r z y m u j , e duchy, zwaszcza zmory, mona zakl, odpdzi, p o k o n a , n a k a z u j c im spenienie niekoczcych si prac Jak S o w i a n i e i G e r m a n o w i e maj przekonanie, e zmor mona zowi a l b o u n i c e s t w i , przebijajc j noem do ka, kadc ostre n a r z d z i e p o d g o w , na piersi itp Muzeum wiedeskie skupiajce okazy a u s t r i a c k i e g o ludoznawstwa, posiada n (Trudenmesser) i wideka ( T r u d e n g a b e l ) uywane przez lud tamtejszy przeciw zmorom. Kad je n i e m o w l t o m ( d o 9 miesicy) d o koyski, pod poduszk aby je uchroni p r z e d z m o r a m i . Przed zmor chroni w Brandenburg j i na p o t w a r t y s c y z o r y k , woony pod poduszk. Ustawia si te trzewiki przed k i e m , a b y si kocami dotykay l u b wzywa si brata po imieniu ( n a p o m o c ) . e l a z o jak wiadomo jest niezawodnym rodkiem o c h r o n n y m p r z e d z e m i duchami. Uywano go ju w staroytnoci a p o s u g u j s i n i e m przy zamwieniach i czarach plemiona b a r b a r z y s k i e . P r z e c i w m a r z e w domu, gdzie umara ukochana osoba, stawiaj na R u s i w c z t e r e c h wgach chaty roliny: toj, lije wodn i szczodr z i e n i c ( c y t i s u s biflorus). Jako rodek przeciw morze polecaj w S e r b j i n a c i e r a n i e czosnkiem piersi, wbicie noza we drzwiach lub p o o e n i e p r z e w r c o n e j mioty na progu. Skutecznym przeciw niej r o d k i e m S o w a k w jest przemywanie piersi dziecinnych wod z c z o s n k i e m . P o w y j c i u mary z ciaa, gdy si je odwrci, aby nogi l e a y t a m , g d z i e p i e r w e j gowa, dusza mary nie odnajdzie swego w e j c i a i g i n i e . T r u i t y albo Truty w Czechach o ludnoci niemieckiej ( E g e r l a n d ) t o z d a n i e m Karola Hussa, kata ( 1 7 6 1 t 1838) duchv lub c z a r o w n i c e , k t r e noc dusz picych. Aby si ich pozby, naley p r z e d p o o e n i e m si do snu obuwie odwrci albo stoek odsun. J a k o r o d e k o c h r o n n y przeciw zmorom polecaj ydzi postawi p r z e d k i e m o b u w i e w kierunku odwrconym. Polacy, Rosjanie U k r a i c y , C z e s i , Jugosowianie i Bugarowie podaj jako skuteczny r o d e k : z a p r o s i z m o r nazajutrz na niadanie, albo

286
trzyma do rana cokolwiek, pochwyci w nocy, choby somk a zmcra dusi przestanie. I podanie ludowe z okolic Lubeki wspomina o motywie zapraszania zmory (Mohr, Nachtmahr) na niadanie (Zmoro! p z y j d jutro z rana do mnie na wdeczk"). Dusz wychodzc z ciaa osoby, albo zmor w wasnej postaci mona pochwyci, gdy si j zamknie w jakiem naczyniu np. w garnku lub dzbanku, wystarczy uj byle jaki przedmiot namacany w nocy. Duszony przez zmor kowal czeski chwyci dbo i przybi je na wrotach, a rano wisiaa tam za spdnic jego kuma. Serb przybi to do drzwi, co uchwyci w nocy, a nad ranem ujrza wiszc we drzwiach ma dziecin. Podanie z hrabstwa Ruppin prawi o chopie, nawiedzanym noc przez zmor (Mahrt). Poradzono mu, aby otwr we drzwiach lub w oknie zatka a schwyta zmor. Chop uczyni tak i zasta rano dziewczyn w bieli, zrazu zrozpaczon, ktra uspokoia si wkrtce i zostaa jego on. ya z nim siedm lat i miaa troje dzieci Pewnego razu zapytaa go, jakim sposobem j posiad, ale g d y jej nieopatrznie pokaza otwr, ktrdy wesza i otworzy go ponownie, natychmiast tym otworem si ulotnia Chop uwolni si na zawsze od duszenia w nocy, ale ony ju nigdy nie zobaczy. Przeciw zmorom zawieszaj na szyji korale, wilczy zb, nakrywaj si wilczem futrem. Poniewa spanie na wznak powoduje duszenie zmory, przeto kad si na bok, jeeli to si uda pogronym w drczcym nie. Odpdzaj te zmor w wito trzech krli, piszc owicon w ten dzie kred litery K. M. B. (Kaspar, Melchior, Baltazar). Jako skuteczny przeciw zmorze rodek zaleca lud niemiecki, t. z. Drudenfuss, to jest znany ju Pitagoryjczykom pentagram. Zmor zamawiano we Francji, w wiekach rednich, co do dzi zalecaj na Spiu, w Aargau, w Bawarji, pod postaci pentagramu albo namalowanej nogi zmory. Wypisuj te nastpujce zamwienie; Zmoro, zabraniam ci wstpu do mego domu i zagrody, do mej stajni i obory, wzbraniam ci przystpu do mego o-j, do mego ciaa, krwi, duszy aby mnie nie gniota! Pjd do innego domu, a nie wyjdziesz na wszystkie gry, nie przeliczysz wszystkich lici na drzewie i nie przeskoczysz wszystkich drg Tak nastanie znw miy dzionek w moim domu, t f t Amen". Podobnem zamwieniem odpdza lud holenderski maera, szkaradnego zwierza, aby zwia wszystkie wody, nad wszystkie drzewa, wszystkie ziarna jczmienia zliczy, lecz aby tej nocy go nie drczy" W analogiczny sposb odpdza staroindyjski lud swych Gand larww, Absarw itp. duchw diczcych, na gbokie w> dy i wysokie drzewa, gdzie swobodnie mog si huta i pawi. W Norwegji odpdzaj mar, owijajc si po trzykro chustk, w ktrej tkwi n, przyczem zaegnuj j nastpujcem zamwieniem: Marra, Marra, Mini, Czy jestes tu w izbie? Czy nie pomnisz tego ciosu, Ktry ci zada w sam nos Sjurdur Sigmundarson?

287
Sigurd, jeden z bohaterw Skandynawskiej sagi, wspominany tu jako straszydo na zmory. Nie mogc si puzby Alfa gwatownemi rodkami, staraj si go zjedna podarunkami, daj mu lew rk trzy jamuny, trzy biae dary: sl, mk i jajo. Zastawiano nawet dla nieznajomego, ktry picego minionej nocy niepokoi, troch kwargli (sera), czerwone buciki itp. I ludy germaskie utrzymuj, e zmor mona schwyta, gdy si zatka dziurk od klucza, wwczas zostaje w rku najczciej dbo. Lud niemiecki celem ubezpieczenia si przed zmor, poleca zatrzyma somk, piro itp. przedmiot, jako corpus delicti, zagwodzi go, aby marnie zgin albo eby odsoni swe prawdziwe oblicze: np. woajcej o pomoc baby. Gdy zmora znajduje si jeszcze w izbie, zatyka si dziurk od klucza, ktr przybya, r gdy to jest prawem zych duchw jak zauway Mefistofoles e ktrdy si wslisgnli, tdy musz wylez". W ten sam sposb chwyta si i zmor. W Palatynacie przystawia si wod albo zapala si wiec, aby uniemoliwi przystp zmorom, ktre lkaj si wody i ognia. W Szwajcarji wstrzymuje je k^myk zaopatrzony dziurk, ktry kad pod poduszk albo zawieszaj nad koysk. Kamienie te, po dobnie jak strzaki piorunowe, miay by powicone Donarowi (Piorunowi). Od Renu a po Wog poszy zmory czarny kozie swemi rogami, smrodem. Podobnie odpdzali Indowie swoje Gandharwy i Apsary mieidzcemi zioami. W rednich wiekach wykurzali zmor cuchnc werben. Do dzi wieniaczki w Bawarji kad do ka zioa czarodziejskie o ostrym zapachu. Cay arsena naiwnych sposobw zapobiegawczych, ktremi posuguj si do dzi ludy romaskie i germaskie dla odwrcenia od siebie odwiedzin tego niepodanego gocia, wiadczy o pocho zeniu t\ch witrze z czas< w barbarzyskich. Zmory znano ju w staroytnosc', jak np. Lilit Babiloczykw i Hebrejw, AalPeisw, Efjaltes Grekw lnkubus Rzymian. Zmory klasycznej staroytnoci, jak ich nazwy wskazuj, maj podwjne znaczenie, wywouj bowiem ladcsne i bolesne uczucia Za czasw Horacego przypisywali Rzymianie nocne dusze,lie isti cie demonicznej, ktra sprone sny u kobiet wywoywaa.e zmory mogy si sta uzdrawiajcemi i pomocntmi duchan i, tego dowodz uczucia wybawienia i wyzwolenia, towarzyszce zazwyczaj tak wym snom. Zasypianie w wityniach, a waciwie inkubacja przez miejscowego demona zaraliwemi oparami, ktre przeszkadzay normalnemu dopywowi lenu do krwi,naleaa do najpierwotniejszych sposobw leczei ia staroytnych Grekw, co poprzedzio span e w wityniach asklepijskich. Wiar w zmory spotykamy na caym glebie, a objaw ten demonizmu pramedycyny polega na oglno ludzkkh prawach biologji. Albowiem senne marzenia tej kategorji powstaj w pewnych warunkach fizjolo gicznych, graniczcych z patologi iak np podczas leenia na wznak lub na brzuchu, przy zwapnieniu arteryj, w anemji, dusznociach, w chorobach serca, zweniach drg na| ywu powietrza i tp co zauway mona u wszystkch ludw Trapiony przez zmor doznaje we nie uczucia ucisku jakby ogromrego ciaru, ktry odbiera oddech, dawi sennego, a ciar ten przybiera posta zwierzcia lub demona, w mitologji ludowej pod imieniem zmory. Zacinienie lub zatamowa-

288
nie napywu powietrza przez usta i nos picego, wywouje to cikie oddychanie, duszno, ucisk posuwajcy si od stp do piersi przez gardo do ust. Ody stan ten grozi uduszeniem, uwalnia si picy nagym ruchem, powodujcym otwarcie przymknitych ust, czciej krzykiem lub woaniem o pomoc, co mu doprowadza powietrze i sprawia ulg. picy doznaje nie tylko duszenia, ale trapi go take wizje i halucynacje, wywoane zazwyczaj zbyt obfitem jadem i gorcemi napojami oraz brakiem wieego powietrza. Po obudzeniu si czuje bicie serca i poty. Za dawnych czasw zdarzay si takie napady czciej wskutek nierwnomiernego odywiania braku ywnoci i przeadowania ni - przez sypianie w dusznych, kurnych chatach z bydem pospou. Nieraz kot lub pies zaciy picemu na piersi, albo soma, na ktrej lea picy, dostaway mu si do ust, a ciemna noc podsycaa fantazj rnemi widziadami. Domylaj si, e wsplne z zwierztami domowemi zamieszkanie pierwotnych ludzi byo przyczyn, i wyobraano sobie zmory pod postaci ng, kopyt i pazurw owych zwierzt. A moe to wyrodki wytworzyy wyobraenia tych widze, podobnych do zwierzt. Na tej drodze urabiay si wyobraenia o zmorze, istocie materjalnej, cielesnej, ugniatajcej swym ciarem piersi, szyj picego, ktry po obudzeniu si biorc stan sennego marzenia za rzeczywisto, tmaczy sobie oswobodzenie od tej mary nagem j e j znikniciem, jak tajemniczem byo jej zjawienie. Jak z wiary tej, wsplnej wszystkim rasom, rozwin si mogy wierzenia o zmorze, tinaczy opowiadanie Jagodzianina (p. ukowski): Takiemu czowiekowi, co jest zmor, wydaje si, e on ni tylko o harcach po polu, tym czasem jedzi on na koniu w rzeczywistoci". Wyobraenia staj si spostizeeniami, a te nabieraj wagi przedmiotowoci. Ju Gervasius z Tilburgu, dworak cesarza Ottona, w ksidze Otia Imperialia z pocztku XII. w tmaczy zjawisko zmory jako wytwr chorobliwy wyobrani podczas cikich snw, nawiedzajcych ludzi wskutek zatkania krwi. 1 nowsze badania mitologiczne (L. Laistner Das Raetsel d. Sphinx, Berlin 1889 i M. Hfler der Alptraum ais Uruell der Krankheits-damonen, Janus 1910), wywodz z tego patologicznego rda powstanie wierze o zmorze i innych demonach chorb. Wsplno nazwy i pojcia zmory u wszystkich ludw indoeuropejskich kae odnie powstanie tej kategorji wierze do czasw przedhistorycznych i uwaa zmor w istocie swej jako uosobienie symptomu choroby duszenia. Wskazuj na to nazwy sowiaskie duch-dusza-duszno, wiadczc o tem duszeniu zmory. Mieni j nawet prardem demonw chorb. Nazwy starogreckie gniotcego picych demona: Epiales i efiales = febra, gorczk, wskazuj rwnie na ten zwizek. Pokrewiestwo zmory z marami, duchami zmarych, wystpuje u Sowian i ludw germaskich rwnie w samej nazwie. rde tej wiary, zrodzonej w refleksji nad przeyciami we nie, szuka naley w wyobraeniach czowieka pierwotnego, ktry ulegajc przemocy wrae sennego marzenia, nie odrnia zjawisk sennych od rzeczywistoci. Z t sam ywoci, z jak odczuwa przeycia we nie, wierzy te w istnienie zmory pod rnemi postaciami. Po dokadniejsze i gbsze wiadomoci o zmorach odsyam do studjw: W. H. Roscher Ephialtes,

-.aszka wieowata (Turmsohadel).

Ropie podspujwkowy .Abscessus subconjunct. oalp. inf.)

Katarakta lewego oka.

"Zez zbieny (stiabismus convergensi

<Zdicia fotograf, z kliniki okulistyczne! Dr A. Bednarskiego

prof. uniw. lwow.)

289
-eine pathologisch=mythologische Abhandlung iiber die AlptrSume und Alpdamonen des klassischen Altertums in Abhandlungen der historisch. Klasse der Sachsischen Gesell. d. Wissenschaft Leipzig 1900 Tom XX., M. Hfler Der Alptraum ais Urquell der Krankheitsdamonen. Janus Archives internationales pour Thistoire et geographie Harlem T. V. zesz. 10., E. H. Meyer Mythologie der Germanen Strassburg 1903 (der Alpglaube str. 1 2 8 - 1 4 3 i 484484). Zob. dopenienia w Bibljografji pod Zmora".

Choroby zakane.
Zaraza Cholera.
W rednich wiekach jak stwierdzaj nasze roczniki i kroniki grasoway epidemje na ziemiach dawnej Rrzeczypospolitej, czynic spustoszenia straszniejsze od wojen. Nawiedzay te Polsk i pniej pochaniajc tysice ofiar w ludziach i statku. Takie pandemje jak czarny mr" XIV, w. lub zaraza morowa z czasw wojny trzy dziestoletniej, zarwno jak wielki mr bydlcy w 18-em stuleciu zapisay si gboko w wyobrani ludw Europy. Kronikarze nasi jeszcze do XVI. wieku pod nazw moru, powietrza, (powietrza morowego) zarazy, czarnej mierci, przymorku, podcigali wszelkie choroby epidemiczne. Lud nasz do dzi nie rozrnia zarazy i dumy od cholery i moru, a pomr na bydo mieni dum. W ogle choroby zakane nazywaj powietrzem (morowem), a w nazwie tej zoy jzyk polski wiadectwo etjologji chorb zakanych. Lud mazurski w okolicy Midzyrzecza mieni chorob wrcz trceniem wiatru i uwaa j jak morawic za chorob mierteln. (Ks. A. Pleszczyski Bojarzy 1892 str. 108). Hieronim Spiczyski w Ksice pt. O zioach i o mocy ich (Krakw 1556) a za nim i przed nim inni Zielnikarze poczytuj wiatr z poudnia przyczyn powietrza morowego". Starzy gospodarze w Kijach, pod Piczowem, uwaaj w uroczysto Nawrcenia w. Pawa (25 stycznia) na wiatr, z ktrej strony wieje" zachodni wiatr przepowiada pomr na udzi, wschodni ber (zaraz) na bydo". (Ks. W. Siarkowski z Zbiorze wiad. antrop. 1879 III. 20). Wieniacy z Bugaju, pod Wieliczk, wyobraaj sobie te choroby w ksztacie siwego dymu, ktry nie rozprsz si lecz skupiony leci, jak pas ptna rozcignity, a na kogo padnie, ten umiera zaraz". Na widok jego chopi padaj na ziemi, nakrywajc sobie rkami usta, nos i uszy, widocznie, aby powietrze morowe przez te otwory ,iie dostao si do wntrza. Zaraz, ktra szerzya si w Gociejowie (p. Obornicki), widziano siedzc na dachu domu, pod postaci pachty. W domu tym wszyscy wymarli, a pachta podniosa si w gr i odleciaa. Dziewica morowa na Kujawach, caa owinita w pachty std nazwa jej pachytka,reminiscencja caunu miertelnego, pierwotnie biaego przecierada lata noc w powietrzu a na czyim
Uzdrowienie ludu" 19

290
dachu usidzie, w tym domu kto musi umrze. Morowa dziewic? zatruwa powietrze (std jej nazwa powietrze") i tym sposobem gubi ludzi. Albo powiewa krwaw chustk, a gdzie ni powieje, tam ludzie umieraj. Zaraz, ze powietrze albo mr, wystawia sobie lud nasz w postaci kobiety bladej, chudej i biaem okrytej przecieradem". Zaraza morowa, w wyobraeniu ludu polskiego z nad Wisoka, to duch w postaci kobiety, ktry przed epidemj przebiega nocami pola i sioa, a zagldajc,do chaup, zaznacza w nich osoby, ktre ma mier zabra". (J. witek Ze wsi Biaobrzegi w powiecie acuckim Lud 1902 VIII. 355). W pojciach ludu ziemi Sdeckiej cholera, zwana powietrzem morowem, przychodzi bowiem z powietrzem, z wichrem", od ofiar swych zwana te morem lub przymorkiem, wreszcie zaraz albo chorob straszliw, ma posta wysokiej chudej kobiety, odzianej brudn pacht", ludzie gin jak my, zboe i dobytek niszczeje. Zjawienie jej przepowiadaj wieszcze znaki: Psy, spuszczajc pyski ku ziemi, zaczynaj wy, krety ryj ziemi wznoszc kopce niby mogiki, sowy hucz noc przeraz'liwie, wiatr kopie wydmy jakby groby a na niebie pokazuje si czerwona una albo gwiazda z ogonem, zmiatajcym ludzi. Cholera chwyta nagle za wntrza" przedewszystkiem trwoliwych i sabych, pijacy maj wntrze zaprawione", wic ich si. choroba nie ima. Istota ta mistyczna, zazwyczaj bardzo cika, kae si przywozi lub przynosi do wsi, jedzi na osobnym wozie o dwu koach (tz. biedzie). Gdy zabierze swe ofiary, wychodzi ze wsi, jak przysza, niekiedy kae si wywie a wwczas nie szkodzi t e j osobie, lecz daje si pozna niezwykym ciarem i jeno zakazuje obejrze si . (S. Udziela. Cholera. Materjay antropolog. 1500 IV. 1-4.) W czasie grasujcej 1852 r. cholery, lud okolic Czerska opowiada, e zaraza dostaa si tam w nastpujcy sposb: Oto waciciela wsi Laski, (pod Wark) przejedajcego przez most na rzecze, prosia stojca na tym mocie panna, caa w bieli, eby j wzi na bryczk. Gdy si na to zgodzi i przewiz j przez rzek, nagie zesiada, podzikowaa za przewiezienie i owiadczywszy, e jest. Choler, znika zdziwionemu z oczu. (K. Kozowski Lud Warszawa 1867 str. 382). Zaraza daje si chopu prowadzi przez wod, bo sama nie moe ze duchy, siy nieczyste wita woda nie, znosi. Z wdzicznoci jednak za przewiezienie podobnie jak mier oszczdza chopa i jego rodzin, ludzie za na miejscu, gdzie si zaraza zjawi, padaj jak muchy. Mr wyobraa sobie lud na dawnej Rusi czerwonej w postaci niewiasty, ktra si chopu obnosi kae i za to go przy yciu zostawia. Kdy powieje swoj pacht, aoba pokrywa wszystko. Ciao ej niewiasty nie ciy, bo to powietrze", wid mo, uton te nie moe w rzece, bo j woda na wierzch wyrzuca. M Gosawski w przypisku do poenatu Podole, (Warszawa 1828) powiada: Morowa niewiasta siedzc na wysokim wozie, otoczoczona gromad mar i wiedmw objedaa ziemi (Podole), taki orszak zwano Homen. Za zblieniem jej koguty chrypy, psy nie szczekay, gdy poczuy morow niewiast, lec z ca czered swoj". Huculi wyobraaj ja

291 sobie w postaci niewiasty, ktra kae si nosi, a temu, ktry j dwiga, nic nie szkodzi, cho wsie cae i miasta trupami zalegaj" (O. Kolberg Pokucie 1888 III. 92) Na Ukrainie, gdy choroba ma wykacza" ludzi, dziewica morowa staje na mogile, machnie skrwawion chust trzy razy na wie w rne strony i dmuchnie powietrzem, e wydaje si jakby para buchna z komina". U innych Sowian niewiasta morowa sprawia duy wiatr, od ktrego ludzie padaj. Jak sama nazwa Powietrza wskazuje, pomr przypisuj ludy jugosowiaskie podmuchowi powietrza. Zaraz czyli morowe powietrze, ktr Serbowie kum Kug zw, wyobraaj sobie jak wysok, chud kobiet, w biaej pachcie, z miot w rku, a przed czyjemi drzwiami ni machnie, w tym domu kto umrze". Morowe powietrze (mr) i choler wyobraa sobie lud w Boni i Hercegowinie pod postaci kobiety w biaej pachcie, leci ona noc w powietrzu z krwawion chust w rku, a gdzie si pojawi, tam przynosi mier i zgub. Zaraz morow, ktrej Bugarowie powicaj jeden dzie w roku, na mczenika Charalambija, przedstawianego na ikonach cerkiewnych jako tpiciela zarazy, wyobraaj sobie zazwyczaj w postaci Kobiety z dzieckiem w powijakach, jak przebiega wiat wzdruz i szersz, siejc na oko zniszczenie. Mona jednak dobrem przyjciem zaskarbi sobie jej wzgldy, w przeciwnym razie dusi wie ca". Lud prosty w Litwie powiada Mickiewicz w objanieniach do Konrada Wallenroda 1827 r. wyobraa morowe powietrze w postaci dziewicy, ktrej zjawienie si poprzedza straszliw chorob. Wedle zwyczaju przez drzwi lub okno wsuwajc rk i powiewajc czerwon chustk, rozsiewaa mier po domach. Mieszkacy zamykali si warownie, ale gd i inne potrzeby wkrtce zmusiy do zaniedbania takowych rodkw ostronoci, wszyscy wic czekali mierci, Na wschodzie, przed zjawieniem si dumy, ma si pokazywa widmo na skrzydach nietoperza i palcami wytyka skazanych na mier". Sowa te pojanienia odnosz si do nastpujcych wierszy, w ktrych wedug powieci gminnej" opisane jest zjawienie si zarazy na Litwie: Nieraz na pustych smtarzach i boniach,* Staje widomie morowa dziewica, W bielinie, z wiankiem ognistym na skroniach. Czoem przenosi biaowieskie drzewa A w rku chustk skrwawion powiewa. Stranicy zamkw oczy pod hem kryj, A psy wieniakw zarywszy pysk w ziemi, Kopi, mier wietrz i okropnie wyj. Dziewica stpa kroki zowieszczemi Na sioa, zamki i bogate miasta, A ile razy krwaw chust skinie, Tyle paacw zmienia si w pustynie, Gdzie nog stpi, wiey grb wyrasta. Podobn do niej jest na ziemi Francuskiej zaraza, ktr lud Bretoski wyobraa sobie pod postaci niewiasty w bieli, z lask w rku, a kogo ni dotknie, ten umrze. Choroby wyobraaj sobie

292
ydzi w postaci niewiasty, ktra zabjcz rdk dotykajc ludzi pozbawia ich ycia, mieni j ipisz, co ma nieczyste powietrze oznacza. Hindowie w Bombaju uwaaj zaraz za dzieo duchw powietrznych. Mohamedanom objawiaj si one w postaci kobiet w bieli, olbrzymiej wysokoci z zakrwawionemi zbami. Zaraza, zwana w Kieleckiem Her, ma jeszcze wiele cech zooteizmu. Jeeli w ydowie ma nastpi zaraza na bydo, to w powietrzu rozlega si ryk, gdy konie maj pada, to sycha renie, a gdy winie zdycha bd, dolatuje kwik z powietrza. Stary wocianin z Posowie opowiada, e podczas pomoru leci nad ziemi z wielkim wistem Hera w postaci woa lub czowieka, ktry zamiast rk ma apy psie z wielkiemi pazurami. Gdy ma nastpi pomr na bydo, to ukazuje si o pnocy na rozstajnych drogach w straszny, ktry, zanim kury zapiej, wydaje tak okrutny ryk, e ziemia dry z przestrachu. Niekiedy znw przed grasujc zaraz na bydo pojawiaj si dwa albo trzy wielkie czarne psy na granicy wsi Kije i r si do upadego albo pokazuje si czowiek i w bijcy si wzajemnie, a ktry z nich w tej walce zwycia, ten sprowadza pomr na wie. Czasami na granicy (w Piczowskiem) bij si w z czowiekiem, a ktry z nich zwyciy, ten sprowadza pomr na wie. Istota ta, zwana tu Her, to pani sroga, szerzca na ok klski i zniszczenie, nie pozbawiona jednak uczucia litoci. Chopu, wiozcemu ze wsi do Jdrzejowa ziemniaki na spreda, kae je sprzedawa za bezcen, reszt sama dopaca, bo w tym roku duo ludzi wymrze, wic nie bdzie komu chleba z pola zbiera i bdzie gd". Choler, wrd ludu ukraiskiego (w powiecie Czehryskim) przedstawiaj z owczemi nogami, a czum (mr) z baraniemi. (A Podbereski Materjay ukrain. w Zbiorze antrop 1880 IV. 2428). Lud ruski przedstawia sobie mr na ludzi w postaci czowieka z nogami woowemi, na bydo z baraniemi nogami. Na Podolu (rosyjskiem) wyobraaj sobie choler i morowe powietrze w postaci biaego psa, a gdzie ten zdechnie, tam wybucha epidemja. Cholera, w wierzeniach ydw, to dziewica posiadajca zdolno przedzierzgnicia si w psa lub kota znamienny rys istot demonicznych. Siady ofiar udzi (a w ich zastpstwie zwierzt) wykazuj nastpujce podania: Opowiadaj w Luboni, (pow. Leszczyski), e zaraza, ktra si tu sroya, ustaa dopiero, gdy wjt potajemnie zakopa ywcem wychowank swoj". Pokazuj nawet krzy drewniany, wystawiony na grobie dziewczyny. Aby pooy kres szerzeniu si cholery, domagali si wocianie Kieleccy jednego z umarych na choler pochowa w stojcej postawie". Skutecznym przeciw niej rodkiem ma by spalenie jej w ogniu. W tym celu zabija si jedn sztuk z tej gadziny (byda), w ktrej rodzaju panuje zaraza, wytacza si krew do paru glinianych misek", miesza si j z ciastem, do ktrego dodaje si nieco ziemi, wzitej z poblia domu dotknitego zaraz, i t mieszanin rozmazuje si grubo po owych miskach, stawiajc je w mieszkaniu chorego czowieka lub zwierzcia na noc, o wschodzie soca wsuwa si owe miski z mieszanin do pieca, aby si spalia. Powtarza to si co trzeci dzie przez 12 dni, a choroba zamiast pj do ciaa chorego woli sobie i do t e j mieszaniny

293 krwistej, bo ,ej to atwiej", gryzie ywizn zamiast krwi ludzkiej (lub rw;erz^ej) i zapana na ten akotek ginie w piecu spalona Przeciw chultrze lud z zachodniej czci gub. Lubelskiej zaleca taki rodek zapobiegawczy: We kota, koniecznie czarnego, i to samca, napal w piecu chlebowym, eby ciany jego rozpaliy si do czerwonoci. puczem wrzu owego kota w piec, otwr pieca zamuruj, a naDewno choiera panujca ustanie". Widocznie kota, (znanego w ludoznawstwit curopejskiem przedstawiciela szatana, za), uwaano za sprawc cholery, a spalenie go jako skuteczny rodek. Podczas morowej zarazy na granicy Tyrolu i Karvntji panowa z czasw pogaskich zwyczaj ofiarowywania barana. Do niedawna o a D y w a r a si po Wielkanocy procesja ludowa do Lawantu, z kroczcym przy chorgwi jaranem, ktry pi zystrojony sta podczas kazania pod ambon Podanie mesie, ze w okolicy Wirgenu gdy sroy si p r zed laty mor, rt/y wieie ofiai w ludziach pochon, lubowa lud (prawdopodobnie Sowecy) ofiarowa co roku najpikniejszego barana, wskutek czego uwolniony by od zarazy. Gdy jednego razu zaniechali tej ofiary, wybucha na nowe zaraza, i usiaa depiero po odnowieniu lubowania. O d tego czasu co TOKU wybieraj barana, kaimi go starannie, me strzyg, wiod uroczycie GO kocioa, poczem go sprzedaj na licytacji a otrzymane p i e n d z e gmir a ofiarowuje na kuci. Gdy 1721 r. srOiyia si na Podolu zaraza, przypisywano j upiorowi, ktrego z grobu odkopano i gdy mu odcito gow, zaraza ustaa. Przywr dzc t wiadomo z gazet, ks. proboszcz Helwing podaje podobne przykady z 1710 r. i z 17 wieku, z Mazowsza pruskiego, gdzie na zaraz zmarego dobyto z grobu, podejrzywajc go, e sam siebie pozera!" i jako upioi powodowa wielk miertelno mieszkacw danej wsi. Wrd pieww pieni pogrzebowych ucito mu gow rydlem i razem z psem zakopano, a epidemja vygasa. (Mit teiiungen der Litterarischen oeseiiscnaft Mosovia heraasg. Prof. Dr. K. Ed. Schmidt in Lotzen 1903 IX. 179). W ozieiku pt Drei Predigten zum E i n g a r g des neuen Jahres von M. Johar.nem Pilichium, Pfarherrn zu Juterbock (Wittenberg 1G85), mamy wiadomo o upiorze (Nachzehrer), ktremu lud tutejszy przypisywa 1584 r. zaraz i m.er 1600 ltidzi. Gmin utrzymywa tak pisze w proboszcz i jeden ze zmarych ns zaraz by me dobrze (unrecht) pochowany, i dlatego mlaska ustami i tem naokoo siebie arciem, pociga (.poera") za sob ludzi, zapewniano go, e nie prdzej przestan na zaraz umiera, dcpKi nie odkopi zmarego (upioru) i utn mu gow rydlem". Antoni J. Rolle w Sylwetkach historycznych (Kiakw 1892 VIII. 253) cpowiada, e podczas szerzcej si 1772 w Bracawskitm dumy tum Tywrowski zab ; i spali grabarza upiora", w ktrym upatrywano winowajc nieszczcia; w Moiafie bab, rzekomo czarownic, wrzucili w w od,zaszywszy uprzednio w worek, a niedoduszo n dobili Kamieniami, mylc e w ter sposob po-bd si moru". Rumuni uywaj nastpujcego rodka: Dziewi kooiet szyj jednej nocy zgrzebn koszul, w krr ubieraj chorego albo bawana ze somy. Niewyrany siad ofiary pogaskiej. ydzi w Polsce wierz, i ze mierci szamesa, sugi bonicy, ustaje panowanie zarazy w danej miejscowoci, gdy mier jego uwaaj za ofiar dla nozustaych przy yciu. (B. W. Schiffer Alltagglauben Am Uruell 1893 IV. 272.

294
B. W. Segel w Zbiorze wiad. antrop. 1893 XVII. 323). Epidemj w mniemaniu tubylcw wyspy Nissa na Sumatrze nasyaj duchy zmarych osb a nawet zwierzt np. duch konia. (J. P. Kleiweg de Zwaan Janus Archives internationales pour 1'histoire de la Medicine Leyde 1913 XVIII. 455). W liczbie czarw, odwracajcych chorob, zo itp. potgi szkodliwe, znajduje si obchodzenie lub opisywanie koa, rodek majcy uchroni czowieka od zych potg i oczyci go ze zmaz. Takie koa magiczne figuruj midzy innemi w obrzdach weselnych i pogrzebowych, podczas choroby i wywoywania dusz zmarych w najwaniejszych chwilach ycia. Posugiwano si takiem zaczarowanem koem w magji redniowiecznej i czarach na obu pkulach. Krelenie k czarodziejskich, linij magicznych kred wicon, oborywanie wsi, objazd pl itp. ma na celu obron osb, zwierzt, przedmiotw znajdujcych si w okrelonych granicach od zych si czy duchw, ktre takiego koa przekroczy nie mog. Kto stanie w tak zakrelonem kole, do tego nie maj przystpu, ani choroby, ani czary, ani nic zego. (B. Gustawicz Podduklanie Lud 1900 VI. 74). wicon na Trzech krli(6 stycznia) kred nasi wocianie opasuj bolczki,aby zginy". Krow chor na bl w wymienia, lecz w Proszowskiem w ten sposb, e zakrelaj j wicon kred lub pomiotem zrobionem w wilj Boego Narodzenia. Za czasw wsplnych pastwisk opowiada Krzysztof Pisaski (w pracy swej Von einigen Uberbleibseln des Heidenthums in Preussen, ogoszonej 1756 r.) gdy na Matk Bosk (Zwiastowanie 25 marca) wyganiano bydo, wr czyli gularz obchodzi je dokoa i zamawia od wilka i chorb. Aby czarownica nie miaa mocy nad bydem, gospodarz, przy pierwszem wypdzeniu na pasz, opisuje bydo kred wicon i smaruje rogi oliw z czosnkiem wiconym. (Korczyna). Za zblieniem si zarazy do wsi polskiej w Prusiech, robi koo uchem miedzianago kota, wzitego z domu, w ktrym kto na zaraz umar; koa tego zarazanie moe przekroczy, chyba, eby j gwatem zacignito. Na Mazurach (w Prusiech) zachowa si do 19 wieku zwyczaj, pochodzcy z odlegej staroytnoci, e pole na ktrem zasiewa maj groch, obchodzia w okoo kobieta nago, albo niosc ze sob koszul, aby groch od robactwa uchroni. I w Czechach panowa prastary zwyczaj, e w czasie pierwszego zasiewu wychodzia noc dziewczyna, zupenie naga, z czarnym kotem, ktrego zakopywano w ziemi i stpajc przy pugu, albo do zaprzgnita, oborywaa niw. Wieniacy na Biaej Rusi, Litwie i otysze obnosz na wiosn w okoo stada, koguta albo kamie, aby od byda odwrci wszelkie zo. Takie koo zataczaj nasi wocianie dla uzdrowienia wsi od zarazy. Jak zaklinacze zakrelaja koa kred wicon, na obron od mocy zego ducha, tak oboruj osady, cign pug, robi bruzdy na granicy wsi, na obron od zarazy ludzi i zwierzt. Koci upatrujc susznie w tym obrzdzie pozostao z czasw pogaskich, zakazywa go ju w wiekach rednich. Zwyczaj, znany ju w Latium, przestrzegany by w Rosji, Bugarji, w Czechach, u Sowiecw i Serbw uyckich przechowa si w Szwabji i Prusiech niemieckich. Spotykamy go nawet wrd ludu turecko-tatarskiego Czuwaszw. Bruzda dokoa wsi

295

wyorana jest owem koem czarodziejskiem", ktre zym duchom broni wstpu do wsi i jest oznak zamknicia wsi przed zmorem. Gdy w Nawarji wybuch raz poar, jeden ze starszych ydw okala miasto, noszc w rku chlebek poduny, zwany u ydw korz, a nastpnie wyrzuci go daleko w pole, co miao poar ugasi". (B. W. Segel Wierzenia ydw Lud 1897 III. 52). Choler wyprowadza koo zakrelone kred wzit u cadyka, yda cudotwrcy, zataczaj ni zaczarowane koo, ktrego ona nie moe przekroczy. ydzi na Bukowinie, aby si ustrzec cholery lub innej epidemicznej choroby, obwodz ciany domu mieszkalnego wglem w tem przekonaniu, e aemon cholery nie przekroczy lego zaczarowanego koa. Aby lud uchroni od cholery, mieszkacy naszej wsi (ysicy) zebrali si w jednej chacie i przez jedn noc naprzdh przdzy, narzdzili j na warsztat tkacki, wytkali hubice (6 okci) ptna i obnieli je razem z dwoma krzyami naokoo wsi, potem obwiedli ca wie jedn nici, ktr teje nocy wyprzdli, oba koce nici zwizali, krzye zakopali, jeden na mogikach, drugi porodku wsi. Poow ptna, kdziel i przdz zanieli na poczstunek do karczmy, reszt dali na msz". A wykonali to wszystko do wschodu soca. Miao to wie ca obroni przed choler. Podobny sposb uywany by przez lud w Rozwadwce (p. Wodawski): Wszystkie kobiety ze wsi zgromadziy si w jednej chacie, aby wykona robot, ktra koniecznie rozpoczt i skoczon by musi jednej nocy, pomidzy zachodem i wschodem soca: potrzeba len wyrwa, wymidii go, wyczesa, uprz i utka z niego kawaek ptna, ktre kadzie si przed progiem cerkiewnym. Kady mieszkaniec wsi idc na naboestwo, stpa po nim, a nici zachowan po utkaniu czarodziejskiego ptna obwodzi si ca wie ze wszystkiemi domostwami, a cholera nie moe ju mie do nich przystpu". Gdy zaraza na ludzi lub bydo panuje na Wgrzech, 7 kobiet zbiera z 7 chat przdziwo, z ktrego jednej nocy uprzdz i uszyj koszul, zanosi j Madziar o wyjtkowem imieniu na koniec wsi, a gdy j ciuma (duma) przed wschodem soca zabierze, caa wie uwolniona jest od zarazy. By zaegna groc epidemj lub inne nieszczcie, chrzecijanie z Libanu gromadz si przed kocioem najwitszej Panny, znoszc zawoje, chustki (welony) bd jedwabne, bd weniane, zalenie od majtku i ofiarnoci. Z tych stosw materjaw wij rodzaj wiecw lub zespalajc koce chustek, okalaj niemi koci w poowie wysokoci. Uwaaj, e w groce nieszccie zten sposb jest skrpowane, a tem samem zaegnane. (Arnold von Gennep. Religions, Moeurs et Legendes. Paris 1908 I. str. 12). Podobny zwyczaj istnieje na drugiej pkuli ziemskiej u lndjan: Oto chcc ubezpieczy pole swe od owadw i wszelkiego robactwa, a tem samem otrzyma obfity plon, wychodzi gospodyni wiejska w nocy nago na pole i obchodzi je, wlokc za sob swe okrycie (machecota), jako powd podaje aby szkodliwe robactwo me przelazo poza okrelon granic". Na tem tle osnu Longfellow swj poemat pt. Hiawatha. Wedug prastarego obyczaju obejcie lub oboranie pola miao opyw dobroczynny na zasiewy.

296
Jednym z najstarszych obrzdw zabezpieczenia si i obrony od moru, zarazy jest oborywanie granic wsi. Obrzd ten n a l e y do czasw z doby przedhistorycznej, polega za na wykreleniu koa czarodziejskiego i linji magicznej, ktre broni maj osb lub zwierzt, w ogle przedmiotw znajdujcych si w tych granicach od zych, nieczystych si. Aby zapewni szczcie i bezpieczestwo we wsi, oboruj j Mazurzy pruscy par krw czarnych. W Ratajach i innych wsiach powiatu Poznaskiego istnia do niedawna zwyczaj solennego obchodzenia w okoo wsi w trzeci dzie Zielonych witek, na pamitk ocalenia plonw od szaraczy. Obchodzenie pl z procesj w rnych stronach Polski chroni lud i pola od zarazy, szaraczy i tym podobnych klsk. (P. Kolberg Lud 1882 XV. 12). Odwiecznie uywanym rodkiem przeciw zarazie byo oborywanie woami blinitami miejscowoci ni dotknitej. Przypowie: Kto pole w bliniaki oborze, Nie dasz mu gradu, o Boe! bierze swj pocztek od zwyczaju, praktykowanego przez wocian, e dla ochronienia pola od gradobicia oborywano je zaprzgiem blinit rogatego byda. Gdy w czasie wojen szwedzkich zaraza grasowaa w Kpnie (w Poznaskiem), mieszkacy Rakoniewic wyszli przed schodem soca z procesj na pola okoliczne, aby oddali zaraz. Z zapalonego kadzida, tj. z dymu, cielcego si po ziemi zamiast i w gr wywrono, e ten rodek by bezskuteczny. Wtedy staruszkowi, dziadowi dwu blinit, objawi w. Jan we nie nastpujcy rodek: Masz wnuki-blinita i jawki biae-blinita, ka im wyora bruzd przy miedzy, ze wschodu na zachd, a bdziecie zabezpieczeni od wszelkiego nieszczcia". Gdy blinita robot rozpoczt o wschodzie skoczyy, obaj chopcy i obie jawki pady martwe na ziemi, ale staruszek zapewnia, e mier wymagaa ofiary, wie jednak zostaa ocalona. Wiosk Krkw, w powiecie Ostrzeszowskim, oplata nastpujca legenda, osnuta na etymologji ludowej i staroytnym motywie oborania: w. Rozalja podczas grasowania tu zarazy objawia si jednej kobiecie wiejskiej we nie radzc, aby bracia wie okryli". Gdy dwa blinie woki oborao grunta wkoo, gnane przez dwu braci blinit", wie ecalaa i odtd od zarazy jest woln". Wie okoliczna Zajczki z tej samej przyczyny woln bya od zarazy a nawet ocala kady, kto do niej zawita". Oto bowiem przed laty niewiasta jedna, uchodzca za mdr, t j . znajca rne gusa pogaskie, daa temu miejscu bogogosawiestwo, gdy porodziwszy dwoje binit chopcw w tym samym czasie, kiedy i krowa ucielia si bliniakami byczkami, kazaa braciom tym, gdy podroli, obora byczkami temi granice wsi naokoo, by zarazy do niej nie dopuci". (O. Kolberg Lud Krakw 1876 X. 135). Gmina w Sarbinowie pod Poniecem chcc si zabezpieczy od straszliwego moru, w taki sam sposb sobie zaradzia jeszcze w 18 wieku, i gdy tak oborano ca naokoo wies, zaraza nie moga ju przestpi przez t skib, a chocia krc w okolicy cae wyludniaa wioski, do Sarbinowa wkroczy nie miaa. Podobny zwyczaj

297
praktykowano w Morownicy pod Szmiglem dla ochrony pl od gradobicia. Analogiczne podanie kry we wsi Sienno w powiecie wgrowieckim. Liczne przykady stosowania tego rodka mamy w ks. Poznaskiem: gdy w Zakrzewie, pod Rawiczem, szerzya si zaraza, kazano braciom blinitom obora wie par wow i otoczy rowami miedze graniczne. Uratowani mieszkacy Zakrzewa udali si do wsi ssiedniej, ale zarazy z sob nie przynieli, bo ta nie moga przej przez rw na granicy i nikt we wsi nie umar. Gdy zaoono Radom pod Ryczyvvoem, oborano miedze graniczne par krw biaych, aby ochroni mieszkacw wsi od zarazy. Zczasem chopi orzc poprzerzynali bruzd ow i lejsze choroby wkradaj si nieraz do wioski, ale pomoru ani zarazy nigdy tam nie byo. Dawny waciciel Dbrowy w okolicy Babiego mostu mia wyora bruzd bliniaczemi woami wokoo caej parafji Gocieszyskiej, co od niej odwrcio zaraz. We wsi Chdowo (w powiecie gnienieskim) zapisano podanie ludowe, jakoby dawnemi czasy jednego dnia matka porodzia blinita, a krowa ocielia si dwoma juncami (byczkami), gdy bracia blini podroli, zaprzgli owe rwnego wieku woy do puga i oborali cay obszar ziemi Chdowskiej, czem i od zaraliwych chorb nazawsze zabezpieczyli". (O. Kolberg Lud 1877 XI. 6). O. Kolberg (Lud 1876 X. 10) podaje: Kiedy si przed laty rozesza bya wie o grasujcej w okolicy Gocieszyna w Poznaskiem zarazie morowej, dziedzic ochraniajc wie od powietrza, kaza woami blinitami obora ca parafj Gocieszysk". W Machcinie, w powiecie Kociaskim, podanie niesie, i wie ta woln jest od zarazy, gdy oboran zostaa przed laty przez dwoje byczkw bliniakw". Podczas grasujcego w Kotowie powietrza morowego chopi dnia 19 maja 1708 oborali pola Kotowskie na ochron od zarazy, co i po innych wsiach czyniono", a co ksidz miejscowy, zapisujcy to zdarzenie w metrykach, nazwa przesdem". Podanie ludowe za dodaje: Jedna kobieta porodzia dwu synw blinit, a ssiada krowa ulega dwu wokw. Waciciele zeszedszy si na chrzcinach, mwili do siebie tak: Tobie Pan Bg da dwch synw, mnie dwch wokw; skoro podrosn, kaemy im obora wie, co nas uchroni od gradw, burz, zarazy i wszelkich klsk szkodliwych dla ludzi i zasieww (O. Kolberg Lud 1882 XV, 128). Chopi w Bogusawicach (Kujawy) utrzymuj, i r womi blinitami obora granic majtku" czyli jak si wyraaj opdzi skib" uchroni si od gradobicia". (O. Kolberg Lud 1867 III. 93). W okolicy Tarnowa opowiadaj, e za dawnych czasw, gdy budowa zaczynano miasto, oborywano przestrze, na ktrem miao stan, ciokami - bliniakami, aby tym sposobem zachowa mieszkacw od gradobicia. Lud w Lubelskiem utrzymuje i granice, oborane przez dwu modziecow, braci bliniawk i par wowt ktreby take byy bliniakami, s zupenie wolne od gradu, a naw w takie okolice jak wiat wiatem grad ju pada nie moe". (J, Gluziski Wocianie z okolic Zamocia w Archiwum domowem Warszawa 1856). I w innych stronach trzymano si rwnie tego zwyczaju, e jeli we wsi, w jednym roku, przysza na wiat para chopcw blinit ciokw, i to po doroniciu chopcy zaprzgszy

298
owe cioki do puga, oborywali wiosk do koa, eby j zabezpieczy od gradu. W ten sposb byy oborane Dolany (w pow. Proszowskim). Otaczajce obecnie wiosk wwozy powstay wanie z tych bruzd, rozmytych przez wod. Aby uchroni zboe od gradu, oboruj granice pl dwiema parami bliniakw modziecw i wow albo trzej ysi gospodarze, nazajutrz po Wielkiejnocy, zakopuj na granicach wsi koci z wiconego misiwa motyk drewnian, albo zawizuj cztery ewanielje (po kilka pocztkowych wierszy) w wianki owicone na Boe ciao i zakopuj je na granicy wsi. (Z okolic Zamocia). Oborywanie miejsca przez chopcw i byczkw bliniaczych miao na celu ochron od powodzi i suyo te do wyorania pienidzy zakopanych, jak np. w okolicy Suchej siedmiu beczek zota, zagrzebanych w ziemi przez Szwedw. W Ostruszy, wiosce nalecej do parafji Gieszkowice (p. Gorlicki) zdarzyo si 1810 r., e zagrodnik mia dwu synw bliniakw, a kmie dwa woy bliniaki. Po myli panujcego midzy ludem polskim przesdu oborali owi chopcy bliniacy bliniaczemi woami ca paraf j Cieszkowick tj. cztery wioski, rozoone w grzystej okolicy, co wymagao nielada pracy przez trzy dni, a to w tym celu, aby zabezpieczy je na dugie lata przeciw zarazie, gwatownym burzom i gradobiciu. W dawnych wiekach blinita oznaczay bogosawiestwo niebios", oddawano cze matce i caej rodzinie, w ktrej si choway, .lako zabobon pogaski karci Jan z Wuschilburgu w traktacie D^ superstitionibus (w drugiej poowie 15 w.) nastpujcy zabieg leczniczy, praktykowany w rednich wiekach: Kto ma bole w plecach, temu zalecano, aby si da podepta przez kobiet, ktra porodzia bliniaki. Woy bliniaki cenione s wysoko, bo przynosz szczcie wacicielowi" (Rozwadwka p Wocawski). U ludw pierwotnych, w dobie patrjarchalnej jak wiadczy pismo w. starego Zakonu liczne potomstwo uchodzi za szczcie. Za czasw Rzeczypospolitej rodzicom 1 i synw krlowie polscy dawali starostwa. Zwaszcza blinitom, jedno pici mskiej, drugie eskiej, przypisuje lud moc cudown, jak wiadczy podanie o zaoeniu Warszawy. Spisujcy je 1827 r. autor dodaje: Kiedy zakadano miasto i okrano pugiem jego przyszy obwd, ktry granic mia stanowi, usilnie starano si, aeby do puga zaprzc byo mona byka i jawk, razem z jednej matki zrodzone, i eby tym pugiem kierowa mogy blinita rwnie, chopiec i dziewczyna. Poczytywano taki zakad za wrb szczcia, za godo zachowania tego miejsca od morowego powietrza. Tego samego uywano rodka, eby kar niebios i srogo zarazy przerwa w osiadem ju miecie". Podczas grasujcej cholery na ziemi ruskiej (w Horodence 1836 r.) oborywali mieszkacy tej okolicy, do ktrej jeszcze sabo si nie zakrada, nastpujcym sposobem: Lemiesz (pug) ma by jednego dnia (od rana do 12 godziny w nocy) ukoczony, a przy tej robocie tak gospodarz, jak jego pomocnicy maj by nago, drzewa za na osadzenie puga musi by samor, odne, (rosochate) i jednostajne- Do zaprzgu uywaj kotw czarnychtyle kogutw, psw rwnie z czarnych matek spodzonych, pary bykw i pary chopcw blinit". Najpierw zaprzgaj do puga byki, potem psy i koty, a nakoniec

299
chopcy pomagaj. Tym zaprzgiem o ponocy zaczynaj cay obwd wsi lub okolicy obnrywa, co trwa a do wschudu zorzy porannej, a oborywanie takie przez trzy noce powtarzaj. Przy zakadaniu osady na Ukrainie oborywano pola. do tej osady nalece plugi c m- L>o puga zaprzgano buhaja i krow od jednej matki, prowadzi pug parobek, a Doganiaa dziewczyna, zawsze siostra parobka dlatego, eby pniej kwito ycie rodzinne" Zwyczaj ten w Wielkorosji zachowa pierwotn-ejsze cechy: Oborywama pola dokonywaj kobiety postpujc za pugiem, albo zupetnie nagie, albo w koszulach tylko, z rozplecionemi warkoczami, niosc w rku zapalone uczywo, z krzykiem i pieniami". Podczas grasujcej 1871 r. cholery oborywano si w podobny sposb przeciw ^ej za r azie. W okolicy Moskwy, podczas cholery, zaprzgo si o pnocy 12 dziewczt do puga i cigny go w okoo wsi, aby cholera nie moga przekroczy zaczarowanego koa. Jeszcze przy kocu XIX. wieku odby si ten zwyczaj oborywania mw przez dziewczta i chopcw, celem obizdu tego, powtarzanego co trzy lata, s :st zabezpieczenie byaa od pomoru i spiowadzeme urodzajw". Gdy w rodkowych i poudniowych prowincjach nadwoaskich a po czci i Sybirskicn wybuchnie zaraza, zwaszcza na bydo, jedna z najstarszych kob?et we wsi, jak megdy czarownice", chodzi Dd chaty do chaty z oznajmieniem 0 uchwale gminy oborvwama wsi w celu zabezpieczenia si od Klski. Oborywanie to wsi rosyjskiej (nad Wog) podczas zarazy odbywao si wycznie przez dziewczta i kobiety, mczyni wyklucze- s z obchodu, (w przeciwnym razie wie'kie nieszczcie dotknoby wie"). Najstarsza z kobiet, znachorka zwouje wszystkie kobiety, ktre na znak zgody, na obrzd zebrane do jednej izby, myj sobie rce 1 wycieraj w rcznik przyniesiony przez znachorn". Nazajutrz o pnocy bbnic w ldel i krzyczc, b>ega ona w koszuli od domu do domu, za ni wychodz dz : ewczta i kobiety take w koszulach, z poncemi pochodniami, uzbrojone w kije i drgi, oogi i mioty, sierpy i kosy, ktremi wywijaj w pochodzie. Siwowosa przewodniarka zaprzona zostaje do puga, ktry prowadzi sdziwy starzec, jedyny pci mskiej uczestnik tego obrzdu. Z prawej i lewej strony krzepka dziewczyna chwyta za powrz. Dziewcz jadc na miotle postpme tu za star, ktra mruczy niezrozumiae zaklcia i kltwy, rzucalc je na wszystkie cziery strony. Osobliwa ta procesja pod wouz starca, ktry pugiem robi okrg bruzd, okra wie trzy razy. z tem silnem przekonaniem, e koowanie to musi zabezp eczy bydo od grocej mu klski". (Oborywanie zarazy. Wdrowiec Warszawa 1889 X:iVlI. N. 36 str. 423). Aby uchroni od moru lud na Biaorusi, zaprrgay .-i do sochy dziewczta, zupenie nagie i w towarzystwie komet, te nagich, ale zaopatrzonych w rne brzkada, przeprowadzay bruzd okoo wsi, w ktrej grasowaa epidetnja wrd nccy gbokiej; celem towarzyszcych krzykw byo Drzelknieme m c o w e j panny". Z obrzdu tego wykluczeni s nczyni. Spotkanych kobiety bij". (A Bogdanowicz Przeytki staroyt. wiatopogl. u Biaorusinw rec. J. Witort Lud 1896 II. ?17). Jeszcze w pierwszej poowie XIX. trzy kobiety czeskie (w Krzesejnie), rozebrane do naga, cigny w nocy na pole
Koguty

