im.

A l e k s a n d r a Skulteta SEKCJA HISTORII MIASTA TCZEW

' ' 2 Z redakcyjnego biurka CZAS NA KOCIEWIE 3 Grzegorz Walkowski BELZEBUB I INNE IMIONA 6 Adam Samulewicz ZAGADNIENIA SPOECZNE ORAZ OCHRONA ZDROWIA Tczew w latach midzywojennych 8 Maria Pajkowska-Kensik PIERWSZY ZESZYT WICZE KOCIEWIE - MOJA MAA OJCZYZNA" 10 Marek liwa CZY NOWE MA JU 700 LAT? 12 Jolanta Bednarczyk, Beata Kaszubowska Z WIZYT U ZYGMUNTA BUKOWSKIEGO W NUMERZE

Kwartalnik spoeczno-kulturalny
Nr 3-4 (38-39) jesie-zima 2002 PL ISSN 0860-1917
WYDANO ZE RODKW BUDETU MIASTA TCZEWA RADA PROGRAMOWA Kazimierz Ickiewicz - przewodniczcy oraz Irena Bracka, Andrzej Grzyb, prof. Maria Pajkowska-Kensik, Roman Szulc, Dariusz Zimny, Jzef Zikowski. REDAGUJ Roman Landowski Wanda Koucka Halina Rudko

14 Zdzisaw Mrozek POLSKI TEATR NA KOCIEWIU W LATACH 1864-1914 17 Magorzata Smeja BRACTWA RELIGIJNE Fara tczewska w XVI-XVIII wieku (cz czwarta) 20 Alicja Syszewska NOWY MOST ZASTPI DAWNY? Historia przedwojenna 22 Ks. Anastazy Nadolny MIA PSEUDONIM KONAR" Konterfekty 24 Andrzej Grzyb HUBERTUS

redaktor sekretarz amanie

naczelny

Magdalena Pawowska skad

26 Hubert Pobocki MAA HISTORIA BRZENA WIELKIEGO Z regionalnego regalu 27 Hubert Pobocki IMI DLA SZKOY 30 Jzef Golicki W OBRONIE ALBUMW TCZEWSKICH" 32 POZDROWIENIA Z POWIATU STAROGARDZKIEGO Album starych pocztwek i archiwaliw 34 Stefan Raszeja PARTYZANCKI SZLAK CZARNEGO" 37 Adam Murawski GDY DO TCZEWA WJECHA SMOK" Z historii kolejnictwa tczewskiego wza kolejowego 40 Alicja Syszewska KSIKI O REGIONIE 42 Jan Kamiski BRAEM UDZIA W EKSHUMACJI Relacja bezporedniego uczestnika Jana Z. 44 PRZYRODA KOCIEWIA STAROGARDZKIEGO 46 Bogdan Bieliski PI POKOLE BIELISKICH NA ROLI Od pierwszego rozbioru do III Rzyczypospolitej 51 Micha Wjcik RZECZPOSPOLITA KASZUBSKA 53 Aleksandra Libera PROMOCJA I REKLAMA WYDAWNICTW KKE 56 Nasze promocje LUCYNA KONIK

PRZEDSTAWICIELE TERENOWI Andrzej Solecki (Gniew), Marek liwa (Nowe) WYDAWCA Kociewski Kantor Edytorski Sekcja Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Aleksandra Skulteta w Tczewie dyrektor Urszula Wierycho ADRES REDAKCJI I WYDAWCY 83-100 Tczew, ul. J. Dbrowskiego 6, te. (058) 531 35 50 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrtw, zmiany tytuw oraz poprawek stylistyczno-jzykowych w nadesanych tekstach Teksty oraz zdjcia zamieszczone w niniejszym numerze zostay przekazane przez autorw nieodpatnie. NAWIETLENIE, MONTA I DRUK Drukarnia Wydawnictwa Diecezji Pelpliskiej Bernardinum" Pelplin, ul. Biskupa K. Dominika 11

Nakad: 1000 egz. Objto: 7 ark. druk. + 4 ark. druk. wkadki

W numerze wkadka zawierajca bibliografi zawartoci Kociewskiego Magazynu Regionalnego za lata 1986-2000 w opracowaniu Katarzyny Waldecker i Romana Landowskiego

Uwaga Szanowni Czytelnicy

Z redakcyjnego biurka

Czas na Kociewie
Tym hasem posuyo si sporo kandydatw do wadz samorzdowych podczas ostatnich wyborw do rad powiatw i sejmiku pomorskiego. Na ile haso to stao si skuteczne trudno stwierdzi, ale okoo 40-procentowa obecno wyborcw przy urnach raczej nie wskazuje na to, by mieszkacy kociewskiego regionu przejli si czasem, ktry ma nadej i oywi ich wsie i miasta. Z czasem tym bywao dotd rnie. W gronie regionalistw bieg inaczej mocnym taktem wyrniajc dobre lata aktywizacj i. Jednak dla wielu mieszkacw, a nawet szefw jednostek owiatowych czy samorz dowych, czas ten by okresem jaowego biegu - dzie po dniu, miesic po miesicu, rok po roku - byle do nastpnych wyborw. Z naszych obserwacji wynika, e im samorzdy bardziej si upolityczniay, tym malaa regionalna spjno. Std wniosek, i bardziej przydatni we wadzach s regionalici a nie partyjniacy. Dla nas w redakcji najlepszym miernikiem wartociowania czasu jest zainteresowanie naszym kwartalni kiem. Z coraz wikszym umiechem suchamy nieustajcych pochwa-jak poyteczne jest to pismo, jak stanowi skarbnic wiedzy o Kociewiu, jakim jest niezastpionym narzdziem w dziele edukacji regionalnej, jakie och i ach... Umiechamy si, poniewa sami o tym wiemy, gdy w tym celu zostao ono szesnacie lat temu powoane. Ale codzienno ostatnio wypina si na nas brzydk czci ciaa, bowiem nadal samorzdy i szkoy tumacz si, e nie sta ich na 4,- (cztery) zote kwartalnie na zakup egzemplarza tego och, ach pisma. A to nas rozmiesza do ez, wiedzc na co niektre rady sta. Sporo nadziei wizano z Kongresami Kociewskimi, na ktrych o potrzebie utrzymania i wydawania regio nalnych publikacji mwiono duo. I na tym si skoczyo. Najlepszym tego przykadem s starogardzkie Zapiski Kociewskie", ktre -jak powszechnie wiadomo - przestay wychodzi po II Kongresie. W tym miejscu trzeba znowu podkreli - a czynilimy to ju wielokrotnie - e miejskie wadze samorz dowe Tczewa lepiej zrozumiay w czas na Kociewie", bez szczeglnych hase ponoszc od wielu lat trud utrzymania Kociewskiego Magazynu Regionalnego" oraz regionalnej oficyny wydawniczej w strukturze miejskiej ksinicy- Kociewskiego Kantoru Edytorskiego. I za to im chwaa, a wdziczno okaza winni wszyscy, ktrym Kociewie jest bliskie i nieobojtne. A poniewa wdzicznoci jest mao, rnie mona mnie ma o tym umiowaniu ziemi najbliszej. Decyzja wadz Tczewa jasnym blaskiem wyrnia to miasto nie tylko na mapie Kociewia, ale caego kraju. Haso widniejce w tytule wskazuje na to, e w tej kadencj i duo si zmieni. Poczekamy, zobaczymy, czy haso byo tylko wyborczym sloganem czy rzeczywistym wezwaniem do oywienia wiadomoci regionalnej decydentw. Ze zniecierpliwieniem czekamy na nowy czas, ten na Kociewie. Z radoci powiadomimy o kadym dowodzie jego nadejcia.

Redaktor
KtriR

ddzia niemieckiego wojska, niedobitkw z 30 dy wizji piechoty nie mia wielu powodw do za dowolenia i radoci. Zostali rozbici niespodziewanie przez onierzy jakiego polskiego Generaa, ktrego nazwiska nie da si wymwi, a teraz jeszcze musz noc bdzi po ohydnych trzsawiskach. Jeden fa szywy krok i mona uton w bagnie. Trudno skupi uwag, jeli zewszd sycha jakie jazgoty, chichoty i skrzeczenia. To naprawd barbarzyski kraj. Docho dzili do kpy karowatych drzew, gdy rozleg si opot skrzyde. Co uderzao na nich z gry, strcajc ze cieki w bagno. Co, co byo szybkie i niebezpieczne. Tonli je den po drugim, niczym oowiane onierzyki. Jedynie ostatni, zanim woda zakrya mu usta, zdy krzykn Teufel" [niem. diabe].

Tak wedug ludowych poda miay wyglda walki polskich diabw z Niemcami w bitwie nad Bzur. Diabe Boruta - Botny zrzuca wroga w boto uderzeniami skrzy de, a koczy Boruta - Topielec, trzymajc ich jaki czas pod wod. Natomiast diabe wietlik bezpiecznie przeprowadza przez mokrada wojska generaa Kutrzeby. - Po wojnie nad Bzur znajdowano w bagnach pra wie wycznie szcztki onierzy niemieckich - mwi Wiktoryn Grbczewski, najsawniejszy polski kolekcjoner figu rek diabw. - Miejscowa ludno uznaa, e to diabelska sprawka. Prawda jest taka, e nasze oddziay prowadzili miejscowi chopi, ktrzy doskonale znali tutejsze bagna. Ju ta krtka opowie wskazuje, e diabe polski to spe cyficzne stworzenie. - Mymy przez wieki oswoili diabla. Czasem dokucza, ale byl zazwyczaj kulawy i niezbyt rozgarnity wic atwo mona byo go oszuka - dodaje pan Wiktoryn. - A jeeli kto nam zagraa, diabe zostawa patriot. Najlepiej charakter naszego diaba oddaje opowie o biesie, ktry chcia przez 1000 lat zniszczy prastary ko ci w czycy. Gdy w czasie wojny koci spalili Niem cy, miejscowi widzieli owego diaba, jak gorzko paka nad zgliszczami. Tak naprawd jedynym diabem, przed ktrym czulimy respekt, by sam szef, biblijny szatan. Inaczej traktowano diaba na Zachodzie, tam potrafi by naprawd przeraajcy. - Gdy zawiozem swoj wystaw do Szwecji, tamtejsi dziennikarze nie mogli zrozumie, jak moemy mia si z diabla - opowiada pan Grbczewski. - Tam diabe jest nieomal rwny Panu Bogu, Bg nagradza, diabe karze. Na szczcie nie wszystkich Niemcw, Wochw ub An glikw paraliowaa trwoga przed diabem. Diabe nie tylko nas broni i dawa si oszuka, bra te na siebie wszystkie nasze niecne sprawki, pijastwo, roz pust, sprone kaway. Przecitnemu miertelnikowi trud no byo oprze si pokusie, skoro w XVII wieku Johann Wier naliczy 6666 szataskich legionw, skadajcych si z 6666 diabw kady. Przez wieki sporo diabw musiao jednak wymrze, bo Wiktoryn Grbczewski zebra tylko" 1278 diabelskich fi gurek i naliczy 222 imiona, w tym 29 imion diablic. - Diabe, jak nikt inny, zadomowi si w naszej kultu rze - mwi pan Wiktoryn. - Udao mi si zebra 1800

przysw, w ktrych wystpuje diabe. Anielskie przyso wia to zaledwie 20 sentencji, z czego w czterech anio wystpuje do spki z diabem. Dawniej, gdy nie byo kin, telewizji, radia, jedyn roz rywk prostych ludzi byy wiejskie zabawy i opowieci. A nie byo chyba wdziczniejszego tematu ni diabe. Ciekawych informacji na temat imion diabelskich do starcza nam szesnastowieczne dzieo, zatytuowane Po stpek prawa czartowskiego przeciw narodowi ludzkiemu". Ksika powstaa w Brzeciu w roku 1570. Mona tam zna le wiele imion wraz z komentarzem. Imi FAREL - pono zosta wypdzony z sejmu pie kielnego. (...) Tego to Farela uywaj czarnoksinicy w posugach, bo go acno poy moe, kto wie jego karaktery i zioa, takie modlitwy, w ktrych si on kocha, a za nie maci potwierdza na 4 drogach... Dalej za po wiada si o nim: ...Farel, czart, wygnaniec, tak chytry jest, i si wkrad midzy ludzi tak chytro, jako jaskka.. Tego uywaj czarownice w swoich czarach, i baby, ktre widz jego zioa, w ktrych on si kocha, narw onych zi na te czasy, ktre ony widz, naczynia z nich maci, zakopi ony soiki z maciami na krzyowej drodze, na swj czas i w dzie, o czwartej godzinie w noc po peniej, skoro modlitwy bd mwi dugo czartowskie, proszc aby im potwierdzi ony maci, ktre ku jego czci zakopay i poczyniy, gdy odejd trzeciego dnia przyjd na ono miej sce, wezm swoje soiki z maciami, ony maci operuj i gdy wsidzie na kij, pomazawszy go maci na kocu jed nym przywie nietoperza, na drugi kreta, leci kdy chce, nie na dobre ani dla jakiego poytku swego, jedno aby zo wyrzdzia, na kogo si rozgniewa, bo pospolicie ony dla mleka to czyni aby do krw ludzkich latay. (...). Imiona: FUGAS - wystpuje w ywotach diabw polskich", przelotnie w opowiadaniu Pokaranie Mefista", i jako bohater opowiadania Historia arocznego diabla Fugasa"; AJDA, GRZAD, HAA, wspomniane w Po stpku...". Imi HARAB - w Postpku...", wspomina si o nim, jako o tym, ktry poczyniwszy z czartw gocze psy, stra szy zwierzta udajce si na pokad arki Noego i charaktery zuje nastpujco: Harab, czart, myliwiec jednooki, ktry myliwce za psy sprawuje, podburzajc affekty szlachec kie. Bd prawym szlachcicem, chowaj mylistwo, cho waj ptaki, psy, strzelce, konie potemu, bbny, sow dla wron, jed na pole z nimi... pilnuj tego i pacierzy niechaj, bo nie ksidzem, bo to je to jedno naboestwo myli stwo, gdy si jedc utrapi, wypoci, utucze, jako ten jeden Bernardyn w Wielki Pitek. (...). Imi ISKRZYCKI - wystpuje u Bunikiewicza w opo wiadaniu Diabelska mio" jako diabe nieszczliwie zakochany. Imi KIERDOS - wystpuje w Postpku...", znajduje my tam nastpujcy fragment powicony Kierdosowi: ... Kierdos, czart jeden, ktremu te sam Lucyfer, ksi piekie, rozkazuje (...): Pjdziem te Kierdosie, do ksi ej tak pogaskich, ydowskich, jako krzecijaskich z swoj wszystk rot, opowiadajc im moc nasz... kaplany napjcie, aby wicej pijali ni czytali. W pokazanym obrazie czarta autor Postpku..." ob winia sug Lucyfera za liczne wady i przewiny sug

r-

kocielnych, a take wida tame dalekie odbicie historii szesnastowiecznych walk i wojen religijnych na terenach ziem cesarstwa niemieckiego po wystpieniu Marcina Lutra. Imi KOFFEL - tame jest scharakteryzowany nast pujco: ...Te jest rota czartowska wielka z hordy Bachu sowej, nad ktr rotmistrzem jest Koffel. Ten sprawuje pijanic wszystki i przewodzi je ku wszemu zemu... Czart osiadlszy serce [pijaka], podburza go... A pij dobrze. Ja de surowy ks, to nasz doktore, gorzaka po rami, a pi wo pod wieczr. Imi KU DEBA, a take ILELI lub ILELU-wspomniany tame. Imi LATAWIEC - w Postpku..." czytamy o nim: na ziemi i na powietrzu si chowa, czsto na si bierze ciao obubne, w cieniach si chowa jako nietoperz, albo kret. Uywaj jego posug baby i wszystkie czarownice i roz mowy z nim miewaj w cieniu, tak i jeden drugiego nie widzi, jedno pomaca. Imi LULEK - wspomniany tame, jako ten co mia roz mow z Chrystusem ... z ktrej by wyrozumia, jeeli to jest Syn Boy. Lelki w religii Sowian byy demonami opiekuj cymi si ukrytymi w ziemi skarbami. Imi LUBICZ - wystpuje u Bunikiewicza w opowiada niu Diabla parafia". Imi MARKOT lub SZCZEBIOT-w Postpku..." jest opisany jako ten ktry namwi Kaina do zabicia Abla. Tame przytoczona jest nastpujca jego charakterystyka: Tym czartom nakaza Lucyfer, aby ludzi jzycznie przywo dzili ku swarom i obmowom rozmaitym, szepczc im za uchem, jako ma mwi stde ludzie przychodz ku zym przygodom, ku zeleniu, ku nienawici, nieprzyjani i ku zabiciu, kto si rozumem nie moe sprawowa. Imi MARZANA - diablica wspomniana tame [u sta rych Sowian inne okrelenie Dziewanny]. Imi MERDASISKI - wystpuje u Bunikiewicza w opowiadaniu Diabli kalendarz"jako przykad diaba oszu kanego. Imi MERKANA - diablica wystpujca w Postp ku...". Imi MIZDRON - wystpuje u Bunikiewicza w opo wiadaniach Diabla parafia", Pokaranie Mefista", Diabli kalendarz". Imi ODMA - wspomniany w Postpku...", tam o tym czarodziejskim referendarzu" mwi si co nastpuje: Ten umie i pysznie i agodno mwi z kadym, wielkim i ma ym, gotw si odmieni kiedy chce.... Imiona MUCHAWIEC, MROKOT - wspomniane w Po stpku...". Mrokot namawia Ew do zabicia syna pierwo rodnego.

Imi ODMIENIEC - o nim czytamy w Postpku...": Odmieniec jest te drugi rodzaj tych czartw, ktrzy si odmieniaj w rne, rozmaite osoby, tak zwierzce jako i ptasz. Na tym te jed baby, gdy si przemieni w wil ka, stde go drudzy zowi wilkoek. Imi ODMKA - u Bunikiewicza w opowiadaniu Po karanie Mefista". Imi OSSORYJA - diablica wystpujca w Postpku...". Imiona PAWRO, POCHWALINIEC - wspomniane u Bunikiewicza w opowiadaniu Diabli kalendarz". Imi POLELU - wspomniany w Postpku...". Imi POSTAWA - wystpuje w Postpku...", jako ten, ktry pod postaci wa namwi Adama i Ew do grze chu. Imi POAR - wystpuje tame. Imi PURCHATKA - u Bunikiewicza wystpuje w opo wiadaniu Diabla parafia". Imi ROBON - u Bunikiewicza w opowieci O nie przyjemnym diable Rokita". Imi ROGALISKI - o nim pisze Baranowski w swoim Poegnaniu z diabem i czarownic", d 1945: na na szym terenie (woj. dzkie) wystpuje jeszcze jeden zindy widualizowany diabe, a mianowicie Rogaliski. Poja wia si on w zeznaniach torturowanych czarownic (Jzef Putek w Mrokach redniowiecza", Krakw 1906 rok. Pi sze na ten temat: w r 1645 spalono ywcem pod szubieni c w Poznaniu Regin Boroczk ze Sszewa, bo zeznaa, e spkowaa z czterema diabami: Rokickim, Trzem, Trzcink i Rogaliskim, s. 173). Sycha o nim w XIX wieku. U Bunikiewicza jest bohaterem opowiadania Pan pu kownik Rogaliski", gdzie przedstawiony jest jako stacza jcy si na psy onierz-najemnik. Imi ROKICKI - wymieniony tame. Imi ROKITA - O Rokicie pisze Baranowski: Inny diabe, o ktrym wspomnienie zachowao si w pa mici ludu, to Rokita. Nie zrobi on tak oszaamiajcej kariery jak, jak jego piekielny kolega Boruta, ale moe si wykaza rwnie godnym i starym rodowodem. Nie jest to tylko posta wystpujca na terenie woj. dzkie go, ale i w krakowskim (take w poznaskim, na Po morzu - przyp. autora). U Bunikiewicza jest on bohate rem Opowieci o nieprzyjemnym diable Rokicie", gdzie wystpuje jako przykad diaba chopskiego, niefortun nego pomocnika Boruty". Imi ROZBJ - wymieniony w Postpku...". Imi ROZWD - tame czytamy o nim: Rozwd jest te jeden rotmistrz czartowski, co nie tylko maestwa roz wodzi, ale i jednania i inne sprawy nabone, strzegc tego aby ludzie nigdy w zgodzie nie bywali, jeno zawdy

HARAB wedug rysunku Szymona Kobyliskiego

KIT1R

bdc w kopocie, ku desperacyjej przychodzili, a z desperacyjej w czartowskie sida. Imiona RUCZAJ, SKOMROK, SMOLISZ, SMKA - tame wymienione. Imiona R Z E C Z O N , SMERDA - u Bunikiewicza w opowiadaniach Diabelski kalendarz", Diabelska pa rafia". Imi STROJNAT - w Postpku prawa czartowskiego przeciw narodowi ludzkiemu" znajdujemy nastpujca jego charakterystyk: ...Strojnat jest te jeden czart pyszny, kt ry stroi pysznie ludzi przydajc pychy, pompy, postawy, wkradszy si w affekty ludzkie, tak w ubiorze jak w cho dzie, jako w potrawach obojga narodu. Ale widzimy wicej w tej mierze by wystpniejszy rodzaj eski, ni mczyski, zwaszcza nasze szlachcianki, ktrym ten czart szepce za uchem: Spraw sobie nowy strj, w starym to ju chodzisz... Imi MIESZEK-Tame anonimowy autor pisze o nim: mieszek, czart ten sprawuje wszystki namiewce, ktrzy stroj miech z prostych ludzi, sprawuje te bazny, w kt rych si krlowie i panowie kochaj wicej, w ludziach statecznych, sam si mieje z nich wszecz, ktrzy chc by trefni, dworni, a bd si w nich dziery... Imi TRABUZ - wspomniany tame. Imiona TRZ, TRZCINKA - wspomniany u Petka (W Mrokach redniowiecza" Krakw 1906 r.). Imi WARCHO - oto jak Mikoaj Rej w Wizerunku wasnym ywota czowieka poczciwego", przedstawi ob raz tego krla rozterek": eb jako z niedwiedzia z barana rogi Zby jako z wieprza a z szkapy nogi Rcy jako z aby, skrzyda z jakiej wrony Jedno z nietoperzem czarnym przesadzony Goy po pas, a na d by niedwied kosmaty Kiedy go psy oskubi, widz po nim gnaty Miecz goy dziery w rce a w drugiej buaw A z swoimi panity ma jak rozpraw Imi WENDA - diablica, wymieniona w Postpku...". Imi Wicher - tame. Imi WIELGUSZ - u Bunikiewicza w Pokaraniu Me fista". Imi WESD - Tame znajdujemy nastpujcy jego opis: ...Wesd te jest czart, co ludziom dobrobyt morzy. Maj czarci z tego jedn rozkosz, gdy baby egnaj doby tek, mwicy acno, w czym si oni kochaj, jako gdy zielem wiconym kadz, gromnic bo to baby najwicej dla czarw, ku czci, ku chwale czartom.

z Nowej ksigi przysw polskich

Diabe

Co od diaba wyszo, do diaba powraca.

Diabe, gdy si rozrubaszy, to po nocy gupich straszy.

Diabe im wicej ma, tym wicej chce mie.

Diabe si w ornat ubra i ogonem na msz dzwoni.

Gdy si diabe zestarzeje, chce zosta mnichem.

Kto raz z diabem pyn, musi go zawsze wozi.

Najgorszy jest diabe wtenczas, kiedy si modli.

Zrb diabu dobrze, to piekem si odwdziczy.

Nie wemie diabe zego, bo wie, e jest jego.

Wpu diaba do kocioa, to na otarz wlezie.

Wzili diabli krow, niech wezm i ciel.

ROKITA wedug rysunku Szymona Kobyliskiego

Zamknij diabu drzwi, to przez okno wlezie.

ielki kryzys gospodarczy, ktry ogarn w 1929 roku wiat, wywoa nowane zaWielki kryzys gospodarczy, ktry ogarn w 1929 roku wiat, wywoa powane za kcenia w gospodarce polskiej. Cz tczewskich przedsi biorstw napotykaa powane trudnoci w kontynuowaniu produkcji. W 1930 roku upada Wytwrnia Wyrobw Me talowych Arkona" (w poowie lat dwudziestych zatrud niaa 300 pracownikw), rok wczeniej upada Spka Ak cyjna Solanum" (w sezonie zatrudniaa 200 pracownikw), na pocztku lat trzydziestych ulego likwidacji Towarzystwo eglugi Wisa-Batyk (w 1927 roku zatrudnionych byo tu 300 robotnikw). Z powanymi problemami borykaa si Fa bryka Surowej Tektury. W padzierniku 1930 roku robotnicy tej fabryki pracowali tylko trzy dni w tygodniu, natomiast rzemielnicy mieli skrcony dzie pracy do 6 godzin1. Likwidacja poszczeglnych przedsibiorstw, ogranicza nie produkcji w pozostaych, spowodoway gwatowny wzrost liczby mieszkacw Tczewa, ktrzy bezskutecznie poszukiwali pracy.

rdo: Wojewdzkie Archiwum Pastwowe w Gdasku, Starostwo Po wiatowe w Tczewie, syg. nr 26/22. Ibidem, syg. nr 26/23. W latach poprzedzajcych kryzys gospodarczy w ca ym powiecie tczewskim, wedug danych Pastwowego Urzdu Porednictwa Pracy, byo okoo 100-120 osb po zostajcych bez pracy2. Na podstawie tabeli nr 1 moemy stwierdzi, e liczba bezrobotnych w latach 1930-1933 wy ranie wzrosa. Mona take zauway, e w miesicach letnich ilo bezrobotnych wyranie malaa. W 1931 roku z 521 osb poszukujcych pracy w lutym, w lipcu pozosta o ju tylko 208 osb. W skali wojewdztwa pomorskiego Tczew nie by dotknity najwikszym bezrobociem, wyni kao to m.in. z faktu istnienia w miecie niewielu zakadw majcych szersze powizania gospodarcze. Dla porwna nia w 1931 roku w Toruniu bezrobotni stanowili 4,5% miesz kacw3, gdy tym czasem w Tczewie stanowili oni 2,1% spoecznoci. Bezrobocie wpyno niekorzystnie na funkcjonowa nie placwek handlowych, zwaszcza oferujcych towary luksusowe. Kupcy skaryli si na cakowity upadek sprze day ratalnej 4 . Wrd robotnikw nastpowa spadek au torytetu Polski. Starosta tczewski w raporcie z przeomu

maja i czerwca 1930 roku donosi, e: (...) wyraajsi [ro botnicy - dop. w.] przychylnie o Niemcach. Niektrzy nieuwiadomieni wyraaj si, e jest im wszystko jedno kto Polsk rzdzi, byle im byo lepiej. W raporcie tym starosta podkrela take odczuwalne zwikszenie si licz by przestpstw 5 . Oglne pogorszenie si warunkw ycia odczuway take inne grupy spoeczne. W 1933 roku urzdnicy pa stwowi i samorzdowi zwrcili si do Kuratorium Okrgu Szkolnego w Toruniu z wnioskiem o przyznanie tczewskim nauczycielom lokalnego dodatku droynianego. Moty wowano to wysokimi cenami ywnoci, wywoanymi ma sowym jej wywozem na teren Wolnego Miasta Gdaska. O ile wiadomo dodatku tego nie udao si uzyska6. Bezrobotni mieszkacy Tczewa zorganizowali si w 1929 roku w Komitet Bezrobotnych, ktrego prezesem zosta Pawe Pasikowski. Komitet ten formuowa liczne petycje kierowane do wadz miejskich. Na jednym z zebra, w pa dzierniku 1930 roku, z jego inicjatywy powsta Komitet Niesienia Pomocy Bezrobotnym, ktry zaj si zbieraniem fun duszy na wspieranie pozostajcych bez pracy7. Walk z bezrobociem w miecie zaj si Zarzd Miejski. Przystpi on do organizowania robt publicznych. Ze wspar ciem inicjatyw organw samorzdowych wysza administra cja rzdowa, ktra w 1930 roku przekazaa miastu na roboty publiczne 14 tys. zotych. W sumie w 1930 roku za kwot 179 tys. zotych przy pomocy zatrudnionych bezrobotnych wy konano skanalizowanie terenu przy elektrowni miejskiej, do konano niwelacji terenu Stadionu Miejskiego, wybudowa no nawierzchni szeregu ulic oraz dokonano oczyszczania rowu gminnego pomidzy Tczewem a Badowem8. Obok walki z bezrobociem wanym zagadnieniem spo ecznym bya organizacja opieki nad chorymi i niedony mi osobami zamieszkujcymi miasto. Opiek nad ludmi starymi zajmowao si istniejce od 1882 roku Diakonissenverein" (Towarzystwo Diakonisek), ktre prowadzio w Tczewie Dom Starcw. W 1930 roku z opieki tej instytucji korzystao 71 osb, w tym 30 m czyzn i 41 kobiet. Zakad ten zamieszkiway osoby o rnej narodowoci (47 Polakw, 23 Niemcw, 1 yd) i wyznaniu (27 katolikw, 43 ewangelikw i jedna osoba wyznania moj eszowego) 9 . Podobn dziaalno prowadzi szpital w. Jerzego, kt rego pocztki wizano z istniejcym w redniowieczu szpitalem-przytukiem w. Jerzego. W okresie midzywojennym wacicielem tej instytucji by Zarzd Miasta, a dziaalno jego opieraa si na statucie z 1837 roku. Mimo nazwy szpi tal peni funkcj przytuku, w 1928 roku zamieszkiwao w nim tylko 6 osb, a reszta budynku bya dzierawiona 10 przez Gimnazjum Niemieckie . Opieka nad chorymi bya prowadzona w dwch szpita lach - katolickim w. Wincentego i ewangelickim joannitw. Kady z nich dysponowa 80 kami. Szpital w. Wincentego powsta w 1884 roku z ini cjatywy wczesnego proboszcza tczewskiego ks. Roberta

Sawickiego i by prowadzony przez polskie Siostry Mio sierdzia w. Wincentego". Zakad ten, oprcz leczenia cho rych, prowadzi szerok dziaalno charytatywn poprzez Towarzystwo Pa Miosierdzia w. Wincentego. W skad Towarzystwa wchodziy siostry zakonne i ony tczewskich kupcw oraz przedstawicieli administracji rzdowej i sa morzdowej. W kwietniu 1921 roku do zarzdu weszli ks. praat R. Sawicki jako dyrektor, p. Binnkowa jako prze wodniczca (ona inspektora szkolnego), p. Maciejewska (ona kupca), p. Nadolska (ona kupca) i p. Moliska (ona profesora Gimnazjum Mskiego). W okresie tym Towarzy stwo miao 80 czonki 12 . W 1938 roku liczba czonki wzro sa do 198, w roku tym na Wielkanoc z inicjatywy Towarzy stwa obdarzono ywnoci 150 rodzin bezrobotnych i 140 osb samotnych, w maju przekazano ubrania dla 136 bied nych dzieci, w dniu w. Wincentego zorganizowano obiad dla 150 osb samotnych, w okresie wit Boego Naro dzenia przekazano obuwie, ubrania i ciep bielizn dla 338 dzieci oraz 198 rodzin bezrobotnych i 200 osb samotnych 13 . Na podstawie powyszych przykadw mona stwierdzi, e dziaalno charytatywna Towarzystwa Pa Miosier dzia miaa powane rozmiary. Dziaajcy na terenie Tczewa szpital ewangelicki powsta w 1894 roku i nalea do zakonu joannitw. Po 1920 roku zakad ten, mimo licznych prb podejmowanych przez wa dze polskie, nie poddawa si procesowi polonizacji. Kurato rem szpitala od 1922 roku by baron Erich von Palleske ze Starogardu, jego zastpc radca miejski z czasw niemiec kich Wessel - znany ze swych pogldw antypolskich. Aby unikn likwidacji starano si sprowadza chorych Niemcw z innych placwek prowadzonych przez joanni tw, co miao oddali zarzut niskiej frekwencji chorych 14 . W 1928 roku starosta Dytkiewicz tak charakteryzowa dzia alno omawianego szpitala: Nie widz potrzeby ua Przypisy WAPOd, SP w Tczewie, syg. 26/22. K. Przybyszewski, Toru w latach Dru giej Rzeczypospolitej, Toru 1994, s. 170. 3 Goniec Pomorski", nr 224, 24 IX 1927. 4 WAPGd, SP w Tczewie, syg. 26/22. 5 Ibidem. 6 L. Libiszewski, Droyzna w Tczewie w 1933 roku, Kociewski Magazyn Regio nalny, nr 9, s. 66.
2 1 7

twiania zakonowi trzymania szpitala jako rozsadnik niemczyzny i luteranizmu. Personel jest tylko niemiecki i protestancki, pielgniarki sprowadza si li tylko z Gda ska z zakadu Diakonisek, do chorych mwi si tylko po niemiecku bez wzgldu na ich przynaleno twierdzc, e rozumiej po niemiecku. W dalszej czci starosta po stulowa likwidacj szpitala 15 . O ile wiadomo, prawdopo dobnie do wrzenia 1939 roku, omawiana placwka pozo stawaa w rkach niemieckich. W 1929 roku na terenie Tczewa dziaao piciu lekarzy: Jan Licznerski, Oskar Wickel, Pawe Tauporn, Antoni Meger i Korytowski oraz jeden lekarz dentysta Ludwik Sumi ski. Wymienieni lekarze prowadzili praktyk prywatn, pra cowali w szpitalu lub przyjmowali w lokalu Kasy Chorych. Dr Jan Licznerski jako lekarz powiatowy wspdziaa z wadzami miejskimi w zakresie podnoszenia warunkw zdrowotnych na terenie Tczewa 16 . Od okoo 1927 roku rozpocza dziaalno w Tczewie Opieka Dworcowa. Zakad ten mia za zadanie przeciwdzia a prostytucji przez zapewnienie opieki i schronienia bez domnym kobietom i dziewcztom. Wacicielem Opieki Dwor cowej byo Katolickie Towarzystwo Ochrony Kobiet. W 1930 roku przez zakad przewino si 6312 kobiet i dziewczt17. Zapobieganiem patologiom spoecznym zajmowao si Towarzystwo Opieki nad Wypuszczonymi Winiami Pa tronat" oraz Towarzystwo Abstynentw Przyszo". Ce lem Towarzystwa Opieki Patronat" byo: (...) niesienie po mocy i opieki winiom po ich wypuszczeniu z wizienia oraz podnoszenie ich pod wzgldem moralnym, zwaszcza modocianych, jak rwnie niesienie pomocy rodzinom winiw (...). Towarzystwo dziaao gwnie w oparciu o fun dusze czonkw wspierajcych 18 . Do zada Towarzystwa Abstynentw naleao zwalczanie alkoholizmu poprzez or ganizowanie wykadw i kolporta ulotek propagandowych19.
12 13 14

WAPGd, SP w Tczewie, syg. 26/22. * Sprawozdanie Wydziau Pracy i Opie ki Spoecznej UWP za rok 1930, Toru 1931. s. 27. 9 Ibidem, s. 194; S. Grolewski, Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce wspczesnej, Lublin 1937, s. 309. "' Sprawozdanie administracyjne Ma gistratu miasta Tczewa za rok 1927-28, Tczew 1929, s. 19. 11 Ibidem.

4459.
15 16

Goniec Pomorski", nr 292, 21 XII 1934. Ibidem, nr 14, 19 II 1939. WAPB, UWP w Toruniu, WSP, syg.

Ibidem. Adresy miasta Tczewa i Pelplina, Tczew 1929, s. 53. 17 Goniec Pomorski", nr 260, 12 Xl 1927; Sprawozdanie Wydziau..., s. 195. 18 Sprawozdanie Wydziau..., s. 195. 19 Ibidem.

Polski szpital sistr zgromadzenia w. Wincentego a Paulo, wzniesiony w kocu XIX w. fot. z albumu Tczew w starej fotografii, cz. II, 1998.