300
pug, w celu oborania osady. Oborywanie zarazy znane jest rwnie w Jugosawji: Dwunastu nagich modziecw i dziewczt nienagannych obyczajw, zaprzgaj si w Dalmacji do puga w wilj niedzieli po nowiu, o pnocy, i nie patrzc na siebie, ani nie dotykajc si, nie rozmawiajc ze sob, w cichoci oborywaj jedn brzd do sidmego razu ca wie. Jako rodek zaradczy przeciw zarazie uywane byo i u Serbw oborywanie wsi. Oto w czasie zbliajcej si zarazy dwaj bliniacy oprowadzaj na okoo wsi dwa bliniacze woy. Gdy zaraza wybucha w Serbji, kaza 1837 r. ksi serbski Miosz dziewiciu nagim kobietom w jednej nocy przy ogniu, bez wiecy, tajemnie utka koszul, ktr sam przywdzia, za jego przykadem poszli wszyscy czonkowie rodziny, wita i onierze z koszar w Poerewacu, gdzie ksi podwczas przebywa. Gdy wielka miertelno panowaa w Strjaowie, u Serbw uyckich, oborano ow miejscowo trzema bruzdami a mur usta. Podczas pomoru na bydo pod gr Rodop(w Bugarji) zaprzgaj do dwu pugw dwa woy bliniaki i robi bruzdy okoo wsi. Na miejscu, gdzie si woy spotykaj, zabij je i zakopuj. Potem si dobywa dziw ogie przez tarcie drzewa wzniecony i pod nim staj dwaj bracia z noami, ktremi zabito owe woy. Wwczas wieniacy przeprowadzaj bydo koo tych braci, a ci kade bydl noem po grzbiecie uderzaj". Od tego pomr byda ustaje. Sposb zapobiegawczy od cholery u ludu w gub. wileskiej: Trzy dziewczyny pod przewodem chopca, id do lasu, wyrbuj tam dbczak, do ktrego chopiec dziewczta zaprzga i popdza naprzd do wsi. W taki sam sposb obchodz wiosk do koa i w miejscu, skd zacz si pochd, wyciosuj z przycignitego dbczaka krzy i wkopuj go w ziemi". Po zbiorze plonu jesiennego z pl i zwiezienia go do zagrd, jeden z gospodarzy w Krzywiczach (p. Wilejski) zakada konia do brony i naokoo wioski zabronowuje trzykrotnie, aby zo nie znalazo do niej drogi*. Na Litwie panowa zwyczaj, i dla ochrony wsi od gradobicia, burz, chorb i nieszczcia oborywano pola w okoo wsi pugiem, zaprzgnitym w dwa woy bliniaki, ktre pogania jeden bliniakw". Gdy w hrabstwie Ruppin panowaa zaraza, trzy dziewczta, wszystkie Katarzyny, wziy drg z hakiem, objechay z nim trzy razy wie (Lencke?) i zakopay go jednym kocem w ziemi, odtd zaraza nie nawiedzia wsi. Germanowie wiekw rednich za Karola W.) mieli zwyczaj prowadzenia bruzdy wokoo zagrody, aby j uzdrowi od czarowic. Oborywanie osady w celu ochrony jej od zarazy na bydo znane jest i Mordwinom. W czasie moru ludzi lub byda u Czuwaszw odbywa si w nastpujcy sposb obrzd oborywania wsi (chir-agi). Po ustawieniu stray, nie wpuszczajcej nikogo do wsi ani ze wsi, na wezwanie starcsty scb.cdz si dziewczta wiejskie w nocy a rozpuciwszy warkocze i zdjwszy okrycia, wprzgaj si do sochy. Jedna z pomidzy dziewczt, nieodzownie dziewica i jedynaczka, bierze za rczk sochy, i kieruje ni, poczem pochd rusza z miejsca w kierunku biegu soca". Po ukoczeniu takowej orki dobywaj nowego ognia zapomoc tarcia drzewa o drzewo, gdy we wszystkich domach ogie stary by zgaszony. Z tak

301 dobytego ognia, kady przynosi czstk i roznieca w domu zagaszony ogie. Oborywanie od zarazy zalicza si do owych zwyczajw, ktre nosz na sobie lady pogaskiego pochodzenia. Zwyczaj ten stanowi tylko odmienn form wierzenia w zaklte lub czarowne koo zakrelajce dziaalnoci zych duchw cise granice, ktrych przekroczy nie zdoaj. Oborywanie, majce wie ochroni od zarazy, moru i tym podobnych epidemji, poczytywa koci w wiekach rednich za pozostao z czasw pogaskich. Oborywanie wsi pugiem wiosennym" nagania jako pogaski obyczaj*" Indiculus superstitionum et paganiarum, wydany 743 r. na synodzie w Lestines we Flandrji. Odwracajca zo moc oborania pierwszej skiby miaa sakralne znaczenie u staroytnych Indw i Grekw. Wedle rzymskiego zwyczaju zaoyciel miasta (Latium) zaprzga wou i krow (biaej maci) do puga i oborywa nim przeznaczon na zamieszkanie przestrze, a okrenie to pierwsz skib (sulcus primigenius) i powstajcy z niej mur okolny, odwraca od miasta wszelkie ze i nieczyste moce. (Gato major De re rustica). Uwaano bruzd graniczn za wit, przekroczenie jej pocigao za sob mier lub chorob, zamknite za tem zaczarowanem koem miejsce wolne byo od wszelkich zych i szkodliwych wpyww. Oborywanie pugiem byo u Indoeuropejeykw czynnoci sakraln, chronic od zych mocy miejsca potrzebujce opieki, jakie mi byy w staroytnoci: indyjski otarz ofiarny, ateski sd, rzymskie miasto, sowiaska i germaska wie. Aby ustaa cholera, grodzi si w Masowie przez drog we wsi pot i wsadza si trzy krzye z patykw, widocznie aby cholerze zagrodzi przystp do wsi. W tym celu grodz pot przez drog, w tem miejscu,gdzie wieo umar czowiek na t zaraz.Chcc zabezpieczy si od grasujcej cholery, stawiaj w okolicy Piczowa w czterech rogach wsi krzye z drzewa osikowego, ktre w lesie bez mierzenia ucinaj. Dopki te krzye sta bd, dopty we wsi nie pojawi si cholera". Celem ochrony wsi przed pojawieniem si cholery stawiaj i na Rusi krzye z drzewa osikowego. Owe poty i krzye przypominaj znaki ludw pierwotnych, stawiane na granicy osad. Nasze i w ogle sowiaskie wociastwo stara si choler wykurzy, wypdzi, wygry ostremi rodkami, ktre choremu daj do zaycia, aby si w jego wntrzu spalia. Chcc si ustrzec zarazy, Niemcy wiekw rednich pal j, grzebi, zamurowuj in effigie w miejscach uwiconych. (H. B. Schindler Der Aberglaube des Mittelalters Breslau 1848 str. 172). W pewnej wsi niemieckiej pod Insbrukiem udao si chopu choler czy morowe powietrze zakl w wzeek szmat i za piecem zagwodzi. Od tego czasu nikt we wsi nie umar na t straszn chorob. Ale gdy dzieci gospodarza podczas zabawy dobyy z zapieca zaklty szmat, mr sroy si zacz na nowo i ju go nie byo mona poskromi. Aby cholera albo inna choroba nagminna nie miaa wstpu do domu, yd w Maopolsce pisze na bramie: Tu ju bya cholera" itp. albo zamyka przed ni drzwi, zawiesza na niej zamknity zamek, a klucz zarzuca, wreszcie zakrela si ciany domu dokoa wglem", aby tem zaczarowanem koem uniemoliwi przystp cholerze. (B. W. Segel Wierzenia ydw

302 Lud 1897 III. 54). Ludy pierwotne zagradzaj te przystp demonom zarazy. Plemiecy na Koramie wstp do wsi zatarasowuj kodami i pniakami. Aby odwrci ode wsi epidemi, ktr mieszkacy Nias na Sumatrze wyobraaj sobie w postaci zego ducha, otaczaj wie rowem, krzakami i cierniskiem, aby beghu nie mia do niej przystpu, robi z lici palmy kokosowej barjer a nikomu nie wolno jej przekroczy. Dla odpdzenia demona niec ogie i rzucaj we cuchnce przedmioty, ktrych woni zy duch nie znosi. Wreszcie aby odstraszy begha, krzycz i haasuj, bij kijami i szablami, starajc si tym sposobem trzyma go w oddaleniu. (J. P. Kleiweg de Zwaan: Janus, Archives internationales pour 1'histoire de la Medecine Leyde 1913 XVIII. 4 5 9 - 60). W celu odegnania cholery od ludzi i byda byo zwyczajem w powiatach Lubelskim i Janowskim dobywanie nowego ognia zapomoc tarcia dwu suchych drkw z leszczyny. W rkopisie pt. Nauka jak robi maci, olejki itp. 1639 r. mamy dokadny opis tego obrzdu krzesania nowego ognia: Naprzd obesa wszystkich we wsi mieszkajcych, aby kady gospodarz i gospodyni pilnie tego dojrzeli, eby w domu zatrzymanego ognia nie mieli, ale precz pozalewali, gdzieby si kolwiek znalaz, take i we dworze. Potem pogasiwszy te ognie, wszyscy gospodarze z rana przy wschodzie soca, nie pijc gorzaki ani jedzc potraw, eby zeszli si do dwora i postarali si o dwa drewna suche laskowe, jeszcze nie zaywane". Obrzdowe to niecenie ognia odbywao si w ten sposb: Jedno z tych drewien przywizano do potu, a drugeim z nich taro po kolei szeciu ludzi, gdy dobyli iskry, odstawiano szmatk, aby si zaja, tak robiony nowy ogie" rozebrano do domw. Dla przerwania epidemji alba zabezpieczenia si przed ni mieszkacy Ostrowa (w gub. Nowogrodzkiej) odprawiaj nastpujcy obrzd: Ze wschodem soca zbieraj si wocianie z caej wsi na drog i zapomoc przygotowanych polan zaczynaj tarcie kolejno, tak aby kady z obecnych mg troch popracowa. Takim sposobem ludzi pierwotnych, dobywaj kolo poudnia ogie, a gdy drzewo poczyna si dymi, przytykaj rozmaite suche przedmioty i rozdmuchuj, dopki ogie nie buchnie pomieniem. Nastpnie rozpalaj stos niewielki i z pocztku wszyscy zdrowi przechodz przez ogie, potem przenosz nad nim chorych. W dniu tym nie wolno pali w adnym piecu, ani pali fajki, w ogle nieci ognia w jakikolwiek inny sposb. Dopiero tym nowym ogniem rozpalaj we wszystkich piecach na wsi. Ogie ten uwaaj za wity, poczony jest bowiem ze lubowaniem religijnem". Przy stosie poncym wygaszaj obietnic, e w najblisze wito odbd naboestwo z powiceniem wody, z procesj dokoa wsi". Obrzd taki odby si 1891 r. W ziemi Dobrzyskiej podczas pomoru byda rozpalaj ogie z jaowca, bylicy, dziewanny i macierzanki poczem przepdzaj przeze stado. Oczyszczenie to przez ogie ludzi i byda w noc witojask (24 czerwca) znane jest wszystkim ludom sowiaskim. Bugarzy nazywaj go dzikim ogniem. Zwyczaj niecenia przeciw morowi nowego ognia przez tarcie dwu suchych kawakw drzewa, znajdujemy u wielu ludw europejskich, w Anglji, Szwecji, Niemczech

303
i in. Gdy w 1575 roku panowaa w okolicy Allenfeldu zaraza, rozpalono tam ogie zapomoc tarcia dbowej belki o koo drewniane (Notfeuer) a troje dzieci nagich przepdzao przez ogie ca trzod. Zwyczaj ten siga XII. w. Lekarze rnych wiekw przypisywali skuteczno niszczenia zarazy zapomoc ognia, std wynikaa korzy czstego palenia na kominku, okadzania mieszka rnemi wonnemi rolinami. Wocianin 72-letni z powiatu Puawskiego opowiada 1890 r., e podczas grasowania po rewolucji cholery, zwanej powietrzem (morowem), dla odpdzenia jej nakazane byo z urzdu kurzenie po wsiach i miasteczkach (koskiem gnojem itp.). O stosowaniu tego rodka podczas cholery wspomina J. Kochanowski w fraszce do WojewodyPo wsiach zielem kurz". Jako rodki ochronne i zaradcze bywaj w Polsce i na Rusi w uywaniu wdka, pieprz, czosnek i tym podobne ostre" leki, ktremi si posuguj na wewntrz i zewntrz Sowacy i Sowecy, Turcy i in. Uywaj wdki z sadem topionem, jedz i nosz przy sobie czosnek, nacieraj nim nogi i rce, gdy wtedy cholera nie ma prawa do czowieka". Pal tyto (bako), aby tem odstraszy chorob i nie da si jej". (Zakopane). Gdy w Poznaniu panowaa 1831 r. cholera, tamtejszy rabin mia wyczyta w ksidze, pisanej przed 415 laty, e z dobrym skutkiem zaywano kilka ziarnek gorczycy i kromk chleba nacieran czosnkiem, a Poznaczycy zastosowali ten rodek ochronny. W czasie pomoru widywa lud Ropczycki mier w biaej pachcie z kos za pazuch, jak stawaa przed chaup i powiewajc czerwon chustk, mwia: Hosa, hosa, zimna rosal Bd ludzie mrzy! Bd pili dziegno i biedrzyniec, Nie bdzie im nic. Kto te sowa usysza, a pi dziegie i biedrzyniec, by zdrw, inni padali jak muchy. Dla zabezpieczenia si od cholery, pij do dzi w okolicy Bdzina odwar z korzenia dzigla albo te wdk nalan na ten korze. W czasie cholery lub moru grale Zakopiascy pij namoczony w wdce lub w mleku nasienie biedrzeca lub cae ziele z siemieniem. Biedrzeniec przeciwko powietrzu morowemu poleca ju Marcin z Urzdowa w swoim Herbarzu z 1595 r. Sz. Syreski w Zielniku (Krakw 1616) zapewnia, i korze biedrzeca (Pimpinella Saxilraga), zawieszony na goem ciele, broni od morowego powietrza, a nawet zachwyconych od zarazy ulecza, gdy go si pooy na lewej piersi, przyczem Syreniusz dodaje naiwnie, e to dowiadczone jest lekarstwo, a nie zabobon aden"! Kiedy w r. 1874 grasowaa na Podhalu cholera, pito najczciej odwar biedrzeca z okowit". (J. Kantor Czarny Dnnajec str. 144). Jak w 16 wieku, tak do dzi biedrzeniec naley do najskuteczniejszych przeciw cholerze rodkw: W ziemi sdeckiej nosz ziele biedrze w woreczkach na plecach i piersiach", aby si uchroni od moru, choremu daj pi odwar z biedrzeca, robi na brzuch gorce okady z biedrzeca" albo nacieraj nim rce i nogi. (S. Udziela Cholera Materjay antropol. 1900 IV. 23). Jako rodek przeciw zarazie, zwanej powietrzem, zale-

104
caj u nas Czarnobyl, zwany na Pokuciu toj, (toje = Aconitum), ktrego narkotyczne wasnoci maj by lekarstwem na smutki. Przeciw tej chorobie zaleca si na Biaorusi: Wdka z masem na gorco, albo nalana na korze dzigiela. Lud dolnoaustrjacki posugiwa si wdk i czosnkiem. Wdka, w ogle alkohol w rnej postaci, by od wiekw lekarstwem anticholerycznem u nas i zagranic. W rkopisie sotysa z Frieckenhausen (1320 r.) polecano ju gorzak (gebranntes Wasser)jako rodek ochronny przeciw zarazie iwinnych chorobach epidemicznych. Odwiecznym rodkiem ochronnym ydw jest cebula lub czosnek zawieszone przy drzwiach i oknach", ktre ostrym zapachem i smakiem odpdzaj choler. Najskuteczniejszym jednak rodkiem jest ofiara, uczynek miosierdzia: oto niedawno jeszcze, bo w czasie wojny, gdy szerzya si epidemja, nasi ydzi maomiasteczkowi wyposayli par najubosz, wyprawiajc im lub rytualny na cmentararzu, aby tem przebaga demona epidemji. Przeciw cholerze Mongoli spalaj wdk i zioami dolne czci ciaa chorego. Plemiecy na Borneo posuguj si pieprzem na wewntrz i zewntrz, Dajakowie wdk ryow. Powszechnie uywanym rodkiem przeciw zarazie, zarwno u chrzecijaskich ludw na Bakanie, jak u na p dzikich Kurdw, jest prastare lekarstwo w postaci czosnku, odpdzajcego woni sw ze duchy na Wschodzie i Zachodzie. By zwyczaj w wiekach rednich i w Polsce, a wspierali go nawet lekarze, e skoro tylko ukae si mr, zaraza, najlepiej jest ucieka i zamieszka daleko. Dugosz w Dziejach polskich pod 1425 r. pisze: Gdy morowe powietrze ogarno Polsk i Litw, Wadysaw, krl polski i Aleksander Witold przymuszeni byli ucieka z miast, zamkw i dworw, i uchroni si wrd zimy w bezludnych ustroniach midzy lasami i borami. W staroytnoci uciekano przed morowem powietrzem w lasy i pustkowia, co za Hippokratesem doradza nasz Jan Benedykt, lekarz Zygmunta I. w dzieku pt. Libellus de causis pestilentiae (Krakw 1552). To troje zwyko w ludziach Powietrze wytraca: Wnet* daleko, nierycho wyj, uchodzi, wraca. To znaczy: 1) wnet wyj z miejsca dotknitego chorob, 2) daleko uchodzi i 3) nierycho wraca. Z opowiadania ojca, lekarza na Podolu pamitam, e podczas grasowania cholery, wocianie z nad Zbrucza (Polacy i Rusini) uciekali w las (Miodobory) porzucajc cay swj dobytek. Gospodarz rosyjski straciwszy on i dzieci przez dum, ucieka z opustoszonej chaty w lasy i tam szuka ocalenia. Lud bawarski opuszcza rwnie tumnie miejsce dotknite zaraz. W wiekach rednich pozbywano si tym sposobem trdowatych i zaraonych, e dozwolono im byo mieszka za granic wsi lub miasta. Aby si przed choler uchroni, ydzi w Polsce wypdzali mieszkacw miejscowoci dotknitej epidemj w pole, wskutek tego zaraza uchodzia w las. (A. Nagelberg Das Ipisch bei galizischen Juden. Am Uruell 1892 III. 286). Przypomina to ucieczki przd zaraz plemion barbarzyskich, aby tym sposobem wymkn si przed zym duchem, sprawc zarazy. Na Sumatrze, w Kochinchinie, na wyspach Indonezji

Paznokcie przez dziesi lat nieobcinane (Zdjcie fotograficzne) Tocze rki grulica skory. Z Instytutu Anatomji patolog. Dr. W. Nowickiego, prof. uniwers. lwow.

Pcherzyki ospy krowiej zaszczepionej przy dojeniu krowy. {Zdjcie fotograf. Dr. Osterna w oddziele chorb skrnych prymarjusza Dr. Leszczyskiego.

Zmiany grulicze doni i palcw po wilku". (Ze zbioru Dr. Hilarowicza, docenta uniwersytetu we Lwowie.

305 wyludniaj si okolice, a mieszkacy przebywaj przez czas duszy na puszczy lenej. Wyspiarze Nias wypdzaj chorych na osp i zaraz w pustkowia.

ZimnicaFebra zwana zimnic albo zimnem bya dawniej chorob uciliw, czego dowodem przeklestwo ludowe: Bodaj ci zimno trzso! J od tem mianem rozumie lud rozmaite choroby. Zimno moe by kostne lub kociowe, gdy amie koci, (reumatyzm?), trzsce, gdy co par dni chorego ogrozi (=otrzsie), std nazwa febry ograk, w Lubelskiem kociann, w Kieleckiem kocic; zimno", co trzsie, zwie si w Piczowskiem trzsionk, od paroksyzmw co trzeci dzie trzeciaczk (tertiana), co czwarty dzie czwartaczk (uartiana). Rozrniaj te zimnic: mierteln, powodujc niechybny skon, mniej gron, wybijajc si na wierzch, z napadami trzsionki i jesienn, zazwyczaj w listopadzie. Lud nasz, jak wogle sowiaski, ma najwicej rodzajw febry i rodkw leczniczych przeciw niej, rozwojowi bowiem tej chorobv sprzyjaj wielce warunki klimatyczne. Przy wielkiej iloci stojcych wd, staww, bagien i trzsawisk w dawnej Polsce, mieszkacy caych wsi zapadali na wiosn i w jesieni w rozmaitego rodzaju zimnice (febra, malarja i p.), ktre do zeszego wieku panoway epidemicznie i dopiero z osuszeniem wilgotnych przestrzeni i z rozpowszechnieniem chininy powoli si zmiejszay. Lud acucki Saloni w Materjaach antrop. 1903 VI. 257) utrzymuje i febra ma 77 wierzchokw 'wierzchw"), wic aby j straci, trzeba uy 77 lekarstw rozmaitych". Lud ruski rozrnia 7, 77 do 99 rodzajw iebry i nazywa je podug objaww: trjastja albo trjasawyci (trzsionk) hnitucha (gnieciucha) arka (palcai itp albo podug miejsca po wstania: pid tynnycja (z pod tyca, potu) hnojewaja (gnojowa) stepowa, wiatrowa, wodziana itp. Maj te na nie 77 lekarstw. Ograk, w wyobraeniu wieniaka polskiego, powoduje duch peen wierzchw*" drczcych chorego. Lud w p. Lityskim uosabia gnietuch w postaci dziewicy, przemieniajcej si w powietrze, kto j zachwyci, nabawia si choroby. Pojmowanie febry wrd ludu czeskiego opiera si rwnie na uosobieniu choroby. Lud ukraiski wierzy, e feb^a i ospa chodz w postaci kobiet. Dla ochrony dzieci od ich napaci, zostawiaj na stole szklank miodu w mniemaniu, e gdy przyjd i pokosztuj miodu, ju nie bd dzieci napastoway". (Radomyl'. Lud biaoruski wyobraa sobie zimnic 'traska) w postaci dwunastu sistr tyle bowiem gatunkw choroby odrnia piknych, wielce do siebie podobnych dziewczt, ktre po jednej obieraj sobie na pewien czas siedlisko w organizmie ludzkim i ywi si jego sol ami", poczem przechodz do ciaa innego czowieka. Przebywaj one gromadnie na polankach lenych, skd wyprawiaj si do upatrzonych przez siebie ofiar. Na mudzi opowiadaj bajk o trzech febrach (drugys),
Uzdrowienie luda" 30

306
ktre koo potu tak wiody rozmow: Pierwsza febra mwia: Byam u pana, bardzo mi byo dobrze, karmili i poili mnie po krlewsku, woono karet, spalimy na mikich puchwkach. Druga mwia: A i mnie u chopa niezgorzej byo; chop leczy si miodem, wypilimy kilka garncy miodu. A trzecia narzekaa: A ja wlazam w kwane mleko, ktre ona strzelcowi podaa, ale ten otr nie jad,tylko zla wszystko do worka, zawiesi pod belk i tak trzyma mi p roku wychudam i zndzniaam; ledwie dzi mi wypuci" W bajce, syszanej 1845 w Lidzkiem, febra wesza w krla, pana i chopa, a ten ostatni trzyma j w worku, ktry zawiesi w kominie. (J. Karowicz Podania i bajki z Litwy. Zbir antrop. 1888 XII. 5 - 6 ) . Lud macedoski opowiada o dwu dziewicach, demonach febry, z ktrych jedna wesza w ciao bogatego pana i spoywaa wszystkie potrawy mu podawane, a ya w takiej rozkoszy przez tat trzy, dopki pioun, zayty przez chorego, nie wypdzi jej stamtd. Druga dziewica wesza w ciao ubogiego czowieka, gdzie si bardzo biedzia, pki chory nie pozby si jej kpiel w rzece, w ktrej demon dziewica omal si nie utopia. Chop estoski wyobraa sobie febr (hall) jako ducha, ktry objedajc na rumaku kraj, ma przy sobie zaraz (kask) pozbawion ng, i rzuca si niespodzianie na podrnych, wazi im do kieszeni. Wotjacy przedstawiaj sobie febr w postaci sistr, ktrych wymieniaj dwanacie: jedna trzsie, druga sprawia cigoty", trzecia amie w kociach, czwarta zibi itd. Lud z Pokucia rozrnia 70 (77) gatunkw febry, zwanej tu propasnyci, maj te na ni 77 lekarstw. Oto jeden z najstarszych: Chory na febr Hucu bierze jajko w skorupie gotowane i puszcza na wod przed wschodem soca w sobot", mwic (po rusku): Jest nas siedmdziesit i siednt, Daj wam niadanie wszem. Po t e j przymowie trzeba co tchu ucieka, nie ogldajc si poza siebie" (Czortowiec) Lud ruski w gub, podolskiej takie zaleca lekarstwo na febr: Ugotowa rano jajko, pokraja je na 77 kawakw (tyle ma by gatunkw febry) a zawinwszy je doda dwa grosze, wynie w pole i powiedzie: Jest was 77, dla wszystkich wieczerza". Przeciw chorobie tej rozdrabia Rusin jaje na 77 czstek tyle jest dziewic, sprawczy febry i daje je choremu, ktry z niemi idzie do biecego potoku, rzuca je tam i mwi: Was jest 77, Daj wam wszystkim niadanie. Powszechnie panujce midzy ludem wierzenia przypisuj febr demonom, ktre chorego trzs (std nasza nazwa trzsionki, u Rusinw trjasawyci, w staroniemieckim Riddo, Ritt(eln). Ograszka (zimnica), w wyobraeniu kmieci Rzeszowskich, bardzo wiele ma wierzchw, trudno wic przy leczeniu jej natrafi na nie i zniszczy. Najlepsza jeszcze przeciw niej rada nazbiera zi jaknajwicej, czubki z nich wymoczy w wdce i do trzeciego razu da si wyr.ioczu tego napi choremu. To przecie czubek zioa, ktry spotka si

307
(w wntrzu) z wierzchem ograszki, drczcym chorego, wyenie (wypdzi) i zniszczy go". (S. Udziela Tarnw Rzeszw Materjay antrop. 1919 XI. 295). I lud ruski (od Horodnicy) utrzymuje, e febry dostaje si jedzc ryb (bo febra bardzo lubi ryby"), pijc wod itp. Lud czeski rozrnia 77 lub 99 gatunkw zimnicy. Stosunek owych liczb, przez jedenacie podzielnych, spotykamy ju w staroindyjskiej ksidze Atharvaveda. Przeciw 99 wzgldnie 77 gatunkom zimnie istnieje w mniemaniu Czechw ta sama ilo (99 albo 77) rodkw. A trudno wyleczenia tej choroby polega w stosowaniu owych rodkw; jeden z nich nie pomaga kadej febrze, trzeba wic nieraz dugo prbowa, zanim natrafi si na waciwy rodek. (Czasopis ceskeho Musea Praha 1853 str. 477). Demony zatrucia wystpuj u Bugarw, Macedoczykw i Serbw w liczbie 77 chorbsk, moe dlatego, e cay organizm, wszystkie czci ciaa chorego, s zagroone. W zamwieniu wystpuj owe 77 demonw jako Hebrejczycy, Lacinnicy, cudzoziemcy, arocy, truciciele, ze duchy itp. wysysajce choremu serce, wtrob, mzg, yy itd. Macedoczycy, Serbowie i Bugarzy przedstawiaj sobie demonw choroby jako niewidome a straszne istoty pici eskiej, ktre z daleka, z obcego kraju przybywszy, napadaj znienacka czowieka, dom, wie. Wystpuj za zazwyczaj w liczbie n i U , co oznacza mnstwo, niezliczon ilo. Podobnie rozrnia lud nasz 77 rodzajw febry, na Pomorzu 77 raki gociec, w Szwabji 77 raka ograszka itp. Choroby te czy demony wychodz wieczorem na swe nocne plsy i zabawy zupenie jak ludzie, a kto ze miertelnych nastpi im na nog, tego napadaj w domu, drcz lub dusz. Jak nieubagana Umieraczka tak i owe okrutne demonki chorb zjawiaj si w oznaczonym czasie i jak nikt nie zdoa uj swemu przeznaczeniu Orisnic, tak i czowiek nie uniknie choroby. Skutkiem takiej fatalistycznej wiary choroba przybiera u ludw sowiaskich a nietylko u nich cechy przypadkowoci, czego niespodziewanego i dowolnego. Lud Macedoski i Bugarski wici dzie 24 czerwca przeznaczony na zbieranie wszelkich zi leczniczych i uczczenie wszystkich demonw chorb, zbierajcych si raz w roku, w tym dniu wanie, aby si wykpa, ustroi i zabawi. Na uroczysto tego dnia eniowskiego zbieraj dziewczta pod przywodem babiczki, czarodziejki, zioa i trawy, ktrych jest 77 rodzajw odpowiadajcych 77 chorobom i ich demonom. Tego dnia zbieraj te na Bakanie zioa, majce moc wzbudzenia mioci lub awersji midzy chopcem a dziewczyn. Tego dnia kpi si chorzy w stawie, jeziorze, rzece itp. wodach, aby si pozby chorb, a skuteczno tych wd przypisuj temu, e kpay si w nich owe demony chorb. Lud niemiecki utrzymuje, e febra, konwulsje (Fraisen) gociec (reumatyzm), choroba byda,zwana Angstall itp. maj 77 gatunkw. Grale, styryjscy utrzymuj, e jest 77 rodzajw febry, bior wic tyle (albo tylko 7) ziarnek pieprzu i daj choremu w napoju. Chory na febr w Palatynacie grnym kuje 75 dziurek w jaju (bo febry jest 75 gatunkw) i kadzie je w mrowisku, a gdy je mrwki zjedz, chory wyzdrowieje. (T- Schdnwert Aus der Oberpfalz Augs-

308
burg 1859 III. 282). W ogle ludyr sowiaskie i germaskie rozrniaj 7 lub 77 rodzajw zimnie/ i tyle rodkw przeciw niej, a tajemnicze te liczby przychodz ju w staroytnej Atharwawedzie. I Papuanie, Zamieszkujcy wyspy Ambon i LJliasen, przyjmuj 70 chorb, ktre leczy maj licie ganemo. (J. G. F. Riedel De slnik en Kroeshaarige Rassen str. 86 cyt O Stoli das Geschlechtsleben in der Vlkerpsychologie Leipzig 1908 str. 375). W mniemaniu zabobonnego ludu niemieckiego febra ma sw siedzib w odku \ wyglda jak aborynie". Podczas atakw zimnicy trzsie si to roz kizewiajc na wszystkie czci ciaa, poczem ciga si napowrt na dawne miejsce" (w odku). Przebieczanie utrzymuj, e zimno" powstaje z oberwania albo z otrzsienia". Ograka i zapalenie powiadaj w innych stronach Polski bior pocztek z rozpalonej krwi, jak wypryski skrne z jej ostroci". Czek bojaliwy od przestrachu dostanie ograszki. Zgubi j wtedy najacniej powtrnym przestrachem, ale zadanym od osoby tej samej, ktra go choroby nabawia" (S. Udziela Tarnw Rzeszw Mat. antr. 1910 XI 295). W celu przestraszenia choroby ka na Ukrainie wystrzeli niespodzianie nad uchem lecego w napadzie zimnicy albo rozbi nad nim nowy garnek na ogranicy pola. Kobieta wiejska w Czechach zachorowaa na zimnic z przestrachu, gdy w pobliu piorun uderzy, wyleczono j trzykrotnem uderzeniem w skrzyni, co chor, zoon snem, tak przerazio, e ze strachu stracia febr. ydzi w b. Krlestwie przypisuj przestrachowi zimnic najgorsz, bo dugo trwa", ktr mieni febr majow". Zgodnie z ludem krakowskim przypisuj te Ukraicy powstanie zimnicy wpywom czarta i urokom, mona jej dosta z przezibienia, nawet z upadku. Wieniaczka z Ruszkowa obalia si przez kamie" i z tego trzy razy j ogrozio" (trzso) Lud Nadrabski leczy zimnic powsta z chciwego lub akomego jedzenia przejedzeniem. Jak to zimno zacznie bi czo wieka, to powinien tyle je, eby mia brzuch pkn, a przeje je". Kto dosta febry od kwanego mleka, musi pi duo takiego mleka z sol (z oyni). Inny rodzaj febry leczy si przepiciem. Chop w Bogusawicach pije wwczas gorzaki bez miary aby przetrzyma", dotknity ni nie zwaa na chorob, nie kadzie si do ka, chodzi z ni i t. p. a j prze moe. Na Ukrainie chory pije w czasie napadw febry tak duo wody a dostanie wymiotw, ktre maj chorob wypdzi, lecz te upiciem wdk a do zmczenia Febr lecz wocianie czescy przyczyn powstania choroby. Kto dostaje febry z picia gorzaki, pije j a do upadego, a po przespaniu choroba ustpuje. Ka te pi wod z tej samej studni, z ktrej czerpic zachorowao si i pije tak dugo, a si wyzdrowieje. Podobnego zwyczaju przestrzegaj w Niemczech, co si nazywa odje" (abessen)" odpi" (abtrir.ken) febr. Zdaniem Rumunw na Bukowinie dostaje si zimnicy z arocznoci i z chciwego jedzenia lub picia, dowiedziawszy si, ktra potrawa i napj j spowodoway, naley nadmiernie pi i je, a choroba ustpi.

309
Najpospolitsz t choroo lecz na Puszczy Sandomierskiej gwatownym rodkiem: chory na ograszk wskakuje odz'any do wody i zrzuciwszy w nie' szmaty (bielizn) z siebie wraz z niemi choroby zrzuca". (E. Wierzchowski Zbir antrop. 1895 XIV 197). W czacie paroksyzmu wylewaj u nas na chorego z nienacka zirr.n wod lub wrzucaj go do rzeki. Czsto uywany to rodek d'a tych, co dostali zimnicy z dugiego i czstego kpania w oyni. W po wiecie krasnostawskim zalecaj wyci w lodzie przerbel i tei wody si napi. Chop ukraiski na febr, zwan midzy .nneirn ychomank albo prypastnyci, dcradza: przed wschodem i po zachodnie soca obla Si zimn wod lub cakowicie skpa si w izece, a febra zimowa odrazu odbiee". Radz te w c i a a e zimnicy biec do wody i wpatrywa si w ni, pki si nie zrobi w oczach sabo. Na Podolu clioiego v\e nie ziewaj zimn wod, radz te przejecha wielk rzek i za m przeby ca dob". I Rosjanie oblewaj nagle chorego zimn jak ld wod. Zimnic wyobraa :.obie lud czeski w postaci zego aucha pci niewieciej. Wychod' ona najczciej ze studni, staww, w ogle wd, co zgadza si z et;o togj sfer lekarskich, choroba ta bowiem panuje od wiekw ra nizinach, obfitych w wody i bagna. I staroindyjska ksiga Atharva veda pcwiaoa, i okrutny takrnan (iebra) powstaje, gdy Agni (ogier ) zatoczy swe ponce kola po wodzie. Do tej etjelogji stosuje si terapja. Lud czeski tak rozumuje: Gdy si dostao zimnicy przez wod ze studni, to naley ay j straci pi wod z te^ semej studni, a zimnica bdzie wiasn przyczyn uleczona". Albo przec ; w febrze trzeba przez 7 dni o 7 rano i o 7 wieczorem pi wod wicon z 7 kociow". (Kwiety 1847 str. 146 i 467). Kto ma febr, niech przed wschodem soca idzie do studni i tak do niej przemawia (naturalnie po czesku)Studnio, studnio, studnico! Nie nachod mnie zimnico! Marja Parna zabronia, Aby ty mi nachodzia. Poczem odmawia si jeszcze po trzy razy Ojczenasc Zdrowa Marja, a febra nie wrci (Czasopis czeskeho Musea 1855 str. 54). Gdy dziewcz (z okolicy Hajdy) dostanie zimnicy, to ma obiec wokoio stawu trzy razy i rzuci do wody za pierwszym razem kawaek chleba, za diugim wrzeciono, za trzecim - troch lnu, wskutek czego zimnica, maica sw siedzib w stawie, zatrzymuje si na dnie wody i nie moe std wyj w oznaczonym czasie". Dh tego te ka w Jungbunzlau (Czechy) choremu na febr, gdy przechodzi przez most, trzy razy splun do wody, w przec.wnym razie me wyleczyby si z tej chcoby. (G.ohman 1. c. str. 1634.) Cierpicemu na febr wieniakowi czeskiemu wylev aj na gow, gdy pi twardo, garnek zimnej woay. Zgodnie z wyobraeniami ludt: serbskiego w Dalmacji, ktre przez pewien czas nawet medycyn" zawodowa podzielaa, odnosz pocztek choroby do wpyww rzek', wogle wd. Febry powiadai wieniacy dostaje, kto ta wiosn przechodzi przez rzek, a'bo w lesie pije ze ioda wod. W okoliy

310
gdzie malarja grasowaa epidemicznie, opowiadaj wieniacy, e febr zsyaj na ludzi duchy pci eskiej, yjce w studniach, z ktrych o pewnym czasie nie wolno pi Dod groz dostania febry. Nie wolno te noc wychodzi na dwr, gdy o tej porze czyhaj na czowieka owe malaryczne duchy, co si o tyle zgadza z dowiadczeniem, e przez przebywanie w okolicach bagnistych wieczorami nabawia si zimnicy. W pierwsze wito wielkanocne chory na febr w Ruppin idzie przed wschodem soca w milczeniu do rzeki, zaczerpnie po trzykro wody z biegiem rzeki i pijc szepcze:
Merklina,

Czerpi, czerpi krew Chrystusa, Jest ona dobr na 77 rak febr. W imi Ojca, Syna i Ducha w. Poczem wraca milczc inn drog do domu. Chorwaci uywaj przeciw hodoce" (febrze) nastpujcego rodka sympatyteki leczniczej: Chory zacina na gazce noem tyle karbw, ile tygodni chorowa i biegnie do rzeki, nie mwic do nikogo, nie zatrzymujc si nigdzie, a stanwszy na miejscu odwrcony tyem do wody, rzuca w ni hodok poza siebie, przez gow i pomyka co rychlej, nie odwracajc si, do domu, w tem przekonaniu, e si na tej drodze pozby choroby. Zimnic leczono w Bonji 1749 pijc i myjc si wod, ktr oblewano chleb, wieo z pieca wyjty. I Sowak po ustaniu trzsionki przez duszy czas nie zblia si do wody, z obawy nabawienia si choroby. Chory na febr w Niemczech lka si po wyzdrowieniu przej przez rzek lub staw. ustpujc z drogi malarji, przypomina to lk uparzonego dziecka przed ogniem. W przeddzie w. Jana kobiety wiejskie w Portugalji id z dziemi do studni i myj im gwki, aby je od zej febry uchroni. Ju Horacy w Satyrach wspomina o zwyczaju kpania chorych na febr w rzece; z czasw pogaskich przesza kpiel obrzdowa i lecznicza w zabobon ludw chrzecijaskich zalecajcych takow kpiel w wielki pitek (w Polsce, na Rusi, w Niemczech i in.) Lud rumuski leczy te ataki febry, lejc na chorego dzban zimnej wody albo zaleca kpiel w zimnej wodzie. Na dotknitego zimnic chorego Rumuna wylewa o wicie szklank z nieomwion" wod kobieta, ktra przed lubem utracia dziewictwo, na ktr jednak choremu patrze nie wolno. Owej wody uywaj milczco, do nikogo nie mwic, w chorobach nialarycznych Grecy, Bugarzy, Turcy i wogle wschodnie narody. ydzi oblewaj chorego na febr niespodzianie konewk wody. Podobny rodek przeciw febrze podaj Cyganie z Transsylwanji: Chory idzie do rzeki i rzuca w ni dziwiciorakie drzewa przez gow, mwic: Febro, id precz! Wodo, daj ci j! Nie lubi ci, Dlatego odejd, Gdzie ci ssa daj,

311 Gdzie ciebie ochroni, Gdzie ci bardzo koc! a ^ , Mashurdalo pom 1 Mashrnurdalo to duch olbrzym pizybywajcy w lasach i pustkowiach, DOeraj^j miso ludzkie, ale -ez pumocny czowiekowi w wielKiej potrzebie. H. Wlislocki Zauber und Pesprechungsformeln Ftnolog. Mitteil. aus Ungarn Budapest 18o7 1. 60j. Papua ausbalski, p o pisujcy febr wpywowi zego ducha, zlewa chorego, lecego w gorczce, zimn woda Powszechny u ludw Europy, lubo w zaniku ju bdcy, zwyczai przenoszenia febry na zwierzta znany jest i w Polsce. Leczenie febry w okolicy Gniezna odbywa si w ten sposb: Matka chorego dziecka wrzuca przez trzy dni do studni po trzy ziarnka napecniaego grochu: rano, w poudnie i wieczorem. W studni jest dua zaba czarna, jeeli ona zje ziarnka ze smakiem, dziecko wyzdiowieje, w przeciwnym razie,- chorooa nie ustpuie. a dzieci moe nawet umrze. Albo zapawszy ab, trzymaj j za pazuch, a jeeli tam zdechnie, znak to, e febra przeniesiona na ab, zabia j, ale chory wyzdrowieje. (ugw). Zimnicy pozbywa s> w Krakowskiem poykajc yw abk zielon. Lud polski tame, jakby przypisysywa abie przyczyn zimnicy, kae choremu zlapa^ czworonog (ab), obwin w gagan, trzyma przed gb i woa: Zjem ci zjem!" zapewne, aby j nastiaszyc, poczem pojs do rzeki, trzykrotnie krzykn: Zjem ci", rzuci j do wody, trzy razy splun a po przespaniu choroba odejdzie. W Poznaskiem wkadaj obcite u nog i rk paznokcie chorego w woreczek pcienny, wiaz to abie na szyji i puszczaj na wod biec, przyczem zachowuj tajemnicze milczenie. Radz te zielon abk trzyma w wodzie przez dzie wic dni pod przykryciem, a porem pi t wod (Przemyskie). W Zabme radz choremu spotka uschnit ab i okurzy sje ni. Przeniesienie choroby na ab odbywa si i w innych krajach. Chory na febr u Rusinw cnwyta ab. zawie w patek i nos. za pazuch, dopki nie zdechnie, a wtedy febra go porzuci". (O.Kolberg. Pokucie 1888. III. 171). Zapawszy ab, zawijaj j na Woymu w szmat i obwizawszy sznurkiem, zawieszaia na plecach choremu, ktry nosi j dopoki nie zdechnie tj. dopki mu nie zabierze febry". W okolicy Szczerca radz pocaowac rzekotk w brzuch, aby si uchroni od zimnicy. Na Rusi nosz ab zabit na szyj' a uschnie i okruszy si, a febra na zawsze chorego ooizuci; na Podolu rzucaj j picemu za pazuch, na Ukrainie przywizu, j do tapczana, na ktrym ley chory, na Woyniu ka nosi i w szmatce na piers.ach, dopki nie zdechnie. Febr leczy lud ukraiski w powie cie Czehryskim noszc na szyji ab, a zeschnie, a sznurek, na ktrym bya zawieszon, nnpcnieje abami, ktre wyszy z wntrza czowieka". Febry pozbawia si w Czechach zapomjc aby, ktr chwyta na rosie o wicie przed dniem w. Jerzego, zaszywa zwierztko w woreczek i zawiesza choiemu na szyj, aby ten nie wiedzia, co si w woreczku znajduje, (zamiast aby zaszywa si trzy ywe pajki). Chory przez dziewi porankw odmawia Ojcze nasz, poczem

312 modlc si idzie do rzeki, rzuca przez gow woreczek z ab i wraca do domu, nie ogldajc si, z modlitw na ustach (Czasopis ceskeho Musea 1853). I lud rosyjski kadzie choremu niespodzianie yw ropuch na go pier. Mieszkance Czarnej gry (w Dalmacji) posuguj si w febrze ab w podobny sposb jako cennem lekarstwem. Cier picy na febr w Palatynacie, ktremu zamawiacz na karteczce iego imi zapisa, idzie o wicie, na czczo, nad rzek i chwyta ab, wtyka jej ow kartk i odwrcony plecami rzuca j do wody, wezwawszy Trjc w. na pomoc. Przywizuj te yw ab, ktrej skr zdjto do rki chorego. Pacjent, ktrym trzsie zimnica, idzie w Prusiech przed wschodem soca do biecej wody i nie ogldajc si, bierze w usta po trzykro peno wody, wypluwa j do rzeki i mwi: aby bez pci, Bociany bez jzyka, Ryby bez ci. Wecie mi moje wszystkie 77 rakie zimnic. Po przeegnaniu si odchodzi do domu. W Poitou kadzie si ropuch midzy dwie upiny orzecha, zawija si w bia szmatk i zawiesza przd napadem febry na szyji chorego, ktry nie ma wiedzie, co si w szmatce znajduje. Gdy aba zdechnie, chory ozdrowieje. Aby si pozby zimnicy, bierze wocianin z Wgier ab w zanadrze i trzyma j a nie zginie z godu, poczem wypuszcza j w tem przekonaniu, e ona zabraa z sob chorob. W celu ochrony przed malarj zawieszaj Madziarzy na szyj suszon ab. Przeciw febrze Cyganie wgierscy uywaj tego oto rodka: Trzy puca abie i trzy abie wtroby ciera si na proszek i daje w wdce choremu do wypicia, przyczem si zamawia: aby w moim odku! Poknijcie wszystko ze (chorob we wntrzu)! aby w moim odku! Pokacie zemu drog, ktrdy ma wyj! (H. Wlislocki Zauber und Besprechungsformeln der Zigenuer Ethnolog. Mitteilungen aus Ungarn Budapest 1887 I. 59). Wocianie nasi w abnie zalecaj przeciw ograce: rybk wyj z ryby, ususzy, w wdk woy i pi". Huculi wyjmuj z wntrza drapienej ryby poknit rybk, susz j i daj w proszku do wdki, ktrej zaywa chory. Albo z ryby zjadaczki (zjidnyci) tj. takiej, ktra inn rybk pokna" wyjmuj wntrznoci, nios do cerkwi i przytrzymuj j przez czas mszy w. Wracajc z cerkwi nie mwi do nikogo ani sowa, w izbie rozcieraj rybk, gotuj i daj choremu". (W. Szuchewicz Huculszczyzna Krakw 1907 IV. 315). W ziemi czerskiej okurzaj chorego dymem ze skry ryby suszonej, upiny jajka lub czarnego pieprzu. Na Podolu okadzaj rozjechan na drodze ropuch albo ociami z ryb, spoytych w wilj Boego Narodzenia. Na Ukrainie przykadaj choremu na odek rozpatanego przez rodek ywego lina, zlanego wdk, albo radz zay kiszki wieej ryby, moczonej w wdce. Ze rodkw animalnych przeciw zimnicy zalecaj Biaorusini zaywa w proszku lub w napoju ryby poartej przez drug. Radz te w stronach nadniemeskich znalezion w szczupaku ryb" osuszy, utuc i da do wypicia z wod. Aby febra nie trzsa Rumuna na Bukowinie, wyjmuje on ma rybk

341
z wntrznoci wielkiej, suszy j i zaywa w proszku, a choroba na tych miast ustpuje. Z lekw domowyth, uywanych w Polsce i na Rusi przeciw zimnicy, wymieni naley osuszone i utuczone oczy racz. Na Woyniu i Besarabji wrzucaj dwa raki do szklanki wina, a po wymoczeniu ich daj win wypi choremu. Na wyleczenie febry rodek skuteczny: Wziwszy mij o nowiu, naley j moczy w okowicie do nastpujcego nowiu, poczem owej mijwki (wdki) mona skutecznie uywa pijc o wschodz i zachodzie soca po kieliszku" (M. Federowski Lud okolic arek 1889 II. 266). Wocianie ze wsi Woroba (na Ukrainie) okadzaj chorego skr wa, utracon podczas lenienia. W Serbji i na Rusi majcy febr okurza si skr wa, zrzucon przeze przy lenifeniu albo znalezion midzy 15 sierpnia a 8 wrzenia. (J. Kopernicki: Jur kowszczyzna Zbir antropol. 1887 XI. 212). Kamucy daj choremu na febr uksi ywego wa i ogn pokn. W najbliszej stycznoci z wod i jej mieszkacami zostaj drzewa nad ni rosnce, zwaszcza wierzba. Przeto lud polski przenosi zimnic na drzewa. Choremu na ni w powiecie ukowskim obcinaj troch wosw z nad czoa, z za uszu i paznokcie z trzech palcw obu rk, wszystko to zawizuj w gaganek i udaj si z chorym na ulic. Tu nagiwszy ga sokory, daj j choremu do trzymania, sami za wierc w pniu tego drzewa otwr, do ktrego wpychaj gaganek z wosami i paznokciami, a nastpnie zabijaj to wszystko kokiem. Chory powinien wtedy, puciwszy ga, ucieka od sokory, nie ogldajc si poza siebie". (Z. Wasilewski Jagodne 1888 str. 227). W Pakosawiu pod Rawiczem chory na febr wierci dziur w lipie i chucha w ni mwic: Id febro! Potem zabija t dziur kokiem i pewny jest, e febt zabi". Albo robi dziur w marchwi i napeniwszy j uryn chorego, zatykaj j i marchew susz w kominie. (B. Linde w Sowniku pod wyrazem Dziura i O. Kolberg Lud XV. 157). Uywaj te nastpujcego rodka: Duym gwodziem robi w wierzbie dziur, w ktr chory trzykrotnie chucha, wydychajc chorob i natychmiast tym samym gwodziem zabija si dziur, aby choroba nie moga si z niej wydoby. Wierzba w kilka dni uschnie, lecz chory bdzie wyleczony. (Kalisz). Ograszk zabijaj te nastpujcym sposobem: Wierc pi dziurek w wierzbie i gdy chory dostaje dreszczw, przeprowadzaj go do drzewa i ka chuchn w kad dziurk, natychmiast zabijajc j koeczkiem. Mieni to w Ktnie (p. wocawski) zabiciem ograki". Aeby febr zgubi", powinien chory wywierci widerkiem w osice dziurk i zabi j koeczkiem, to febra ostanie si w osice, a chory zdrw powrci do domu. (z Czarnej). Chory na ograszk idzie do jaboni, gruszy lub osiki, wywierci w niej dziur widerkiem, a chuchnwszy w ni trzy razy, zabija j koeczkiem Hub gwodziem). Tak przebita i uwiziona choroba nie ukae si wicej (Ruszkw. Wicawice). W Warrnji idzie do drzewa, obwizuje je powrozsem i mwi mniej wicej: Zimno, osta si i nie wracaj!" jioczem zmwiwszy Ojcze nasz, wraca w milczeniu do domu. Chory w Woli Batorskiej opasawszy si pcwrosem somianym, owija nim niod wierzb w polu, tak eby tego

3!4
nikt nie widzia, gdy wierzba usehnie, chory wyzdrowieje. Pacjent na Rusi obcina sobie paznokcie u rk i ng; ustrzyga sobie wosw z czterech stron gowy, kadzie w sprchniae drzewo, zabija kokiem a potem ucieka jak najprdzej, mwic (po rusku): Oby si nie wrcia, a ja po ciebie przyjd. (O. Kolberg Pokucie 1888 III. 173). Chory na chodn w Hecznarowicach robi w drzewie osikowem dziur i wkada do niej: pk wosw ucitych przy uszach i pod pach, paznokcie z ng i rk, a chuchnwszy po trzy razy w ten otwr, zabija go silnie kokiem, aby chodna nie wysza i do niego nie wrcia". Chory Ukrainiec wstawszy o wschoJzie soca, wywierca dzurk w wierzbie i zabija j kokiem, ktrym przebija zimnic. (p. Kaniowski). Przeciw osikowej zimnicy" radz B ; aorusini uci choremu wosw i paznokci, albo zmierzy nitk jego dugo i szetoko (z rozkrzyowanemi rkami) poczem wywierci w pniu starej osiki, tu nad gow chorego, otwr, woy, we ow ni i zabi go kokiem z tego drzewa (Wietee). Chorego na febr chopa rosyjskiego prowadz do lasu, gdzie uginaj nad nim i wi dwie gazie brzzki, przyczem chory ma mwi do febry: Jeeli mnie nie opucisz, poniesiesz szkodI Choroba si przelknie i ustpi. Gazie drzewka ma chory doprowadzi do dawnego stanu.Wyprbowan przez Sowian jest sia lecznicza leszczyny. Chop czeski chcc si pozby febry, ucina prt leszczyny w lesie przed wschodem soca, idzie z nim do kocioa i zostawia w kcie, odmwiwszy trzy Ojczenasze i Zdrowa Marja, kto przyjdzie i podejmie prt, dostanie zimnicy. Chory pozbdzie si jej dopiero wtedy, gdy prt na trzy czci poamie i rzuci w ogie. W innych stronach Czech chory idzie z zamawiaczem do topoli, a wydrywszy w niej dziur, wkada tam wosy i paznokcie swe albo zabija otwr klinem,przecignitym uprzednio przez usta chorego, aeby tam febra utkwia, poczem mwi: Tam ci zatukem, aby mnie nigdy nie budzia", w kocu umyka co tchu do domu. Lud czeski doradza te: Kto ma zimnic, niech pjdzie do wierzby, rosncej nad wod i tam tak dugo zostaje , dopki paroksyzm febry nie minie. Poczem przywie co z siebie na drzewie szcztek ofiary i biegnie co tchu nie ogldajc si do domu". I inne drzewa, doznajce w czasach przedchrzecijaskich boskiej czci, uyczay swej pomocy w tej, jak w innych chorobach. Gdy ma przyj febra", zrywa chory zwitek wosw z gowy, wydziera kawaek z ubrania zatyka je w otwr wydronej na ten cel brzozy i zabija kokiem gogowym. Przyczem mwi: Tu ci zabijam, aby mnie nigdy nie nachodzia. Wracajc, nie naley ogida si za siebie; nikomu nie odpowiada a zimnica odejdzie. (Kwiety Praha 1847 str. 146) Pozbywa si te zimnicy w nastpujcy sposb: Przynosi si chorego na skrconych ze somy linach (gow zwrcon naprzd) do krzaku, i kadzie si na nim chorego, ktry zerwawszy si ucieka do domu, nioscy go zostawiaj som na krzaku, a sami rwnie umykaj do domu". (Czasopis czeskeho Musea 1856. str. 63). Chory na Morawach, gdy go nawiedzi zima", obwija sobie szyj som z owsa, biegnie do bzu, potrzsie go trzy razy i potrzykro mwi nastpujce wiersze (po czesku :

315 Bzie, bzie, bzie! Zima na mnie ley, A mech ze mnie zlezie 1 na ciebie wlezie. Poczem wraca na jednej nodze wstecz do domu (Hwiezda 1863 s t. 99) Albo chory urywa sobie pk wosw, ucina kawaek tnaterji z odziey, ktr ma na sobie, robi otwr w biaej wierzbie, wtyka te rzeczy i zabija je klinem gogowym. Idc do domu, nie odwraca si, a gdy go kto woa, nie sucha, po nijakim czasie febra znika. Jugosowianie rozrniaj midzy innemi dwie odmiany febry: zimnic i gorczk Chcc si tej ostatniej wyzby, chory mierzy konopian nitk psa i uciwszy j przy ogonie, zawizuje sobie szyj, po siedmiu dniach zdejmuje j i obwizuje liw a choroba znika. Cierpicy na zimnic, ucina gazk liwy i robi na niej tyle karbw, ile naliczy napadw choroby, a gazk rzuciwszy przed wschodem soca w ogie, mwi: Ziinnicy pko serce'! W rkopisie serbskim z 1749 r. chory obnosi zapalon wiec po trzykro wokoo wierzby i mwi: Febra, do wierzby!" poczem przylepia do drzewa wiec i biegnie nie ogldajc si do domu. Zabieg ten mieni w Lewaczu lubem z wierzb. Chory w Niederlandach, chccy wyzdrowie, idzie przed wschodem soca do st rej wierzby, zawizuje trzy wzeki na gazi i mwi: Goe morgen, olde, Ik geef on de Holde. Poczem zawrciwszy, biegnie co tchu nie ogldajc si po za siebie. 1 chory w Niemczech wedle odwiecznego zwyczaju przenosi febr na drzewo lub krzew (transplantatio morbi): pisze wic imi swe na maej kartce, przed wschodem soca wtyka j do wieo wydronego otworu w wierzbie (leszczynie, bzie itp.) i zabija otwr wieo wystruganym klinem, przyczem mwi (albo pisze): Wierzbo, (bzie itp.) przychodz do ciebie, We 77 zimnie odemnie! Chory na febr w Prusiech idzie przez dziewi miedz, wziwszy ze sob pienidz i chleb, zawinite w szma k, (przeytek ofiary; a na dziewitej miedzy kadzie je pod kamieniem. Albo idzie do wierzby i przeegnawszy si, mwi trzykrotnie: Kochana wierzbo, skar si tobie, Trapi mnie 77 zimnie. Po przeegnaniu zawizuje wzeek na gazi drzewa i mwi dalej: Ziinnico, zawizuj ci Na 77 sposobow. A gdy zawi, Pozostaniesz tu. W innych stronach Niemiec chory przystpuje do krzaku (Krankewittstrauch). nachyla go lew rk ku wschodowi, na pochylonym

316 krzewie kadzie czasz i kamyk* przeytek to ofiary ludzkiej czara z czaszki) skadanej krzewinie, jako istocie dobrej, aby j sobie zjedna przeciw zemu duchowi choroby, ktrego si kamieniem do witego krzaku przykuwa. O zwyczaju pogaskim zakopywania febry pod krzakiem bzu (Sambucus) wspomina Szwajcar R. Gwerb w pisemku ogoszonem w Zurichu 1646 r.: Chory szed do krzaku i pooywszy pod nim kawaek chleba i troch soli, zawiesza na krzaku papier z nastpujcem zaegnaniem: Pozdrowienie Paskie, bzie! Przynosz wam chleba i soli, przyjmijcie febr trzydniow (albo codzienn), nie chc jej". Chory w Ruppinie przychodzi do bzu, gdy kwitnie podczas ubywania ksiyca albo po zachodzie soca i obwija go stzk albo nici, mwic: Dobry wieczr! bzie, Przynosz ci tu moj febr, Zawizuj j i odchodz. Nazywaj to obwizywaniem" zimnicy. Albo: Dbie, (liwo, orzechu, bzie), skar si tobie, 77 roka febra (albo 99 febrj drczy mnie, Pierwsza ptaszyna, co przeleci, Niech mi j odbierze i poleci z ni. W imi Ojca Syna i Ducha sw. Amen. W Bawarji zakopuj paznokcie i wosy chorego pod osik po myli t. z signatura rerum, chory bowiem trzsie si jak li osiki. Litwinowi w b. gub. wileskiej w paroksyzmie febry ka pj do lasu i usi na wieo zrbanym pniu olszowym, a febra wstpi do pnia. Na Wgrzech i Transsylwanji zabijaj klinem febr tym sposobem: Chory idzie o wicie do lasu, wybiera sobie drzewo, ktre c.ziewi razy obchodzi, wydra w niem dziur i trzykro w ni naplunwszy, zabij j klinem, przyczem mwi: Febro, febro, wnijd tu, bdziesz tu mieszkaa, tu twe mieszkanie": (H Wlislocki Zaubei und Besprechungsformeln der Zigenner Ethnolog. Mitteil. aus Ungarn Budapest 1887 I. 59). Cygan w napadzie febry idzie przed wschodem soca do drzewa, a skaleczywszy si w mizerny palec, krwi pomazuje drzewo i mwi nastpujce zaklcie: Id precz zimnico. Id precz mj bolu! Id precz w drzewo, Skd przysza. Tam id ty zimnico! (H. Wlislocki Am Uruell 1892 III. 11. rodki sympatyczne od febry u nas i u innych ludw zasadzaj si na oznaczeniu iloci parr ksyzmw w bardzo pierwotny sposb zapomoc wzw na sznurku (somie), ktry mia chory na ciele podczas napadu zimnicy, albo zapomoc znakw na kiju (leszczynowym iip.), poczem sznurek, soma lub kij, na ktre przesza choroba, rzuca si za siebie na biec wod, w ogie, na drog lub wiesza si na drzewie Uczyniwszy to, trzeba ucieka, nie ogldajc
<

317
si za siebie. Kto za przedmioty owe, w ten sposD porzucone, podniesie, tego czepi si febra. Ujrzawszy na wiosn mae gsita pora pierwszy, chory wocianin polski w Augustowskiem liczy je i nawizuje tyle wzekw (supekw) na sznurku lub gagame, preed napadem febry odwizuje je, sznurek za rzuca w ogie. Skoro kogo zacznie koata ciotucha (trz febra) daj jnu owe supeki, aby po kadym paroksyzmie, odwiza jeden z nich i zmwi Zdrowa Marja a po rozwizaniu ostatniego wzeka choroba minie. Chop w AAorown.cy przy ujrzeniu pierwotnych gsit na wiosn, robi na nitce szypuki (wzy), poczem obcina je i poyka po jednej za kadym napadem zimnicy. YVlocianin w Lipnikach zobaczywszy na wiosn pora pierwszy bociana, zawizuie trzy supeki i podaje je choremu do rozwizan.a. W wincgrodzkiern zalecaj zawiza na chustce tyle wzekw, ile chory mia napadw zimnicy, a odmwiwszy pacierze, r z u gdzie chustk, kto j podejmie, zabierze z sob chorob. Rusinom na Woyniu zalecaj: Ujrzawszy na wiosn mae gsita po raz pierwszy i policzywszy je, chory niech tyle wzekw nawie na sznurku lLb gagame iak-m, a przed oczekiwanym napadem febry niech te wzy poodwizuje, a sznurek w ogie rzuci". (J. Kopcrmcki Z Jurkowszczyzny Zbir antrop. 1837 I. 2123j. Podobnego rodka przeciw feb r ze stosuj nad Niemnem. Kto na wiosn u>rzy pierwszy raz bociana, zawizuje wzeek na chustce" ktry chory na febr rozwizuje i tym sposobem pozbywa si choroby. W agowie licz ile dni bya febra, nacinaj tyle karbw na kiju, id z nim podczas ataku febry do wody, tani topi w ku a z nim i cnorob, poczem uciekaj, nie ogldajc si, aby ducn choroby me wrci. Albo po prostu bior kamie, ktry si nawinie podczas saboci, topi go w wodzie i nie ogldajc si noza siebie, umykaj. Albo wie si na sznurku tyle oczkw (wzw), ile razy febra ju ogrozia i cinie sznurek na wod, a wymwiwszy zaklcie. Zdrowa Maryja, niech ci ze mija!" umyka r.apowrt, eby ograka za chorvm nie posza! Chory zawija obcite paznokcie i kawa ek chleba w szmatk, a przywizawszy do niej kamie, wrzuca j do wody a sam ucieka. Chory na febr w poudniowych Czechach idzie wieczorem do zamawiacza, ktry ucina prt z mioty, owija go w papier, aby si nie dotyka goemi rekami, zacina na prcie tyle karbw, ile m_a napadw febry, dudajc jeden oznaczajcy wstpne trzsienie. Z owym prelem spieszy zamawiacz do rzeki, odmawiajc trzy Ojcze nasze, nie mwic do mkogo, ani si oglaajc. Po zaniesieniu zimnicy do wody, nie wolno choremu i do wody, ani nawet przej DO mocie, w pizeciwnym razie choroba wraca. Cnory na ::imnic Chorwat robi na prcie wierzbowym tyle zaci, ile tygodni by chory, dooaic ponadto jeden karb uko.ty, hoooiik-4 t rzuca do rzek. ponad gow, plecami odw ocony, nie mwic do nikogo, pni si me ogla_daic. rodki sympatyczne przeciw febrze zasadzaj si i we Woszech na oznaczeniu iloci paroksysmw bad to wzami na sznurku lub sonie, ktre chory mia w tym celu na ciele w czasie paroksyzmu, Dd znakami na kiju leszczynowym wierzbowym" itp. Poczem sznurek, suma lub kij rzuca ci za siebie na biec wod lub na drog, albo te wiesza si na drzewie; uczyniwszy to

3*8 trzeba ucieka nie ogldajc ,si za siebie, wymawiajc zaklcia i modlitwy, a febra niezawodnie przepadnie". Nieostrony, ktryby przedmiot, w ten sposb porzucony, podnis, nabawi si febry. Chory w Woli Batorskiej robi przez 7 dni przy kadym napadzie febry znaczek na lasce leszczynowej i kadzie j na ku, na ktrym lev, nastpnie chucha na kady znaczek trzy razy i rzuca na drog, a przechodzie, ktry podniesie lask, odbierze choremu zimnic. Z cierpicego na zimno" (febr) w okolicy Sieradza, wr zdejmuje koszul i wiesza na drzewie, gdzie jest obrazek wity, albo na figurze, a choroba przechodzi na drzewo lub figur. Rzucaj te w tym celu bielizn chorych na drog, a kto j podniesie, ten zabierze cierpienia". Gdy z i m n o z a c z n i e t u c , bierze chory w Kieleckiem chleb pod pazuch i nosi go przez dni kilka, poczem rzuca go na pole, a zimnica z ciaa chorego przenosi si na chleb. Po napadzie gorczki chory mazur w Prusiech zdejmuje koszul i zanosi j po zachodzie, albo przed wschodem soca na rozstajne drogi i zawiesza j na krzyu (lub drogowskazie). Zanosi te koszul lub kamie przykryty gaganem za granic wsi. rodek ten przenoszenia choroby uwaany jest za niezawodny. W Dobrzynskiem kadzie si na rozstajnej drodze trzy kupki jabek, a kto je zje, na tego przechodzi febra. Febrze,imajcej rwnie jak suchoty dziewi wierzchokw,zapobiega chop nasz w nastpujcy sposb: Poobcinawszy paznokcie u rk i ng tudzie troch wosw, zakopuje si je w ziemi, a febra zginie. Chory na febr ma si opasa powrsem ytniem na goy brzuch ; i za granic wsi, a febra skutkiem tego ustpi. (Ucie Solne p. Bocheski). Mazurzy w Prusiech przywizuj pienidz trzymany w kieszeni chorego do sznuru przy dzwonnicy, aby si tym sposobem pozby febry, a kto zadzwoni, na tego przechodzi choroba. W Olsztynku zalecaj choremu: na miotle wyjecha z domu na rozdroe, zostawi tam miot i znowu spieszy do domu, nie mwic ani sowa". A'bo idzie si na miedz graniczn, wykopuje dziur w darninie, chucha si w ni trzy razy i napowrt zatyka prdko". Za miot i przez trzykrotne chuchanie wychodzi z chorego febra. Aeby febr zgubi, powinien chory wyj w pole podnie kamie z miedzy i rzuciwszy go (na chorob), ucieka jak najszybciej (aby mu duch choroby nie zerwa gowy), a chory zaraz wyzdrowieje". (S. Udziela Materjay z okolicy Ropczyc. Zbir antropol. 1886 X. 96). Przeciw febrze radzi lud w abnie nabra w pacht kamieni, ile mona udwign i biegnc z tem, na dziewitej miedzy pooy na kupk, przycisn j najwikszym kamieniem i samemu uciec"1. T drog, pozbywa si chorob, ktra z pod owego kamienia wydoby si nie moe. Polecaj te -wynie na gociniec kawaek chleba i trzygroszniak (szcztki ofiary) i pooy to ped kamieniem". Chory w paroksyzmie febry uchwyciwszy na chybi trafi jr.ki przedmiot, przybija go gwodziem do ciany, jakby chcia demona choroby przygwodzi. Chory na febr kadzie si na grobie i pi do wieczora, a po przebudzeniu si ucieka nie ogldajc si poza siebie. W tym wypadku chorob zostawia na grobie. Chory bierze garnuszek z odwarem barwinku z mlekiem, odchodzi z domu, a wypiwszy w drodze

319
w odwar, rzuca garnuszek po przez gow, poza siebie. Tym sposobem wyzbywa si z garnuszkiem choroby. Poczem nie ogldajc sie, wraca do domu, ale inn drog, aby zmyli chorbsko, i wchodzi dJ domu innemi drzwiami lub oknem, w mniemaniu, e tym sposobem oszuka ducha choroby. W Krocienku chory doi czarn krow, a WY piwszy mleko, rzuca skopiec przez gow i ucieka inn drog, zapewnie, aby go choroba nie dogonia, ale uszedszy szczliwie, pozbywa si febry. Ukrainka w febrze zawizuje na chustce tyle wzekw, ile miaa napadw, wkada do kadego wzeka grudk ziemi i odmwiwszy pacierz, rzuca chustk gdzie na drog, a kio j podejmie, zabierze z sob chorob. Febr przypisuje kmiotek ruski zoci djaba, chcc go oszuka, wynosi kawa koszuli, fartucha albo chustk, rzucaj na drodze w t j m zamyle, e gdy kto uwiedziony akomstwem, szmat ow lub chust z ziemi podniesie, razem i febr z sob zabierze". (L- Gobiowski Lud polski wyd. lwow. str. 119). Chory w napadzie febry zdejmuje koszul, kadzie j pod kamieniem i umyka std szybko z obawy, aby go choroba nie dopdzia. Chory w Biaocerkwi zawija obcite paznokcie z kromk chleba w szmatk i przywizawszy do niei kamie, rzuca do wody, a sam ucieka. Czech w febrze idzie z prnym garnkiem na rozstajne drogi, gdzie rzuca go o ziemi i ucieka. Kto nastpi o czerep, dostaje febry, a chory pozbywa si jej. Serb nad Drin tak zamawia febr: Bierze stary opanak (obuwie) a napeniwszy chlebem ,sol i czosnkiem udaje si przed witem nad rzek, woa na wjta ze wsi, ksidza na plebanji i wilka w lesie, eby samotrzeci zszedszy si na to miejsce, spoyii to niadanie, a chyci ich ta febra" i po trzykrotnem owyc i sw wypowiedzeniu rzuca obuwie z rzeczami do wody, sam za ucieka co tchu nie ogldajc si po za siebie. Jeeliby jednak na tej drodze nie pozby si choroby, siada na trzcin i jedzie do rzeki, rzuca trzcin na wod i mwi: Zaprosia mi YVila (Dziwoonaj na swoje wesele, nie mog przyby, dlatego posyam swego rumaka, t trzcin i febr". Chory mujdzin pozbywa si w ten sposb febry: Idzie na rozstajn drog i rozwizuje chustk z szyji przez piece na ziemi, poczem nie ogldajc si za zibie, wraca do domu inn drog, aby nie przechodzi koo zgubionej chustki i z nia nie zabra febry. Podobnie jak si odwizaa chustka, tak samo odwie si od chorego febra, natomiast przejmie j ode ten, kto podniesie chustk". Chory Styryjczyk rzuca odwrcony plecami 7 albo 9 kulek chleba do rzeki i tym sposobem pozbywa si febry. Chory w Harcu bierze gar soli, idzie nad rzek, i rzucajc do niej sl, powiada wierszem: Rozsiewam ziarno w imi Boe, gdy to ziarno zejdzie, zobacz znowu sw febr. Chory w Szlezwiku wdziewa na siebie stare ubranie, a gdy si dobrze spoci, rozbiera je; z ubraniem tem idzie si przed wschodem albo po zachodzie soca przez gr i zakopuje si je. Przez ten czas chory leyc ma goy w ku a tamten nie wrci. (H. Volksmann Volksmedizin. Am Urquell 1891 II. 95). Choremu na febr w hrabstwie Ruppin ucinaj w czasie ubywania ksiyca paznokcie u rk i ng i woywszy je do wntrza raka, rzucaj na biec

t 320 wod. Chory w Allenburgu fw Prusiech) idzie na rozstajne drogi i mw i: Dzie dobry, rozdroe 1 Przynosz ci tu moje zimno i moje ciepo; zimno zostawiam przy tobie, ciepo zatrzymam przy sobie. Rumuni radz na febr wyrwa kilka wosw z gowy i uci na krzy paznokcie, woy do jaja i porzuci na rozstajne drogi, a febra odstpi choremu. Na Wgrzech w pobliu rde Vlgy i Iooly rosn drzewa, na ktrych lud zawiesza ubranie i wosy dla ducha wodnego w darze za szczliwe uzdrowienie febry i innych chorb. Kto z chorych napije si wody ze rda Gagokut i Es-k Somly w Siedmiogro dzie, nabiera niezwykej siy cielesnej, jeeli kawaek z rkawa swej koszuli lub inn szmat powiesi na jednym z drzew rosncych w pcbliu tego rda. W ogol panuje wrd ludu wegiersk<ego wiara, e chory na febr przez zawieszenie pasa, koszuli lub innych czci swego ubrania na drzewie pozbywa si choroby. Zamawiacz przy tej czynnoci odwouje si do drzewa lub gory temi sowy: Suchaj d r zewo, suchaj! we od N. N. febr, a daj temu"... aloo Ga: daj mi Tw si, a ja ci daj swoj". Nietylko febr ale take posuch oddalaj na Wgrzech (w okolicach Mak) wieszajc szmaty, umaczane w oswiconej wodzie, na drzewach. Z ouawy przed powrotem ducha umarego na obczyznie, by pozostaych nie drczy, zawieszaj w Siedtmogiodzie na drzewie, na ogiamcy wsi, co z uDrania umarego, widocznie panowaa i tu niegoy wiara o czasowym poby cie bdzcych dusz na drzewach. Paznokcie i wosy chorego, owinite z pienidzem- radzi, Zyd".: wyrzuci na rozstajne drogi, a kto te cz ciaa chorego podejmie, zabierze febr. Albo kaz is nad wezbran rzek, umye rce w p.anie, otrzsn z nich wod i uciec, nie ogldajc si. Posuguj sie te nas pujcemi rodkami: wszywa si do czterech rogow torebki 7 ziarn grochu i torebk t nosi si u szyji przez 9 dni, nastpnie odcina si j nad pync wod, ktra razem z torebk i febr zabierze". Albo przed wschodem soca niech cnory na febr pooy przy brzegu rzeki centa, a ten, ktry go podniesie, odziedz.czy choob". (B. W Segel Wierzenia ydw Lud 1397 III. 55. Porwnaj B. W. Schiffer AJltagglauben UrqueU 1 893 IV. 142). Z licznych przeciw zimnicy rodkw, ktremi si posuguj ydzi na Litwie, wyszczeglni naley nastepuice: Pj na rozstajne drogi, a jeli tam jest studnia, wycign wiadro wody, upi z n.ego troch i uciec, nie ogldajc si, albo i nad wezbran rzek, obmy rce w pianie, poczem strzsnwszy z nich wod, uciec prdko nie ogldajc si". I mieszkacy Cylicji w febrze wieszaj ach ze swego ubrania na krzaku w pobliu grobu witego i gubi chorob przez odnoszenie. Przeciw zimnicy uywaj tez na Syberji (gub. jenisejska) podobnego rodka: Zawizuj wosy i paznokcie chorego w wzeek i porzucaj go na drodze. Pliniusz w Histo ji naturalnej podaje nastpujcy sposb pozbycia si febryr trzeba obci paznokcie chorego u ng i rk, zagnie O D C i t e w wosk i wosk ten przeiepi na drzwjarh ssiada, a febra do niego si przeniesie".

Potworki: dwoisty, jednotwarzowy. zrolakowy, jednogowy zro. klatk piersiow i dwugowy (Z instytutu a-iatomjijinatologhznej nrof. Dr. W. Nowickiego prof. un.w Iwcw.)

32 i
Zabobonni jak zawiadcza B. Linde w Sowniku pozbywali si pod koniec 18 w. febry w ten sposb: zrobiwszy dziur w marchwi, napenili j moczem chorego, poczem zatkali i marchew zawiesili w kominie. Moczem chorego w Czechach zarabia si ciasto a upieczone rzuca chory przez gow do rzeki, rybom na poarcie. Znany jest i w Frankonji zwyczaj, o ktrym wspominaj starorzymscy pisarze, wyprniania moczu chorej osoby w otwr, zrobiony w ziemi albo w rolinie i potem starannie nakryty, tym sposobem przenosi si febra na ziemi lub rolin. W kilku okolicach Niemiec zlewaj w mocz na 77 kawakw chleba. Wymienione poniej rodki mistyczne, do ktrych zaliczaj si przedewszystkiem zamawiania, stosowane s od wiekw w Polsce. Zamawianie na febr, podane przez wra z Poznaskiego, a poczynajce si od sw: Pasyjo ukrzyowano, U w. Jana napisano... przedstawia w formie djalogu midzy Chrystusem Panem a Matk Bosk akt ukrzyowania. Oto Pana Jezusa wied w rzek procie (prosto). P. Jezus si zdrygn. Piat go pyta: Co ci? czy zimno, czy jaka zimnica?" Nie jest mi zimno, ani adna zimnica, tylko cierpi gd za chrzecijaski rd"" koczy si zapewnieniem, e kto bdzie modlitw odmawia, Bdzie trzy dusze wybawia: Ojcow, matczyn, swoj. Mdra pod Dobrzyc (w Poznaskiem) zaegnywaa w ten sposb febr: Robic nad chorym tajemnicze znaki sierpem: mwia: W imi Ojca i Syna i Ducha w.l Nie mcz, nie drcz, nie ograajl Id na lasy, na bory, na wody na zimne, na pieruny na gorce! Z pomoc Bosk, z Matk Bosk, ze wszystkimi witymi i Anioami Boymi!" (O. Kolberg Lud XV. 158). Rusini polecaj nastpujce zaegnania: Odliczywszy 3 razy po 9 (27) jagie pszona, zawizuj je w patek i porzucajc na rozdrou, mwi: Was siedmdziesit i siedm w tylu uosobionych demonw zimnicy wierzy lud polski i ruski dla was wszystkich na kasz. Odrzekam, zaegnywam was, idcie sobie na bota, na oczerety, na puszczl Macie to pszono, bdzie co je. (p. Poskirski) Lud na Ukrainie i w Rosji powtarza do dzi z maemi zmianami zamwienie zimnicy, z doby starosowiaskiej zapisane w starocerkiewnym jzyku tej treci: Z morza wyszy dwanacie dziewczt z rozpuszczonemi wosami, miotajce si i optane wejrzeniem. Na pytania witych i apostow: Co s za jedne, odpowiadaj: My, krla Heroda cry, idziem na rabw (pachokw) boych, my ich zazibim i koci poamiem". Wwczas owi wici zbili je elaznemi prtami a dziewy zaklinay si, e s\oro tylko w zapis uwidz albo usysz, nie ogldajc si, uchodzi bd od rabw boych i ich domw. Amen. Zapis ten, owinity w bia szmatk, nosi si na piersi przez sze niedziel, poczem rzuca w ogie lub do wody. Odmawiaj go te na pami rano i wieczorem podczas atakw. Lud ruski w zamawianiach febry wspomina o 77 dziewach, ktrym Uzdrowienie ludu" 21

322 ten lub w wity ajc zadaje tyle ran lub razw, poczem dziewice przyrzekaj, e chorego bd oszczdza. Oto jedna z takich zamwie: W niedziel rano, jak soce schodzio, Chrystusa na ratusz przywiedziono: Zaczli Go wiza I do supa przybija. Stoi yd i trzsie si, Czego ty ydzie si lkasz?" Ja si nie lkam, Tylko mi si rce i nogi trzs"". Krl Dawid pozapdza cry Herodowe W kamienne gry, Zacz je kamienowa I prgierzem przebija. Kto je moe zna (owe Herodowe dziewy). Od dzi i na wieki, U tego nie moe ona (febra) bywa. Aby si uchroni od febry, wocianin morawski kpie si w rzece, w Wielki pitek, temi sowy zamawiajc chorob: Soneczko wychodzi z gry hen, Pana Jezusa wiod z wody hen. Jezusku, Jezusku, czego si tak trzsiesz? Czy nie masz zimnicy?" Ja zimnicy nie mam, Ale kto mnie na dzisiejszy dzie bdzie czci, Ten jak yw, zimnicy nie bdzie mie"". W odmianie tego zamwienia widzimy Chrystusa przygotowujcego si na mier, ktrego Piat pyta si, czy nie ma zimnicy, e si tak trzsie. Chory na febr wieniak czeski idzie przed wschodem soca w pole, niemyty i nieczesany, do nikogo nie mwi, ani si oglda, klka na ziemi, rozkrzyuje ramiona, egna si, nie robic znaku krzya, odmawia pacierz bez dodania Amen i mwi: Panie Jezusie Chrystusie, czego si tak trzsiesz? Czy moe masz jak zimnic?" Nie mam, ani mie nie bd. Kto moje mki wspomina, Ten adnej zimnicy nie ma (mie nie bdzie)." Za dawnych czasw zamawiaa febr synna Ludmia Duszkowa z Pragi, temi sowy: ...Zimnic, psotnice, nie trapcie wicej tego Boego stworzenia. Zaklinam ci w imi Pana naszego Jezusa Chrystusa. Nie czyni tego ja Ludmia swoj moc i wol, ale z pomoc Jezusa Chrystusa odcigam ci waszemu zemu. Tego mi Panie Boe dopom i Matka Boska i wszyscy wici. Amen". Podczas tego zamawiania utkawszy tasiemk, obwina ni rk chorego, a zdjwszy j po 9 dniach, przywizaa kdk, ktr jakoby chorob zamkna i rzucia do strumienia, eby do chorego nie wrcia".

32 3
Zaegnanie [ebry u Bugarw, Macedoczykw i Serbw ma charakter wizania choroby: Cierpicego od duszego czasu naograszn wiod do babiczki (-samawiaczki), ktra aziewiciokrotnie splecion ezy te na 9 pidzi dug nitk zwizuje mu lew rk, mwic: Wi febrze negi, wi febrze rce... "usta, jzyk, aby s. nie ruszaa, nie otwieraa ust, nie mlea jzykiem, nien. ma by i bez gosu,jak ryb.0 w toni, jdk kamie w poiu, eby wyscha, jak trawa zta, i eby wicej nie napadaa chorego a do dziewitego pokolenia", po tych sowach zamawiaczka kae choremu nosi zawizan rk Zamw enie v Prusiech opiewa w przekadzie z niemieckiego: W mn Ojca, -yna, Ducna w. Amen. Sza Matka Boska przez las i spotka j w crodze Pan Jezus. Gdzie idziesz Matulo? Id do tego chrzczolego (ti wymienia si imi chorego), aby leczy zimne ludzie, biae udzie. Ustpcie od tego chrzczonego z i ego cigien, szpiku, gowy. Za pomoc Bo, Syna Boego i Ducha witego pomoc. Zapdzar" was na dzikie lasy, na puste pola, gdzie nikt nie przybywa. Zaegnanie koczy si odmwieniem pacierza. Jako jeden ze rodkw uywanych w Tyrolu przeciw febrze wyinieniai przewrcenie koszuli na drug stron zaczynajc od lewego ran.enia, poczem nastpuje zaegnanie w sowach: Przewr si, koszulo, a ty, febro, odwr si! itd. Chory na zimnic w hrabstwie Ruppin zamawia sobie rano kawaek misa jako da. (ofiarny), odwraca sobie koszul, zaczynajc od lewego rkawa i mwi: Od: si koszulo! Ty febro odwr si odemnie! W imi Ojca, Syna, i Ducha w. Zaegnanie alemafiskie febry odbywao si w ten sposb: Rano, naczczo, po modlitwie zamawiaczka dwiacajc lewy rkaw koszuli, mwi: Odwiacaj si koszulo i ty febro si odwracaj! (tu wymawia imi dotknitego febr). To mwi ci w imi Boga Ojca i Ducha w.". Ponawia to si trzy razy a febra ustpi. (K. Amira , ilamannische Segen Am Uruell 1892 III. 234). Zaegnanie feb.y. ktre 1621 r. w Niemczech odmawiano nago w niedziel wielkanocn przed wschodem soca, zaoezpieczao przed 77 rycerzami. Kobieta wiejska w Hechenbergu zaegnywa chorego nastpujcym wieiszem, ktry trzykrotnie odmawia: Feb a tu, febra tam. Ruszaj na dzikie ugo r y, Abym ci nie zobaczyia mgdy! Rozkazuje ci to stara kobieta iid. Zaegnanie frankoskie wyraa wierszem, jak ydzi widzc Jezusa Chrystusa, stojcego przed oprawcami, naigrawali si ze siowy: Patrzcie, jak ma zimnic i rzsawicl A Pan Jezus odpowiedzia: Nie mam ani zimnicy ani trzswicy. Da Bg, e jej nie bd mia ni ja, ari wszyscy mc\ domownicy. Inny sposb na febr maj Cyganie na Wgrzech: Bierze si jajc, gar soli i pienidz, idzie ki 7. tem przed wschodem soca na rozstajne drogi, rzuca si poza sieb ; e i nie ogldajc si mwi: .Gdy le rzeczy (jajo, sl i pienindz) do mnie przyjd, przyjd i ty do mnie febro!" Przez trzy dm nastepne chory wystrzega si dotyka jaja, soli i pienidzy. Podobny sposb leczenia febry posiadaj Sasi w Siedmiogrodzie (Haltrich =

324
Wolff Zur Volkskunde, der Siebenburger Sachsen i H Wlislocki Zauberformeln der Zigeuner Etnolog. Mitteilungen aus Ungarn Budapest 1887 I. 59.) Mamy dowody w staroindyjskiej literaturze (Atarwa weda) e lekarze tamtejsi zapdzali zimnic na gry i lasy, jak to do dzi czyni Hindusi. Przeciw febrze posuguje si lud nasz nieco owiecony nastpujcym sposobem: Na kartce papieru, ktrej choremu czyta nie wolno, pisze si wyraz tajemniczy Abrakadabra, ukada kartk w trjkt i wyprawia z ni chorego w miejsce, do ktrego ju nie wraca ani zaglda. Po odmwieniu pacierza rzuca si kartk, nie patrzc gdzie, i corychlej ucieka. (Z okolic Tarnowa). W polskiej wsi pod Klkiem zalecaj od febry napisa na papierze i pokn wyraz Kalas, drugiego dnia zmniejszony Kala, trzeciego Kai, czwartego Ka, pitego K, a razem z t ostatni gosk choroba ustpi. Podobny sposb zapomoc pisania tajemniczych wyrazw na chlebie, ktry daj choremu w Siekierkach do spoycia, spotykamy ju w Pol sce 16 w. Przeciw zimnicy pisz na czterech rogach kartki tajemniczy wyraz Abrakadabra, z odjciem po j e d n e j literze, a do ostatniej A. dopisuj te przy nim imi chorego i zawieszaj t kartk na jego piersiach albo zwinwszy j w gak, daj mu pokn. Gdy cierpicego na Morawach opadnie trzsionk, pisze na karteczce papieru czarodziejsk formuk Abrakadabra jedenacie razy, za kadym razem o jedn liter mniej i nosi t kartk na szyji. Dziewitego dnia idzie nad rzek i rzuca to przez gow, oddalajc si po za siebie. Z pord rnych rodkw magicznych przeciw febrze wymieniaj Niemcy w rkopisie z 15 wieku (Wolfsthurner Handschrift) zaycie zapisanej na skrce chleba formuy z nastpujcemi sowami pochlebstwa dla febry: f 0 febris! omni laude colendal itp Formuk magiczn Abracadabra poleca ju przeciw febrze Qu Serenus Samonicus, pisarz rzymski, yjcy okoo 200 po Chr. (w Carm. medic). Zamawianie choroby polegao na zapisaniu sw czarodziejskich Abracadabra, zmniejszajcej si za kadym razem o jedn liter a do A. Posugiwaa si ni medycyna redniowieczna, skd dostaa si do lecznictwa ludw europejskich b. wieku. Podobnego rodka uywaj od wiekw w Indjach, gdzie wymawianie wyrazu Abracadabra wrd pewnych obrzdowych formu, miao leczy tumy ludu od panujcej tam nagminnie zimnicy. Oto kilka przykadw zooterapji ludowej: J. K Haur w Oekonomice ziemiaskiej (Krakwl675) powiada: Kto ywego uchwyciwszy kreta scinie i do mierci go zadawi, taki czowiek bdzie wolen przez rok cay od wszelkiej febry". Jako najskuteczniejsze lekarstwo przeciw febrze (lub wielkiej chorobie) podaj do dzi ten sam rodek: Chwyci kreta przed w. Wojciechem (23 kwietnia na wiosn), rozerwa go ywcem w palcach, a drgajce jeszcze serce w y d o b y z niego i_ususzy, potem sproszkowa i wypi z wdk (ywiec Jelenia). rodka tego uywai w innych okolicach F " i przeciw konwulsji i padaczce. Konik polny czyli skoczmk, wieo zabity, dany choremu bez jego wiedzy do zjedzenia w surowej liwce, usuwa febr (Janw). Wieniacy z Siekierek w febrze zawizuj pajka w patek pcienny

325
i nosz go na doyszku odkowym. Chory u Lubelskiem zjada suszone oczy rakw z wdk. Zgodnie z ludem Poznaskim Rusini dla zapobieenia zimnicy nosz na szyi pajka zaszytego w woreczku. Kogo na Morawach otrzsie febra, chwyta kreta, ale nie goemi rkami, obcina mu apy, suszy go nad ogniem i proszkuje a po kilku dniach daje choremu w napoju do zaycia. Chory na febr Czech apie ppjka, nie dotykajc go goemi rkami, zaszywa ywego do woreczka i zawiesza na szyji, poczem idzie nad wod, rzuca do nie] przez gow woreczek i wraca, nie ogldajc si, do domu. To samo czyni z kretem lub wem, ktremu skr upi i nosz 9 dni na szyji, zanim do wody rzuc. Frankoczyk ucina sobie podczas napadu choroby koce paznokci i daje je w kawaku misa lub masa pierwszemu psu, ktrego spotka. Podobny sposb pozbycia si trzydniowej febry (tertiana) stosowany by w Niemczech w poowie zeszego stulecia: Zawijano obrzynki paznokci rk i ng pacjenta w lniany patek, a przywizawszy to na grzbiet raka, rzucano do biecej wody. W pojciach ludu (pod Pockiem) naley febr podobnie jak r i inne choioby, grud u koni) ,.obrzydzi", podawaj wic choremu ajno, uryn i inne wydzieliny ludzkie lub zwierzce, sowem najobrzydliwsze leki, aby chorobie tem tak dokuczy, iby porzucia chorego, wgniataj do placuszka z ciasta sze ywych wszy i daj to do zjedzenia choremu, aby chorob obrzydzi". Ju Seb. Petrycy w ksice pt. Instrukcja albo nauka jak si sprawowa czasu moru (Krakw 1613) wspomina z lekcewaeniem o tych przesdach leczenia febry: wchaniem koziego ajna, piciem moczu, kadzeniem gnojem itp. W Augustowskiem: Zowionego w bielinie pasoyta (wesz) zalepia si w gak z orodka chleoa zrobion i daje si j choremu; w mniemaniu ludu pasoytw uwolniwszy si z wntrza gaki, odbywa wdiwk w trzewiach pacjenta i poruszajc znajdujce si tam zawartoci, zapewnia uzdrowienie". Pij te starte na proszek owady zwane stonogami, chcc tym sposobem obrzydzi zimnicy miejsce pobytu. Daj na ograk pi gnojwk, eby chory z obrzydzenia dosta wymiotw, a wraz z niemi wyjdzie i chorooa (w Lubelskiem). Wreszcie daj ciep wod z masem na wymioty, aby tym sposobem wypdzi z ciaa febr. W Piotrowicach (Radomskie) daj choremu na febr psie ajno, moczone, prdko do wypicia, a choroba sobie obrzydzi i wyjdzie, bo ze zem zbdzie". W okolicy Gdowa uywaj moczu koskiego (od klaczy dla kobiety, od konia dla mczyzny). Mazur z Puszczy Sandomierskiej zaywa cichaczem winie ajno, suszone, z wdk albo popija wod, w ktrej przez dwie niedziele mok ; a aba. Maopolanin rozciera dziewi ajen mysich z bonk jajka i zaywa zrobion z tego piguk. (Wadowice). Pije si mocz wasny z koci kosk, utart na mk (Sucha). W reszcie zimn febr lecz obrzydzeniem j e j choremu, dajc mu ekskrementy ludzkie. Przeciw febrze zadaj choremu na Podolu wesz w chlebie lub wdce, take wysuszon i utart na proszek ab; na czerwonej Rusi jaja kurze z pluskw, daj te w nafcie 3 albo 9 wszy tak, aby chory o tem nie wiedzia, a febra obrzydzi je sobie i porzuci chorego. Albo chory idzie do

326
wycii "tka przespa paroksyzm, aby znieway ow osob (febr), co optara chorego, a rozgniewana odejdzie, by wicej nie wrci". (O Kolberg Pokucie III, 174). Rusini podaj choremu wasny mocz, i psie ajno w wdce. W okolicy Stryja pij juszk gnojow podczas leo/y, na Ukrainie jedz trzy ywe mrwki, ktre pora pierwszy na wiosn obacz. Przeciw rnym rodzajom febry zaleca si na Biaorusi: Pyn ze wieego ajna koskiego z wdk albo mocz rebca. Lud rosyjski pije na febr wasn uryn, z caego dnia zebran. Chory w Czechach puszcza mocz, ktrym zarabia si ciasro i piecze babk. Przeciw febrze zaywaj Sowacy przed w. Jerzym (24 kwietnia) biay pomiot psi. Chory na febr w Prusiech ma zje siedm wszy w chlebie z masem. Z lekw wstrt budzcych u chorego zaywaj w Niemczech: trzy ywe wszy (w Bawarji 9) albo pajki z chlebem, czarcie ajno (Assa foetida) pomiot gsi, gobi lub psi, mocz malca po trzy razy dziennie pen szklank. Bawarczycy pij butem wasny mocz w stanie nieco podchmielonym. Styryjczyk zjada 7 lub 9 stong w mleku. Estowie daj choremu na febr pomiot owczy w napoju. ydzi w b. Krlestwie polskiem zalecaj przeciw zimnicy: wrzuci do potrawy, bez wiedzy chorego, kilka wszy, pi wasn uryn podan z winem, wreszcie radz zje potraw, do ktrej chory ma wstrt. (B. W. Schiffer Alltagglauben Urquell 1893 IV. 263). Z pord wewntrznych lekw zalecaj w Polsce i na Rusi gorkie, ciepe zioa dziaajce przez obrzydzenie choroby: Odwary, nastoje, i soki z takich rolin, jak pioun, pokrzywa, rozchodnik. Jak w naszem lecznictwie redniowiecznem odbijajcem si w wierciedle Zielnikw, Ogrodw zdrowia z 16 wieku tak i dzi na wsi polskiej i ruskiej usuwaj febr czosnkiem, babk, mit, polejem, szant itp. zioami, przyczem wo ich, uycie na czczo, zwaszcza feralna liczba (trzy ziarnka, trzy listki, trzy gazki, trzy gwki) odgrywa tu wan rol. Wieniacy powiatu Niskiego pij odwar piounu i okowit na korzeniu tataraka. Zimnica ustaje utrzymuje lud Krakowski gdy chory zayje 7 ziarnek pieprzu w wdce, co doradza jeszcze lekarz, autor Compendii medic. aucti (Czstochowa 1789). W monasterze Poczajowskim dawano w 18 wieku chorym na zimnic sok wycinitych z lici wierzbowych, a lici i kory wierzbowej uywano od wiekw w Europie,zanim przyja si chinina. Ju Mikoaj Rej szydzi ze zwyczaju, ktry si do dzis w Polsce i na Rusi utrzymuje, e dla zabezpieczenia si przed ograk na cay rok zjadaj po kotku (bazi) z palmy powiconej w kwietni Niedziel. Za dobr prezerwatyw od zimnicy uwaa lud polski i niemiecki w Prusiech poknicie trzech kotek palmowych (wierzby). Kto na lsku i w Szlezwiku zje trzy bazie palmy wielkanocnej, nie dostanie febry. Poykania trzech kotek palmowych przeciw febrze i w bolu garda zalecaj w Tyrolu, Styryji, we Woszech a rodek ten, jako ochrona przeciw chorobom i oczarowaniu, zwalczany ju by w wiekach rednich. Gdy zobaczy si pierwszy raz kosy kwitncego yta, naley kwiat z trzech kosw zje, a wtedy przez cay rok nie bdzie si miao febry". (Sz. Gonet Kilka szczegw z okolicy Andrychowa Lud

327
1896 II 225). Kto z Przebieczan ^pierwszy raz zobaczy kwitnce zboe, oblizuje jedno ksko, aeby nie mia nigdy zimna" (febry) (St. Cercha Wie Przebieczany Materjay antrop. 1900 IV 108). W Krocienku ninem zalecaj blizniacze kosy ytnie zetrze na mk i poda choremu w wdce, mwic: Ccha, czcha, czchal Przeciwko febrze zalecaj i na Rusi, zaycie pora pierwszy widzianego kwiatu yta na wiosn. Na Podolu wykopuj pod rolin, zwan czornobylem (Artemisia vulgaris), wgielki mae, kadc na ich miejsce pienidz, jakby ofiar demonowi. Chory Morawianin zobaczywszy po raz pierwszy kwiaty yta, oblizuje je z trzech dbe, aby si uchroni na cay rok od zimnicy. W Bawarji przesuwa si przez usta pierwszy (wiosenny) kwiat ze dba ytniego. I Madiarzy posuguj si przeciw zimnicy kwiatem yta, ktry chory ze dba zdejmuje i zjada. Zimnic pozbywa si u nas powszechnie praktykowanym sposobem przestraszenia choroby. Febr lecz w Koniskiem przestrachem, strcajc chorego nagle do wody zimnej, krzyczc mu niespodzianie nad uchem, wymylaj te jak przeraajc opowie w tem przekonaniu, e si choroba przelknie i opuci chorego. Chopaka ukraiskiego strasz w Potawie, groc mu, e go powiesz, a febra go opuszcza. Wieniacy w abnie zalecaj stuc znienacka garnek nad chorym", U Mazurw (pruskich) rzuca si garnek za chorym na zimnic, aby go przestraszy, albo mu si grozi, e si go wrzuci do studni w tym samym celu". Podczas napadu febry przykrywaj chorego nieckami i rozbijaj o nie garnek, poczem niecki wyrzucaj" (M. Lidziela Przyczynki do medycyny ludowej z Wiszenki Lud 1905 Xl 398). Gdy chory na febr w Gwodcu pooy si na ziemi i unie, drugi czowiek (zdrowy) rozbija nad gow chorego garnek z wod, tak jednak, eby chory, obudziwszy si nie zobaczy go, bo inaczej febra przeszaby od chorego do zdrowego i chwyciaby go si". Chory przestraszy si, lecz i febra take przestraszona ucieknie". (O. Kolberg Pokucie 1888 III 173). Zimnic mona te przestraszy w inny sposb. W okolicy Trembowli rozbijaj nad gow chorego nowy garnek. Rusini w napadzie zimnicy, uywaj te innych sposobw, np. niespodziewanego wystrzelania nad uchem, aby przestraszy chorego. Nad chorym na febr rozbij w okolicy Koomyji garnek, a febra przestraszona porzuca chorego. W Czortowcu oblewaj go zimn wod we nie, a febra, przestraszona mocno, ucieknie". Chop ruski pozbywa si febry, dwigajc cikie kamienie do miedzy, poczem rozbija o nie nowy garnek, rzucajc go przez gow. Chory na febr w Czechach pozbywa si jej w nastpujcy sposb: rzuca prny garnek na rozstajne drogi i ucieka, a kto dotknie si nog czerepw, ten zabierze chorob. (Grohmann str. 162168) I Prusacy lecz febr rzucajc na chorego garnkiem albo innym przedmiotem, aby go przestraszy. Kogo ograka trzsie, leczy si w okolicy Krakowa leeniem na skwarze sonecznym, bo soce zimno wyciga", w ziemi Lubelskiej wazi po trzykro do ogrzanego pieca, gdzie przez 7 minut przebywa. Chory na zimnic wieniak Miosawski ucina rg koszuli, rzuca go w ogie a popi wsypany do kieliszka wdki wypija du-

328
szkiem, poczem idzie do gocica na taniec do upadego. Gubi te febr nastpujcym sposobem: Po paroksyzmach nie do pary (3, 5, 7) bierze si prcik z rocznej leszczyny, karbuje si na' nim tyle znaczkw, ile byo paroksyzmw, ale od siebie (nie ku sobie), idzie si z owym prcikiem w miejsce odludne, samotne, rozpala si tu ogie i wrzuca w prcik (z zimnic), aby si spali, poczem umyka si szybko, aby dym z prcika nie dolecia chorego i nie powraca si nigdy w to miejsce, boby i ograka powrcia. (Tarnw Rzeszw.} Cierpicemu na napady febry zalecaj zabobonni Czesi leenie w poudnie nago na miejscach, wystawionych najbardziej na dziaanie promieni sonecznych. W okolicy Hodonina mona widzie latem w kadej wsi chopa w kouchu grzejcego si na socu. Chorego na febr podkurzaj na Pokuciu dymem ze spalonego kopyta koskiego, dla mczyzny z kopyta klaczy, dla kobiety ze stadnika. Wybr rodka leczniczego przeciw zimnicy na Biaorusi zawis jest od rozpoznania rodzaju febry, to za nastpuje dopiero po przekonaniu si o skutecznoci pewnego lekarstwa. A zatem przeciw febrze ogniowej zaleca si ciepo, np. wygrzewanie si w parni, na piecu, poty itp. przeciw febrze zimowej stosowanie zimna t j . kpieli w rzece, poykanie lodu itp. Wieniak rosyjski, zachorowawszy na febr, idzie w poudnie na wzgrze soneczne, latem wystawia si na ar promieni sonecznych, aby febr wypoci". Febr lecz Sowacy spaleniem jej na socu albo w ogniu. Chorego na febr w Dalmacji kad w pobliu ogniska, przykrywajc go poduszkami i odzie, aby si spoci- Wychodzc z zasady, e nikt jeszcze nie umar z gorca, a niejeden z zimna", przykadaj do ciaa rozpalon ceg, owinit w wenian materj. Chopi w Osterwitz, podczas napadu zimnicy, sypiaj w gorcym piecu. Ju staroytni Germanowie leczyli t chorob wysyaniem chorych na wyyny soneczne, zwane polami Odina, gdzie rosy zioa wiosenne, do celw leczniczych uywane. Plemiecy w Australji kad chorych na palce promienie soca albo w izbie nad ogniem. Papuame lecz si z febry kadc si w pobliu poncego ogniska, najczciej przy powoli arzcym si pniu twardego drzewa. Do najdawniejszych sposobw odpdzania febry naley oszukiwanie jej. Aby si uchroni przed zimnic, chory Kujawiak wazi w kt stajni i przykrywa si, aby go nie byo wida, a kto pisze na drzwiach stajni: Niema Wojtka (imi chorego) w domu. Tym sposobem przeczeka i zmyli febr, ktra nie majc do kogo si przyczepi, odejdzie jak niepyszna". Zwyczaj ten pozbywania si choroby znany jest i w innych stronach Polski. W Powcach chory wazi do piecalub w komin na dachu i woa do febry: Ty mnie szukasz, a ja sa" (tu), gdy chory pewien czas na tem miejscu przeczeka, choroba ustpuje. Zimnic mona take sprzeda. Oto chory w Monowicach i Jeleni idzie do karczmy, wypija kieliszek wdki, a zostawiwszy co ze swoich rzeczy np. chustk, powraca do domu w nadziei, e si choroby w ten sposb pozby. Zimno (febr) mona przepi: Pkwaterek wdki wypi, kieliszek do gry dnem postawi i wyj szybko nie zapaciwszy, to febra przejdzie". (J. Karowicz Sownik gwar polskich Krakw 1906 IV. 385). Cierpicy na zimnic Czech oddalajc si z mieszkania, robi tajemniczy znak nad drzwiami swego domu i pisze na nich:

329

Zimnico, nie chod ku nam, Janika (chorego imi) nie ma w comu, Poszed w gr. Wocianie w powiatach Jampolskim i winogrodzkim pisz kred na drzwiach domu w jzyku ruskim: Powiedz wszystkim swoim siostrom lud ruski wyobraa sobie Trepetuch (Trzsionk) w osobie dziewic, sistr e chorego (tu wymieniaj jego imi) nie ma w domu", przytem nakazuj choremu, aby przez kilka dni nie wychodzi z domu o zachodzie soca. Chcc zmyli lub oszuka demona choroby, ka choremu na Ukrainie: przechodzi z jednej chaty do drugiej albo ubiera si w inn odzie. Febr, bl zbowi inne choroby zamawiaj w Brunswiku nastpujcym napisem nad drzwiami: Febro, (bolu zbw) nie przychod, Nie ma mnie w domu. W Frankonji dolnej pisz na karteczce papieru nastpujcy wiersz: Fieber, bleib aus, (Febro nie przychod, Ich bin nichtzuHaus! iNie ma mnie w domu!) A kartk t wkada si komu do kieszeni, przenoszc na niego chorob. W Holsztynie kartk poyka chory. W Styrji zadowalaj si napisaniem przywiedzionych wierszy na drzwiach domu. Febr odpdza si w hrabstwie Ruppin tym sposobem: Choiy idzie do komina i woa: Febro, zosta tam! Hansa nie ma w domu! Duczycy w Szlezwiku i Holsztynie przedstawiajc sobie febr jako osob, udaj przed ni, e nie ma nikogo w ciomu. Pisz wic na drzwiach lub ramach okien: Febro, nie przychod, Jasia nie ma w domu. I Madziar, chory na zimnic, pisze na drzwiach albo na murze domu po wgiersku: Chorego nie ma w domu". Ma to wstrzymywa chorob od odwiedzin. Dotknitemu febr radzi lud wgierski: na karteczce napisa krwi wasn swoje imi i karteczk pokn, mwic: Na masz tu, czego chcesz!" A febra zaspokojona ustpuje z chorego. (A. F. Drfler das Blut im magyarischen Volkleben Am Uruell 1892 III. 270). Po maych miasteczkach w Maopolsce wschodniej wida czasem na bramach domw ydowskich napisy (literami hebrejskiemi) Tu ju bya febra", (koklusz, odra itp.) Ma to broni wspomnianym chrobom wstpu". (B. W. Segel Mat. etnogr. ydw. Zbir antrop. 1893 XVII. 321). Choler i inne choroby epidemiczne oszukuj ydzi w ten sposb, e pisz na drzwiach domu: Tutaj ju bya cholera, ospa itp. Zawieszaj te na drzwiach zamknit kdk, a klucz precz odrzucaj, dajc tem niejako znak, e izba zamknita i nie ma nikogo w domu. Wreszcie zacigaj wglem koo na zewntrz-

330 nych cianach domu i tym znakiem granicznym odpdzaj ducha choroby. ( B. W. Schiffer Attaglauben der Juden Am Urquell 1893 IV. 119). Umary, jego koci, ziemia z jego grobu, okruchy z cmentarza maj si magiczn i uywane s od wiekw u ludw europejskich do czarw i w rnych chorobach, a wic i przeciw febrze. W Poznaskiem zalecaj przeciw chodnej: ziemi z cmentarza, noszon w woreczku na szyji. Chory na ograk w Kieleckiem myje sobie twarz ros zebran z grobu przed wschodem. W Kieleckiem podaj choremu w napoju sproszkowany wgiel z drzewa, w ktre uderzy piorun, na Ukrainie trzaski z awy, na ktrej bito zbrodniarza, sproszkowane koci ludzkie, znalezione na cmentarzu. Chory na propasr.yci Rusin idzie przed wschodem soca na cmentarz, bierze ze wieego grobu gar ziemi i mwi: Dobry wieczr wam, zwoki (moszczi)! Dajcie pociel, bo nadjechay gocie. Poczem zawizuje ziemi do chustki, kadzie je przez noc pod gow i odnosi po trzech dniach na grb, a nie odwraca si, idc do domu. Chory na febr wocianin z Pokucia bierze w nocy wieo nasypanej na grobie nieboszczyka ziemi do rk i ucieka z ni do domu, a rozpuciwszy j przed wschodem soca w wodzie, wypija jednem tchem i febra ustaje. Przeciw febrze czwartaczce nosi chory chop czeski kawaek koci ludzkiej na goem ciele. Przeciw czterodniowej febrze (Quartana) zalecano w Niemczech: Noszenie na goem ciele koci z ramienia chowieka albo branie pod pach koci z czaszki ludzkiej, ktr po napadzie choioby odrzucono. Wieszano te ko ludzk nad chorym, albo kadziono pod poduszk szkielet ba koskiego (w Styrji). Wocianie z Wietcza radz choremu przynie z pola do izby czaszk lub ko bydlc niedotykajc rkami a po napadzie zimnicy odnie j w ten sam sposb, nie ogldajc si po za siebie.