KmR

MARIA PAJKOWSKA-KENSIK

Kociewie - moja maa ojczyzna

... Wierno korzeniom nie oznacza mechanicznego kopiowania wzorw z przeszoci. Wierno korzeniom jest zawsze twrcza, gotowa do pjcia w gb, otwarta na nowe wyzwania, wraliwa na znaki czasu". Wyraa si ona take w trosce o rozwj rodzinnej kultury. , Wierno korzeniom oznacza nade wszystko umiejtno budowania ograniczonej wizi midzy odwiecznymi wartociami a wyzwaniami wspczesnego wiata... Jan Pawe II
Motto niniejszego zeszytu mwi wiele i mwi bdzie zawsze, bo odwouje si do ponadczasowych war toci. Na pocztku trzeciego tysiclecia zapamitajmy te jeszcze jedno zdanie najwybitniejszego Polaka naszych cza sw - papiea Jana Pawa II Czowiek yje prawdziwie ludzkim yciem dziki kulturze. A droga do uczestnictwa w kulturze oglnoludzkiej prowadzi przez przeycie wasnej tosamoci - regional nej, narodowej - stwierdzi ksidz Janusz Pasierb, wybit ny Pomorzanin. W barwnej mozaice regionw Polski, wpisanej od wie kw w Europ, jest Kociewie - nasza oswojona przestrze, ktr cigle od nowa trzeba poznawa, by potem spokoj nie cudze chwali...". Po I Kongresie Kociewskim (1995) i II w 2000 roku Ko ciewie oywio si, jego krajobraz kulturalny nabiera bla sku dziki wielostronnym dziaaniom regionalistw, wrd ktrych s nauczyciele. Cztery polonistki z regionu, suchaczki Podyplomowe go Studium Edukacji Regionalnej w Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, przygotoway jako prac dyplomow niniejszy zeszyt oraz dwa kolejne. Pierwszy zeszyt edukacyjny Kociewie - moja maa oj czyzna" kierujemy do szk podstawowych i (w pewnym zakresie) do gimnazjw - wszdzie tam, gdzie po regional nych ciekach bdziemy wdrowa w naszej nieustajcej uczbie. W tym miejscu szczerze i gorco dzikuj autorkom za serce i trud. Recenzentkom - Irenie Bruckiej i Wandzie Kiedrowskiej za przychylne opinie. Dobrze si stao, e programowa praca bydgoskiej uczel ni zostaje wydana dziki PHU Promocja" Jerzego Cherka wanie w Starogardzie Gdaskim - stolicy Kociewia. Tu wydawano Zapiski Kociewskie. Pewnie niedugo uka si nastpne opracowania dla szk. Kociewie - kraina przytulona do Wisy, z drugiej stro ny otulona Borami Tucholskimi ssiaduje z Kaszubami, Powilem i Kujawami na poudniu. Administracyjnie po dzielone jest jednym regionem. Ma swoj histori, bogactwo przyrody, ciekawy krajo braz kulturowy, w ktry wpisay si prastare szlaki - bursz tynowy, w. Wojciecha, dokonania ksicia Grzymisawa, rne obiekty zabytkowe, np. katedra w Pelplinie, Sanktu arium Maryjne w Piasecznie, zamki pokrzyackie w Gnie wie, Nowem, wieciu. W edukacji regionalnej na Kociewiu powinna zdarzy si okazja, by odwiedzi i Czarn Wod, Skarszewy, Skrcz, Muzeum Wisy w Tczewie. W Zeszycie jest miejsce na poznanie rodzimych zwy czajw i obrzdw, na zatrzymanie si przy sylwetkach nie zwykych postaci regionu. Rnorodno tematyki wicze uzupenia gwara kociewska okrelajca nasze miejsce wrd ziem Pomorza. Gwara jako terytorialna odmiana jzyka zawiera staropol skie echa procesw sowiaskich i nowe, tylko nasze, ce chy jzykowe. Szanowni nauczyciele! Drodzy uczniowie! ycz Wam radoci z poznawania i oswajania rodzimej ziemi. Pierwszy zeszyt niech suy dobrej wsplnej spra wie, niech stanie si drogowskazem podczas szkolnych wdrwek po Steckach i drogach Kociewia. Nim stanie si zobowizaniem do tworzenia nowego dobra, niech bdzie zacht do przeywania bajek, legend, poezji wyrastajcej z miejsca pierwszego trwania - jak napisa Roman Lan dowski. Mojego miejsca i tych wszystkich, ktrzy z tej ziemi zbieraj chleb...

Pierwszy zeszyt wicze

Pierwszy zeszyt wicze skada si z szesnastu tema tw: Kociewie - region Fauna Kociewia Szata rolinna Kociewia Historia regionu Zabytki Kociewia Szlak bursztynowy" Polskie symbole narodowe

symbole miast kociew-

skich Zwyczaje i obrzdy ludowe Charakterystyczne cechy gwary kociewskiej W kociewskiej chacie Strj ludowy Sztuka ludowa Banie z Kociewia Bernard Janowicz Moja miejscowo Tekst do inscenizacji

Recenzje
(...) Autorki, ktre s dowiadczonymi pedagogami, opracoway swj zeszyt wicze jako pomoc do pozna wania Kociewia systemem zintegrowanym, proponu jc metody aktywne i aktywizujce, wic poznawa nie Maej Ojczyzny z najbliszym rodowiskiem ucznia. Autorki, pokazujc Kociewie w kontekcie geogra ficznym, historycznym i wspczesnym, uwiadamiaj dziecku wano i niepowtarzalno tego regionu w y ciu kadego mieszkaca tej ziemi. (...) Jako dowiadczone nauczycielki proponuj rnorodne formy wicze: rozsypanki, prac z mapa mi, sowniki, wyklejanki, kolorowanki, uzupenienia zda i wiczenia ortograficzne. (...). Uczniowie, dziki swym ,,aktywnym wdrwkom" po wiczeniach, poznaj flor i faun Kociewia, ciekawych i zasuonych dla regionu ludzi, geografi oraz histori i wspczesno swojej Maej Ojczyzny. Po opracowaniu zawartoci podrcznika bliskie i swojskie bd uczniom symbole, znaki i gwara kociewska. Koncepcja wicze aktywnych zachca uczniw, a tym samym nauczycieli a take rodzicw, do zwiedzania mu zew, do korzystania ze sownikw, encyklopedii, do roz mw z dziadkami i innymi osobami starszymi. Dobre wy konanie wicze wymaga aktywnoci szperaczej" uczniw, a tym samym signicia do wiedzy polonistycz nej, historycznej, przyrodniczej i etnograficznej. (...). Wanda Kiedrowska

Cz projektw to prace zbiorowe. Z wielu opraco wa zamieszczono najbardziej reprezentatywne fragmen ty, co zaznaczono [...], z pozostaych czci wymieniono nagwki. Przed materiaami promocyjnymi z edukacji regional nej w szkoach podstawowych, gimnazjach, w szkoach ponadgimnazjalnych znajduj si artykuy nauczycieli akademickich prowadzcych zajcia. Dla jeszcze wikszej zachty...

Kolejne dwa przygotowywane obecnie zeszyty zawie ra bdm.in.:

ZESZYT 2

Rezerwat w Odrach Muzea kociewskie O najwikszych miastach na Kociewiu Zagldamy do kociewskiej chaty Pimiennictwo na Kociewiu Przyrodnicze atrakcje Kociewia Ks. Bernard Sychta Sztuka ludowa Kuchnia kociewska Poznajemy parki krajobrazowe Kociewia
ZESZYT 3

Kociewskie Towarzystwo Owiatowe uwaa za bar dzo cenn inicjatyw podjt przez studentw Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego pod kierunkiem Pani prof Marii Pajkowskiej-Kensik - opracowania zeszytu wicze Kociewie - moja maa ojczyzna". Autorkom opracowania udao si dobrze zintegro wa treci istotne tak dla ksztatowania tosamoci re gionalnej, jak i ksztacenia i wychowania mdrego i od powiedzialnego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej. Publikacja ta z pewnoci uatwi i prawidowo ukierun kuje prac nauczycieli wdraajcych, zgodnie z nowym programem, treci regionalne. (...). Irena Brucka

Katedra w Pelplinie Budowle obronne w. Wojciech na Kociewiu Wie kociewska Ciekawe i niezwykle miejsca na Kociewiu Sztuka ludowa - wyroby z kory, rogu i skry Ks. Janusz St. Pasierb Blask redniowiecza - zamki i kocioy na Kociewiu O nazwach miejscowoci na Kociewiu.

Porzdna, rozumiejca i rozumna znajomo wasne go regionu, jego przeszoci i teraniejszoci; regionu jako czstki Ojczyzny, Europy, wiata... (Tyg. Pow. 12, 1990) tak trafnie jeden z celw ksztacenia nauczycieli okreli Jacek Woniakowski. Po 12 latach jego myl cigle jest aktualna i zobowizujca. Staa si mottem programu zaj na Stu diach Podyplomowych Edukacji Regionalnej w Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego. Pierwsz, 3-semestraln edycj studiw ukoczyo 42 przodujcych nauczycieli-humanistw z regionu kujaw sko-pomorskiego. Niniejszy Zeszyt edukacyjny zawiera przykady prze myle, sprawozdania z dokona, projekty wdraania cie ki edukacyjnej z dziedzictwa kulturowego regionu. S one dowodem uczestnictwa w naszej wsplnej liczbie. Dla tych, ktrzy dopiero zaczynaj swoj wdrwk po szkolnych ciekach, zamieszczone teksty niech bd drogowskazem, rdem inspiracji.

owe, wbrew swej nazwie, jest miastem starym. Jak kade stare miasto ma zoon, a poprzez to bardzo ciekaw histori. Jako grd powstawa bowiem co najmniej dwa razy. Po raz pierwszy jeszcze w kocu I tysiclecia w miejscu zwanym Garbuzy. Po raz drugi albo tam, albo na terenie obecnego zamku. Po raz trzeci i na terenie zamku, i na starwce - ju po w peni formalnym nadaniu praw miejskich chemiskich przez 18 Wielkiego Mistrza Zako nu NMP, Heindricha Dusemera von Arffenberg, 2 stycznia 1350 roku. Od tej daty historia Nowego jest ju raczej znana i pro sta. Przed ni jednak jest wicej pyta ni odpowiedzi. Upa dek grodziska na Garbuzach to niewtpliwie wynik tzw. polaskiej rewolucji", czyli najazdu wojw Bolesawa Chrobrego. Pocztek drugiego grodu (hipotetyczny rok 1178), to odzyskiwanie autonomii przez Pomorze Gdaskie. Rok 1266 to mier ksicia witopeka na nowskim kasztelu i potyczki z krzyakami, znane dziki Kronice Piotra z Dusburga. Rok 1277 to potwierdzona dokumen tami nowska kasztelania. Rok 1282 wreszcie to jakby pierwsza z wielkich niewiadomych - ksi gdaski Mciwoj II osadza w Nowem konwent franciszkaski, pierwszy na niekrzyackim Pomorzu. Regua braci mniej szych mwi jednak wyranie, e jest to zakon miejski. Czyli Nowe (po niemiecku zwykle NeuenBurg, a po a

cinie NovoCastro czyli zawsze nowy grd) byo ju for malnie miastem, lub miao taki urbanistyczny i gospo darczy charakter. Po mierci Mciwoja Nowe si czci czcej si wa nie w jedno Polski pod wadz (niestety krtk) krla Przemyla II. Wkrtce potem nowy monarcha, ksi Wa dysaw zwany okietkiem nadaje Nowe, jako miasto pry watne, swemu stronnikowi Aleksemu z Lekinsteinu. Kolejny wadca, krl Wacaw II z czeskich Przemylidw, oddaje Nowe, znw jako miasto prywatne, wraz z obwodem, w tym wsi Koczyce byemu kanclerzowi po morskiemu Piotrowi wiecy i jego rodzinie. Fakt ten mia miejsce w Brnie, 28 czerwca w roku paskim 1301. Niemal dokadnie rok pniej nowi waciciele Nowego wystawili na rzecz Waltera Grelli/Grzeli pewien dokument. Stary wic, wojewoda pomorski, wraz z synami: Piotrem, Janem i Wawrzycem, 7 czerwca 1302 roku przekaza wyej wspomnianemu suebnemu dziedziczne wjtostwo w mie cie wraz z wadz sdownicz. Towarzyszyy temu stosow ne nadania, czyli 5 anw wolnych od podatku i 1/3 wpy ww miejskich. Cz historykw uwaa to jedynie za cesj praw. inni za sdz, e jest to pierwszy, w peni zachowany, pisany akt nadania praw miejskich polskich/magdebur skich na Pomorzu.

Stare" Nowe: A-Garbuzy B - kompleks zakonny C-Rynek D-zamek E - fara

10

S take uczeni doszukujcy si wczeniejszego nada nia Nowemu formalnych praw miejskich, jeszcze przed osa dzeniem tu franciszkanw. Ich akt nadania po prostu ju nie istnieje, zagin bowiem w pomroce dziejw. Wszyscy, ktrzy chc zapozna si z tekstem doku mentu z 1302 roku mog to uczyni przegldajc Pommersches Urkundenbuch (nr 2031), w ktrym to kodeksie jest jego skrt lub Pommerelisches Urkundenbuch (nr 604) - tam jest on w caoci. wicowie, najmoniejszy podwczas rd Pomorza Gdaskiego, niezbyt dugo cieszyli si swoim miastem. Ukad z brandenburczykami w Ldowie i kontrakcja po wracajcego do wadzy okietka zmusiy ich bowiem do przeniesienia si na tereny Marchii, gdzie usiowali stwo rzy wasne pastwo. Wraz z nimi uciekli Grzele. Samo Nowe za, wanie budujce swe obecne zabyt ki, rwnie wkrtce zostao na kilka dziesicioleci zatrzy mane w swym rozwoju. Najazd krzyacki z przeomu lat 1308/1309 pochonje, w do niejasnych okolicznociach zostao potem niemal cakowicie zniszczone. By moe by to skutek zaciekej obrony, ktrej znakomicie sprzyjao pooenie grodu i miasta, by moe zrobiono to celowo ju pniej. Przy czyn mogy by wzgldy polityczne - formalna sytu acja Nowego wyjania si duo pniej Traktatem Ka liskim lub gospodarcze - zemsta za utrudnianie ycia kupcom krzyackim. Dopiero cile historyczne nadanie praw chemiskich w 1350 roku stworzyo nowe podstawy bytu i rozwoju Nowego, ktry trwa, z niestety wieloma kopotami, do dzi. rda ilustracji:
1) Plan Nowego archiwum CK Zamek. 2) Piecz wojewody wiecy - E. Rozenkranz, Gdaska arche ologia prawna, Gdask 1993, str. 39. 3) WM von Arffenberg - P. Pizuski, Poczet wielkich mistrzw krzyackich, Skarszewy 2001, str. 79. 4) Najstarsza piecz miejska? - M. Gumowski, Najstarsze pie czcie miast polskich, [w:] Roczniki TNT 62/1957, Toru 1960, str. 154, ii. 292.

Najstarsza piecz miejska?

Piecz wojewody wicy

KmR

11

Z wizyt u Zygmunta Bukowskiego

JOLANTA BEDNARCZYK i BEATA KASZUBOWSKA
Zasadniczym warunkiem zachowania wasnej kultury i jej trwania jest przekaz dziedzictwa kulturowego
ZE WSTPU DO ZAOE PROGRAMOWYCH DZIEDZICTWO KULTUROWE W RECrONIE"

ierujc si tym przesaniem i majc na wzgldzie rozbudzenie zainteresowa dzieci regionem - na sz Ma Ojczyzn, zorganizowaymy spotkanie uczniw klas IV a i III b ze Szkoy Podstawowej nr 12 w Tcze wie z panem Zygmuntem Bukowskim, znanym rzebiarzem, poet i regionalist Kociewia. Gwnym celem wyjazdu byo przyblienie dzieciom autentycznej sztuki ludowej, obrazw, paskorzeb i rzeb oraz historii powstania tych prac. Na spotkanie z Bukowskim umwilimy si 17 pa dziernika 2002 roku w jego rodzinnej wsi, Mierzeszynie. Po drodze, zza szyb autokaru dzieci podziwiay pikno kociewskiego krajobrazu. Poznaway specyfik znanych kociewskich miejscowoci: Lubiszewa, Turzy, Godzisze wa, Trbek Wielkich. ...Pan Zygmunt czeka na nas przed swoim domem. Przywita nas bardzo serdecznie - wspominaa Magosia Dziemiska z klasy III b, a Marta Niemas z klasy IV a stwier dzia: ...Wchodzc na jego podwrko mona byo odczu, e jest to niezwykle miejsce pene uroku. Ania Drewek (IV a) zwrcia uwag, e ... W swoim go spodarstwie zaoy prywatn galeri rzeb i izb regio naln. Dzieci z zaciekawieniem oglday sprzty gospodarstwa domowego i rolniczego, ktrych kiedy uyway ich bab cie i prababcie. Prboway odgadn do czego suyy. Staray si zapamita nazwy. ...Teraz wiem, e kerzanka suya do robienia masa, a szundy do noszenia wody. (Patryk Bielski III b). W galerii dzieci oglday prace Zygmunta Bukowskie go i z zainteresowaniem suchay opowiada o kadej z nich. ...Moglimy podziwia paskorzeby i rzeby przedstawia jce udzi, zwierzta i krajobrazy. Byy to m.in.: niwa", Mleczarz", Szopka kociewska", Kociewianka nio sca wod ", a nawet rzeba przedstawiajca on pana Bukowskiego. (Martyna Niemas IV a). Uczniowie zainteresowali si te przeszoci rze biarza. ...Pan Zygmunt ciekawie opowiada o swoim dziecistwie i modzieczych latach. Pierwsz rzeb wykona w wieku 13 lat. Potem powstaway coraz lep sze i ciekawsze prace. (Agnieszka Grenz IV a). ...Teraz wystawia swoje prace nie tylko w tej galerii, ale i w rnych miastach w kraju i za granic. (Magda Stalica III b). Pan Bukowski zaspokaja ciekawo dzieci. Pozwoli te, aby dotkny, poczuy pod palcami pikno jego rzeb, syciy wzrok kolorami obrazw.

Aby podzikowa gospodarzowi za mile i poytecznie spdzony czas uczniowie przygotowali niespodziank. Agnieszka Kitowska z IV a powiedziaa w gwarze kociewskiej wiersz Kuronek i kokoszka", a reszta dzieci wraz z wychowawczyniami odpiewaa Hymn kociewski". Uczniowie wyjedali z Mierzeszyna zadowoleni. ...To bardzo pikne i ciekawe miejsce. (Agnieszka Grenz IV a), ...To interesujca galeria, pena piknych rzeczy. (Marta Kunierz III b). Nastpnie pojechalimy do Suchej Huty. ...Tam odwie dzilimy koci, w ktrym nasz artysta sam zaprojekto wa i wykona otarz, wieczniki, stacje drogi krzyowej i postacie witej Anny i witego Joachima oraz konfe sjona. (Agnieszka Grenz IV a) Twrca z Mierzeszyna to nie tylko rzebiarz, ale te poeta. ...jego pasj jest take pisanie wierszy, lecz nie chtnie je recytuje, woli jak robi to inni. (Martyna Niemas IV a ). Nam udao si go namwi i w kociele w dobrej scenerii i akustyce zaprezentowa nam kilka z nich. ...Potem wyrecytowa nam dwa pikne wiersze pod tytuem ,,Do matki", Malekie szczcie". (Ka rolina Guziska IV a). ...Bardzo si wzruszyam suchajc tych wierszy. (Paula Zawoliska Illb). Aby zobaczy rzeby innych twrcw udalimy si doPostoowa, do tamtejszego kocioa. ...Mielimy oka zj obejrze inny rodzaj rzeb z innego gatunku drzewa. (ukasz Drozdowski III b). Wycieczka podobaa si dzieciom. Chciaabym poje cha jeszcze raz na tak wycieczk i spotka si ponow nie z panem Bukowskim. (Karolina Guziska IV a). ...Wy cieczka mi si podobaa, a w szczeglnoci prace pana Bukowskiego, ktre mielimy okazj oglda po raz pierwszy. (Aleksandra Parzybut III b). ...Bardzo podobaa mi si ta wycieczka, dowiedzia am si wiele ciekawych informacji o regionie kociewskim i poznaam prac rzebiarza. (Magda Krzebietke III b). ...Chciaabym aby takich wycieczek byo wicej. (Adrian Urban IV a). W przeszoci mwiono na Kociewiu Kto w czas sieje ten ma nadziej". Mamy nadziej, e w czasie tej wycieczki zaszczepiymy naszym wychowankom ma lutkie ziarenko przywizania do Kociewia, ktre kiedy zaowocuje. Gorco polecamy wszystkim wychowawcom tak for m poznawania regionu. Warto z dziemi pojecha do Mie rzeszyna, odwiedzi miejscowego twrc i zobaczy jego galeri.

12

padek powstania styczniowego sprawi, e spo eczestwo polskie na Pomorzu, podobnie jak mieszkacy innych dzielnic kraju, przyjo w miej sce hase rewolucyjno-narodowych zadania spoecznoowiatowe. Nastpi rozwj drukarstwa, ksigarstwa i czytelnictwa, powstay liczne zespoy amatorskie, ktre inscenizoway sztuki polskich autorw. Tak byo rwnie na Kociewiu. Mieszkacy tego regionu byli szczeglnie rozmiowani w sztuce ywego sowa, prezentowanej przez aktorw-amatorw teatrw ochotniczych" oraz przez po znaski zawodowy Teatr Polski, ktry przejazdem" spora dycznie odwiedza wiecie, Starogard i inne miejscowoci tego obszaru. Zespoy teatrw amatorskich, inspirowane przez towa rzystwa owiatowo-kulturalne i organizacje spoeczne, dzia ay w myl zasady - j a k pisaa Gazeta Toruska" - dwi gni nastroju narodowego lak ogromnym, e jego wpywu lekceway nie mona. Wdziczni jestemy te wszelkim stowarzyszeniom, ktre t drog jawn i publiczn po daj nam w mowie polskiej straw duchow ku zabawie i poytkowi spoecznemu (1882, nr 247). Na scenach ochotniczych dominoway gwnie sztuki dziewitnastowieczne, tzw. ludowe, atwe i przystpne, a to z uwagi na przecitn kultur literack widzw oraz na ogra niczone warunki techniczne i skromne moliwoci akto rw-amatorw. Dobr repertuaru sugerowaa miejscowa prasa, m.in. Pielgrzym", Gazeta Toruska", Nadwilanin", a take wielkopolska, warszawska i lwowska. Na jej amach toczy y si dyskusje nad rol teatru ludowego, ktry mia by miejscem godnej rozrywki, a jednoczenie nie traci cha rakteru budujcego, atrakcyjnego, wzbogaconego piewem i tacami. Zalecano gwnie melodramaty i wodewile. Kultura teatralna bya przedmiotem troski nie tylko orga nizacji i stowarzysze, ale take bibliotek, np. staraniem pelpliskiej Biblioteki Obywatelstwa powsta w tym miecie zesp amatorski, ktry wystawi sztuki autorw polskich. Midzy innymi pokazano Majstra i czeladnika J. Korze niowskiego (1867), a w 1874 i 1875 roku komedie F. Bohomolca Figlacki i Chepliwo oraz W. L. Anczyca Baka optanego, a pi lat pniej tego autora komedi Chopi i arystokraci. Rwnie tutejsze Katolickie Towarzystwo Ludowe za prezentowao kilkanacie przedstawie polskich dramatopisarzy. Pelpliskie imprezy KTL (odbyway si w salce domu Walentego Stefaskiego) miay przewanie charak ter patriotyczny i dotyczyy rocznic narodowych, jubile uszy pisarzy (m.in. J. 1. Kraszewskiego, H. Sienkiewicza). Ale nie tylko. Miejscowi amatorzy wprowadzili na scen pelplisk w 1882 roku komedie A. Fredry: luby panie skie, Zemst i Pana Jowialskiego, a take sporo sztuk lu-

dowych, m.in. w 1897 roku zainscenizowali Karpackich grali J. Korzeniowskiego, a w 1890 Grube ryby M. Bauc kiego. W Skrczu publiczno obejrzaa w 1908 roku sztu k J. Chociszewskiego Paka Madeja, ktr pokazano ju wczeniej, mianowicie w 1904 roku w wieciu. Rola teatru amatorskiego w upowszechnianiu literatury ojczystej uwidocznia si dobitnie na przykadzie twrczoci A. Fredry. Jego komedie docieray do czytelnika za pored nictwem nie tylko ksiek, ale rwnie teatru popularnego. Autor ten wkroczy na scen naszego regionu j u w 1866 roku. Odtd wielokrotnie wystawiano jego sztu ki, m.in. w 1895 roku ogldano w Starogardzie jego Damy i huzary, a w 1874 roku w Jabowie kolo Starogardu miejsco wi amatorzy zainscenizowali luby panieskie. Powodzeniem cieszyy si sztuki ludowe J. N. Kamiskiego, m.in. wystawiona w 1910 roku w Osiu Szlachta czynszowa, czy ogldana w wieciu w 1883 roku komedia Kominiarz i mynarz oraz melodramat Skalmierzanki, po kazany w 1911 roku w wieciu iw 1912 roku w Osieku. W Pelplinie (1875), Lubichowie (1881), Zblewie (1901), Nowem (1899), Piasecznie (1875) amatorskie ze spoy przedstawiy sztuki W. L. Anczyca, m.in. oglda no jego obzowian, Chopw arystokratw, Flisakw, Kociuszk pod Racawicami. Sigano te do utwo rw J. K. Gregorowicza (Janek spod Ojcowa - Osie 1905), F. K. Godebskiego (Miostki uaskie - Nowe 1910), J. S. Jasiskiego (Nowy rok - Starogard 1901 i Osie 1911). Sporadycznie wystawiano A. Mickiewi cza, m.in. w Pelplinie widzowie mieli okazj w 1895 roku obejrze na scenie Konrada Wallenroda. Gwnie jednak odgrywano" lekkie komedie, takie jak Sowiczek W. Bezy, pokazany w Osiu w 1902 roku. Mar cowy kawaler J. Bliziskiego, ogldany w wieciu w 1895 roku i wiele innych krotochwil i fars. Mona by wymieni kilkadziesit utworw scenicznych, przedstawionych przez liczne ochotnicze zespoy w salkach towarzystw owiatowych, organizacji spoecznych i stowarzysze kulturalnych, a take w szkoach, budynkach uytecz noci publicznej i domach prywatnych. Peny zakres nazwisk autorw i tytuw inscenizowanych sztuk oraz miejsc ich inscenizacji zawiera obszerny szkic Jerzego Koniecznego pt. Recepcja literatury polskiej na Pomo rzu Gdaskim w latach 1864-1914. Pomorze odwiedza kilka razy do roku profesjonalny zesp Teatru Polskiego z Poznania, ktry dobiera reper tuar gwnie o tematyce historycznej, dotyczcej walki narodowowyzwoleczej Polakw. Wymiemy tu Kiliskie go M. Bauckiego, inscenizowanego w 1893 roku w Staro gardzie, w 1895 roku w wieciu i w Pelplinie oraz dramat w omiu obrazach pt. Przeor Paulinw, czyli Obrona Cz stochowy E. Boniackiej-Tuszowskiej i obraz historyczny

14

w piciu aktach Kociuszko pod Racawicami W. L. Anczyca, sztuki wystawione w 1893 i 1894 roku w Starogardzie. Spektaklom tym przywiecaa intencja, ktra kierowaa caym polskim ruchem kulturalno-owiatowym w dobie zaborw. Chodzio o utrwalenie wiadomoci narodowej i budzenie uczu patriotycznych oraz preferencj jzyka ojczystego. Czstotliwo imprez teatralnych w interesujcym nas czasie i na omawianym terenie dowodzi, i najbardziej uteatralnione" byo wiecie, w dalszej kolejnoci Starogard, Pelplin, Gniew, Skrcz, Nowe, Osie, Osiek, Piaseczno i Zble wo (niniejszy szkic nie uwzgldnia teatralnego" Tczewa, ktry wymaga odrbnego badania). Przedstawiony tu obraz ruchu teatralnego na Pomorzu, a szczeglnie na Kociewiu, utwierdza w przekonaniu o jego znacznej prnoci, aczkolwiek w porwnaniu z osigni ciami polskiej sceny na obszarach innych zaborw, by znacznie skromniejszy. W ocenie profesora Zbigniewa Raszewskiego, kultura teatralna bya tu integrujca, lecz zbyt moda, aby zdoby si na oryginalno artystyczn. Tutejszy teatr amatorski znakomicie broni jzyka polskie go i pomimo szykan wadz pruskich, dawa si we znaki konkurencji zawodowego teatru niemieckiego.

rda: J. Konieczny, Recepcja literatury polskiej na Pomorzu Gda skim w latach 1864-1914, Rocznik Grudzidzki", t. V-VI. Z. Raszewski, Z tradycji teatralnych Pomorza, Wielkopolski i lska, Wrocaw 1955. Gazeta Toruska" 1864-1914. Pielgrzym" 1868-1914.

ywy obraz Polonia" w wykonaniu dzieci z Pelplina. Inscenizacj przygotowano w domu aptekarza J. Przygodziskiego okoo 1930 roku

Czonkowie Katolickiego Stowarzyszenia Modziey jako zesp wykonawcw sztuki Wenancjusz", ktr wystawiono 12 lutego 1927 roku

KmR

15

Fara pod wezwaniem Podwyszenia Krzya witego w Tczewie w XVI-XVIH wieku

(cz czwarta)

Bractwa religijne
Religia w redniowieczu przenikaa wszystkie stre fy ycia codziennego, czego konsekwencj by fakt, i organizacj ycia religijnego zajmowa si nie tylko koci. Powstae w redniowieczu cechy byy przymusowymi organizacjami rzemielnikw jednej lub kilku specjalnoci, majcymi gwnie za zadanie re prezentowanie ich wobec wadz miejskich oraz obron przed konkurencj, wasnymi czeladnikami i innymi pra cownikami najemnymi. Cechy rzemielnicze oraz korporacje czeladnicze realizo way, oprcz funkcji zawodowych, take inne zadania, naka dane na nie przez wadze miejskie lub wynikajce z potrzeb i oczekiwa czonkw i ich rodzin. Wrd pozazawodowych funkcji organizacji rzemielniczych wykonywanych na rzecz wasnych czonkw od pocztku na ich czoo wysuny si sprawy religijne. Powstay stowarzyszenia religijne zwane bractwami lub konfraterniami, majce w znacznym stopniu charakter zawodowy, gdy dziaay w ramach ce chw rzemielniczych. Gwnym celem, stawianym z reguy na pierwszym miej scu, byo osignicie zbawienia wiecznego i aski dla zmarych braci oraz niesienie pomocy i udzielanie zapo mg w razie choroby lub innego nieszczcia, zabezpie czenie staroci, opieka nad wdowami i kalekami, w kocu organizacja pogrzebw i ycia towarzyskiego. Zbawieniu duszy suy mia przede wszystkim udzia w mszach i in nych uroczystociach religijnych organizowanych przez korporacje i parafie, odpowiednie postpowanie i zacho wanie si czonkw oraz uczestnictwo w pogrzebach wspbraci. Szczeglnie ta ostatnia czynno bya mocno podkrelana w dziaalnoci tych organizacji, co wizao si z panujcym ju w redniowieczu przekonaniem, e godna oprawa religijna ceremonii aobnej ma duy wpyw na dal sze losy duszy zmarego. Kade bractwo dyo do tego, by mie w swoim ko ciele parafialnym osobn kaplic i swj wasny otarz, przy ktrym odprawiano naboestwa. Szczeglnie uroczycie obchodzono wito patrona swojego zrzeszenia. W brac twach skupiao si wczesne ycie religijne i obyczajowe wszystkich czonkw cechu, ich rodzin i czeladzi. Dane bractwo wasnym kosztem utrzymywao kaplice oraz po siadao cay sprzt liturgiczny. Po zakoczonym naboe stwie przeoeni bractwa cenniejsze przedmioty, takie jak kielichy czy lichtarze, skadali do specjalnej skrzyni i zamy kali na klucz elazn krat oddzielajc kaplic od nawy bocznej. Za takie przywileje oraz za odprawianie kilka razy w roku mszy w ich kaplicy pacili proboszczowi roczn opat. Opaty te byy uzalenione midzy innymi od za monoci danego cechu. Poza tym kade bractwo utrzy mywao kas pogrzebow dla swych czonkw1. W odniesieniu do Tczewa ten charakter bractw ujawniy dopiero wizytacje z drugiej poowy XVI wieku, jednak nie ulega wtpliwoci, e bractwa rzemielnikw i czonkw ich ro dzin powstay i dziaay ju w redniowieczu. Oprcz bractw dziaay rwnie wsplnoty dewocyjne i charytatywne. Ich czonkowie dyli do pogbionego przeywania wiary w ramach obowizujcej doktryny reli gijnej. Wyrni mona take bractwa ubogich, ktre to nie tyle grupoway ubosze krgi mieszkacw miast, ale byy powoywane do opieki nad przybyszami w miecie, szczeglnie w wypadku ich mierci i koniecznoci urzdze nia pogrzebu. Charakter dewocyjny miay z reguy bractwa maryjne, jednak na ich temat nie ma adnych wzmianek w dokumentach z wizytacji z drugiej poowy XVI wieku. Dziaay take ekskluzywne bractwa strzeleckie, ktrych czonkowie zajmowali si wiczeniem strzelania z uku. re dniowieczny rozkwit bractw cechowych trwa a do cza sw wystpienia Marcina Lutra. Reformacja znalaza po datny grunt i zaciekych wyznawcw, poniewa czonkami cechw i ich bractw byli przewanie Niemcy. Sprzyjay temu rwnie zewntrzne okolicznoci, takie jak bliskie ssiedz two Gdaska, Malborka i niedalekiego Krlewca, centrali pism protestanckich. Pierwsze nowinki religijne dotary do Tczewa z Gdaska i znalazy wrd niemieckiej ludnoci wielu zwolennikw. Reformacja i kontrreformacja przyczyniy si take do powstawania licznych konfliktw wyznaniowych, take w korporacjach rzemielniczych. Spowodoway one mi dzy innymi, e mistrzowie ewangeliccy zaczli tworzy odrbne, wycznie protestanckie bractwa religijne, wyposaone w sprzty liturgiczne i pogrzebowe oraz ma jce wasnych starszych. Organizacje te, skupiajce na wzr dawniejszych katolickich bractw religijnych przedstawicieli jednej lub kilku korporacji zawodowych i ich rodzin, byy zamknite dla katolikw. W krtkim czasie cae miasto byo protestanckie razem z cechami rzemiosa i ich bractwami. Take zmiany wprowadzone w liturgii przez Marcina Lutra takie jak zniesienie kultu witych, naboestw i modlitw za dusze zmarych, odpustw, spowodoway, e funkcje religijne penione przez bractwa utraciy znaczenie. Wizytator biskupi w 1583 roku informowa biskupa mi dzy innymi o nieprzychylnym stosunku tczewian do ob rzdowoci katolickiej2. Stwierdza take, e now wiar przyjli bogaci, a przy katolicyzmie pozostali biedni. Teraz bractwa peniy funkcje przede wszystkim zawo dowe, towarzyskie i samopomocowe. Dlatego te brac twa, ktre miay charakter czysto religijny, np. dziaajce w redniowieczu bractwa Boego Ciaa przestay istnie. Przetrway tylko bractwa bdce jednoczenie cechami3. Wizao si to pewnie z posiadanym przez nie majtkiem