Opilstwo.
Wdka od wiekw uwaana bya u nas i w caej Europie za rodek leczniczy, zapobiegawczy w rnych chorobach i dolegliwociach. Ludzie proci powiadaj, e ona pokrzepia i si dodaje do pracy, smutek zaguszy, cierpienie ugoi", od niej oczekuj pomocy w nieszczciu. Ci, co dniem i noc gorzak si zalewaj, s przekonania, e odzwyczajenie si od naogowego picia szkodzi zdrowiu". Prostuje to ju synny lekarz polski w 16 wieku, przytaczajc ich sowa: ...a mwi: kiedym pija, byem zdrw, teraz lekarsko si chowajc, wszystko mi szkodzi ale nie dlatego ty by zdrw, e pija, jedno e by zdrw, tedy pija". Zbija te powszechne mniemanie, e starzy bez wina obej si nie mog wino ludzi starych mlekiem nazywaj. Aby zrobi kogo pijakiem, wycigaj z gardziela

331
kaczki chrzstk, pijakiem zwan i spaliwszy j, tr i aaj wypi oficze". Kto ma zo do jakiej osobv i chce, aDy si ona rozpia", temu radz w Kieleckiem: wzi z trupiarni koci, wygotowa w nicpolewanym garnKu, nastpnie wyla pod prg tego domu, gdz.e nienawistna mu osoba mieszka"(Ks Snrkov ski w Zoiorze wiad. antrop. 1879 III. Karczmarze na Litwie, dla przycignicia pijcych, wkadaj do beczk. z wdk po,vrz wisielca.,, Aeby pijaka powstrzyma od pijastwa, trzeba umaremu nala wdki w usta, wdk t usta mu poooka, a potem domiesza j do tej, ktr ma wypi pijak; od tego czasu obrzydnie mu ju wdka na zawsze" (S. Udziela Materjay z Ropczyc Zbir antrop. X. 96). W innych okolicach chcc uleczy naogowego pijaka, daj mu do wdki utarty na proszek gagan, ktrym umyto umarego. Lekarstwem przeciw pijastwu w Makowie bywa sproszkowany kawaek koci, daj to pijakowi do napoju, a p r z e s t a j e pi. eby wyleczy ,>ijaka z naogu pijastwa, uywa znacnor w Kosobudach '.p. amojski) nastpujcego sposobu: monet miedzian woy do ust umierajcego i wyjwszy po skonaniu nieboszczyka da do wdki, ktoi wypi naogowiec, od tego czasu pijak taK sobie zbrzydzi wdk, e przesta pi. Na Rusi wrzucaj do gorzaki kopejki, ktre leay p-zez dob w ustach umarego, albo pod jego piecyim, daj pienidz znajdujcy si we bie zdechego psa. Pragnc pijaka odzwyczai od wdKSerbowie (w Boni i Hercegownie) gasz wiec, ktra palia si nad umarym, w wodzie, plbo spalony knot tej wiecy daj piiakowi do wdki, wreszcie wystarczy za pienidz, zamykaicy oczy umaremu, kupi wdki i da j pijakowi, a bdzie mia wstrt do picia (Am Urquell red. S. F.rauss 1892 III. 303). Od pijastwa rodek zalecany u nadniemeskiego ludu: gdy czowiek jaki kona, trzeba mu woy do rki grosz i zaeisnc do, aby tak zastyga. Ten grosz wrzuca si do wdki, ktrej DO trochu trzeba dawac pijakowi". Lud w Bajreucie utrzymuje, e pijak straci nao^, gdy si napiie wdki przecedzonej przez kawaek ptna, wzitego z trumny. W Fryburgu daj pi wod, ktr myto umarego. Pragnc odwie pijaka od wdki, kad Rumuni umaremu w usta pienidz, ktry wyjwszy stamtd wrzucaj do wdki, a ^dy j naogowiec wypije, przestanie raz na zawsze piCyganie wgierscy nag pijastwa i wynikajce z niej choroby (delirium tremens) lecz pian z ust. albo krwi po umarym ktre w wdce podaj pijakw1. (H. Wlislocki Am Urquell 1892 IM. 11/. Pijak pozbvwa si i u ydw w Polsce swego naogu, jeeli napije si wody, ktr obmyto zmarego". Gdy wskutek naduycia wdka zppali si w czow eku, wocianie Dobrzyscy gasz4 ten ogie na wntrzu uryn lejc do garda mczyzny mocz kobiety, a kobiecie (pijaczce) mocz mski". Gdy, si wdka zapalt w pijaku z okolic Wiszenki, szcz mu do ust. rodka tego uywaj i Rusini wlew jr pijakowi jego wasny mocz, aby zapalenie w wntrzu wdk ugasi". Lud na Podolu i Ukrainie wychodzc z zaoenia, e u pianych, gdy straca przytomno, wdka zapala si we wntrznociach, gasz poar wlewajc w u<=ta chorego mocz jego wasny lub znachora. Madz-arzy odzwyczajaj, piiaka od naogu oaic ukr?dkiem troch pomiotu

332 ptasiego albo czarciego ajna (Assa foetida) aby mu si wntrznoci nie przepaliy". Uryna jest odwiecznym rodkiem leczniczym u ludw europejskich nie tylko przeciw naogowemu pijastwu, ale take w rozlicznych innych chorobach.

Przeytki kultu ziemi i kamieni w lecznictwie.

W wierzeniach ludu polskiego przechoway si wyrane lady czci ziemi, ktr nazywaj matk, darz imieniem witej, ktra karmi nas wszystkich, przyodziewa i pamita o kadym". Wszystko wydajca ziemia jest jakby rodzic wiata, a ludzie z caem krlestwem zwierzt i i oli jej dziemi. Opuszczajc ojczyzn nie jeden z wygnacw, jak autor Lirenki nie omieszka wedle zwyczaju przodkw, zabra na obczyzn szczypt ziemi rodzinnej, ktr zaszywszy w ptno, nosi na piersi przez cae ycie i ktr kaza sobie woy do trumny, gdy mu wypado spocz na obcej ziemi. Ziemia w wyobraeniach ludu matka rodzaju ludzkiego, jest podobnie jak woda si twrcz a zarazem chonc. W okolicy Chemka (Kieleckie) taka o niej legenda kry: Kiedy smucia si ziemia, e ludzie tyle korzyci cign z jej podw, a ona nie ma si czem poywi. Na prob, aby i ona miaa co dla siebie, powiedzia cio niej P. Jezus: Bdziesz ludzi rodzia i bdziesz ich poeraa: co sama urodzisz, to sama zjesz, bo to twoje". Dlatego to kady z nas musi po mierci wrci do ziemi. Przeytkiem tego kultu jest caowanie ziemi. Lud w okolicy Andiychowa nakazuje po ukoczeniu pacierza pocaowa podog czyli ziemi i powiedzie: Dzikuj ci wita ziemio, kira mi nosisz". (Sz. Gonet. Wierzenia. Lud 1905 XI. 195). Ziemia w wyobraeniu ludu Nowotarskiego jest wit, dlatego nie wolno jej bi kijem, ani nog kopa, bo to grzech ( bo by by wiatr" Kalwarja Zebrzydowska). Rozpowszechniony jest wrd ludu w Ropczycach przesd, e kto umylnie bije kijem ziemi, ten swoj matk bije i ziemia po mierci go nie przyjmie. (S. Udziela w Zbiorze wiad. antrop. 1886 X. 93). Pozostaoci kultu ziemi jest nastpujcy przesd ludu z okolic Kieleckich: Przed rozpoczciem niwa powinno si uduba sierpem ziemi z tego pola, na ktrem si ma i t ziemi obsypa rce, aby w czasie niw nie bolay". W Piczowskiem .tarzaj si po ziemi, kiedy len zaczyna kwitn, aby krzye nie bolay przy niwach". (Ks. W. Siarkowski w Zbiorze antrop. 1879. III. 12). W wilj w. Marka po zasadzeniu ziemniakw przewracaj si i tarzaj w tym celu, aby ziemniaki dobrze i due urosy". W Kieleckiem czyni to przy sadzeniu kapusty. Zwyczaj wylewania z kieliszka ostatkw wdki na ziemi na znak zawartej umowy na zalubinach, litkupie itp. jest przeytkiem pogaskiej" ofiary duchom podziemnym. Z niezliczonych przykadw takiej libacji przywiod jeden w czasie niw na Powilu. Gospodarz zebrawszy gromadk czeladzi z sierpem na uginajcy si od

333 z >oa zagon, dobywa z zanadrza flaszk z gorzak i przepija do przodknjcej niwiarki IUD do pierwszego z robotnikw srowami: .Szcz Boe'" Na co otizymuje odpowied: Daj Panie Boe!" Poczem reszt wdki z kieliszka wylewa na zagon, 'ia Ksztat dawnych libacyj bogom oddawanych". Nie mona ora ziemi poaczas Ad.ventu, bo ziemia od tego choruje", (nad Wis). Nie naley w tym czasie sia, ani gnoi, rola bowiem wtedy odpoczywa, naruszenie za jej spokoju przyprawioby j o chorob i nie rodziaby w nadchodzcym roku. (Z udowa). Biedniejsi chopi w Krakowskiem udkopawszy zdeche bydl lub wini, spoywali je, a na uwag, e to zdechlina, mowiu: E, to ta nic, nie wadzi, bo wita ziemu wyssaa, co byo zrego". C zym czowieku powiadaj w Mysakowie, e go ziemia wita nie chce przyj, a na jednego nawet ziemi witej Brako. Samoboica nie godzien jest, abv na ziemi swietej spocz. Przysiga, wygoszona,choby z drcbn szczypt ziemi w garci, to rwnie zabytek tego kultu ziemi przywoanej na wiadka, k gdy kto skamie albo zozy faszywe wiadectwo, to ziemia go pochon ' e \ W zaklciach Niech mi ziemia wita pochonie" albo Nie wart jestes, e ci ziemia wita niesie" kryj si zamierajce, drobne uamki prastarej wiary w bosko zierm. Praktykowa si midzy ludem i wrd szlachty polskiej zwyczaj chwvtania garci ziemi w do (lub poknicia grudki ziemi) na znak przysigi. Niektrzy chopi podkadali sobie podczas przysigi troch ziemi pod kolana i uwaali za niewan, gdyz bya wykonana na innej ziemi. Dotykanie rk ziemi podczas przysigi spotykamy ju w Iliadzie Homera i u staioytnych Rzymian. Brya ziemi porosa t^aw (darni) wystpuje rwnie w przysiedze starogern.askiej. Gar ziemi, darnina, szczypta procnu symbolizuje tu matk ziemi, porczycielk umw ludzkich i zobowza", t wszdzie obecn, przed ktr nic si ukry nie zdoa". Podn.esieniem prawicy z garci ziemi lub orociu, wzy wano nijako na wiadka t macicz wit oddajc si w iazie sprzeniewieizenia w moc ciemnych wntrze jej zamieszkujcych potg" KuJt ziemi JJKO matki witej bj' powszechny u ludw Europy. U staroytnych Grekw i Rzymian nosi ona miano: Dea mater, Terramater. Chwytaniem gaici ziemi oznaczano u Giekow wzicie w pos.adame pewnego majtku. Wgrzy przysigali kadac na gow ziemi lub dar. W prawie sahckiem na znak zobowizania brano z.emi z czterech ktw i rzucano j przez gow najbliszego krewnego. U nas, podobnie jak u innych ludw, rzuca si na grob zmarego gar ziemi. Ziemia wita wyrzuca wielkich grzesznikw ze swego ona przed klsk nawieazajc kraj sycha wyranie iei jki Ziemia jest istota rozumn, obdarzon ooczuciem sprawiedliwoci: karze ona surowo synw swych za ponemone zbrodnie, ale jest rwnie matk miociw, przebaczajc g r zechy. Jeden z pisarzy kocielnych 16 wieku opowiada, e grobu przechrzty ydowskiego, kalwina, Lewona, nie mona byo zasypa", ziemia wita nie chciaa go do siebie przyi Starosta upicki Siciski, prz~newierca i gnbiciel wocian, cho raony piorunem, zapao si z caym dobytkiem pod ziemi gdy wyszed czas jegc pokuty, przyjty zosta przez "miosiern matk ziemi

334
W podaniach mujdzkich czsto sysze nmna o ziemi wyrzucajcej ludzi po mierci za cikie grzechy. Cziczinski (Siciski), pan z Upity, za swe okruciestwa (kaza ludziom wazi na drzewo i kuka, a gdy k u k a l i , strzela do nich) dozna tego samego losu: ziemia nie przyja jego ciaa; po kilkakro go chowano, zawsze go wyrzucao". (M. Dowojna Sylwestrowicz. Podania mujdzkie. Warszawa 1894 II. 53 i 65). Baby Ragany (czarownicy), ktri pozbawia ycia trzy razy po dziewi ludzi dorosych i tylu modych, ziemia nie przyja 1 wyrzucia j na wierzch razem z trumn". Mordercy wita ziemia nie cierpi w swem onie, ale go wyrzuca po mierci z grobu" (TarnwRzeszw). W okolicy Starego Scza opowiadano autorowi Podry do Tatrw" (Powszechny pamitnik nauk i umiejtnoci Krakw 1835 1.) o przysidze mieszczanina Kasperka, ktremu zarzuci kupiec, e zamiast beczki wina wzi beczk pienidzy. Kasperek przysig na rot: jeelim zamiast beczki wina wzi beczk pienidzy, niech mi ani ogie, ani woda, ani ziemia po mierci nie przyjm". Gdy wkrtce umar, pogrzeba go nie byo sposobu, zakopany w ziemi, nazajutrz na wierzchu lea, wrzucony w ogie, nie gorza, utopiony wypyn na brzeg". Wiara, e ziemia wita wyrzuca z siebie ciao grzesznika, albo go nie przyjmuje u siebie, rozpowszechniona jest w Danji, Szwecji, Norwegji, Islandji, Niderlandach, Szwajcarji, rlandji, Woszech. O staroytnoci tego wtku zawiadcza Saxo Grammaticus, ktry opowiadajc o fogTzebaniu krla duskiego Erika na Cyprze, dodaje, e wyspa ta powierzone jej zwoki najbliszej nocy wyrzucia", a poprzedza to podanie Vallibrand Oldenburgensis, ktry pod rokiem 1211, dodaje, e to za wpywem zych duchw (daemones) ziemia wyrzucia umarych z grobu. Mnstwo rozsianych jest w Polsce, jak wszdzie, poda o kocioach i zanikach, miastach i wsiach zapadych, czy pochonitych wraz z bezbonym ludem w nurtach wd, z ktrych toni sycha dwiki dzwonw lub szepty pacierzy. Midzy innemi kraina, tylu jeziorami przerznita, co Kujawy, dawaa do tego sposobno. W pobliu miasta Dybowa znajduje si jeziorko zwane Zapadliskiem Dybowem, do ktrego lud przywiza nastpujc legend: Przed laty pas tu owczarz w dzie witeczny, a e by zonikiem, wic skrzycza on, gdy mu przyniosa w dwojaku niadanie, e nie ma chleba. ona poleciaa do miasta, obiega cae targowisko, ale nie dostaa. Gdy z t wiadomoci wrcia do ma, ten w gniewie nieszczsne wyrzek sowa: Bodaj si takie miasto zapado! 1 oto w jednej chwili zniko z widowni cae miasto, zorzecznik za w, jego ona i pies w kamie si obrcili. Miejsce dawnego miasta zajmuje jezioro, ktrego woda wci si burzy. Staw Karwiniec w agowie oplata ba o pywajcej wyspie, ktra przypomina podanie zapisane przez Strabona o pywajcych wyspach. Opodal Gniezna w Ostrowie znajduje si nigdy nie zamarzajce ciepe rdo, noszce nazw Piekielnych wrt. Jest to niewtpliwie przeytek powszechnej w wiekach rednich wiary, i pieko znajduje si w rodku ziemi". Ciepo takich rde jak Ostrowskie tmaczono sobie pooeniem ich w pobliu pieka. Do ki zwanej Zdroje" (w Marcinkowie Grnym) przywizane jest podanie, e w miejscu tem bio tak silnie rdo, i dziedzic

335
utopi w niem drzwi elazne, aby mu fale nie zaleway pl przylegych". Drzwi elazne maj si magiczn zatrzymania wed, a s elazne, bo metal ten ma wadz poskramiania zych mocy Przyczyn zapadnicia si pod ziemi bywa kara boa za grzechy zych ludzi. Wystarczyo te samo przeklestwo np. Bodaj si ten koci zapad (na Kocielisku) a koci wraz ludmi by pod ziemi. Lud nasz wierzy jeszcze, e przeklestwa si speniaj. Dusze zych pokutuj tu i czekaj wybawienia. Dzwony zapadnite wydaj gosy, w kocioach sycha piew, przypominajcy si ludziom, aby je wydobyto z otchani. O staroytnoci tych poda wiadczy te wiara w ycie i nadprzyrodzon si dzwonu, ktremu oddaj cze religijn. Okoliczno, e miasta i kocioy raone s zazwyczaj piorunem i e dzieje to si w epoce, kiedy ludzie jak olbrzymi podawali sobie siekiery z jednej gry na drug", zdaje si wskazywa na czasy odlege, mistyczne. Lubo historja o strasznym kocu grzesznych mieszkacw Sodomy i Gomory z pisma w. moga przyczyni si do rozszerzenia tej grupy poda, nale one niewtpliwie do najdawniejszych mitw. Ju Apo'lodor opowiada, e Zeus razi piorunem miasto Salomoneusa. pogiajc mieszkacw w przepa. Mnstwo mamy wrd ludu polskiego poda o zapadych pcd wod osadach, std daj si sysze jki winowajcw lub gosy zatopionych dzwonw. Podobne podania spotykaj si na ziemiach sowiaskich, we Francji, Niemczech, Anglji, w caej Europie, n e mniej w Azji i Afryce, wrd ludw nalecych do rnych ras. lady te prastarych wierze, s przeytkami zanikajcego kultu ziemi. Przeytkiem staroytnego kultu ziemi, rozpowszechnionego od wiekw na obu pkulach, jest wiara ludu naszego, i ziemia, ktra, czci niemal boskiej doznaje, jest w wielu hcorobach pomocn. Klementyna z Taskich Hoffmanowa w Rozrywkach dla dzieci (Warszawa 1826) podaje, e we wsi Rybczewice nebezpiecznie chorych, bez adnej odziey zagrzebuj po szyj w ziemi, to samo czyniono koo Piaskw w Lubelskiem, gdzie jak donosi J. Gluziski w Archiwum domowem (Warszawa 1856): niebezpiecznie chorych, bez odziey po szyj zagrzebuj w ziemi; mniemaj, e zo ze rodka na wierzch wystpi". (. Gobiowski Lud polski wyd. lwow. 141). Na kolki po poogu wieniaczki w ukowcu mazowieckim raskrobi ziemi z pod progu i zagrzawszy j, przykadaj do lona pooinicy. (St. Ulanowska w Zbiorze wiad. do antrop. 1898). Chorego na nogi w Naczowie, gdy si ju nie moe ruszy, wstawiaj w wykopany d po kolana, to ziemia wycignie chorob". Czowiekowi, gdy zy wiatr owieje" nog, pomaga przyoenie ziemi z tego miejsca, gdzie stoi naczynie do umywania garnkw, z powodu zmiatania mieci, robi si w tem miejscu grka, z ktrej ziemi przykada si choremu". Oparzenie lecz w Chemskiem okadami z gliny Poraone lub okaleczone przez Wietrznic czonki leczy lud z okolicy Bochni zakopaniem ich w zimi byle natychmiast, po ustpieniu napastnicy. (S. Udziela-Kolberg w Mater. ntrop. 910 XI 275. Ziemi uywaj jako rodka leczniczego w rnych chobach Ukszone od pszcoy lub osy, miejsca okadaj w okolicyr Krakowa

336
ziemi, ktra soca nie widziaa". Oczko w dzieu Cieplice" (Krakw 1578) powiada: Na bole kadli ziemi czarn, tust albo jej i z oliw zmieszany. Kad te ziemi z pieca utuczon z octem lub zarobion z botem. W pierwszej poowie 19 wieku radzono u nas ran po ukszeniu miji ziemi oboy" a na oprynienie ropuchy przyoy wie ziemi". Fluksje cignie glina z pieca chlebowego przykadana do skroni. (Krakowskie). Jako przeytek ofiary pogaskiej" jest prawdopodobnie nastpujcy rodek chronicy od blw gowy: Kto w Ropczycach wypije kieliszek wdki, powinien ostatnie krople wyla zawsze na ziemi, a nie bdzie cierpia na bl gowy". (S. Udziela w Zbiorze wiad. antrop. 1886 X. 94). Na wiosn, gdy pierwszy raz zagrzmi, parobcy z okolic Sawkowa (p Olkulski) talaj si (tarzaj si) i przewracaj po ziemi, eby plecy nie bolay, tudzie uderzaj kamieniem pD gowie dla zabezpieczenia si od bolu gowy". (St. Ciszewski. Lud rolniczo-grniczy w Olkulskiem, w Zbiorze antrop. 1887 Xl. 3) Chopaki i dziewczta w Zagrzu (Kieleckiem) aby ich nie bolay gowy przez cay rok, powinni maga (wywraca) kozioki, kiedy usysz pierwszy grzmot na wiosn". (K- Siarkowski w Zbiorze antrop. 1879 III. 45). Ziemia, zwaszcza kamienie, uywane s czsto w lecznictwie ludowem. Gdy na wiosn pierwszy raz zagrzmi w Jordanowie, bij kamieniem po plecach, aby nie bolay, w tym samym celu podpieraj w Makowie plecami ciany. Aby by przez cay rok zdrowym, tarzaj si po ziemi w Jurkowie, albo krzycz najgoniej, jako skuteczny sposb przeciw boleniu garda (Jordanw). Kto kamienie w rzece topi, musi wkrtce umrze. Dlatego kamieni z roli nie wywo dalej, zwaszcza nad rzek, jeno skadaj na kupy, ktre zwikszajc si co roku, tworz kpy. (W Wadowickiem). Cierpicych na reumatyzm i inne nieuleczalne choroby zakopuj w dzie Wniebowstpienia na gruntach zwanych Boakiem, (majtku Jabonna w powiecie Lubelskiem), chory ley w ziemi zasypany a po miejsce dotknite cierpieniem. Z zakazu duchowiestwa, ktre od trzystu lat zabrania si tam ludnoci zbiera w Wniebowstpienie, z nazwy miejscowoci Boak, otoczonej lasem, po ktrych zostay jeszcze krzaki niewykarczowane z powodu, e lud uwaa to miejsce za cudowne", wnosz susznie, e miejsce to jeszcze w czasach przedchrzecijaskich miao zwizek z kultem religijnym*. Chorzy zjedaj si tu z dalekich stron na leczenie. Ziemia, jako ywio wity, ma u ludu cudowne wasnoci lecznicze. Da.ego kto zostanie poraony tak, e albo mow straci, albo wyrazy miesza i niewaciwych uywa do oznaczenia pewnych rzeczy", zalecaj w Ropczycach wzi iu z takiego rda, ktre mierci nie widziao" tj. z oddali od mieszka ludzkich, j tym iem okada gow (czoo) choremu* (S. Udziela Lud Ropczycki Zbir antrop. 1890 XIV. 128). Poraonego od piorunu ka w Rudkach po szyj zakopa w ziemi, a ziemia wycignie poraenie" (Jzef z nad Wiszenki Wierzenia ludowe Lud 1899 V. 347). Wrd ludu polskiego i ruskiego utrzymuje si wiara, e ziemia ma zdolno wycigania piorunu". Dlatego naley gow czowieka raonego piorunem przyoy do ziemi, a nawet zakopuj go, aby ozdrowia. W okolicy

O wudkac ti leczn.czych. Rycina z Herbarza H- Spiczyskie^b 1542.

Nauka o poznawaniu urvny t. j. muczu z Herbarza Spiczyskiego 1542, figuruje w Herbjrzu Sienn.ka .068 przy ksidze o rurgacjarh.

Ch iruba Recklmghausena. (Z oddziau Jiori b skrnych prymariusza szpitala D. Lesi czyskiego)

\retynki. Ze obiorw tri ?tvtutu anatomji patologicznej Dr W Now ickiego, prof. uniw. lwow.

337 Gorzkowa (Lubelskie) na rozmaite choroby zakopuj chorych, rozebrawszy ich do naga. Przeciw puchlinie wysokiego stopnia zakopano w Sieniawie wieniaczk a po szyj w ziemi, w tem przekonaniu, e to cignie puchlin. Gdy krowa po ocieleniu si dostanie wia (a jej yy prowadzce do wymienia napuchnt, okadaj w Chyowie wymi glin (z piwniczki wygrzebanej w ziemi, co nie widziaa soca". W wierzeniach Sowian i Germanw, zarwno jak Celtw i Gallw, ziemia zawiera w sobie siy magiczne, cudowne rodki lecznicze. Dlatego raonego piorunem zakopuj w ziemi. Bijce w niej rda maj mistyczn moc, zamieszkae pod ziemi robactwo, dziatwa ziemi", ma wasno sprowadzenia choroby do ziemi. (Janus, Archives internationales pour 1'histoire de la Medecine Leyde 1912 XVII. 212). Przeciw wszom zalecano w Chebie 1820 nosi przy sobie zaszyt w szmatce ziemi, mech z grobu i kosteczk z cmentarza. Na wyspach duskich i w rnych okolicach Niemiec wiee rany leczono do niedawna okadami ziemi. Arabowie na puszczy kad zranionego do umylnie na ten cel wykopanego w ziemi otworu (ma ksztat grobu), ktry wypalaj, chory ley tu dopki nie wyzdrowieje, gdy umrze, zakopuj go na tem samem miejscu. Grzegorz z Tours, zmary 594 r. opowiada w ywocie w. Marcina (Vita s. Martini), e bdc miertelnie chorym, gdy wszelka pom< c lekarska okazaa si Dezskuteczn, kaza djakunowi przynie nieco prochu z giobu w. Marcina, i zaywszy go w napoju, n.tychmiast ozdrowia (Lobel: Gregor von Tours und seine Zeit. Leiprig 1869). Niektre zwyczaje i narzdzia, chocia znacznie z biegiem czasu zmienione, s nieraz wymownemi wiadkami dawno pogrzebanej przeszoci. O najdawniejszej dobie kultury na ziemiach polskich wiadcz nie tylko wykopaliska krzemienne i zabytki mieszka nawodnych, ale take obrzdy i wierzenia, banie i zwyczaje ludu. Do dzi zachowany na wsi zwyczaj tuczenia orzechw kamieniem wskazuje czasy, kiedy to najwaniejsze czynnoci ycia powierzano kamieniom. Przypominam prac naszych chopcw wyrzucajcych zamiast strzay kamyki albo nabijan krzemieniami palic, ktr bawi si dzieci w Krakowskiem. W zabawach tych przechowuje lud wiernie wraz z innemi szcztkami zamierzchej przeszoci, zabytki wieku kamie nego. W okolicy Dziadowa, na Mazowszu, czarodziej zdejmuje a raczej obdziera kotun nie noem, lecz ostrym kamieniem. Zwyczaju zdejmowania kotuna krzemieniem ostrym, a nie noem (elaznym) przestrzegaj znachory w Ukrainie i na Litwie, co jest pozostaoci kultury wieku kamiennego. Do dzi uywaj ydzi w obrzdach religijnych krzemienia a Egipcjanie posugiwali si kamieniem przy balsamowaniu, jak Meksykanie przy zabijaniu na ofiar noem kamiennym. W tych obrzdkach religijnych przechowa si najduej i najtrwalej dawny zwyczaj uywania narzdzi kamiennych. Podoenie choroby" polega na tem, e uwijaj w kawa ptna kamie, nad ktrym wypowiadaj pewne zaklcia i ktry kad na progu domu, a kto go wwczas przestpi, ten ulegnie owej chorobie. Kto kamienie w rzece topi, musi wkrtce umrze" Dlatego kamieni 3. roli nie wywo dalej, zwaszcza nad wod, tylko skadaj na
Uzdiowienie ludu". 22

338
kpy". W przesdzie tym zachowa si przeytek czci kamieni. Dusze zmarych wedug mniemania Judu Pmczowskiego .pokutuj pod kamieniami", dlatego jeeli kto idc drog przypadkiem si styrknie (uderzy) nog o kamie", powinien odmwi pacierz za dusze zmarych". Epiktet wspomina o przesdzie, praktykowanym przez starorzymskie mamki, ktre podobnie jak u nas, i u innych ludw indoeuropejskich, biy kamie, o ktry dziecko si potkno lub uderzyo. Czowiek pierwotny uywotnia wszystko, przypisujc nawet przedmiotom martwym gwnie te waciwoci duchowe, jakiemi sam by obdarzony. Mwic: kamie ley" woda spywajc po kamykach szemrze", gwd nie chce wchodzi" itp subponowa, e kamie, gwd, woda, caa natura czuje i myl', jak on. W przenoni kamie by si poruszy" zachowa si lad wiary w czucie kamieni. Nawet najbardziej materjalna wiara Afrykanina lub Hindusa, zwana fetyszyzmem, nie jest pozbawion pierwiastku duchowego, polega bowiem na wyob aeniu, e w t bry kamienn lub kod, przed ktr upada na twarz, wciela si duch boski lub jaki zy ciemon. Zwyczaj praktykowany na lsku, e kmie wychodzcy z domu, gdy go ostrzega znak niedobry, rzuca na drog kamie, pochodzi z wiary, e kamie, rzucony na zych duchw, odpdza ;e i zabezpiecza czowieka lub odwraca ode ze i szkodliwe moce. U Sowian poudniowych i innych ludw Europy posuguj si obok kamieni cierniem, smo, sol i tym podobnemi rodkami odwracajce mi, dla odpdzenia siy nieczystej W obrzdach rolniczych i pasterskich posuguj si rwnie kamieniami, jako rodkiem odwracajcym ze. Nad kolebk dziecka, pod oknami lub u drzwi wchodowych, zawieszano kamienie, przypisujc im moc odpdzania niepodanych przybyszy z tamtego wiata. Dlatego u Bugarw przy narodzinach dziecka rzucaj za siebie kamie, mierzc nim w zby strzygom". Wedle wyobraenia staroytnych Grekw duch niegrzebanego trupa bkajc si po wiecie, by niebezpiecznym demonem. Zetknicie si z nim naraao czowieka na ze skutki lub zostawiao plam, zmaz, z ktrej trzeba byo si oczyci. Kol oczyszczajc w Kartaginie staroytnej mia kamie, ktry spotykamy w obrzdzie uwalniajcym przestpc od kary za mobjstwo. Nad morderc unosi si mciwy duch zabitego, ktrego ciskaniem kamienia odganiano. W tych i tym podobnych zwyczajach dochodz nas echa zamierzchej epoki, kiedy to kamie by nie tylko broni czowieka przed dzikim zwierzem i nieraz groniejsz ode dwunon bestj, ale kamieniem broni si od zych duchw, ktremi na podobiestwo niebezpiecznego otoczenia zaludnia wiat napowietizny i podziemny. Wybraano sobie ze, szkodliwe moce jako istoty materjalne, ktre kamieniem lub elazem mona byo odpdzi lub przestraszy. Dlatego do naszych czasw zachowa si zwyczaj obstawiania zagrody i roli gogami i kamieniami, aby wszelkiego rodzaju drapienikom dostp do schronisk ludzkich utrudni Analogiczne przykady spotykamy ju w staroytnej Grecji, gdzie dla obrony od duchw wieszano ciernie u drzwi okien domo-

339 stwa lub zasadzano ciernie na mogiach, a nawet palono zmar ych na stosie z ciernia, jak to do niedawna czynili Huculi w Karpatach. Kult kamieni jako przeytek fetyszyzmu zostawi liczne lady i w wierzeniach naszego ludu. Na ziemiach Polski mamy kamienie, ktrym lud przypisuje cudown si, do ktrych przywizane s fantastyczne podania np. o zamianie ludzi za kar w kamienie Stefan Falimirz w ksice O zioach i o mocy ich" (druk Florjana Unglera 1534) zaleca przeciw niemocy w. Walentego gagatek, kamie czarny i wiaty", ktry djaby odpdza, albo jeliby przez usta czowiecze mwili, tedy dym gagatkowy nie da im mwi". W ogle kamie ten djabelstwu i czarom si przeciwi, we odgania"; moczony w wodzie, dany do picia dziewczynie daje do poznania jest li prawa dziewica albo nie", czyni te lekkie porodzenie". Lud ziemi Krakowskiej przypisuje magiczno-lecznicze wasnoci kamykom znajdujcym si w cudownej rzeczuce, ktra przepywa u stp Kalwarji. Kto bdzie pierwszy raz na Kalwarji, znajdzie taki kamyczek i nosi go z sob przez cay odpust, ten zabezpieczy si przed wszeikiemi chorobami na cay rok " (Fr. Gaweek. Dwie Legendy. Lud 1908 XIV. 300). Z kultu kamieni zachowa si do niedawna przeytek na Biaej Rusi: W powiecie lhume^kim syn kamie w pos aci zblionej do kobiety, zwany przez lud Marj. Z dalekich stron (gub. Mohylewskiej, Wileskiej i in.) odbywali do pielgrzymk paralitycy, chromi, gusi, w ogle chorzy skadajc mu w ofierze ptno, len, wen, owce, prosita, pienidze. Dziewczta, pragnce wyj zam ofiarowuj mu obrczki lub korale. Lud ruski wierzy w cudotwrcz si tego kamienia. (A. Bohdanowicz. Przeytki staroytnego wiatogldu rec J. Witorta. Lud 1896 II. 211). Woszki z okolicy Otranta nos/ podczas ciy na szyji kamie zwany pietra prena, ktry chroni je ma od poronienia; karmicym matkom przysparza mleka kamie mleczny (piet a del bat te.) Lud niemiecki w okolicy Toggenburgu zawiesza dzieciom na sznurku kamie zwany Schreckstein, ktry chroni ma od przelknienia. (O. Stoli. Geschlechtsleben Leipzig 19 8 str. 411). ladach przedislamowego kultu kamieni u Arabw i Turkw wiadcz kamienie w Syrji, o ktre lud w rnych chorobach ociera si, szukajc wyzdrowienia. W sprawozdaniach z podry Ferdynanda Kolumba marny wiadomo z koca 15 wieku o cudownych wasnociach kamieni, uywanych do czarw na Haiti. Czarownicy dobywali kamienie te z ciaa chorych albo umarych a suyy one do ulenia porodu i do innych celw magicznych. Plamisty kamie nosiy na szyji Meksykanki w czasie karmienia, aby mie duo mleka. ( 0 . Stoli, tame str. 412). Na caiym obszarze ziem Rzeczypospolitej polskiej znajduj si tradycj uwicone kamienie, ktrym lud cudowne przypisuje wasnoci i uywa na lekarstwo. Kamienie ze lad" w ksztacie podkowy, kresek, kropek, k, krzyw itp. albo w postaci trupiej gwki, palca ludzkiego, motka z koron, zarwno jak tajemnicze znaki na tych kamieniach opla a sie poda i klechd. Mieni je znakami biaych lub czarnych, dobrych i zych duchw a przywizana do nich wiara w cudown moc. (O. Kolberga. Lud 1867 IV. 265, 1875 IX.

340
38). Do takich zabykw prastarej przeszoci nale kamienie zwyoiionemi ladami stp ludzkich i tym oodobnemi znakam'. O kamieniach tych ze lad" kr? midzy ludem wiejskim dziwne wieci, ze czci cauj je j.iko widoczne ziaki bstwa lub witych, ktrzy chodzc po wiecie, na kamieniach tych odpoczywali i znaczyli po byt swj odciekiem witych stp". Uczeni uwaaj kamienie te ze stopami i podkowami zi znaki graniczne, inni mieni je otarzami ofiarnemi. S te wrd nich i takie, ktre suyy do rozniecania ognia przez tarcie lub szlifowane siekierek, std powstay stopy i wanienki. Takim okazem, sigajcym epoki kamiennej, ma by gaz zwany przez lud kamieniem z wanienk Matki Boskiej . Znaiduje on si we Wrzcej pod Kaliszem, wspomnianym pono przez Ptoleme sza w 2 wieku po Chr. a pooonym na drodze handlowej prowadzcej od morza rdziemnego do Batyku. Zakopany w typowym piasku dyluwialnym, jednolity ten, bez a Jnych ozdb, starannie wyrobiony nomolit w ssiedztwie odwiecznych drzew ma przywodzi na pami owe czasy, kiedy las panowa, a czowiek na zdobytych jeno kawakach ziemi mg sia i sprzta zboe. Do kamienia tego, majce go przypomina otarze ofiarne z czasw pogaskich, przywizana jest legenda, e Matka Boska, po ucieczce z Egiptu zatrzymawszy si na tem miejscu, kpaa tu Dzieci, tko, a skutkiem owe] boskiej kpieli jest cudowna wasno lecznicza tej wody Na caej przestrzeni ziem R/.eczypospolitej polskiej wskazuje tradycja ludu niezliczon ilo kamieni z ctopimi M itki Boskiej, ladimi P. Jezusa i rnych witych (3to>ki .v. Stanisawa, w. Kingi, k l o v e j Jadwigi itp.) Tradycji tej staraj si dorwna mniej liczne podania o skaach ze ladem szatana.. Tak np. opodil Szydowca (w ziemi Radomskiej) pokazuj nag z wierzchu ska, a na niej znak polinionej stopy z pazurami (wida wyranie pit i palce). W b. Krlestwie kongresowem mamy 25 takich kamieni z wyobionemi ladami stp okoo 20 w Ks. Poznaskiem i Prus ; ech, a okoo 10 w Maopolsce i na lsku. 0 niektrych opow.ada lud, e to zy zostawi na kamieniu lad swojej apy, coby wskazywao rwnie na ich przedchrzecijaskie pochodzenie, djabe bowiem zistpuje czsto miejsce pogaskiego bstwa. Kamir ze lad ludzkiej czy koskiej nogi na Pomoizu, pochodzi ma od djaba, ktremu skadano w ofierze pikn dziewic, a ktry taczy z ni na tym kamienu, nastpne zabiera j sobie do pieka. Boe stopki stoj te wed e tradycji na miejscu wityni pogaskiej a b o m a y by otirzami, na ktrych palono objaty w czasach przedchrzecijaskich. 0.ve zabytki bawochwalstwa stay si przed niotem czci nie tylko u nas, lecz take ludw chrzecijaskich romaskiego i germaskiego pochodzenia. Do dzi cauj je jako widome znaki witych, ktrzy chodzc po wiec e na kamieniach odpoczywali, znaczc bytno sw odciekami ng*. Lud nasz wyciera owe stopki wite piaskiem, kirego uywa w chorobach jako rodka leczniczego. Skrobie kamie taki na proszek 1 zaywa w rnych chorobach. Podobne do naszych B >e stopki rozsiane s na obu pkulach: w Europie, Azji, Afryce i Ameryce Znac/na ich wikszo w krajach europejskich pochodzi z czasw przedhistorycznych, z epoki bronzu.

341
Herodot, w opis : e Scytji (w V- wieka przed Chr.) wspomina o odcisku stopy Herkulesa w stali. Cudown slop Buddy na Ceylonie, zwan Adamowym pikiem, uwiecznion w poezji indyjskiej i tradycyji witej, odnosz do p erwszego wieku przed Chrystusem. Staroytni Rzymianie po szczsliwie odbytej podry skadali Bogom kamienie dzikczynne z wykutemi stopami i napisem: Za szczliw drog". Inna grupa kamieni ze stopami pochodzca z pierwszych wiekw chrzecijastwa suya za nagrobki, a zdaje si to potwierdza napisy w rodzaju: . Odszed z tego wiata w Bogu". Jakikolwiek jecnak by cel i przeznaczenie tych kamieni z natury wyobione majcych stopy wszystkie one w wyobraeniach ludu staj si ladami, ktre pozostawiay na kam eniu istoty nadludzkie. S one wyrazem potrzeby religijnej ludu, ktry p r g n posi namacalny dowd przebywania w danem miejscu uosobionego bstwa. Dlatego w najrniejszych krajach . we wszystkich epokach, poczwszy od staroytnych Indyj i krajw dalekiego Wschodu, poprzez Palestyn i chrzecijask Rom, przez kalifaty egipskie a do redniowiecznych i njwoytnych kia jw europejskich, a nawet u ludw na p dzikich, wszdzie te same odciski stp, wszdzie rozmaite co do osb, ale w grunc e rzeczy te same co do treci znajdujemy legendy o Boych stopkach". Skaty i kamienie doznaway czci u wielu ludw europejskich w staroytnoci. miertelna trwoga przed piorunem i grzmotem zrodzia w i a r w bstwo piorunw. Sowianie wyobraali sobie Boga piorunw z pociskiem kamiennym. Lud ruski w witym gaju czci Peruna (na Litwie Perkunasa). Bg ten wym.eniony jest w dokumencie z 907 i 971 r. zaprzysigajcym pokj przez ksit kijowskich Waregw. Pod 925 r. wspomuiany jest posg wyst .winny Perunowi. O takim kulcie bstwa piorunw nie mamy wiadomoci na ziemi polskiej Zachoway si jeno wierzenia i praktyki przewanie natury mistycznej przywizane do piorunu i grzmotw. Piorun to wedle wyobraenia ludu Ropczyckiego wielki, ognisty kamie W innych stronach Polski utrzy.auj, e piorun to prtek, ktry Pan Bg rzuca z nieba i jeeli tr ;i w czowieka znaczy to, e czo viek ten jest bez grzechu i idzie pre ciutenko do nieba". Drobna szlachta w Delejowie (opodal Brzean) mieni szczliwym po mierci" czowieka, ktrego piorun zabije". Raonego piorunem nie mona ratowa, ani ogn a piorunowego gasi nie wolno, bo piorun z dopuszczenia boego n.isany. (Z KaliPrzekonani s, e ognia takiego nie zgasi niczem. W niektrych okolicach rzucaj wtedy w pomienie sl wicon w dzie w. Agaty, przeytek wiary w mistyczn moc soli odwracajcej ze. Podczas poaru, powstaego od piorunu, nie naley wynosi niczego z chaty, a gdyby kto przyodzia uratowan z ognia odzie, razem z ni si spali (Lud acucki) Drzewa, w ktre piorun uderzy, lud w Ropczycach uywa do okadzenia chorego jako niezawodny rodek na wielk chorob (epilesj), robi te z niego kolki do puga, ktrym zorane pola wulne bd od ostu. (J. Sulisz. Zapiski etnogr. Lud 1906 XII. 65) Dzie w powiecie Radziskim robi z chojara, porunem raonego. W takiej dziey chleb si udaje. Twarz pikn dostaj dziewczta Krakowskie myjc j wod zebran w czasie piorunw i grzmo-

342 iw L . Zabytkiem fetyszyzmu jest zabobon ludu z Brzewki, e piorun, uderzajc w dom, wpada w ziemi na siedm okci gboko i co roku po okciu wychodzi w gr, a za lat siedm znowi w to samo miejsce uderzy, dlatego nie stawia domu na tem miejscu, na ktrem spah c i dom od piorunu. W m.ejscu uderzenia piorunu powstaje w ziemi kamie, uranym zwany, ktry suy za cudowne lekarstwo. (Wola Zgobieska). Skamieniao skorupy miczaka gowonogiego uwasa lud w Sieradzkiem za pocisk pioruna, rzucony z nieba, dlatego te znalezienie go uwaane bywa na szczcie. Belemnity uwaa lud nasz za rzucone z nieba hoe p lki albo czarci palec". (A. Petrw. Lud Dobrzyski w Zbiorze antr. 1878 U. 125). Nosz one nazw kamyczkw piorunowych" lub strzaek piorunowych", palcw lub pazurkw djabclskich". (B. Gustawicz. O ludzie Poddukielskim. Lud 1900 VI. 6?). Na Ukrainie zw je Da'cami albo pazurami djabelskiemi", na mudzi palcem Perkuna albo d j a b a ' . Belemnity czyli kopalne szcztki zwierzt, zwane przez lud nasz strzakami piorunowemi" powsta miary wskutek uderzenia piorunu". Wyobiaenie to odzwierciedla si ju w nazwie przywiedzionej w So wniczku Cartoirreh z Bydgoszczy r. 1512, piorunowa trzaskawica". Zwierztka tego uywano w wiekach rednich do celw leczniczych. Lud nasz podobnie iak inne ludy europejskie przypisuje mistyczne wasnorci skamieniaociom, wykopaliskom (z przedhistorycznej doby), m ay one prewen^encj bosk i jak strzay pioruna paday z nieba. Kamienne groby, motki i toporki, coraz rzadsze gdy kruszec po cz zastpowa kamienie, wkadano do g r obw IUD przechowywano za ycia jako skuteczny talizman i dzi su do rnych praktyk leczniczych jak suyy do podobnych celw w czasach przed'nstorycz nych. Niewyrany lad takiego kul f u kamieni, zwanego fetyszyz n e m , stanowi wierzenia naszego ludu odioszone do kamieni spadych z nieba". Wocianin z Rudawy (pod K-akowem), taki kamie okopuje delikatnie, strca go do wydronego doeczka" i pozostawia nietknity", (tabu) przypisujc mu moc robienia czarw i wyrzdzen i ! ludziom szkd. Piorunow strzak, znalezion midzy opok lub na czystem polu, zazwyczaj kamie cienki, piramidalnie zakoczony, do trzech cali dugoci, koloru bursztynowego, ktry po rozczeniu pokazuje g.viazdkowy odam koncetrujcy si do rodka", zachowuj starannie po niektrych domach (w Lubelskiem) jako rodek przeciw urolom boleci brzucha, a szczeglniei przeciwko otrzmeniu: pociera si nim z gry na d miejsce cierpienra". (J. Giuziski. Wocianie z okolic Zamocia w Archiwum domowem Warszawa 856). Mamrzy w Prusiech rozrniaj mae krzemienie, ksztatu palca, kt r e mieni boym prtk : em od t. z. klina piorunowego, ktrym oznaczaj toporek kamienny (zabytek wieku kamiennego); oba rodzaje maj chroni od uderzenia grom.v. Lud tamtejszy w erzy, e g d y s i podczas burzy pooy strzaK piorunow na lipowym stole, strzaka skacze tak wraliwo ukazuje na zwiastunw gromu. Aby p ; o runy ne biy, kad takie strzaki piorunowe maym dzieciom do koyski. Uywaj ich jako amiletw ubezpieczajcych dom i zagrod od piorunw.

343' W rozprawie Pisaskiego: Von einigen Oberbleibseln des Heidenthums z 1756 wspomniano o nastpujcym zwyczaju u Mazurw pruskich : Gdy si chmury zbieraj i nadciga burza, wwczas jeden z domownikw kadzie palec w otwr znajdujcy si w wikszych kamieniach (moe w klinach piorunowych), obraca kamie kilka razy dokoa i przy wymawianiu zabobonnych wyrazw, rzuca kamie z ca si ku drzwiom i wierzy, i tym sposobem zabezpiecza dom swj od pioruna. Owe toporki kamienne maj moc mistyczn w oglnoci, przez otwory ich doj krowy, aby daway mleka. Na caej przestrzeni ziemi Rzeczypospolitej kamienie, zwane strzakami piorunowemi, posiadaj cudowne przymioty: lecz wszelkie choroby ludzi i byda, chroni od przestrachu i urokw, zabezpieczaj od uderzenia pioruna. Noszone na szyji i piersiach odwracaj ze moce, woone do dziey sprawiaj, e chleb si wydarzy, przez otwr tych kamieni dojone krowy daj duo i dobre mleko, wysiane z ziarnem powoduj bujny wzrost zboa itp. (K- Kohler. O belemnitach. Lud. Lww 1896 II. 39. A. Saloni. Lud rzeszowski. Materjay antrop. Krakw 1908 132 140). Od rednich wiekw zachowaa si wrd ludw europejskich wiara w cudowne wasnoci strzaki piorunowej (lapis fulm.naris, Donnerkeul, Alp schoss itp.), uywanej u nas jako amuletw i lekarstw, wkadanej dzieciom do koyski itp.' Na amanie w kociach (reumatyzm) radzi lud w Krotoszynie (p. Lwowski) uskrobac pazurowej strzaki i pi z wdk, nastpnie obkurzy si ni na krzy, do trzech razw ustanie". I na bielmo u koni ka zasypywa oczy skroban strzak piorunow. (M. Ketlicz. Lecznictwo ludowe. Lud 1902 VIII. 57). Piorunowej strzaki (belemnitu) uywa lud ruski powszechnie przeciw kolkom: w tym celu naley ze strzaki naskroba noem proszku i mm potrze bolce miejsce. (B. Gustawicz. Kilka szczegw z p. Bobreckiego. Lud 1902 Viii. 392). I na ziemiach ruskich gasi ogni z pioruna nie wolno, ani go ugasi nie mona. Drzewa piorunem raonego ci, ani do budowy uy nie wolno". (J. Schnajder. Lud Peczeniyski. Lud 1907 XIII. 116)! Na Rusi biaej .strzay piorunowe" tj. narzdzia z okresu kamiennego su powszechnie do czarw i leczenia chorb. Lud rosyjski w gub. Tulskiej, przywizuje wielk wag do strzaek zwanych piorunowemi, do kocw grot itp. narzdzi z epoki kamiennej, ktrych mdra" jako rodka leczniczego uywa, przelewajc przez owe stzaki piorunowe wod, ktr daje cho.emu do picia, albo go zmywa. Lud czeski uywa kamienia gromowego"(belemnitu) w rnych chorobach ludzi i zwierzt domowych, dotykajc nim chorych miejsc, wrzucajc rozpalony w ogniu kamie do wody, ktr daj pi choremu lub zeskrobujc kawaek kamienia, ktry w proszku podaj chorym. (W. Badura FI. Kondelka. Lidowe Jeceni. Lud 1993 IX. 419). Kto z ludu czeskiego znajlzie strzak piorunow, ktra po siedmiu latach od uderzenia pioruna dobywa si z ziemi, ten moe ni leczy ze skutkiem rne saboci. Kult pioruna w poudniowej Sowianzczynie widoczny jest rwnie z wierze o mistycznych wisnociach ognia powstaego z pioruna i opodobnych wasnociach drzewa, w ktre piorun uderzy. Od podwiania*

344'
daj wocianie litewscy z prawego brzegu Niemna skrobane kamienie i rogi kopalnego jelenia. U Mazurw pruskich na Pomorzu, w Westfalji, Hanowerze, Siedmiogrodzie i in. istnieje zwyczaj kadzenia toporka kamiennego do kolebki niemowlcia. Lud w Prusiech wtchcdnich uywa t. z. strzaek piorunowych tj. przedziurawionych toporkw z epoki kamiennej przeciwko opuchlinie i bolom zbw. Krowy, dajce mleko z krwi, doj przez otwr tych przedhistorycznych kamieni, aby zaczarowane krowy miay zdrowe mleko. Niemki z ludu na tych kresach obsypuj rany na szyji dzieci piaskiem uskrobanym z kamienia zwanego B Donnerkeile"( maczuga pioruna) albo Mohrenzitzchen" (cycaki murzyna). Lud pomorski na wyspie Rugji zawiesza je na szyji i nosi jako talizman. Podobny uytek robi z tych kamieni szczcia lud w uycach, w Brandenburgji, Meklemburgu zawiesza je nad kiem, aby si uchroni przed zmor, czarownic i tym podobnemi duchami trapicemi w nocy sennych, albo doj przez otwory tych kamieni krowy, gdy daj zaczarowane mleko. 1 w Szwajcarji krowy dajce mleko czerwone doj przez te kamienie pochodzce z burzy i zwane krowiemi. Lud w Suffolku podobne kamienie przdz urawione zawiesza w st jni, aby zmory nocne (nightmare) koni nie ujeday. W Szwecji zowi te przedhistoryczne kamienie elf-quarnar, mynem elfw, zna je lud woski i uywa w rnych chorobach. Fantazja ludw europejskich oplota toporki i strzaki kamienne cudownemi baniami. Ludy germaskie opowiadaj o nich, e w czasie burzy spadszy z chmur, zapadaj na 20 okci gboko w ziemi, kadego roku podnosz si o jeden okie, a wreszcie dostan si na powierzchni". Strzaki te piorunowe maj moc cudown, chroni dom od uderzenia piorunu i poarw, noszone jako amulet odpdzaj ze duchy i czary, zayte w proszku lub napoju lecz ludzi i statek w rnorodnych chorobach, mno dobytek w domu i daj urodzaj w polu. Te sanie lub podobne wasnoci przypisuj belemnitom. Na Pomorzu (na wyspie Rugji), w Skandynawji, w Niemczech, w Szwajcarji, Szkocji, Anglji, we Woszech uywaj przedziurawionych krzemieni i strzaek piorunowych przeciw czarownicom, zmorom, elfom, zawieszaj je jako talizman na szyji, doj przez otwr ich krowy zaczarowane, dajce zaczarowane mleko, zawieszaj nad kiem poonic dla ochrony przed ziemi duchami. Strzaka piorunowa spada z nieba, zazwyczaj belemnity albo toporek z epoki kamiennej w przekonaniu ludu duskiego posiada cudowne wasnoci: leczy kolki, chroni dom od uderzenia piorunu. Sproszkowan strzak posugiwano si w celach leczniczych ju w 1811 r. w Danji a wykopaliska duskie z epoki bronzu wykazuj, e owych strzaek i toporkw z epoki kamiennej uywano jako amuletw przeciw zym mocom, sprawcom chorb i wszelkiego rodzaju nieszcz. Owe kamienie piorunowe" doznaway w Skandynawji czci boskiej, smarowano je masem i kpano w piwie podczas wielkich godw w okresie przesilenia zimowego. I Wot|acy u l rzymuj, e piorun uderzajc w ziemi zakopaje si na 40 okci gbokoci ale po 40 dniach znw wychodzi z ziemi. Poaru powstaego z uderzenia piorunu Wotjacy gasi nie kaz wod, lecz mlekiem lub kwasem. Z drzewa.

345'
w ktre uderzy piorun, zrobiona lutnia wydaje piknie brzmjce ir>iny ( M u n l a c s . Volksglauben d^r Wotjaken. Am Urquell 1693 IV. 89). O strzakach piorunowych uywany ch przeciw chorobom, a raczej oemonom, ktre ji na czowieka nasyaj, wspominal staroytni Indosie. Plinijs znajdowa je na miejscach, w ktre piorun uderzy, poszukiwane byy przez magw w Persji, znaj go i Amerykanie po u d m o w . Gromowe strzaki spotykamy ju w klaiycznej star tytnori, gdzie podobnie jak u nas czono opady meteory ow ze zjawiskami Duirzy, utrzymujc, e to piorun w postaci kamienia s p a d y z zemi. Do kategorji strzaek gromowych zahezaj strzaki kamienne z epoki przedhistorycznej, belemnitv i inne mineray. Zawdziczaj one owe cudowne wasnoci gV>wnie dlatego e spady z nieba". Ale i kamienie zwyke zwaszcza podziurawione posiadaj mcc odwracania nieczystych si. Zwyczaj nosze.iia lub zawieszenia : ch, powszechny wrd ludw w Europie i na Wchodzie, spotykamy ju u najnizszycn ras Australji i Afryki. Wiara w cudowne wasnoci broni i narzdzi z doby kamiennej, jakoby opadych z nieba kamieni p.o runowych, rozpowszechniona jest w Chinach, Japonii, w duej czci Azii i Afryki, w ogle wrd ldw na tej i t u n t e j pukli uywa jcych narzdzi z metalu. Nawet Inijanin z preryj, ktrego ojcowie jeszcze w zesziem stuleciu posugiwali si b oni i narzdz.ami z kamienia, przypisuje strzace, ktr znalaz w ziemi, nadprzyrodzone pochodzenie" i cudowne wasnoci lecznicze (H F. Feilberg. Steingerate ais IHlmitte'.. Am. Urqaell 1895 VI. 1613) Do najbardziej na kuli ziemski j rozpowszechnionego kultu nafey c z e f oddawana meteorytom. Z powodu nadzwyczajnego blasku i huku, jaki spadek ich powoduje, doznaj one czci u plemion dzikich, stanowi cz naboestwa wyznawcw islamu, a byy ju czczone przez staroytnych Grekw i Rzymian. Takmi z nieba opadym meteo ytem jest czczony od wiekw przez Mahometan kamje Kaaby w Mckce. Przykady boskiej czci meteorytw mamy w Indji, .Lwie, Sybeiji i in. N.etylko piorun ale i towarzyszcy mu grzmot ma rne mistyczne wasnoci: grernot powstaje od jazdy Pana Boga po niebie w wielkim wozie (z Maopolski). Zabytkiem pogaskiego ob zdu, bdcego w zwizku z kultem kamieni, jest zachowany do niedawna u giali Beskidowych nastpujcy zwyczaj: Na wiosn, gdy pierwszy raz zagrzmi, uderzaj si ws yscy kanhemem go g owie, a gdy mniejszych kamieni nie ma pod rk, padaj na ziemi i tarzajc si, tuk sobie gowy o wiksze kamienie. Ma o z pobiega pr^ez cay rok holowi gowy i krzyzw podczas uwa. Zwyczaj tarza.na si po ziemi, bicia kamieniem po plecach, skoro na wiosn pieiwszy raz zagrzmi, rozpowszechniony jest na caej przestrzeni ziem Rzeczypospoi tej. zapewnia to ma na cay rok zdrowie i s.y, urodzaj na .arzyn itp. (zob. J. Cluzifiski. Woc-ame Zamocia. Arch. dom. Warszaw, 1-356. O. Kolberg. Lud 1886 XV I. 198 i T. Mleczko Pierwszy grzmot. Lud. Lww 1905 KI. 318). Gdy pierwszy gtzmoi usysz wieniacy ruscy, rzucajc kamieniem przez gow mwi: Kauii hoowa (=kamie gowa) a czyni to, dby gowa n.gdy nie Dolaa, pizewiacajj te kocioki, ze by krzye nie bolay. (E. Kol-

346'
buszewski. M.ater. z Zaborza p. rawski w Maop. wsch. Lud li?96 11. 163). Gdy pie r wszy raz na wiosn zagrzmi, parobczaki ruscy lec do rzeki umy si, poczem wywracaj kozy na ce. celem przysporzenia urodzaju- G l y pierwszy raz zagrzmi, dziewczta w Prusinie (na B aorusi) myj si w rzece, zeby mie pe bia i adn". (Lud 105 XI. 318). ecy rosyjscy po ukoczeniu niwa tarzajac si na polu, prosz cier aka, aby im zwrci siy utracone podczas cia zboa. W niektrych s ronach Czech ch opi uderzaj si kamie niem w gow, podnosz cikie kamienie, aby na rok przyszy nie podw-gnac si przy cikie] robocie, a czyni to na wiosn, gdy i grzmotem, zapadniajcym ziemi, spywa na ni urodzaj. I w Mo awii kto z ludu usyszy na wiosn pierwszy grzmot stuka kamiemem w czoo, aby go gowa nie bolaa, pdy zas zobacz pierwszy raz bociana, padaj na zr.ak na ziemi, aby ich w krzyzacn nie bolao". Kto w Niemczech (Goitschee) na odgos pierwszego grzmotu po Nowym roku rzuci si na ziemi i tacza si po mej, ten zabezpiecza ii jest przed kuciem w boku. Gdy chopcy na mudzi (p. Rosieski) po raz pierwszy na wiosn usysz piorun, przewraca : kulki (kozioki) i staw.aj arna na gowie" w te.n p r zekonaniu, e przez to nabd siy do pokonywania rozmaitych trudnoci". (M Dowojna Sylwestrowie z. Podania mujdzkie 1894 1. 366). Gdy na w. Jerzego kwietnia) grzmi, Wgier usyszawszy ten pierwszy grzmot w.osennv, kadzie s. ra ziemi, w te] myli, e nie dostanie tego roku zimnicy. Tarzanie si po trawniku na wi< sn (1 maja) zapewnia Turkom zdrowie. Panuie wrd wielu ludw europejskich zwycz?j tarzania si na polu dla przysporzenia urodzaju. W Ang!ji mamy ju w 17 w. wiadectwo, e na W.elkanoc mode pary staczay si z pagrka Greewich I Wotjacy nakazuj na odgos pierwszego na wiosn grzmotu pooy si na ziemi (B Munkaczi. Volks l^uben der Wotjakem Am L'rqueil 1 8 * iV 89) W Siwecji chop, gdy po raz pierwszy usyszy grzmot, rzuca sie na ziem woaic: B izietny si kula (toczy), aby zboe w kadej skibie zeszo. Kto tego zwyczaju przestrzega, doczeka si obfitego plonu, ktry tego uczyni zaniedba, dostanie bolu krzyw. Estoczyk usyszawszy hak grzmotu na w. Jerzego, robi trzy koz.olki na ziemi, aby go nie bolay krzye, gdy w zgitej postawie bdzie zboe. Bl plecw przypisuje lud francuski, niem-ecki i in. demonowi zboa (Roggenwclf, i a vue la chienne blanche). Uderzanie kamieniem lub tarzanie si ma boi ten jdwrci. Miejsce grzmotu zajmuje czasem kukuka, jak on zwiastujca wiosn. Na jej kukame tarza si chop francuski i niemiecki po kilkakro na ziemi, aby go p zez cay rok krzye nie bolay. A jak odlegej przeszoci siga ten przesd, dowodzi zwyczaj przestrzegajcy w staroytnej Grecji, e kto po raz pierwszy na wiosn sobaczyf ptaka u Arystofanesa iKrirog ten pada na krzy i toczy si po ziemi.

347'

Amulety.
Amulety (po acinie amuletum, z arabskiego hamalet, oznacza wisiorek), zawieszane na szyji albo nad drzwiami, miay odwrci czary i uroki rzucone przez ludzi lub ze dachy, leczy choroby, a raczej im zapobiec. Za amulet suy na p dzikim plemionom australskim kawaek nerki, chronicy od czarw, cel ten spenia prawowiernemu ydowi ustp z tory przybity do drzwi mieszkania i zabobonnemu szlachcicowi zakopane na rogach anw pocztkowe karty czterech ewangelji, a mieszczuchowi schowany w ukryciu licik z nieba spady. Wszystkie te rodzaje amuletw zajmuj na drabinie ewolucji miejsce stosunkowo wysze, wyszy bowiem z niszego jeszcze stadjum tz. fetyszyzmu Wyrazem tym pochodzenia romaskiego (po acin-e facticius, portug: feitico, franc: fetiche) oznaczamy wiar ludw pierwotnych, najbujniej rozwinit wrd murzynw w Afryce zachodniej i rodkowej tudzie u plemion Indyj zachodnich, a polegajc na wyob r aeniu, e w pewnych przedmiotach tkwi, czy maj swe siedliska, istoty duchowe, dobre lub ze, bdce sprawcami szczcia lub nieszczcia, choroby lub mierci. Przedmiotami terri mog by kawaek drzewa, kamie, pazur zwierza lub tp martwa rzecz. Nie zachoway si na ziemiach rdzennie polskich wyobraenia bstw, posgi bogw, o jakich wiadomo mamy u innych ludw, znaleziono jednak wrd wykopalisk z naszych mogi, figurki, bardzo prywitywnej roboty, z przywierconym otworem do przewlekania sznurka. Prawdopodobn e noszono je na szyji z wiar, e one zdoaj uchroni ich posiadacza od chorb i nieszczcia, od czarw czy zych duchw. W jaskiniach ku poudniu od Krakowa pooonych, spotykamy obok mnstwa wyrobw z krzemienia i koci zwykego typu, take ciekawe okazy naladujce ksztaty zwierzece i ludzkie, tz. idole amulety, prawdopodobnie zawieszane na szyj', jak wiacz starannie wydrone w nich otwory. Niewiadomo jednak, czy owe zabytk przedhistoryczne s sowiaskie, to pewna, e nale do epoki modszej, kamiennej i pniejszej bronzowej, przypominaj zby zwierzt i korzenie rolinne, jakie do dzi wieniaczki nasze zamieszaj dzieciom na szyji. Te i tym podobne przedmioty z krlestwa zwierzt, lub mineraw, s najstarsz form profilaktyki leczniczej i polegaj na prastarej wierze, e osoba, noszca taki amulet, nabiera jego wasnoci wzmacniajcych, czaruje lub odpdza ze, nieczyste siy. Zblione do fetyszw, ale nalece ju do pniejszych szczeblw rozwoju, amulety nie s j a ; fetysze przedmiotami kultu, su jednak jako rodki ochronne przed chorob, zem i nieszczciem albo wywouj jak wszelkie czary inne skutki magiczne. Do dzi, jak przed lat tysicem, kamykom, kawakom koci lub elaza przypisuje chop nasz czarodziejsk si, nosi je na szyji, pod pach, zaszywa w suknie, w tej wierze e one ochroni go przed chorobami, klsk i nieszczciem, przed wpywami czarownic, przed urokiem zych ludzi. Do tego celu su osobliwe wstki, paski albo roliny, ktremi owija si szyj, obwiesza ciao. Wizaniem tem pierwotnie rzeczywistem, pniej symbolicznem kr-

348'
powao si ze duchy i nieprzyjaci, aby nie szkodzili. Wizania owe od wiekw budziy mio, przeszkadzay czarom, leczyy choroby itpAmulety towarzysz naszemu wlociastwu od kolebki do grobu. Dla atwie szego zbkowania wieszaj u nas dzieciom na szyji zby lub koci zwierzt, korzenie rolin itp. przedmioty. Jako amuletw uywaj rnych kamieni, zwaszcza szlachetnych dla ich poysku i rzadkoci. wiecideka na gowie naszej moduchy, brzkada u pasa Krakowiaka i na uprzy koni, suce do rzdoby, byy niegdy ochron przeciw czarom i urokom. A nawet lnice brylantami kolje dam zajy miejsce amuletw. Do niedawna modne wisiorki w postaci kw zwierzcych, przypomin j podobne okazy sputykane u ludw barbarzyskich, celem ochrony przed chorob i zemi duchami. e tu wymieni dla przykadu zb niedwiedzia z Sumatry. Rakowe oczy, zaszyte w czerwonej tamie, zawieszaj na szyji dzieciom dla ulenia zbkowania albo dla ochrony ich przed urokami. Kaznodzieja polski z XV. wieku karci kobiety, e dzieciom, chorym z przelknienia, ktre miay nocn-ce i w.Nkutek tego po nocach zawodziy, zawieszano wylany ow na szyji, aby ich pacz umierzy. Jzyczkowe ziele wieszaj dzieciom na szyji, aby usun niedostatki jzyczkowe" (na zasadzie analogji). Korze f okowy (kosaciec!, zawieszony dzieciom na szyj;, uatwia zbkowanie, chroni od kaszlu i innych chorb (Marcin z Urzdowa Herbarz polski 159 ), noszony przez dorosych zabezpiecza od niemocy kurczowych (Syreskiego Zielnik 1613). Koszycko (werbena) noszone przez dzieci czynio je sposobne do nauki, wesoe i ucieszne (Sekreta biaogowskie 169S) K->rze dojakwi, zawieszony dzieciom na szyji, cnroni od ospy (Wiadomo o skutkach i mocy zb wszelkich I7i>6). Ludno puszczy Sandomierskiej posuguje si do dzi w podobnych celach amuletami. I tak np. gdy dziecko diugo nie moe spa, daj mu na szyjk spioszka" (podwjn kor na gazce wini). Aeby si dziecka pienidze w dalszem yciu trzymay, zawieszaj mu w woreczku na szyjce przez jedn noc dwa dziesitaczki srebrne zap'eniae ( Z . Wierzchowski w Zbiorze antropol XIV 191). Aby niemowlciu uly zbkowanie, wo anie na ziemiach ruskich i Niemcy na Pomorzu zawieszaj dziecku na szyji jako amulet np. pacioiki bursztynowe, korze roliny. (A. Haas Das Kind in Pomni rn Am Urqu 11 1896 VI. 203). Noworodkowi na Morawach zawieszaj na szyji raniec, aby go biaa pani nie zamienia, podsuwajc sw pokrak, Niemki zawieszaj mu te kamyczek w postaci serca, zwany Schreckstein" od tego, e chroni ma dziecko od choroby z przelknienia i od konwulsji. Jugosowiaskiemu dziecku zawieszaj amulet, aby je uchroni od paczek albo uly mu zbkowanie. Jak u nas, zawieszaj i w Macedonji nowonarodzonemu dzierku (po ochrzczeniu) rne talizmany i amulety na szyji, ktrych do grobu nie zrzuca, w tej wierze, e to uchroni ich posiad^czd przed oczaiowaniem. Staroytni Grecy i Rzymianie przeciw urokom (fascinatii) zawieszali dzieciom na szyji rne amulety (<jflfAzi/;/a=praebia>, byy to figurki fallusowe kule. walce i tym podobne figury, nanizane na nitce, ktre uwaano za

349'
nader skuteczny rodek obronny przeciw czarom i urokom. Niemowltom w staroytnej Romie zawieszano na szyji zb wi'czy w tem przekonaniu, i to uatwi im zbkowanie. D/. eciom ydowskim zawieszaj na szyji zb wilczy z monet na ktrej wyryta jest litera hebrejska, ma to cliron dziecko od choroby i zego (B. W. Segel Mat. etn. w Zbiorze antrop 1893 XVII 322,. Za amulety suyy w wiekach rednich najrnorodmejsze przedmioty u nas: Kostki zwierzce, ziarna, korzonki, licie lub kwiaty, kamyki". Skary si kaznodzieja z 15 wieku, e je wszywano w suknie lub noszono na nagiem ciele, a nie opady, poczem je nowemi zastpowano", zawieszano je te na szyji zwykle tak, e sigay doku pod piersiami". Exhortatio visitationis synodalis djecezji wocawskiej (z 14 i 15 wieku) wytykajc ludoyi zabobony pogaskie, wymienia midzy innemi nawzy, ktre dzi amuletami zowiemy. Nie zdoay ich wytpi zakazy kocielne, a w wiekach rednich roi si od nawzaczy w Polsce. W zbiorach kaza polskich z 15 wieku mamy wskazwki, e lud nasz posugiwa si innego gatunku amuletami. Nazywano je charakterami, a byy pisane i ryte, na papierze, metalu'' Przeciw bolom oczw powiada bezimienny kaznodzieja z pierwszej poowy 15 wieku wypisuj w niedziel kwadragezim sowa z ewanielji 0 uzdrowieniu lepego i nosz je przy sobie. Aby bydo przed nogcieni uchroni, pisz imi w ukasza (ktrego symbolem jest wa,) 1 kad je bydu w paszcz". Wypisywano gromi inny kaznodzieja z 15 w. pierwszy rozdzia ewangelji w. Jana lub mk w. Jerzego, wszywano to w koszul lub sukni i noszono przeciw wszelkiej przygodzie. Funkcje pogaskich" amuletw peni krce do dzi midzy ludem Listy z nieba. S one zabytkiem apokryficznych legend, w caej Europie, rozpowszechnionych p. t Epistolae manu Dei scriptae (= Listy rk Boga pisane). Najdawniejszy, znany w Polsce lekst, wcign 1521 r. do swego r^kopi^u Micha z Krlina, kleryk poznaski. List ten rk Bo, literami zotem; pisany, z nieba zes.my, wiszcy cudownie". Drukuj go dzi w rnych przerbkach p. t. List niebieski, rzymski itp. Tytu jednego z tych ulotnych drukw 16 w. opiewa: List P. Jezusa znaleziony w ziemi Brytaskiej na grze Oliwnej. >W drukach ludowych z 19 wi ku czytamy: na grze dbowej w Beytanji"). Ewangielicy 16 stulecia naigrawali si z nich a jeden napisa w latach 156070 satyr, ktrej wyjtek jest trawestj takowej Epis oy (z 1521 r) Oto wisi ona, a dny czowiek nie wie, na czem wisi, ktry za czowiek chce si jej dotkn, tedy od niego odstpi, a ktry chce j przepisa, tedy si sama przybliy". A ktry t episto ma przy sobie atbo w domu swonn, nie spotka tego adna woda ani ogie moe szkodzi". Przywiedziony ewangielik szydzc, dodaje: .Chop go mia i nie ba si o do u, gdy si w kominie zajo, pewny, e za tym indultem szkody od ognia nie wemie". ukasz Opaliski, satyryk XVII w, wspomina o zwyczaju niewiast polskich noszenia jako ozdoby agnuskow (Agnus Dei = Baranek Boy) tj. medaljonikw ze zota, i drogich kamieni Do niedawna przechowywano agniski woskowe w domach polskich, jako wito

350'
i cudown ochron przeciwko chorobom, piorunom i innym klskom przyrodzonym", oprawiano je te jak relikwie za ramki w okoleniu kwiatw i ozdb". Podobne zwyczaje panoway w caej Sowiaszczyznie. Jeden z najstarszych amuletw, zachowanych w pimienictwie czeskiem, z pierwszej poowy 14 wieku, jest pasek pergaminowy z napisem imion siedmiu chrzecjan, zamurowanych w jaskini efeskiej, doc/ono prob o uwolnienie sugi Boej Dobrosawy od piciodniowej febry. Filozof czeski Stitny z 14 w. wspomina o charakterach, zawierajcych zaegnania aloo napisy na jabku, opatku, liciu, ktre noszono na szyji albo ryto na cianie. Ludy jugosowiaskie wszystkich wyzna: katolicy, wyznawcy obrzdku wschodniego i mahometanie nosz do dzi takie zapisy" zwane hamajlije". Kobieta w odmiennym stanie obwizuje si amuletem, aby ma uszczliwi chopcem. Modzieniec nosi amulet na szyji, aby w staraniach o narzeczon mie szczcie, nawet umary dostaje do grobu amulet, aby wrd swoich dobr saw utrzyma. Amulety na kadym kroku, w kadej potrzebie chroni Sowianina od choroby i wszelkiego zego w postaci demonw, czarownic, urokw i tym podobnych wrogow czowieka. Zawieraj one stosownie do wyznania je noszcego: modlitwy, ustpy z pism w. koranu. liturgji, obrazki witych itp., ale take tajemnicze sowa i zdania bezmylne, Boniacy, Hercegowcy wierz w skuteczno takich amuletw nie znajc ich treci. Podobne amulety z formukami zapisanemi na czarodziejskich karteczkach przeciw wszystkim wrogim mocom, przeciw chorobom i powodziom", posiadaj Niemcy od rednich wie-w. Nosz je na piersiach a nawet poykaj dla tern pewniejszego skutku. Podczas wojny zonierze kupowali takie kartki tysicami w t e j wierze, e ich kule omin. I lud we Woszech posuguje si takiemi zapisami, bronicemi od cho oby i mierci. Zawieraj one niekiedy tekst z ewangielji, albo przynajmniej imiona witych, nie zmienia to jednak ich charakteru pogaskiego. Koci od najdawniejszych czasw potpia ten pogaski" zwyczaj. wiaty patrjarcha Chryzostom z Konstantynopola (+407), jeden z najznakomitszych kaznodzieji chrzecijaskich, w Homilji do ewanielji Mateusza gromic chrzecijan za pogaski zwyczaj" posugiwania si amuletami, karci wieszanie na szyi ustpw z ewanielji, gdy moc jej nie tkwi w sowach, lecz w duchu". Grekoitalski zwyczaj wieszania na szyji fiakterji jako amuletw, w celu ochrony czowieka od chorb i oczarowania, rozwiny rednie wieki do takiego stopnia, i Ojcowie kocioa i biskupi na synodach zniewoleni byli do zajcia stanowiska odpornego przeciw temu bawochwalstwu". Zakazy te (na synodach) noszenia amuletw jako pozostaoci pogaskich", pozostawa y bez skutku. Nie mona byo wytpi zakorzenionej w uczuciach i wyobraeniach ludu wiary w czarodziejsk moc amuletw przed chorobami i nieszczciem. Postanowi wic oywi martwe fetysze duchem wiary Chrystusowej, natchn je gbsz myl chrzecijastwa. Nie byo powodu usuwa n.p. korali noszonych na szyji naszych dziewczt, czerwonych tasiemek na

381'
rczce niemowlt, choby i zbkw czosnku zawieszonych r,a p.ersi naszych viocian jako obrony przed wpywami zego Bulla Sykstusa IV z 1471 r. zezwalaa pono sporzdza i wydawa Ba atiki Eofc (Agnu3 Dei\ chron.ce od grzechw i chorb. Miejsce p o g a s k i " wiszade zajy krzyyki, szkaplerze, koronki, medaliki, obrazki i reli\wie w tych i t p. dewccjalja, ktre znw wierzenia ludu, tkwice jeszcze w pogastwie, oplatay paicz nic przesdw. Do dzi uywa nasz lud jako amuletw czci zwierzt przeciw rozmaitym choroDom. Wymieniam niektre z wystawy hygienicziei w Warszawie (18% r.): Cd uroku lisi ogn przywizany do uprzy koskiej, v_o leszcze piaktykuje si po dworach, ale ju tylko ola ozdoby. Lisi jzyk do noszenia na piersi od ry, kostka z kurzego skrzyda od zego oka, sk<ra wgorza od reumatyzmu i t. p Najczesciej uchodz za amulety czci ciaa zwierzt czworononych i ptakw nocnych jak by, rogi, kopyta przebnane nade drzwiami, sowy iub jastrzbie zawieszaj na stajniach, zakopuj pod progiem. W lecznictwie ludowem (p. Augustowskiego) zalecaj owczarze takie rodki, jak rg ubra, kopyto osia, pazury niedzw.edzia. ky dzika, odgrywajce rol amuletw. W rogach i grzebieniach jako amuletach ubezpieczajcych od zego wzroku, upatrywano czci ciafa zwierzt ofiarnycn. Zodzieje w Rudawie, pod Krakowem, zawieszai na potach koskie by, DO czer poznaj gdzie s. towarzysze znajduj - by te maj si tajemnicz bronic zoiziei. W innych stronach zatykaj w kapust czaszk kcsk na erdzi by uchroni jarzyn od u r z e k u zych oczu, a czynno t wyraaj w nastpujcem za powiadaniu: li 'udzie zaciekli. By nam kapust me urzekli, Trza, bvmy j opatrzyli, Zdechego konia tu blisko wstawili. eb koski, jak w ogle czaszka i szcztki umarych, bd ludzi, (nasi owczarze radz zakopywa gow yda pod piogiem obory), bd zwierzt maj czarodziejsk si przysporzenia urodzaju, szczcia. Straszyda, zatykane w polu i ogrodzie, maj nietylko znaczenie praktyczne udstiaszania skrzydlatych szkodnikw zboza i jarzyn, suyy one zdaje si pierwotnie za upostaciowanie demonw, ktie odpdzay ze, szkodliwe wpywy, a podnosiy urodzajno. Jako przykad przytoczy mona straszydo przedstawiajce starucha, w ubraniu, z miot w rku, zatykane co roku na grzdach i polach we wsiach polskich, ruskich i niemieckich. O wiele liczniejsze s amulety z krlestwa i wiata nieorga mcznego. Oto par przykadw zaczerpnitych z Ogrodw zdrowia", Zielnikw" czyli Herbarzy polskich" ogoszonych drukiem w 16 w., ale odwierciadlajcych stan kultury redniowiecza Noszenie tak cH. amuletw na szyji, w rku, na gowie, wogle na c.ele, w ubraniu i t. p. odpdzao czary i ze duchy, uzdrawiao chorych, czyn:o mi ym, wymownym, nawet uczi lwym. Drzeniec trzymany na piers"acb sprowadza pokarm matkom, tknitych zaraz ulecza. (Szymona S/-

352'
leskiego Zielnik z 1613 r.) a korze, zawieszony na golem cifie, broni od morowego powietrza. Wspomina i J. Kochanowski o tym iodku prze.w z u razie. Korzenie marchwi przywizane na szyi wypdzaj l niej opuchlin. (Ogrd zdrowia wyd. Sp-czyskiego 154J). M koajek (eryngiam), na szyji zawieszony, bielmo na oczu spdza", niweczy czary i v zario.vskie sprawy. Kokornak, noszony na piersiach, pomaga s/alonytn (Sekreta biaogwskie 1699)- Czartowe ebro, take ysin sw Piotra zwane (Scab osa), zawieszone lepemu ko nii^wi m-dzy oczyma, wzrok mu przywaca. Szatan opowiada Syren.usz 1513 zazdroszczc 'u ziom tak puytecznego leku, ugryz mu koi ze, co zna na zielu. Korze lizu, p r z y w i a n y na karku lub plecach, wzrok saby posila (Ks. Kluk o rol nach 179?). Jaskcze ziele (celidonia), pod bolesnemi nogami w obuwiu noszone, t niemoc opdz. (Marcin z Uizdowa Herbarz l"95) Za amulety, od dawna chronice ludzi i bydo od urokw, uwaa lud nasz, jak inne w Europie, rne przedmioty uytku gospodarskiego, zwaszcza z elaza np. igy, dzwonki, podkow. Umieszcza si ie w mie jscu widocznem, aby uroczne oko spojrzao naprzd na nie, a nie na przedmiot och ani ny". Moc odwracania czarw maj dzwonki zaWies/ane ra sziji byda, koni itp. niezwyky dwik i wrzawa ich odstrasza ze duchy. Na.vet takiemi przedmiotami, jak sznury, powrosa itp. majcemi dusz" lub si ywotn", posuguje si lud z rnych okolicznociach ycia. Powrozem, przez ktry przesza salamandra, wi dziana pora pierwszy i a wio n opasuj s i j w Jurdanowie, aby ich n e bolay krzye przy kopaniu lub ciu zboa. Do powszectu. e uywanych amuletw naley noszenie na szyji tasiemki czerwonej, co chroni ma od urokw i oczarowania (powiat Rypiski . I bl gardia lecz przywizaniem garda czerwon tasiemk (ziemia Doi/rzyska). Amuiety, majce zapobiega choiobom, czarom, urokom i wszelkim nie z< zciom w ksztacie koci, kamieni, kw i pazurw zwierzcych itp . przeinaczone do noszena na sobie, znane s na ziemiach rusk icn, na Ukrainie, w gbi Rosji, wy r abiaj je nawet fabrycznie w Czechach i in. a rozchodz si po wszystkich czciach wiata". Husii i Rosjanie, Serbowie i Bugarowie, jak inne ludy sowiaskie, posuguj si amuletami jako srodluem ochronnym i leczniczym pueciw demonom chorobotwrczym. S to sploty sierci rnych zwierzt, pewne zioa, ozdoby metalowe, przedziurawione kamyki, wzek* tp Jedna osoba m ewa kilka lub kilkanacie tak eh amule w i talizmanw: przeciw urokum, wcieklinie, nieszczciu" itp. Przedmio f y te daie si do rk choremu, albo zblia si ku niemu, zadaje w p'ynie lub p.os'.ku itp. 1 Serbowie (w Bini i Hercegowinie) posuguj si w lecznictwie amulcami ze znanemi na zachodzie napisami, jak szator arepo tenet opera, rotd.z (szator zawiast sator, rotasz czytany wstecz wyiaz: szator). Su one ku uagod/eniu wlywu zych duchw lub kary gniewnych bstw". W celu uchronienia si od choroL i d leghwosci Cho waci ( w Dalmacji) nosz na p^rsiach amulet zwany Bozakiem. w chorym zaszyty iest zazwyczaj akis zapis", wyjtek z pi.sma vV., relikwja itp Nie mona tego otwiera, ani bada, bo nabawiby choroby tego, ktry to ncsi.

Nos siodekowaty na tle syfilisu dziedzicznego.

Tuszcza^ ramienia.

Misak piersi <sarcoma), nowotwr zoliwy.

Uoytek nosa po wilku (lupus).

Ze rbiun w Dr T. Hilatowicza, docenta uniur. lvrov Zdicia fotograficzne kliniki chirrg,

353'
Wrowie litewscy, z gorzenia i dymu wiec przepowiadajcy przyszo czowieka, umieli leczy wszelkie niemoce przez zawieszenie na szyji chorej osoby pewnych amuletw". W wojnie pruskoaustrjackiej z 1866 nosili onierze t. z. Kugelsegen, jako ubezpieczenie przed kulami, zawieray one napisy tej treci: Jak Chrystus sta cicho na grze Oliwnej, tak niech wszystkie pociski stan cicho. Kto to przy sobie nosi, temu nic nie zaszkodzi, nie trafi go kula itp." Zdaniem ludu. niemieckiego mona zaegna chorob przez amulety, ktre si nosi na piersi, gwnie przez kostk z formuk czarodziejsk np. abrakadabra. Staroytni Germanowie zawieszali sobie jako amulety zby (ky) dzika, wilka, pazury i koci zwierzt, kobiety nosiy na szyji i nogach amulety rolinne. Za amulety uchodz we Francji, Anglji i u innych ludw europejskich wyobraenia zwierzt czworononych, ptakw itp. czci ich ciaa, jak rogi, kopyta itp. zapobiegaj one chorobom i czarom, a nosz je na sobie albo bywaj przybijane nad drzwiami, jak u nas sowy lub jastrzbie na stajniach, albo zakopywane pod progiem, jak to czyni nasi owczarze. Lud angielski przywizuje do dzi wielk wag do podkowy, a onierze angielscy posuguj si apkami krlikw, jako amuletem. Wocha chroni od urokw i innych chorb Mano in fica", nasza figa, klor wystawiaj przechodniom ulicznicy, znana ju w staroytnoci klasycznej jako rodek profilaktyczny. Do najczstszych napisw redniowiecznych na amuletach nale: formua satorowa, (Sator arepo tenet opera rotas) i abracadabra, (okoo 200 po Chr.). Dla uchronienia od ospy (naturalnej) uwizuj na szyji czerwon tasiemk racz oczy w czerwonym woreczku. Uzdrawiajcy ten rodek ochronny znany ju Indoeuropejczykom. I ydzi uywaj amuletw pod nazw kaneot (od cammea) zawieszajc je na szyji (na wsteczce) przeciw zarazie i innym chorobom (B. W. Schiffer Alltagglauben. Uruell 1893 IV 272). W rednich wiekach i pniej a do 17 w. uywano pergaminw ze znakami lub pisanych na papierze sw i tym podobnych amuletw przeciw zym duchom i czarom, przeciw utoniciu i spaleniu, od chorb i strzaw, od much i komarw. Amuletami i talizmanami, chronicemi ich posiadaczy od choroby, mierci (strzaw i pociskw) i niebezpieczestw, posuguj si chrzecijanie, wyznawcy Mahometa i ydzi, Beduini, Turcy, lud w Egipcie i Tunisie, na Wschodzie, a nawet nisze warstwy inteligencji na Zachodzie. (H. B. Schindler. Der Aberglaube des Mittelalters Breslau 1858 str. 131). Wiara, i sia duchowa przywizana do inaterji temu, ktry j przy sobie nosi, udziela nadzmysowych mocy, siga zamierzchej przeszoci. Zarwno staroytni mieszkacy Egiptu i Hebrejczycy, jak Grecy i Rzymianie, oraz wyznawcy nauki Chrystusa z pierwszych stuleci, uywali do leczenia i czarowania amuletw, ktre chroniy lub zapobiegay chorobom i wszelkiemu zu. Na kilka tysicy lat przed nasz rachub czasu posugiwali si Egipcjanie amuletem w postaci chrzszcza, zwanego skarabeuszem. Rzebionego w kamieniu lub porcelanie nosili na szyji, dawali go
Uzdrowienie ludu" 2i

354'
umaremu do grobu. Starohebrejskie amulety, noszone na ciele dl& ozdoby, chroniy rwnie przed czarami i chorob. Grecy nosili je od dziecistwa na piersi, Rzymianie i Etruskowie w bullach. rodkiem, zapobiegajcym przeciw rnym chorobom, s amulety ludw azjatyckich, e tu wymieni tylko mieszkacw Palestyny, Syrji, Parsw. Sporzdzeniem amuletw trudni si zawodowo plemiecy w Azji i Afryce. Papuowie na Nowej Gwinei po zagrzebaniu ciaa najbliszego krewnego odkopan szczk nosz na rce jako amulet (J. Radliski. Ludy w rozmaitych stopniach kultury pierwotnej. Wdrowiec. Warszawa 1886 II 422). Te i tym podobne przedmioty, uywane do czarw i lekw, sigaj gbokiej staroytnoci, niektre z nich uwaa mcna za szcztki fetyszyzmu, wiary rozkrzewionej na obu pkulach. Wszystkie niemal ludy uywaj lub uyway amuletw od plemion dzikich, dla ktrych amulet jest jedyn ozdob lub przedmiotem ubrania, a do najowiceszych narodw Zachodu. Amulety podzieli mona na pewne grupy,, bdce zarazem stopniami rozwoju wyobrae o czarach. Najstarsza klasa obejmuje amulety z czci ciaa ludzkiego, ktre uwaano za siedlisko duszy jak np. nerka, wtroba, koci, palce, wosy, zby, krew, lina i wydzieliny. Najduej przetrway wosy jako przedmiot czarw. (Nawet modzieniec z inteligencji ucina pk wosw zmarej lub oddalonej kochance. Na p dziki plemieniec obcina swemu zmaremu towarzyszowi pukel wosw i nosi go jako amulet, majcy go chroni przed mar towarzysza). W dalszym rozwoju staje si kady rodek magiczny amuletem. Medycyna czasw rzymsko-heleskich i rednich wiekw rozporzdzaa nadzwyczajn mnogoci amuletw, branych z przyrody,a zwaszcza ze wiata rolinnego. Jak wwczas, tak i dzi lud uywa jako amuletw zi dawanych do uytku wewntrznego, albo na drodze zewntrznej, by zapobiec lub usun chorob. A wiar w ich skuteczno budzi i umacnia sama nazwa, ksztat zewntrzny korzenia, lici, owocu. Do porwna niektre z cudownych zi np. aphrodisiaca przywiedzione w naszych Ogrodach zdrowia z zioami o podobnym skutku w Historji naturalnej Pliniusa, a zarazem z zioami uywanemi do dzi przez lud wiejski ciemniejszych, zaktkw naszej ziemi, aby si przekona o wytrzymaoci tej kategorji wierze w czary i o drogach, jakiemi one kroczyy. Jako ostatni, bo u wrt cywilizacji stojc grup amuletw, stanowi pisane lub drukowane formuy czarodziejskie. Wiara w magiczn si sowa utrwalonego zapomoc pisma jest waciwa wszystkim ludom, ktre je z ogldu znaj, a wanie brak znajomoci sztuki czytania i pisania i zagadkowo rzeczy nieznanych podnosz magiczny skutek tego prawdziwie cudownego amuletu. Pokrewnym amuletowi rodkiem czarodziejskim jest talizman, przynoszcy posiadaczowi cudown moc zdobycia szczcia, bogactwa. Niektrzy etnologowie odrniaj amulet majcy moc magiczn ale biern przeciw czarom, urokomz i chorobom od talizmanu (arab. tilsam, bizant. telesma = obra czarodziejski), ktry bdc rodkiem czynnym w czarodziejski sposb dziaa na otoczenie. Wstka: lub szrurek noszony na szyji, chronicy waciciela od chorb i ocza-

355'
rowania, jest amuletem piercie za przynoszcy posiadaczowi swemu bogactwa, szczcie, to talizman. O amuletach u Indoeuropejczykw dokadniej O. Schrader Reallexieon der Indogermanen wyd. A. Nehring Berlin 1 9 1 7 - 2 3 str. 47 i nast.

Gular e i czarownice w lecznictwie.

Gboko od wiekw zakorzeniona jest niewiara ludu naszego do lekarzy. Przeytkiem wiary w przeznaczenie (fatalizm) to, panujce wrd Indu przekonanie, e lekarz nie pomoe", tak bowiem rozumuj: jeeli choremu przeznaczono y, to bez lekarza y bdzie, a jeeli ma umrze, to mu ju lekarz nie pomoe". Dowodw takiego wyobraenia o lekarzach dostarczaj nastpujce przysowia ludowe: Nim doktr jednego uleczy, dziesici ich umrze. Ten najlepszy doktr, kto si sam uleczy. (S. Rysiski Proverbia Lubeka 1618). Kto jedzi na leki, Ten przepadnie na wieki. Zachowaj mnie Panie od aski lekarzy,

rachunkw aptekarzy itd

Kogo lekarz wyleczy, Tego djabe oddziedziczy. Lekarzw wiele, Umorz chorego miele (Knapski 1632) Nowy lekarz, Nowy cmentarz. Lepiej posa po rzenika, ni po doktora. Chcesz nie by chora, Strze si doktora. Doktorze sam si wylecz (pierw)! Z aciskiego medice cura te ipsum u . Doktor leczy, a Pan Bg zdrowie daje. Gdzie wielu doktorw, maa nadzieja zdrowia (J. Zawadzki Gemmae Warszawa 1688) Kto uywa doktory, Ten zawsze chory. Doktora o zabj nie pozywaj. (Ernesti 1689). Przysowia te i wiersze o doktorze i lekarstwach wiadcz o gboko zakorzenionej niechci do nich ludu naszego, ktry przywouje lekarza dopiero w ostatniem stadjum choroby. Szuka za porady u wrw, zamawiaczy, gularzy, zamawiaczek. Chop ma do nich wiksze zaufanie ni do lekarzy, ktrzy nic nie pomagaj, skoro znajcy nie pomg". Przypisane lekarstwa zaywa niechtnie, lecz najwstrtniejsze mieszaniny, ajna, yka bez skrzywienia. Nie pomagaj perswazje duchowiestwa, ani wpyw inteligencji, lud ma gularzy i wrki za osoby od Boga obdarzone wyszemi przymiotami duszy i moc dokonywania cudw". Przekonania ludu podzielay niegdy warstwy owiecone, e tu przy-

356'
tocz zdanie wydawcy dziea H Spiczyskiego: O zioach tutecznych i zamorskich (Krakw 1556), ktry powiada gdy ju w nauce swej rozpaczaj doktorowie, uboga babka prostemi zioy choremu pomoe rychlej ni najlepszy doktr'. Jeszcze nawet O. Skarga w ywotach witych (wyd. wied. 1842 II 244) powiada, e w lekarzach ufanie mie, jest grzech" i chorym daje nauk aby pierwej Boga za lekarza szukali", albowiem Pan Bg choroby za grzecny dopuszcza i radzi dopiero potem do lekarstw si nie ufajc im tylko jako rodkom, od Boga danym, udawa". Nieufno posplstwa do lekarzy i akuszerek ma rdo swe w tradycji prastarego zwyczaju, wedle ktrego leczenie zaliczao si do religji i miao charakter obrzdowy, a byo przywilejem lekarza kapana, jak posugi przy porodzie, speniane dzi przez akuszerki naleay do powinnoci babicych, starszych kobiet, co si uO dzi midzy ludem zachowao. Leczenie przez zamawianie, odczynianie i tym podobne rodki mistyczne, ktremi si dzi znachorzy i znachorki posuguj, s przeytkami dawnej kultury plemiennej Spadkobiercami kapanw pogaskich, bdcych zarazem lekarzami, jak to do dzi jeszcze ma miejsce wrd ludw pierwotnych, s czarodzieje i czarownice, ktrzy zapomoc guse, czarw, i zamawia lecz choroby lub wskazuj czego si wystrzega, co i kiedy robi (sia, ora itp.) Nazwa lekarza jest pniejsza, bo lekarz, leczy to poyczka z jzyka gockiego (lekeis=lekarz), pierwotnie u prasowian nazywa si babi od bajania, naszeptywania, zamawiania, co do dzi stanowi istotn cz ludowego leczenia. (A. Bruckner Wierzenia religijne w Pocztkach kultury sowiaskiej Krakw 1912 IV cz. II str. 202). Wiara w czary i gusa, waciwa ludom tej i tamtej pkuli, gboko jest zakorzeniona w sercach ludu polskiego. Widzi on w tej lub owej chorobie skutki czarw a jako niezawodny przeciw nim rodek uwaa zamawianie lub odczynianie. Ukrywane przed okiem surdutowcw, w najciemniejszych zaktkach kraju ostan si one jeszcze na dugo, wbrew postpowi nauki i sztuki lekarskiej. Czarownicy i wre, zarwno jak mdre i wiedmy, zajmujce si leczeniem, umiej chorob, czary, wogole ze zada albo uczyni np. napdzi komu chorob, ale te odczyni ze tj. odczarowa, wyleczy ze saboci. (O. Kolberga Lud Krakowski Warszawa 1874 VII 81). Czarownicy z nad Wisoka s to lekarze, ktrzy lecz choroby nawet nieuleczalne, tak fizyczne jak umysowe, ale te z zemsty, lub dla pewnej korzyci nasyaj na ludzi i bydo rne choroby, przyprawiaj o rne nieuleczalne kalectwa. (J. Switek ze wsi Biaobrzegi p. acucki Lud 1902 VIII 356). Dziaanie ich byo pierwotnie dobroczynne (nieli chorym ulg w cierpieniu), pniej dopiero szkodliwe (zadawali przeciwnikowi cnorob). Obecnie posuguj si oboma rodzajami czynnoci. Tradycja ludu rozrnia tylko do pewnego stopnia czarownikw (czarownice), oddanych djabu i dziaajcych szkodliwie zadawanemi czarami, od zaegnywaczy (ek) odczyniajcych ze lub choroby, a zatem dziaajcych dobroczynnie. Poniewa w rnych okolicznociach ycia su ludowi rad i pomoc,

35-7 oddalaj choroby i nieszczcia, przeto uwaani s za dobroczycw, a ze wzgldu na ich obcowanie z djabann, zym 4 duchem, lud wystrzega si i lka jako pomocnikw nieczystej siy. Jako niesamowici" lekarze i szkodnicy w jednej osobie wzbudzajc u ludzi szacunek i boja zarazem, zaywaj oni wielkiej u ludu naszego czci i poszanowania a nawet ciesz si opini ludzi pobonych, jako przestrzegajcy praktyk religijnych, nierozerwalnie splecionych z pogaskiemi. Lud wierzy w ich leki i zamawiania, stosuje je skrupulatnie, ale uwaa ich za splnikw lub wykonawcw zej mocy. W kadej wsi, a przynajmniej w kadej okolicy znajduj si samorodni lekarze lub lekarki wiejskie, prcz gospodarzy i kobiet, umiejcych zamawia, zaagnywa lub odczynia uroki. Kady czowiek, zy i poczciwy, wiadomie i bezredmo moe drugiego oczarowa, ale szczeglnie zdolni do tego s czarownicy, wrbiarze, mczyni, a bardziej jeszcze kobiety, ktrych zadaniem jest choroby leczy, lub cierpicych chroni przed grocein niebezpieczestwem. Do pierwszej wierci XIX. w. trudnili si leczeniem na wsi olejkarze, zazwyczaj Sowacy wgierscy, ktrzy w skrzynkach przez rann zawieszonych roznosili po Polsce olejki, kadzida, zioa, maci, lubczyki", w ogle , ; lekarstwa na ukszenie miji, na niepodno, na spdzenie podu, pidkie wyjcie zam" itp. Na olejkarzy z Wgier i Sowaczyzny, rozchodzcych si po wsiach i miasteczkach w Polsce, oskara si nadworny Augusta III. lekarz Mitzler ot Kolof Przysposobi li oni na wszelkie choroby rozmaite maci i olejki, mieszajc do nich tuczone kamienie, mleko z jaski, szpik bydlcy, niedwiedzie sado, tuk borsuczy itp. (St. Eljasz Radzikowski Z folklorystyki sowackiej Lud 18992). Przedstawicielami sztuki lecznictwa z mczyzn bywaj dziady, ciele, mynarze, myliwi, grajki lub pszczelarze. Do lekarzy wiejskich zaliczaj si u nas baby i mdre, leczce przewanie choroby kobiece i dziecce. Obok lekarzy (rek) zajmujcych si leczeniem wszystkich chorb, mamy specjalistw (ki) od tych lub owych saboci. I tak np. baba w Kaju, naprawia i skada nawieruszone albo zamane nogi i rce, babi w Pierzchowie, znana pod przydomkiem krwiarz, zajmuje si puszczaniem krwi". Pobieraj one za udzielanie rady i pomocy wynagrodzenie najczciej w postaci poczsnej i darw w naturze. Prcz tych samozwaczych lekarzy dokonywaj leczenia zaegnywacze, specjalici np. od wcieklizny, ab itp. Wedle wierzenia Nadrabian zaegnywacz aby nie moe zaegnywa wcieklizny rwnoczenie, bo straciby sw moc na ab i moc na wcieklizny". Wszyscy ci samorodni lekarze i lekarki wykonywaj sw nieuprawnion praktyk w dobiej wierze, bez oszukastwa (J. witek Zwyczaje i pojcia prawne Irdu nadrabskiego Materjay antupolog. 1897 . 321). W Studzianl ..oh pod Kronikiem podobnie jak w innych wsiach polskich gunikami (gularzami), najczciej s owczarze, furmani, strzelcy, czasem jaki czowiek wdrowny a bywaj i zodzieje"; mamy czarownikw od wszystkiego", s inni od poszczeglnych przypadkw:"od byda, od koni, od mleka, od szczurw, itp. Mamy zaegnywaczy (ki) od wcieklizny, od ukszenia gadu, od kotunw, od wiatru, ry", wi" (guzw), byda, od gradu, piorunw.

358'
i innych klsk ywioowych. Lud z Krakowskiego rozrnia bab lub mdr, specjalistk chorb kobiecych i dziecicych, znachora=specjalist chorb wewntrznych, owczarza i bab chirurgw, kowala jako dentyst wiejskiego, zaegnywacza od wszystkich chorb" itp. Niektrzy z nich zaywaj na ca okolic sawy cudotwrcw, posiadajcych moc zabezpieczenia od wszelkich nieszcz". Szeroko w okolicy Tatr synie sawa lekarzy czarownikw i ciga ludzi ze wszystkich stron, nawet z odlegych miejscowoci. Nie objaniony jeszcze o chorobie powie czarownik o stanie i przebiegu choroby, co j spowodowao i czy wyzdrowieje lub nie. Gularze (rki), zwani w Maopolsce zachodniej guciarzami (rkatni) lecz nie widzc chorego, odmawiajc modlitwy, szepczc zaklcia nad przenoszon koszul chorego, ktr mu do domu przynosz. Niektrzy guiarze i koszuli nie potrzebuj, do im imi lub nazwisko chorego usysze dla uzdrowienia go lub przewidzenia mierci". Nie w kadym te czasie lecz gociarze, boby nieraz nieskutecznemi byy ich leki, a moe i szkodliwemi. I tak np adnej prawie choroby nie lecz na wietku (w ostatnich trzech dniach kadego miesica). Nw, pierwsza kwadra: to najstosowniejsza do leczenia pora. Podczas tygodnia nie lecz w pitek, bo to dzie mki Zbawiciela, w ktrym dniu nic si nie darzy, lecz zwykle w sobot jako w dzie Matki Boskiej". (S. Udziela - Kolberg w Mater. antrop. 1910 XI. 294). Czarownicy, zazwyczaj owczarze z okolicy Krakowa, z moczu ludzkiego choroby dochodz i po nim sd wydaj, z jakiego rodzaju czaru choroba powstaa". Ciesz si oni tak wzitoci e chorzy i oczarowani o kilka mil do nich si schodz, by po moczu dowiedzie si, gdzie tkwi ze, skd ono pochodzi i jak je odczyni naley". Ale kto zna rodki przeciw chorobom i wiadom jest czarw, moe ich tez uywa na szkod bliniego. Czarownicy (e) umiej: uczyni tj. sprowadzi chorob, niemoc lub kalectwo na czowieka, wyrzdzi mu szkod lub odj zdolno do czego. Ku uczynieniu rozmaite maj sposoby, ktre jednak w gbokiej przechowuj tajemnicy. I tak np. aby zrobi kogo pijakiem, wycigaj z gardzieli chrzstk, pijakiem zwan, pal j, tr i daj ofierze swej wypi. Obsypi wrzody i gni bdzie ciao tego, ktrego poczstuj prochem z ropuchy ususzonej i rozpuszczonym w napoju. Do uczynienia komu rany ciekcej w stopie, uywaj widerka w lew stron krconego. widerek taki robi sobie w kuni czarownik sam, w Wielki pitek, przed wschodem soca, cay nagi, wyrzekajc si P. Boga i wszystkich witych. Komu chce uczyni, na tego stopie, wycinitej w ziemi, widerek ten wwierci". (S. Udziela Kolberg Tarnw Rzeszw Mat. antr. 1910 XI. 277.) Czarownik lub czarownica zdoa nie tylko zada albo uczyni chorob, ale take zadan zniszczy czyli odczyni. Aby si dowiedzie przez kogo, kiedy, jak i czem by czar zadany" wrzuca czarownik (ca) do wody -- zapalajc przy niej wiec - tajemnicze ziarnko, ktre rozpuszcza si i z tworzcych si w ten sposb ksztatw owego ziarna wnosi: kto dan osob oczarowa. Niektrzy odczyniacze z wosw chorego dochodz, z jakiego rodzaju czaru powstaa

359'

Czarownik, zwaszcza potniejszy, moe zadane przez pierwszego czarownika zo uczyni nieszkodliwem. Wwczas jednak zrzec si trzeba, aby pierwszy widzc robot sw zniszczon, nie zechcia powrci i uczynku (czaru) swego powtrzy. Staraniem jego bdzie na odchodnem zabra jakkolwiek rzecz nalec do osoby przeze oczarowanej. A po zabraniu jej moc pierwszego uczynku przywraca si w zupenoci". Dlatego nie dopuszczaj, aby czarownik lub czarownica wziy lub poyczyy najdrobniejsz rzecz z domu. Jednym z najszkodliwszych sposobw czarowania jest podrzucanie uwzitkw. Z zazdroci lub w chci zemsty podkada chop lub baba, wiadomi praktyk czarodziejskich, nienawistnemu ssiadowi pod prg lub naronik chaty koci z cmentarza, paznokcie wzite z umarego, palce z wisielca albo zwite wosy z kotuna. Uwzitki te sprowadzaj w chacie choroby, rzucone na ciek powoduj u przechodnia, dotykajcego si ich stop, rne choroby. Na widok dorodnego byda ssiada, chop, ktremu zaraza wybia cay statek, podrzuca szczliwemu ssiadowi by, nogi, racice ze zdechych krw, aby i na jego bydo sprowadzi zaraz. Do pooy na organach wstk lub inn cz ubioru znienawidzonej osoby, aby za kadem zagraniem w kociele wacicielka tej rzeczy uczua darcie czy amanie w czonkach, co powtarza si bdzie, dopki owego przedmiotu z organw nie zabior. Jeeli kto chce drugiego olepi, niech wemie jego wos i przecignie przez oko abie. (W oku abiem siedzi nieczysta sia). Jeeli chce, eby lepota bya wieczna, to niech ab z tym wosem puci na wolno, jeeli za ma by tylko przejciowa, musi ab uwiza, by mc nastpnie przez wycignicie wosa przywrci choremu wzrok (Piotrowice w Radomskiem). Choroba w pojciu Sieradzan zdarza si tylko za spraw zego. Wrbita (tka) czy znachor (rka) wystpuj jako przedstawiciele zego. W tym charakterze wyjmuje ksig kocieln albo kart z niej, uderza w ni trzykrotnie palcem i nibyto z niej czyta monotonnym gosem", poczem wydaje pare, e chorego wiatr podwia* albo e ze si na niego gniewa", kae pokropi go wod wicon, a chory we trzy dni albo ozdrowieje albo umrze". Znachor czy znachorka zachowuje si jak lekarz, kapan i prorok w jednej osobie. Podczas wykonania sztuki czarodziejskiej przybieraj si przybyli nad Rab wdrowni czarownicy w osobliwy strj, przepasujc si sznurkiem jak mnisi. Boj ich si wieniacy, zeby im samym nie uczynili lub byda im nie urzekli. Czarownicy maj szeroki zakres wadzy i wiedzy tajemniczej, a wyrnia ich od czarownic to, e posuguj si czarn ksig, od ktrej otrzymali sw nazw ..ksinikw". Pewne sowa, zaklcia, wypowiedziane w odpowiedni por, w pewnych warunkach, sprawiaj cudowny skutek, ksika, zawierajca zbir takowych zakl i zamwie, wywiera moc czarodziejsk, magiczn. Przy pomocy takich ksiek owczarze wchodzili w kontakt z duchami. W okolicy Zebrzydowic na lsku mia y taki pastuch owiec czarodziej, gdy przyszo ogromne soce, tak e nie mona byo nigdzie cienia znale, on wyszed ze swoj czarn ksig na pole i z jej pomoc ar soneczny zmniejszy. Potem jednak cier
Jioroba.