MAGORZATA SMEJA

KtriR

17

typu kaplice, otarze czy sprzt liturgiczny. Wizytacja z 1583 ten, pust szkatu, dwa kamchowe ornaty bez ozdb, roku4 podaje bractwa cechowe, ktre opiekoway si kapli serzynk, rcznik, dwie pary cynowych ampu. Starszymi cami do nich nalecymi, inwentarz jak rwnie nazwiska byli Gregier Kleysz i Kuphus. starszych bractw. Byy to bractwa: Bractwo Ubogich opiekujce si otarzem nieza Bractwo Rybakw opiekujce si kaplic ryback wy mknitym, wyposaonym w dwa sukienne ornaty, dwa posaon w pozacany srebrny kielich z pater, szkatu ornaty kamchowe, duy caun czerwony aksamitny, z dwoma korporaami i kustodiami, to-czerwony ornat, caun kamchowy, pi obrusw, alb, antependium, pi sukienny czerwony ornat, pi przecierade, cztery rcz serzynek, trzy stuy, pas, par cynowych ampuek, trzy niki, cztery skrzynki, dwa cae mosine lichtarze, jeden wiece. Kielich spon. Starszymi byli Mateusz Goczalk poamany, jeden may do porannej mszy roratnej, msza i Hans Branth. W 1583 roku wizytator wzmiankuje tak niemiecki, dwie wiece na otarz, cztery na kierce i para e, e bractwo ubogich miao otarz bardzo biedny i za cynowych ampuek. Starszymi byli Idzi Kudelnik i Urban niedbany. Gembala. Niestety danych o starszych cechw w bractwach 5 Bractwo Szewcw opiekujce si kaplic wieck z o nie zawiera ju wizytacja z 1597 roku . Wymienia tylko kaplice i otarze nalece do bractw. Kaplice z otarzami tarzem w. Michaa, wyposaon w pozacany srebrny kie posiaday bractwa: rybakw z otarzem pod wezwaniem lich z paten, ktry by trzymany u starszego bractwa, czer w. Michaa, szewcw z otarzem pod wezwaniem wony humera w zoto-srebrne ctki, te antependium, w. Michaa, szyprw z otarzem pod wezwaniem w. dwa czerwone sukienne ornaty, ornat brunatny, ornat czer Jana Chrzciciela, w 1597 roku bya ju opuszczona, raj wony, cztery sukienne humeray, trzy manipularze, trzy stu cw z otarzem pod wezwaniem Najwitszej Marii Pan y, pas, dwie alby, dwie szkatuy zawierajce dwa korporay ny, piwowarw - nie ma wzmianki o wezwaniu otarza, z kustodiami, cztery mszalne wiece, dwie cienkie wiece, oraczy - rwnie nie ma wzmianki o wezwaniu otarza, osiem ksig: liber sententiarum, mamotrectus, trzy perga strzelcw kurkowych z otarzem pod wezwaniem Boe minowe brewiarze, dwa diurnaliki, msza niemiecki. Star go Ciaa. Natomiast same otarze posiaday nastpujce szymi byli Maczk, Kaszuba i Klukiocha. Bractwo Krawcw opiekujce si otarzem krawiec bractwa: krawcw w 1583 roku posiadao otarz, ktry w 1597 roku ju nie by wzmiankowany, piekarzy dwa kim nie zamknitym, wyposaonym w pozacany srebrny cechy miay dwa rne otarze, witrykw posiadao kielich z paten trzymany u starszego bractwa, caun z prze otarz 10000 Mczennikw. cieradem kamchowym, dwa obrusy, dwie alby, zoto gowy humera, krzy od ornatu, ale nie byo ani jedne Z wizytacji z 1583 1597 roku wynika, e dziaalno reli go ornatu, dwie puste szkatuy, zgniy pergaminowy gijna bractw miaa charakter raczej tylko formalny. Wedug msza, nie byo wiec ani ampu. Starszymi byli Jerzy wizytacji z 1583 roku kaplice byy zamknite, brudne i od Solca i Maciej Gorzaka. dawna nie odprawiao si w nich naboestw. Nie byo tam Bractwo Szyprw opiekujce si kaplic z otarzem nawet obrusw czy wiec, poniewa bractwa nie uznaway ceremoniau katolickiego. W 1597 roku kaplice otworzono szyferskim, wyposaon w caun kamchowy i drugi pro wizytatorowi z ociganiem, dopiero po naradzie bractw. sty, kielich z paten spon podczas wojny, czarny sukien Byy one w dalszym cigu brudne i bez opieki. Klucze do ny ornat, dwie alby, czarny adamaszkowy humera, hume kaplic znajdoway si u starszych bractw a nie u pro ra w srebrne ctki, trzy stuy, serzynk, wyszywany obrus, boszcza. Sprzt liturgiczny zachowa si tylko w kaplicy pergaminowy msza. Starszymi byli Mateusz Gocza i Jan rybakw, oraczy, szewcw i piwowarw. Bractwa wy Vitemberg. Bractwo Piekarzy opiekujce si otarzem piekarskim pacay co roku proboszczowi okrelone sumy za po sugi religijne, midzy innymi za odprawianie mszy w ich nie zamknitym, wyposaonym w caun albo opon kamkaplicach. Bractwa rybakw, oraczy, szewcw i jedno chow. Kielich z paten, obrus i humera zaginy. Starszy z bractw piekarzy paciy po 4 grzywny. Drugie bractwo mi bractwa byli Kasper Krowa i Hans Libicz. Bractwo Piwowarw opiekujce si kaplic browar- piekarzy pacio po 10 grzywien rocznie. Pozostae brac twa nic nie paciy6. sk z otarzem, wyposaon w pozacany srebrny kielich trzymany przez starszego bractwa, msza niemiecki, sukien . W XVIII wieku jedynym bractwem w kociele pod ny brunatny ornat, drugi ornat pcienny, trzy alby, dwa wezwaniem w. Krzya byo Bractwo w. Anioa Stra. humeray w tym jeden w srebrno-zote ctki, cztery obrusy, Zostao ono zaoone przez ojcw paulinw z Topolna dwa rczniki, skrzynk, jedn wiec, bo druga zostaa skra 24 listopada 1726 roku. Bractwo to skupiao zarwno star dziona. Starszymi byli Marcin Rymarz, Andrzej Wilmut, An szych jak i modszych czonkw, ktrzy byli zobowizani drzej Gaszior i Tomasz Turek. do bardzo sumiennego wykonywania praktyk religijnych, 7 Bractwo Oraczy opiekujce si kaplic gburskiego dobrych uczynkw i nawiedzania chorych . Statut brac twa, cznie z wykazem jego braci i sistr, by przechowy bractwa, wyposaon w pozacany srebrny kielich trzy wany od 1726 roku w archiwum parafialnym. Co si z nim many u starszego bractwa, ozdabiany brunatny sukien stao - nie wiadomo. ny ornat, humera ze srebrnymi ctkami, ozdobny czerwony sukienny ornat, para cynowych ampuek, mosiny lich W 1770 roku statuty bractwa wydano drukiem, naj tarz na osiem wiec, cztery obrusy, trzy rczniki, biae prawdopodobniej w Gdasku, a nastpnie w Chemnie pod antependium, szkatu z dwoma korparaami, siedem rozbudowanym tytuem: Droga wiecznoci albo naboe skrzynek do wiec, msza niemiecki. Starszymi byli Grestwo brackie do . Aniow Strw i opiekunw dusz gorota i Gregier Kleysz. ludzkich w kociele farnym tczewskim zaoone, a dla Bractwo Strzelcw Kurkowych opiekujce si kaplic wikszego naboestwa i uszanowania tyche . Str w naszych za pozwoleniem zwierzchnoci do druku postrzelnick, wyposaon w pozacany srebrny kielich z pa

18

dane w roku 1770. Nowy nakad roku 1854 w Chemnie drukiem J. Gkowskiego8. Bractwo nie miao adnych utwierdzonych fundacji, a utrzymywao si z jamuny. Niewiele te miao inwentarza. W 1728 roku opiekowao si otarzem rzebionym i od nowionym w roku 1725, ale jeszcze surowym, z dwoma obrazami w. Anioa Stra i w. Michaa. W skad inwen tarza wchodziy: dwa antependia, jedno z ptna haftowa ne w zote kwiaty, drugie skrzane pozacane, dwa due obrusy i dwa mae, haftowana alba, dziesi zason jedwab nych: cztery czerwone, cztery zielone i dwie fioletowe, z tym e wszystkie byy stare, cztery wieczniki cynowe nowe, wielka szafa dbowa znajdowaa si w zakrystii, druga sza

fa mniejsza, rwnie dbowa, znajdowaa si w kaplicy i dwie lampy cynowe9. W 1780 roku bractwo posiadao trzy srebrne wieczni ki, cztery cynowe lichtarze, mosiny krzy, kom, may dzwonek, cynow paten dla braci i sistr do zbierania jamuny, mosiny wiecznik z szecioma wiecami, trzy chorgwie, dwanacie jedwabnych obrusw, siedem p ciennych kap, trzydzieci sze jedwabnych kap i dwa pa cyfikay. Przeoonym bractwa by wikariusz parafii10. Bractwo w. Aniow Strw miao monopol w Tcze wie na dziaalno o charakterze brackim. Nastpne stowa rzyszenie tego typu powstao dopiero 31 stycznia 1857 roku, byo to Bractwo Trzewoci".

Fara pod wezw. Podwyszenia Krzya witego w Tczewie.

Fot. B. J. Okoscy

19

Nowy most zastpi dawny?

ALICJA SYSZEWSKA

Historia przedwojenna

Zanim w gminie Gniew powstanie nowy most, warto przypomnie, e prawie w tym samym miej scu, do roku 1927 dwa brzegi Wisy na wysokoci Opalenia spina stalowy most drogowo-kolejowy. Potem istniay tam przeprawy prowizorycz ne. Dzi mona zobaczy tylko ich pozostaoci - wystajce z wody filary. Dzieje mostu opaleskiego (jak rwnie historia powstaych na jego miejscu mostw wojskowych) s bardzo intere sujce i warto je przypomnie. Pruska konstrukcja

31 sierpnia 1909 roku oddano cz mostu przeznaczo n do uytku konnego, o trzymetrowej szerokoci, potem pooono dwa tory kolejowe. W okresie pokoju nad jed nym z torw pooony zosta drewniany pomost o szero koci 5,5 m, co umoliwiao dwustronny ruch pojazdw. Nowa polityka

ost pod Opaleniem by ostatnim mostem zbudo wanym na Wile w zaborze pruskim przed pierw sz wojn wiatow. Budowano go rwnolegle z wskoto row kolej Smtowo-Kwidzyn-Prabuty, czc Kwidzyn z sieci kolejow na lewym brzegu Wisy. Most mia dugo 1058 m, a szeroko 11,3 m. Skadao si na to dziesi przse o rozpitociach (2x78 +5x30+3x78). Due przsa wznosiy si nad rzek i miay grny pas paraboliczny, mniejsze nad terenami zalewowymi byy o pasach rwnolegych. Stalow konstrukcj dostarczyy huty w Westfalii, Towarzystwa Harkort w Duisburgu i w Oberhausen oraz huty Laura w Siemia nowicach i Krlewska w Chorzowie. Ciar konstrukcji wy nosi 11000 ton. Filary posadowiono na drewnianych pa lach. Koszt tej budowli wynosi podobno 9 milionw marek niemieckich. Decyzja o tej inwestycji bya spowodowana prze widywanym konfliktem zbrojnym z Rosj.

ost przetrwa pierwsz wojn wiatow, lecz po jej zakoczeniu powstaa nowa sytuacja poli tyczna. W skad odrodzonej po zaborach Polski weszy tylko ziemie na lewym brzegu Wisy, wraz z ca szeroko ci rzeki. Po plebiscycie Komisja Graniczna Pastw sprzymierzonych wyznaczya w sierpniu 1920 roku gra nic polsko-niemieck na prawym brzegu Wisy. Do Pol ski, na prawym brzegu, wczono pi wiosek janowskich, przysta w Korzeniewie i przyczek na przedueniu mostu opaleskiego oraz krtki, trzynastokilometrowy odcinek wau przeciwpowodziowego na wysokoci wspomnianych wio sek. Ta sytuacja sprawia, e o dalszym losie mostu przes dziy znowu, tym razem polskie, wzgldy strategiczne. W 1927 roku Sztab Gwny Wojska Polskiego z uwagi na obronno granicy podj decyzj o zdemontowaniu mostu. Za susznoci tej decyzji przemwiy te wzgldy gospodarcze, poniewa ruch koowy w tym czasie na mo cie opaleskim by bardzo may. Obiekt zosta przeniesiony do Torunia, gdzie by bar dzo potrzebny, a na budow nowego mostu Polska nie moga sobie pozwoli. Przeniesienie go sprawio, e miesz kacy kilku wiosek polskich po prawym brzegu Wisy zna leli si w trudnym pooeniu, bowiem mieszkajca tam lud-

Most przez Wis pod Opaleniem z 1909 roku. [w:] B. Chwaciski, Mosty na Wile i ich budowniczowie, Warszawa 1997, s. 125; Arch. Dok. Mech w W-wie

20

no zostaa pozbawiona bezporedniego kontaktu z resz t kraju, mimo wprowadzenia przeprawy promowej. Do Torunia

Propaganda niszczenia

stniejcy w wczesnym czasie w Toruniu most drogowo-kolejowy nie wystarcza miastu, zwaszcza, e by pooony z dala od rdmiecia. Naczelnik wydziau mo stowego Departamentu Drogowego Ministerstwa Robt Publicznych, Stanisaw Hoffman-Kalinowski podj zatem starania o budow nowego mostu. W zwizku z trudno ciami finansowymi Skarbu Pastwa inynier rzuci myl, by rozebra stalowy most z Opalenia i przenie wanie tu. Wykonano nowe podpory oblicowane granitem i prze wieziono przsa. Most w Toruniu zaprojektowano jako omioprzsowy o rozpitociach, liczc od lewego brzegu (2x78+5x130+78). Z mostu opaleskiego pozostay zatem dwa przsa o roz pitoci po 78 m, ktre Ministerstwo Robt Publicznych przeznaczyo na budow mostu na zalewie Warty koo Czarkowa pod Koninem. Most pod Opaleniem musia by jednak nieco przero biony, bowiem wewntrz dwigarw znajdoway si na nim dwa tory kolejki wskotorowej, oddzielona elazn krat jezdnia dla ruchu koowego oraz chodnik dla pieszych. W Toruniu caa szeroko midzy dwigarami bya przewi dziana na dwa tory tramwajowe i dwie jezdnie koowe, na tomiast chodniki dla pieszych zaprojektowano na wspor nikach na zewntrz dwigarw. Na rozbirk mostu w Opaleniu i budow podpr mostu przez Wis w Toruniu ogoszono przetarg, ktry wygrao Przedsibiorstwo Robt Inynieryjnych in. Leszek Muszy ski. Do robt przystpio w lipcu 1928 roku. Kierowa nimi, ze strony przedsibiorstwa, Wacaw Frankowski. Jedno due przso o rozpitoci 130 m wayo 1575 ton, mniejsze o rozpitoci 78 m - 770 ton, a ciar caej konstruk cji wynosi 11800 ton. Demonta duego przsa trwa red nio 20 dni, a mniejszego 12 dni. Prace demontaowe obejmo way rwnie zaadowanie czci na podstawione barki oraz rozbirk przyczkw i filarw. Granitow licwk, uzyska n z rozbirki podpr, take wysano do Torunia. Roboty demontaowe ukoczono 15 listopada 1929 roku.

ymczasem Niemcy, mimo suwerennoci Polski, pod jli akcj propagandow prezentujc demonta mostu jako brak gospodarnoci i dobrej woli. Pomawiano wadze polskie o umylne powodowanie zagroe powo dziowych, a nawet wandalizm i sza niszczenia. Do licznych gazet zachodnich Niemcy przekazywali relacje i zdjcia sterujc opini publiczn i wzniecajc anty polskie nastroje. Organizowano podobno nawet wycieczki, pogadanki i seanse filmowe, rozsyano fotografie z tenden cyjnymi komentarzami. Te wiadomoci docieray nawet do Ameryki aciskiej i Ameryki Poudniowej. Chodzio nie tylko o sam most, ale o zwrcenie uwagi opinii publicznej na roszczenia granicowe Niemiec w zwiz ku, ich zdaniem, z niewaciwym wyznaczeniem. Na tym samym miejscu

W
W

czasie drugiej wojny wiatowej, na miejscu daw nego mostu opaleskiego, Niemcy rozpoczli budow nowego, ktrego ju nie dokoczyli, a w lutym 1945 roku wycofujc si, ze wzgldw strate gicznych wysadzili w powietrze. Widoczne do dzi pod pory s jego pozostaoci. Napierajce wojska radzieckie na starych podporach zbudoway drewnian konstrukcj, ktra suya do prze praw frontowych. Rozebray j w 1946 roku. Ciekawostka

wolnej chwili warto wybra si do Opalenia, by dalej, kierujc si na poudnie w stron Widlic, zobaczy nasyp kolejowy, a na nim stare tory, ktrymi doj mona do wau wilanego. Tu krajobraz wzbogacaj pozo staoci filarw dawnego mostu, wyaniajce si z Wisy. Szkoda, e nie bd w stanie udwign nowej, planowa nej inwestycji, ktra poczy bezporednio mieszkacw powiatu tczewskiego i kwidzyskiego. Pozostan lokaln atrakcj turystyczn i historycznym wspomnieniem dawnej architektury mostowej.

Most z Opalenia przeniesiony do Torunia. Fot. Mariusz Wirek

21

KS. ANASTAZY NADOLNY

Mia pseudonim Konar"

F ranciszek Wooszyk urodzi si 23 maja 1913 roku w Konarzynach jako syn rolnika Fran ciszka, ochotnika w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku i Barbary zd. Wardyn. W 1933 roku ukoczy Pastwowe Gimnazjum Mskie w Kocie rzynie. Studiowa teologi w Wyszym Seminarium Du chownym w Pelplinie, gdzie 4 czerwca 1939 roku otrzyma wicenia kapaskie i zosta wikariuszem-ekspozytem w Komierowie koo Splna Krajeskiego. Tu zasta go wybuch wojny. Poniewa patriotycznymi kazaniami narazi si Niemcom, musia opuci placwk i prbowa dosta si do Warszawy. W Skierniewicach internowao go woj sko niemieckie. Dziki pomocy Kazimiery Kawki, byej kierowniczki poczty w Wadowie (pow. Kocierzyna), udao mu si zbiec i powrci na Kaszuby. Nie mg jednak podj pracy duszpasterskiej, gdy by poszu kiwany przez Niemcw. Zdecydowa si ukry u znajo mego Jzefa Lizakowskiego w Knieji, pow. Chojnice nad jeziorem Wdzydze. W mieszkaniu Lizakowskiego od prawi w 1939 roku pasterk z udziaem okoo 80 zaufa nych okolicznych mieszkacw. Odtd wrd nich pro wadzi tajne duszpasterstwo. Na przeomie 1939/1940 roku, przy wspudziale braci Kulasw, utworzy z kilkuosobowej grupy oddzia nazwa ny Wojskow Organizacj Podziemn, ktrej zosta komen dantem i przyj ps. Konar". W stajni u Lizakowskiego mia ukryty radioodbiornik, z ktrego udostpnia wiado moci okolicznym mieszkacom. W Wielkanoc 1940 roku odprawi msz w. rezurekcyjn na wyspie Ostrw pooo nej na jeziorze Wdzydze, u rodziny Knitterw przy udziale okoo 800 wiernych. Podobne msze odprawi take w 1943 i 1944 roku, nazywajc t ostatni naboestwem zmar twychwstania Polski". Udziela te posugi duszpasterskiej jako spowiednik. Z powodu nasilajcych si na niego niemieckich ob aw (Niemcy nazywali go hersztem polskich bandytw") zmuszony by czsto zmienia miejsce pobytu. W maju 1940 roku zamieszka w Grkach, pow. Chojnice u wuja Stanisawa Wardyna, a nastpnie u Apolonii angowskiej w domu przy drodze z Olpucha do Nowej Kiszewy. Tu odnalaza go czniczka Zwizku Walki Zbrojnej ze Staro gardu, przywoc faszywe dokumenty osobiste z propozycj ucieczki do Warszawy, lecz Wooszyk odmwi. Zapewne w padzierniku 1941 roku w rejonie leniczw ki Podrbiona pow. Chojnice, nastpio poczenie jego

oddziau z picioosobow grup partyzanck ppor. rez. WP Jzefa Krzemiskiego ps. Moojec". Wooszyk sta n na jej czele, a Krzemiski, modszy jego kolega - kleryk z pelpliskiego seminarium duchownego, zo sta zastpc komendanta. Grupa pniej wzrosa do kilkunastu osb. Wooszyk nawiza take wspprac z Jzefem Gierszewskim ps. Ry", komendantem TOW Gryf Pomorski". Jego grupa zbudowaa w Borach Tu cholskich do koca wojny 23 dobrze zamaskowane schrony partyzanckie. Wyjtkowo duy, silny schron dla 20 uzbrojonych osb, dowdztwa i na dokumenty partyzanckie i kocielne wybudowany zosta w 1943 roku w Guowie, pow. Chojnice. W nich si ukrywano i std dokonywano wypadw. Ksidz Wooszyk odpra wia w nich msze w. i sprawowa sakramenty. Upowa nienie - f a c u l t a t e s " o t r z y m a od i n t e r n o w a n e g o w Gdasku biskupa Konstantyna Dominika. W 1941 roku, przebywajc w Wielkim Klinczu, u Kosznika, by zagroony aresztowaniem. Ocala dziki temu, e nie zosta rozpoznany przez andarma Kocha z Lipusza. Kiedy w 1942 roku namiestnik i gauleiter na Okrg Rze szy Gdask - Prusy Zachodnie, Albert Forster, w specjal nej odezwie nakaza miejscowym Polakom, by wpisywali si na niemieck list narodowociow, Wooszyk odnis si do nakazu negatywnie, uwaajc przyjcie listy za zdra d narodow, tym bardziej, e pocigao to za sob powo anie do niemieckiego wojska. Jednak przyjmowa do swe go oddziau zarwno tych, ktrzy uchylajc si od tego przymusu, chronili si w partyzantce, jak i dezerterw z We hrmachtu, wiedzc, e list podpisali ze strachu lub pod przymusem. Wiosn 1942 roku nastpio spotkanie Wooszyka z Ja nem angowskim ps. Iga" - delegatem Polskiej Armii Powstania (PAP) z Torunia, krewnym rodziny angowskich z Konarzyn. angowski przekaza Wooszykowi polecenie wczenia jego partyzanckiego oddziau do PAP, jak rw nie nominacj na stopie organizacyjny podpukownika. Teren operacyjny mia zamkn si w granicach miejsco woci: Skarszewy - Kocierzyna - Brusy - Wiele - Karsin - Czersk. Delegat odebra od Wooszyka przysig i pole ci mu jako dowdcy zorganizowanie batalionu wojska, upowaniajc go do awansowania swych podkomendnych na organizacyjne stopnie oficerskie do kapitana wcznie. Wooszyk przystpi do tworzenia struktur PAP, otrzymaw szy przy nastpnym spotkaniu z toruskim delegatem odpo-

22

widnie dokumenty na pimie. W ramach przyznanych mu penomocnictw awansowa Krzemiskiego na kapitana oraz kilku innych na podoficerw, odbierajc od nich przysi g. Na kad wie wyznacza zaprzysionego dowdc. Jednak, wbrew instrukcji, nie prowadzi ewidencji w oba wie dostania si jej w rce wroga. Niezalenie od dziaa partyzanckich polegajcych na zdobywaniu broni i ywnoci, ks. Wooszyk wysa kilkadziesit ostrzee do poszczeglnych Niemcw i posterunkw andarmerii, odznaczajcych si okru ciestwem w stosunku do Polakw. Listy te podpisy wa jako komendant Rejonowy PAP. Prowadzi akcj propagandow za porednictwem ulotek i listw, ktre podpisywa: Komendant Konar" - Polska Organizacja Podziemna Walki o Wolno Polski. W czasie powsta nia warszawskiego przez cznika (o nieznanym nazwi sku) ks. Wooszyk otrzyma z Torunia wiadomo o w czeniu jego partyzanckiej grupy do Pomorskiego Okr gu AK, o wstrzymaniu akcji powstaczej do odwoania oraz o nadaniu mu Zotego Krzya Zasugi z Mieczami. W zwizku ze zbliajcym si frontem wschodnim i wzmoeniem aktywnoci represyjnej ze strony Niemcw, Wooszyk zaszy si w lasach koo Konarzyn, gdzie razem ze swoj rodzin doczeka wyzwolenia. Aresztowany przez Rosjan, zdoa zbiec i ukry si. Po zakoczeniu wojny krtko pracowa w rodzinnej parafii Konarzyny. Przez kilka miesicy w szpitalu w Kocierzynie leczy si na tyfus i chorob puc. 15 stycznia 1946 roku zosta mianowany kapelanem Szpitala Powiatowego w Tcze wie. Zagroony aresztowaniem przez UB, zbieg na Zachd. Przez N iemcy (Papenburg) dosta si do Francji, gdzie praco wa wrd polskich grnikw (Staffenfelden i La Mur). 29 lu tego 1948 roku wyjecha do Wenezueli. Krtko pracowa w charakterze ogrodnika, a nastpnie otrzyma prac w para fii katedralnej w Caracas, gdzie zorganizowa rwnie polski orodek duszpasterski i zosta mianowany rektorem Polskiej Misji Katolickiej.

W 1951 roku przenis si do Kanady (St. Boniface w Manitobie), a w 1966 roku do USA (Hamtramck-Detroit). Wszdzie, obok pracy pastoralnej, rozwija szerok dziaal no spoeczn i narodow wrd Polakw. By kapela nem Koa onierzy AK w Detroit. W 1983 roku przeszed na emerytur i zamieszka w Sunny Hills na Florydzie, gdzie zmar 10 stycznia 1987 roku i tam zosta pochowany. Jest autorem wspomnie Ogie i zy" (Detroit 1982). Odznaczony zosta Orderem Wojennym Virtuti Militari ki. V w 1982 roku. Trzy lata pniej Prezydent RP na Ob czynie awansowa go do stopnia generaa brygady.

***
Czcigodny Ksidz Proboszcz Tadeusz Knut Parafia w. Antoniego, Konarzyny czc si duchowo z t donios Uroczystoci powicenia pamitkowej tablicy w rodzinnej parafii naszego byego kapelana Sistr Westiarek Jezusa w Detroit i Fundatora Domu Zakonnego w Sunny Hills na Florydzie, przesyamy serdeczne pozdrowienia z Sunny Hills, Florida, gdzie spoczywa p. Ksidz Genera Franciszek Wooszyk. Dobiega ju 15 lat od mierci wielkiego Kapana i Opiekuna Polonii. Zmar 10 stycznia 1987 r. w swoim domu, ktry za swoje oszczdnoci wybudowa i przeznaczy aby suy dla ludzi starych i chorych, ktrzy potrzebuj szczeglnej i serdecznej opieki. W tym celu sprowadzi Siostry Westiarki do Sunny Hills 8 padziernika 1983 r. aby zamieszkay w tym domu i suyy Bogu w posudze blinim. By fundatorem i pierwszym naszym podopiecznym. Tu chorowa na serce wyczerpany trudami pracy duszpasterskiej. Wyczerpany t prac potrzebowa osobistej opieki jakiej dozna od nas Sistr Westiarek. Jego wspaniaa posta pozostaa w pamici wszystkich, z ktrymi si spotka i suy jako kapan. Gboko wczuwa si w potrzeby drugiego czowieka. Czsto mawia: Musimy suy kademu jak Matka Teresa z Kalkuty, bo w kadym jest Chrystus". W posudze duszpasterskiej w Domu Starcw widzia ogromn potrzeb opieki nad starszymi i chorymi kapanami, aby mieli zapewnion staro i mogli odprawia lub uczestniczy w ofierze Mszy w. W domu Ksidza Wooszyka, ktry jest teraz Domem Zakonnym jest kaplica i Najwitszy Sakrament. Mamy tu codziennie Msze w. gdzie uczestnicz nasi podopieczni. Od czasu mierci Ksidza Wooszyka, w kad sobot jest ofiarowana Msza w. za dusz p. Ks. Franciszka Wooszyka, fundatora tego domu. Do kaplicy przychodz Polacy mieszkajcy w Sunny Hills. Ksidz Franciszek by oddany Polonii, a szczeglnie ludziom starszym. Jego rado bya wielka, kiedy sam osobicie przyj pierwszych podopiecznych pod opiek sistr. Jego idee yj wrd nas i dziki Boej Opatrznoci moemy je kontynuowa. Dzielc si powyszymi wspomnieniami o naszym wielkim przyjacielu, kapanie wedug Serca Boego, Opiekuna Polakw i naszym opiekunie, pragniemy podzikowa Ksidzu Proboszczowi i Jego Parafianom za wyraenie wdzicznoci i dumy o swoim Wielkim Kapanie, Rodaku w postaci odsonicia tablicy pamitkowej ku jego czci. Bdziemy razem z Ksidzem Proboszczem i wszystkimi uczestnikami, czy si duchowo na modlitwie dzikczynnej w tym uroczystym dniu dla parafii. Niech Dobry Bg wynagrodzi stokrotnie za cudowny gest wdzicznoci dla Wielkiego Kapana i Patrioty, Ksidza Generaa Franciszka Wooszyka. Z wyrazami gbokiej czci i serdecznej wdzicznoci pozostaj oddane w Panu i Maryi Krlowej Polski. Siostry Westiarki Jezusa w Sunny Hills na Florydzi Siostra Natalia Kwiatek Przeoona Domu

ANDRZEJ GRZYB

Hubertus
Dzisiejsze Hubertusy" maj w Polsce tradycj niedawn. Spotkania na przeomie padzier nika i listopada pasjonatw jazdy konnej, hodowcw koni, mionikw pikna i przyrody s na wizaniem do przynajmniej dwch dawnych tradycji. Nie tylko Polacy staroytni" wpierw polo wali dla misiwa, pniej dla zabawy. Krlowie i szaraczki" nieraz przedkadali chodzenie na niedwiedzia, tura, ubra czy osia nad pastwowe sprawy. Z biegiem czasu polowania stay si te okazj do spotka towarzyskich, prezentowania mody i politykowania. Co nie znaczy wcale, e dla modziey nie pozostay one rodkiem do zahartowania zdrowia,... szko ycia rycer skiego i znoszenia niewygd" (Z. Gloger, Encyklopedia staropolska"). Druga tradycja konty nuowana w dzisiejszych biegach hubertusowych jest te nie tylko polska mio do konia. I tu dugo mona by pisa, lecz niech zrobi to fachowcy.

Polsce jeli byy pogonie za lisem, to pewno na przeomie XIX i XX wieku i pniej za przy czyn mody angielskiej. Dzisiaj oczywicie nie goni si konno z psi sfor ywego lisa, lecz jedca z przy pit do ramienia lisi kit. W Panu Tadeuszu" goni si zajce, ale nic to zdronego czy tradycj i tworzy nowe. Tym bardziej, jeli gospodarz prosi, godnie przyjmuje i wi da, e si gomi cieszy. Na Kociewiu w ostatnich latach biegi hubertusowe odbyway si w Starogardzkim Stadzie Ogierw, w Agrokociewiu", w Hubertusie" w Rokocinie i u Pastwa Sobieckich w Bczku. Ale goniono te lisa w powiecie tczewskim i kocierskim bez wzgldu na pogod. A kiedy dobrze lisa si pogoni i pokropi na biesiadzie, jest o czym mwi przez cay rok. Doda trzeba, e s te inne Hubertusy". Tak nazywaj myliwi swoje uroczyste spotkania towarzyskie, oczy wicie na onie przyrody, organizowane w pobliu dnia wita swojego patrona, w. Huberta. Bywa, e te spotka nia czone s z hubertusowym polowaniem. Tegorocznego Hubertusa" w Bczku rozpoczto w po udnie prezentacj odpraw jedcw... i dosiadaczy ela znych rumakw, harlejowcw, ktrych zaproszono do udziau w hubertusowym biegu. Potem jedcy, ktrym przewodzi gospodarz Hubertusa, Zenon Sobiecki, pognali galopem w okoliczne lasy, gdzie na ciekach i bezdroach ustawiono dla utrudnienia, a moe raczej dla uatrakcyjnie nia biegu, przeszkody. Utrapieniem, oczywicie jak naj bardziej dopuszczalnym, bya jesienna pogoda-byo chod no i co rusz sipi deszczyk. Kiedy jedcy dojedali do pierwszej polany, wyjrzao oczekiwane szczeglnie przez ki bicujcych goci soneczko. Przy piknej ju pogodzie popi sy jedzieckie podziwiaa wcale niemaa grupka goci.

Wszyscy zaproszeni (okoo trzystu z Kociewia, Pomo rza, a i caej Polski) dotarli, cho jedna bryczka stracia dyszel, na pierwszy postj. Przywiozy ich bryczki, wozy i samochody. Na duej ce, przy lesie, jedcy przesko czyli kilka przeszkd. Nie wszyscy..., bo jeden spad z sio dem do rowu, a jego ko kusem ruszy w kierunku stajni. Nie popsuo to dobrego humoru pozostaym jedcom i go ciom. Raczono si ochoczo wymienitym grzacem. Mu zyczn opraw pikniku zapewnia grupa muzyczna Tade usza Negowskiego. Na kolejnym popasie w Borwnie by rwnie dobry grzaniec i kpiel w galopie dla koni. Oczywicie tu take konie skakay przez przeszkody. Z Borwna jedcy ruszyli na najtrudniejszy odcinek wiodcy botnist drog przez gsty las. Pokonali gboki parw i nie tylko terenowe przeszkody. W kocu wyjecha li na ogromn, piknie zielon polan. Tu najpierw do pad ich krtki, ulewny deszcz. Zmokli wszyscy i jedcy i gocie na bryczkach. Raczono si znowu grzacem, grochwk i bigosem. Przemoczeni, ale odporni na wszelkie przeciwnoci jedcy nie poddali si i rozpo czli pogo za lisem. W pogoni uczestniczyo trzydziestu jedcw i amazo nek. I to wanie amazonka triumfowaa. Pogo za lisem wygraa pani Anna Zikowska. Zebraa za to wielkie bra wa i otrzymaa puchar za zwycistwo w Gonitwie lisa", a pozostali uczestnicy otrzymali pamitkowe statuetki Go nitwy lisa z okazji w. Huberta". Ze rdlenej polany jedcy i gocie wrcili do po siadoci Grayny i Zenona Sobieckich w Bczku. Tam w Koskim Pubie" odbya si Biesiada Hubertusowa. By pieczony prosiak, bigos i przednia zabawa do biaego rana. I ja tam byem...

24

HUBERT POBOCKI

Maa historia Brzena Wielkiego

Tym lapidarnym tytuem mona by streci now ksik autorstwa Krzysz tofa Kowalkowskiego, gdyby nie fakt, i jest to ju pita ksika o jego maej ojczynie, ktr na mapie wytycza maleki znak zwany Kociewiem.
Krzysztof Kowalkowski wywodzcy si z Kociewia, wprawdzie urodzony ju w Gdasku (1950) reprezentuje pokolenie kociewskiej inteligencji, wyksztaconej po dru giej wojnie wiatowej - w jego przypadku to Technikum Budowlane i ukoczone studia wieczorowe na Politechni ce Gdaskiej - o szerokich zainteresowaniach nie tylko stricte zawodowych, lecz humanistyczno-historycznych. W przedmowie do ksiki Andrzej Grzyb, starosta sta rogardzki, zauwaa e Historia, szczeglnie ta maa, winna by znana i na co dzie bliska. Jestemy przecie tym, co byo, co jest i co bdzie". Praca moga powsta, jak sam autor zaznacza, dziki pomocy wielu Kociewiakw. Midzy inymi byym i obec nym mieszkacom wsi, kronikom rodzinnym, zdjciom Jana Butowskiego, informacjom Edwarda Kornowskiego z USA, kierownikom instytucji, jak: parafii w Klonwce, szkoy w Brzenie Wielkim i innym. Autor na 190 stronach nie omija aspektw historyczno-geograficzno-socjologicznych. Ucieka si rwnie do analiz etnograficzno-politologicznych. Ksik otwiera roz dzia pt. Brzeno Wielkie - pooenie wsi i jej dzie dzisiej szy". W rozdziale Pod niemieck okupacj" skrtowo omawia martyrologi Kociewiakw, Polakw, ydw. W rozdziale Cmentarz, kapliczka i krzye przydrone" eksponuje miejsca kultu religijnego. W rozdziale Organi zacje dziaajce w Brzenie Wielkim" podkrela wane dla wspczesnych instytucje. W innym miejscu omawia rody, niejednokrotnie majce rozgos oglnopolski, jak m.in. ro dzin Alojzego i Ludmiy Grubbw, rodzicw urodzonego w budynku miejscowej szkoy w roku 1958 wybitnego pol skiego sportowca, mistrza tenisa stoowego, zdobywc pu charu wiata w roku 1988, Andrzeja Grubby. Przedstawia sylwetk nowo wybranego patrona szkoy - Bernarda Ja nowicza, ktrego paskorzeb w drewnie, autorstwa arty sty rzebiarza Michaa Mauksa, (dar Zofii i Huberta Janukowicz-Pobockich z Gdaska) odsonito na wewntrznej cianie budynku szkoy. Koczy za ksik list i fotogra fiami instytucji kociewskich sponsorujcych jego prac. Ksika posiada estetyczn szat graficzn, kolorow okadk. Wydana zostaa i wydrukowana przez Wydaw nictwo Diecezji Pelpliskiej Bernardinum".

26

Wiosn br. w wyniku bada ankietowych przeprowa dzonych w okolicznych wioskach, patronem dotychczas bezimiennej Publicznej Szkoy Podstawowej w Brzenie Wielkim, wybrany zosta Bernard Janowicz. Natychmiast te dyrektor szkoy, Jacek Zakrzewski, Rada Rodzicw, so tys wsi, Tadeusz Chechowski, grono pedagogiczne, spon sorzy przystpili do dziaania. Jego efektem bya z roz machem zorganizowana uroczysto, zwizana z aktem nadania imienia szkole; przekazanie sztandaru, odso nicie tablicy, w formie paskorzeby przedstawiajcej popiersie patrona i promocja ksiki Krzysztofa Kowal kowskiego pt. Brzeno Wielkie - z dziejw wsi". Wrd licznie zaproszonych goci znaleli si: posan ka Grayna Paturalska, pose Edmund Stachowicz, staro sta Andrzej Grzyb, wjt Stanisaw Poom, przedstawiciele Kuratorium, Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociewskiej z jej prezesem Mirosawem Kalkowskim na czele, dyrekto rzy szk kociewskich, sponsorzy, modzie szkolna, spo eczno lokalna, rodzina i inni. Po tradycyjnym ceremoniale powitania goci przez dyrektora szkoy Jacka Zakrzewskiego, wjt Stanisaw Po om odczyta akt nadania Publicznej Szkole Podstawowej imienia Bernarda Janowicza. Laudacj na cze patrona, ze swad, wygosi histo ryk Ryszard Szwoch. Z kolei delegacja w skadzie: wjt,

Gdy po czci artystycznej do gosu doszli gocie po sypay si na cze, obecnego na uroczystoci wraz z maonk Helen i licznymi czonkami rodziny, nad zwyczaj rzekiego, umiechnitego, radosnego - mimo swych 94 lat - nowego patrona szkoy, Bernarda Jano wicza, dalsze laudacje, i to w formie: ballady, wiersza biaego czy limeryku. Odpowiednio do chwili, miejsca i czasu zacytowany zosta wiersz innego twrcy kociewskiego, Andrzeja Grzyba, pt. Kociewie" z tomiku Sza re kamyki": Tam gdzie cie stopy potrca grudki wspomnie Gdzie serce biegnie za dziecistwa wzgrze Gdzie dom tak duy e mieci si we nie Gdzie wity za pan brat s poudniom i zmierzchom Tam jest moje Kociewie. Nie mniej oczekiwan, ni wyej wymienione punkty programu dnia, bya prezentacja ksiki pt. Brzeno Wiel kie - z dziejw wsi" autorstwa Krzysztofa Kowalkowskie go. Na 190 stronach, poprzedzonych przedmow Andrzeja Grzyba, stwierdzajcego, e Historia, szczeglnie ta maa, winna by znana i na co dzie bliska", autor przedstawia, w kolejnych rozdziaach, Poczwszy od pradziejw do ksi t pomorskich", po rozdzia kocowy Bernard Janowicz - patron szkoy" dzieje wsi nie bdcej nawet parafialn a jake bogate w wydarzenia historyczne.

sotys, dyrektor szkoy udaa si do wntrza budynku, by odsoni tablic. Rodzina patrona przekazaa dyrektorowi szkoy sztandar, ktrego powicenia dokonali ksia ka nonicy: Stanisaw Tondytko i Edmund Kulas. Natychmiast grupa pierwszoklasistw zoya na lubowanie. Czuwajca nad przebiegiem uroczystoci Daria Jasi ska, uczennica szstej klasy, przewodniczca Samorzdu Uczniowskiego zapowiedziaa, a czynia to z du swobo d wyrazicie i z wdzikiem, program artystyczny. Zoya si na, przygotowana przez nauczycielki: Danut Wirsk i Magdalen Ratajczak, inscenizacja dwu bajek Bernarda Janowicza. Byy nimi Kurnek i kokoszka" oraz garz". Na dzie dzicu, przed szko, w bajkowej scenerii ze stogiem siana i wozem wymoszczonym som - na pierwszym planie - eksponowanymi na cianie budynku dawnymi narzdziami pracy: petrolko", platizrem zes duszo", ce pem i innymi, ju nie uywanymi, a kiedy nieodzownymi na wsi kociewskiej przedmiotami codziennego uytku, dzie ci szkolne ubrane w tradycyjne ludowe stroje, z tempera mentem, bez zajknienia, deklamoway z wyrazem, ze zmie niajc si intonacj gosu i innymi cechami aktorstwa, teksty bajek nestora kociewskich pisarzy. Dziki srytom knabasm" zebrani gocie mogli zanurzy si ponownie w odlegy wiat bani, przey go na nowo i wzruszy si do ez. Opraw muzyczn uroczystoci tworzy zesp Kapeli Kociewskiej zoony z tradycyjnych instrumentw muzycz nych. Mirosawa Muller, kociewskimi przypiewkami, umi laa suchaczom czas.