360'
*

pia on tak wielkie mki, e musia spali swoj tajemn ksig i wyrzec si wszelkich sztuk czarodziejskich". Obok takich zawodowych czarownikw, zajmuj si zaklinaniem i wywoywaniem zych duchw ludzie prywatni. W Piotrowicach umia jeden gazda zniewala duchy do posuszestwa sobie" a czyni to w celu wykrycia zodzieji. Obchodzi on wtedy z czarn ksik w rku cae swoje pole przed wschodem soca, a stanwszy w kole, zakrelonem kred wicon, odczytywa odpowiednie miejsca. Ksiki te czarnoksiskie maj tylko wtedy moc, gdy si na me przysignie, tj. odda sw dusz djabu. Pouczaj one wtajemniczonego o wszystkiem,a kto na nie przysignie, to choby litery nie zna, wyczyta z nich wszystko. Wyczytuje z nich czarownik lekarstwa na choroby, rady na nieszczcia, dowiaduje si o najtajniejszych sprawach przybyego o porad, ktry przed czarownikiem niczego nie moe ukry. Czarownicy umiej te sprowadzi na ludzi i zwierzta choroby, umiej uywa czarw przeciw czarom". Czarnoksinicy, to jaki wyszy stopie w hierarchji czarownikw. Potrafi oni przemienia siebie i ludzi w rne wierzta, potrafi ludzi i zwierzta obraca w kamienie i zaczarowa. Wiedz wszystko, co chc wiedzie, przenosz si powietrzem z miejsca na miejsce. Porywaj krlewny na ony i wi je w zaczarowanych zamkach. Widoczny w tych wierzeniach wpyw obcych bani, z ktrych pochodz. Wrd ludu krakowskiego jest mniemanie, e strzygo w sidmym roku staje si czarnoksinikiem. Leczeniem zajmowali si od wiekw na obu pkulach ludzie posiadajcy znajomo sposobw czarowania, tradycyjnie przekazywan z pokolenia na pokolenie. Sztuka leczenia jako czarowania przechodzi dziedzicznie z ojca na syna, zwykle pierwotnego jak za czasw patrjarchalnych. Matka wtajemnicza w swe sztuki jedn z crek. Czarownictwo wraz z lecznictwem, osonite jest gbok tajemnic, bo opiera si na wierze, e moc czarodziejska trzyma si osoby, dopki ona praktyki czarodziejskie trzyma w tajemnicy", z chwil zdradzenia jej przed drug osob traci ona sw moc, ktra na ow osob przechodzi. Dlatego nasi lekarze czarownicy z koniecznoci zazdronie strzegcy sztuki zadawania i odczyniania czarw z obawy konkurencji przekazuj t sztuk nastpcy, tylko przed mierci albo dopiero wtedy, gdy praktyki swej zaprzesta musz. I kobiety wiejskie (w Radomskiem), zwane lekarkami", trzymaj sposoby leczenia w gbokiej tajemncy i nie zdradzaj ich nawet najbliszym". Dopiero w podeszym wieku, kiedy lekarka rna poegna ten wiat, wtajemnicza dziewczyn co nie stana na krawdzi przejciowych chorb wieku swego" a ta dochowuje sekretu w podobnych pierwszej warunkach. Wr(ka) ma nietylko prawo ale i obowizek sposoby zamawiania zostawi po sobie" swemu nastpcy. Ma jednak przestrzega pewnych przepisw". Oto powinien boskie te sowa powierzy dziecku swemu w tych latach, kiedy ono jest jeszcze poczciwe" (niewinne) i wdra je w pami codziennie o soca zachodzie". Jeeli za przyszy piastun tej godnoci jest ju skaony w uczynkach, to sowa skutku tego odnosi ju nie maj". (Z okolicy arek. Czarownice maj rne rodki cudowne na fizyczne

361'
i moralne dolegliwoci ludzkie. Przewana cz sposobw i rodkw leczniczych, jakiemi si posuguj, jest natury mistyczej, czarodziejskiej; modlitwy do Trjcy w. i wszystkich witych s pniejszem i dodatkami. Zamawiacze (ki) posiadaj znajomo pewnych formu wierszowanych (zamawia i zaegnywa), ktre w pojciu ludu posiadaj moc lecznicz, to jest wymienione nad zoonym chorob czowiekiem lub zwierzciem, choremu przywracaj zdrowie. Niektre z tych formu, aby mogy skutkowa, winny by przez zaegnywacza omwione nad chorym w pewnych porach dnia, przed wschodem lub po zachodzie soca, inne musz by mwione tylko przez osoby piastujce godno lekarsko-gularsk, gdy w przeciwnym razie adenby nie nastpi skutek, inne znw wymagaj uycia pewnych przyborw: wideek nietoperza, kawakw odziey z wisielaka, mchu z krzya stojcego na rozstajnej drodze, wody wrzcej, wgli, chleba itp. Aby zamawianie byo skuteczne powinien go si nauczy najstarszy lub najmodszy (nigdy redni) w rodzestwie, a stosowa go moe dopiero po mierci tego, od kogo si nauczy". Zamawiacz ma naby tej sztuki leczniczej od osoby innej pci, to jest mczyzna od kobiety kobieta od mczyzny". Kto tych warunkw me dopeni, tego zamawianie traci sw moc (z powiatu Koneckiego). Wedle mniemania ludu okolic Siewierza potga sw jest tak wielka, e moe najcisz chorob uleczy" lub przeciwnie mier zada"; Sowo zaklcia obraca czowieka w kamie lub przemienia w ptaka", ono rzuca uroki i odpdza ze duchy", w ogle: jeeli czowiek wie tylko jak i w jak por sowa zay, wszystko jest w stanie zrobi" (M. Federowski Lud okolic arek, Siewierza i Pilicy Warszawa 1889 II. 2458). Czarownik i nawiedzona to istoty chore a objawy ich czynnoci s patologicznej natury, ale i w tem przypominaj wieszczki i wieszczbiarzy z klasycznej staroytnoci albo czarodziejw i czarodziejki u ludw pierwotnych. Oto jak np. spenia sw funkcj lekarsk chop Cymbaek, zwany Mdrym, okoo 1860 r. w Wydzierzewicach (pod Kostrzynem): Wezwany do starca cierpicego reumatyzm stan przed nim i wpatrujc si w chorego, wymawia drcym gosem tajemnicze zaklcia, trzymajc w lewej rce sierp pioziomo, a praw wodzc po jego ostrzu (sierpem zynaj na Kujawach jczmie na oku, itp.), rzek: Uciekajcie Wiatry, Powisty. Cugi! (przeigi) przez moc Bosk i dopotnoc wszystkich witych. Nastpnie rce dre mu poczy i sam si zacz chwia na nogach, odrzuci sierp, dosta jakoby przeraajcej czkawki, wreszcie si pochyliwszy, upad w znak na ziemi, uderzy gow o podog i piana z ust mu si toczya, a oczy stany koem. Kiedy go ten paroksyzm omin powtrzy spokojniej ju, aby chory wystrzega si wszystkich wiatrw, powistw i cugw, ktre si tu koo domu uwijaj. (Przypisuj im od wiekw ludy przyczyn rnych chorb) Wyrzekszy te sowa, zakrzykn nagle: Oh! oh! schwyci si lew rk za prawe rami i z twarz przez bole skurczon zwrci si ku choremu owiadczajc, e wicej powiedzie mu nie wolno, bo wanie dosta ostrzeenie". (O. Kolberg Lud 1882 XV 146). Oto inny przykad chorobowego stanu Nawiedzonej, a wic osoby pci

362'
eskiej w tej korporacji lekarskiej", rozkrzewionej na obu pkulach: Choroba ta w dziwnych przedstawia si symptomatach. Baba nie chora obonie, ale przygadujc i ac, huka i mruczy, piszczy i miauczy i c u d a c i n e gada rzeczy. Naraz przebk/wa, e j co nawiedzio, czego zreszt gosi nie potrzebuje, bo lud syszc j e j hukanie i wycie dawno ju roznis midzy sob. e ta a *a jest optan przez jednego lub kilka djabw Zdarza si. ze |u wwczas -,radz si j e j chorzy i otrzymuj leki", wszake w caej peni rozpoczynaa swe craktyki gdy cierpic sama", doczekaa si przybycia statniego" (7-go albo i 9-go) towarzysza djabelskiego. Owe z\p, i dobre duchy, bawice u niej w gocinie, wszczynaj bjk, W podobnym przypadku nasucha sie mona hukania, mruczenia, warccema, edbijania si krzyku i pisku. Biednej optanej n'eraz szczka o szczk jak grzechotka terkoce, nieraz poci si nieboga ze zbytniego natenia, jakby j kto woda ob'ewa, nieraz nadmie si lak owa aba w bajce, a huka i stka"... Istniej Mdre majce jeno dobrych djabw (duchw " ale i te bywaj pokrcone, bo I ada Mdra cierp rodzaj konwulsyj". (T. Klepaczewski Pogld historyczny na czary w Polsce w rkopisie. O. Kolberg Lud 1882 XV. 136142). Md e, zagoszczone w Poznaniu, peniy te same funkcje co starorzymskie Sciae, a co te pierwotnie i nazwa Wiedmy oznaczaa tj. istot wiedzc, wiadom czarw, wrby, sztuki leczniczej, zamawiania i innych magicznych czynnoci. Poniewa wyobraano sobie, i tak osob z dopustu boego" naw edza (czy, e w wntrzu j e j przemieszkuje) jeden albo kilku (3, 7, 9) demonw, przeto lud wielkopolski nazywa j Nawiedzon (przez dobrego ducha) aibo Ootan (przez zego). Duchy te wchodz oddechem, par przez usta do jej wntrza, nie od~azu jednak, lecz po jednemu, wskutek tego cierpi ona n v m a e udrczenie i wydaje z siebie gosy: mruczy, wyje, piszcz, miauczy, albo mwi cbcemi jzykami, jakoby przez usta ks ; dza, doktora itp., posugujc si zwrotami jzyka aciskiego zaasyszanemi w kociele. (Z okolicy Mielyna i Suocy. O. Kolberg Lud 1882 XV. 134 7'. Lud pod Gnieznem i Kominem ubzymuje, i Mdrej, ktrej ciota czyli czarownica zadaa djabta, tene wszystko ze jej szepcie" a ona s aje s. posusznem narzdziem szatana" i mc prawie o tem nie wie, co mwi i robi". Dlatego miewa ble, kurcze i pieni si, kiedy md co przepowiada, bo j ten djabe mczy i gwatownie do tego wyznania napiera. Bole te oczywicie tem s wiksze, im wiksza lizoa djabw siedzi w babie". '(O Kolberg Lud 1882 XV. 99^ Na pytanie, skd do niej owe duchy przychodz, odpowiada: Po mierci . n n e j Mdrej, w ktrej mieli siedlisko, opuszczaj j e j ciao i wdruj na m eszkanie do nowej Mdrej, ju to doorowolnie, ju za pcduszczemem cioty", Djabli ci mjako przywizani do pewnej okolicy przechodz kolejno Drzez cay szereg osob w t e j okolicy zmarych" Sami przez usta Nawiedzonej opowiadaj u ilu to zmarych po sobie kobiet siedzieli byli na komomem". W wyobraeniach tych m eszaj si pojcia chrzecijasKie o pokucie potpiecow (djabw) z wierzeniem staroytnych o przechodzeniu dusz (metampsychoza). M d r e wystpuj jakoby kocioa Boego kapanki, osoby natchnio-

363'
ne, jasnowidzce, ktrym moc leczenia dana jest od Boga. Mieszkaj zazwyczaj osohno, w izbie ich znajduje si" stolik, rodzaj otarza, przykryty biaem ptnem, opatrzony v rne obrazy witych, zioa owicone i tym podobne dewocjaha. Wystrzegaj si stosunkw z mczyznami. Niekiedy w ksidzdjabe, siedzcy w onie Mdie], p.zez je usta cdma.ia jakie modlitwy nad chorym. p oczem d j a b e dcktor doradza co choremu, niekiedy oba1 kc si ze sob, co si znw objawia rzutami i krzykami Mdrej, a trzeci djabe, kontrolujcy czynnoci swych kolegw, zniewoli ich do jakiego wsplnego postanowien ; a praktyki. Mdra ma wyraz twarzy pcwany, nawet surowy, uwaa s. za wszystko wiedzc. Zaledwie chory przestpi prg izby, ciwadcza: Ju ja wiem, co c. jest i zaczyna aja cnorego, e to lub owo niepotrzbenie zjad lub uczyni. Mdra zaegnywa chorego, rouic w powietrzu rne krzyyki i figury, machajc rkami i kadzc Do najskuteczniejszych a zarazem najstarszych sposobw leczenia naley: d o t y k a n e , chuchanie i linienie, co spotykamy ju u staroytnych Grekw i Rzymian, a w redniowieczu w ywotach witych. Czarownica w Lubelskiem noem w rku wykonywa rozmaite ruchy nad chorym w rodku izby. chodzc na okoo niego, wzywa przyiem witych, aby cnoroba wysza z ciaa" na gry i lasy, wkocu szeDce jakie niezrozumiae, tajemnicze modlitwy. Po dopenieniu tych ce r emonij wlewa roztopiony wosk w naczynie z wod i z formy, jak przybra wesk, wnosi o przyczynie, przebiegu i nastpstwach choroby, zaleca picie odwaru rnych zi, jak np. czarnego ziela, wrzosu, ktre zbieraa noc. Dziaanie czarownic sprawia nie tylko poytek, ale i szkod. Prawie wszystkie cisze choroby uwaane bywaj za skutek ich uczynku Mog uczyni ludziom wszelkie ze, zapomoc zego spojrzenia, dotknicia, posypania" itp W mniemaniu naszego ludu czarownica, zwana w Poznaskiem Mdr, na Kujawach ciot, w innych stronach wiedm, chorob, urok w ogol czary zada moe, gdy zaczaruie i zaklnie pewne miejsce, np. prg domu, cz _zby, pola, miedzy lub drogi, przez ktre kto niewiadomy tego przechodzi, chorob ow bywa dotknity. Chorob mona te zakl, gdy np. kogo przeklnie albo pomyli sobie wyrazy: Bodaj cl kotun skrci 1 !". Choroby (aby na jzyku) n a b y t a ten, kto na zaDe iub ropuch plunie, bo w tej postaci objawia si czarownica (O. Kolberg L u j 18C7 III. 98). Czarownice starsze i cioty (jakoby ciotki djaba) mog czary zada wzrokiem tj. rzuci na kogo urok (przyrok), mog oczaiowa sowami zakiaa, (zamawianiem) uczynkiem w jadle i napoju, np rnych proszkw, wreszcie przez dotknicie osb lub zaoenie gnatw" tj. podoem i starych koci, przez chuchnicie itp. Mdia moe czary te odczyni, ale moe te by i sama t nawiedzon, ktrej ciota czary zadaa". W tym ostatnim wypadku, gdy ciota zada jej doktora albo nawet kilku lekarzy (diaDow). ci mcz ja gwatownie, dlatego nawiedzona przez zych cierpi fizycznie, miewa kurcze, pieni si. Powszechne to objawy optania przez zego ducha Czarowice maj wiedz wszystkiego, i atwo wytropi mog swego wroga, dlatego rozmowy kumoszek o nich tocz si ogldnie i p-

364'
gbkiem, z obawy przed ich zemst. Na wspomnienie Boego Narodzenia trac sw wszechwiedz i wtedy mona spokojnie o wszystkiem rozmawia. Dlatego wymieniajc sowo: Czarownica, dodaj: Boe narodzenie byo np. w poniedziaek, a ciota wtenczas ju nic nie wie i szkodzi nie moe. (Poznaskie). Rozlegy zakres praktyk czarodzieji tak charakteryzuj Rozmowy polskie aciskim jzykiem przeplatane (Krakw 1553). Gdy chce, choroby nabawi, Komu chce, zdrowia naprawi, Komu chce, czyni zoci, Pozbawi go majtnoci, A kto te z ni zachowa, Wielka podpora duchowa. Osoby tego rodzaju wyrniaj si jak wad cielesn, yj w pewnem ododosobnieniu. ..Praktyka ichnp. rozciga si na rozlegy obszar. Oprcz zabiegw leczniczych i czarodziejskich oddaj si wreniu i dobywaniu skarbw". Towarzystwa z ni kady unika. Idcy po niej otwiera klamk przez sukman, nie go rk, ktr mogaby zakazi klamk i zostawi zard oczarowania, nie naley wstpowa w jej lady, z ktrych czar przej moe na osob za ni postpujc. Wystrzega si trzeba je, pi lub nawet poycza od nie naczynia, aby zamieszkae w niej ze nie przeszo w ciao czowieka". Rzecz nabyta z chaty j e j przynosi szkod lub nieszczcie. Jak szatan, ktremu suy, moe si czarownica przedzierzgn w psa, wilczyc, sow, ropuch itp. Dlatego aby zabijaj, a wyrzucaj mwic: Jake przysza, Take wysza, A na lasy, Na bory! Szkody, jakie wiedma wyrzdza, s niezliczone. Ona czarami doprowadza do ktni i bjki, nasya rne saboci, odbiera lub psuje krowom mleko. Funkcj czarownikw speniaj w rnych stronach ziemi polskiej owczarze, rzucaj oni czary i uroki na owce, ktre wskutek tego psuj si" czyli marniej lub nawet gin. Owczarz w okolicy arek chcc podoy" swemu nieprzyjacielowi na trupienk", udaje si o pnocy w nowy czwartek (w pierwsz kwadr ksiycow) na mogiki, gdzie z wygrzebanej trumny zabiera dwie przeciwne sobie deski i podkada je pod progiem owczarni, na przegonie lub na ugorze, poczem strasznie zaklina przywoujc do pomocy wszystkie siy piekielne". Wskutek podoonej w ten sposb choroby marnuje si cae stado. Na inne choroby owiec, jak np. czerwonk, czarniank lub ciank podkada w powyej wymienionych miejscach czci ciaa, wyszczeglniajc przy zaklinaniu, na jak z owych chorb podkada. Owce w ten sposb zepsute", nie ruszaj si z miejsca, choby je batem okada. W ziemi sieradzkiej, gdy kto chce przez zemst, aby owce pohulay", wbija stary gwd z trumny w prg owczarni, a rodek ten nie zawodzi. Lud ma te

365' liczne sposoby przeciwdziaania tym czarom. Jeeli czarownik rzuci urok na owce w polu, naley je przepdzi przez sznur od wisielca, a wpyw owego uroku zniknie. W ogle sznur od wisielca, woony do napoju przeznaczonego dla owiec, chroni je od wszelkich czarw. W Poznaskiem pocieraj owce w czasie epidemji stu kocieln i wicon kred mur owczarni w okoo rysuj. Aby uleczy chore na czerwonk owce, zapala gularz z Siewierzu dziewi wieczek, ulepionych z wosku paschalnego, naprzeciw progu owczarni, przykrywa je nieck, rozkada na progu stu lubn z wyszytym na niej krzyem koloru czerwonego. Poczem, zwykle przed wschodem soca, podszedszy pod koo myskie, apie w nowy garnek dziewi promieni wody, przelewajc je, z osobna do nowej miski i robic za kadym razem znak krzya. Wod t ustawia rwnie przy progu owczarni. Zmwiwszy trzy razy pozdrowienie do Przemienienia Paskiego i do Matki Boskiej, wypuszcza z owczarni cae stado, ktre przepdziwszy przez stu i nieck zagania napowrt do owczarni, wreszcie poegnawszy je potrzykro kropi kwaczem (kropidem) umoczonym w przygotowanej wodzie i obchodzi dokoa. Jeeli gusa te nie pomagaj, wyprawia si owczarz noc na kierkut, dobywszy zwoki niedawno pochowanego nieboszczyka i odarszy je z oznak religijnych, ucina kawaek nogi. Za powrotem do chaty gotuje to w nocy na osikowym ogniu, a otrzymanym pynem pokrapia chore owce o wschodzie soca, po trzykro odmawiajc przytem wymienione modlitwy. Zdarzaj si wypadki, e przyczyn choroby owiec jest ciao tj. gowa lub ktry z czonkw trupa, zakopane pod progiem lub w okolicy owczarni. Odnalazszy owe podoone na szkod gospodarza zwoki, winien owczarz sprawcy tych guse podoy wzainian pod prg, trupa ydowskiego lub jego czaszk a owce przyjd do zdrowia, gdy zy, ktry na potg panowa w owczarni, nie mogc przez ciao ochrzczone przechodzi, teraz przez puste naczynie (zwoki yda) bez obawy ucieka ze swej niewoli". Dlatego chcc jagnita ochron. przed chorobami, podkadanemi przez ludzi zej woli, gularz przegania je trzykrotnie na nowiu przez miejsce, w ktrem zakopa ciao ydowskiego dziecka, poczem odmwiwszy trzy pozdrowienia, okadza jagnita jaowcem. Aby wyleczy owce na koowacizn (wskutek robakw w grnej chrzstce), pali gularz na osikowym ogniu o pnocy pierwsz owc, ktra na t chorob zapada, a proszkiem trzymanym ze spalonej owcy posypuje o wschodzie soca, w nowy czwartek" bry soli a owce przez jej lizanie, za trzecim razem wracaj do zdrowia. Przy tych i tym podobnych praktykach bacz wre, aby ich nikt nie podpatrzy, dokonywaj owe praktyki w nocy, lub przed wschodem soca, wystrzegajc si, aby ich nikt nie spotka, ani rozmawia z nimi". Rzeczy, ktremi si posuguj, bior potajemnie albo kradn. Bez tych ostronoci gusa nie odnosz podanego skutku. e leczenie chorb przez te itp. czary zostaje w sprzecznoci z wiar katolick, o tem wiadczy przesd ludu z okolicy Piczowa, i zadanej choroby aden gularz ani owczarz odczyni nie potrafi, jeeli chory uda si do ksidza do spowiedzi". (Ks. W. Siarkowski w Zbiorze wiad. antrop. 1885 IX. 48). W sposobie leczenia byda nie za-

356'
tary si jeszcze lady owych praktyk, lakierni si posugiwali niegdy, kapam-lekarze z czasw pogastwa, lubo przysania je gruba warstwa cercmonjau kocielnego. Oto np. przeciw koowaciznie owiec, zarzynaj w Lubelskiem iedn z dotknitych t chorob owc, zdejmujc z mej skr, kieoy jeszcze daje oznaki ycia. Jest to widoczny zabytek krwawej ofiar 1 lokonywanej w taki pierwotny sposb moe jeszcze w epoce barbarzyskiej. Czarownica ma rne sposoby odbierania krowom mleka, wynreniam jeden, praktykowan nie tylko w okohcy Zamocia .-Bierze ona star bron z kokami drewn.anemi, stawia przy swej oborze od wschodu soca, siada przy niej jak przy krowie a zaoywszy sobie, i koek taki jest wymieniem krowy mlecznej ssiada, doi z mego mleko do skopca, a koek w tyle z siebie mleka wyoLszcza, ile krowa ssiedzka da moe". Drugi spoob.znany powszechnie, polega na tem. e czarownica chodzi po rosie, gdzie si pasz krowy, przed wschrdem soca, i miotajc powzk, ktr si cedzi mleko, po trawie, mwi trzykrotnie: Bior poytek, Ale nie wszytek. A tym sposobem zabieia poyteK z krw. to jest nabia. Nawet parobczak, gdy po odejciu czarownicy miotajc uzdeczk z konia powie: A ja niestatek Bio r ostatek. Otrzyma mleko, ciekajce z uzdeczki, ktr na koku zawiesi. Z nieprzebranej apteczki czarodziejskiej, z ktrej wypuszczaj." czaiownice swe zatrute rodki, szkodzce bydiu, wyinienirm nastpujce: Na zmarnowanie owiec czarownica przdzie na kdzieli wen wspak i mwi: Jak si to wrzeciono krci, niechaj si i owce wykrc z domu gospodarza". (Kaliskie) Abv zeps-i krowom mleko, czarownica w Krakowskiem zawiesza acuch przez stragarz w izbie i z acucha tegu doi mleko. Odczynia si te i tym podobne czary przez wyprbowanie: Puszcza si na wod w misce wgiel i chleb d ' a wyledzenia winowajcy. Jeeli chleb utonie, to czarownica ciota, leeJi wgiel, czar zsda pociot. fw Poznaskiem). Chec odebra mleko, czaiownica lezie do gry nogami na krzy, aby.za temu ZE pobiec, wieniak uderza w podu kijem. Ograniczamy si przegldem lekarzy=czarodziejw u innych ludw, zaczynajc od naszych ssiadw. Choroby wszelkie leczy na Pokuciu znachor czyli wr, w okolicy Horodenki zwany take boh (bg) albo book -- zaoomoc zakl i zaegnywa, zwanych tu przymow od formuek zama'iaria, wygaszanych najczciej gosem cichym, szeptaniem, wre bowiem us.uj sztuk sw zachowa w ta,emnicy. Rorzniaj takich zamawiaczy od ukszenia gadziny, od febry, od zow, od przestrachu, od kolki, o c.ioioby w. Walentego itp. (O. Kolberg Pokucie 1888 III. 1'>0 - n ; . Lud ruski (z nad Buga) nie tylko w chorobie wykonywa cile, co znachorzy i znachorki polecaj, ale czarownika' i wiedm", w ktrych owa wrdza cudotwrcza si ogniskuje, lka si i uwaa

367'
istoty zostajce ze zym" w bliszych stosunkach. (-Z St. Z nad Buga Lud 1841 III 21). I na Rusi, w Rumunji zajmuj si'eczemem: czynarki (od uczyni, czyli zada i odczyni chorob) wrki (przep o w i a d a j e przyszo) i prymiwnyci, przy mawiajce =^zamaw aczki chorb. Przyczyn chorb przy pisuje lud ruski zym duchom, oczarowaniu przez zych ludzi, czarownicom itp. Wiara w wpyw tych nadz mylowych mocy i owych lekarek ludowych uniemoliwia dziaame lekarzy, std czsto daje si sysze zdanie: Kogo zamawiaczka nie uleczy, temu i lekarz nic me pomoe". Zreszt nie osaba tu jeszcze ."iara w przeznaczenie: Komu przeznaczone od Boga y, ten i bez lekarza wyzdrowieje". (G. Kupczanko Krankheitsbeschworungen in Bukowina Am Uruell 1891 II 12). Za Raigrdkiem na Woyniu mieszkaa synna na ca okolic vrka, ktra leczya chorych nastpujcem zaegnywaniem: Dotycajc gowy chorego 4 razy doni, egna go noem, ktry zanurzajc w r ; sce wody, szepcze w jzyku ruskim:,,A skd tys si wzio, skd przylazo? Ja ciebie wyganiam, wyklinam, przeklinam! Id precz! d na lasy, na oczeiety, na puszcze! Wle w gadzin, wle w ab! Precz, precz!"Po tem zaklciu choroba wychodzi z chorego. Grale lad omnic udaj si do bohow (znachorw, czarownikw) i do widm (wrek, czarownic) o porad w razie choroby, ktr ci wyleczy ale take podrzuci moea a nawet spowodowa nrer, daj te rady w wyjiadkach nieszczcia, sprawach sercowych itp. (J. Sehnajder Grale nadlomniccy L1ua 19i2 XVIII. 176). Znachorki na Polesiu s dwojakiego rodzaju: ieane dobre, poyteczne, ktre choroby lecz, umiej biedy i nie*zczcia zaegna i w zych chwilach s pomoc", drugie wicej do czarownic zblione, czci szkocz ni pomagaj, s io wiedmy majce s osunki ze zem : duchami, obdarzone wielk, prawie nieogiamczon wadc, ktrej zwykle na ze uywaj. Biaorusini maj prcz znachorw, leczcych wszelkie choroby, take specjalistw, np. wodziannicy lecz na ksice, niechreszczonnicy wypdzaj d j a b a egzorcyzmem, itp. Nadto s baDy-lekarki, ktre nie uprawiaj lecznictwa zawodowo i radz najczciej bez wynagrodzenia. Lubo lekarze (ki) ci poczynaj praktyki swe z Bogiem, poczytuj je sami za grzech, za dzieo zego ducha, ktre odpokutowa bed musieli na tamtym wiecie (nad czarn rzek"). Najstarsze rda czeskie wspomina ja o leczeniu przez zamawiania. ,osmas opowiada w kionice swej o Kazi, siostrze Libusy, e zamawianiem i czarami nawet mier od chorego odwracaa, o Brzecuaw^e II, e 1092 r. kaza z kraju wypdzi wszystkich wrw i czarodziejw, a w XIV wieku gromi kaznodzieja Stitny wr/*. i zain iwiaczy, ktrych Brzecisaw nadaremnie usiowa wytpi. Wymierna nawet 1376 r. zamawianie w formie legendy: zaczynajcej si od sw. Szed P. Jezus po zotym mocie i spo.ka w. Piotra albo Naj. Pann"... zamawianie, jakie do dzi nie wyszy z uycia. W legendzie w. Prokopa z XIII wieku dolatuj nas odgosy zaklcia demona choroby na pustynie:

368'
Wy przeklte plemi! Bo moc rozkazuj wam, Abycie std odeszli precz. Idcie gdzie na puszcz, A nikomu nie szkodcie! W podobny sposb nasz i innych ludw europejskich zamawiacz (ka) wypdza chorob na pustkowia, na g r y i lasy, podobnie wypdza w Atharva==wedzie czarownik febr na gry i lasy". (Grohmann 1. c str. 147 - 1 5 0 ) . Leczeniem wrd ludu w Boni i Hercegowinie tak chrzecijan jak Mahometan, zajmuj si wraczari (= wrbici) i widari (leczcy zamania i zwichnicia) vjeste ene, kobiety leczce zamawianiem (bajanje), odczynianiem (cini) i tym podobnemi czarami. W Jugosawji czynno ich mieni bezbon, czarownice bowiem nie chodz do kocioa i nie spowiadaj si. Czarownik, po tatarsku bur, jest to czowiek sprzymierzony ze zym duchem, obdarzony wiedz i moc nadprzyrodzon, ktrej uywa na dobro i szkod ludzk": czarami wpdzi moe na czowieka w chorob a nawet o mier go przyprawi, ale take wyleczy. Lud nadniemeski odrnia wiedm od lekarki. Pierwsza oddziaywa szkodliwie zapomoc ropuch, pazw, nietoperzy, zi i zamwie na zdrowie i ycie ludzi, zwierzt caego dobytku domowego, a czyni to z pobudek nienawici lub zemsty; lud widzi w wiedmach moc djaba, a rd ich mieni czartowskiem plemieniem, dlatego mwi o nich z tajemniczoci z obawy zemsty niedobrych". Chorzy, poonice udaj si do nich o pomoc lub porad, ale cho wierz w ich wszechmoc, gardz niemi i lkaj si jako nieczystej siy. Natomiast lekarka wiejska zeegna, zi. i guse uywa ku poytkowi zasigajcych si u niej porady lekarskiej i cieszy si powszechnym szacunkiem z powodu swej sztuki leczniczej. Wrw i wrki, uwaano w staroytnych Prusach za osoby wite, rozkazw ich sucha lud cay. W czasach przedhistorycznych bez porady wieszczy" nie przedsibrano adnej waniejszej sprawy domowej, jako tmacze woli bogw mieli oni gos i w sprawach publicznych. Przykady tego znaczenia gularzy z ziem staropruskich mamy w kronice Piotra z Dusburga, spisanej pod koniec 13 lub na pocztku 14 stulecia. I we Woszech istniej ludzie zazwyczaj kobiety rzekomo obarczeni wadz szczegln leczenia albo niektrych wycznie chorb, albo te i wszystkich bez wyjtku". Czarownicy wedle staroindyjskiej AthaTda=wedy mog, zapomoc zamawia i innych rodkw magicznych, demona choroby (amiva) nasa na czowieka ze zoci albo mu chorob zada (krtya), umieli te nasan chorob przeciwdziaajcemi czarami (pratibodhana) odczyni albo demonw moc witego sowa odpdzi, wygna. Podobnie byo u staroytnych Grekw: Synowie Autolika w Homerze) zatrzymuj wpyw krwi zranionego Odyseja przez zamawianie a podug Pindara Asklepios umierza bole chorego moc usypiajcych sw. Znachorzy i znachorki, czarownicy i czarownice, wre i wrki, w ogle lekarze i lekarki z pord ludu wiejskiego maj na caej kuli ziemskiej wiele cech wsplnych, wypywajcych

O przeczyszczaniu, zdjcie Fotog" ryciny z ksigi o zioach St Falimirza Krakw Flor. Ungler 1534.

Potwr dziewczynki ur. w Gdan >11 165fl. (Zdjcie f togr. z bibL Pawlikowskich we L'vowie)

Dwie hydry z ryciny M- Meriana w ksidze Jonstor.a p. t. Historia natt 1(353.

Z litografji pirkiem, u.zedstawiajcei wypdzenie djaba z >.hauDy przez chop?1 czarownika (w Bibljotoct v baworowskiego we Lwow ! e)

Dwa smoki, rycin., z dziea J. Jonstona Historia naturahs fi 53 (Cibl Dzieduszyckich we Lwowie)

36y

z pcjmcwama chorooy jako dziaania demonw i koniecznoci ich tisuric>a. Nasi przedstawiciele (ki) lecznictwa ludowego z nad W-siy nodoDM sa, ,ak krople /ody, do swych braci nad Niemnem i Dnieprem, nad Elb i Renem, nad Tybrem i Tamiz. A przypominaj szamanw plemion Syberyjskich i medicm?r.w Indjan Kob-eta, jako wiadoma gospodarczych wasnoci zi, obok owczarzy, ktrzy zna i si na poytecznych dla swych trzd rolinach, byli me tylko u nas, ale u wszystkich europejskich i wielu orjentalnych ludw, najstarszymi znawcami leczniczych wasnoci zi i stcsowali je w praktyce w chorobach ludzi i byda. Jak u innych ludw pogrskich np. starogeimaskich szczepw, crudii "i tem rzemiosem i u nas na wsi pastuchy, kowale i tym podobne osoby, ktre przez obcowanie ze zwierztami, nabyli pewnycn w tym wzgldzie wiadomoci. Kowale z natury swego rzemiosa byli dentystami. Na naszej wsi do niedawna jeszcze wyrywaniem zbw najmowa si Kowale. Znajomo leczniczych zi u owczarzy, trudnicych si zamawianiem chorb, w ogle czarami (co spotykamy nie tylko u ludu naszego), tmaczy si hodDwl byda w czasach indoeuropejskiej wsplnoty, kiedy to znajomo poytecznych i szkodliwych skutkw rolin niezbdn bya ludotn pasterskim i rolniczym. Jpk zasadnicze pojmowanie przyczyn choroby iest na kuli ziemsk.ej jednakowe, (przypisuj choroby demonom), tak i rodki leczenia s lub byy wszdzie takie same. zostajce w cisym stosunku z religj i obrzdami. KaDan i lekarz to w najdawniejszych czasach ta sama osoba, a podobnie jak czarodzieje u ludw p-erwctnych, tak nasze i w ogle europejskie Mdre" (czarownice), otaczaj si nimbem tajemmcznoci i mistyczne | wiary, co bywa skuteczn pcdpor ich leczenia. Syberyjczyczycy udaj si z prob o pomoc do szamanw, gdy jakie siy nadludzkie chc im uczyni co zego. W razie choroby, ktr ich zdaniem powodrje duch szkodliwy, pcwouj szamana, by tene odczyni zego ducha. (A. Genepp. Religions, moeurs et legendes. Paris 1903 II, str. 92) Gilacy na Sachahme wierz, i trd czyli lepr sprowadza zy duch, dlatego do walki z nim zabiera si tylko najpotniejszy szaman, przecitny boi si, zebv choroba nie przesza na niego spmego. (B. Pisudski T r d wrd Gilakw i Ajr.w Lud 1912 XVIII. 8 2 ) Choroby nerww, zw*aszcza obkame, apopleksj, napady epileptycze, postrza itp. przypisuj Chiczycy lisowi genjuszowi Naley wtedy zawezwa mdrego czowieka, ktryby umia wypdzi lisagenjusza z ciaa biedne, ofiary"4. Kapani w.tyni lisa-genjusza, w stoecznych miastach Chin i Mandurji, g a i i u j s i | gwnie wypdzaniem lisa z udzi przez niego optanych" Obecni przy t e j czynnoci zapewniaj, e widzieli jak lis-gemusz w postaci czarnego kota zaraajc powietrze smrodem, wyskoczy z chorej osoby i uciek Po uzdrowieniu skada wyleczor.y dary i wola w wityni. I rabini cudotwrcy umiej zaklina zego ducha. Iz.ael Baal-szem wyleczy dziecko ydowskie lece na ou miertelnem oto zamknwszy si z niem sam na sam w izbie, zakl zego ducha sowami: Mus sz na powrt do ciaa wstpi, niezwocznie, gdy nie zaklinam naproro'" Rzuci 24.

370'
si potem jak dugi na ziemi. Poniewa wyspiarze Nias na Suma trze przypisuj powstanie chorb wpywowi zych duchw albo innych nadzmysowych si, przeto dla zwalczania ich albo umierzenia czynni s przedewszystkiem kapani (ere), ktrzy w porozumieniu z duchami chorob zamawiaj, umiej te zadane choroby i czary odczynia. (I. P. Kleiweg de Zwaan: Janus Archives internationales poui l'histoire de la Mdicine Leyde 1913 XVIII. 456). Jak choroba i mier w wyobraeniu ludw pierwotnych nie jest wynikiem praw przyrodniczych, lecz demonw, tak w mniemaniu ludw pierwotnych lekarz jest czarownikiem a sposb leczenia stosowaniem czarw i rodkw nadzwyczajnych. Gdy demon opanuje chorego, to trzeba go odpdzi, wygna, albo po dobremu namwi, czy te podstpem skoni do opuszczenia miejsca dotychczasowego pobytu". I przeciwnie, dusz wysz z ciaa chorego, cie uprowadzony, zabran nerk itp. trzeba rabusiowi wyrwa i napowrt wprowadzi do chorego". Chorob przypisywan ciau obcemu albo zwierzciu, siedzcemu w chorym, ma lekarz=czarownik z chorego wydoby i wyrugowa albo zakl i uczyni nieszkodliw. (M. Bartels Die Medizn der Naturvlker Leipzig 1893 str 159). Liczne mamy przykady leczenia u ludzi pierwotnych zapomoc dobywania z ciaa pacjenta ducha choroby w postaci kamyczka, ciernia itp. U krajowcw Australji ducha wodnego, ktry wywoa r w nodze chopca, czarownik wyjmowa z chorej czci ciaa, w postaci ostrego kamienia. Znachor Korybw chorobotwrczego ducha w formie cierni lub drzazgi, u Dajakw na Borneo kapan wyciga ducha choroby w postaci wirek albo strzpkw tkaniny. (J. Witort Filozofja pierwotna Lud 1900 VI. 2367). Podobnie jak u nas, tak i u Australczykw, czarodziej czarami nie tylko wyprowadza chorob z chorego ciaa, ale take wprowadza w czowieka zdrowego, on moe nie tylko wybawi od mierci, ale take o mier przyprawi. Gdy jeden czarownik rzuci czary na Australczyka, drugi, jeli jest od niego wyszy lub tylko do biegy, by rodki dziaania tamtego odgadn, moe te czary wyprowadzi". (I. Radliski Ludy na rozmaitych stopniach kultury pierwotnej Wdrowiec Warszawa 1886 II. 509). Prastara religja Zoroastra przypisuje wszelkie zo, a wic i choroby Arimanowi, wcieleniu mocy ciemnoci. Usuwa je umieli tylko magowie kapani, ktrzy jako przedstawiciele najwyszego bstwa Ormuzda, samem wezwaniem jego imienia, tajemniczemi formuami zamawiania itp. rodkami uprzewilejowani byli do leczenia chorb. W medycynie ludowej mieszaj si dwa pierwiastki: jeden pogaski," przechowany do dzi w czarach i zamawianiach, drugi chrzecijaski", na wzr ewanielji uzdrawiajcy chorych cudami i modlitw. Nie tylko medycyna magiczna wiekw rednich przejmowaa si zabobonami lekarskiemi, przeniesione mi z pogaskiego Rzymu, do dzi w wierze ludowej o cudownych, uzdrawiajcych rdach witych przebija pierwiastek z czasw przedchrzecijaskich. Etnografja odsonia podobiestwo zwyczajw, wierze, najbardziej obcych sobie ras, plemion i ludw. A podobiestwo to wywoay nietylko analogiczne warunki rozwoju w spoeczestwach pierwotnych, ktrych ycie zdzwierciadla si w folklorze, ale rwnie bezporednie lub porednie

371' zapoyczania i wpywy jednego ludu na drugi, oglne, powszechne prdy jak np. kultura chrzecijaska, literatura redniowieczna, ktrych utwory zostawiay mniej lub wicej gbokie lady na umysowoci ludu. Na to pogaskie, pierwotne, paday ziarna kultury nowej i obcej, zlewajc si w jedno, tak e dzi trudno odrni, owe cechy pierwotne, ktre si nieraz zupenie zatary. 1 tak np. czary s pierwiastkiem kultury pierwotnej, przedhistorycznej, ale czarownice s wytworem redniowiecznej cywilizacji. Nasze Boginki, demony w posia i niewieciej, odmieniajce dzieci zdrowe na rachetyczne, s wytworem z doby przedchrzecjaskiej, ale druga ich nazwa Mamuny, przesza do ludu niewtpliwie z pisma w. z ambony, z ktrej paday gromy na pienidze mamon.

Dobijanie starcw.
Zbliamy si do kresu naszej wdrwki po anach uzdrowienia chorych z ludu. Pod zachd ycia, u progw mierci, wychyla si z mrokw zamierzchej przeszoci zwyczaj, znajdujcy dzi jeno saby oddwik w yciu naszych wocian. Mam tu na myli znany ju tylko z tradycji zwyczaj dobijania starcw niezdolnych do pracy, kalek albo nieuleczalnie chorych. W prawie zwyczajowem osadzania starego ojca rodziny i gospodarza na doywociu" mona widzie zamierajcy przeytek tego barbarzyskiego zwyczaju. We wszystkich dzielnicach Polski panuje zwyczaj, e rodzice doszedszy lat sdziwych, oddaj najstarszemu synowi gospodarstwo (.statek") pod warunkiem, e ten im zapewni doywocie, tj. skromne do mierci utrzymanie. Doywocie to przybiera w rnych stronach Polski rozmaite formy i odpowiednie nazwy. Na lsku nazywaj je wymow t j . wymwione mieszkanie i jedzenie. W Poznaskiem powiadaj o starzyku (starym ojcu), e idzie na chleb" lub na wysd". Nazywaj j te wymiarem od wymierzenia doywotnikowi danej iloci zbca, owocw, miodu itp- czwarcizn od czwartej czci gruntu, ktr wymownik przy podziale zostawia dla siebie, a ow cz nazywaj wycinkiem lub wyszczypkiem. W narzeczu Kaszubskiem zowi doywocie starkowizn (stark znaczy dziadek). W Wielkt polsce liptyng z niemieckiego Leibgedinge, wycug (Auszug), albo wyminek (z czeskiego). Doywocie zowi na Kujawach lamentem (alimenta) a w wyraeniu tem jest aluzja do nieszczeglnej doli lamentowiczw. Rozdzielajc za ycia mienie swe midzy dzieci, ojciec zastrzega sobie na pewnej czci tego mienia pewne korzyci lub zostawia sobie jaki dzia na wasno. Zazwyczaj gospodarz" tj nastarszy syn ma obowizek utrzymania rodzicw do mierci. Zdarzaj si jednak w rnych stronach Polski wypadki, e ojciec na staro wypdzony z domu przez niewdzicznego syna, ktremu niepodzielnie cay majtek odda, musia si j kija ebraczego. Nierzadko, gdy dzieci wymagaj ode cigej pracy i le si z nim obchodz, on sam

372'
idzie na ebry albo pozbawia si ycia (obwiesi si"). W ziemi Dobrzyskiej chopi rodzicw starych, nie mogcych pracowa, a nie majcych zapewnionego doywocia, wypdzaj w wiat. Wadza ojca nad dziemi, gdy on sam gospodarzy, bywa nieraz dotkliwa. Przyznaje mu lud prawo wyrzekania si i wydziedziczenia dzieci. Z drugiej strony zdarzaj si wypadki niewdzicznoci a nawet srogoci synw wzgldem starszych rodzicw. Penoletnie dzieci wypdzaj zgrzybiaych rodzicw z domu, na ebry, albo zmuszaj ich do szukania na staro suby lub przytuku. Zdarzaj si nawet wypadki pobicia rodzicw przez dzieci. Ludzie starszy (w Studziankach) miewaj koniec niesychanie bolesny i ciki ze wzgldu na zachowanie si otaczajcych", ktrzy dla osb chorych i niedogw nie maj litoci, wspczucia, ani czasu". W ogle starcy uwaani za nieznone zawalidrogi". Modzi na Kujawach maj dla starszych wiele uszanowania. Nie przeszkadza to jednak, e mode pokolenie nieuytecznych ju starcw, zdolnych zaledwie do piastowania wnukw, nie chcc ywi darmo, wysya na dziady", co uwaane jest za zwyk kolej rzeczy i adnej stronie nie ublia. W czasach pierwotnych, kiedy o poywienie trzeba byo stacza cikie walki, musieli starsi i sabsi ustpowa modszym, silniejszym. W tradycji ludu polskiego przetrwaa z czasw barbarzyskich oami o wypadkach zabijania starcw a nawet lady antropofagji. Przechoway si w podaniach ludowych w Tarnowskiem przeytki kanibalizmu. Po rzezi galicyjskiej z 1846 r. gdy nastay straszne przednwki, zabijano ludzi dla zaspokojenia godu. Opowiadaj, e w rodzinie witkw w Poomyi, opodal Pilzna, w roku 1852 chwytano starcw, a po zabiciu ich i zgotowaniu zjadano W Gbiczynie, rwnie w obwodzie Tarnowskim, zagrodniczka Zieliska uczty takie z wasnych dzieci sobie sprawia. (S. Udziela Materjay antropol. 1910 XI. 118). O zakopywaniu starcw w ziemi zachowao si nastpujce podanie ludowe w Hudkach: Dawniej bardzo starych ludzi, gdv ju robi nie mogli, ywcem zakopywano w ziemi. Ale raz by wielki gd, ludzie marli z godu, wszystko zjedli tak, e nie mieli nawet co posia. Tedy jeden bardzo stary ojciec, ktrego najstarszy syn chcia zakopa w ziemi,bo ju nic robi nie mg, prosi si, aby go jeszcze jeden rok zostawi. A gdy syn mwi-- To c wam dam je?!", poradzi mu ojciec: Synu, we snopki najstarsze z dachu, posiekaj na drobno i posiej na polu". Syn posucha. Z tego docze ka si bardzo piknych niw. Od tego czasu ju przestali starych ludzi ywcem grzeba, bo oni si jeszcze na co przyda mog". (Jzef z nad Wiszenki Wierzenia ludowe w Rudkach w latach 1870-5, Lud 1899 V. 347). Podanie ludu krakowskiego niesie, e podczas wielkiego godu ludzie wzrostu olbrzymw zjadaj co tyl'<o gdzie byo", bo wszystkiego widziao si odrobina dla takich olbrzymw", przeto wyszed rozkaz od starszyzny, bo ju byli i krlowie, aeby kady syn, jak si oeni, ojca swego zakopywa w dole. Tak kopali doroli synowie ogromne doy i zakopywali ojcw ywych, eby ich nie objadali. Jeden syn aowa bardzo swego ojca, posuszny przecie rozkazowi

405'
krlewskiemu, wykopa d w stodole, wsadzi do niego ojca i nie zakopujc, ywi w sekrecie. aroczny ojciec zjad wszystko zboe". Nie byo czem zasia pola Wwczas anio boy poradzi synowi, aby ziemi wyrzucon z dou" woy do worka "i sia ni w polu jak ziarnem. Syn to uczyni: na wiosn z posianej ziemi uroso mu dorodne zboe". Gdy si krl dowiedzia od syna o ojcu schowanym w stodole i posianej ziemi, wzi rzecz do serca i odtd cofn wydane przez siebie prawo ojcobjstwa". (O. Kolberg Lud (Krakowskie) 1874 serja VII. str. 9). Na tle podania o tym okrutnym zwyczaju mamy ba wic si w drugiej czci z cyklem poda o mierci. Lud w Zalesowej (ad Tarnw) opowiada, e dawniej ludzie yli bardzo dugo, tak e rodzicw synowie dusi musieli". Ot znalaz si raz syn bardzo miosierny, ktry zamiast udusi ojca, chowa go dugo w piwnicy i ywi przez kilkanacie lat". Podczas wiekiego godu, poradzi mu starowina zasia pole popioem zamiast zboem i syn mia obfity plon, gdy wszyscy gd cierpieli. Oskarony o czarodziejstwo wyda tajemnic, e ojca nie udusi, lecz dawa mu je w piwnicy. Od tego czasu P. Bg stworzy mier. W gadce ruskiej z okolicy Brzean takiego na mier przeznaczonego starca synowie zostawili przy yciu i chowali w chacie. Nasta czas godu i ludzie tak doszcztnie wszystko zjedli, e nawet zboa na nasienie nie zostao. Wtedy starzec poradzi swoim synom, aby strzechy z dachw pozdejmowali, som wymcili i tem ziarnem rol zasiali. Tak zrobiono" ludzie tym sposobem zostali ocaleni, a odtd przestano zabija starcw". Lud ukraiski podobnie tmaczy zaprzestanie ofiar ludzkich: Jeden syn mia starego ojca, ktrego podug zwyczaju potrzeba byo zabi, syn przywizany do ojca schowa go do piwnicy i karmi. Gdy nasta rok nieurodzajny ojciec poradzi synowi zarzuci po polu som z dachw, std wyroso pikne yto". Gdy si o tem wie rozesza, zaprzestano zabija starcw niezdolnych do pracy, bo cho oni nie mog rkami robi, ale zato maj dobry rozum, ktrym mog czasem poradzi". Pokrewne gadki opowiadaj sobie na Biaorusi i w Rosji. Podaj jedn z nich w wersji ludu z gub. smoleskiej: Po potopie yli ludzie bardzo dugo, do 700 lat. Gdy ju byli osabli, kadziono ich do kosza i rzucano do gbokiego dou (jamy). Pewnego razu gdy syn mia starego ojca rzuci razem z koszem do jamy, odezwa si wnuk do swego ojca: Moecie dziadka rzuci do jamy, ale kosz zachowajcie, bo w czeme ja ojca swego do jamy wrzuc". Syn chccy ojca ywcem zakopa w jamie, uprzytomni sobie, jaki los go czeka, zlitowa si nad ojcem, przynis go do domu a starzec y jeszcze kilka lat. W drugiej czci podania starzec podczas godu daje synowi zbawienn rad, ktrej przestrzegajc modzi, ludno od godu wybawili. Przekonawszy si o poytecznoci mdrych rad starcw, przestano ich rzuca do jamy. T drug cz opowiadania odnajdujemy w baniach chorwackich: Za dawnych czasw yli ludzie bardzo dugo i nie chcieli umiera, tak e modzi musieli starcw zabija. Tylko jeden syn, ktry bardzo kocha ojca, ukry go pod wiadrem. W czasie nieurodzaju, za rad sdziwego ojca, zebrano bogaty plon z roli,