Wielu aktualnych mieszkacw wsi moe by dumnych ze swych przodkw, z ich dokona, postawy patriotycz nej, walki o polsko. Rwnie cise zwizki z wsi cz filmujcego z zapaem przebieg caej uroczystoci, Jana Butowskiego, ktrego przodkowie urodzili si w omawia nej wsi. Naley mniema, e niebawem zostanie rozpo wszechniona wideokaseta, jeszcze jeden dowd aktywno ci kulturalnej Kociewiakw i dokument potwierdzajcy wol ich trwania w swej maej ojczynie. Organizatorzy, przewidujc niepewn pogod, przy gotowali zawczasu dla uczestnikw festynu pod chmur k trzy namioty majce chroni ich przed dokuczliw maw k, silnym wiatrem i oscylujc tego dnia w pobliu 0 C temperatur. Na ostaciek wszistke lusidlim sia do stow, na chtrnych dao do jecia kuchy i kuszki. To wejta te na mlodziach mnianowane ty kuczerkucham i paskie: pulwerkuch i krymeltorta. Gocie mniastowe przenie li sia karadejami do Karczmy Kociywski wew Szpgawsku. Tamj dosteli, przed maltychem, po szkieku szampna, co jano halao na jeden szluks - na prost! Na maltych dao u walne jecie: bulewki zes zozo, dwa zorty szmurowanygo mniasa karbnada i ubrniny kurak. Do tego wika, grki i kapusta. Do kuchw - chto chcia - mg so obsztaowa u oberki apartnie arbata, abo kawa zes bnkw. Tak wejta la to tego dnia byo wew Brzenie Wielkim na Kociywiu. Sm em tamj by i co arn wjidzia na wasne, obadwa lypsia, cm czu na uszy i co arn wyniuchal grulkam, to stj i tutaj opsisane. '

27

Wkadka do nr 3-4 (38-39) jesie-zima 2002

Bibliografia zawartoci
Kociewskiego Magazynu Regionalnego 1986-2000
Bibliografia w ukadzie rzeczowym
W poddziaach zastosowano ukad alfabetyczny Cze opisw-o mao mwicym i niejasnym tytule-zawiera adnotacje

1-20 Bibliografia w ukadzie autorskim

Kade haso zawiera ukad alfabetyczny publikacji danego autora

20-32 Wykaz rozwizanych pseudonimw i kryptonimw 32

Dodatkowo bibliografia zostaa uzupeniona o indeksy: osobowy, nazw geograficznych, indeks autorw poezji i nazw wasnych, ktre zostan opublikowane w odrbnej wkadce zamieszczonej w nastpnym numerze

Tczew 2002

opracowaa Katarzyna Waldecker

(uzupenienie 2000 r. Roman Landowski) 1. HISTORIA 1.1. Dzia oglny
1. 23 lutego 1807 roku w literaturze / Roman Landowski. - 1987, nr 3, s. 52-55 Utrwalone w literaturze wydarzenia z kampanii pomorskiej wojsk gen. Jana Henryka Dbrowskiego. 2. 65 puk piechoty starogardzki / Lektury naszych przod kw. - 1990, nr 8, s. 16-19 Przedruk z Ksigi pamitkowej dziesiciolecia Pomorza", wy danej w 1930 roku w Toruniu. 3. Cierpki smak wyzwolenia. W matni dwch terrorw / Ro man Landowski. - 2000, nr 4 (31), s. 6-8 Dotyczy bolesnej sprawy wywoenia Pomorzan w 1945 roku na Wschd. 4. Czy i o ile jest uzasadniony pewien partykularyzm pomor ski? / Lektury naszych przodkw. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 17. Tekst ten pochodzi z 1934 roku, by) zamieszczony w Dzien niku Starogardzkim". 5. Dlaczego ks. pk Jzef Wrycza zerwa wspprac z Tajn Organizacj Wojskow Gryf Pomorski" / Jzef Weltrowski. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 13-14 6. Dzieje pomorskiego patrioty / Grayna Kruycka-Gietdon. -1997, nr 1 (16), s. 47 Dzieje jednego z najwybitniejszych konspiratorw pnoc nego Pomorza" Jana Szalewskiego. 7. Enklawa Borzechowska / Jerzy Krzy. - 1991, nr 9, s. 46-49 280-letnia przynaleno rejonu zblewsko-borzechowskiego do krzyackiej komturii w Grudzidzu. 8. General wielkiej nadziei / Katarzyna Hellwig, Barbara Krefff, Joanna Rolbiecka. - 1987, nr 3, s. 56 Artyku napisany przez uczennice Liceum Medycznego w Tcze wie dotyczy sylwetki Jana Henryka Dbrowskiego. 9. Gryf i orze / Andrzej S. Fleming. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 15 Autor odpowiada na pytanie dlaczego gryf i orze dominuj w heraldyce pomorskiej. 10. Inwentarz zespou akt TOW Gryf Pomorski" 1941-1942 / Marcin Westphal. - 2000, nr 2 (29), s. 3-7 Dotyczy dokumentw odnalezionych w 1999 roku w Czarnej Wodzie przez Jzefa Weltrowskiego. 11. Inwentarz zespou akt TOW Gryf Pomorski" 1941-1942 (dokoczenie) / Marcin Westphal. - 2000, nr 3 (30), s. 29-31 Dalszy cig tekstu z nr 2. 12. Gwiazdka.... - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 70 Jest to wstpny felieton zamieszczony w Pielgrzymie" w 1910 roku, drukowany z okazji Boego Narodzenia, zawiera sporo tre ci spoeczno-politycznych tamtych lat. 13. Jakub Fankidejski: historyk regionalny / Kazimierz Ickiewicz. Konterfekty. - 1990, nr 8, s. 56-57 Ksidz Jakub Fankidejski nalea do czoowych przedstawicieli polskiego pimiennictwa naukowego na Pomorzu. 14. Jzef Bogdan Jacobson: tytan ducha i pracy / Jzef Mi lewski. Konterfekty. - 1990, nr 8, s. 54-57 Wybitny dziaacz niepodlegociowy na Pomorzu z lat 19181920. 15. Jzef Wybicki i jego pimiennictwo w oczach jzykoznawcy / Edward Breza. - 1991, nr 9, s. 8-13 2 16. Konopacki / Jan A. Kamiski. Konterfekty. - 1988, nr 5, s. 45-46 Historia rodu pomorskiego znanego od 1489 roku. 17. Wiadomoci potoczne" dawnego Pielgrzyma" z 1910 roku. - 2000, nr 1 (28), s. 47 18. Loe farmazonw / Jzef Milewski. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 29-32 Historia masonerii na Pomorzu i Kociewiu. 19. Marsz, marsz Dbrowski / Czesaw Skonka. - 1987, nr 2, s. 12-16 Dzieje kampanii napoleoskiej z 1812 roku i wyzwolenia ziemi pomorskiej przez wojska polskie dowodzone przez gen. Jana Henryka Dbrowskiego. 20. Monarchowie w Pelplinie / Zdzisaw Mrozek. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 14-15 21. Morze huczy i las...: wiersz o Janie III Sobieskim w Rzucewie / Tadeusz Linkner. - 1998, nr 2 (21), s. 19-22 22. Naprawianie etosu. - 2000, nr 3 (30), s. 32 Krytyczny gos o dziaalnoci tzw. Zespou do Spraw Upamit niania Etosu TOW Gryf Pomorski". 23. O 30 stycznia i generale Hallerze / Czesaw Knopp. - 1999, nr 2 (25), s. 53-54 Tekst na podst. ksiki gen. J. Hallera Wspomnienia", wyda nej staraniem syna generaa w oficynie Veritas" w Londynie. 24. O generale Jzefie Hallerze / Jan Ejankowski. - 2000, nr 1 (28), s. 22-23 25. O jedno Pomorza: ruch regionalny w Gdasku i na Pomorzu. Problemy i perspektywy w nowych warunkach ustro jowych / Alicja Syszewska. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 6-7 26. O pielgrzymce generaa raz jeszcze / Czesaw Knopp. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 64-66 Artyku dotyczy pielgrzymki gen. Hallera do Ziemi witej i Lo reto. 27. Ostatni dowdca / Ryszard Szwoch - 1989, nr 7, s. 38-40. Dzieje dowdcy 2 Puku Szwoleerw Rokitniaskich - Tade usza Lkawskiego z 1939 roku. 28. Pamitnik generaa / Jan Weyssenhoff. - Lektury naszych przodkw. - 1987, nr 2, s. 17-18 Fragment tekstu na podst. wydania Gebethnera i Wolffa z 1904 roku, strona 67-72. Dotyczy przebiegu walk wyzwoleczych' legio nw gen. Henryka Dbrowskiego w 1807 roku na Kociewiu. 29. Pamitnik starego onierza / Antoni Biakowski. - Lektury Naszych Przodkw - 1987, nr 2, s. 19-21 Fragment tekstu na podstawie wydania Gebethnera i Wolffa z 1903 roku, strona 23-32. Opowiada o rabunku majcym uka ra miasto Tczew. 30. Piotr z Nowego / Marek liwa. - Konterfekty. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 25-28 Piotr z Nowego to najstarszy syn komesa wicy (witosawa), wojewody gdaskiego po 1286 roku. Rodzina wicw naleaa wwczas do jednej z najbardziej wpywowych na Po morzu. 31. Plon kraziewiczowskiej myli / Jzef Milewski. - 1988, nr 5, s. 18-23 Z dziaalnoci Kek Rolniczych i niektrych innych organizacji chopskich na Pomorzu Gdaskim w latach 1862-1987 32. Pugiem po niwie / Jan Ejankowski. - 1987, nr 4, s. 2-9. Historia Kek Rolniczych zaoonych przez Juliusza Bernarda Kraziewicza.

Ukad rzeczowy

33. Pobyt prezydenta / Roman Landowski. - 1990, nr 8, s. 19 Pobyt Stanisawa Wojciechowskiego na Pomorzu w kwietniu 1923 roku. 34. Pomorze: szanse i zagroenia / Grzegorz Drzycimski. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 5-6 Artyku dotyczy strategii rozwoju wojewdztwa pomorskiego i funduszy europejskich przeznaczonych na rozwj regionalny. 35. Powstaczy zacig: gdy Boe co Polsk burzyo umysy Polakw / Roman Landowski. - 1997, nr 4 (19), s. 33-35 Historia naboestw aobnych z roku 1860-1861 w trzydzie st rocznic powstania listopadowego. 36. Powstaczy zacig: poszli w boje chopcy nasze... / Ro man Landowski. - 1998, nr 1 (20), s. 37-39 Historia Pomorza w 1863 roku. 37. Przebieg prac elektryfikacyjnych na Pomorzu w czasie dziesiciolecia 1920-1930. - Lektury naszych przodkw. - 1987, nr 3, s. 57-59 Tekst ten pochodzi z Ksigi pamitkowej dziesiciolecia Pomorza" z 1930 roku. Dotyczy gwnie znaczenia elektrowni Grdek-ur. 38. Przeciw zdronej agitacji dzielnicowej / Jan Brejski. - Lek tury naszych przodkw. - 1999, nr 1 (24), s. 46 Odezwa wojewody pomorskiego wydana 5 wrzenia 1920 roku z prob o zwalczenie agitacji separatystycznej i dzielnicowej. 39. Sprawa honorowa / Piotr Oska. - 2000, nr 2 (29), s. 42 Przedruk z Agory" nr 15 z 16.04.2000 r., dot. pojedynku gen. J. Hallera. 40. Sprawozdanie Komisji Pomorskiej. - Lektury naszych przodkw. - 1987, nr 4, s. 26-29 Przedruk na podst. publikacji Sejm Rzeczypospolitej o Po morzu w 1920 roku", wydanej przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie w Gdasku. 41. Siadami zalubin Polski z morzem / Czesaw Skonka. - 1992, nr 10, s. 22-32 42. Trzecia grupa - walenrodyzm - ko trojaski / Leon Lubecki. -2000, nr 4 (31), s. 9 Dotyczy sytuacji mieszkacw Pomorza podczas okupacji hi tlerowskiej. 43. Uroczysto zalubin Polski z morzem. - Lektury naszych przodkw. - 1992, nr 10, s. 33 Przedruk: Monitor Polski 12.02.1920 r., nr 34, s. 2-3 44. W wwozie Maternw / Jzef Milewski. - 1987, nr 4, s. 23-25 45. Walentego Stefaskiego droga przez ciernie i gogi / Jzef Milewski. - Konterfekty. - 1987, nr 3, s. 60-64 Uczestnik powstania listopadowego, drukarz i ksigarz, publi cysta, dziaacz spoeczny i niepodlegociowy, gwnie w pozna skiem, a take na Pomorzu. 46. Wisa i jej muzeum / Roman Klim. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 37-41 Historia rzeki Wisy i jej funkcji gospodarczych, a take Mu zeum Wisy w Tczewie. 47. Wypadki na Pomorzu po zajciu Gdaska i Tczewa przez Krzyakw / Halina Kobzianka. - Lektury naszych przodkw. - 1997, nr 1 (16), s. 9-13 Tekst ten pochodzi z 12 tomu Rocznikw Historycznych" wydanych w roku 1936. 48. Wypadki na Pomorzu po zajciu Gdaska i Tczewa przez Krzyakw / Halina Kobzianka. - Lektury naszych przodkw. - 1997, nr 2 (17), s. 9-12 49. Z rodu Hoffmannw jeden z wielu / Jzef Borzyszkowski. - 1990, nr 8, s. 29-34 Dzieje Alfonsa Hoffmanna - jednego z najwybitniejszych i twr czych ludzi Pomorza, inyniera i humanisty, wsptwrcy towa rzystw piewaczych w Gdasku. 50. Z Sartowic na Kopiec Pisudskiego / Jan A. Kamiski. - 1992, nr 10, s. 57 Dzieje wznoszenia Kopca Pisudskiego w Krakowie, z lat 19341937.

51. Z Tczewa na wielkie wody: o Janie Forsterze / Roman Landowski. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 5-8 Dzieje podrnika i geografa, urodzonego w 1729 roku w Tczewie. 52. Zbjecka rapsodia / Sawomir Sierecki. - 1987, nr 4, s. 23-25. Historia bandy braci Maternw, dziaajcej na przeomie XV i XVI wieku na terenie Polski.

1.2. Migracje ludnoci

53. Kaszubi w Brazylii / Kazimierz Ickiewicz. - 1998, nr 1 (20), s. 14-16 Dzieje emigrantw z Pomorza, osiadych w Brazylii. 54. Kaszubi w USA / Kazimierz Ickiewicz. - 1997, nr 4 (19), s. 9-10 55. Kociewiacy wrd Polonii: przyczynki do ruchw migra cyjnych / Jzef Milewski. - 1989, nr 6, s. 18-22 56. Kociewiacy wrd Polonii: przyczynki do ruchw migra cyjnych: cz. 2 / Jzef Milewski. - 1989, nr 7, s. 76-79 57. Na ziemi Maorysw / Kazimierz Ickiewicz. - 1989, nr 6, s. 23-24 Dzieje Polonii w Nowej Zelandii. 58. Owiata i szkolnictwo polskie w Ontario / Kazimierz Ickie wicz. - 1997, nr 2 (17), s. 16-18 Dzieje osadnikw kaszubskich w Kanadzie. 59. Pierwsi osadnicy z Kaszub w Kanadzie / Kazimierz Ickie wicz. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 57-59 60. Pomorzanie na emigracji / Kazimierz Ickiewicz. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 33-39 61. Potomkowie pionierw kaszubskich w Kanadzie / Kazi mierz Ickiewicz. - 1996, nr caoroczny (15), s. 20-21

1.3. Historia regionu

62. II Midzyszkolny Konkurs Powiatu Tczewskiego Style architek toniczne zabytkw regionu tczewskiego". - 2000, nr 4 (31), s. 15 Regulamin konkursu. 63. Cmentarzysko Gotw: rezerwat Krgi Kamienne" w Od rach / Tadeusz Grabarczyk, Aleksander Andrzejewski. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 62 64. Dni Kociewia: 1986 / Paw-ela. - 1986, nr 1, s. 92-93 65. Herby miast, wsi i osad kociewskich: cz 1 / Roman Skeczkowski, Jadwiga Staniszewska. - 1986, nr 1, s. 39-44 Zawiera opisy herbw: Tczewa, wiecia, Nowego, Starogardu, Skarszew, Lubiszewa, Gorzedzieja, Gniewa, Pelplina, Skrcz, Czar nej Wody, Stblewa. 66. Fizjonomia miast / Roman Landowski. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 3-8 67. Jak przysza niepodlego / Leon Libiszewski. - 1990, nr 8, s. 2-3 68. Klucz lignowski do koca XVIII wieku / Magorzata Pie chowska. - 1999, nr 2 (25), s. 33-34 W skad klucza lignowskiego wchodziy trzy wsie: Grblin, Lignowy i Rudno. S to prastare wsie, ktre istniay ju przed przy byciem Krzyakw, stanowic wtedy wasno ksit pomorskich. 69. Kociewskie powiaty. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 36-37 Nowa szata administracyjna Kociewia po wprowadzeniu refor my w styczniu 1999 roku. 70. Korzec osobliwoci / zebraa i oprac. Katarzyna Lamek. - 1987, nr 4, s. 90 71. Korzec osobliwoci / zebraa i oprac. Katarzyna Lamek. - 1988, nr 5, s. 93-95 72. Korzec osobliwoci: parostatkiem po Wile / zebraa i oprac Katarzyna Lamek. - 1989, nr 6, s. 96 73. Korzec osobliwoci: to warto wiedzie / zebraa i oprac. Katarzyna Lamek. - 1987, nr 3, s. 97-98 3

74. Korzec osobliwoci dawnych i dzisiejszych /zebraa i oprac. Katarzyna Lamek. - 1987, nr 2, s. 83 75. Korzec osobliwoci dawnych i dzisiejszych: ciekawostki z lat dwudziestych. - 1990, nr 8, s. 115-116 76. Korzec osobliwoci dawnych i dzisiejszych: lat temu... - 1987, nr 3, s. 99-100 77. Korzec osobliwoci dawnych i dzisiejszych: lat temu... - 1989, nr 7, s. 104-106 78. Korzec osobliwoci dawnych i dzisiejszych: rocznice 1987 roku: o nich warto wspomnie / wybra i oprac. Ryszard Szwoch. - 1987, nr 4, s. 91-93 79. Korzec osobliwoci powanych i zabawnych: czy wiecie, e... - 1986, nr 1, s. 95 80. Korzec osobliwoci powanych i zabawnych: czy wiecie, e... - 1987, nr 4, s. 93-95 81. Mazurek Dbrowskiego na Kociewiu w czasach wojny / Hubert Pobocki. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 20 O sesji popularnonaukowej zorganizowanej z okazji 60-lecia wybuchu drugiej wojny wiatowej. 82. Modzi dokumentuj zabytki / Roman Landowski. - 2000, nr 2 (29), s. 29 Dotyczy I Midzyszkolnego Konkursu Historycznego powiatu tczewskiego. 83. Najstarsze dokumenty o Grblinie / Magorzata Piechow ska. - 1999, nr 1 (24), s. 36-38 84. Odkrycia archeologiczne na bydgoskim" odcinku autostrady A-1 / Wojciech Chudziak. - 2000, nr 3 (30), s. 15-16 85. Ordownik wielkiej sprawy: o Kmicicu Borw Tucholskich / Jzef Weltrowski. - 1992, nr 10, s. 68-69 Dzieje pk. Jzefa Wryczy. 86. Pomorze: fragmenty / Irena W. Kosmowska. - Lektury naszych przodkw. - 1997, nr 4 (19), s. 11 Przedruk z ksiki pod tym samym tytuem z roku 1930. 87. Powiat Starogardzki. Starogard. - Lektury naszych przod kw. - 1988, nr 5, s. 25-27 Przedruk z Ksigi Pamitkowej Pomorza" wydanej w 1930 roku. 88. Przemiany spoeczne i ycie kocielne w kluczu lignowskim / Magorzata Piechowska. - 2000, nr 1 (28), s. 15-19 89. Przestrzenne oblicza miast / Roman Landowski. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 11-14 90. Spod opaty archeologa: wystawa przeszoci okolic Czar nej Wody / Aleksander Andrzejewski, Tadeusz Grabarczyk. - 1998, nr 1 (20), s. 34-36 91. Tradycje historyczne Kociewia / Wacaw Odyniec. - 2000, nr 1 (28), s. 3-4 92. Ustrj wsi / Magorzata Piechowska. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 16-19 Ustrj wsi klucza lignowskiego. 93. W walce z hitlerowskim okupantem. Zapiski o konspiracyjnej dziaalnoci Jzefa Klawikowskiego, komendanta TOW Gryf Pomorski" na powiat tczewski / Konrad Ciechanowski. - 2000, nr 4 (31), s. 10-11 94. Z ycia regionu / redaguje Zbigniew Gabryszak. - 1987, nr 2, s. 80-81 95. Z ycia regionu: (wrzesie-grudzie 1986) / redaguje Zbi gniew Gabryszak. - 1987, nr 3, s. 88-90 96. Z ycia regionu: I kwarta 1988 / redaguje Zbigniew Ga bryszak. - 1989, nr 6, s. 94-95 97. Z ycia regionu: I procze 1987 / redaguje Zbigniew Gabryszak. - 1987, nr 4, s. 84-85 98. Z ycia regionu: II procze 1987 / redaguje Zbigniew Gabryszak. - 1988, nr 5, s. 89-91

99. Zabytki Kociewia / Roman Klim /. - 1998, nr 1 (20), s. 4-5 100. Znaki wysokiej wody / Roman Klim. - 2000, nr 3 (30), s. 38-39 Dzieje wodomierzy i powodzi wilanych na odcinku kociewskim. Historia regionu zob. te poz. 7, 19. 20 1.3.1. Geografia, pooenie, kultura, ludno 101. Geograficzne i kulturowe czynniki w ksztatowaniu grup regionalnych i etnonimicznych Kociewia / Ryszard Kukier. - 1988, nr 5, s. 3-5 102. Geograficzne i kulturowe czynniki w ksztatowaniu grup regionalnych i etnonimicznych Kociewia: dokoczenie / Ryszard Kukier. - 1989, nr 6, s. 2-5 103. Kociewie: kultura spoeczna / Jzef Golicki. - 1988, nr 5, s. 6-12 104. Kultura ludowa Kociewia / Boena Dudarewicz. - 1989, nr 7, s. 94-96 105. O kociewskim regionie / Anna W. Brzeziska. - 2000, nr 3 (30), s. 4-6 Kraina geograficzna, o nazwie regionu, Kociewie w historii, re gion etnograficzny, osadnictwo. 106. Z Niderlandw na Kociewie / Roman Klim. - 1989, nr 7, s. 45-47 Artyku dotyczy Niziny Sartowicko-Nowskiej - mikroregionu geo graficznego w dolinie Wisy, nawizujcego wygldem i charakte rem do uaw Wilanych. 1.3.2. Przyroda i ekologia 107. Krajobrazy prawem chronione / Roman Landowski. - 1997, nr 1 (16), s. 40-41 108. Osobliwoci przyrodnicze na Kociewiu: w fotografii / E. Klima szewska, R. Kuligowski, L. Lipnicki. - 1998, nr 1 (20), s. 26-27 109. Torfowiska Kociewia / Kazimierz Tobolski. - 2000, nr 3 (30), s. 8 Skrt referatu prof. UAM w Poznaniu wygoszony na II Kongre sie Kociewskim. 110. Uroda kociewskiej ziemi: w obiektywie Krzysztofa Kucy. - 2000, nr 3 (30), s. 24-25 Osiem fotografii barwnych z krtkimi komentarzami. 111. eby zachowa natur: o kociewskich rezerwatach przy rody / Roman Landowski. - 1998, nr 1 (20), s. 25 1.3.3. Historia II wojny wiatowej na Kociewiu 112. Droga siedmiu Kociewiakw do Polskiego Wojska / Kon rad Ciechanowski. - 1989, nr 7, s. 32-35 113. Druga wojna wiatowa na Kociewiu / Kazimierz Ickiewicz. - 1999, nr 2 (25), s. 17-18 114. Gdy przyszli podpali dom / Jzef Milewski. - 1986, nr 1, s. 9-13, 27 Artyku dotyczy wojny obronnej na Kociewiu w pierwszych dniach wrzenia 1939 roku. 115. Gdy przyszli podpali dom: uzupenienie / Jzef Milewski. - 1987, nr 2, s. 52-53. 116. Gehenna: z martyrologii mieszkacw Niziny Walichnowskiej / Walenty Krzemiski, Kazimierz Omernik, - 1989, nr 7, s. 12-14 117. Moja suba w Batalionie Obrony Narodowej Starogard we wrzeniu 1939 roku / Bronisaw Lubiski. - 1997, nr 3 (18), s. 35-37 118. Napitnowani przez volkslist. W matni dwch terrorw / Roman Landowski. - 2000, nr 3 (30), s. 26-27 119. Obz przejciowy w zamku w Gniewie / Zenon Weiss. - 2000, nr 1 (28), s. 32 - 120. Przewrotna aska: przyczynek do dziejw drugiej wojny wia towej na Pomorzu / Tadeusz Nowak. - 1997, nr 3 (18), s. 30-31

121. Stranica": nieznana karta tczewskiego ruchu oporu / Konrad Ciechanowski. - 1989, nr 7, s. 10-12 122. Szlakiem wyzwolenia / Jzef Milewski. - 1987, nr 2, s. 24-28 123. wierki" w akcji / Jzef Milewski. - 1989, nr 7, s. 20-21 124. Uzupenienie wspomnie o wrzeniu 1939 / Norbert Ku nert. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 66 Jest to fragment listu autora, nadesanego do Redakcji, doty czcy szczegw wysadzenia mostw tczewskich. \ 125. Wojna i tczewskie mosty / Jan Kamiski. - 1998, nr 2 (21), s. 51-52 126. Wojna zaczta si w Tczewie / Ireneusz Modzelewski. - 1989, nr 7, s. 3-9 127. Wyzwolenie Kociewia: pocztek operacji pomorskiej / Ed mund Kosiarz. - 1986, nr 1, s, 14-19 128. Zbrodnia katyska. - 2000, nr 1 (28), s. 35 Wykaz osb z Kociewia zamordowanych w 1940 roku w obozie w Kozielsku. 129. Zbrodnia katyska (dokoczenie). - 2000, nr 2 (29), s. 39 Wykaz osb z Kociewia zamordowanych w 1940 roku w obo zach w Starobielsku i Ostaszkowie. 130. Zbrodnia w lesie Mestwinowo / Kazimierz Ickiewicz. -1987, nr 4, s. 51 Przebieg zbrodni dokonanej na mieszkacach wsi Jaroszewy koo Skarszew w Lesie Mestwinowo. 131. Zgrupowanie partyzanckie AK. Partyzantom Dana" i Gra ba" / R.S. - 1990, nr 8, s. 19 1.3.4. Historia rodw kociewskich 132. Hillarowie z Piesienicy / Bogdan Bieliski. - Konterfekty. 1998, nr 1 (20), s. 12-14

Historia wsi Ze Miso i Jastrzbia. 145. Wzdu Czarnej Wody: Czarne - Mysk / Stefan A. Fleming. - 1989, nr 7, s. 56 146. Wzdu Czarnej Wody: Zimne Zdroje / Stefan A. Fleming. - 1988, nr 5, s. 68-69 1.3.5.1. Bolesawowo 147. Od Nyguta przez Modrowo do Bolesawowa / Olgierd Kostrowicki. - Widokwki. - 1988, nr 5, s. .66-68 1.3.5.2. Borzechowo 148. Borzechowo / Olgierd Kostrowicki. - Widokwki. - 1987, nr 3, s. 67-68 149. List z Lodzi / Kazimierz Wieczorek. - Z torby listowego. - 1989, nr 7, s. 107-108 Autor uzupenia artyku Borzechowo" Olgierda Kostrowickiego o wasne wspomnienia i refleksje. Borzechowo zob. te poz. 141 1.3.5.3. Boe Pole 150. Boe Pole / Andrzej Grzyb. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 18 1.3.5.4. Byyczek

151. Byyczek / Adam Bloch. - 2000, nr 2 (29), s. 32-33 Minimonografia wsi kociewskiej. 1.3.5.5. Czarna Woda 152. Miasto w lesie / Roman Landowski. - 1997, nr 2 (17), s. 36-38 153. Wzdu Czarnej Wody / Fleming Stefan A. - 1987, nr 3, s. 72-73 1.3.5.6. Gniew 154. Gniew ma monografi / R. L. - 1999, nr 2 (25), s. 52 155. Gniewscy ydzi / Tadeusz Nowak. - 2000, nr 2 (29), s. 14-15 156. Hotel Centralny" w Gniewie / Andrzej Solecki. - 1996, nr caoroczny (15), s. 29-30 157. Jak w Gniewie powstaa Rada Ludowa Powiatowa / Jan Ejankowski. - 1999, nr 1 (24), s. 38-41 158. Stra Ludowa w Gniewie / Jan Ejankowski. - 1999, nr 2 (25), s. 20-21 159. Zamek na skarpie: cz 1 / Andrzej Solecki. - Szlakiem starych warowni. - 1992, nr 10, s. 38-49 160. Zamek na skarpie: cz 2 / Andrzej Solecki. - Szlakiem starych warowni. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 17-24 Gniew zob. te, poz. 19. 65. 133. 136 1.3.5.7. Gorzdziej 161. Gorzdziej we wspomnieniach kaszubskiej pisarki Anny ajming / Jzef Borzyszkowski. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 60-67 162. Grd zwany Gordyn / Jerzy Jan Makowski. - 1992, nr 10, s. 36-37 1.3.5.8. Huta Kaina 163. Wzdu Czarnej Wody: Huta Kaina / Stefan A. Fleming. - 1989, nr 6, s. 36 1.3.5.9. Lubiszewo 164. W Lubiszewie / Olgierd Kostrowicki. - Widokwki. - 1987, nr 2, s. 32-33 Lubiszewo zob. te poz. 65 5

133. Jak gburski syn mieszczuchem zosta / Bogdan Bieliski. - Konterfekty. - 1986, nr 1, s. 64-70 Historia rodu Tollikw i zaoenia Banku Ludowego w Gniewie przez Pawa Tollika. 134. Maniowie / Bogdan Bieliski. - Konterfekty. - 1999, nr 2 (25), s. 21-24 135. Przed otarzem i w klasztorze. luby zakonne i powoania kapaskie w pomorskiej familii Bieliskich / Bogdan Bieliski. - 2000, nr 4 (31), s. 29-33 136. Przodkowie Jana Andrzeja Kleina kupca z Gniewa / Bog dan Bieliski. - Konterfekty. - 1997, nr 1 (16), s. 29 137. Rody ziemiaskie w dawnych Rajkowach / Bogdan Bielisk. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 41-42 138. Wybrane koligacje Tollikw / Bogdan Bieliski. - Konter fekty. - 1998, nr 2 (21), s. 32-36 139. Zjazd rodu Czyewskich / Jzef M. Zikowski. - 1997, nr 3 (18), s. 29-30 Historia rodw zob. te poz. 30. 1.3.5. Historia miejscowoci 140. Dzierno: monografia wsi kociewskiej / Leon Libiszewski. - Gdask, 1985. - Rec. Roman Landowski. - Rega regio nalny. - 1988, nr 5, s. 41-42 141. Szlakiem starych warowni: Borzechowo, Osiek, Sobowidz / Kazimierz Ickiewicz. - 1987, nr 4, s. 72-74 142. Szlakiem starych warowni: Zamek Kiszewski / Kazimierz Ickiewicz. - 1988, nr 5, s. 70 143. Wzdu Czarnej Wody / Stefan A. Fleming. - 1987, nr 2, s. 28-29 Historia wsi Wieck, lecej na 62 kilometrze biegu Czarnej Wody, w miejscu gdzie stykaj si trzy gwary kaszubska, kociewska i borowiacka. 144. Wzdu Czarnej Wody / Stefan A. Fleming. - 1987, nr 4, s. 54-55

1.3.5.10. Miobdz 165. 750 lat wsi i parafii Miobdz / Krzysztof Kowalkowski. -2000, nr 2 (29), s. 16-19 166. 750 lat wsi i parafii Miobdz (dokoczenie) / Krzysztof Kowalkowski. - 2000, nr 3 (30), s. 35-37 1.3.5.11. Nowe 167. Jak Nowe zamieni w nowe by ocali stare: z naczelnikiem miasta i gminy Nowe, Henrykiem Fafiskim rozmawia Jzef Zi kowski. - 1987, nr 3, s. 65-66 168. Kompleks klasztorny w Nowem: ludzie i budowle / Marek liwa. - 1997, nr 3 (18), s. 17-22 169. Kompleks klasztorny w Nowem: ludzie i budowle (doko czenie) / Marek liwa. - 1997, nr 4 (19), s. 12-16 170. Korzec osobliwoci: w Nowem lat temu... / oprac. Marek liwa. - 1990, nr 8, s. 114 171. Novo Castro / Marek liwa. - Szlakiem starych warowni. - 1989, nr 7, s. 57-60 172. Od kotwicy do zamku: jak powstawa herb Nowego / Kry styna Elszkowska. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 15-16 173. Refleksje nad histori Nowego: w rocznic ostatniego wyzwolenia: z ilustracjami Zbigniewa Wietka / Marek liwa. -1998, nr 2 (21), s. 37-41 174. Spacer po starym Nowem / Roman Landowski. - 1989, nr 7, s. 54-55 175. Wiedmy na stos / Grzegorz Rogowski. - 1996, nr cao roczny (15), s. 18-20 176. Wiedmy na stos: cz 2 / Grzegorz Rogowski. - 1997, nr 1 (16), s. 13-16 Procesy o czary w Nowem. 177. Wiedmy na stos: cz 3 / Grzegorz Rogowski. - 1997, nr 2 (17), s. 13-16 Historia sdw i prawa w Nowem. 178. Wiedmy na stos: cz 4 / Grzegorz Rogowski. - 1997, nr 3 (18), s. 15-16 179. Wiedmy na stos: cz 5 / Grzegorz Rogowski. - 1997, nr 4 (19), s. 17-19 Historia tortur w Nowem. 180. Wiedmy na stos: cz 6 / Grzegorz Rogowski. - 1998, nr 1 (20), s. 17-19 Historia zawodu kata w miasteczkach Kociewia. 181. Wiedmy na stos: cz 7 / Grzegorz Rogowski. - 1998, nr 2 (21), s. 57-59 182. ywiczny zapach drewna / Jzef M. Zikowski. - 1987, nr 4, s. 20-22 Historia Pomorskich Fabryk Mebli w Nowem. Nowe zob. te poz. 30, 65 1.3.5.12. Opalenie 183. Dawny most pod Opaleniem / Stanisaw Pietrowski. - 1988, nr 5, s. 47 184. I to jest wane co mona sprawdzi: 20-lecie nadania Szkole Podstawowej w Opaleniu imienia Jzefa Czyewskiego. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 34-35 185. Nie si lecz sprytem / Jzef Ceynowa. - 1987, nr 3, s. 70-71. Historia lasw opaleskich w latach 1918-1920 186. Zapalecy z Opalenia / Ewa Chyliska. - 1987, nr 2, s. 58-60 Historia Batyckiego Uniwersytetu Ludowego dziaajcego od 1981 roku w Opaleniu. 1.3.5.13. Osie 187. Wycieczka po Borach / Mieczysaw Orowicz. - Lektury naszych przodkw. - 1998, nr 1 (20), s. 28