374' gdy si o tem dowiedziano, zniesiono zakaz zabijania starcw. Podobn ba opowiadaj w Bugarji. I tu modzi zabijali starcw, aby zaj ich miejsce w radzie. Jeden tylko modzieniec ulitowa si nad ojcem i zostawi go przy yciu, dawszy mu schronienie pod beczk. Gdy na radzie modzi rajcy, czy cesarz pozna, e z ust modzieca przemawia mdro starca, ktrego rady syn zasiga, wydano surowy zakaz dalszego zabijania starcw. Przeytkiem okropnego zwyczaju pozbawiania ojcw ycia na staro jest gadka litewska: Pewien gospodarz wywis w sankach zgrzybiaego ojca do lasu i tam go razem z sankami pozostawi; ale wnuk porzuconego w lesie, obecny przy tej czynnoci, zabra sanki i przywiz je do domu. Zapytany przez ojca, w w jakim celu to zrobi, odrzek: Przydadz mi si, gdy ty si postarzejesz". Odpowied malca tak poruszya chopa, e pojecha do lasu, zabra i do domu odwiz ojca, ktrego przedtem porzuci". (J. Witort Zarysy prawa zwyczaj, ludu litewskiego Lud 1897 III. 307). Nabliej z t gadk spokrewniona jest ba otewska. Szeroko rozpowszechnione jest podanie, znane z folkloru francuskiego i ormiaskiego, w ktrym syn wypdzonego ojca obdarza okryciem, ale wnuk daje mu tylko poow paszcza, zachowuje bowiem drug poow swemu ojcu. Miejsce zakopywania ywcem starcw zajmuje znacznie osabiony wtek wypdzenia ojcw, znoszcych tward dol na doywociu". Ale redniowieczne opowieci, z ktrych czerpali Ratherius, Dolopathos, Johannes Pauli i inni, mwi wyranie o zabijaniu starcw, co byo niedy powszechnym zwyczajem. Znane s w baniach na caym globie motywy o ojcobjstwie; opieraj si one na obyczaju ludw dzikich zabijania starcw niezdolnych do pracy i bdcych tylko zawad dla modego pokolenia. W zamierzchej przeszoci panowa mia u plemion dzikich zwyczaj zabijania starcw, uomnych, wogle niezdolnych do pracy, za przyczyn tego podaj brak rodkw wyywienia". Przeytek tego okrutnego zwyczaju przechowa si w podaniach, e w dawniejszych czasach by zwyczaj wywoenia niezdolnych ju do pracy rodzicw do lasu na poarcie wilkom albo dobijano ich, aby nie byli ciarem dla rodziny. Pod w pywem kultury chrzecijaskiej, zagodnia dziki zwyczaj zabijania starcw, uomnych i kalek niezdolnych do pracy, zadowalano si usuwaniem ich w ciemny kt, gdzie resztki swego ycia spdzali na asce i nieasce swoich. Drog stopniowego rozwoju przeszo zabijanie starcw w osadzanie ich na doywociu, jak to ma miejsce na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Zaczynajcy starze si i niedonie gospodarz, zniewolony przez wasne dzieci, porzuca gospodarstwo i osiada na kcie", jeli go wrcz nie wyrzucaj z chaty na dwr. W dalszym rozwoju i ta zawsze jeszcze barbarzyska forma stosunkw midzy dziemi a sdziwymi ojcami ustpuje bardziej kulturalnej i okrelonej formie umowy o doywotnie utrzymanie, obowizujcej dzieci do pewnych wiadcze dla starych rodzicw, formie prawnej, znanej pod nazw ludow: starkowizny. Takim kompromisem zakoczya si ta cicha, tumiona walka starych z modymi o byt niegdy zabijani a pniej gnbieni ojcowie przy pomocy

375'
apinji gromad, stojcej po ich stronie, zdobyli sobie znoniejsze stanowisko wobec dzieci. W tradycji ludowej przetrway jednak lady dawnych stosunkw. Pozostaoci nieludzkiego traktowania przez dzieci starych rodzicw na ziemiach polskich i ruskich wiadcz prcz bani, pieni ludowe, opiewajce cik dol ojcw. Oto jedna z owych pieni polskich przypominajca krla Leara. Ojciec rozdzieliwszy swe mienie midzy trzy crki, zostaje na askawym chlebie. Gorki to musia by chleb, skoro ojciec musia pj na ebry (wzi se laseczk, szed po wsi'). Przybywszy do najstarszej crki, powiada: Oj crko, crko, daem ci, yw e mi teraz do mierci". Crka do sieni wskoczya I ojcu powrz rzucia: Na, maszci, ojcze, powie si, Po moich progach nie wcz si." Ojciec wstpuje do redniej crki i prosi o wspomoenie, a ta podaje mu kamie, aby go sobie przywiza do szyji i utopi w rzece: Na, masz ci ojce, utop si, Po moich progach nie wcz si". (Z okolic Piczowa). W odmiance pieni z Sieradzkiego crka przynosi ojcu kamie, ?nwic: Na, ojcze, utop si", (Masz, stary, kamie, utop si"), w pieni lskiej rzuca ojcu n ze sowami: To macie, ojcze, przebijcie si" (Nace tatulku n, a idcie, w ogrdku mi si przebjicie"). lady podobnego traktowania niedonych rodzicw przez dzieci mamy w powieci o krlu Learze w sukmanie chopa polskiego: Stary ojciec rozda swe mienie midzy trzy crki, wyrzucony przez dwie uda si do trzeciej, ktra zniewalaa go do cikiej pracy, (Dziadku, przyniecie wody, dziadku idcie do trzody"), a gdy jej nie dogodzi, bia go i wygnaa z chaty w wiat. Zwyczaj na p dzikich plemion, e starcw niezdolnych do pracy i nieuleczalnie chorych dobijano, praktykowany by na ziemiach ruskich. Zdarzay si dawniej wrd ludu ruskiego w pobliu Rawy (p. kiewski) i Dzieduszyc (w Stryjskiem), e czowieka ciko i bez nadziei chorego ubieraj krewni w mierteln koszul i dusz poduszkami". A. Nowosielski w dziele pt. Lud ukraiski (Wilno 1857) wspomina o ywej jeszcze na Ukrainie tradycji zwyczaju zabijania rodzicw starych przez dzieci wasne, aby daremnie nie zjadali chleba". Na Podkarpaciu zastrzegaj sobie rodzice w podeszym wieku doywotnie utrzymywanie. Doywocie to jednak nie bywa sodkie, starzy zawadzali dzieciom, a te aoway im ndznej strawy i skromnego kcika", dlatego w dokumentach z 18 wieku czytamy cige upominania, aby im krzywdy nie czyniono. Zachowaa si i w Rosji tradycja, e ludzi zgrzybiaych, niezdolnych do pracy, zabijano w lesie, a na obrzd ten, ktry wykonywa najstarszy z rodziny, schodzili si najpowaniejsi gospodarze. Wedle tradycji ludowej istnia na Biaorusi zwyczaj zabijania starcw w lesie, albo wywoenia ich do lasu na poarcie przez dzikie zwierzta. Na obrzd ten wykonywany przez najpo-

376' waniejszego z rodziny" schodzi si mieli najszanowniejsi ludzie ze wsi. Zwyczaj ten od uderzenia pod eb nazywa si podlobutina. Tradycja o zabijaniu, topieniu z grzybiaych, niedogw jest jeszcze w ywej pamici w Jugosawji. U Serbw zwyczaj ten dobijania starcw, zwany apot, praktykowany by w czasach historycznych. Staroytni Litwini zabijali starcw, skazujc ich na mier godow albo przyspieszali zgon chorych, kalek, niedonych, skracajc im ycie. (J. Witort Zarysy prawa zwyczajowego Lud 1897 III. 198). Opowiadaj, e na mudzi w najdawniejszych czasach by zwyczaj wywoenia niezdolnych ju do pracy rodzicw do lasu, na poarcie wilkom". Wywoono ich te w odludne miejsca i tam zabijano. Obecnie zwyczaj ten w pierwotnej swojej dzikiej postaci naley ju do przeszoci, spotyka si jednak w zagodzonej nieco odmianie wypdzenia starca na ebranin. Nie moesz robi, to id po drogach psy drani" mwi modzi i zdrowi" synowie starym i zniedoniaym ojcom, nie mogc ub nie chcc ich ywi". Szcztkw zwyczaju zabijania niezdolnych do pracy starcw upatruj niektrzy w uywanym przez Litwinw pruskich proszku na doywotnikw, tak zwanym Altsitzer-pulver a zawierajcym arszenik, ktry dawano do zaycia zgrzybiaym, spracowanym starcom (dziadkom) skazanym na doywocie. W podaniach litewskich spotykamy jeszcze lady tego zwyczaju. Wystarczy powtrzy jedn bajk: ,,W ustpie ienym stary, zgrzybiay wilk wyje aonie: Kto mnie, starego, wilka bdzie czesa? Psy, psy!" odpowiadaj mode. Kto mi bdzie karmi?" zawodzi aonie stary wilk. Zdychaj, zdychaj!" skoml wilcztka. A kto bdzie rebita dusi?" pyta stary wilk. My, my!" radonie wyj mode. (Romanowicz-Sawutiski Woosti mojego uczastka w J- Witorta Zarysach zwycz. Litwy Lud 1897 III. 198). Ch. Hartknoch w ksice Altes und neues Preussen (Frankfurt 1687) opowiada jako o najstraszniejszym barbarzystwie Prusw, e kaleki, lepcw i starcw wieszali na drzewach, by ich nie byli zniewoleni ywi daremnie. Co wicej, oto na zlecenie swoich kapanw (wajdewuti) dusili wasnych swoich rodzicw, gdy si zestarzeli lub gdy w cik chorob popadli, aby nie oy na nich niepotrzebnych wydatkw". Wiadomo t, e starcw, nieuleczalnie chorych, dawni Prusowie za zgod rodziny i przyjaci dusili, narzucajc im poduszk na usta, podaje ju kronika Lucasa Davida z 16. w. (Preussische Chronik Knigsberg 1812 I. 138) U Herulw starcy wiekiem i chorob zamani sami prosili swych najbliszych o ulenie im ciaru ycia, a ci ich zabijali. Wamy przykady dobijania starcw i niedogw u Germanw, zwaszcza w czasach panowania godu. Prokopius, pisarz grecki z VI. w. po Chr., w dziele De bello gothico mwi o Herulach, plemieniu germaskiem, e zabijali starcw i dobijali chorych. Zwyczaj ten, praktykowany u Niemcw i innych ludw, wyrobi si z koniecznoci, starzec bowiem schorzay, ktrego opuszczaj siy, nie podoa gospodarstwu, wi odda je musi modszemu, inaczej majtek by zmarnia. W. Caurel (Kanton Mur-de-Bretagne) pokazuj powicon maczug, ktr wedug podania zabijano niezdolnych do pracy wobec trudnoci wyywienia". W staroytnej Romie istniao przysowie

377'
Sexagenarii ex pontel* (= 60-Ietni starcy z mostu!), a podanie niesie, e ich w istocie z mostu (pons sublicius) rzucano do Tybru. Skargi i ale u ludw europejskich na bezlitosne obchodzenie si dzieci z starymi rodzicami, a nawet popeniane z tego powodu samobjstwa, dadz si odnie do prastarego rda zabijania lub porzucania ludzi sdziwych, zniedoniaych, co te i najstarsze wiadectwo Wedw potwierdza. Wszystkie niemal ludy indoeuropejskie przestrzegay w odlegej przeszoci zwyczaju zabijania, lub porzucania sdziwych starcw, chorych i niezdolnych do pracy rodzicw. Wedle Atharva-wedy Indowie palili ich lub zakopywali w ziemi. O podobnie barbarzyskim sposobie usuwania z tego wiata starych, niezdolnych ojcw w Baktrji wspomina Strabo, ktry opisuje te na wyspie Keos zwyczaj, nakazujcy starcom, (ponad 60 lat) zaycia trucizny, aby nie stali na przeszkodzie modszym. W staroytnoci panowa u dawnych Iraczykw zwyczaj zabijania starcw i ludzi chorych albo zniewalania ich do samobjstwa. Herodot opowiada o Padajach, e najblisi przyjaciele zabijali chorego starca a przyjaciki chor staruszk, wskutek tego byo u nich mao starcw. Herodot donosi rwnie 0 popenieniu podobnych okruciestw u Massagetw. Zawiadcza to Eusebios o Hirkanach. Podug Herodota Issedoczyk jad miso zmarego ojca z misem owcy przeznaczonej na ofiar. Strabo opowiada o mieszkacach Irlandji, e spoywaj ciao zmarych ojcw, a zwyczaj ten spowodowany by wyobraeniem, e spoyciem tem przysporz sobie si i przymioty swych ojcw. W tym samym celu pili Scytowie krew zabitych wrogw. Obyczaj zabijania niezdolnych do pracy starcw stwierdzony zosta przez pisarzy staroytnych u ludw barbarzyskich (Sardw, Tryballw, Gallw, Scytw, mieszkacw wyspy Hierny), a istota tego obyczaju w rnych czasach i miejscach jest, mimo pewnych odrbnoci etnograficznych, jednakowa. Stwierdzono istnienie obyczaju samobjstwa niezdolnych do pracy starcw u plemion nap dzikich 1 barbarzyskich. Los ich, zwaszcza wrd barbarzycw pnocy, tak by opakany, e zdarzaj si tam czste samobjstwa. Zwyczaj samobjstwa niezdolnych do pracy starcw przechowa si midy innemi wrd Czukczw na Dalekim Wschodzie. Jako powd podaj ch przebagania zmarych przodkw, ktrzy sprowadzaj na yjcych nieszczcia, choroby i rne dolegliwoci". Aby sobie zjedna przeladujcych go we nie nieboszczykw, starzec powica si na mier, a jeden z najbliszych krewnych przebija mu serce noem albo zakuwa go kopi. Uczestnicy pogrzebu, wysmarowawszy sobie twarz i rce krwi zmarego, pal jego zwoki zanoszc prob, aby o nich nie zapomnia. Zakopanie ywcem starcw i trdowatych byo w Chinach zwyczajem, sigajcym odlegej staroytnoci. Stare, chore wdowy, z braku utrzymania grzebano w Chinach ywcem, a dzieci nie uwaay tego za okruciestwo, przeciwnie, mieniy to raczej dobrodziejstwem, oszczdzay bowiem biedaczce cierpie dugiego chorowania, a sobie trosk i udrki. U wyspiarzy Fidi stare kobiety ywcem grzebano, a speniay ten smutny ale wity obowizek wobec

t
siatki wasne dzieci. (Ploss Bartels Das Weib Leipzig 1908 H. 752). Pddobnie i chore, sdziwe Eskimoski wGrenlandji, nie majce utrzymania, bywaj ywcem grzebane przez dzieci, ktre im chc przez to o s z c z d z i mczarni powolnego gasnicia. (D. Cranz Historie von G i o n l a n d Leipzig 1765). Ludzie pierwotni chorych, niezdolnych do pracy i zgrzybiaych siarcw uwaaj za bezuyteczny ciar i staraj si ich pozby. Tak np. koczujce plemiona Australji, pozbawione obfitszych rde poywienia, zabijaj starcw, a nawet wyej rozwinite ludy rolnicze traktuj tych zjadaczy drugich" z bezwgldnoci. Nieuleczalnie chorego na lepr (trd) Gilacy na Sachalinie zabijali, wykonawc za bywa jeden z najbliszych krewnych, utrzymujc e zabjstwo takie, uwicone tradycj, jest najlepszym rodkiem ukrcenia zowrogiej dziaalnoci zego ducha, przeladujcego t chorob dany rd". (B. Pisudski Trd wrd Gilakw i Ajnw Lud 1912 XVIII. 85). Z ludw pierwotnych Ainowie na Sachalinie zabijali kalek i kobiet niepodn. Dondowie i Binderwurzy starych i miertelnie chorych krewnych pozbawiaj ycia z yczliwoci, Kaszybowie mieli umierca swoich starych domownikw z religijnych wzgldw, Mandrukowie dobijali starych, chorych rodzicw z litoci, Samojedzi osuwali starcw z tego padou na tamten lepszy wiat. Zabjstwo starcw bywa trwa koniecznoci pierwotnego bytu, uatwiao je lekcewaenie wasnego i cudzego ycia. Ustrj psychiczny czowieka, umoliwiajcy spoywanie misa i krwi ludzi ywych, powodowa i zabjstwo inwalidw. W walce o byt dawao pozbycie si niepotrzebnych a uciliwych czonkw rodziny pewn korzy. Zwyczaj zabijania niezdolnych do pracy starcw u Battaw z Samatry, tak opisuj: W oznaczonym czasie starzec, z ktrym si rozstawano, a raczej ktrego si pozbywano, wdrapywa si na drzewo, a w koo gromadzili si obecni. Nastpnie uderzano w pien drzewa w takt, piewajc rodzaj hymnu pogrzebowego, w ogle t e j treci: Owoc ju dojrza, nastaa ju pora" poczem ofiara schodzia z drzewa, zabijano j i zjadano". Powstanie tego zwyczaju, o ile opis jego zasuguje na wiar odnosz do czasw na poy zwierzcego, stadnego poycia ludzi", a przyczyn jego ma by brak rodkw wyywienia, trudno walki o byt". Inni tumacz t t n barbarzyski zwyczaj animistycznym na wiat pogldem W przekonaniu Wityjczykw umary przybywa do kraju pozagrobowego w takim stanie, w jakim opuci ziemi". Dlatego chodzio o to, aeby przyby tam w peni si, t. j. umrze nie doczekawszy si zgrzybiaoci". Jedni maj to czyni z litoci, jak np. mieszkacy Nowej Kaledonji, ktrzy uwaaj zadanie mierci zestarzaym rodzicom za wity obowizek". Drudzy z dzy odwetu". Synowie zabijajc starcw mcili si nijako za upokorzenie" znoszone w modoci. Dopiero na wyszym poziomie kultury budzi si uszanowanie starcw. Zob. o zabijaniu starcw u Indoeuropejeykw O. Schrader Reallexicon der Indogermanen herausg. A. Nehring Berlin 191723 str. 435, 65 -7 i in.

Bibljografja.
Aarne Antti. Die Zaubergaben Societe Finno-ongrienne Helsingsfors 1909. M. Abeghian. Der armenische Volksglaube Leipzig 1899 Abhandlungen zur Geschichte der Medizin hrsg. Magnus, Neuburger u. Sudhoff. Breslau 1902 1929. Th. Achelis. Uber den Zauber mit Blut und Korperteilen. Am UrQuell 1892 III. 81 i n. 5. Adalberg. Ksiga przysw Warszawa 1894. Przyczynki do ksigi przysw Warszawa 19012. Album uczcej si modziey pol. Lww 1879 (Przeladowanie czarw w dawnej Polsce). J. Alksnis, Materialien zur lettischen Volksmedizin (in. R. Kobert Hist. Studien aus Pharmakologie in Dorpat Halle 1894 IV.). R. Andree. Votive und Veihegaben des katholischen Volkes in Suddeutschland Braunschweig 1904. M. Andree Eysn. Kirchenstaub heilt Wunden Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 1906 B. XVI. F. Andrian. Die Siebenzahl im Geistesleben der Vlker. Mitteilungen der Antropolog. Gesellsch Wien 1901 B. 31. H. Ankert. Menschenblut ais Medizin Zeitschrift fur sterreich. Volkskunde T XXIV str. 131. Der Mond im Glauben des nordbomischen Volkes Zeitschrift fur sterreich. Volkskunde Wien 1899 B. V. Anthropos. Revue internationale d' Ethnologie T. I. XIII 1918. Archiv fur Geschichte der Medizin Leipzig 1908 I i nast. Archives Suisses des Traditions populaires T I XXVI (Schweizerisches Archiv fur Volkskunde) Zurich 1926. Argo. Zeitschrift fur Krainische Landeskunde IVIII 1901. K- Baas. Gesundheitspflege in ElsassLothringen bis Ausgang Mittelalters. Zeitschrift fur Geschicht. d. Oberrheins Neue Folg 34 str. 2 7 - 7 6 . W. Badura. Leczenie Lud IX, 1 S60. L. Balner. Leben und Medizin Dajak. Zentralborneos Wiener Medizinische Wochenschrift 1921. M. Bartels. Die Medizin der Naturvlker Zur Urgeschichte der Medizin. Leipzig 1893. Ober Krankheits-Beschwrungen Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde Berlin 1895 V. Das medizinische Knnen der Naturvlker 1901. Volks-Anthropometrie Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde Berlin 1903 XIII.

380'
P- Bartels. Durchziehkur am Rhein Zeitschrift d. Vereins Volkskundt Berlin 1913 B. 23. Ba o Cholerze Gazeta witeczna 1892 N 607. Cl. Basto. Medicina popular em Portugal Lusa II 52. A. Becker. Pfalzer Volkskunde Bonn 1925. Beitrage zur deutsch-bhmischen Yolkskunde Praga 1V 1905. B. Benczer. Judische Volksmedizin in Ostgalizien Am Uruell 1893 IV 34, 42, 120, 273 i n. H. Berkusky. Vernichtungszauber Archiv fur Anthropologie 1912 XI 87112. St. Bitner. Lecznictwo ludowe Wisa 1900 XIV 77. EiojieTeHh. STHorpatJjmecKaro ToBapucTBa KieBT> 1927 I. i n. A. Bartel. Medicine et folklore La chroniaue medicale 1917 s t r . 22730. J. Blau. Das alt judische Zauberwesen Strassburg 1898. Hiihn und Ei in Sprache, Brauch und Glaube des Volkes im Bhmerwald Zeitschrift fur sterreich. Volkskunde Wieit 190^ VIII Die eisernen Opfertiere von Kohlheim Zeitschrift fur ster. Volkskunde Wien 1904 X. Blatter fur Pommersche Volkskunde IX 1902. Hessische Blatter fur Volkskunde Leipzig IXXIII 1925. A. E. BoraaTOBHMt. riepe)KHBaHiH ApeBHHro Mipoco3epuaHia y BkjiopyccoBt. rpoflHO 1895. Kult ziemi u Biaorusinw Wiedom. gub. Grodno 1895 Streszczenie w Wile 1895 IX str. 442. B. Brego. Zwierzta w wierzeniach Biaorusinw Lud T. XX\ Lww 1927. K- Bromirski. Czary w dawnej Polsce Bies. liter. 1910 II 185 i 205. Brown R. Grant PreBuddhist Religion. Choroby str. 99 i n. A. Bruckner. Literatura religijna w Polsce redniowiecznej. I Kazania i pieni, II Pismo wite i apokryfy, III Legendy i modlitewniki Warszawa 1903. Staroytna Litwa Warszawa 1904. Kultura sowiaska Encyklopedja Krakw T IV. cz.: II. D. Bruder. Le vostre chiome Messina 1921. M. Buch. Die Wotjaken eine ethnologische Studie Helsingsfors 1882 G. Budjuhn. Die Zene arznei 15301576 Quellen und Beitrage z. Gesch. Zahnheilkunde Berlin 1921. W. Bugiel Aus dem ruteniscnen Volksglauben. Zeitschrift f. sler. Volkskunde Wien 1896 I. Un celebre medicin polon au XVI siecle Jos. Strutius (Stru) Paris 1901. Podania lud. Pozna Wisa 1903 XVII 561. Bulletin de Folklore Bruksela T I - I I I 1898. Bureau of American Ethnology Washington Smithsonian Institution 19031923 143. G. Buschan. Illustrierte Vlkerkunde Stuttgart 19221923 I - II.

381' J. St. Bystro. Studja nad zwyczajami ludowemi Krakw 1917. Wstp do ludoznawstwa polskiego Lww 1926. Prba ujcia caoksztatu ludoznawstwa polsk. Sprawozdanie pol. Akademji umiej. Krakw 1926 T 31. Wstp do ludoznawstwa polsk. Lww 1926. Cabanes. Moeur intimes du passe Paris 1921. W. Caland. Altindisches Zauberritual Amsterdam 1900. M. Caa: Wiejska medycyna chorb dziecicych Orlilot" 1925 str. 82 J. K- Caczyski. Polska pogaska Program gimn. Rzeszw 1891. A. J. Cari. Notizen (Pest Mpdrucken) Wiss. Mitteil. aus Bosnien und Herzegowina Wien 1900 VII 372. P. Cassel. Die Symbolik des Blutes. A. Chtnik. O Kurpiach Warszawa 1919. Chata kurpiowska Warszawa 1915. Fr. Chapowski. O przesdzie w medycynie Warta 1874. A. Chmieliska. Wie polska Liskw 1925. Chodkowski. O przesdach lekarskich Tyg. liter. 1841, 350. Cholera. Materjay arch. I 1 - 5 . Tygodn. ilustr. 1892 II 163. Gazeta wit. 1892 N 625 i 607. Gazeta lubelska 1892 N 203. Przegld powsz. 1887 XVI str. 60. K- Chotek. Program soupisu narodopisneho (Hygiena, lekarstvi itp.) Narodopisny wiestnik czcchoslovansky Praga 1914 IX i nast. R. Th. Christiansen. Die finnischen und nordischen Varianten des zweiten Merseburgerspruches Hamina 1914. (F. F. Communications Finish Akademy of Sciences N 18). R. Ciso. Pochodzenie gazu Lud VII 220. St. Ciszewski. Dusza matki i dziecka Petersburg 1904. Prace etnologiczne Warszawa 1925. F. F. Communications ed Folklore Fellows. Hamina Helsinki 1928 1 76. Compendium medicum auctum tj. Krtkie opisanie chorb i sposobw leczenia. Czstochowa 1725. R. Corso. Folklore Roma 1923. Czary i lecznictwo ludowe Gaz. Radom 1894 N 25 ff. T. Czep Lidove powidky o czertach a czarodejnicach Viestnik matice opavska 1926 I 312 rec. Y. Polivka Narodopisny Viestnik czechoslovansky Praha 1927 XX 403. Czasopis Musea kral. czeskeho Praga 1914 Tom 1 88. St. Czyewicz. Zamawiania i wierzenia lud. Lud VIII 86, Lud IX 184. Danmarks Fokeminder Kobenhavn IXXXIII 1926. T. W. Danzel. Kultur und Religion des primitiven Menschen Stuttgart 1924. Magie und Geheimwissenschaft Stuttgart 1924. S. Dbrowska. Lecznictwo Wisa 1902 XVI 425. A. Deping. Sympathie Mittel. Heimatgaue I 2947.

382'
A. Dieterich. Mutter Erde. Leipzig 1905. Dobia i J. Horak. Procesy s arodejnicemi w XVI stoi. Narodopism V&tnik eskoslavansky Praha 1916 XI. J5o6p0B0JibCKift CMO^eHCKi. 3TH0rpa<J)HHecKiH c6opHHia> 1891. (3aroBOpH). G. Doliski O przesdach w medycynie. Opiekun domowy. Warszawa 1873 str. 109 ff. F. Drbeck Geschichte d. Pestepidemien in Russland- Breslau 1906. Abhandl. Gesch. Medizin T. 18. A. F. Dorfler. Das Blut im magyarischen Volksglauben. Am Uruell 1892 III 267 9. Die Tierwelt in der sympathetischen Tiroler Volksmedizin. Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde. Berlin 1898.VIII Tirolei Teufelsglaube. Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde Berlin 1899 IX. N. Dragendorff. Die Heilpflanzen der Vlker u. Zeiten. Stuttgart 1898. T. Dragievic, V. Vukasovi. Sudslavische Medizin. Am Urquell red. F. S. Krauss 1893 IV 24. P. Drechsler. Die Druck- und Qualgeister Sprawozdanie gimnazjum. Zabrze 1904. A. Dygasiski. Syn Boginki Kurj. codzienny Warszawa 1891 kwiecie Kalendarz polski 1884 40 ff. O. Ebermann. Segen gegen den Schlucken, Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde Berlin 1903 XIII. Blut und Wundsegen in ihrer Kntwickelung dargestellt. Berlin 1903 (Palaestra" 24) i osobno. Dopenienia. Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 1904 XIV. M. I. Eisen. Preestrid ja targad E. Kirj. 1919 XIII 2 8 9 - 3 0 3 . J. Eisenstadter. Elementargedanke und Ubertragungstheorie in der Vlkerkunde. Studien und Forschungen zur Menschen- und V3lkerkunde. XI. Stuttgart 1912. H. Endler. Volksmedizin. Mitteilungen zur sSchsischen Volkskunde. Dresden VIII 90 i 108. A. Englert. Hundshaare heilen den Hundenbiss- Zeitschrift f. Volkskunde. Berlin 29 str. 44. Erben. Czeska zarzikada^w nemocech. Czasop. czesk. muzea 1860 Etnolog, glasnik etnograf, muzeja w Ljubljani 1926-8 T. I-II. Ethnologica Muzeums f. Volkerkunde in Coln Leipzig 1927 IIII. Ethnographia a Magyar Budapest T. I - X X X V I I . STHorpachin. MocKBa JieHHiirpaA 1926. ETHorpa<|)iHHHH 3 6 i p H H K BHA- HayK. T O B . lileBneHKa JLBBIB 1896. IXXXVIII. Ethnologischer Anzeiger Bibliographie Stuttgart 1928. A. Erman. Zaubersprucbe fur Mutter u Kind. Berlin 1901. M. Eysn. Uber einige Votivgaben im Salzburger Flachgau. Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde Berlin 1901 XI. Hj. Falk. De nordiske navu for rakit (rachitis) Mael og Minne Osie 1921.

383' H. Fazlagic. Bajanje (Zamawianie) Wiss. Mitteilungen aus Bonie* und Herzegovina Wien 1897 V 436. M. Federowski. Lud biaoruski Krakw 1 8 9 7 - 1 9 0 3 IIII. Lud okolic arek, Siewierza i Pilicy Warszawa 18889 T. I-II. E. Fehre. Badische Volkskunde Leipzig 1924. H. F. Feilberg. Die Zahlen im deutschen Brauch und Volksglaube Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde Berlin 1894 IV. Steingerate ais Heilmittel. Am Urquell 1896 VI 161. Zu den niedersachsischen Zauberpuppen. Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde Berlin 1900 X. Der bose Blick in nordischer Oberlieferung. Zeitschrift de Vereins f. Volkskunde Berlin 1901 XI. A. Fischer. Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego Lww 1921. Lud polski, Lww, 1895-1927. T I - X X V . wito umarych. Rozprawy Muzeum Dzieduszyckich Lww 1928 Czarownice nowotarskie Lud Lww 1927 XXV. J. H. Fischer. Beschreibung der Heirat und Hochzeitsgebrauche fast aller Nationen Wien 1801. St. Fischer. Zamawianie z Jasielskiego Materjay antr. Krakw 1903 VI H. Fischer u. A Wiedemann. Babylonische Talismane Stuttgart 1881. Finnisch ungrische Forschungen Sprach- und Volkskunde Helsingsfors 190124 T IXVI. Folia ethno-glossica Blatter f. Volkskunde Hamburg 19257 T MU. Folk-Lore a quarterly rewiew London T I i nast. V. Fossel. Volksmedizin in Steiermark 1885. I. Franko. Kirchenslavische Apokrypha von den 72 Namen Gotte* Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 1904 XIV. J. G. Frazer. The magie art ant. of King. London 1901 T. I-II. Le rameau d' or Paris 19031908 I-II. The golden bough London I - I I . Anna Friedrich. Segen gegen Gicht. Heimatbilder aus Oberfrankeu 6. 93 i in. H. Frischbier. Hexenspruch u. Zauberbann Berlin 1870. M. Fritz. Z dziejw higjeny dzieci XVI w. Lww 1925. Najst. zabytek liter, pedjatr. Lww 1928. Medizin in Faust u.Wagnervolksbuch. Janus Archives Leydel928 Erinner.-Augenarzt. Szokalski Janus Archives Leyde 1928 Ksigi lekarskie lwowskie XV1-XVII w. Lww 1928. Fiirst. Volksmedizin in Bulgarien. Zeitschrift f. Ethnologie 50 str. 70. H. Gaidoz. Un vieux rite medical Paris 1892. R. Ganszyniec. Piercie w wierzeniach ludowych. Lud 1924. T XXII Zwei magische Hymnen aus florentischer Papyri. BysantinischNeugrichische Jahrbucher Berlin 1922 str. 120. (Dopen. E. Kurz tame str. 340). Ganzlin. Sachsische Zauberformeln. Programm Bitterfeld 1902. Fr. Gaweek. Czarownik z Rzchowy (p. Brzeski). Materjay antrop.archeol. Krakw 1908 X. 44. Przyczynek do czarw. Lww 1909 XV 356.

384'
Fi. R. Gawroski. Wilkoaki i wilkoactwo. .Ziemia" Warszawa 1914. L. Gsiorowski. Zbir wiad. hist. szt. lek. T. I'V. Pozna 1839-55. J Gebiuk. Krankheitsbeschworungen bei den Huculen Bukowiski Widomosty Czerniowce 1896 No 2 23 i 45. A. Gennep. Le rites de passage Paris 1909. H. Gering. Uber Weissagung u. Zauber im nordischen Altertum. Kiel 1901/2. G. W. Gessmann. Die Pflanze im Zauberglauben Wien. Fr. Giedroy. Mr w Polsce. Warszawa 1899. rda biograf bibliogr. do dziejw medycyny w Polsce Warszawa 1911. Goldziher. Wasser ais Damonen abwehrendes Mittel. Archiv fCr Religionswissenschaft 1910 XIII. Z. Gloger. Czary i czarownice. Encyklopedja staropolska Warszawa 1901 I 266 in. L Gluck. Volksmedizin. Wiss. Mitteil. aus Bosnien u. Herzegowina. Wien 1894 II. 392. Skizzen aus der Volksmedizin. Wiss. Mittheilungen aus Bosnien u. Herzegowina. Wien 1894. i in. Die Volksbehandlung der Tollwuth. Wiss. Mittheil. aus Bosnien u. Herzegowina Wien 1895 III. 539. . Gobiowski. Lud polski Warszawa 1830. Sz. Gonet. Wierzenia ludu z Andrychowa. Lud II 62. Cudowne listy z nieba. Odczynienie urokw. Lud II 228, 300 ii. Opowiadania lud. z Andrychowa. Mater. antropol. Akad umiej. Krakw 1900 T IV. Fr- Graebner. Das Weltbild der Primitiven. Miinchen 1924. E. Greppin. Medicina popolara in Toscana. Basel 1922. Greppin. Altie pratiche terapeutiche tame 1922. Medicine populaire. Schweizer Volkskunde. Basel 1921 XI. Gron. Altnordische Heilkunde. Janus 1908. B. <1>. rpy3fleB. HapoflHan Me/inunua HyBamoB i tego
H3 HapOAHOH MeflHUHHH pyccK.

G. Gurlt. Geschichte der Chirurgie. Berlin 1898. Gularz. Rys z obyczajw chormackich. Czas 1849 No 49. Br. Gustawicz. Gniotek. Lud 1909 XV 358. O ludzie Podduklaskim. Lud 1901. VI. K. Ed. Haase Volksmedizin in d e r G n f s c h a f t Ruppin. Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 1897 VII 1898 VIII. M. Haberlandt. Menschliche Opferfiguren Votive und Weihegaben Zeitschrift f. dsterreich. Volkskunde. Wien 1904 X. H. Haeser. Geschichte der Medizin. Diitte Bearbeitung, Jena Tom IIII 1875. 1882. Ed. Hahn. Ubertragung von Krankheiten auf den Baum. Zeitschrift des Vereins f. VoIkskunde. Berlin 1909 XIX. Halsig Der Zauberspruch bei den Germanen bis XVI Jh. Dissert. Le ozig 1910. H Handelmann. Volksmedizin. Am Uruell 1890 I 154 fl. D. Hansemann. Der Aberglaube in der Medizin. Leipzig 1914.

385'
J. Hansen Zauberwahti Inquisition u. Hexenverfolgung. Miinchen 1900 S. Martin Harvey Sympathetic Medicine. Folk-Lore 31 str. 145. Hasner. Alteste Medizin in Bdhmen. Prager Vierteliahr. f. Heilkunde Prag 1866. 23 Jg. F. A. Hastesko Motiwerzeichnis Westfinnischer Zaubersprtiche. Hamin 1914. (F. F. Communications Finnish Academv of Science y No 19). Fr. Heeger. Volksglauben nrdl. Franken Wflrzbuig 1921. str. 137 146. Heilmittel u. Heilbrauche. Pfalzisches Muzeum 1921 T. 36 str. 68. Das Durchziehen Pfalz. Museum 19?2 str. 151 f Volksheilmittel in Pfalz. Fortschritte der Medizin 1921. N 20-1. W Hehn. Kulturpflanzen und Haustiere. Berlin 1877. Bayenscher Heimatschutz. Zeitschrift f. Volkskunde Miinchen 1925. W Hein. Eiserne Weihefiguren. Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 1899. B. IX. Die Opfer-Barmutter ais Stachkugel Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 1900 X. G. Heinz. Volksglaube bei Erkrankungen. FrMnkische Heimat Niirnbe r g 1921/2. Heige Rosen Frau Bosgarden. Lund 1920. K. Heim. Volkskunde von sch. Hessische Blatter fur Volkskunde 1917 str. 93. M. Heyne Fiinf Bucher deutscher Hausalterttimer bis 16 Jh. Leipzig 1899 1 03. A. Hillebrand. Ritualliteratur Vedische Opfer im Zauber. Grundriss der indo-arischen Philologie III, 2. M. W. Hiltron Simpson Arab. medicine 1922. Hirt Vom Zahlen. Nord u. Sud 1899 XXXVIII. Hjalmar Falk De nordiske rakitt (rachitis) Maul og Minne Oslo 1921 M Hoefler. Die Kalender-Heiligen ais Krankheitspatrone beim bayerischen Volk. Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 1891. B. I. M. Hfler. Der Alptraum Janus V. Heft 10. Der Kultwald in der Volksmedizin. Am Urquell 1892 III 306 338. Baum u. Waldkult in Beziehung zur Volksmedizin Oberbayerns 1892. Der Wechselbalg. Zeitschrift d. Vereins f. Volkskunde Berlin 1896 VI. Das Todtenkopflein Zeitschrift f. sterr. Volkskunde Wien 1898 T IV. Krankheitsdamonen in Archiv ftir Religionswissenschaft Freiburg 1899 II 86 164. Zur altgermanischen Heilkunde. Separatabdruck des Janu " Archives Internationales pour Medecine, 1903 VIII. Die Volksmedizinische Organotherapie u. ibr Verhaltnis zum Kultopfer- Stuttgart Leipzig 1908.
2-5

386' Hfler. Handbuch der Geschichte der Medizin. Volksmedizinische Botanik der Germanen (Quellen u. Forschungen zur deutschen Volkskunde B. V) Wiede )908. Votivgaben beim St. Leonard Cult in Bayem. Beitrage zur Anthropologie u. Urgeschichte Bayern B. IX. Johanna Hofmaier. Landliche Gesundheitspflege Oberpfalz 1922. E Hoffmann. Krayer Volkskundliche Bibliographie Berlin 191927 J. Hhn. Volksheilkunde. Wurth. Jahrb. f. Statistik und Landskunde. Stuttgart 1920. E. Hollander. Wundergeburt. Stuttgart 1821. H. Holma. Assyrier u. Babylonier Bezeichnung fur Lunge. Memoires de la societi Finn-ougr 1. 52 J. L. Holuby Rastlinne doniace leky a povery slovenskie Narodopisny vestnik eskoslovensky Praha 1921 XV 68 i nast. J. Horak. Narodopis v nasich kraj sbornicich. (Pranostiky, lidove leka'stvi, zafikarazi) Narodopisny vestnik eskoslovansky Praha 1913 T. VIII str 129, 135 i n. Procesy z arodejnicemi XVI w. Narodopisny vesinik eskoslovansky Praha 1916 XI 427. J. Hoops. Real-lexicon der germanischen Altertumskunde. Strassburg 1 9 1 1 - 1 9 . T. IIV (Medizin). A. Hornak Medizin. a teste Kirchengeschichte. Leipzig 1892. J. Hoser. Oberpfalzer Volksheilkunde 1921. O. Hovorka v. Zderas. Die Poganica und ihre Variante. Zeitschrift f. sterreich Volkskunke Wien 1900 VI. O. Z. Hovorka. Volksmedizin in Dalmatien (Sabbioncello) Wiss. Mittheil. aus Bosnien u. Hercegowina. Wien 1902 VIII 23(X O. Hovorka. Fraisen im Lichte der vergleichenden Volksmeuizin. Zeitschrift fur sterreichische Volkskunde. Wien 1907. B. XIII O. Hovorka u. A. Kronfeld. Vergleichende Volksmedizin. Stuttgart 19089. T. I - I I . J. Talko-Hryncewicz. Zarysy lecznictwa ludowego na Rusi poudniowej. Krakw Akadem ja umiejtnoci 1893. Przyczynek do hist. epidemji dumy na Wschodzie. Krakw 1911.
H3B-feCTifl oSiuecTBa A p x e o ^ o r i n yHBepcHT. Ka3aHb 1 9 1 9 i 1920. H3B-fecTiH Ha HapojiHiH eTHOrpa^cKiii M y 3 e f i B Corbin. Corbia 1921 7

T. I VII. H3B-feeriH HMnep. pyccKaro reorparj). oSmeCTBa. JlennHrpaA. MocKBa 158, 1926. K- J. Zaegnywanie chorb. Gaz. wit. 1892 N 623. Ulrich Jahn. Hexenwesen u Zauberei in Pommern. Stettin 1886 (Zeitschrift der Gesellschaft fur pommer. Gesch. Alterthumskunde). Janus Archives internationales pour 1' histoire da la Medecine red. A. W. Nieuwenhuis et E. C von Leersum Leyde 1912 L i nast. Sz. Jastrzbski. Postaci cholery. Tyg. ilustr. 1892 II.

387'
J. Jaworski O przesdach i zwyczajach ludu naszego dotycz, pomocy dla rodzcych Warszawa 1901.
I O j r . f l B O p C K i H . FpoMOBLiH CTp-feflKH K i e B t 1 8 9 7 .

J. Jaworskij. Malthusianische Zaubermittel. Zeitschrift f. osterr. Volkskunde Wien 1898 T. IV. Die Mandragora im sudrussischen Volksglauben Zeitschrift f. osterr. Volkskunde. Wien 18^6 II. J Jolly. Medizin in indo-arischer Philolog. Strassburg 1901. The Journal of American Folk Lore Boston u New-Jork T. I i nast. W. Jungandreas. Herstellung von Pestkugeln. Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft f. Volkskunde B. 23 Breslau 1921/2. V. Junpfer Alt-Litauen. Berlin 1926. J. Juhlings. Die Tiere in der deutschen Volksmedizin alter u. neuer Zeit. Mittweida 1910. B. J. K. z Gniezna. Odczynianie urokw. Lud 1905. Xl 181. K. Kaczmarczyk. Proces o czarostwo. Lud VII 302. Przyczynki do wiary w czary. Lud 1907 XIII, 330. B. Kahle. Zauberpuppen. Das Verpropfen der Krankheit. Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde. Berlin 1903 XIII R. F. Kaindl. Eisen und Schneidewerkzeuge im Zauberglauben Beilage zur Allgem. Zeitung Miinchen 1903 Nr. 202. L. Kalmany. Kinderschrecker u Kinderrauber in magyar. Volksglauben. Ethnogr. Mitteilungen aus Ungarn. Tom III. 171. ff 188 ff. M. Kamiski. Gularskie sposoby leczenia. Opiek dom. 1868 str. 177 K. F. Karjalainen. Die Religion der Jugra Vlker (Ostjacy i Woguli) iibers. O. Hackman (F. F. Communications vol. Xl. N. 44)Finnish Akademy of Science Helsinki 19/2. (Krankheitsgeiste r J. Karowicz. Boginki W. Encyklopedja ilustr. IX. 15. Czary i czarownice w Polsce. Wisa 1887 l 14213. St. Karwowski. Choroby na sku Lud. II 289. M. Kautsch. Sympathiemittel. Zeitschrift fur osterr. Volkskunde Wien 1907 XIII. G. Kessler. Heilmittel gegen Pest und Seuchen furs Schweitzer Haus Ziirich 1919 I M Ketlicz. Lecznictwo lud. Lud VIII 57. I. Klari. Voiksheilmittel aus Livno Wiss. Mitteil. aus Bosnien und Hercegowina Wien 1902 VIII *98. Volksheilmittel. Wiss. Mitteil. aus Bosnien u. Hercegowina. Wien 1899 VI. 651. Fr. Ed. Knuchel. Dre Umwandlungin Kult, Magie und Rechtsbrauch Basel )919. Chr. Kock. Der Aderlasser. Die Heimat. Kiel 31 str. 43 5. B. Kock. Volksheilmittel aus Alt und Neuzeit. Heimatbiatter der roten Erde. Munster i W III. 329. Der Aderlasser tame str. 4345. J. Koczwara. Wierzenia lud. w Koczycach. Lud 1911. XVII. J. H. F. Kohlbrugge. Tier- u. Menschenantlitz ais Abwehrzauber Bonn 1926.

388'
R. Kohler- Sator-arepo in Verhandlungen der Berliner Gesellschaft fur Anthropologie 1881. K. Koehler. Przyczynek do kwestji wyrytych stp. Lud 1 218. O belemnitach Lud II 39. E. Kolbuszowski. Materjay do medycyny lud Lud II 157. Z. Kononowicz. Pogaskie gusa Gaz. witeczna 1892 N 605. I. Kopernicki. O wyobraeniach lekarskich i przyrodniczych naszego ludu. Pamitnik II zjazdu lekarzy i przyrodnikw Lww 1876K- Koranyi. Ze studjw nad wierzeniami w hist. prawa. Beczka czarownic. Pamitnik historprawny Lww ' 9 2 8 T. V. X o p o . n e n K O . 4 e p n O M o p c K e 3aroeopi CoopH. XSUKOBCK. H C T . ' b i ^ i o ^ r 1892 IV. <orrespondenzblatt d. Vereins fur Siebenbtirgische Landeskunde Hermanstadt 1913 1 36. P. Koszir v. Mderndorfer Ljudska medicina med korcszkimi Slovenci (Narodopisna kniznica I) Maribor 1926. Ljudska medicina na Koreszkem. 19221923. K. Kotsar .laani (Noc witojaska) druk w Tallinna Teataja 1919 N 127. J. I. Kraszewski. Borysw Atheneum Wilno 1848 II 24. Fr. S. Krauss. Abhandl. iiber Glauben, Sitte, Brauche Siidslaven Lipsk 1908. Die Qualgeister bei den Siidslaven Ausland 1890N 17-19 H. Krauss Volksmedizin bei Ktistennegern Ostafrikas. Korrespondenzblatt Anthropologie 49 str. 67. A. Kratochvil Zaszebnavani. Narodopisny vestnik czeskoslovansky Praha 1924 XVII 91. A. Kraushar. Czary na dworze Batorego Krakw 18889. Fr. Krezek. Zamawianie chorb. rodki lekarskie. Lecznictwo ludowe Lud V 79 i nast. 274 i nast. Leki. Lud VII 320. W. Kronfeld. Zauberpflanzen u. Amulette. Ein Beitrag zur kulturgeschichte Wien 1898. (Wiener Medizinische Wochenschrift Jhrg 1897 T 67 1898 T 68) Zauberpflanzen. Oldenburg 1907. Kronika lekarska. Warszawa 1896, 1900 i n M. Kryski. Macica Lud 1910 XVI <109. Krytyka lekarska Warszawa 1900 T I i nast. Kiichler. Beitrage zur Kentniss der assyrischen Medizin. Inaugural Dissert. Marburg 902 Beitrage zur assyrbabel. Medizin Leipzig 1904. Kuhn. O zaegnywaniach. Kuhn's Zeitschrift XIII 49 i 113. M. F. Kulinovi. Volksaberglauben und Volksheilrnittet bei den Muhamedanern Wiss. Mitteilungen aus Bosnien und Herzegowina Wien 1900 VII 339. L Kulz. Hygiene der Naturvlker Naturwissensch. Wocher.schrif! 1920 str. 736. Abhangigkeit der Naturvlker von ihren endemischen Krankheiten. Revue internationale d'Ethnologie Anthropos 1919 20 B X I V - - X V .

389'
G. Kupczanko. Krankheitsbeschwrungen bei russiscben (ruthenischen) Baaern in der Bukowina Am Uruell 1892 II 12 ff. G. Lammert. Volksheilgebrauche und medicinischer Aberglaube in Suddeutschland Regensburg 1886. De svensko Landmalen folklif Stockholm T I i nast, A. Lang. Mitolog a wierzenia pierwotne Krakw 1899. F. Laue. Krankenbehandl. Alter Frankreich Gttinger Dissertauon 1904 Arnstadt. Lecznictwo ludowe Poszukiwania Wisa T. I 1877 i nast. Lekarstwa ludowe Narodopisny vestnik czeskoslovansky red. J. Polivka Praha 1915 IX 2378. M. Lehmann-Fithes. Einige Beispiele von Hexen u. Aberglauben aus Thuringen. Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde Berlin 1895 V. Lehmann. Aberglaube und Zauberei von den altesten Zeiten bis zur Gegenwart Deutsche Autor-Ausgabe von Petersen Stuttgart 1898 II Au flag Stuttgart 1900. T. Lehtisalo. Entwurf einer Mythologie der Jurak Samojeden Helsinki 1924 (Memoires de lr societ finnoougrienne 53). F. Lejeune. Der Hunk (Chrypka) Mitteil. z Geschichte d. Medizin 20 192. Lenormant Les sciences occultes en Aste Paris 1874. B. M. Lersch. Die Geschichte der Volksseuche 1896. L. Levy - Bruhl Das Denken der Naturvlker Wien 1926. N. Lid. Um finnskot og alvskot (Hexenschuss) Mail og Minne Oslo 1921. Jordsnoygjing (Przeciganie) Bergen 1922. Lidova rnedicina Bibliografia Narodopisny Vestnik Czeskoslovansky Praha 1909 IV 61 i nast L. M. Liersch. Die link Hand Berlin 1893. E. Lilek. Volksglaube u. Cultus in Bosnien u. Hercegowina (Totenbrauche Opfer, Orakel, Zauberei) Wiss Mitteil. aus. Bosnien u. Herzegovina Wien 1896 IV 401. Ethnolog. Notizen aus Bosnien und Herzegovina Wiss. Mitteil. aus Bosnien und Herzegowina Wien 1902 VIII 267. R. Lilientalowa. Dziecko ydowskie Praca komisji etnogr. Akad. umiej. Krakw 1926 N 3. Kult cia niebieskich u ydw Archiwum nauk antropologicz. T I N 6 J G. Lint. Volks-medizin in Niederland Janus Leiden 1919 str. 253 315. Fr Losch. Deutsche Segen-, Heil- und Bannspriiche. Wurttemberg. Vierteljahrshefte. 1890 N. 335. R. Lubicz. Dwa zamawiania staroytne. Wisa 1891 V 570. Ida Lubliska Der Medizinmann in Sudamerika. Zeitschrift f. Ethnologie Berlin 52. 2 3 4 - 6 3 . Lud red. A. Fischer Lww 1898-1926 IXXV. K- Ludwig. Gegen die Mundfaule. Die Oberpfalz 1922. M. Lundquist Medizin mannen. Folkminnen. VII 67 76.

390'
K- L Lubeck. Die Krankheitsdamonen der Balkanvlker. Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde. Herlin 1898. Viii i 1899X1. Br. aska. Powitanie ksiyca. Lud XI 1905 81. J. ukasiewicz. Do psychologji czarownicy. Lud VI 399. W. Mackenzie. Scotch Cures for Epilepsy Folk-Lore 29 str. 86. J. Magiera. Pocztek kowalstwa. Lud VI 29. Wierzenia ludowe i kowale Sukowiccy. Wisa 1900. XIV 55. L. Magierowski. Leki w Wesoej. Lud II 155. Kichanie. Lud II. 256. H. Magnus, Neuburger, Sudhoff. Abhandlungen zur Geschichte der Medizin 190^ I i nast. H. Magnus. Der Aberglaube in der Medizin. Breslau 1903. Die Volks.nediin, ihre Entwicklung. Breslau 1905. Sechs Jahrtausende im Dienste Aeskulap 1905. E. Majewski. Chmiel. Warszawa 1893. B. Malinowski. Wierzenia pierwotne Krakw 1915. I. Manninen. Die damonistischen Krankheiten im finnischen Volksglauben Helsinki 1922. (F. F. Communications red. W. Anderson J. Bolte, K- Krohn i K- Liestol i C. W. Sydow, vol. XII. Nr. 45 6) Die damonistischen Krankheiten Spraw, niemieckie Vergleichende volksmedizinische Untersuchungen 1922.