S to fragmenty tekstu Ilustrowanego przewodnika po woje wdztwie pomorskim" wydanego w 1924 roku - podane przez Redakcj za Informatorem Koa Terenowego nr 1 Towarzystwa Mio nikw Borw Tucholskich "Gos Osia". Dotycz wsi Osie i jej okolic. 1.3.5.14. Pczewo 188. Korzec osobliwoci: czy wiecie, e w Pczewie... / zebraa i opra. Katarzyna Lamek. - 1990, nr 8, s. 114 1.3.5.15. Pelplin 189. 600-lecie urodzin Gutenberga. - 2000, nr 3 (30), s. 47. Relacja z uroczystoci 600-lecia urodzin Gutenberga, ktra odbya si 7.09.2000 r. w Pelplinie 190. Collegium Marianum w Pelplinie / Ireneusz Stoppa. - 2000, nr 3 (30), s. 40-42 Jest to tekst, ktry otrzyma II nagrod w I Midzyszkolnym Konkursie Historycznym powiatu tczewskiego. 191. Pomorskie Ateny: folklor literacki w pelpliskim Pielgrzy mie" 1869-1914 / Katarzyna Kamiska-Walkiewicz. - 1991, nr 9, s. 58-66 192. Tym, co za polsko tej ziemi / Zbigniew Gabryszak. - 1987, nr 2, s. 81. Relacja z obchodw 55-lecia nadania praw miejskich 193. W 55-lecie miasta Pelplina / Jzef Milewski. - 1986, nr 1, s. 83-85 194. Z drukarskiej oficyny do czytelnikw. Z ycia kulturalnego Pelplina w latach 1850-1900 / Zdzisaw Mrozek. - 2000, nr 2 (29), s. 22-23 Pelplin zob. te poz. 19. 20. 65 1.3.5.16. Rajkowy 195. Ciebierowo / Jzef M. Zikowski. - 1989, nr 6, s. 37-43 Dzieje Spdzielni Produkcyjnej Ciebierowo" we wsi Rajkowy Rajkowy zob. te, pOZ. 137 1.3.5.17. Skarszewy 196. Historia Skarszew / Wiesaw Brzoskowski. - Pelplin, 1997. - Rec. Andrzej S. Fleming. - 1998, nr 2 (21), s. 27 197. Kasztel joannitw / Kazimierz Ickiewicz. - Szlakiem starych warowni. - 1991, nr 9, s. 31-37 198. Na rubiey: rozmowa z Naczelnikiem Miasta i Gminy Skar szewy / Tomasz Sosnowski; rozmawia Jzef M. Zikowski. - 1987, nr 4, s. 52-54 1.3.5.18. Skrcz 199. Elity znad Szorycy: wok spotka u Wszystkich witych / Roman Landowski. - 1997, nr 2 (17), s. 18-22 1.3.5.19. Starogard Gdaski 200. Chc w tym miecie y: rozmowa z Pawem Guchem Prezydentem Starogardu Gdaskiego / rozmow przeprowadzi Jzef M. Zikowski. - 1992, nr 10, s. 4-7 201. Dzie by upalny: 22 sierpnia 1792 roku w Starogardzie / Edmund Falkowski. - 1992, nr 10, s. 19-20 Historia poaru, ktry zniszczy miasto. Wikszo obecnych domw znajdujcych si na rynku oraz ratusz i koci w. Kata rzyny pochodz z koca XVIII i pocztku XIX wieku. 202. Ignoranci i faszerze: felieton / Wasz Kociewiak. - 1987, nr 2, s. 82 Dotyczy nazwy miasta. 203. Korzec osobliwoci dawnych i dzisiejszych: wieci o Staro gardzie / oprac. Katarzyna Lamek. - 1989, nr 6, s. 97 204. Miasto jak inne / Andrzej Grzyb, Jzef Zikowski. - 1986, nr 1, s. 35-37

205. Muzeum Kociewiakw / Bogusaw Faltynowski. - 1989, nr 6, s. 30-35 206. O Gosie Starogardzkim" / Bernard Janowicz. - Z torby listowego. - 1989, nr 6, s. 89 207. O Sokoach i Orach: z tradycji starogardzkiego sportu /Jerzy Hoppe. - 1989, nr 7, s. 71 208. O wdziczno bliniego / Roman Landowski. - 1989, nr 6, s. 48-49 Dzieje Szpitala w. Elbiety, obecnie Domu Pomocy Spoecznej. 209. Refleksje ze spotkania po latach / Hubert Pobocki. - 1999, nr 1 (24), s. 33-35 Historia cmentarzy starogardzkich: ewangelickiego i ydowskiego. 210. Rok w 1920 / J. Buchholz i A. Szklarski. - 1992, nr 10, s. 20-21 Fragment tekstu z ksiki Krlewskie miasto Starogard" z 1928 roku i dotyczy odzyskania niepodlegoci w styczniu 1920 roku. 211. Starogard Gdaski uczci: 70-lecie odzyskania Niepodle goci Polski / ES. - 1989, nr 7, s. 70 212. Starogard w starym albumie / tekst Ryszard Szwoch; reprodukcja zdj Henryk Spychalski. - 1987, nr 2, s. 36-37 213. Starogardzki salon sztuki / ES. - 1989, nr 7, s. 91 Cykliczne prezentacje plastyczne w Starogardzkim Centrum Kul tury. 214. Starogardzkie Dni Przyjani / E. S. - 1988, nr 5, s. 87 215. Sto lat tradycji Banku Spdzielczego w Starogardzie (18971997) / Kazimierz Ickiewicz. - 1998, nr 2 (21), s. 16-18 216. Sto lat tradycji Banku Spdzielczego W Starogardzie (1897-1997): dokoczenie / Kazimierz Ickiewicz. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 13-15 217. 30 lat starogardzkiego pomnika / Paw-ela. - 1987, nr 2, s. 76-77 Jubileusz odsonicia pomnika Adama Mickiewicza. 218. 40 lat mino / ES. - 1987, nr 2, s. 79 Jubileusz Starogardzkiego Centrum Kultury. 219. 140 rocznica powstania starogardzkiego 1846 / J. M. - 1986, nr 1, s. 90 220. To byy pikne dni... / Hubert Pobocki. - 1998, nr 2 (21), s. 12 Uroczystoci obchodw 800-lecia Starogardu Gd. 221. W 65-lecie harcerstwa starogardzkiego / Ryszard Szwoch. - 1987, nr 2, s. 78-79 222. Wilkierz Starogardu z 1634 roku / Jzef Milewski. - 1992, nr 10, s. 8-18 1.3.5.20. liwice 223. Bya sobie tablica: co wydarzyo si 15 padziernika 1946 roku w liwicach / Adam Bloch. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 63-64 224. Co pozostao z kocioa ewangelickiego w liwicach / Adam Bloch. - 1999, nr 1 (24), s. 15-16 Pod koniec lat czterdziestych koci przeznaczono na maga zyn Gminnej Spdzielni. Obecnie stoi opuszczony i niszczeje. Ciekawa jest historia dzwonw tego kocioa, ktre Niemcy wy wieli aby je przetopi na pociski. Okazao si, e cudem ocalay i wrciy do liwic i obecnie zdobi koci katolicki. 225. Gdzie spdzi wakacje na Kociewiu / Adam Bloch. - 1999, nr 1 (24), s. 30-33 1.3.5.21. wiecie 226. Chopin w Gdasku? / Pawe Dzianisz. - 1988, nr 5, s. 63-65 Autor nawizuje do artykuu W Kozowie Chopin gra mazurki", polemizujc o dowodach potwierdzajcych pobyt Chopina w Gdasku i Kozowie. 227. Chopin w Kozowie / Andrzej Bukowski. - 1987, nr 3, s. 47-48

228. Cukrownia wiecie / Jan A. Kamiski. - 1991, nr 9, s. 91-94 229. Dziennik wiecki, Gregorianum i inne pisma / Maria Michakiewicz. - 1990, nr 8, s. 84-87 230. Gos wiecki / Maria Michakiewicz. - 1989, nr 7, s. 68-70 231. Jubileusze wiecia nad Wis / Redakcja. - 1988, nr 5, s. 1 232. Klasztorek / Jan A. Kamiski. - 1989, nr 7, s. 66-67 Historia pobernardyskiego wieckiego kocika, ktry zosta zbudowany na miejscu grodowego kocioa ksicia Grzymisawa z 1198 roku i stanowi jedyny zabytkowy zesp architektoniczny wiecia, zachowany w oryginalnym ksztacie. 233. Korzec osobliwoci: waniejsze wydarzenia z dziejw mia sta wiecia / oprac. Jan A. Kamiski. - 1991, nr 9, s. 102-103 234. Mistrzowie czarnej sztuki / Maria Michakiewicz. - 1988, nr 5, s. 27-29 Dzieje drukarstwa w wieciu. 235. Nim do wiecia przysza Polska: o wydarzeniach w 1919 roku / Jan A. Kamiski. - 1986, nr 1, s. 30 236. O jzyku mieszkacw wiecia / Maria Pajkowska. - Aneks do Sychty. - 1988, nr 5, s. 77 237. 0 nazwie wiecie: prba interpretacji / Bernard Kaiser. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 61 238. 0 pobycie Chopina w Kozowie, Gdasku i Waplewie / Andrzej Bukowski. - 1987, nr 5, s. 63-65 Odpowied na polemik autora artykuu Chopin w Gdasku?" Pawa Dzianisza. 239. Powiat wiecki w XIX wieku / Ireneusz Pierg. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 31-33 240. Prasa w wieciu w latach zaboru / Maria Michakiewicz. - 1989, nr 6, s. 52-54 241. Prawda i legenda o herbach: wiecie / Jan A. Kamiski. - 1987, nr 3, s. 91-92 242. ladami Marii Dbrowskiej / Jan Kamiski. - 1990, nr 8, s. 6 O wizycie Marii Dbrowskiej we wsi Morsk, 3 km od wiecia. 243. wiecie nad Wis to jeszcze Kociewie / Maria Pajkowska. - 1987, nr 4, s. 72-74 244. wiecie pomorskie niegdy a dzisiaj / Wacaw Wojcie chowski. - 1997, nr 3 (18), s. 10-14 245. Uwagi o etymologii nazwy wiecie / Maria Pajkowska. - 1989, nr 6, s. 46 246. W Kozowie Chopin gra mazurki / Jan A. Kamiski. - 1986, nr 1, s. 85-86 O pobycie F. Chopina w wieciu. 247. Zaczto si od cechu szewcw i cholewkarzy: z dziejw rzemiosa wiecia i okolic / Bogdan Mojzykiewicz. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 38-40 248. Zamek w widach rzek / Jan A. Kamiski. - Szlakiem sta rych warowni. - 1990, nr 8, s. 66-72 wiecie zob. te. poz. 19 1.3.5.22. Tczew 249. A dopki pynie: zwizki Tczewa z Wis i morzem / Roman Klim. - 1987, nr 4, s. 62-66 250. Antoni Garnuszewski: Komendant Wilkw Morskich / Ka zimierz Ickiewicz. - Konterfekty. - 1987, nr 3, s. 60-64 Historia Szkoy Morskiej w Tczewie i jej dyrektora. 251. Bel canto pod rami z muz w podwizkach: tczewski parnasik lat dwudziestych / Roman Landowski. - 1987, nr 2, s. 49-52 Historia teatrw muzycznych w Tczewie. 252. Cztery pory roku: w tczewskim Muzeum Wisy / tekst i fot. Roman Klim. - Nasza galeria. - 1990, nr 8, s. 58-58 Zesp czterech rzeb, przedstawiajcych poszczeglne pory roku, z kamienicy przy pi. Hallera w Tczewie. 253. Droyzna w Tczewie w 1933 roku / Leon Libiszewski. - 1991, nr 9, s. 66 7

254. Dzieje Tczewa: cz 1: warunki geograficzne i pocztki osadnictwa / Ireneusz Modzelewski. - 1987, nr 4, s. 37-40 255. Dzieje Tczewa: cz 2: ksztatowanie orodka miejskiego i jego dzieje do 1309 roku / Ireneusz Modzelewski. - 1988, nr 5, s. 30-36 256. Dzieje Tczewa: cz 3: lokacje miasta / Ireneusz Modze lewski. - 1989, nr 6, s. 8-13 257. Dzieje Tczewa: cz 4: ukad przestrzenny redniowiecz nego miasta: lata 1260-1309 / Ireneusz Modzelewski. - 1989, nr 7, s. 60-65 258. Dzieje Tczewa: cz 5: miasto w okresie panowania krzy ackiego / Ireneusz Modzelewski. - 1990, nr 8, s. 61-66 259. Gospodarka Tczewa lat midzywojennych / Stanisaw Sar nowski. - 1989, nr 7, s. 73-76 260. Jak nigdy dotd: Dzie Tczewa / Roman Landowski. - 1997, nr 1 (16), s. 23, 26-28 261. Klasztor na skarpie. O tczewskim zakonie dominikanw / Kazimierz Ickiewicz. - 2000, nr 1 (28), s. 26-27 262. Korzec osobliwoci: medale jubileuszowe Tczewa / opra. Katarzyna Pepliska. - 1989, nr 7, s. 104-105 263. Korzec osobliwoci powanych i zabawnych: ze szkolnej awki sprzed lat/zebraa Danuta Stelmach. -1991, nr 9, s. 99-102 Wypowiedzi uczniw z kronik klasowych Zespou Szk Ekono micznych z lat 1949-1950. 264. ukasz" dla Tczewa: I Oglnopolskie Targi Wydawnictw Regionalnych w Staszowie / Boena Kasprowicz. - 1998, nr 2 (21), s. 55 265. Miasto nie straconych szans: rozmowa z prezydentem Tczewa Czesawem Glinkowskim / rozmawia Jzef M. Zikowski. - 1987, nr 2, s. 30-31 266. Migdaowy kwiat pielgnowany w sdzie / Micha Roma nowski. - 1986, nr 1, s. 75-78 Historia Miejskiej Biblioteki Publicznej w Tczewie. 267. Mioci wietlnych igrzysk: tczewski parnasik lat dwudzie stych / Roman Landowski. - 1987, nr 3, s. 80-83 Dzieje kin w Tczewie. . 268. Miniaturowy widok redniowiecznego Tczewa z okoo 1485 roku / Mieczysawa Haftka, Bernard Jesionowski. - 1996, nr ca oroczny (15), s. 47-49 269. Most na Wile / Ludwik Staczykowski. - 1999, nr 1 (24), s. 54 Tekst ten ukaza si w latach 50. w Londynie na amach Tygo dnika Polskiego" i dotyczy wysadzenia tczewskich mostw w 1939 roku. 270. Na stray prawa: z prokuratorem rejonowym w Tczewie / Aleksander Przytua; rozmawia Jzef Zikowski. - 1988, nr 5, s. 50-52 271. O muzie gboko zamylonej: tczewski parnasik lat dwu dziestych / Roman Landowski. - 1988, nr 5, s. 59-62 Historia chrw dziaajcych w Tczewie w latach dwudziestych. 272. Od uku do strzelby: zarys dziejw Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Tczewie / Zbigniew Gniewkowski. - 1996, nr ca oroczny (15), s. 24-28 273. Odwiedzajc miejsca pamici narodowej. - 1997, nr 2 (17), s. 44 274. Odwiedziny Melpomeny: tczewski parnasik lat dwudzie stych / Roman Landowski. - 1986, nr 1, s. 57-62 ycie teatralne Tczewa. 275. Otarze staromiejskiej fary w Tczewie / Wojciech Kamie. - 2000, nr 2 (29), s. 30-31 Fragmenty pracy wyrnionej II nagrod na I Midzyszkolnym Konkursie Historycznym Powiatu Tczewskiego. 276. Pidziesit lat Pastwowej Szkoy Muzycznej w Tczewie / Kazimierz Ickiewicz. - 1997, nr 4 (19), s. 30-32 277. Podr misyjna w. Wojciecha przez Kociewie / Jzef Mi lewski. -1997, nr 1 (16), s. 43-44

278. Pomorska Fabryka Drody w Tczewie / Ryszard Dbrow ski. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 9-13 279. Portrety kapitaskie / Roman Klim. - 1987, nr 3, s. 90-91 O wystawie w Muzeum Wisy. 280. Powrt do Macierzy / Czesaw Skonka. - 1990, nr 8, s. 7-14 281. Prezentacje wgierskie / Jerzy Kiedrowski. - 1989, nr 7, s. 103 O wsppracy Domu Kultury Kolejarza w Tczewie z Centrum Kultury w Pescu. 282. Przeszo wykopana z ziemi: z dziejw bada archeolo gicznych na terenie Tczewa / Mieczysaw Haftka. - 1987, nr 3, s. 13-20 283. Przy elaznym szlaku / Ryszard Hardt. - 1987, nr 3, s. 21-26 Historia kolei elaznych oraz sieci kolejowej oglnopastwowej i okolic Tczewa. 284. Przy elaznym szlaku: cig dalszy / Ryszard Hardt. - 1987, nr 4, s. 10-13 Wpyw kolei na rozwj miasta. 285. Rodzinne tradycje straackie / Adam Murawski. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 26-30 Historia Ochotniczej Stray Poarnej w Tczewie i tradycje stra ackie rodziny Murawskich. 286. Spacerkiem po manhattanie" / Jzef Sitkiewicz. - 1998. nr 1 (20), s. 40-41 Historia handlu i dzieje handlu tczewskiego. 287. Spdzielnia jubilatka / Bolesaw Quella. - 1988, nr 5, s. 43-44 Historia Spdzielni Mieszkaniowej w Tczewie, ktra dziaa od 1898 roku. 288. Sto razy dookoa globu / Jzef M. Zikowski. - 1987, nr 3, s. 49-51 Dzieje Zakadu Komunikacji Miejskiej w 30-lecie powstania. 289. redniowieczne faszerstwo: wok Grzymisawowego aktu / Marta liwa. - 1998, nr 2 (21), s. 9-10 Artyku dotyczy aktu ksicia Grzymisawa, w ktrym po raz pierw szy pojawia si nazwa Tczewa. 290. Taczc i piewajc / Tadeusz Abt. - 1989, nr 7, s. 89-91 Historia zespou tanecznego dziaajcego przy Domu Kultury Kolejarza w Tczewie. 291. Tczew midzy murami / Przemysaw Lorys. - 2000, nr 4 (31), s. 42-45 Praca wyrniona III nagrod w I Midzyszkolnym Konkursie Historycznym Powiatu Tczewskiego. 292. Tczew na targach ksiki. Rnorodno form promocyj nych / Ewelina Kosiewicz. - 2000, nr 2 (29), s. 24-25 293. Tczew u schyku rzdw pruskich / Adam Samulewicz. -2000, nr 4 (31), s. 17-20 294. Tczew: wizerunek wspczesny / fot. Stanisaw Zaczyski, Krzysztof Giedon. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 36-37 295. Tczew w opinii maturzystw / Jan Kulas i Romuald miech. - 1997, nr 2 (17), s. 39-41 296. Tczew wobec Zakonu Krzyackiego w pierwszej poowie XV wieku / Wiesaw Dugokcki. - 1998, nr 1 (20), s. 9-12 297. Tczewianie w fotografii: z wystawy pokonkursowej. -1998, nr 1 (20), s. 20-21 298. Tczewskie parki / Janusz Landowski. - 2000, nr 1 (28), s. 23-26 299. Tu na Kociewiu... / Kazimierz Kurpalski; rozmawiaj Ro man Landowski i Jzef Zikowski. - 1992, nr 10, s. 81-84 Rozmowa z szefem tczewskiej firmy Badex", zajmujcej si dys trybucj rodkw ochrony rolin. 300. Uroczystoci 800-lecia w Tczewie / Boena Kasprowicz. - 1998, nr 2 (21), s. 11 301. W Tczewie powstao Koo Przewodnikw / Roman Klim. - 1999, nr 1 (24), s. 35

- 302. Wilkierz krlewskiego miasta Tczewa z 1599 / Aleksandra Elszkowska-Maciejewska, Tadeusz Maciejewski. - 1991, nr 9, s. 13-30 303. Z dziejw tczewskiego komunalnictwa / Stanisaw Sarnow ski. - 1990, nr 8, s. 22-26 304. ...z elaza uplecione... / Ryszard Hardt. - 1989, nr 7, s. 40-44 Historia tczewskich mostw. 305. Znamienici tczewianie: w bacznym obiektywie / fot. Jzef Zikowski. - 1997, nr 1 (16), s. 24-25 306. eromski przejazdem w Tczewie: fragment opowieci o Ste fanie eromskim Ra na wietrze" / Monika Warneska. - 1990, nr 8, s. 5-6 Tczew zob. te, poz. 8. 19, 28, 29, 46, 47. 48. 51. 121. 124. 125, 126 1.3.5.23. Zblewo 307. Niezapomniany ordownik wielkiej sprawy: ks. ppk Jzef Wrycza Rawicz" / Jzef Weltrowski. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 62 Dotyczy odsonicia i powicenia tablicy upamitniajcej miej sce urodzenia przywdcy antyhitlerowskiego podziemia na Po morzu, w dniu 11 listopada 1995 roku. 308. Oblicze wsi Zblewo / Teresa Krzyyska. - 2000, nr 4 (31), s. 12-14 Fragment zapowiadanej ksiki teje autorki. 309. Zblewo / Olgierd Kostrowicki. - Widokwki. - 1987, nr 4, s. 56-57 1.3.5.24. Zimne Zdroje 310. Tam gdzie bij zimne zdroje / Roman Klim. - 2000, nr 4 (31), s. 46-47 Szkic turystyczny o miejscowoci Zimne Zdroje. Zob. te poz. 146

322. Gospodarcze Kociewie. Zacznik do Uchway II Kongresu Kociewskiego. - 2000, nr 4 (31), s. 45 323. Imprezy Kongresu Pomorskiego: maj -wrzesie 1998. - 1998, nr 1 (20), s. 8 324. Jesienne impresje / Maria Wygocka. - 2000, nr 3 (30), s. 45 Dotyczy dowiadcze w nauczaniu regionalnym w Warlubiu. 325. Karta Regionalizmu Polskiego. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 40-41 Przedruk: Pomerania nr 11 (259) z 1994 r. 326. Klub Mionikw Kociewia / Maria Wygocka. - 1999, nr 2 (25), s. 25 Klub ten powsta przy Szkole Podstawowej w Warlubiu, popula ryzuje wiedz o Kociewiu, organizuje rne konkursy m. in. pla styczne, fotograficzne i recytatorskie. 327. Kociewie u progu trzeciego tysiclecia: deklaracja progra mowa Federacji Stowarzysze i Zwizkw Kociewska Wiba". - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 4 328. Kociewskie Towarzystwo Owiatowe. - 1996, nr caorocz ny (15), s. 59 329. Nad Wis w Dragaczu. Kraina mennonitw / oprac. Ro man Landowski wg Romana Klima. - 2000, nr 2 (29), s. 33-34 Dotyczy sesji krajoznawczej w Dragaczu. 330. Nowe wadze TMZK / E. S. - 1989, nr 6, s. 29 331. O nadwilaskiej gminie Tczew: Sesja Krajoznawcza w Gniszewie / Roman Klim. - 1999, nr 2 (25), s. 50 Sesja powicona bya przyrodzie, zabytkom, tradycji, historii oraz problemom regionalizmu Gminy Tczew. 332. O powrt do domu...: z dowiadcze nauczyciela regio nalisty w przedszkolu / Alicja Syszewska. - 1999, nr 2 (25), s. 26-27 333. O regionalizacji nauczania / Jerzy Gowacki. - 1988, nr 5, s. 23-24 334. O ziemi najbliszej: II Warsztaty Regionalne dla Nauczycieli Kociewia: rejon starogardzki. - 1997, nr 2 (17), s. 26-27 335. Pierwsza rocznica I Kongresu Kociewskiego / Kazimierz Ickiewicz. - 1996, nr caoroczny (15), s. 60 O konferencji zorganizowanej przez Kociewskie Porozumienie Samorzdowe. 336. Poznawanie regionu po warlubsku / Maria Wygocka. - 2000, nr 2 (29), s. 47 Dowiadczenia autorki z wprowadzania regionalizmu. 337. Przekaz dziedzictwa: z dowiadcze nauki regionu w War lubiu / Maria Wygocka, Maria Jankowiak, Zofia Babiska. - 1997, nr 2 (17), s. 42-43 W Szkole Podstawowej nr ,1 w Warlubiu sprawnie dziaa Koo Mionikw Kociewia. Regionalno wyraa si w poznawaniu dorobku kulturowego, jego ochronie i pomnaaniu dziejw go spodarki. Wiedz o regionie zdobywa si w tej szkole take na rnych przedmiotach. 338. Regionalizm w subie narodu i pastwa / Roman Leny. - Lektury naszych przodkw. - 1986, nr 1, s. 2 Jest to przedruk artykuu zamieszczonego w pierwszym nume rze Kociewia" - miesicznego dodatku Goca Pomorskiego" i Dziennika Starogardzkiego" w lipcu 1938 roku. 339. Rozmawiamy z prezesem ZG Zrzeszenia Kociewskiego. - Lektury naszych przodkw. - 1989, nr 6, s. 28-29 Jest to rozmowa z pierwszym prezesem Zrzeszenia Kociewskie go - Czesawem Dawickim. Przedruk z Gosu Starogardzkiego" z 1957 roku. 340. Sowo o naszej regionalnej edukacji / Irena Brucka. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 21-22 341. Stowarzyszeni Przyjaciele Czarnej Wody / ro-land. - 1998, nr 1 (20), s. 50 342. wiat w ktrym yjemy / Anatol J. Omelaniuk. - 2000, nr 1 (28), s. 46 Fragment referatu programowego na VI Kongres Regionalny Towarzystw Kultury w 1998 roku.

2. RUCH REGIONALNY
311. I Kongres Kociewski. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 41 Z deklaracji ideowej I Kongresu Kociewskiego. 312. I Kongres Kociewski: kronika. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 3-7 313. I Kongres Kociewski: w obiektywie / fot. Jzef Zikowski. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 32-33 314. II Kongres Kociewski przeszed do historii / Andrzej Grzyb. - 2000, nr 3 (30), s. 3 315. I Olimpiada Wiedzy o Kociewiu: eby o swojej ziemi wie dzie jak najwicej / Ewa Solska. - 1997, nr 1 (16), s. 38-39 316. Co z Kongresu: w obiektywie Stanisawa Zaczyskiego. - 2000, nr 3 (30), s. 28. Fotoreporta znanego tczewskiego fotografika-dokumentalisty. 317. Dla dobra regionu / Marzena Domaros. - 1989, nr 6, s. 24-27 Artyku powicony Towarzystwu Mionikw Ziemi Kociewskiej w 15 rocznic jego powstania. 318. Dragacz to jeszcze Kociewie: z dowiadcze nauczyciela polonisty / Danuta Weichert-Figurska. - 1997, nr 1 (16), s. 37 319. Dziedzictwo kulturowe w regionie / Boena Gibas. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 33 Program wychowania regionalnego w Szkole Podstawowej w Zajczkowie. Orodkiem pracy szkoy jest Izba Tradycji Kociewia, gdzie mionicy regionu gromadz pamitki przeszoci oraz te, ktre dotycz czasw wspczesnych. 320. Dziedzictwo kulturowe w regionie: edukacja regionalna w refor mowanej szkole / Alicja Syszewska. - 1999, nr 1 (24), s. 24-25 321. Edukacja regionalna. Fragmenty refleksji z okresu midzykongresowego / Irena Brucka. - 2000, nr 4 (31), s. 22-23

343. Ta ziemia od innych drosza... / Maria Wygocka. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 24-25 To haso - uywane przez regionalistw, jest myl przewodni Klubu Mionikw Kociewia, dziaajcego przy Szkole Podstawo wej w Warlubiu. 344. Tak pikne jest Kociewie: z dowiadcze regionalizacji w War lubiu / Maria Wygocka; wsppraca Zofia Babiska, Maria Czajka, Maria Jankowiak. - 1998, nr 2 (21), s. 22-23 345. Towarzystwo wielkiej nadziei / Roman Landowski. - 2000, nr 1 (28), s. 29-31 346. Towarzystwo wielkiej nadziei: dokoczenie / Roman Lan dowski. - 2000, nr 2 (29), s. 34-35 Rys dziaalnoci TMZT. 347. Trzy dni wielkich obrad. - 2000, nr 3 (30), s. 7 Relacja z przebiegu II Kongresu Kociewskiego - 24-26.11.2000 r. 348. Uchwaa II Kongresu Kociewskiego. - 2000, nr 4 (31), s. 21 349. Uchwaa konferencji w pierwsz rocznic I Kongresu Ko ciewskiego z dnia 9 grudnia 1996 r. - 1996, nr caoroczny (15), s. 60 350. Warsztaty regionalne dla nauczycieli Kociewia: okiem i ser cem uczestnika / Alicja Slyszewska. - 1997, nr 2 (17), s. 23-25 Warsztaty regionalne zostay zorganizowane dla nauczycieli re gionu tczewskiego, zainteresowanych kultur, jzykiem i tra dycjami Kociewia, w celu ich integracji i zdobywania nowych dowiadcze. 351. Wiedza o regionie w bibliotece szkolnej / Irena Gostomska. - 1998, nr 1 (20), s. 49 Artyku zawiera konspekt lekcji bibliotecznej Poznanie twrcw naszego regionu" oraz scenariusz wystawy Bajka, ba na Kociewiu". 352. Wzdu Wisy na spotkanie W krgu twrcw" / Maria Wygocka. - 1997, nr 4 (19), s. 36 353. Z tradycj w przyszo / Ryszard Szwoch. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 42-43 Historia spoecznego ruchu regionalnego na Kociewiu. 354. Znaczenie Kociewia jako regionu we wsptworzeniu kul tury / Magorzata Makowska. - 1997, nr 1 (16), s. 4-7 Jest to referat wygoszony na sesji popularnonaukowej Kultu ra w subie wartoci", majcy przybliy region Kociewia, ktre go dziedzictwo kulturowe w miar odkrywania i badania okazuje si by coraz bogatsze". 355. Znaczenie Kociewia jako regionu we wsptworzeniu kul tury (dokoczenie) / Magorzata Makowska. - 1997, nr 2 (17), s. 4-8 356. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie dla Kociewia i na Kocie wiu / Zarzd Gwny ZK-P. - 1998, nr 1 (20), s. 7 Ruch regionalny zob. te, poz. 205

360. Szlakiem starych warowni / Kazimierz Ickiewicz. - 1987, nr 3, s. 69-70 Tradycje budownictwa obronnego na Kociewiu.

3.3. Kulinaria
361. Biaa polewka kwana / Andrzej Grzyb. - W kuchni i przy stole. - 1986, nr 2, s. 56 362. Bulwy, bulewki / oprac. Katarzyna Lamek. - W kuchni i przy stole. - 1987, nr 4, s. 75-76 363. Chlebowa opowie / Andrzej Grzyb. - W kuchni i przy stole. - 1987, nr 3, s. 85-86 364. Co z ryb. - W kuchni i przy stole. - 1987, nr 2, s. 63 365. Dla zdrowia i delektacji / Roman Landowski. - W kuchni i przy stole. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 51-52 Historia i rodzaje trunkw pitych na Kociewiu. 366. Fasola / Katarzyna Pepliska. - W kuchni i przy stole. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 67-68 367. Kaczka / Andrzej Grzyb. - W kuchni i przy stole. - 1989, nr 6, s. 85-88 368. Kartofle / Andrzej Grzyb. - W kuchni i przy stole. - 1987, nr 4, s. 76-77 369. Kiebie na somie / Andrzej Grzyb. - W kuchni i przy stole. - 1987, nr 2, s. 63-64 370. Kociewskie kuchy i kuszki / Hubert Pobocki. - W kuchni i przy stole. - 1999, nr 1 (24), s. 52-53 371. Kociewskie zupy / Andrzej S. Fleming. - 1997, nr 3 (18), s. 38-39 372. Niedzielny placek / Andrzej Grzyb. - W kuchni i przy stole. - 1988, nr 5, s. 72-73 373. O drobiu prawie wszystko / zebraa i oprac. Katarzyna Lamek. - W kuchni i przy stole. - 1989, nr 6, s. 84-85 374. O zupach raz jeszcze / Andrzej S. Fleming. - 1997, nr 4 (19), s. 37-39 375. Prawie wszystko o chlebie / oprac. Katarzyna Lamek. - W kuchni i przy stole. - 1987, nr 3, s. 84 376. Prawie wszystko o kuchach / oprac. Katarzyna Lamek. - W kuchni i przy stole. - 1988, nr 5, s. 71-72 377. Prawie wszystko o rybach / Andrzej S. Fleming. - W kuch ni i przy stole. - 1998, nr 1 (20), s. 45-48 378. Sodkie dary lasw / Roman Landowski. - W kuchni i przy stole. - 1999, nr 2 (25), s. 48-49 379. Sosy kociewskie / Andrzej S. Fleming. - W kuchni i przy stole. - 1998, nr 2 (21), s. 53-54 380. Sosy owocowe / Andrzej S. Fleming. - W kuchni i przy Stole. - 1998. nr 3-4 (22-23), s. 68 381. winiobicie / Andrzej Grzyb. - 1989, nr 7, s. 102-103 382. wiskie jado / zebraa i oprac. Katarzyna Pepliska. - 1989, nr 7, s. 100-101 383. Warzywa kapustne / zredagowaa Wanda Koucka. - W kuchni i przy stole. - 1992, nr 10, s. 113-117 384. Wigilijna wieczerza / oprac. M. Roland. - W kuchni i przy stole. - 1991, nr 9, s. 95-96 385. ycie pynce mlekiem / oprac, i zebraa Katarzyna Pepli ska. - W kuchni i przy stole. - 1990, nr 8, s. 105-106

3. ETNOGRAFIA 3.1. Literatura etnograficzna

357. Kociewie: literatura etnograficzna / Jzef Golicki. - 1987, nr 2, s. 2-4 Literatura etnograficzna zob. te poz. 570. 579. 580

3.2. Budownictwo
358. Kociewie - urbanistyka i budownictwo ludowe / Jzef Golicki. - 1987, nr 3, s. 2-6 Tematem s chaupy kociewskie - ich konstrukcja, wygld ze wntrzny, materia budowlany. 359. Kociewie - wntrze chaty / Jzef Golicki. - 1989, nr 6, s. 6-8 Autor opisuje sprzty domowe, ktre dzieli wg kryterium pe nionych funkcji na trzy zasadnicze grupy: sprzty suce do przygotowywania i konsumpcji poywienia, sprzty do spania i wypoczynku, sprzty schowkowe.