W. J. Mansikka. Uber russische Zauberformeln. Helsingfors. 1909. Narodopisny vestnik eskoslovansky red. J. Poiivka. Praha 1910 V 41. Alf. Martin. Epilepsie u. Geisteskrankheiten. Deutsche Zeitschrift fur Nervenbeilktinde 75 str. 103110. H. Martin. Beitrage z. Aussatz, Pe.st u. a. Archiv f. Gesch. d Medizin. 1919 str. 189 i n. Fr. K. Martynowski Cudowne leki. Kurj warsz. 1877 N. 30. H. Marzell. Die Zahl 72 in sympathetischer Medizin. Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 1913. B. 23. Hundshaare heilen den Hundebiss. Mittel. Gesch. Medizin und Natur. 20 str. 194 i n. Nasenbluten. Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 3 0 - 2 , 6971. Die heimische Pflanzenwelt im Vclksbrauch u. Volksglauben Leipzig 1922. Materjay antrop. archeol. i etnograf. Krakw 1896 -1919. T. 1XIV MaTepia A O YKPAIHCBKO-pycbKoT emo/iborii' BHA. TOB. IIIeBMeuKa, JlbBiB 189^ 19J9 T. I - X X . MaTepin^bi AO 3THORPA4)iH. JleHHHrpafl 1926. pea.
MaTepin/IH JIO 3THorpacJ)in. H a l a m rocyABO/IKOB T. I-III pycCKaro M y 3 e a JICHHH-

r p a f l 1910-1927. T. I III. Sz. Matusiak. Zamwienia z Tarnobrzega. Wisa 1889 III 652.

391' Sz. Matusiak. Wieszczba i reb. Lud 1912 XVII. K. Matyas. Cholera w grach. Przegld powszechny Krakw 1887. XVI 60. A. Maurizio. Poywienie rolinne i rolnictwo w rozwoju dziejowym. Warszawa 1926. M. Medi. Ubijanje staraca. Mandragora Zbornik za narodni iwot i obiaje junih Slavena. Zagreb 1928. XXVI 2. Medicina popular. Annuario de Eusko Folklore Vitoria 1921. Die Medizin fiir Alle. Wien 1906 N. 912. Medycyna ludowa w Kalendarzu rodzinnym 1878 str 156161. Medycyna ludowa Czeska, Sowacka i td. Cesky lid Praha 1896 T. V. i Zlata Praha T. XIII. P. J. Mei^r. Die Zauberei bei den Kiistenbewohnern der Gazelle, Neupommern, Sudsee. Revue internation. d'Ethnologie. Antropos 1913 III 13. K- Meister. Die Hausschwelle in Sprache und Religion der Romer. Heidelberg 1925 Menzel. Gesch. Volksmedizin in Palestina. Wiener medizinische Wochenschrift 19J0. Merseburger Zaubeisoruche. Mullenhoff-Scherer Sprachdenkmalerl873 N. 4 Kuhns Zeitschrift indogerm. XIII 49 ff. Deutsch. Archiv fur Gesch. d. Medizin 1880 III. 380. G. Minden. Vernageln der Zahnschmerzen. Zeitschrift d. Vereins fur Volkskunde. Berlin 1900 X J. Minkiewicz. Literatura medyczna gruziska. Pamitnik Towarz. lekarsk. Warszawa 1891 Tom 87 str. 573. Mirosaw Zabobony: Kpanie si w Czwartek W. Choroby 1836. Mitteilung von Forschungsreisen auf deutsch. SchutzgebietB. XVI Heft 3 (Dahlgrun Heiratsgeb. Afryka) Ethnologische Mitteilungen aus Ungarn 18901905 I IX. Mitteilungen und Umfragen zur bayerischen Volkskunde Augsburg 1895-7 I III. der schlesischen Gesellschaft f. Volkskunde Wrocaw 1896-72 I XXIV. des Vereins f. sachsische Volkskunde Leipzig 1867 1913 I XVI. zur judischen Volkskunde. Wiede 1 9 1 0 - 2 6 . 129. Moc i skutki rnych zb. po r. 1700 str. 233. Albert Moll. Gesundbeten. Berlin 1902. Z. Morawski. Roliny w przysowiach, przypowieciach pol. Rocznik Samborski 1895-6 str. 177204. Myt rolinny w Polsce i na Rusi. Tarnw 1884. H. Moses. Krankheitsbeschwrungen u. Sympathiemittel in Niedersterreich. Zeitschrift f osterr. Volkskunde Wien 1903 IX. K. Moszyski Z Ukrainy. Ziemia 1913. O rdach magji i religji Przegld filozoficzny Lww 1925 J. Muller. Volksmedizinisches aus Uri. Schweitzer Volkskunde Basel Xl 4 6 - 9 .

392' R. Muller. Ober Votive aus Osttibet Revue internationale d' Ethnologie Antropos 1923-4 B. XVI1I-XIX. Die Krankheiten u. Heilgottheiten des Lamaismus Revue internationale d* Ethnologie. Anthropos Wien 1927 B. XXII str. 956 i n. M. N. Mittel gegen Fraisen u. Gelbsucht. Die Oberpfalz. Kallmiinz

1922.

A. Nehring. Seele u. Seelenkult bei Griechen, Italikern u. Germanen Wrocaw 1917 M- Neuburger. Geschichte der Medizin Tom I-III Stuttgart 190611 L. Niederle. Slovanske staroitnosti Praha 190221 Tom 1VII. 06o3peHie ,3THorpa(J)HiecKoe MocKBa 1889 I. i in. J. Obst. rodki lecznicze ludu naszego. Kwartalnik literacki marzec 1910 str. 147. J. Oczapowski. Praktyczny wykad chorb kotunowych Warszawa 1839 F. Oefele Aerztliche Rundschau. Keilschrift Medizin in Parallet Leipzig 1902. Der Aberglaube in der Krankenstube Halle 1904. Optanie przez djaba. Tydz. piotrkow. XVI 31. Kurjer poranny 6 czerwca 1888 i 8 czerwca 1897. K. Opitz. Medizin im Koran. Stuttgart 1896. St. Owsianny. Aus der polnischen Volksmedizin. Posen 1920. zob. zob. Ganszyniec Mitteil. zur Gesch. d. Medizin u. Natur XX. 91. J. Pagel. Einfuhrung in die Geschichte der Medizin Berlin 1898. T. III (i Bibljografja). Grundriss der Medizin. Kulturgeschichte 1905. Partey. Zwei griechische Zauberpapyri. Abhandl. Berlin Akadem 1865 p 109. M. G. Pasuarelli. La malaria. Folklore (Laureana di Borello) 1922 154-66. K- Paul. Nekolik slov o tak ie apokryfu List. z nebe posiany Narodopisny vestnik eskoslovansky. Praha 1917. XII 52, 221, 1918 XIII 78. Periodica. Komplette Zeitschriftenreihen. Leipzig 19256 Tom I-IX Generalregister T. III Medycyna 1926-7. T. XII. Medycyna. J. Pesch. Die Glocken in Volksmedizin in Niedersachsen 24 str.315 W. Pessler. Der niedersachsische Kulturkreis. Hannover 1925. W. E. Peuckert. Schlesische Volkskunde Leipzig 1921. Ign. Pitkowska. Obyczaje ludu ziemi sieradzkiej. Lud 1898 IV. M. Pieper. Die agyptische Literatur. Hanbiicher d Kunst u. Literaturgeschichte herausg. O. Walzel Wildpark Potsdam 1927 F. P. Piger. Zaubermittel aus der Iglauer Sprachinsel. Zeitschrift fiir sterr. Volkskunde. Wien 1897 III. Pisanski. Von einigen Ueberbleibseln des Heidentums und Papstums in Preussen. Wchentliche Knigsbergische Frag- u. Anzeigungs-Nachrichten. Anno 1756 N. 2 1 - 5 .

393'
Plica polonica Rps. Bibl. Ossolin. (Muzeum ubom.) Rps. bibl. Pawlikowsk. 50 1. inw. 169, wyjtki z dzie polsk. i obcych od 1618 wieku). Pobratymiec, Lecznictwo Lud V 164. Poeck. Aberglauben und Beschwrungsformeln Germania 1892 I 114. H. Pohlig. Vlkerkunde und Paleonthologie Berlin 1923. Ks. Stan. Poklatecki. Pogrom czarnoksisk. bd. Krakw 1595. G. Pol.wka. Slavische Sagen vom Wechselbalg (Archiv fur Religionswissenschaft Tiibingen) Leipzig. Mittel wider die Tollwut Zeitschrift f. Volkskunde Berlin 1903 XIII, Slavische Sagen vom Wechselbalg irn Archiv f. Religionswissenschaft 1903 VI 151 - ltv2. Znameni zivota przedzvesti smrti w lidowych poverach Narodopisny vestnik czeskoslov. Doplnky Praha 1918 XIII 80. Sovnik prci Prof. Dr. Poliwki wyd. J. Horak. Praha 1918. St. Poniatowski. Przyczynek do metody badania izolacji obrzdowej Archiwum nauk antropolog. T I N 7. Przyczynek do genezy piercienia Lww 1925. N. Poznanskiej. Zagowary Petrograd 1917. Rec. P. Bogatyrev. Narodopisny vestnik czeskoslovansky Praha 1925 XVIII. Portman Leecheraft King's Evil (sznur wisielca jako lek) FolkLore XXVII 415. FIoTpeHa Ma^opyc- flOMaume Jiiqe6n. KieBCKaa CTapiHa 1890II. Prace i materjay antrop. archeol. i elnogr. Krakw 19207 T IIX. Prace komisji etnograf. Akademji umiej. Krakw 1927 T IIX. Fr. Pradel. Griechische und suditalienische Gebete, Beschwrungen des Mittelalters Giessen 1907 w: J. Preindlsberger Beitrage z. Volksmedizin in Bosnien. Wissen. Mitteilungen aus Bosnien und Herzegowina Wien 1901 VIII 215. J. Preuss Bibhsch-talmudische Medizin Berlin 1911. K Th. Preuss. Die Nayant-Expedition (Die Krankenheilung, Revue internationale d'Ethnologie Anthropos 1913 VIII. Die geistige Kultur der Naturvlker Lipsk 1923 Prikloski. Das Schamantum der Jakuten Deutsch v. Krauss. Wien 1887. Puschmann. Die Geschichte der Lehre von der Ansteckung. Wien 1895. Fr. X. Ragi Ein Nothelfer. Bayer. Staatszeitung von 24 september 192! str. 10. A. Regensburger. Fische im Fleilkunde Sammler Miinchen 1920 N 143. Rehor. Lidova lecba u Maorusu Czasopis. Musea czesk 1891 T 45 Reichborn Kjenneiud Taender og tandvaerk i norsk folkmedicin. Tego Tenner og tannverk i norsk folkmedizin Norks Folkekultur Risor VII 4 1 - 6 3 .

394'
Annual Report of the Bureau of American Ethnology Washington T 1 - 4 0 1925. K. Reuschel. Deutsche Yolkskunde Leipzig 19201 T 111. Revue d'ethnographie et de Sociologie Paris 1910 3 T 1 -XII. Revue des traditions populaires Paris 1832 IV i inne roczniki Rps. Akademji umiej, w Krakowie N 1755 Nauka jako robi niektre lekarstwa i na co pomocne Rps. z F 3 9 r. N. 1454 Rps z 17 wieku Lekarstwa i sekreta. J. W. Smoniewskiego 464 (o wocianach) 465 (obyczaje) 469 (choroby). N. 1455 Historja dumy na Podolu 17941818. Rkopisy Biblioteki Jagielloskiej: Rps. 5151 (Lecznictwo). 5358 (Notatki z kalendarza). 5362 (Obrazy cudowne). 4336 (Faust 1510 r.) 4390 (Sekreta i lek. domowe z 18 wieku). J. Reichhorn. Kjennerud Sykdomsnavnene (Rachitis) Maal og Minne Oslo 1921 Insamling av norsk folkemedisin Kristiania 1921. Bidrag til norsk folkemedisin Kristiana 1922 Vare r olkemedisinke laegeurter Kristiania 1922. M. Reinzer. Heilbrauche Bayer. Hochschulztg 1921 96. R. Riegler. Geistesstrungen. Wrter und Sachen Heildelberg VII. 129135. Richter. Volksheilmittet aus Chamer Gegend Oberpfalz 1921. Robaka i zastrzau leczenie Gaz. wit 1892 N 584 i 612. Z. Rokossowska O wiecie rolinnym w Jurkowszczynie Zbir antropol. Krakw 1889 XIII 163. W. H. Roscher. Ephialtes Alptraume und Alpdamonen des klass. Altertums Abhandl. d. phil. hist. klasse d. Sachs. Gcsell. der Wissensch. XX Leipzig 1900. J. Rostafiski. O znaczeniu nazw rolinnych Krakw 1883 odb. Czasu Nasze ludowe rodki przeciw wcieklinie Czas 1886 N 62 z 17 marca 1886. iMedycyna na nniwers. Jagiell. 15 wieku Krakw 1900. F. W. E. Roth. Heilkraftige Svmpathiewirkungen der Edelsteine im 12 Jahrh. Archiv f. Geschichte der Medizin 1920 str. 315. E. Rulikowski. Zapiski etnogr. Ukrainy. Zbir wiad. antropol. Krakw 1879 III 62. M. Rybowski. Gociec Robaki Lud VI 3034. J. SadKOwski. Gocice, wie szlachecka. Wisa 1901 XV 734. P. Saintyves. La force magiue Paris 1914. Les origines de la medecine (Collection Science et Magie) Paris 1920. A. Saloni. Lud acucki. Materjay antrop. etn. Krakw 1902 VI. Zaciankowa szlachta polska w Delejowie Materjay antrop. etn. Krakw 1913 XIII.

395'
A. Saten. Heilwirkungen u. Aberglauben Leipzig 1908. G. Sandzejew. Schamanismus der Burjaten Anthropos. Wien B XXII P. Sartori. Sitte und Brauch Lipsk 1911-14 T I - I I I . Westfalische Volkskunle Lipsk 1922. Sbornik muzealnej slovenskej spolocznosti 18961915 IXX. Narodopisny Sbornik czesko sowansky Praha 1899-1905 T IXI. Sbornik Matice Slovenskej nak. AAatice Sowenskej 1922 7 IV. O. Schell. Zur Volksmedizin im Pergischen Am Urquell 1893 IV 152. Der Mond im Glauben des bergischen Volkes Am Urquell 1894 V 173. Das Salz im Volksglauben Zeitschrift des Vereins ftir Volkskunde Berlin 1905 B XV. Bergische Zauberformeln Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde Berlin 19( 6 B XVI. R. Scharnweber Volksheilkunde Niederlausitzer Mitteilungen 1922. L. Scherman. Die Sterne im indogermanischen Seelenglauben Am Urquell 1896 VI 59. B. W. Schiffer. Alltagglauben u. Volk)um1iche Heilkunde galizischer Juden Am Urquell 1893 IV 73273. J. Schlecht. Regensburger Augensegen des X Jhrh. Zeitschrift fiir deutsch. Altertum 1902 B 46 p. 303 5. O. E. Schmidt Die Wenden Dresden 1926. W. Schmidt und W. Koppers. Der Mensch alter Zeiten Regensburg 1924 IIII. J. Schnjder. Z kraju Hucuw Lww 1899. H. Schffler. Beitrage zur mittelenglischen Medizinliteratur. Halle 1919 O. Scholz. Besprechen Mitteil. schlesisch. Gesel. Volkskunde 1896 seszyt 3. W. Schnegge. Beitrag zu Pommer. Volkskunde (febra) Pommer. Heimat 1920 N 5. O. Schrader. Reallexicon der indogermanisch. Altertumskunde Berlin 1 9 1 7 - 2 8 T IIII. O. Schutte. Vernageln der Zahnschmerzen Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 1900 X Das Nestelknupfen Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 1904 XIV. G. Schwalbe i E. Fischer. Anthropologie Lipsk 1923 Die Kultur der Gegenwart B V. Schwangerschaft im Volksaberglauben Reichs-Medizinal-Anzeiger 1908 J. Schwarzbach. Zauberspriiche und Sympathiemittel von der Salzburgisch-obersterreichischen Grenze Zeitschrift fur sterreich. VoIkskunde Wien 1897 III. S. Seligman. Der bose Blick Berlin 191013 I - I I . Die Zauberkraft des Auges Hamburg 1922. J. Sembrzycki. Volksmedizin aus Ostpreussen, besonders Litauen. Am Urquell 1890 I 186 ff. Ostpreussische Haus und Zaubermittel Am Urquell 1892 III 66 Sezatoarea. Literatura si traditiuni popolare Faltizeni 18921927 IXXIII.
1927.

396'
Marcin Siennik. Herbarz to jest zi tutecznych, postronnych i zamor skich opisanie W Krakowie, w druk. M. Szarffenberga 1568. H. Sints. Jenseitsmotive im deutschen Volksmarchen Lipsk 1911. Sia lecznicza rolin. Zdrowie 1890 i Lecznictwo ludowe. Gazeta radom. 1890 N. 19. E. Sinclair Rohde. The old english herbals London '922. Ch. Singer. Early english Magie and Medicine Proc. British Academie London 1920 P. Sixtus. Walleser Religise Anschaungen und Gebrauche von Jap. (o kapanach). Revue Internationale d' Ethnologie Anthropos 1913 VIII 4. S. Skalski Lecznictwo ludowe Wisa 1901 XV 75. Slavia Occidentalis wyd Instytut zach. sow. Pozna 19217 T I-VI Smol. Zekorada a zarzikada Kwieti Praga 1847 p. 146 i 1885 IV 337 Sobtka i wilja w Jana. Kwestjonarjusz: Gazeta lubelska 1890 Nr. 131 Lud IV 323. Sz. Jastrzbowski: Gazeta radomska 1893 Nr. 7. H. opacifiski: Gazeta lubelska 1893 Nr. 121 ff. Soldan Heppe. Geschichte der Hexen. B. IKI H. Spiczyski. O zioach tutecznych i zamorskich i o mocy ich Wyd. drugie w Krakowie u Scharffenberga 1556. Kie c <afl CTapntra KieB-b 1881 I i n >KnBa CTapHHa HeTepcyprb 1891 I i n. Ed Stemplinger. Marcellus Empiricus, Plinius - Zschr. f. deutschsterr. Gymnas. 1919. Sympathieglaube und Sympathiekuren im Altertum und Neuzeit Munchen 1919. H. Steigner Der Oal'vaferbaum Frankenwarte 1919 24 (przeciganie chorych przez stary d b ) L. Will Stern. Die Analogie im volkstiimlichen Denken mit Vorbemerkung von M. Lazarus Beilin 1893. Strack. Das Blut im Glauben u Aberglauben der Menschheit. Munchen 1900. L. Strobl- Altbaurische Mittel gegen Krank. Sammler 1922. Nr- 138. Jzef Stru. O morowej zarazie Krakw 1564. (Zob. monogr. o Strusiu W Bugiel) Studien zur Geschichte der Medizin Leipzig 1907 V i nast. red. KSudhoff. K. Sudhoff. Seuchen in Vergangenheit. Zeitschrift f. arzt. Fortbild. Jena 1920 str. 53. Syreniusz (Syreski). Zielnik 1613 (O zaklinaniach i zaegnywaniach gularzy, o czarach i tp.) K. T. CyiwuoB-b. Ko.IAYHH, BHAMH H npupbi. Xapi<OBb 1891, J. witek. Lud nadiabski. Krakw nak. Akad. umiej. Krakw 1893 Zwyczaje i pojcia prawne ludu nadrabskiego. Mat. antr.-etn. Akad. umtej. Krakw 1897. T. II. A Szebestowa. Lidske dokumenty u Olomonci 1900 (Niemoce str. 266 i n. Leczenie str. 269 i n.) A- Suleja. Dolina P o d h a l (Boginki) Przegld zakopan. 1903 256 ff. W. Szuchiewicz. Huculszczyzna. Krakw 1902 8 Tom I IV.
aroBopbi Endniorpacj). ynasaTe^b. 1892 str. 118

397' Wand. Szukiewicz. Niektre wierzenia i przesdy ludu naszego. Kwartalnik litewski 1910 II 85 IV 111 J. Talko-Hryncewicz. Zarysy lecznictwa ludowego na Rusi poud. Krakw nak. Akad. umiej. 1893. CT. TaHOBHi-B CpcKH HAPOFLHH omaa bha. CpcKa Kpan. AnajeMia roby str. 226249. H. Theen: Warze Volksmedizin. Am Urquell 1892 III 2 4 8 - 9 . C. E. Thomas. Some more tootchache charms British Dental J. London 1920 str. 262. R. Turnwald. Psychologie des primiiven Menschen, Miinchen (Handb. der vergleich. Psychologie B. I Abt. 2. V. Tille. Hannenkpfung in Brna Narodopisny vestnik ceskoslovansky Praha 1910 V Zaklinani pokadu Narodopisny vestnik eskoslovansky Praha 1923 XVI 97. Trabalhos Da Sociedade Portuguesa de Antropologia e Etnologia Porto 1919 ^8 I - I I I . sterreich-Traugott Konstantin Die Besessenheit Langensalza 1921 Travaut ethnographioues publ. Societ Finno-ougr Helsingfors 1903 I - V A. Treichel Sator-Arepo in Sitzunsberichte d. Berliner Ethnolog. Gesellsch. 21/11 1880 S 92 ff. Volkstumliches aus der Pflanzenwelt Berichte iiber die 4. Yersammlung des Westf. Botan. Zoolog. Vereins zu Elbing Troels Lund Gesundheit u Krankheit in der Anschaung alter Zeiten Leipzig 1901. Tpy.au. 3TH0rpa(B. CTaT. S K c n e ^ . BTJ 3anan. p y c c K i f i Kpafi i nast. Tpy^bi KCCTpoMCKoro Hayi. omecTBa. BTHorparJjmecKiH C 6 O P H H K T KocTpoMa 19 3 I - I I I . E. B. Tylor. Cywilizacja pierwotna z obj. Karowicza. Warszawa 1896-8 I-II C. Truhelka. Die Bosanica. Wissenschaftliche Mitteil. aus Bosnien u d Hercegcvina. Wien 1894 II 357. Die Heilkunde nach volkstumlicher Oberlieferung. Wissensch. Miiteil. aus Bosnien u. d. Hercegowina Wien 1894 II 376. Ein interessantes mit Bosanica geschriebenes Schriftstuck Wissensch. Mittelungen aus Bosnien u. Hercegovina. Wien 1909 Tom XI str. 381. I. Tuwim Tajemnice amuletw i talizmanw Warszawa 1926 BibliotRj" 16. S. Udziela. Pies w przysowiach polskich i zwrotach mowy. Krakw, (odb z Opiekuna zwierzt") 887. Materjay do pol. weterynarji ludowej. Przegld weterynarski Lww 900 Ne 1 ' Z Przecawia Lud 1927 XXV. lsk grny. Mater. antrop. etnogr. Krakw 1906 Tom VIII. Cholera w pojciach ludu ziemi sdeckiej Materjay antrop.etn. Krakw 1895 T. I dzia II
CpcKi Eraorpai})CKi CopHHKt. Ks 40 o d d . II Ks. 16. Cho-

398'
M. Udziela, Medycyna i przesdy lecznicze ludu polsk. Warszawa Bibl. Wisa Tom VII. 189L Z ludowej weterynarji w Boni (Przegld weterynarski 1902) Przyczynki do medycyny lud. Lud. XI i905 str. 394 Ha pyccKOM-b H3UKa. MocKBa 1911 I. T. y^ambiu-b. FIoJibCKiH nepiofl. H3,n.aHifl no sraorpaiJH 3a r. 19001 1902 M. Urban. Ober altvolkstumliche Wundbehandlung Arztliche Centralzeitung. Wien XV J h g . .As 37-43. Ober Volksheilmittel in Deutschbohmen Prager Medizinische Wochenschiift 1902 B. 27. Pflanzen in alt- u. neuvolkstumlicher Heilkunde. Arztliche Zentralzeitung 1904 XVI. Allerhannd Egerl 1921 (O chorobach str. 84-94) V. Vavra. Horiky prisp. k lidovemu lekarstvi Narodopisny Vestnik eskoslovansky. Praga 1908 III 7. Verdenal. Les notions medicales. La chroniue med. Paris 1920 str 131-8. A. BeTyxoB. 3aroBopn, AAROIMKAHIA, oepern PyccK. (jn-mo-n BCTHHK 19017. Narodopisny vestnik eskoslovansky red. J. Polivka Praha 1909 IV 226. R. Vivaldi. Terapeutica popolare nel Lazio Folklore Laureana di Borello 1921. Ons Volksleven. Tudschrif voor Taal-en Oudheilkunde red. J. Cornellissen et J. B. Veroliet Te Brecht 1898 9 Tom XXL Schweizer Volkskunde Folklore Suisse Basel 191112 Tom I - I I . H. Volksmann. Volksmed. Am Urquell 1891 II 95 7. 1892 III. 228-9. Schleswig-Holsteinische Haus- u. Zaubermittel. Am Urquell. 1893 IV 277. Dr. Otto Weber. Demonenbeschwrung bei Babylonern u. Assyrern. (Der alte Orient B. VII) Leipzig 1906 F. Weber. Eiserne Votivfiguren aus Oberbayern Zeitschrift des Vereins fiir Volkskunde Berlin 1904 XIV. K. Wehrhan. Aberglaube iiber Mitesser. Zeitschrift fur rheinische u. westfalische Volkskunde XIV 135. Wachsvotive im Rheingau. Zeitschr. des Vereins f. Volkskunde Berlin 1900 XIX. A. G. Wehrli. Ober primitive Volkschirugie. Korrespondenzblatt Schweizer Arzte 49 str. 144. J. Weigel. Historja medycyny z wiekach rednich. Lww. 1895. G. Weigand. Ethnographie v. Makedonien Leipzig 19-4. K. Weinhold Die altdeutschen Verwiinschungsformeln. Sitzungsberichte der Berliner Akademie 1895 XXXI v 667 ff. Ein hochdeutscher Augensegen in Cambridger Handschrift des XII. Jrh. Zeitschrift des Vereins fiir Volkskunde. Berlin 1901 XI. S. Henry Wellcome. Alte cymrische Heilkunde London str. 56.
Bn6jiiorpaij)mecKiH yKa3aTejib jiHTepaTypbi no HAPOAHOFI CJIOBCCHOH

399'
M. v. Wendheim. Silberne Votivgaben der Cubaner Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde Berlin 1900 X. Werner Manz Psychol- Sim.lia similibus in Volksmedizin Schweizer familie N 52W. Werybo. Z medycyny ludowej Wisa 1888 II c.04. Podania biaoruskie Lww 1899 A. BeTyroB. TaroBopH, 3aKJinKaHH PyccKiH BicTHHK BapmaBa 1907. K. Weule. Die Kultur der Kulturlosen Stuttgart 1921. J. Widajewicz. Nazwiska i przezwiska ludowe Pamitnik histor.-prawny I Lww 1925. A. Wrede Rhelnische Volkskunde Leipzig 1922 A. Wiedemann. Das Blut in den f.uhmittelalterlichen Bussbuchern Am Urquel 1892 III 182 83. Das Blut im Glauben alter Aegypter Am Uruell 1892 III. 113116 Magie und Zauberei im alten Aegipten Alter Orient 1905 VI Mumie ais Heimittel. Zeitschrift des Vereins fur rheinisctie und westfalische Volkskunde 1906 III. W. Wielogowski. Medycyna wiejska Krakw 1886. Wiestnik narodopisneho musea czesko-slowanskieho Praha 1897 I in. 1901-5. Narodopisny Wiestnik czeskoslowansky w Praze 1906 27 T IXIII. Fr. Williams. Chinese folkolre Washington 1901.
P.

Ciipi JKuBaa Ciapina 1915 XXXIV N 4. J. Winthuis. Das Zweigeschlecbterwesen (Forschungen zur Vlkerpsychologie und Sociologie B V) Leipzig 1928. Wisa red. J. Karowicz Warszawa 1887 1920 T I XX. M. R. Witanowicz. Monografja czycy Krakw 1898. Lecznictwo ludowe Wisa 1903 XVII 88. St. Witkowski. Historjografja (Etnografja) grecka Krakw Akadumiej, 19257 IIII. J. Witort Zamwienia Lud VIII 405. Filozof ja pierwotna (animizm) Lud 1900 VI. Zarysy prawa zwyczaj, ludu litew. Lud 1898 III. Zarysy prawa pierwotnego Warszawa Gos 1899. W. Witowt. Leki ludowe p. Radzyskiego Lud .906 XII 264. J. R. Wjela i E. Muka. Przisowa hornjouickich Seibow. Budyszin 1902. H. Wlislocki. Zauber und Besprechungsformeln der transsilvanischen und stidungarischen Zigeuner Ethnologische Mitteilungen aus Ungarn Budapest 1887 I 51ff. Menschenblut im Glauben der Zigeuner. Am Uruell 1892 III 7 ff 61 ff. K. Wjcicki. Boginka paczka Kosy II 376. Stare gawdy i obrazy Warszawa 1840 IIV (Morowa zaraza 1712 Powietrze. Stary medyk, i t p ) Fr. Wollmann. Vampyricke povestt w oblasti stredoeoropske Narodopisny vestnik czeskoslovansky Praha 1921 do 1925 (Zmora)

BinorpaAOB.

CaMOBpareBa He eKommneHe y pycKOro HaceJieHH

400'
<t>. BOJIKOB. Grynii 3 yk-paiHCbKoi e r a o r p Ta am-pononb. Ilpafa 1927. E. Wolter. LitauischenZauberformeln und Besprechungen Mitteilungen der Litauische Litterarischen Gesellschaft Heidelberg 1887 II MaTepjyiH .nym eraorp JiaTiinKOro n^ieMeHH fleTepcypr 18 0. Wrter und Saehen red. R. Meringer Heidelberg 1910 i nast. Eva Wnnderlich. Die Bedeutung der roten Farb b. Griechen und Rmer Giessen 1925. Wust. Volksheilpflanzen Pfalz Museuro 1922. H. BHCOUKW. OiepKi Haiueft HAPOFLHO-HTOBAFL wiewu.- 3ANHCKH MOCKOB. apxeoji IHCT, 1911 XI. R Wuttke. Sachsisihe Volkskunde Lipsk 1903 (II wyd ) Th. Zachariae. Durchkriechen ais Mittel zur Erleichterung der Geburt Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 1902 XII. Etwas vom Messen der Kranken Zeitschrift des Vereins filr Volkskunde Berlin 1911 B 21. H Zahler. Die Krankheit im VolksgIauben Bern 1898. A. Zalud. Bibliografie czeske lidovedy za r. 1916 Czary i leki w literaturze ludowej czeskiej Narodopisny Vestnik czeskoslovansky red. J. Polivka Praha 1918 XIII 88. M. FI. Zakrzewski Medizin liter. Geschichte des Weichselzopfes Wien 1830. 3 a n H C K H io-ibor. craH. aHTponojib. i eTHOi'pacJ)i'i MocKBa 1925. A. Zaturecky. Slovenska przislovi Praha Czesk. Akadem. 1896. Zauberwesen Anthropos Saizburg 1906 I. J. Zawadzki. Medycyna ludowa Udzieli Kronika lekarska Warszawa 1891 str. 3645. R Zawiliski. Brzeziniacy Warszawa 1881 (Ateneum I V ) Zaegnywanie chorb List z okol. Kurowa przez G. J. Gazeta wit. 1893 N 671. T I XXXVIII. Srpski etnografski Zbornik Beograd 1921 IXXII. J. Zborowski. Mater. etnogr. z gralszczyzny Lud T XXI Lww 1923 R. Zehnpfund Krankheiten und Heilmittel bei den alten Babyloniern und Egyptern Aule 189o N 15 und 16. W. Zimmerman. Volkstiimliche Arzneimittel Archiv f. Pharmazie Berlin 1921 str 145172. Znachory Kurj warsz. 19^2 I 9, 7. 1 N 14. Zbir wiadomoei do antropologji kraj, Krakw 1877-1895 T I XVIII Srpski Etnografski Zbornik Beograd wyd. Srpska Akademja 1927 T 1 41. Zbornik na Narodni ivot i obiczaje junich Slavena Zagrzeb 1986 1927 T IXXVII. St. Zdziarski. Gar bani ludu ruskiego Mat. antrop. etn. Krakw 1902 T VI. Pokucie tame 1904 T VII. Zeitschrift fur sterr. Volkskunde Wien 1895 1912 IXIX. Wiener Zeitschrift fur Volkskunde 1 9 2 1 - 7 T XXVII-XXXU.
ETiorpaijjiwHHS 35ipnnK Ban,. T-Ba IlIeBueHKi JlbBiB 18951916
X. BOBK. CTyjji' 3 yKpafHCbKOt eTHorpa(j)rt I l p a r a 1920.

401'
Zeitschrift Zeitschrift Zeitschrift

ftir^

Vlkerpsychologie

und

Soziologie

Lipsk

19256

des Vereins fur Volkskunde Berlin 1 8 9 0 - 1 9 2 7 T 136. des Vereins fur rheinische und westfalische Volkskunde Elberfeld 1 9 0 0 - 1 6 . Zeitschr. f. vergleich Rechtswissen. 1908 B 21. JX- 3e^eHHH. Bn^iorp. yKa3aTejib pyccK. STuorp. jimepaTypH rieTepc6ypr 1913. Russische Ostslavische Volkskunde Berlin 1927. Cz. Zibrt. Literatura kultur-histor. a etnograficka odb. Czesko dlhoui VII Praga 1898. Czesky lid T IXXX Praha 1 8 9 2 - 1 9 2 8 . Zaklinaczi pokadu Praha 1916. Staroczeske wyroczne, obyczaje, powiery Praha 1889. M. Zieleniewski. O przesdach lekarskich ludu Krakw 1845. O przesdach lek. Bibl. Jagiell. rkopis (Krakw 1851) N 5841 Przyczynek do hist. akuszerji w Polsce. Warszawa 1857. Notatki do historji akuszerji w Polsce Warszawa 1862. Ziemia Warszawa 1 9 1 0 - 1 9 2 7 1XIII. O. Zingerle. Segen und Heilmittel aus einer Wolfsthurner Handschrift des XV Jahrh. Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde Berlin 1891 B 1. Znachorstwo i lecznictwo Tydz. piotr. 1990 N 26 1901 N 47 1903 N 27 i 31. XXV 44, 9, 1898 N 42. XVI 37, XIX 32. XXII 13, 1901 N 6. Wdrowiec 1893, 388. Gazeta Kaliska 1896 27 N. 56. Echa Pockie 1898 N 56. Fr. Gaweek Bibljografja ludoznawstwa 1914 str. 185. M. Zoric J. Bujanowi: Smrt Zbornik junij Slavena Li Zagrebu. 1896 I str. 202211. M. migrodzki. Totemizm Lud 1909 XV.

Dopenienia.
qapb, SniorpacJ). O o s p t m e 1890 II. 72-6. Th- Antl. Choroby a leky nagich predku. Czeskij lid Praha 1902 XV 283 Berlinger. Bayerische Besegnungen Germania XXIV 73 Altdeutsche Besegnungen XXV 507. R. W. Berwiski. Studja o gusach, czarach Pozna 1862 T I-II W. Bieroski. Czary i zabobony Koomyja 1885 EaxHH'>. H a p o f l H i e 3 a r o B o p H npoTHB-b ojit.sirfei. Pyccnia C r a p H H a 1878 N 7. Bogatka. Lekarz osobliwszy w Nowogrdzkiem. Pamitnik magnetyczny 1816 I. W. Bugiel. Szsty kongres midzynarodowy historji medycyny. Archiwum hist.-filoz. medycyny Pozna 1928 Vii 2.
AHTOHOBHH>. 3AK.NNH;IHIA npoTHB-b

402' E. G. Browne. Arabian Medicine Cambridge Univ. Press 1921. Z- Hochowa. - Brozikowa Zwlastnosti mluwy lidowe na Wysocku (Noczni zjeweni. Smrt) Czesky lid red Cz. Zibrt Praha 1928 j XXIX 2 Fr. Bujak. Kotun Lud XVI 59. L. Choulant Gesch. u. Liter- alter. Medizin 1926. F. J. Czeczetka Poviereczne leczeni Narodopisny Sbornik czeskoslowansky red. J. Polivka Praha 1901 VII J. Cimarz. Herbarze czeskoslovenske dobytci Czesky lid Praha 1928 XXIX 58. St. Czaja, Pierwszy grzmot Lud XI 198 Fr. Dali' Asta Narodna medicina pr. I. Sirola Zbornik za narodni ivot i obiaje junih Slavena U Zagrebu 1926 XXIV 1 St. Estreicher. Podrzutki Wisa X 908 H. Fischer Mittelalter Pflanzenkunde Miinchen 1929. Fr. Gaweek, Bibljografja ludu pol. Krakw 1914 pod Czary, znachory str. 178 i n. Przesdy, rodki lecznicze w Radowie Materjay antr.-etn. Krakw 1910 XI. J. Gluziski O wcieklinie i Kuracji przez znachora 1862. M. Goyski. Pierwszy grzmot Lud XIV 183 Porwn. Gazeta radom. 1894. N. 13. Uroki w Wieliczce Lud XIY 400 Haur. Skad abo Skarbiec 1693. F. Herciniano. Medicus familiaris (Por. rkopis Tylkowskiego O plice kotunie w Zakadzie Ossoliskich we Lwowie). P. Hermant et D. Boomans La medecine populaire. Bruxelles 1928 (Bulletin du service Hist. et folklor du Brabant) A. J. Zamwienia od wia (guzy pod szczkami) Wisa XVII 390 od wytyczu (zwichnicia) tame I. J. List z Kurowa (Zaegnywania chorb) Gazeta witeczna 1893. B. Kahle. Krankheitsbeschworungen des Nordens Zeitschrift fiir Volkskunde Berlin 1895 V J. Karowicz lady wieku kamiennego w zwyczajach Tygodnik powsz. J. Kessler Leitelstvi lidove. Czesky lid Praha 1899 VIII 125. M. Kietlicz. List niebieski Lud IX 170 W. Klinger. Ambrozja i Styks a woda ywa i martwa Rozprawy wydz. filolog. Akad. umiej. Krakw T 41 L. S. Korotyski. Wrby z kichania Wisa V 331 Marja Kuczerwna. Lud X 221 K. Kohler. O Srebrnikach w ziemi znajdywanych Lud IV 325 Fr. Krezek. Zamawiania chorb i lecznictwo lud. Lud. V 80 i 378. J. L. Zamawianie chorb Lud V 277 Leki znachorskie w Dzierani Gazeta witeczna 1900 N. 994 Leczenie zastrzau z Olkuskiego , 1892 Fr. Lesicki De plica polonica Berlin 1855. W. J. empicki. Leczenie wcieklizny Lww 1846. St. empicki. Przyczynki lekarzy do hist. lit. pol. Lww 1927. Szymon Szymonowicz jako lekarz. Lww 1920. Jan Zamojski jako protektor medycyny Lww 1921

1881

403'
H. opaciski Powstanie chorb epidemicznych Wisa XV 133 ubek Lekarka w Rypinie Echa pockie 1898 36 Fr. M. Zabobonno owczarzy Gazeta witeczna 1895 K. Machczyski. Mozaika wilcza (o sposobach leczenia wodowstrtu i in.) Warszawa 1896. Maksonowa Uroki Lud 296. K- Matyas Chop czarownik wiat Krakw 1888. Mitteiluugen z. Gesch. Medizin. her. Hoberling. Wieleitner. Zaunick. Leipzig 1928 T 129. Naturalne i pewne leczenie epilepsji, wielkiej choroby i t. d. Berlin 1863 (12 wyd). Obwiniony z Koniskiego o naruszenie mogiy Gazeta Kaliska 1896 hr 84. J. Ochorowicz Echa z epoki kamiennej Ognisko" dla Jea i Bezwiedne tradycje ludzkoci Warszawa 1898 Ochrona od zarazy Pozna 1850. Odczynianie uroku w Opoczyskiem Tydzie Piotrkw. VI 2 J. Oettinger O przesdach lekarskich Krakw 1867. Al. P. Oranie wody, oborywanie podczas zarazy Wisa IV 332 Ocieranie naroli rk zmarego Gazeta Kaliska 1899 i Tydzie Piotrkw. XXV 7 i 14. J. Polivka. Seit welcher Zeit werden die Greise nicht getotet Zeitschrift fur Volkskunde Berlin 1898 VIII. L. Perzyna. Lekarz dla wocian 1793 Petrycy. O wodach w Drubaku 1633 W. Pomian. Czarownik Kosy VIII 27 J. Rostafiski. Zielnik czarodziejski, zbir przesdw o rolinach. Zbir wiadom. antrop. Akad umiej. Krakw XVIII. P. Schikowsky. Die Mahre der Mazuren Ausland 18^1 T 44 N 15. O. Scholz Formy zamawia Mitteil. d. schles. Gesellschaft f. Volkskunde 1896. St. Skalski. Znachory i sposoby ich leczenia. Tydzie Piotrkowski 1901 N 47, 1903 N 27 i Wisa XV 255 Stawaizwna. Uroki Lud XIV >82 H. L. Strack Der Blutaberglaube Munchen 1892 Suus Znachory z Kolneskiego Echa pockie 1898 N 56 J. witek. Liczby 3 i 9. Lud XI 371-88. W. Swoboda. Had ssaje krawie mleko Czesky lid. Praha 1928 XXX 25. N. T. Kamienie jako amulety Dziennik warszawski 1893 N 37. W. Ul. Gociec Kotun Lud. X 94 S. Udziela. Oborywanie przeciw zarazie Wisa VI 734 Czarownik przed sdem Lud X 445. Czarownica z Sieprawia Lud XI 192 B. Viek Omure (zmora) Czesky lid. Praha 1902 XI 277. W-z Zabobony zbrodniarzy Wdrowiec 1897 A. Winiewski Przesdy zodziejskie Wisa V 350 M. R. Witanowski Zabobony z Czstoch. i Piotrkowie Tydzie Piotrkowski XVII 49 XXI 51.

404 J. Witort. Ze oczy Wisa XII 518. Witowt.Przesdy z Turowa Wisa IX 558 Leki ludowe w Pudach Lud XII 264 Chleb, dziea, pieczenie Wisa XVIII 48 Przyczynki do zamawia (p. Radzyski) Wisa XIX 558 Kilka przesdw z Turowa XV 177 K. Wrblewski Kult rolin Dziennik pol. przem. d 1900 A. Wrzosek Archiwum hist.-filoz. i medycyny Pozna T. I-VII. J. Wyhtidol: Skritek (koton) re vlasch. Czesky lid Praha 1902 XI 192. Zamawianie robakw Gazeta witeczna 1892. Cz. Zbraniecki Ze spojrzenie Biesiada Literacka 1910 Zdrowie ludu z Popowic Gazeta witeczna 1893. St. Zdziarski Listy z nieba (w. XVII) Lud VI 307 Cz. Zibrt Staroczeska teloveda a zdravoveda Czesky lid XXVII 304 Znachor we wsi Prusach, koo Warki. Gazeta radom. 1893 Nr. 20 i 1894 Nr. 57. Uroki. M. Barthel de Weydenthal. Uroczne oczy. Archiwum Tow. nauk. Dzia II. hist.-filozof. Tom I Lww. R. Berwiski. Studja o literaturze ludowej. Pozna 1854 II. 72 i nast. M. Dowojna Sylwestrowicz Podania mudzkie. Cz I str. 1. 365. 420 ff. M. Federowski Lud okolic arek. 1889 II 231. 257260. H. F. Feilberg. Der bose Biick in nordischer Uberlieferung. Zeitschr. d. Vereins f. Volkskunde Berlin 1901 B. XI. S. 304 ff 320 ff. . Gobiowski. Lud pol. Warszawa 1830 str. 152 i str. 172-3 wyd Lww 1884 str. 140 i 157. Grohmann. Aberglauben aus Bhmen. str. 127-8 str. 132-3, gwnie 1557 Janus 1913 XVIII 458. B. Kahle. Noch einiges vom bsen Blick. Zeitschr des Vereins fur Volkskunde 1903 XIII 213 do 217. Kolberg. Lud Kujawy. III 91. Nr. 11, 94 Nr. 2 3. III 24*7-8. Lud krakow. VII 92-3 ff. Lud. pozn. XV 115 ff 265. Lud lubelski. XVII 113 ff. Pokucie 1888 III 132 i nast. 3. KyaeJifl JXHTHHa B 3Bma'o yKpaiHCbKoro Hapojra MaTepin JXO y K p a i H . eTHOfp. HayK. ToBapncTBO iM. WeBieHita. Lww 1906 T. VIII p. 33-8. Lud 1896. II 222, 330-7 335 1897 III 59-60, 145-6. 1898 IV 420 1900 VI 58 i 60, 198. 1902 VIII 57 348-8, 367. - 19-''5 XI 182-3, 384, 386, 395, 1906 XII 266-7. 190 7 XIII 91 1912 XVIII 177-8 i 178, 182, 185. Materjay antiop.-etn 1S03 VI 256-7. i904 VII str. 46-18 str. 145 i 151 ff. 1S08 X 121 i 142. 1110 Xl 101-2, 133, 282, 283 284-6, 287, 289 i 299-300.

405' Ethnoiog. Mitteilungen aus Ungarn Bnoapest 1887 I 54 ff 175 ft 1896 V 215 'f. Wisscnschafthche Mitteilungen aus Bosnien u. Her. Wien 1894 II. 809-405. St. Polaczek. Wie Ruaawa, Warszawa 18P2 str. 111 H. B. Schindler Der Aberglaube des Mittclalters Brest. 1857 163-4 O. Stoli. Geschlechtsleben. Leipzig 1908 p, 414 ff8 ff. W. Szuchiewcz. Huculszczyzna Krakw i908 IV 294 04-3, 315. St. Ulanowska. otysze w Z biurze antrop. 1891 XV s 275 Am Uruell. 1991 II 63. 1892 Ul 247. 1893 IV ^ 42 i8 210 211, 273. 1894 y 19-O. 1896 VI (90 i 219. St. Wasilewski Jagodne 1889 str. 99 i 230. Wisa 18S2 Vi 3JM-6. 398, 106, 410-411, 422,916. 1893 VII 374,733 1894 VIII. 180, 764-5. 1895 T. IX str. 14-15, 125, 589, 607-9. 1896 7 X str. l / . 127-8, 345-6, 878 Tom Xl 163, 246 288 361, 401, 647, 809 t898 XIf 518-2 L. 1899 XIII 336, 406 f f . 19U0 XIV 255 ff 320-1. 1901 XV 503 ff 779-80. 1902 XVI 250, 428-9. 1903 XVII 683. Zbir wicd. antrop. 1879 III 10 49, 51, 56, 103, 114. 1882 VI 2 : 0 . 1885 IX 48-49 i 50 1886 X 96-7 1889 XIII 70 1892 XVI 255-5. Zeitschrift d e s Vereins fur Volkskunde Berlin 1893 III 26, 1894 IV 138-w 304-5. 1898 WHI 388. 1901, XI. 1905 XV 142, 349. Zeitschrift fur sterr. Vclkskunde Wien 1900 VI 18, 22, 122-3 '901 VII. 1903 IX 214 ff 241. XV 22. ETHorparfOTHHH 36iphHK .HbB.B 1912 XXXI 324-5. Zmory. Abhandk der sSchsisch. Gesellschaft der Wissensch. phil. hist. Klasse 1900 B XX. Andree Trudensteine Zeitschrift f. V 0 lkskunde Berlin 1903 XIII 295. Auslard 1891 LXIV N 15. Das Alpdnicken in Bosnien und Herzegovma Am Uruell 1891 T II. str. 6. W1 Ardah Mora w Dalmacji Zbornik za narodni zivoi i obiczaje junih Slavena ZagreD 1928 XXVI, 2. Rysz Berwiski. Studja ludowe Pozna 1854 I str. 193 II str. 7. G. Bromsch. Kaschubische Dialectstudien Leipzig 1898 A. Bruckner Biohoteka p-sarzw polskich wyd. Akad. urmejt. Krakw N 45. A. Czerny Istoty mityczne Serbw uyckich (w przekadzie polskim w Wile"). A. Drfler. Zauberspriiche aus Tirol Zeitschrift Oster. Vulksknnde Wien 1890 II 151. H. F. Feilberg. Die Zahlen Zeitschrift des Vereins f. Vulkskunde Berlin 1891 IV 31

406' . Gobiowski. Lud pol. wyd. warsz. 1830 str. 156 Lww 1884 str. 144. Grohmann. Alerglauben aus Bhmen str. 23 ff. K. E. Haase. Sagen aus Ruppin. Am Urquell Neue Folg 1890 1 15-6 O. Howorka i A. Kronfeld Vergleichende Volksmedizin Stuttgart 1908 1 1114 i 4223 II 854 ff. 8901. O. Kolberg. Lud II 99, III 68, 163, IV 266. VII 38, 41, 68, 75, 219. XV 38, 44, 2 1 8 - 2 0 , XXI 147. Lud 1899 V 298, 1902 VIII 356, 1904 X 254, 1905 XI 314, 1906 XII 75, 1907 XIII 297, 1909 XV 3 5 8 - 6 0 , 1911 XVII 67,99-100 K. Kozowski Lud (czerski) 1867 str. 3 7 6 - 7 . E. Lilek. Familien und Volksleben in Bosnien Zeitschrift f. oster. Volkskunde Wien 1900 VI 208210 cf. p. 1245. Materjay antrop. etnogr. Krakw 1904 T VII str. 13 14, 1912 XII 41 E. H. Meyer. Mythologie der Germanen Strassburg 1903 str. 128-143 Mitteilungen der Litauischen Gesellschaft 1887 II 85, 3 9 7 - 8 . T. Narbutt. Dzieje narodu litewskiego I 5. H. Paul. Grundriss der germ. Mithologie Strassburg 1900 III 266 i nast. J. Rostafiski. redniowieczna Historja natural. T I str. 510. E. Schumann. Geister Am Uruell 1890 I 69. M. Federowski Lud arek 1889 II 427, 430. Tyg. ilustr. 1905 I 9, 34. Sew. Udziela wiat nadzmysowy Wisa VIII 366. W. Urbus. Aberglaube der Slovenen Zeitschrift ster. Volkskunde Wien 1898 IV 150. Am Uruell I 15 ff I 69 II 24, 712, 103, 155, II 1 6 8 - 9 , II 119, II 191, III 2 4 3 - 6 1896, VI 602902. St. Wasilewski Jagodne str. 91. K. Weinhold. Beschwrung des Alp. Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin. Wisa 1890 IV 109 786 VI str. 177 i 2001 VII str 8 1895, IX 15 - 1 8 , 190 X 3 1 6 - 3 1 7 , 900 1898 XII str. 188 i 467. XIV 362, 399, 411, 1901 XV 255 - 6 , 1902 XVI 4 3 6 - 9, 1904 T XVIII str 80 i 102. 1904 XVIII str, 238, 1905 XIX 150. Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und der Herzegovina Wien 1894 II 376, 393 1899, VI. K- W. Wjcicki. Zmora Kosy 1866 N 32 1867 IV 67. Zbir wiad. antrop. 1882 VI 264, 1884 VIII 291 i 296, 1886 X l i l ii 2, 1889 Xlii 7778, 1890 XIV 186, 1891 XV 253254. Zeitschrift fur Ethnologie 1869 T. I i nast. Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde Berlin 1891 1. 190 i 216 i 217 1892 11 5 H. 1894, IV 381-82. 1898 VIII 388. 19C0 X 64. 1905 Xl 188- 1902 Xli 17 ff i 377 ff. 1904 passim. Zeitschrift fur sterreich. Volkskunde Wien 1896 11 129 ff i 150 ff 1897 111 51, 88, 212, 392 ff. 1898 T IV str. 150 1900 VI 124-5, 208-10. Zob. Bibljografj: Matka i dziecko", Wesele" i U kolebki Przed otarzerr>^ad mogi". Lww 19269".

SPIS RZECZY.
Dr. Wodzimierz Bugiel S o w o w s t p n Przyczyny chorb . Sposoby leczenia . . . . Zamawiania . . . . Czci ciaa rodkiem leczniczym . e . . . . . . . .

str, I-V 1 17 17 3 1 35 fi"* 67 8 3

. .

Choroby zewntrzne.
Zwichnicia i zamania. Oparzenia i odmroenia Zanokcica 84 92 Puszczanie krwi. Krwotoki. wiee lany . , .9298 Wrzody. Czeraki. Bolczki, Nowotwory: Martwa ko. Rak 98104 Rany z ukszenia wa, psa, pszczov . . . 105 1 16 Choroby skrne . . . . . . . 117139 oczu . . . . . . . . 140155 uszu . . . . . . . . 155157 zbw 158-172

Choroby wewntrzne.
Choroby ouc i na.zdw oddechowych a garda, krta, i szyj i . mzgu i nerww . . . Ble gowy. Czkawka. Ziewanie . Padaczka Epilepsja. Konwulsje . Obikanie Parali Choroby narzdw trawienia. Macica . Uroki Choroby krwi. Gociec. Kotun Zmora Choroby zakane: Zaraza i cholera . Zimrica (febra) . . . . Opilstwo Kult ziemi i kamieni w lecznictwie . Gul&rze i cza.ownice w lecznictwie . Dobijanie starcw . . Bibljogralja . . . . . . . . . . . . . . 173 - ' 7 y 17918S 18b192 192197 197 2G5-220 220-224 2 2 4 - 232 232254 24272 25 9 289305 ju5330 33033'J 3 3 2 - J3c }3537 1 371--378 379-406

. .

. .

. . .

. . .

. . .