3.4. Banie, legendy i opowiadania ludowe

386. Drewniany ptak / Stefan A. Fleming. - 1988, nr 5, s. 76 387. Gotuj garnku gotuj bo dzieci moje godne / Stefan A. Fle ming. - 1989, nr 6, s. 78-81 388. Jak dobry diabe Jankowi fujark podarowa / Stefan A. Fle ming. - 1986, nr 1, s. 80-82

10

389. Jak diabe si zamierzy na pelplisk katedr / Andrzej Grzyb. - 2000, nr 2 (29), s. 40 390. Jasienieckie dzwony: na podstawie opowiada okolicz nych mieszkacw z lat I wojny wiatowej / Jzef Ceynowa. -1987, nr 2, s. 70-71 391. Legenda o Krlowej Pomorza-/ Janina Soszyska. - 1986, nr 1, s.79-80 392. Murzynek / Helena i Jan Waaszewscy. - 1988, nr 5, s. 74-75 393. Panna i kamie: legenda z Czarnej Wody / Andrzej Stefan Fleming. -1997, nr 1 (16), s. 45-46 394. Privis i Privisa: legenda / Zygmunt Bukowski. - 1997, nr 2 (17), s. 46-47 395. Skarb / Stefan A. Fleming. - 1987, nr 3, s. 86-87 ,\ 396. Tajemnica jeziora Czartwko / Janina Soszyska. - 1987, nr 2, s. 71-73 397. Zakochani ze witego Jeziora / Roman Landowski. - 1987, nr 4, s. 67-69

418. Skd id po gwizdwce / Andrzej Pawlina. - 1987, nr 2, s. 38-41 Chodzenie po gwizdwce" to dawny kociewski obrzd, obcho dzony w okresie godw", trwajcych od Boego Narodzenia do Trzech Krli. 419. Stosunek do wiata: etos mieszkacw Kociewia na tle literatury etnograficznej / Mirosaw Kropidowski. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 17-25 420. wiat nadprzyrodzony: etos mieszkacw Kociewia na tle literatury etnograficznej / Mirosaw Kropidowski. - 1987, nr 4, s. 14-20 421. W spoecznociach pozarodzinnych: etos mieszkacw Kociewia na tle literatury etnograficznej / Mirosaw Kropidowski. - 1992, nr 10, s. 72-77 422. ycie indywidualne: etos mieszkacw Kociewia na tle literatury etnograficznej / Mirosaw Kropidowski. - 1989, nr 7, s. 50-53 423. ycie rodzinne: etos mieszkacw Kociewia na tle lite ratury etnograficznej / Mirosaw Kropidowski. - 1991, nr 9, s. 82-85

3.5. Teksty gwar pisane

398. Alo przijecha) ze lunska / Anka z Boru. - Gadka po naszamu. - 1987, nr 3, s. 93 399. Ciotko, pojedzieta do Lubjichowa... / G. Nadolna - Gadka po naszamu. - 2000, nr 2 (29), s. 48 400. Generalski bal / T. K. - Gadka po naszamu. - 1989, nr 6, s. 63 401. Jak mnie tuczyli prawda mwi / Kuba z Psiczyna. - Gadka po naszamu. - 1987, nr 4, s. 82 402. J i brutki / Anka z Boru. - Gadki po naszamu. - 1986, nr 1, s. 52 403. Kej straszi / Klepa. - Gadki po naszamu. - 1989, nr 7, s. 99 404. Na Wielganoc / Tony Wyrcigamba. - Gadka po naszamu. - 1988, nr 5, s. 9 405. Niestraszny Straszek / Klepua. - Gadka po naszamu. -2000, nr 4 (31), s. 33 406. Prezydant Wikci / Anka z Boru. - Gadka po naszamu. - 1990, nr 8, s. 95 407. Przez gansi / Anka z Boru. - Gadka po naszamu. - 1988, nr 5, s. 80 408. Srodze sia cieszym / Tony Wyrcigamba. - Gadki po nasza mu. - 1986, nr 1, s. 53 409. U lulkw wew Paczewie / G. Nadolna. - Gadka po nasza mu. - 2000, nr 1 (28), s. 46 410. Ufy / Tony Wyrcigamba - Gadki po naszamu. - 1989, nr 7, s. 99 411. Wszystko bez ta koza / Bernard Janowicz. - Gadka po naszamu. - 1987, nr 2, s. 68-69 412. Zdrowja ycz / Anka z Boru. - Gadka po naszamu. - 1990, nr 8, s. 95-96

4. KULTURA
424. Gazeta Gdaska" a karykatura spoeczno-polityczna / Ewa ywiecka. - 1999, nr 1 (24), s. 4-9 425. Jak powietrze i jak woda. - 2000, nr 2 (29), s. 45 Informacja o prawykonaniu kantaty tczewskiej Mariusza Ma tuszewskiego (muzyka) i Romana Landowskiego (tekst). 426. Kociewska kronika kulturalna: 1984 / zebra i opracowa R. Szwoch. - 1986, nr 1, s. 89-93 427. Kociewska kronika kulturalna: 1985 / zebrali i opracowali J. Golicki, M. Pajkowska, R. Szwoch. - 1987, nr 2, s. 74-76 428. Kociewska kronika kulturalna: 1986 / zebrali i opracowali Jzef Golicki, Jan A. Kamiski, Ryszard Szwoch. - 1987, nr 3, s. 94-97 429. Kociewska kronika kulturalna: I kwarta 1988 / zebrali i opracowali Jan A. Kamiski, Krzysztof Pacholski, Ryszard Szwoch. - 1989, nr 6, s. 90-93 430. Kociewska kronika kulturalna: I procze 1987 / zebrali i opracowali Jzef Golicki, Jan A. Kamiski, Ryszard Szwoch. - 1987, nr 4, s. 88-89 431. Kociewska kronika kulturalna: II procze 1987 / zebrali i opracowali Jan A. Kamiski, Micha Spankowski, Ryszard Szwoch. - 1988, nr 5, s. 88-89 432. Kultura regionalna w powiecie wieckim w latach 19952000 / Sabina Janiszewska. - 2000, nr 3 (30), s. 13-14 433. Maturzyci o sobie i swoim pokoleniu / Jan Kulas i Romu ald miech. - 1998, nr 1 (20), s. 42-43 434. Obraz ycia politycznego: II Rzeczpospolita w oczach karykaturzystw Gazety Gdaskiej" / Ewa ywiecka. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 8-13 435. Ojczyzna: podstawowa warto edukacji, kultury, krajo znawstwa i regionalizmu / Kazimierz Denek. - 1997, nr 4 (19), s. 4-8 436. Pelplisk Biblia Gutenberga / Zdzisaw Mrozek. - 2000, nr 3 (30), s. 46-47 437. Regulamin Nagrody Starosty Powiatu Starogardzkiego w dziedzinie kultury. - 2000, nr 4 (31), s. 15 438. Ssiedzi Polski w karykaturze Gazety Gdaskiej" / Ewa ywiecka. - 2000, nr 1 (28), s. 5-11 439. Skra Ormuzdowa dla Kociewiakw / R. L. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 53 Skra Ormuzdowa" to nagroda Pomeranii", bdca honoro wym wyrnieniem osb i zespow, ktre aktywn prac wzbo gacaj ycie spoeczne regionu. lii

3.6. Obrzdy, obyczaje, wierzenia

413. Demony i widma: etos mieszkacw Kociewia na tle literatu ry etnograficznej / Mirosaw Kropidowski. - 1988, nr 5, s. 13-17 414. Jak to w liwicach ...diaby grasoway: opowieci niesa mowite / Adam Bloch. - 1999, nr 2 (25), s. 46-47 415. Korzec osobliwoci dawnych i dzisiejszych: o cichodajkach, blyrwach i innych hordzicach. - 1987, nr 4, s. 96 416. Midzy magi a zabobonem: etos mieszkacw Kociewia na tle literatury etnograficznej / Mirosaw Kropidowski. - 1989, nr 6, s. 14-18 417. Na lubnym kobiercu: etos mieszkacw Kociewia na tle literatury etnograficznej / Mirosaw Kropidowski. - 1990, nr 8, s. 73-79

440. Sylwetki karykaturzystw Gazety Gdaskiej" / Ewa y wiecka. - 1999, nr 2 (25), s. 4-7 441. Sytuacja midzynarodowa (1926-1938) w zwierciadle saty rycznym Gazety Gdaskiej" / Ewa ywiecka. - 2000, nr 2 (29), s. 8-13 442. Tropa / Bernard Kaiser. - 1998, nr 2 (21), s. 46-47 Tekst jest ciekawym przyczynkiem historycznym i obyczajowym sigajcym treci do czasw staroytnych. Dotyczy zabawy z an tycznej Grecji, ktra trafia na tczewskie podwrka. 443. Wok rozumienia kultury / Roman Landowski. - 2000, nr 1 (28), s. 12-14 444. Wspiera czy umierca: felieton / Wasz Kociewiak. - 1987, nr 3, s. 35 Autor felietonu prbuje odpowiedzie na pytanie czy i komu kultura jest potrzebna". (445. Wszystko za umiech dziecka / Jerzy Kiedrowski. - 1986, nr 1, s. 87-89 Dzieje Teatralnego Zespou Dziecicego Baj" dziaajcego w Tcze wie pod kierownictwem Henryka Lemki. 446. Zygmunt Bukowski laureatem Pomorskiej Magrody Arty stycznej / Redakcja. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 52 Kultura zob. te poz. 251. 266, 267. 274. 281. 290

461. W Dragaczu ucz si regionu / Danuta Weichert-Figurska. - 2000, nr 2 (29), s. 43-44 Dotyczy realizacji cieki regionalnej w nauczaniu. 462. W krgu kuni polskoci: o pelpliskim Collegium Maria num / Beata Maria Kowalewska. - 1997, nr 4 (19), s. 26-30 463. W krgu kuni polskoci: o pelpliskim Collegium Marianum: cz 2: nauczanie jzyka polskiego / Beata Maria Ko walewska. - 1998, nr 1 (20), s. 29-32 464. W krgu kuni polskoci: o pelpliskim Collegium Marianum: cz 3: w bibliotece i na egzaminie / Beata Maria Kowalewska. - 1998, nr 2 (21), s. 14-16 465. W krgu kuni polskoci: o pelpliskim Collegium Maria num: cz 4: echa powstania styczniowego / Beata Maria Kowa lewska. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 9-11 466. Wierne matki dziecko: cztery wieki Szkoy Polskiej w Pia secznie / Jan Ejankowski. - 1990, nr 8, s. 26-28 467. Znw za rok matura / Anna Radzewicz. - 1992, nr 10, s. 79-80 Krtka historia egzaminw dojrzaoci. Owiata zob. te poz. 184. 186. 250. 276. 320, 326. 337. 435

4.1. Socjologia
447. Lekarstwo na samotno / Marlena Klinowska. - 1991, nr 9, s. 70-71 448. Niejedno imi korupcji: felieton / Wasz Kociewiak. - 1989, nr 6, s. 64 449. Pocztek istnienia / Elwira Kamie. - 1991, nr 9, s. 67-69 Autorka przedstawia jak wana jest decyzja o poczciu ludzkie go ycia. 450. wiat tu obok / Marlena Klinowska. - 1992, nr 10, s. 85-87 Autorka - pracownik socjalny, snuje refleksje o prostych lu dziach, yjcych tu obok", ktrzy maj swoje pasje i bardzo ciekawe zainteresowania. Socjologia zob. te DOZ. 295

6.SZTUKA
468. Boe Narodzenie w rzebie ludowej. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 48-49 469. Do twrcw ludowych i wszystkich zainteresowanych sztuk regionaln. - 2000, nr 2 (29), s. 20 Apel Stowarzyszenia Promocji Wspczesnych Artystw Pol skich Sztuk Wizualnych w Gdyni. 470. Kociewska sztuka ludowa 2000 w obiektywie Adama J. Harasa. -2000, nr 4 (31), s. 24-25 Dziesi barwnych fotografii z komentarzami. 471. Rzeba ludowa Kociewia / Barbara Wdzikoska. - 1988, nr 5, s. 82-87 472. Szafa po szewskim cechu / Hubert Pobocki. - Retroskarby. - 2000, nr 2 (29), s. 48 Sztuka zob. te ooz. 213

5. OWIATA
451. Collegium Marianum: zasuone gimnazjum pomorskie / Anastazy Nadolny. - 1987, nr 2, s. 54-57 452. Edukacja regionalna na poudniowym Kociewiu / Stanisa wa Kuffel. -2000, nr 3 (30), s. 9-12 453. Gdy w Bielawkach by uniwersytet / Narcyz Kozowski. -1997, nr 2 (17), s. 33-35 Historia Uniwersytetu Ludowego w Bielawkach, wsi pooonej 2 km od Pelplina. 454. Maa Ojczyzna w szkoach: o regionalizacji w nauczaniu na Kociewiu / Irena Brucka. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 8 455. Na kociewskiej Stecce: drogi poszukiwa rozwiza edu kacyjnych / er-el. - 1999, nr 3-4 (26-27), s 46 456. Nauka jak niezmierne morze / Iwona Gocz. - 1997, nr 1 (16), s. 34-36 75-lecie Szkoy Podstawowej w Swaroynie. 457. O regionalizmie w mojej szkole / Bogumia Milewska. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 23 458. O wychowaniu dzieci. - Lektury naszych przodkw. - 2000, nr 2 (29), s. 46 Przedruk z dodatku do Pielgrzyma" Dobra gospodyni" z 18.01.1910 r. 459. Patronuje im Mickiewicz / Ryszard Szwoch. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 36 Historia Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza" dzia ajcego przy Liceum Oglnoksztaccym w Starogardzie. 460. Pelpliska filia Pastwowej Szkoy Muzycznej w Tczewie / Kazimierz Ickiewicz. - 1998, nr 1 (20), s. 33

6 . 1 . Sylwetki twrcw ludowych

473. Alojzy Stawowy / tekst i zdjcia Andrzej Grzyb. - 1987, nr 2, s. 66 Znany rzebiarz kociewski. Tematyka jego prac obejmuje sztuk sakraln, obrzdy i zwyczaje regionalne oraz postacie ssiadw i bliskich. 474. Jan Giedon / Andrzej Grzyb. - 1986, nr 1, s. 63 Jan Giedon jest znanym, nie tylko na Kociewiu ale i w kraju, rzebiarzem. Szczeglnym piknem wyrniaj si spord jego rzeb uskrzydlone Anioy Stre. 475. Maria Wespowa / Kazimierz Ickiewicz. - 1988, nr 5, s. 80-81 Znana kociewska hafciarka, ktrej hafty zostay zatwierdzone przez specjaln etnograficzn komisj. 476. Rado pocztego istnienia: twrczo Zygmunta Bu kowskiego z Mierzeszyna / Barbara Szwedziska. - Rega Regio nalny. - 1989, nr 6, s. 68-72 Zygmunt Bukowski jest rzebiarzem i poet kociewskim. 477. Stanisaw Rekowski / Kazimierz Ickiewicz. - 1987, nr 3, s. 76-77 Rzebiarz kociewski - odznaczony za wybitne osignicia twr cze Zotym Krzyem Zasugi. Tematyka jego prac obejmuje m.in. obrazki i scenki rodzajowe z ycia dawnej wsi kociewskiej. 478. wiadom tworzywa i ksztatu. O rzebach Michaa Ostoja-Lniskiego. - 2000, nr 2 (29), s. 21 479. wity Wojciech w malarstwie na szkle Wojciecha Lesiskiego / Roman Klim. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 47 Artyku przyblia sylwetk Wojciecha Lesiskiego, znanego na terenie Kociewia malarza.

12

480. To ju tyle lat...: mieszkajc w Gdasku nigdy nie opuciem Kociewia / Edmund Zieliski. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 48-51 Edmund Zieliski jest rzebiarzem z Kociewia, obecnie mieszka jcym w Gdasku. 481. Uchwyci wiat: z fotografikiem Henrykiem Spychalskim laureatem Nagrody Prezydenta Starogardu Gdaskiego / Henryk Spychalski; rozmawia Ryszard Szwoch. - 1989, nr 6, s. 65-67 482. Wodzimierz Ostoja-Lniski / Jerzy Kiedrowski. - 1987, nr 4, s. 83 Rzeby tego ludowego artysty przedstawiaj pojedyncze posta cie w trakcie wykonywania rozmaitych czynnoci oraz cale grupy ludzkie w radosnych i smutnych chwilach.

Informacje o przegldzie i wystawie o tematyce wielkanocnej w GOKiS w Gniewie. 500. Ekspozycja tosamoci / Roman Landowski. - 1998, nr 1 (20), s. 22 Refleksje z pokonkursowej wystawy Tczewianie w fotografii". 501. Grzegorz Zwara: nasza galeria/ prezentuje Ryszard Szwoch. - 1987, nr 4, s. 46-47 Malarstwo Grzegorza Zwary ze Skarszew. 502. Gwiazdka wskazuje drog do Torunia / Joanna Biniecka. -2000, nr 4 (31), s. 27 O wystawie Wigilia" przygotowanej przez Muzeum Etnograficz ne w Toruniu. 503. Midzy niebem a ziemi / Henryk Kuchta. - 1998, nr 1 (20), s. 48 Wystawa prac mieszkacw Domu Pomocy Spoecznej z Rokocina w kociele parafialnym w Czarnej Wodzie. 504. Okazanie si" aniow / Krzysztof Kuczkowski. - 1997, nr3 (18), s. 23 Wernisa Anioy. Wystawa malarstwa, rzeby i grafiki" w ko ciele pw. Matki Boskiej Czstochowskiej w Czarnej Wodzie. Wystawy zob. te poz. 252

6.2. Muzyka
483. Dwa razy i co dalej?: na to i na inne pytania odpowiada / Jerzy Stachurski; rozmawia A. G. - 1987, nr 3, s. 42 484. Harcerze pod batut / Jzef NI. Zikowski. - 1997, nr 4 (19), s. 39-40 Obchody 50-lecia istnienia Harcerskiej Orkiestry Dtej w sali Tczewskiego Centrum Kultury. 485. Jest w orkiestrach taka sia / Jerzy Kiedrowski. - 1989, nr 6, s. 92-93 W 1988 roku odby si w Tczewie dziesity powojenny Przegld Kolejowych Orkiestr Dtych, artyku zawiera informacje o prze biegu tego przegldu oraz imprez jemu towarzyszcych. 486. Kociewie w muzyce / Jerzy Partyka. - 1987, nr 3, s. 38-41 487. Kociewskie prezentacje po raz trzeci / erel. - 1996, nr ca oroczny (15), s. 61 488. Kolberg ziemi kociewskiej / Edward Szwoch. - Konterfek ty. - 1987, nr 2, s. 60-62 Sylwetka Wadysawa Kirsteina, inicjatora i wykonawcy bada mu zykologicznych, autora piewnikw i artykuw na temat muzyki. 489. Modraki" z Pelplina / Lidia Piernicka. - 2000, nr 3 (30), s. 20-21 Dotyczy kociewskiego zespou folklorystycznego Modraki" w Pelplinie. 490. Od Kociewia po Piaseckie Kociewiaki" / Jan Ejankowski. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 49-50 O przegldzie zespow folklorystycznych organizowanym ju po raz trzeci w Piasecznie. 491. Recital fortepianowy Tomasza Wojaka / Andrzej S. Fle ming. - 1998, nr 1 (20), s. 44 492. Szedziesit lat w blasku trb / Jerzy Kiedrowski. - 1987, nr 3, s. 41,45-46 Historia Kolejowej Orkiestry Dtej z Tczewa. 493. Szkolni szansonici / ES. - 1990, nr 8, s. 60 Relacja z Festiwalu Piosenki Francuskiej w Zespole Szkl Ogl noksztaccych w Starogardzie. 494. Tabulatura pelpliska / Edward Hinz. - 1987, nr 3, s. 44-45 Dzieje 6-tomowej tabulatury organowej, ktrej rkopis znajduje si obecnie w bibliotece Seminarium Duchownego w Pelplinie. 495. Variete / Ryszard Szwoch. - 1990, nr 8, s. 60 Relacja z imprezy muzycznej zorganizowanej w Zespole Szk Oglnoksztaccych w Starogardzie. 496. Z burczybasem w nazwie / Micha Pomorski. - 2000, nr 1 (28), s. 27-29 O zespole regionalnym Burczybas" z Gniewa. 497. Z lilijk na piciolinii / Romuald Wentowski. - 1988, nr 5, s. 52-58

6.4. Konkursy
505. Plon konkursu kociewskiego / Kazimierz Ickiewicz. - 1990, nr 8, s. 35 506. Po konkursie sztuki ludowej / Jerzy Kiedrowski. - 1987, nr 4, s. 78 507. Przyroda wok nas / (er-el). - 1997, nr 3 (18), s. 28 Laureaci konkursu fotograficznego, zorganizowanego w Czar nej Wodzie. 508. Regulamin III Konkursu Wspczesna Sztuka Ludowa Kociewia". - 1990, nr 8, s. 34-35 509. Szopka i obrzdy Boego Narodzenia w plastyce ludowej / Jerzy Kiedrowski. - 1989, nr 7, s. 88 510. Szopka na koniec wieku. - 2000, nr 4 (31), s. 28 Wyniki IX Kociewskiego Konkursu Plastycznego na Szopk Boonarodzeniow. 511. W drewnie i na ptnie: wok VI Konkursu Wspczesna Sztuka Ludowa Kociewia" / Krystyna Szaana. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 54-56 512. Wspczesna sztuka ludowa Kociewia / Kazimierz Ickie wicz. - 1991, nr 9, s. 72-73 MBP i Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie zorganizoway ju po raz trzeci konkurs Wspczesna Sztuka Ludowa Kociewia". 513. Wspczesna sztuka ludowa Kociewia / red. - 1996, nr ca oroczny (15), s. 63 514. Wspczesna sztuka ludowa Kociewia / Jolanta Bednar czyk. -2000, nr 4 (31), s. 26

7.GOSPODARKA
515. Badex" mistrzem Agroligi: o uprawie bez orki / Jzef M.Zikowski. - 1997, nr 1 (16), s. 40 516. Kupiec i dziaacz gospodarczy: o Janie Dugoskim / Bog dan Bieliski. - 1996, nr caoroczny (15), s. 22-23 Jan Dugooski by zaoycielem Towarzystwa Kupcw Samo dzielnych w Starogardzie. 517. Polska spka parcelacyjna w Pinczynie / Jzef Milewski. - 1989, nr 7, s. 72-73 518. Przywrci pamici: o Orodku Tradycji Kek Rolniczych im. J. Kraziewicza w Piasecznie / Jan Ejankowski. - 1987, nr 4, s. 58-61 519. Wysiek pierwszych lat / Jzef Milewski. - 1986, nr 1, s. 24-27

6.3. Wystawy
498. Anioy w twrczoci artystw Kociewia i Borw / Krzysztof Kuczkowski. - 1997, nr 3 (18), s. 24-25 499. Dziecko maluje tak, jak ptak piewa / Grayna Kluczyska. - 2000, nr 1 (28), s. 20-21

13

Pocztki wadz administracyjno-politycznych, reforma rolna, na cjonalizacja, odbudowa i rozbudowa przemysu, odbudowa i roz wj handlu spdzielczego. Gospodarka zob. te poz. 195. 215. 216. 228. 253. 259. 278. 286

i przy stole (praca zbiorowa), Romana Landowskiego Dawnych obyczajw rok cay" i Kociewie. Antologia prozy" opra. Jerzy Cherek. 543. ...Podobao nam si dziesi przykaza dobrego dzienni karza... - 1999, nr 1 (24), s. 47-48 Relacje z warsztatw dziennikarskich zespou redakcyjnego Cym baa" - gniewskiej gazety szkolnej. 544. Uroczysto dziesiciolecia Kociewskiego Kantoru Edy torskiego: w obiektywie / fot. Stanisaw Zaczyski. - 1996, nr caoroczny (15), s. 32-33 545. Wpyw czasopimiennictwa pomorsko-kociewskiego na ksztatowanie wiadomoci regionalnej / Wiktor Pepliski. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 9-10 546. Wpyw czasopimiennictwa pomorsko-kociewskiego na ksztatowanie wiadomoci regionalnej: (dokoczenie) / Wiktor Pepliski. - 1996, nr caoroczny (15), s. 5-8 547. Z regionalnego regau / Hubert Pobocki. - 2000, nr 3 (30), s. 48 Recenzje dwch ksiek z tekstem Ryszarda Szwocha: Staro gardzka fara w. Mateusza" i Starogard Gdaski. Przewodnik po miecie i okolicy" 548. Zeszyty kociewskie / Edwin F. Kozowski. - 1987, nr 2, s. 47-48 Ruch wydawniczy zob. te poz. 191, 234. 240, 264

8.TURYSTYKA
520. Pierwszy w historii Tczewa...: przewodnicy na turystyczne szlaki! / Roman Klim. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 60-61 521. Piesza wdrwka wok Czarnej Wody: Jastrzbie - Zimne Zdroje / Tadeusz Magdziarz. - 1998, nr 1 (20), s. 23-24 522. Przewodnik po uawach Wilanych / A. G. - 1988, nr 5, s. 42 Informacja o ukazaniu si przewodnika turystycznego uawy Wilane". 523. Pytasz si: co to Polska? / Ilona Brzozowska. - 1992, nr 10, s. 92-93 524. Rokicka ptla / Roman Klim. - 1997, nr 1 (16), s. 42-43 525. Wdrwka subkowsk ptl / Roman Klim. - 1997, nr 2 (17), s. 28-32 526. Wrd lenych cieek / Jzef Milewski. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 26-28 527. Z margerytk w godle. Najkrcej o agroturyzmie / er-el. - 2000, nr 2 (29), s. 20 528. Z Nowego do Twardej Gry / Roman Klim. - 1997, nr 4 (19), s. 19-20 529. Z Pieczysk do Kasparusa przez Suchobrzenic / Roman Klim. - 1998, nr 2 (21), s. 42-45 530. Z Subkw do Tczewa: wdrwka krajoznawcza przez Wiel k Soce, Ma Soce i Gorzdziej / Roman Klim. - 1997, nr 3 (18), s. 26-28

10.JZYK
549. Bernarda Sychty skarbiec sw / Jzef Milewski. - Konter fekty. - 1987, nr 4, s. 32-36 550. Co z nowym sownikiem kociewskim? / Maria Pajkowska-Kensik. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 47 551. Dzieo Bernarda Sychty / Maria Pajkowska. - 1986, nr 1, s. 54-55 552. Formy ekspresywne w gwarze kociewskiej / Maria Paj kowska. - Aneks do Sychty. - 1992, nr 10, s. 106-107 553. Gar" kociewskich sw / Andrzej Grzyb. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 41-42 554. Gwara jako odmiana jzyka / Maria Pajkowska. - Aneks do Sychty. - 1987, nr 3, s. 74-75 555. Gwara Jana Wespy / Maria Pajkowska. - Aneks do Sych ty. - 1989, nr 7, s. 97 556. Jak amen w pacjyrzu: kociewska i kaszubska frazeologia a chrzecijaskie wierzenia i praktyki: cz 2 / Jerzy Treder. - 1990, nr 8, s. 44-46 Cze pierwsza zob. poz. 570 557. Jzyk a kultura / Maria Pajkowska-Kensik. - 2000, nr 4 (31), s. 3 558. Kociewie: nazwa, granice, dialekt, grupy etnograficzne / Jzef Golicki. - 1986, nr 1, s. 3-8 559. Od Piardkowa... do Bkwka: o nazewnictwie geograficz nym na Kociewiu / Jerzy Gowacki. - 1990, nr 8, s. 102-104 560. Po naszamu: kociewski sowniczek gwarowy / Marek Miesaa. - 1 9 9 8 , nr 1 (20), s. 16 561. Przeszo w nazwach zaklta / Jerzy Gowacki. - 1987, nr 4, s. 70-71 562. Sownictwo kociewskie / Maria Pajkowska. - Aneks do Sychty. - 1987, nr 2, s. 64-65 563. Sownictwo kociewskie: odzie, obuwie / Maria Pajkow ska. - Aneks do Sychty. - 1987, nr 4, s. 80-81 564. Sownictwo kociewskie jako przedmiot bada / Maria Pa jkowska. - Aneks do Sychty. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 60-61 565. Sownictwo kociewskie w pimiennictwie / Maria Pajkow ska. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 45-47 566. W sprawie zapisu kociewszczyzny: gos polemiczny / Ber nard Kaiser. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 53

9. RUCH WYDAWNICZY
531. Bkajcy si w cieniu historii: nowy zbir poezji Wacawa Krakowskiego / rolan. - 2000, nr 4 (31), s. 11 532. Dorobek Wydawnictwa Diecezjalnego w Pelplinie / Roman Landowski. - 1997, nr 4 (19), s. 44-46 533. Dorobek wydawniczy Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociewskiej / Ryszard Szwoch. - 1986, nr 1, s. 51-54 534. Gos Serca Polskiego" / Jzef Weltrowski. - 1989, nr 7, s. 35-37 Dzieje konspiracyjne drukarni, mieszczcej si u rodziny WeItrowskich w Jastrzbiu w czasie drugiej wojny wiatowej. 535. Gos Serca Polskiego": cz 2 / Jzef Weltrowski. - 1990, nr 8, s. 80-83 536. Gos Serca Polskiego": cz 3 / Jzef Weltrowski. - 1991, nr 9, s. 86-90 537. Gos Serca Polskiego": cz 4 / Jzef Weltrowski. - 1992, nr 10, s. 99-102 538. Jak powsta Kociewski Kantor Edytorski / Jzef Golicki. - 1996, nr caoroczny (15), s. 9-11 539. Kociewski Kantor Edytorski jako wydawca regionalny / An drzej K. Wakiewicz. - 1996, nr caoroczny (15), s. 3-4 540. Moim zdaniem: felieton / Wasz Kociewiak. - 1986, nr 1, s. 34 Felieton ten, napisany przez czytelnika KMR, dotyczy problemu rozdziau papieru i sensu istnienia wydawnictw regionalnych. 541. Nowoci z regionu. - 2000, nr 1 (28), s. 38-39 Recenzje szeciu publikacji z Kociewia. 542. Oczekiwane ksiki. - 2000, nr 3 (30), s. 17-18 Noty o piciu ksikach wydanych na II Kongres Kociewski 2000: Tadeusza Linknera Mio jest wiatem moich wierszy", Marii Pajkowskiej-Kensik May sownik kociewski", W kuchni

14

567. W sprawie zapisu kociewszczyzny gos kolejny i pewnie nie ostatni / Maria Pajkowska-Kensik. - 1999, nr 2 (25), s. 54 568. rdo kultury / Kazimierz Denek. - 1998, nr 2 (21), s. 4-8 569. iwcam do nieba p: kociewska i kaszubska frazeolo gia a chrzecijaskie wierzenia i praktyki / Jerzy Treder - 1989 nr 7, s. 48-49 Cze druga zob. poz. 558 Jzyk zob. te DOZ. 236

588. Norwid poeta czasu / Ewa ywiecka. - 2000 nr 1 (28) s. 40-41 0 sympozjum norwidologicznym ZSE w Tczewie. 589. O kociewskich bajkach, baniach, legendach i podaniach / Gertruda Skotnicka. - 1996, nr caoroczny (15), s. 12-15 590. 0 mieszkacach Borw Tucholskich / Jzef Borzyszkowski. - 1999, nr 2 (25), s. 35-36 O rozprawie Bernarda Sychty Kultura materialna Borw Tu cholskich". 591. O przyjemnoci obcowania z czowiekiem: z autorem ksiki Drogi do sukcesu" Jzefem M. Zikowskim / rozmawia Roman Landowski. - 1997, nr 1 (16), s. 21-23 592. Od legend do przysw: folklor literacki w pelpliskim Pielgrzymie" 1869-1914 / Katarzyna Kamiska-Walkiewicz. - 1992, nr 10, s. 58-64 593. Od zagadek do pieni: folklor literacki w pelpliskim Piel grzymie" 1869-1914 / Katarzyna Kamiska-Walkiewicz. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 29-31, 34-35 594. Oywienie pamici. Sowo o ksice Pan pejzau" Jana Majewskiego / Krzysztof Kuczkowski. - 2000, nr 2 (29), s. 35-36 595. Po prostu ycie, std potrzeba serca / Alina obocka-Narioch. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 45-46 Artyku wygoszony 17 maja 1997 roku podczas Biesiady Lite rackiej w Czarnej Wodzie o twrczoci Antoniego Grskiego, autora popularnych gawd kociewskich pisanych gwar. 596. Poetyckie cieki Magorzaty Hillar: cz 1: codzienno i swojsko Glinianego dzbanka" / Tadeusz Linkner. - 1999, nr 1 (24), s. 17-23 597. Poetyckie cieki Magorzaty Hillar: cz 2: od poezji mi osnej i erotykw do poezji macierzyskiej / Tadeusz Linkner. - 1999, nr 2 (25), s. 37-44 598. Poetyckie cieki Magorzaty Hillar: cz 3: jej osobny wiat / Tadeusz Linkner. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 53-59 599. Poezja jest zadziwieniem / Ryszard Szwoch. - 2000, nr 1 (28), s. 42-44 Recenzja tomiku wierszy Grayny Kruyckiej-Gieldon Lusterka szczcia". 600. Przeciwko epoce jkania" / Krzysztof Kuczkowski. - Rega regionalny. - 1987, nr 2, s. 42-44 O twrczoci Franciszka Kameckiego. 601. Saga kociewska / Bolesaw Eckert. - Gdask, 1983. - Rec. Krzysztof Kuczkowski. - 1986, nr 1, s. 50 602. Sowa najbardziej suebne: o nowym tomiku poezji Zyg munta Bukowskiego / Roman Landowski. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 41-43 603. Snobizm i postp / Stefan eromski. - Lektury naszych przodkw. - 1998, nr 2 (21), s. 30-31 Esej Stefana eromskiego wydany w roku 1923, dotyczcy literatury polskiej i jej jzyka. 604. Szatan i anio / Ilona Brzozowska. - Tczew, 1996. - Rec. Andrzej Grzyb. - 1996, nr caoroczny (15), s. 54 605. Twrczo pisarzy ludowych: folklor literacki w pelpli skim Pielgrzymie" 1869-1914 / Katarzyna Kamiska-Walkiewicz. - 1996, nr caoroczny (15), s. 34-37 606. W gb myli poetyckiej ks. Janusza Stanisawa Pasierba / Tadeusz Linkner. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 27-32 Jest to tekst wygoszony w Czarnej Wodzie 23 maja 1998 roku podczas Biesiady Literackiej Szkoa pelpliska w kulturze Kociewia". 607. Wielcy nieznani twrcy Kociewia / er-el. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 44 Relacja z Biesiady Literackiej w Czarnej Wodzie. 608. Z boisk i ringw: o ksice Bronisawa Drewy. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 72 609. Z ciepa i mioci: o poezji ks. Janusza St. Pasierba / Franciszek Kamecki. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 42-44

11. LITERATURA 11.1. Badanie literatury Prace na temat literatury

570. Autentycznie ludowe: o bajkach Bernarda Janowicza / Krzysztof Kuczkowski. - 1987, nr 3, s. 34 571. Badacz twrczoci Norwida / Kazimierz Ickiewicz. - 1997, nr 1 (16), s. 8 Przedruk ze Sowa" z dnia 17-19 stycznia 1997 r. O wspcze snym rozumieniu Norwida opowiada ks. Antoni Dunajski. 572. Cierpka tajemnica wiata / Andrzej Grzyb. - Sopot, 1996. - Rec. Krzysztof Kuczkowski. - 1996, nr caoroczny (15), s. 54 573. Cierpkie tworzywo wierszy / Roman Senski. - 1997, nr 2 (17), s. 50-51 Jest to recenzja ksiki poetyckiej Andrzeja Grzyba Cierpka tajemnica wiata". 574. Debiut i... co dalej? - 2000, nr 4 (31), s. 37-41 Dotyczy pocztkujcych poetw Kociewia. 575. Dedykacje zza oceanu: Pawa Wyczyskiego spotkania z poezj / Krzysztof Kuczkowski. - Rega regionalny, - 1986, nr 1, s. 46-47 576. Dorobek literacki Ignacego Zieliskiego / Zdzisaw Mro zek. - Konterfekty. - 1992, nr 10, s. 65-68 577. Drogi do sukcesu / Jzef M. Zikowski. - Tczew, 1997. - Rec. (roi). - 1996, nr caoroczny (15), s. 53 578. Idcy po tropie wspomnie / Roman Landowski. - 1997, nr 2 (17), s. 49 Artyku dotyczy wydanego zbiorku wierszy Zakruszki" Stani sawa Sierki - poety, nie rodem z Kociewia, ale z wyboru serca. Jest to pierwszy opublikowany zbiorek, jednak wiersze byy wcze niej publikowane na amach rnych czasopism. 579. Jasna i Dersaw: banie, podania i legendy z Kociewia / Roman Landowski. - Tczew, 1998. - Rec. Andrzej Grzyb. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 71 580. Kociewski wiat bani / Andrzej K. Wakiewicz. - 1996, nr caoroczny (15), s. 50-51 581. obiwatel kociewski republiki / Ryszard Szwoch. - Kon terfekty. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 16 O twrczoci regionalnego gawdziarza, Konstantego Bczkow skiego. 582. Maa ojczyzna Janusza Stanisawa Pasierba / Wiesaw Mering. -1999, nr 2 (21), s. 24-26 Tekst rektora Wyszego Seminarium Duchownego w Pelplinie, przy bliajcy obraz Kociewia i Kaszub prezentowany w poezji ks. Pasierba. 583. May - wielki bukiet: o poezji Wandy Dembek z Pinczyna / Andrzej Grzyb. - Rega regionalny. - 1987, nr 3, s. 30-31 584. Miasto jak kwiat w klapie / r-el. - 1999, nr 2 (25), s. 55 Zapowied nowego tomiku wierszy Wacawa Krakowskiego y cie za ycie". 585. Mj dom" / Anna ajming. - Gdask, 1986. - Rec. Jerzy Dbrowa-Januszewski. - 1987, nr 2, s. 46 586. Na tyach wiata czyli w centrum: o wspczesnej poezji Kociewia / Krzysztof Kuczkowski. - 1997, nr 3 (18), s. 40-42 587. Niech bdzie najciszej: o niedopenionym poezjowaniu Jacka Kliskiego / Roman Landowski. - Rega regionalny. - 1987, nr 4, s. 40-42

15

610. Z perspektywy Czarnej Wody / Krzysztof Kuczkowski. - Rega) regionalny. - 1990, nr 8, s. 96-97 O twrczoci poetyckiej Andrzeja Grzyba. 611. Zostaa nostalgia: wspomnienie o Bolesawie Eckercie / Zdzisaw Mrozek. - 1997, nr 2 (17), s. 48 Bolesaw Eckert - zwany by epikiem Kociewia. Folklor i mow mieszkacw tego regionu utrwali w powieci Saga kociewska". 612. ywio krpowa sowem: o wierszach Romana Senskiego / Krzysztof Kuczkowski. - Rega regionalny. - 1987, nr 4, s. 40-41 Prace na temat literatury zob. te poz. 15, 21. 161. 357. 476

632. Ballady Jana Wespy: o jelaniu zes Jelania / Jan Wespa. - 1987, nr 2, s. 67-68 633. Ballady Jana Wespy: Srylowskie przigody / Jan Wespa. - 1987, nr 4, s. 79-80 634. Batalia pod Tczewem / Hiacynt Jaboski. - 1987, nr 3, s. 55 635. Boj sie ba / Monika A. Frckiewicz. - 2000, nr 2 (29), s. 41 636. Boe Narodzenie. Wycieczka z modzie. Incarnatus. Ko lda / Franciszek Kamecki. - 1987, nr 2, s. 44-45 637. Br. Osiecki grd / Mariusz cki. - Masze promocje. - 1989, nr 7, s. 93 638. Czarna Woda - jesie. Czarna Woda - zima: z tomiku Szare kamyki / Andrzej Grzyb. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 4 639. Czarna Woda - lato / Andrzej Grzyb. - 1998, nr 2 (21), s. 3 640. Czarna Woda - wiosna: z tomiku Szare kamyki / Andrzej Grzyb. - 1998, nr 1 (20), s. 3 641. Czekanie. Drzewa. Niepokj. Lenistwo / Mieczysaw Rachwa. - Nasze promocje. - 1989, nr 7, s. 92-93 642. Czowiekiem... Strach. Pamici matki... / Artur Wirkus. - Nasze promocje. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 51 643. Deszcz / Jacek Gadecki. - Nasze promocje. - 1997, nr 1 (16), s. 46 644. Dla Ciebie Wiso ten wiersz. Wisa / Helena Latopolska. - 1987, nr 3, s. 79 645. Do przyjaci moich. *** [jeste tak blisko]. Powitanie syna / Jacek Kliski. - 1987, nr 4, s. 43 646. Dobry brzeg. Wierzba. Orze znad myna / Stanisaw Sierko. - 1997, nr 2 (17), s. 49 647. Dokd pjdziesz. Piosenka niechcianej dziewczyny / Mag da Matracka. - Masze promocje. - 1986, nr 1, s. 38 648. Dwa wiaty. Widokwka z lata. Duch i jawa. Oczy Sowianki roziskrzone / Grayna Giedon. - 1999, nr 2 (25), s. 44-45 649. 20 lutego 1920 / Tadeusz Chrcielewski. - 1990, nr 8, s. 14-15 650. Dzwon na roraty. Choinka. U bka. Kolenda. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 71 651. Gajowy. Pszczoy. liwy. Stoi wisienka. Me ukochane Kociewie / Wanda Dembek. - 1987, nr 3, s. 32-33 652. Gwazdka / Hubert Pobocki. - 2000, nr 4 (31), s. 48 Wiersz gwar 653. Id bkitni uani / Andrzej Bukowski. - 1990, nr 8, s. 4 654. Kantata starogardzka / Andrzej Grzyb. - 1998, nr 2 (21), s. 12 655. Kiedy przyjdziesz do mnie. Ptaki. zy. Umaro / Beata Ol szewska. - Masze promocje. - 1996, nr 15, s. 55 656. Kociewie sentymentalne. - 2000, nr 3 (30), s. 18-19 Pi wierszy z antologii Kociewie" - Romana Landowskiego Jakby miejsce urodzenia", Andrzeja Grzyba W drodze", Pawa Wrzos-Wyczyskiego Chciabym by przysza", Zygmunta Bu kowskiego Domowe piwonie" i Jana Majewskiego Pie drozda". 657. Kompleta. Modlitwa my. Zaklcie / Monika Borowik. - 2000, nr 1 (28), s. 45 658. Koci nad Wierzyc. niwo. Orka. Wz Drzymay / Pawe Wrzos-Wyczyski. - 1986, nr 1, s. 48-49 659. Kwitnce rzepaki / Zygmunt Bukowski. - 1999, nr 1 (24), s. 3 660. Las Szpgawski / Wacaw Krakowski. - 2000, nr 4 (31), s. 11 661. Limeryki Kongresowe / Hubert Pobocki. - 2000, nr 3 (30), s. 16 Trzy teksty literackie gwar. 662. Limeryki pokngresowe / Hubert Pobocki. - 2000, nr 4 (31), s. 23 Cztery limeryki gwar. 663. List II / Roman Senski. - 1999, nr 2 (25), s. 3

11.2. Konkursy literackie

613. Biegnc po krawdziach wiata: plon juweniliw IV Po morskiego Konkursu Poetyckiego im. ks. Janusza St. Pasierba w Pelplinie / Roman Landowski. - 1999, nr 1 (24), s. 49 614. Coraz odwaniej. Plon X Oglnopolskiego Konkursu Po etyckiego o nagrod Zygmunta Bukowskiego / Micha Pomorski. - 2000, nr 2 (29), s. 41 615. Kociewianin wrd laureatw. - 2000, nr 4 (31), s. 41 Wyrnienie Michaa Spankowskiego w V Konkursie Poetyckim im. Mieczysawa Czychowskiego w Gdasku 616. Mowa nad Struchaw / Roman Landowski. - 1989, nr 7, s. 83-84 Artyku dotyczy II Konkursu Recytatorskiego Poezji i Prozy Kociewskiej 1989 roku w wieciu. 617. Wielewskie Turnieje Gawdziarzy Ludowych / Jerzy Kiedrowski. - 1988, nr 5, s. 79 618. Wszechwiat peen blaskw. Laureaci kolejnych juweni liw poetyckich V Pomorskiego Konkursu Poetyckiego im. ks. Ja nusza St. Pasierba w Pelplinie. - 2000, nr 1 (28), s. 44-45

11.3.Teksty literackie
1 1 . 3 . 1 . Wiersze 619. *** [A ja zostan]. *** [Ta ziemia]. Jak babie lato / Ilona Brzozowska. - Masze promocje. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 44 620. *** [Dlaczego mio jest]. Modlitwa o dziecko. Kiedy rozka. *** [Dae nam gry]. Konfesjona Boga. *** [Jesie]. *** [ycie] / Grayna Giedon. - Masze promocje. - 1990, nr 8, s. 92-93 621. *** [Dom mj]. *** [jest takie miejsce]. *** [pdzel]. *** [zamykam oczy] / Monika Pollak. - Masze promocje. - 1992, nr 10, s. 91 622. ***[Ju prawie]. *** [pojawie si] / Iwona Wysmuek. - 1997, nr 2 (17), s. 51 623. *** [Przeciga si to moje], *** [ Soca brzegiem] / Jan Jakubik. - 1988, nr 5, s. 48 624. *** [Skd czerpa]. *** [ kiedy odejdziesz]. *** [jake mali] / Ryszard Prabucki. - Masze promocje. - 1992, nr 10, s. 78 625. *** [Szczebioce jeszcze]. *** [zamknici w klatkach]. Do Ciebie / Jolanta liwa. - Masze promocje. - 1987, nr 3, s. 37 626. *** [Wieczorem] / Justyna Zagdan. - Masze promocje. - 2000, nr 2 (29), s. 45 627. *** [Z moich snw] / Aneta Kozowska. - Masze promo cje. - 1991, nr 9, s. 74 628. *** [Znw wsid]. *** [Poczytalno sowa]. Niewidomy. Powstanie / Robert Halbe. - Nasze promocje. - 1989, nr 6, s. 47 629. [Ma jakim to bruku]. Listopad. *** [lato odchodzi] / Roman Senski. - 1988, nr 5, s. 48 630. Ballady Jana Wespy: Franek ji Franka / Jan Wespa. - 1988, nr 5, s. 78-79 631. Ballady Jana Wespy: Koli zaprzg / Jan Wespa. - 1987, nr 3, s. 75-76

16

664. Listopad. *** [nie wierz]. Czowiek / Andrzej Norek. - Nasze promocje. - 1987, nr 4, s. 45 665. Marzenie. Drzewo. Tskno. Oczekiwanie / Anna Boderek. - Nasze promocje. - 1987, nr 3, s. 36 666. Mlecze znad Wisy. Rodzina / Wacaw Krakowski. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 3 667. Moja jaskeczko. Na przywidzkim cmentarzu. W cieniu dbu. Kiedy echo. Gdzie cienie kosw / Zygmunt Bukowski. - 1989, nr 6, s. 72-73 668. Monolog z Cekcyna. O koleance. Portret matki: wiersze z cyklu Borowiackie jzykowanie / Franciszek Kamecki. - 1987, nr 4, s. 36 669. Mowa korzeni: Kochanka. W Drewniaczkach cigle straszy / Pawe Wrzos-Wyczyski. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 63 670. Na jarmarku: pie ludowa. - 1997, nr 3 (18), s. 3 671. Na poegnanie. Bez tej przyjani. Poza domem. Obowizek / Ryszard Borzcki. - Nasze promocje. - 1990, nr 8, s. 94 672. Narodziny Madonny / Zygmunt Bukowski. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 40 673. Nocleg w Czersku / Wincenty Pol. - 1997, nr 3 (18), s. 7 674. Odejcie. Jeszcze raz / Monika Orzeszek. - Nasze promo cje. - 1991, nr 9, s. 75 675. Optymizm. Mj Chrystus. Zaufa mioci. Rumianek / Kamila Popieliska. - 1997, nr 3 (18), s. 47 676. Ostrzeenie. Niczym deszcz w upalny dzie / Magdalena Urbanowska. - Nasze promocje. - 1992, nr 10, s. 109 677. Oto wstaje nowy dzie. Te sowa. Oto wstaje nowy dzie II / Pawe Kancelista. - Nasze promocje. - 1988, nr 5, s. 49 678. Otwierajcie wrota: pie doynkowa (z Wysokiej). - 1997, nr 2 (17), s. 3 679. Pejza wiejski z Kociewia. Odpust w Sulczynie / Krystyna E. Malczewska. - 1992, nr 10, s. 34-35 680. Pieni: Muzykanty, grajta... Oj, tup-tup po pododze / Jerzy Stachurski. - 1986, nr 1, s. 62 681. Pieni przychodzcych: cykl pieni na sopran i fertepian / Benedykt Konowalski. - 1987, nr 3, s. 43 Teksty wierszy Andrzeja Grzyba (Dom"), Romana Landow skiego (Przedzimowe sny"), Jerzego Stachurskiego (Gar wspomnie"), ktre skadaj si na w cykl. 682. Po latach. Oddanie. Spacer badeski / Alina Baczewska. - Nasze promocje. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 69 683. Pory roku / Maria Roszak. - 2000, nr 1 (28), s. 48 684. Prefacja / Monika Milewska. - 2000, nr 2 (29), s. 41 685. Rozbieranie domu / Micha Spankowski. - 2000, nr 4 (31), s. 41 686. Samotno. Co ju byo. *** [Zapomniaam...]. *** [Co mylisz...] / Anna Skerka. - Nasze promocje. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 70 687. Sen / Justyna Zagdan. - Nasze promocje. - 2000, nr 2 (29), s. 45 688. Trzej Krlowie: piewka Herodw (z Lubichowa). - 1997, nr 4 (19), s. 3 689. Walc z Madonn / Grayna Kruycka-Giedon. - 2000, nr 1 (28), s. 44 690. Wiara. Dedykowane J. / Adam Stawicki. -1997, nr 4 (19), s. 47 691. Wiatr zawia od pomorskich stron: cz I: prolog / Fran ciszek Sdzicki. - Testament Poetycki Franciszka Sdzickiego. - 1997, nr 1 (16), s. 48 Utwr stanowi rodzaj poetyckiego testamentu pisarza, skada si z szesnastu czci, zosta wydany w 1918 roku przez oficyn edytorsk Gebethner i Wolff. 692. Wiatr zawia od pomorskich stron: cz II: Znajomy wiat / Franciszek Sdzicki. - Testament Poetycki Franciszka Sdzickie go. - 1997, nr 2 (17), s. 52

693. Wiatr zawia od pomorskich stron: cz II: Znajomy wiat: (dokoczenie) / Franciszek Sdzicki. - Testament Poetycki Fran ciszka Sdzickiego. - 1997, nr 3 (18), s. 48 694. Wiatr zawia od pomorskich stron: cz II: Znajomy wiat: (dokoczenie) / Franciszek Sdzicki. - Testament Poetycki Fran ciszka Sdzickiego. - 1997, nr 4 (19), s. 48 695. Wiatr zawia od pomorskich stron: cz III: Morze / Fran ciszek Sdzicki. - Testament Poetycki Franciszka Sdzickiego. - 1998, nr 1 (20), s. 52 696. Wiatr zawia od pomorskich stron: cz IV: Las pomorski / Franciszek Sdzicki. - Testament Poetycki Franciszka Sdzickie go. - 1998, nr 2 (21), s. 56 697. Wiatr zawia od pomorskich stron: cz V: Pieni pomor skie / Franciszek Sdzicki. - Testament Poetycki Franciszka Sdzickiego. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 72 698. Wiatr zawia od pomorskich stron: cz VI: Wie pomor ska / Franciszek Sdzicki. - Testament Poetycki Franciszka S dzickiego. - 1999, nr 1 (24), s. 56 699. Wielganoc bezrobotnych / Hubert Pobocki. - 2000, nr 1 (28), s. 20 700. Wiersze: Kamieniczka Rynek 15. Chto niestnd. Gniew scy garbarze / Stanisaw Sierko. - 1989, nr 6, s. 55 701. Wiersze: Moja najdrosza. List. Kwitnce rzepaki. Rado / Zygmunt Bukowski. - 1998, nr 1 (20), s. 51 702. Wiersze Magorzaty Hillar: Zapach siana. My z drugiej poowy XX wieku / Magorzata Hillar. - 1999, nr 1 (24), s. 16 703. Wiersze nowe. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 68-69 S to wiersze Ilony Brzozowskiej-Misiewicz (Jesie"), Artura Wirkusa (Niedomwienie") i Aliny Baczewskiej (Woanie"). 704. Wiersze nowe: *** [wierczek]. *** [Soczyste licie]. Przebudzenie. Nieznanemu onierzowi. Do wierzby/Andrzej Grzyb. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 48 705. Wiersze nowe: Wrble. Wiosenny wiersz. List z tuchol skiego boru. Kociewie / Andrzej Grzyb. - 1997, nr 4 (19), s. 47 706. Wiersze Romana Senskiego: Szkic regionalny. Kapliczka' w Sartowicach. Ulica witopeka. Nowe / Roman Senski. -1986, nr 1, s. 28 707. Wiersze serdeczne: Moje Kociewie. Na przywidzkim cmen tarzu / Zygmunt Bukowski. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 64 708. Wiersze z Borw: Kamienne krgi. Epitafium. Lena chwila / Roman Senski. - 1996, nr 15, s. 55 709. Wiosna / Franciszka Powalska. - 1997, nr 1 (16), s. 3 710. Zadedykowane Kateczce. Wieczorna refleksja / Krzysztof Madaliski. - Nasze promocje. - 1987, nr 2, s. 34 711. Zadziwienie / Grayna Kruycka-Giedon. - 2000, nr 1 (28), s. 42 712. Ziele i bkit. Smutek / Marlena Kalinowska. - Nasze promocje. - 1992, nr 10, s. 108 713. Ziemio, ty najblisza: z kantaty Jak powietrze i jak woda" / Roman Landowski. - 2000, nr 2 (29), s. 45 714. Zioa. Zapomnij. cieka przez las. Burza nad jeziorem Kabie / Andrzej Grzyb. - 1989, nr 7, s. 85 715. Zmierzch / Jan Majewski. - 2000, nr 2 (29), s. 36 716. uawy pi / Piotr Miernikiewicz. - Nasze promocje. - 1999, nr 2, s. 55 717. ycie. Autobiografia. Jesie. Jestem / Magorzata Skwirowska. - Nasze promocje. - 1999, nr 1 (24), s. 50

11.3.2. Proza
718. Bal w Esplanadzie" / Anna ajming. - 1991, nr 9, s. 97-98 Fragment ksiki Mj dom. Wspomnienia". 719. Broszka Babci Heleny / Grayna Kruycka-Giedon. - 1997, nr 3 (18), s. 43-44 Praca wyrniona w Konkursie na reporta.

17

720. Cztery pory roku na Kociewiu / Jan Wespa. - 1989, nr 7, s. 98 721. Jabkowite konie pelpliskiego opata / Andrzej Grzyb. - 1999, nr 1 (24), s. 51 722. Mae prozy: Drzewo na brzegu. Cisza. Anio na schodach. Mysz / A. S. Fleming. - 1997, nr 3 (18), s. 46 723. Maszki: widowisko w trzech odsonach / Maria Pajkowska. - 1990, nr 8, s. 107-111 724. Moje dziecistwo / Zygmunt Bukowski. - 2000, nr 2 (29), s. 36-39 Opowidanie autobiograficzne. 725. Opowiadanie o Wajwaczu, gonym niegdy rozbjniku w Bo rach Tycholskich / Jzef Chociszewski. - 1997, nr 3 (18), s. 8-9 726. Szkice do poematu Kociewie": z brulionu: (cz 1) / Andrzej Grzyb. - 1986, nr 1, s. 45 727. Szkice do poematu Kociewie": z brulionu: (cz 2) /Andrzej Grzyb. - 1987, nr 2, s. 35 728. Szkice do poematu Kociewie": z brulionu: (cz 3) /Andrzej Grzyb. - 1987, nr 3, s. 20 729. cieka przez las / Andrzej Grzyb. - 1987, nr 4, s. 48-50 730. Tabakierka / Andrzej Stefan Fleming. - 1996, nr caorocz ny (15), s. 52-53 731. Tsknota za latawcami / Roman Landowski. - 1999, nr 2 (25), s. 56 Tekst pochodzi z przygotowanego do druku cyklu miniatur Okruchy niegadzone". 732. Torf / Zygmunt Bukowski. - 1997, nr 3 (18), s. 45-46 733. Wigilia bez wigilii / Wacaw Krakowski. - 2000, nr 4 (31), s. 48 Miniatura autobiograficzna. 734. Zapalenie znicza: szkice proz / Roman Landowski. - 1986, nr 1, s. 29

743. Gos maj sieroty: cz 4 (ostatnia) / Jan Sajewicz [ks.]. - 1996, nr caoroczny (15), s. 38-40 744. Historia Krzya Promieniujcego. Wedug tekstu na tablicy informacyjnej w Zimnych Zdrojach. - 2000, nr 2 (29), s. 27 745. Jan Pawe II w Pelplinie 6 czerwca '99: w obiektywie Stani sawa Zaczyskiego. - 1999, nr 2 (25), s. 28-29 746. Kapliczka w Lubikach / tekst i fot. Janusz Landowski. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 38-39 747. Kim byli mennonici / K.P. - 1989, nr 7, s. 47 Krtka charakterystyka ruchu religijno-spoecznego - mennonitw. 748. Kociewskie przystanki modlitwy: w obiektywie Jzefa Zi kowskiego / Jzef Zikowski. - 1997, nr 4 (19), s. 24-25 749. Ks. Grnowicz z Kociewia / Jan A. Kamiski. - 1991, nr 9, s. 50-51 750. Ku Tobie Ziemio: Jan Pawe II na Kociewiu / fot. Henryk Spychalski. - 1999, nr 1 (24), s. 28-29 Pelpliskie wydawnictwo Bernardinum" wydao z okazji pobytu Jana Pawa II na Kociewiu album zawierajcy poezje polskiego papiea i okoo 100 fotografii ukazujcych pikno regionu. 751. Mennonici w Mtawach / Marek liwa. - 1999, nr 2 (25), s. 31-32 10 wrzenia 1998 roku obchodzono w Mtawach 100 rocznic istnienia tamtejszego kocioa, ktry zosta zbudowany jako mennonicki zbr. 752. Midzy dwoma ogniami: ordynariusze diecezji chemi skiej a sprawa polska / Beata Maria Kowalewska. - 1999, nr 1 (24), s. 10-14 Artyku przedstawia skomplikowane losy biskupw diecezji che miskiej: Anastazego Sedlaga, Jana Nepomucena Marwicza, Le ona Rednera i Augustyna Rosentretera w czasach niewoli pruskiej. Postpowanie ksiy biskupw nie zawsze byo jed nolite, co spotkao si z jednoznacznie negatywnymi ocena mi historykw polskich, ktre niekiedy wg autorki wymagaj sprostowania. 753. Mimo wszystko jestem szczliwy / Mirosaw Kropidlowski. - 1996, nr 15, s. 45-47 Jest to list kociewskiego misjonarza z dalekiej Angoli, ktry przelea w redakcji KKE kilka lat i nie mg by wczeniej druko wany ze wzgldw politycznych. 754. Modlitwa do krzya / fot. Janusz Landowski. - 2000, nr 2 (28), s. 28 Dotyczy krzya w Zimnych Zdrojach. 755. Niebiaskie ptaki rozpostary sie / Anna Gniewkowska. - 1999, nr 2 (25), s. 30 Wedug wasnych relacji z Dziennika Batyckiego" autorka wspo mina wizyt Jana Pawia II w Pelplinie 6 czerwca 1999 roku. 756. Notatki znad Dunaju / Angelina Koucka. - 1992, nr 10, s. 87-90 Europejskie Spotkania Modych, organizowane przez ruch Taize, w 1992 roku w Budapeszcie. 757. Opowie o krzyu / Jerzy Gowacki. - 1989, nr 7, s. 20-21 758. Pelpliska jesie: aresztowanie ksiy / Alojzy Mclewski. - 1999, nr 2 (25), s. 8-12 Jest to fragment ksiki Pelpliska jesie" wydanej w 1971 roku przez gdaskie Wydawnictwo Morskie, opisujcej wydarze nia z 1939 roku w Pelplinie. 759. Przed indyjsk misj / Bernard Bona. - 1989, nr 7, s. 80-82 Wspomnienia pochodzce z ksiki autora Gar ryu", wyda nej przez Pockie Wydawnictwo Diecezjalne. Autor opowiada jak zrodzio si jego powoanie i jak zosta ksidzem. 760. Przed otarzem i w klasztorze. luby zakonne i powoania kapaskie w pomorskiej familii Bieliskich / Bogdan Bieliski. - 2000, nr 4 (31), s. 29-33 761. Przycmentarna boa mka / Adam Bloch. - 2000, nr 3 (30), s. 22-23 Historia kapliczki w liwicach zniszczonej przez hitlerowcw w cza sie okupacji.

12. RELIGIA
735. Biskup hitlerowiec? / Stanisaw Podlewski. - 1999, nr 2 (25), s.13-16 Artyku dotyczy ks. Carla Marii Spletta (1898-1964) - zacieke go Niemca, ktry przyczyni si do aresztowania wielu kapanw polskich i ich mierci. 736. Brat Jzef Jan Czubek SVD: najstarszy polski misjonarz / Katarzyna Pepliska. - 1990, nr 8, s. 54-55 Brat Jzef Jan Czubek nalea do Zgromadzenia Sowa Boego, urodzi si w maej kociewskiej wiosce, zgodnie z imieniem, ktre przybra zajmowa si stolarstwem. 737. Cudowna woda w sanktuariach na Kociewiu / Anna W. Brze ziska. - 2000, nr 4 (31), s. 4-6 738. Dar tego miejsca. O Krzyu Promieniujcym w Zimnych Zdrojach / Roman Klim. - 2000, nr 2 (29), s. 26-27 739. Dziewi wiekw zakonu cystersw / Jerzy Henryk Demski. - 1998, nr 2 (21), s. 13 Z okazji 900-lecia powstania zakonu cystersw odbyo si w Pel plinie sympozjum popularnonaukowe oraz inne uroczystoci majce odda hod zakonnikom za ich udzia w yciu kulturalno-gospodarczym caego Pomorza. 740. Gos maj sieroty / Jan Sajewicz [ks.]. - 1991, nr 9, s. 38-45 ycie i dziaalno opiekuna sierot ks. Praata Henryka Anto niego Szumana proboszcza starogardzkiego, zamordowanego w Fordonie w 1939 r. Opracowanie pochodzi z trudno dostp nej ksiki ks. Jana Sajewicza - na podstawie wydania Biblioteki Polskiej Katolickiego Orodka Wydawniczego Veritas" w Lon dynie - przekazane prawie w caoci, z pominiciem rozdziaw wstpnych. 741. Gos maj sieroty: cz 2 / Jan Sajewicz [ks.]. - 1992, nr 10, s. 50-56 742. Gos maj sieroty: cz 3 / Jan Sajewicz [ks.]. - 1995, nr3-4 (13-14), s. 44-50

18

762. Rzeba sakralna / Katarzyna Lamek; zdjcia Stanisaw Za czyski. - 1989, nr 6, s. 50-51 763. Sanktuarium Maryjne w wieciu nad Wis / Mirosaw Lorch. - 1991, nr 9, s. 51-55 764. Stosunki kocielne na ontaryjskich Kaszubach / Kazimierz Ickiewicz. - 1997, nr 1 (16), s. 17-21 765. Verbum znaczy sowo / oprac. Roman Landowski. - 1991, nr 9, s. 56-57 Dzieje Domu Misyjnego Zgromadzenia Sowa Boego, czyli werbistw w Grnej Grupie. 766. Z generaem Hallerem w Ziemi witej / Ryszard Szwoch. - 1996, nr caoroczny (15), s. 56-58 767. Z ks. Konstantym Damrotem po chojnicko-bruskich oko licach / Tadeusz Linkner. - 1997, nr 3 (18), s. 4-7 768. Z Zimnych Zdrojw na Czarny Ld: rozmowa z misjonarzem werbist / Jzef M. Zikowski. - 1996, nr caoroczny (15), s. 43-45 Rozmowa z ojcem Mirosawem Kropidowskim, misjonarzem z Brazylii o Kociewiu i misjach. 769. Zaduszkowe refleksje: w obiektywie Janusza Landowskie go. - 1999, nr 3-4 (26-27), s 34-35 770. ycie codzienne pelpliskich Cystersw / Zdzisaw Mro zek. - 1996, nr caoroczny (15), s. 16-17 Religia zob. te poz. 35. 168. 169. 224. 232. 462. 463. 464. 465. 556. 559

785. Saga rodzinna / Henryk Lemka. - 1990, nr 8, s. 39-43 786. Saga rodzinna: cz 2: ju dorosy / Henryk Lemka. - 1 9 9 1 , nr 9, s. 76-81 787. Saga rodzinna: cz 3: wojna / Henryk Lemka. - 1992, nr 10, s. 94-98 788. Saga rodzinna: cz 4: wojny cig dalszy / Henryk Lem ka. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 52-56 789. Saga rodzinna: cz 5 (ostatnia): po wojnie / Henryk Lemka. - 1996, nr caoroczny (15), s. 41-43 790. Siew polskiego sowa: wspomnienia o moim ojcu / Maria Wadyczanka. - 1986, nr 1, s. 31-33 Lucja i Antoni Wadyka byli znanymi dziaaczami i organizatora mi ycia kulturalnego Tczewa lat midzywojennych. 791. lad po przeszoci: nr obozowy 48169 wspomina / Jzef M. Zikowski. - 1989, nr 7, s. 18-19 Wspomnienia Dory Paszut ps. Janina Jastrzbska. 792. Tutaj yj najlepsi ludzie / Wawrzyniec Grski. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 24-26 793. Uciek znad grobu / Andrzej Grzyb. - 1989, nr 7, s. 23-25 Wspomnienia Bolesawa Chwalany, leniczego z Czarnej Wody o uciecz ce z Lasu Szpgawskiego w czasie drugiej wojny wiatowej. 794. W zadumie nad tymi co odeszli / Jzef M. Zikowski. - 1987, nr 2, s. 21-23 795. Wojenny pamitnik / Walenty Ponicki. - 1989, nr 7, s. 26-31 Tekst zdoby wyrnienie w 1985 roku w konkursie zorganizo wanym przez MBP i TMZT. 796. Wok Okolicy mojej matki". - 1988, nr 5, s. 95-96 Drukowane w nr 2 KMR, wspomnienia Michaa Misiornego wzbudziy pewne kontrowersje. Artyku przedstawia fragmenty listu p. Alfonsa Sobeckiego i odpowied p. Misiornego. 797. Wspomnienia o kociewskim nauczycielu: lata 1921-1939 / Kazimierz Wieczorek. - 1990, nr 8, s. 47-52 Autor wspomina swego ojca Leona Wieczorka, dyrektora Szkoy w Borzechowie. 798. Wspomnienia o Tczewie: fragment / Stanisaw Komorow ski. - 1990, nr 8, s. 20-21 Cay tekst wspomnie zamieszczony zosta w kwartalniku Po morze". Autor otrzyma za nie I nagrod w konkursie ogoszo nym przez MBP i TMZT. 799. Wspomnienia z dziecistwa / Irena Dreliszak. - 1988, nr 5, s. 36-40 800. Z walichnowskiej niziny / Adam Grzekowiak; opra, i do druku przygotowa Roman Klim. - 1986, nr 1, s. 72-75 Wspomnienia o ojcu Franciszku Grzekowiaku - dozorcy waowym. 801. Z sagi pewnej kociewskiej rodziny / Stanisaw Gzella. - 2000, nr 2 (29), s. 43-44 802. Ze wspomnie Tczewianki / Jadwiga witalska. - 1987, nr 4, s. 30-32 Tekst ten otrzyma II nagrod w konkursie na wspomnienia ogoszonym przez MBP i TMZT. 803. Ze wspomnie onierza / Henryk Blaszyski. - 2000, nr 1 (28), s. 36-37 804. ylimy nadziej/ Henryk i Stanisaw Kopytkowscy. - 2000, nr 1 (28), s. 33-35 Relacja z pobytu w obozie w Gniewie w czasie okupacji hitlerowskiej. Wspomnienia zob. te poz. 117, 480

13. WSPOMNIENIA
771. Gdy mieszkaem przy Richthofen / Zbigniew Birna. - 1999, nr 2 (25), s. 18-19 Tekst wspomnieniowy jest obszernym fragmentem pracy przekaza nej przez autora na konkurs ogoszony w 1997 r. przez redakcj KMR. 772. Gdy przeszed front / wspomina ppor. Cielenkiewicz; opra. Jzef Milewski. - 1989, nr 7, s. 38-40 773. Gimnazjalny mundurek / Kazimierz Wieczorek. - 1989, nr 7, s. 14-17 774. Knibauerlager: fragment wspomnie z lat wojennych / Alfons Sobecki. - 1989, nr 6, s. 56-58 775. Moja modo / Jan Mrozek. - 1987, nr 3, s. 6-12 Tekst ten uzyska II nagrod w konkursie w 1985 roku, zorga nizowanym przez MBP i TMZT. 776. Miaa wrci Polska: wspomnienia z okresu powojennego / Micha Misiorny. - 1998, nr 2 (21), s. 48-51 777. Miaa wrci Polska: wspomnie z okresu powojennego cig dalszy / Micha Misiorny. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 19-23 778. Miaa wrci Polska: wspomnie z okresu powojennego cig dalszy / Micha Misiorny. - 1999, nr 1 (24), s. 41-45 779. Miasto mojej modoci / Czesaw Knopp. - 2000, nr 3 (30), s. 32-35 Wspomnienia o Tczewie lat midzywojennych. 780. Miasto mojej modoci: cig dalszy/Czesaw Knopp. 2000, nr 4 (31), s. 34-36 781. Okolica mojej matki / Micha Misiorny. - 1987, nr 2, s. 5-12 Fragment przygotowywanej ksiki, przedruk za Miesiczni kiem Literackim" nr 5/86. 782. Pomorski Korczak / Mieczysaw Petelski. - Konterfekty. - 1989, nr 7, s. 22-23 Dzieje polskiego psychiatry Jzefa Bednarza, ktry by ofiar eksterminacji hitlerowskiej stosowanej wobec inteligencji polskiej. 783. Potrzeba suenia innym: rozmowa z Henrykiem Lemk autorem Sagi rodzinnej" / Henryk Lemka; rozmawia Jzef Zi kowski. - 1990, nr 8, s. 36-38 784. Powrt biaych urawi / Jzef M. Zikowski. - 1986, nr 1, s. 19-23 Wspomnienia Jana Dylkiewicza z 1945 r.

13.1. Biografie
805. Cyryl Jakubus / Ryszard Szwoch. - 1992, nr 10, s. 71 Wspomnienie pomiertne o Cyrylu Jakubusie, czonku TMZK, znanym filatelicie; jego zbiory stanowiy dokumentacj histo ryczn ycia na Pomorzu i na Kociewiu. 806. Franciszek Rutkowski / Ryszard Szwoch. - 1987, nr 4, s. 86 Wspomnienie pomiertne o znanym dziaaczu regionalnym, jednym z zaoycieli Zrzeszenia Kociewskiego (1956 r.).

19

807. Franciszek Schornak: nauczyciel i etnograf / Kazimierz Ickiewicz. - Konterfekty. - 1989, nr 6, s. 44-45 808. Jan Pillar: budowniczy i architekt, dziaacz spoeczny i niepod legociowy / Jzef Milewski. - Konterfekty. - 1989, nr 6, s. 44-45 809. Jzef Dylkiewicz. - 1990, nr 8, s. 53 Wspomnienie pomiertne o kronikarzu miasta Tczewa. 810. Jzef Waliski / Ryszard Szwoch. - 1987, nr 4, s. 87 Wspomnienie pomiertne o kronikarzu ycia na Kociewiu, jego zbiory fotograficzne Starogardu odzwierciedlaj przemiany go spodarcze, kulturalne i rozwj miasta. 811. Jubileusz autora Bajek kociewskich" / ES. - 1989, nr 7, s. 94 O Bernardzie Janowiczu. 812. Kazimierz Chmielecki: pomorski archeolog / Mariusz c ki. - Konterfekty. - 1989, nr 6, s. 44-45 813. Major Hubal" symbol i legenda / Ryszard Szwoch. - 1990, nr 8, s. 88-91 814. Magorzata Garnysz. - 1990, nr 8, s. 52 Wspomnienie pomiertne o zasuonej dziaaczce kultury na Kociewiu, czonkini Rady TMZK. 815. Maria Wespa. - 1990, nr 8, s. 52 Wspomnienie pomiertne znanej kociewskiej hafciarki. 816. Odszed nestor kociewskich regionalistw. - 1998, nr 1 (20), s. 6 Wspomnienie pomiertne o Jzefie Milewskim. 817. Podchory Szarych Szeregw Hubert Jan Stangenberg / Helena Trzciska. - Konterfekty. - 1997, nr 1 (16), s. 30-33 818. Profesor Andrzej Bukowski badacz kultury kociewskiej / Zdzisaw Mrozek. - Konterfekty. - 1999, nr 1 (24), s. 26-27 819. Roman Klim. - 2000, nr 3 (30), s. 39 Wspomnienie pomiertne znanego regionalisty, dyrektora Muzeum Wisy w Tczewie. 820. Suy ludziom / Roman Landowski. - 1996, nr caorocz ny (15), s. 58-59 Biografia ks. Feliksa Bolta, dziaacza narodowo-spoecznego i go spodarczego, zwaszcza w dziedzinie spdzielczoci rolniczej. 821. Spotkanie z Bernardem Janowiczem / Maria Pajkowska. - Aneks do Sychty. - 1989, nr 6, s. 82-83 822. liwicki proboszcz. Maksymilian Raszeja (1889-1939) /Adam Bloch. -2000, nr 4 (31), s. 16 823. wiat dawno zahaczony: o Marii Garnyszowej / Ryszard Szwoch. - 1987, nr 3, s. 26-29 Maria Garnyszowa - znana na Kociewiu dziaaczka regionalna, mioniczka kultury kociewskiej. 824. Wizyta Wieniawy: czyli o starogardzkim skandalu politycz nym pierwszego ulana Rzeczpospolitej / Kazimierz Wieczorek. - 1986, nr 6, s. 59-63 825. Wojciech ze Starogardu: czyli Jacobsonw potomek nie odrodny / Ryszard Szwoch. - Konterfekty. - 1986, nr 1, s. 64-70 826. Zasuona starogardzianka / R. Sz. - 1989, nr 6, s. 83 Maria Stasiakowa - zasuona dziaaczka owiatowa i spoeczna Starogardu Gdaskiego. 827. Zygmunt Kuakowski. - 1986, nr 1, s. 71 Nota pomiertna wspzaoyciela TMZT. Biografie zob. te poz. 250. 811

831. By dumnym z regionalnej odmiennoci / Redaktor. - 1997, nr 3 (18), s. 2 832. Chcemy wychodzi nadal. - 1990, nr 8, s. 1 833. Co nam przynios nowe wybory? / Redaktor. - 1998. nr 2 (21), s. 2 834. Czas po kongresie / Redaktor. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 2 835. Czy przestaniemy si lka? / Redaktor. -1999, nr 1 (24), s. 2 836. Dlaczego lubimy histori. - 1987, nr 2, s. 1 837. Do czytelnikw / Redakcja. - 1986, nr 1, s. 1 838. Drodzy czytelnicy. - 1991, nr 9, s. 2-3 839. I znowu co zawiodo? / Redaktor. - 1996, nr caoroczny (15), s. 2 840. Idziemy na Zachd / Redaktor. - 2000, nr 2 (29), s. 2 841. Lepiej pno ni wcale / Redaktor. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 2 842. Midzy rozsdkiem a politycznym mynem / Redaktor. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 2-3 843. Mimo wszystko rbmy swoje / Redaktor. - 1998, nr 1 (20), s. 2 844. Na nastpne pi lat / Redaktor. - 2000, nr 3 (30), s. 2 845. O manewrowych. - 1989, nr 6, s. 1 846. O porzdki wok siebie / Redaktor. - 1997, nr 2 (17), s. 2 847. Oby si udao / Redakcja. - 1988, nr 5, s. 2 848. Odlega perspektywa / Redaktor. - 2000, nr 1 (28), s. 2 849. Obrt dziejowego koa / Redaktor. - 2000, nr 4 (31), s. 2 850. Prbujemy jeszcze raz / Redakcja. - 1992, nr 10, s. 2-3 851. Warto przeglda stare albumy / Redaktor. - 1997, nr 4 (19), s. 2 852. Wsplnie znaczy razem. - 1987, nr 3, s. 1 853. Wyjcie na prost / Redaktor. - 1997, nr 1 (16), s. 2 854. Z czym wchodzimy w 2000 rok? / Redaktor. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 2

14.2. Pozostae
855. Czowiek musi by wierny podstawowym wartociom: roz mowa z Janem Kulasem, posem Ziemi Kociewskiej do Sejmu Rzeczpospolitej Polski / Jan Kulas; rozmow przeprowadzi Jzef M. Zikowski. - 1991, nr 9, s. 4-7 856. Fuzja pucia Galicjanin wyzion ducha / Bogdan Bieliski. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 20 Historia tragicznego wypadku w gospodarstwie Jana Tollika w 1881 roku - Jan Orowski zastrzeli Antoniego Malejka podczas gry w karty. 857. Historyczny olimpijczyk z Czarnocina / Zdzisaw Zblewski; rozmow zanotowa A. Grzyb. - 1986, nr 1, s. 44 Rozmowa z laureatem Olimpiady Historycznej o jego zaintere sowaniach histori. 858. Korzec osobliwoci dawnych i dzisiejszych: przesdy na co dzie. - 1989, nr 6, s. 98-99 859. Nazwy miesicy / oprac. M. Roland. - Korzec osobliwoci powanych i zabawnych. - 1992, nr 10, s. 118-119 860. Pomorskie nazwiska Kociewian: prawie wszystko o Fle mingach / Andrzej Grzyb. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 45-46 861. Prowokacja graniczna / Jzef Ceynowa. - 1996, nr cao roczny (15), s. 31 O prowokacji majcej miejsce we wsi Wioso w 1933 i strzelani nie spowodowanej przez mod Niemk. 862. Rne strony medalu / Wasz Kociewiak. - Felieton. - 1988, nr 5, s. 92 Autor snuje refleksje na temat sposobu przyznawania odzna cze i dochodzenia" do nich.

14. RNE 14.1. Od Redakcji (felitony wstpne Z redakcyjnego biurka)

828. A jednak s powody eby si lka! / Redaktor. - 1999, nr 2 (25), s. 2 829. Biae plamy czarnych dni. - 1989, nr 7, s. 1-2 830. By a nie mie. - 1987, nr 4, s. 1

20

Ukad alfabetyczny autorski

opracowa Roman Landowski
Abt Tadeusz Taczc i piewajc. - 1989, nr 7, s. 89-91 A.G. (Andrzej Grzyb) Dwa razy i co dalej? Na te i inne pytania odpowiada Jerzy Stachurski (rozmowa). - 1987, nr 3, s. 42 Przewodnik po uawach Wilanych - 1988, nr 5, s. 42 Zob. te Anka z Boru, Fleming Andrzej S., Fleming Stefan A. Andrzejewski Aleksander, Grabarczyk Tadeusz Cmentarzysko Gotw. Rezerwat Krgi Kamienne" w Odrach. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 62 Spod opaty archeologa. Wystawa przeszoci okolic Czarnej Wody. - 1998, nr 1 (20), s. 34-36 Anka z Boru (Andrzej Grzyb) Alo przijecha ze lunska. - Gadka po naszamu. - 1987, nr 3, s. 93 J i brutki. - Gadki po naszamu. - 1986, nr 1, s. 52 Prezydant Wikci. - Gadka po naszamu. - 1990, nr 8, s. 95 Przez gansi. - Gadka po naszamu. - 1988, nr 4, s. 80 Zdrowja ycz. - Gadka po naszamu. - 1990, nr 8, s. 95-96 Zob. te A. G., Fleming Andrzej S., Fleming Stefan A. Babiska Zofia, Jankowiak Maria, Wygocka Maria Przekaz dziedzictwa. Z dowiadcze nauki regionu w Warlu biu. - 1997, nr 2 (17), s. 42-43 Baczewska Alina [Wiersze]: Oddanie. Po latach. Spacer badeski. - Nasze promocje. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 69 Woanie [wiersz]. - Nasze p r o m o c j e . - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 69 Baranowska Karolina Sejmik Modych Dziennikarzy. - 1997, nr 2 (17), s. 44 Bednarczyk Jolanta Wspczesna sztuka ludowa Kociewia. - 2000, nr 4 (31), s. 26 Biakowski Antoni Pamitnik starego onierza. - 1987, nr 2, s. 19-21 Bieliski Bogdan Fuzja pucia - Galicjanin wyzion ducha. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 20 Hillarowie z Piesienicy. - 1998, nr 1 (20), s. 12-16 Jak gburski syn mieszczuchem zosta. - Konterfekty. - 1986, nr 1, s. 64-70 Kupiec i dziaacz gospodarczy. O Janie Dugoskim. - 1996, nr caoroczny (15), s. 22-23 Maniowie. - 1999, nr 2 (25), s. 21-24 Przed otarzem i w klasztorze. luby zakonne i powoania ka paskie pomorskiej familii Bieliskich. - 2000, nr 4 (31), s. 29-33 Przodkowie Jana Andrzeja Kleina, kupca z Gniewa. - Konter fekty. - 1997, nr 1 (16), s. 29 Rody ziemiaskie w dawnych Rajkowach. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 41-42 Wybrane koligacje Tollikw. - Konterfekty. - 1998, nr 2 (21), s. 32-36 Biniecka Joanna Gwiazdka wskazuje drog do Torunia. - 2000, nr 4 (31), s. 27 Birna Zbigniew Gdy mieszkaem przy Richthofen. - 1999, nr 2 (25), s. 18-19 Blaszyski Henryk Ze wspomnie onierza. - 2000, nr 1 (28), s. 36-37 Bloch Adam Bya sobie tablica. Co wydarzyo si 15 padziernika 1946 roku w liwicach. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 63-64 Byyczek. - 2000, nr 2 (29), s. 32-33 Co pozostao z kocioa ewangelickiego w liwicach. - 1999, nr 1 (24), s. 15-16 Gdzie spdzi wakacje na Kociewiu. - 1999, nr 1 (24), s. 30-33 Jak to w liwicach diaby grasoway. Opowieci niesamo wite. - 1999, nr 2 (25), s. 46-47 Przycmentarna Boa Mka. - 2000, nr 3 (30), s. 22-23 Sliwicki proboszcz. Maksymilian Raszeja (1889-1939) - 2000, nr 4 (31), s. 16 Boderek Anna [Wiersze]: Drzewo. Marzenie. Oczekiwanie. Tsknota. - Na sze promocje. - 1987, nr 3, s. 36 Bona Bernard Przed indyjsk misj. - 1989, nr 7, s. 80-82 Borowik Monika [Wiersze]: Kompleta. Modlitwa my, Zaklcie. - 2000, nr 1 (28), s. 45 Borzcki Ryszard [Wiersze]: Bez tej przyjani. Na poegnanie. Obowizek. Poza domem. - Nasze promocje. - 1990, nr 8, s. 94 Borzyszkowski Jzef Gorzdziej we wspomnieniach kaszubskiej pisarki Anny ajming. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 60-67 O mieszkacach Borw Tucholskich. - 1999, nr 2 (25), s. 35-36 Z rodu Hoffmannw jeden z wielu. - 1990, nr 8, s. 29-34 Brejski Jan Przeciw zdronej agitacji dzielnicowej. - Lektury naszych przodkw. - 1999, nr 1 (24), s. 46 Breza Edward Jzef Wybicki i jego pimiennictwo w oczach jzykoznaw cy. - 1991, nr 9, s. 8-13 Brucka Irena Edukacja regionalna. Fragment refleksji z okresu midzykongresowego. - 2000, nr 4 (31), s. 22-23 Maa Ojczyzna w szkoach. O regionalizacji w nauczaniu na Kociewiu. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 8 Sowo o naszej regionalnej edukacji. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 21-22 Brzeziska Anna W. Cudowna woda w sanktuariach na Kociewiu. - 2000, nr 4 (31), s. 4-6 O kociewskim regionie. - 2000, nr 3 (30), s. 4-6 Brzozowska Ilona Jesie [wiersz]. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 68 Pytasz si co to Polska?. - 1992, nr 10, s. 92-93 [Wiersze]: *** A ja zostan. Jak babie lato. *** Ja ziemia. - Nasze promocje. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 44 Bukowski Andrzej Chopin w Kozowie. - 1987, nr 3, s. 47-48 Id bkitni uani [wiersz], - 1990, nr 8, s. 4 O pobycie Chopina w Kozowie, Gdasku i Waplewie. - 1 9 8 8 , nr 5, s. 63-65 Bukowski Zygmunt Domowe piwonie [wiersz], - 2000, nr 3 (30), s. 19 Kwitnce rzepaki [wiersz]. - 1999, nr 1 (24), s. 3 Moje dziecistwo. - 2000, nr 2 (29), s, 36-39 Narodziny Madonny [wiersz]. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 40 Privis i Privisa. Legenda. - Banie, legendy, podania. - 1997, nr 2 (17), s. 46-47 Torf [opowiadanie]. - 1997, nr 3 (18), s. 45-46

21

Wiersze serdeczne. Moje Kociewie. Ma przywidzkim cmenta rzu. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 64 Wiersze. List. Moja najdrosza. Rado. - 1998, nr 1 (20), s. 51 [Wiersze]: Gdzie cienie kosw. Kiedy echo. Moja jaskecz ko. W cieniu dbu. - 1989, nr 6, s. 73 Ceynowa Jzef Jasienieckie dzwony. - Banie, legendy, podania. - 1987, nr 2, s. 70-71 Nie si lecz sprytem. - 1987, nr 3, s. 70-71 Prowokacja graniczna. - 1996, nr caoroczny (15), s. 31 Chociszewski Jzef Opowiadanie o Wajwaczu, gonym niegdy rozbjniku w Bo rach Tucholskich. - 1997, nr 3 (18), s. 8 Chrcielewski Tadeusz 20 lutego 1920 [wiersz]. - 1990, nr 8, s. 14-15 Chudziak Wojciech Odkrycia archeologiczne na bydgoskim" odcinku autostra dy A-1. -2000, nr 3 (30), s. 15-16 Chyliska Ewa Zapalecy z Opalenia. - 1987, nr 2, s. 58-60 Ciechanowski Konrad Droga siedmiu Kociewiakw do Polskiego Wojska. - 1989, nr 7, s. 32-35 Stranica" - nieznana karta tczewskiego ruchu oporu. - 1989, nr 7, s. 10-12 W walce z hitlerowskim okupantem. Zapiski z konspi racyjnej dziaalnoci Jzefa Klawikowskiego, komendanta TOW Gryf Pomorski" na powiat tczewski. - 2000, nr 4 (31), s. 10-11 Dbrowa-Januszewski Jerzy Mj dom. - 1987, nr 2, s. 46 Dbrowski Ryszard Pomorska Fabryka Drody w Tczewie. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 9-13 Dembek Wanda [Wiersze]: Gajowy. Me ukochane Kociewie. Pszczoy. Stoi wi sienka. liwy. - 1987, nr 3, s. 32-33 Demski Jerzy Henryk Dziewi wiekw zakonu cystersw. - 1998, nr 2 (21), s. 13 Denek Kazimierz Ojczyzna. Podstawowa warto edukacji, kultury, krajoznaw stwa i regionalizmu. - 1997, nr 4 (19), s. 4-8 rdo kultury. - 1998, nr 2 (21), s. 4-8 Dfugokcki Wiesaw Tczew wobec Zakonu Krzyackiego w pierwszej poowie XV wieku. - 1998, nr 1 (20), s. 9-12 Domaros Marzena Dla dobra regionu. - 1989, nr 6, s. 25-27 Dreliszak Irena Wspomnienia z dziecistwa. - 1988, nr 5, s. 36-40 Drzycimski Grzegorz Pomorze. Szanse i zagroenia. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 5-6 Dudarewicz Boena Kultura ludowa Kociewia. - 1989, nr 7, s. 94-96 Dzianisz Pawe Chopin w Gdasku? - 1988, nr 5, s. 63-65 Ejankowski Jan Jak w Gniewie powstaa Rada Ludowa Powiatowa. - 1999, nr 1 (24), s. 38-41 O generale Jzefie Hallerze. - 2000, nr 1 (28), s. 22-23 Od Kociewia" po Piaseckie Kociewiaki". - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 49-50 Pugiem po niwie. - 1987, nr 4, s. 2-9 Przywrci pamici. O Orodku Tradycji Kek Rolniczych im. J. Kraziewicza w Piasecznie. - 1987, nr 4, s. 58-61 Stra Ludowa w Gniewie. - 1999, nr 2 (25), s. 20-21 22

Wierne matki dziecko. Cztery wieki szkoy polskiej w Piasecz nie. - 1990, nr 8, s. 26-28 Elszkowska Krystyna Od kotwicy do zamku. Jak powsta herb Nowego. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 15-16 Elszkowska-Maciejewska Aleksandra, Maciejewski Tadeusz Wilkierz krlewskiego miasta Tczewa z 1599 roku. - 1991, nr 9, s. 13-30 er-el i erel (Roman Landowski) Kociewskie prezentacje po raz trzeci. - 1996, nr caoroczny (15), s. 61 Na kociewskiej Stecce. Drogi poszukiwa rozwiza eduka cyjnych. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 46 Opowie o konspiracji. - Nowoci Kociewskiego Kantoru Edytorskiego. - 1997, nr 2 (17), s. 48 Przyroda wok nas. - 1997, nr 3 (18), s. 28 Wielcy nieznani twrcy Kociewia. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 44 Z margaretk w godle. Najkrcej o agroturyzmie. - 2000, nr2 (29), s. 20 Zob. te K.R., Pomorski Konrad, Pomorski Micha, (r-el), (roi), R.L., Redaktor, Roland, Romanowski Micha E.S. (Ryszard Szwoch) 40 lat mino. - 1987, nr 2, s. 79 Jubileusz autora bajek kociewskich. - 1989, nr 7, s. 94 Nowe wadze TMZT. - 1989, nr 6, s. 29 Starogard Gdaski uczci 70-lecie odzyskania niepodlegoci Polski. - 1989, nr 7, s. 70 Starogardzki salon sztuki. - 1989, nr 7, s. 91 Starogardzkie Dni Przyjani. - 1988, nr 5, s. 87 Szkolni szansonici. - 1990, nr 8, s. 60 Zob. te Paw-ela, R.S., R.Sz., Wasz Kociewiak Falkowski Edmund Dzie by upalny. 22 sierpnia 1792 roku w Starogardzie. - 1992, nr 10, s. 19-20 Faltynowski Bogusaw Muzeum Kociewiakw. - 1989, nr 6, s. 30-35 Fleming Andrzej S. (Andrzej Grzyb) Gotuj garnku, gotuj, bo dzieci moje godne. - Banie, legen dy, podania. - 1989, nr 6, s. 78-81 Gryf i orze. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 15 Historia Skarszew. - 1998, nr 2 (21), s. 27 Jak dobry diabe Jankowi fujark podarowa. - Banie, le gendy, podania. - 1986, nr 1, s. 80-82 Kociewskie zupy. - W kuchni i przy stole. - 1997, nr 3 (18), s. 38-39 Mae prozy. - 1997, nr 3 (18), s. 46 O zupach raz jeszcze. - W kuchni i przy stole. - 1997, nr 4 (19), s. 37-39 Panna i kamie. Legenda z Czarnej Wody. - 1997, nr 1 (16), s. 45-46 Prawie wszystko o rybach. - W kuchni i przy stole. - 1998, nr 1 (20), s. 45-48 Skarb. - Banie, legendy, podania. - 1987, nr 3, s. 86-87 Sosy kociewskie. - W kuchni i przy stole. - 1998, nr 2 (21), s. 53-54 Sosy owocowe. - W kuchni i przy stole. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 68 Tabakierka [opowiadanie] - 1996, nr caoroczny (15), s. 52-53 To warto przeczyta. - 1997, nr 4 (19), s. 40-42 Wzdu Czarnej Wody: Wieck. - 1987, nr 2 s. 28-29 Czarna Woda. - 1987, nr 3, s. 72-73 Ze Miso, Jastrzbie. - 1987, nr 4, s. 54-55 Zimne Zdroje. - 1988, nr 5, s. 68-69 Huta Kaina. - 1989, nr 6, s. 36 Czarne, Mysk. - 1989, nr 7, s. 56 Zob. te A.G., Anka z Boru, Fleming Stefan A., Fronckiewicz Monika A. Boj si ba [wiersz]. - 2000, nr 2 (29), s. 41

Gabryszak Zbigniew Tym co za polsko tej ziemi. - 1987, nr 2, s. 81 Z ycia regionu. - 1987, nr 2, s. 80-81 Z ycia regionu. - 1987, nr 3, s. 88-90 Z ycia regionu. - 1987, nr 4, s. 84-85 Z ycia regionu. - 1988, nr 5, s. 89-91 Z ycia regionu. - 1989, nr 6, s. 94-95 Gadecki Jacek Deszcz [wiersz], - Nasze promocje. - 1997, nr 1 (16), s. 46 Gibas Boena Dziedzicwo kulturowe w regionie. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 33 Giedon Grayna [Wiersze]: *** Dae nam gry. *** Dlaczego mio. *** Jesie. Kiedy rozka. Konfesjona Boga. Modlitwa o dziec ko. *** ycie. - Nasze promocje. - 1990, nr 8, s. 92-93 Zob. te Kruycka-Giedon Grayna Gowacki Jerzy Dobro zwycia. - 1987, nr 3, s. 33-34 0 regionalizacji nauczania. - 1988, nr 5, s. 23-24 Od Piardkowa do Bkwka. O nazewnictwie geograficznym na Kociewiu. - 1990, nr 8, s. 102-104 Opowie o krzyu. - 1989, nr 7, s. 20-21 Przeszo w nazwach zaklta. - 1987, nr 4, s. 70-71 W tajemniczym wiecie nazw. - Recenzje. - 1989, nr 6, s. 76 Gniewkowska Anna Niebiaskie ptaki rozpostary sie. - 1999, nr 2 (25), s. 30 Gniewkowski Zbigniew Od uku do strzelby. Zarys dziejw Kurkowego Bractwa Strze leckiego w Tczewie. - 1996, nr caoroczny (15), s. 24-28 Golicki Jzef Jak powsta Kociewski Kantor Edytorski. - 1996, nr cao roczny (15), s. 9-10 Kociewie: Nazwa, granice, dialekt, grupy etnonimiczne. - 1986, nr 1, s. 3-7 Literatura etnograficzna. - 1987, nr 2, s. 2-4 Urbanistyka i budownictwo ludowe. - 1987, nr 3, s. 2-6 Kultura spoeczna. - 1988, nr 5, s. 6-8 Wntrze chaty. - 1989, nr 6, s. 6-8 Gocz Iwona Nauka jako niezmierne morze. - 1997, nr 1 (16), s. 34-36 Gostomska Irena Wiedza o regionie w bibliotece szkolnej. - 1998, nr 1 (20), s. 49 Grski Wawrzyniec Tutaj yj najlepsi ludzie. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 24-26 Grabarczyk Tadeusz, Andrzejewski Aleksander Cmentarzysko Gotw. Rezerwat Krgi Kamienne" w Odrach. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 62 Spod opaty archeologa. Wystawa przeszoci okolic Czarnej Wody. - 1998, nr 1 (20), s. 34-36 Grzekowiak Adam Z Walichnowskiej Niziny. Opowieci ludzi gincych zawodw. - 1986, nr 1, s. 72-75 Grzyb Andrzej II Kongres Kociewski przeszed do historii. - 2000, nr 3 (30), s. 3-4 Alojzy Stawowy. - Sylwetki twrcw ludowych. - 1997, nr 2 (17), s. 66 Biaa polewka kwana [opowiadanie]. - W kuchni i przy sto le. - 1986, nr 1, s. 56 Boe Pole. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 18 Chlebowa opowie. - 1987, nr 3, s. 85-86 Czarna Woda - jesie. Czarna Woda - zima [wiersze]. - 1998, nr 3-4, (22-23), s. 4 Czarna Woda - lato [wiersz]. - 1998, nr 2 (21), s. 3 Czarna Woda - wiosna [wiersz], - 1998, nr 1 (20), s. 3 Dom: wiersz do cyklu Pieni przychodzcych" Benedykta Konowalskiego. - 1987, nr 3, s. 43

Gar" kociewskich sw - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 41-42 Historyczny olimpijczyk z Czarnocina: rozmowa ze Zdzisa wem Zblewskim. - 1986, nr 1, s. 44 Jabkowite konie pelpliskiego opata. Legenda. - 1999, nr 1 (24), s. 51 Jak diabe si zamierzy na pelplisk katedr. Legenda. - 2000, nr 2 (29), s. 40 Jan Giedon. - Sylwetki twrcw ludowych. -1986, nr 1, s. 63 Kaczka [opowiadanie]. W kuchni i przy stole. - 1989, nr 6, s. 85-88 Kantata Starogardzka. - 1998, nr 2 (21), s. 12 Kartofle [opowiadanie], - W kuchni i przy stole. - 1987, nr 4, s. 76-77 Kiebie na somie. - W kuchni i przy stole. - 1987, nr 2, s. 63-64 May wielki bukiet. O poezji Wandy Dembek z Pinczyna. - 1987, nr 3, s. 30-31 Niedzielny placek [opowiadanie]. W kuchni i przy stole. - 1988, nr 5, s. 72-73 Ostatni dzie lata [wiersz]. - 1997, nr 2 (17), s. 51 Pie ujdzie cao. - Recenzje. - 1989, nr 7, s. 86 Pomorskie nazwiska Kociewian. Prawie wszystko o Flemin gach. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 45-46 Szkice do poematu Kociewie" (cz. I). - 1986, nr 1, s. 45 Szkice do poematu Kociewie) (cz. II). - 1987, nr 2, s. 35 Szkice do poematu Kociewie" (cz. III). - 1987, nr 3, s. 20 Szkolne muzeum w Piczynie. - 1998, nr 2 (21), s. 28-29 cieka przez las [opowiadanie]. - 1987, nr 4, s. 48-50 winiobicie [opowiadanie]. - 1987, nr 7, s. 102-103 Uciek znad grobu. - 1989, nr 7, s. 23-25 W drodze [wiersz], - 2000, nr 3 (30), s. 19 [Wiersze]: Burza nad jeziorem Kabie. cieka przez las. Za pomnij. Zioa. - 1989, nr 7, s. 85 Wiersze nowe: Do wierzby. Nieznanemu onierzowi. Przebu dzenie.*** Soczyste licie. *** wierczek. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 48 Wiersze nowe: Wrble. Wiosenny wiersz. List z tucholskiego boru. Kociewie. - 1997, nr 4 (19), s. 47 Z fragmentw pamici ludu. wiat bani, poda i legend z Kociewia na przykadzie Jasnej i Dersawa" Romana Landow skiego. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 71 Z nieba do ziemi i z powrotem. - Ksiki poetyckie. - 1996, nr caoroczny (15), s. 54 Zob. te A.G., Anka z Boru, Fleming Andrzej S., Fleming Stefan A. Grzyb Andrzej, Zikowski Jzef Miasto jak inne. - 1986, nr 1, s. 35-37 Gzeila Stanisaw Z sagi pewnej kociewskiej rodziny. - 2000, nr 2 (29), s. 43-44 Haftka Mieczysaw Przeszo wykopana z ziemi. Z dziejw bada archeologicz nych na terenie Tczewa. - 1987, nr 3, s. 13-20 Haftka Mieczysaw, Jesionowski Bernard Miniaturowy widok redniowiecznego Tczewa z okoo 1485 roku. - 1996, nr caoroczny (15), s. 47-49 Halbe Robert [Wiersze]: *** Poczytalno sowa. Powstanie. *** Znw wsid. Niewidomy. - Nasze promocje. - 1989, nr 6, s. 47 Haras Adam J. Kociewska sztuka ludowa 2000. - Fotoreporta. - 2000, nr 4 (31), s. 24-25 Hardt Ryszard Przy elaznym szlaku. - 1987, nr 2, s. 21-26 Przy elaznym szlaku (cig dalszy). - 1987, nr 4, s. 10-13 ...Z elaza uplecione... - 1989, nr 7, s. 40-44 Hellwig Katarzyna, Krefft Barbara, Rolbiecka Joanna Genera wielkiej nadziei. - 1987, nr 3, s. 56 Hillar Magorzata [Wiersze]: My z drugiej poowy XX wieku. Zapach siana. - 1999, nr 1 (21), s. 16

23

Hinz Edward Tabulatura pelpliriska. - 1987, nr 3, s. 44-45 Hoppe Jerzy O Sokoach i Ortach. Z tradycji starogardzkiego sportu. - 1989, nr 7, s. 71 Ickiewicz Kazimierz Antoni Garnuszewski, komendant wilkw morskich. - Kon terfekty. - 1987, nr 3, s. 60-64 Badacz twrczoci Norwida. - 1997, nr 1 (16), s. 8 Druga wojna wiatowa na Kociewiu. - 1999, nr 2 (25), s. 17-18 Franciszek Schornak. Nauczyciel i etnograf. - Konterfekty. - 1989, nr 6, s. 44-45 Jakub Fankidejski. Historyk regionalny. - Konterfekty. - 1990, nr 8, s. 56-57 Kasztel joannitw. - Szlakiem starych warowni. - 1991, nr 9, s. 31-37 Kaszubi w USA. - 1997, nr 4 (19), s. 9-10 Klasztor na skarpie. O tczewskim zakonie dominikanw. - 2000, nr 1 (28), s. 26-27 Maria Wespowa. - Sylwetki twrcw ludowych. - 1988, nr 5, s. 80-81 Na ziemi Maorysw. - 1989, nr 6, s. 23-24 Owiata i szkolnictwo polskie w Ontario. - 1997, nr 2 (17), s. 16-18 Pelpliska filia Pastwowej Szkoy Muzycznej w Tczewie. - 1998, nr 1 (20), s. 33 Pierwsi osadnicy z Kaszub w Kanadzie. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 57-59 Pierwsza rocznica I Kongresu Kociewskiego. - 1996, nr ca oroczny (15), s. 60 Pidziesit lat Pastwowej Szkoy Muzycznej w Tczewie. - 1997, nr 4 (19), s. 30-32 Plon konkursu kociewskiego. - 1990, nr 8, s. 35 Pomorzanie na emigracji. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 33-39 Potomkowie pionierw kaszubskich w Kanadzie. - 1996, nr caoroczny (15), s. 20-21 Stanisaw Rekowski. - Sylwetki twrcw ludowych. - 1987, nr 3, s. 77 Sto lat tradycji Banku Spdzielczego w Starogardzie (1897-1997). - 1998, nr 2 (21), s. 16-18 Sto lat tradycji Banku Spdzielczego w Starogardzie (1897-1997): dokoczenie. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 12-15 Stosunki kocielne na ontaryjskich Kaszubach. - 1997, nr 1 (16), s. 17-21 Szlakiem starych warowni. - 1987, nr 3, s. 69-70 Szlakiem starych warowni. Borzechowo, Osiek, Sobowidz. - 1987, nr 4, s. 72-74 Szlakiem starych warowni. Zamek Kiszewski. -1988, nr 5, s. 70 Wspczesna sztuka ludowa Kociewia. - 1991, nr 9, s. 72-73 Zbrodnia w lesie Mestwinowo. - 1987, nr 4, s. 51 J.M. (Jzef Milewski) 140 rocznica powstania starogardzkiego. - 1986, nr 1, s. 90 Jaboski Hiacynt Batalia pod Tczewem [wiersz]. - 1987, nr 3, s. 55 Jakubik Jan [Wiersze]: *** Przeciga si.... *** Soca brzegiem.... - 1988, nr 5, s. 48 Janiszewska Sabina Kultura regionalna w powiecie wieckim w latach 1995-2000. -2000, nr 3 (30), s. 13-14 Jankowiak Maria, Babiska Zofia, Wygocka Maria Przekaz dziedzictwa. Z dowiadcze nauki regionu w Warlu biu. - 1997, nr 2 (17), s. 42-43 Janowicz Bernard O Gosie Starogardzkim". - Z torby listowego. - 1989, nr 6, s. 89 Wszystko bez ta koza. - Gadka po naszamu. - 1987, nr 2, s. 68-69 24

Jesionowski Bernard, Haftka Mieczysaw Miniaturowy widok redniowiecznego Tczewa z okoo 1485 roku. - 1996, nr caoroczny (15), s. 47-49 K.P. (Katarzyna Pepliska) Kim byli mennonici. - 1989, nr 7, s. 47 Stwory" Andrzeja Grzyba. - Recenzje. - 1990, nr 8, s. 98 Zob. te Lamek Katarzyna KR (Konrad Romanowski) (Roman Landowski) Biesiada z bani, podaniem i legend kociewsk. - 1996, nr caoroczny (15), s. 62 Zob. te er-el, erel, Pomorski Konrad, Pomorski Micha, r-el, (roi), R.L., Redaktor, Roland, Romanowski Micha Kaiser Bernard O nazwie wiecie. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 61 Tropa. - 1998, nr 2, s. 46-47 W sprawie zapisu kociewszczyzny. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 53 Kamecki Franciszek [Wiersze]: Boe Narodzenie. Incarnatus. Kolda. Wycieczka z modzie. - 1987, nr 2, s. 45 Wiersze z cyklu Borowiackie jzykowanie": O koleance. Por tret matki. Monolog z Cekcyna. - 1987, nr 4, s. 36 Z ciepa i mioci. O poezji Janusza St. Pasierba. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 42-44 Kamie Elwira Pocztek istnienia. - 1991, nr 9, s. 67-70 Kamie Wojciech Otarze staromiejskiej fary w Tczewie. - 2000, nr 2 (29), s. 30-31 Kamiska-Walkiewicz Katarzyna Folklor literacki w pelpliskim Pielgrzymie" 1869-1914: pomorskie Ateny. - 1991, nr 9, s. 58-66 Folklor literacki w pelpliskim Pielgrzymie" 1869-1914: od legend do przysw. - 1992, nr 10, s. 58-64 Folklor literacki w pelpliskim Pielgrzymie" 1869-1914: od zagadek do pieni. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 29-31 i 34-35 Folklor literacki w pelpliskim Pielgrzymie" 1869-1914: twr czo pisarzy ludowych. - 1996, nr caoroczny (15), s. 34-37 Kamiski Jan Wojna i tczewskie mosty. - 1998, nr 2 (21), s. 51-52 Kamiski Jan A. Cukrownia wiecie. - 1991, nr 9, s. 91-94 Klasztorek. - 1989, nr 7, s. 66-67 Konopaccy. - Konterfekty. - 1988, nr 5, s. 45-46 Ks. Grnowicz z Kociewia. - Konterfekty. - 1991, nr 9, s. 50-51. Nim do wiecia przysza Polska. O wydarzeniach w 1919 roku. - 1986, nr 1, s. 30 ladami Marii Dbrowskiej. - 1990, nr 8, s. 6 wiecie. Prawda i legenda w herbach. - 1987, nr 3, s. 91-92 W Kozowie Chopin gra mazurki. - 1986, nr 1, s. 85-86 Waniejsze wydarzenia z dziejw miasta wiecia. -1991, nr 9, s. 102-103 Z Sartowic na Kopiec Pisudskiego. - 1992, nr 10, s. 57 Zamek w widach rzek. Szlakiem starych warowni. - 1990, nr 8, s. 67-72 Kancelista Pawe [Wiersze]: Oto wstaje nowy dzie. Oto wstaje nowy dzie II. Te sowa. - 1988, nr 5, s. 49 Kasprowicz Boena ukasz" dla Tczewa. I Oglnopolskie Targi Wydawnictw Re gionalnych w Staszowie. - 1998, nr 2 (21), s. 55 Uroczysto 800-lecia w Tczewie. - 1998, nr 2 (21), s. 11 Kiedrowski Jerzy Jest w orkiestrach taka sia. - 1989, nr 6, s. 92-93 Po konkursie sztuki ludowej. - 1987, nr 4, s. 78 Prezentacje wgierskie. - 1989, nr 7, s. 103 Szedziesit lat blasku trb. - 1987, nr 3, s. 41 i 45-46 Szopka i obrzdy Boego Narodzenia w plastyce ludowej. - 1989, nr 7, s. 88 Wielewskie Turnieje Gawdziarzy Ludowych. - 1988, nr 5, s. 79 Wodzimierz Ostoja-Lniski. - Sylwetki twrcw ludowych. -1987, nr 4, s. 83

Wszystko za umiech dziecka. - 1986, nr 1, s. 87-89 Klepa (Maria Pajkowska ) Kej straszi. - Gadki po naszamu. - 1989, nr 7, s. 99 Klepua (Dorota Kiedrowska) Niestraszny Straszek. - Gadka po naszamu. - 2000, nr 4 (31), s. 33 Klim Roman A dopki pacze. Zwizki Tczewa z Wis i morzem. - 1987, nr 4, s. 62-67 Dar tego miejsca. O Krzyu Promieniujcym w Zimnych Zdro jach. - 2000, nr 2 (29), s. 26-27 O nadwilaskiej gminie Tczew. Sesja Krajoznawcza w Gniszewie - 1999, nr 2 (25), s. 50 Pierwszy w historii Tczewa. Przewodnicy na turystyczne szla ki. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 60-61 Portrety kapitaskie. - 1987, nr 3, s. 90-91 Rokicka ptla. - 1997, nr 1 (16), s. 42-43 wity Wojciech w malarstwie na szkle Wojciecha Lesiskiego. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 47 Tam gdzie bij zimne zdroje. - 2000, nr 4 (31), s. 46-47 W Tczewie powstao Koo Przewodnikw. - 1999, nr 1 (24), s. 35 Wdrwka subkowsk ptl. - 1997, nr 2 (17), s. 28-32 Wisa i jej muzeum. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 37-41 Z Niderlandw na Kociewie. - 1989, nr 7, s. 45-47 Z Nowego do Twardej Gry. - 1997, nr 4 (19), s. 19-20 Z Pieczysk do Kasparusa przez Suchobrzenic. - 1998, nr 2 (21), s. 42-45 Zabytki Kociewia. - 1997, nr 1 (20), s. 4-5 Znaki wysokiej wody. - 2000, nr 3 (30), s. 38-39 Klinowska Marlena Lekarstwo na samotno. - 1991, nr 9, s. 70-71 wiat tu obok. - 1992, nr 10, s. 85-87 [Wiersze]: Smutek. *** Szkoda... Ziele i bkit. - Nasze promocje. - 1992, nr 10, s. 108 Kliski Jacek [Wiersze]: Do przyjaci moich, ***jeste tak blisko. Powita nie syna. - 1987, nr 4, s. 43 Kluczyska Grayna Dziecko maluje tak, jak ptak piewa. - 2000, nr 1 (28), s. 20-21 Kosiawicz Ewelina Rnorodno form promocyjnych. - 2000, nr 2 (29), s. 24 Knopp Czesaw O 30 stycznia i generale Hallerze. - 1999, nr 2 (25), s. 53-54 O pielgrzymce generaa raz jeszcze. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 64-66 Miasto mojej modoci. - 2000, nr 3 (30), s. 32-35 Miasto mojej modoci (cig dalszy). - 2000, nr 4 (31), s. 34-36 Kobzianka Halina Wypadki na Pomorzu po zajciu Gdaska i Tczewa przez Krzyakw. - Lektury naszych przodkw. - 1997, nr 1 (16), s. 9-13 Wypadki na Pomorzu po zajciu Gdaska i Tczewa przez Krzyakw (dokoczenie). - Lektury naszych przodkw. - 1997, nr 2 (17), s. 9-12 Koucka Angelina Notatki znad Dunaju. - 1992, nr 10, s. 87-90 Koucka Wanda Warzywa kapustne. - W kuchni i przy stole. - 1992, nr 10, s. 113-117 Komorowski Stanisaw Wspomnienia o Tczewie (fragment). - 1990, nr 8, s. 20-21 Kopytkowski Henryk i Stanisaw ylimy nadziej. - 2000, nr 1 (28), s. 33-35 Kosiarz Edmund Pocztek operacji pomorskiej. Wyzwolenie Kociewia. - 1986, nr 1, s. 14-19

Kosmowska Irena W. Pomorze (fragmenty). - Lektury naszych przodkw. - 1997, nr 4 (19), s. 11 Kostrowicki Olgierd Borzechowo. - Widokwki. - 1987, nr 3, s. 67-68 Od Nyguta przez Modrowo do Bolesawowa. - 1988, nr 5, s. 66-68 W Lubiszewie. - Widokwki. - 1987, nr 2, s. 32-33 Zblewo. - Widokwki. - 1987, nr 4, s. 56-57 Kowalewska Beata Maria Midzy dwoma ogniami. Ordynariusze diecezji chemiskiej a sprawa polska. - 1999, nr 1 (24), s. 10-14 W krgu kuni polskoci. O pelpliskim Collegium Marianum. - 1997, nr 4 (19), s. 26-30 W krgu kuni polskoci. O pelpliskim Collegium Marianum (cz 2). - 1998, nr 1 (20), s. 29-32 W krgu kuni polskoci. O pelpliskim Collegium Ma rianum (cz 3): W bibliotece i na egzaminie. - 1998, nr 2 (21), s. 14-16 W krgu kuni polskoci. O pelpliskim Collegium Marianum (cz 4): Echa powstania styczniowego. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 9-11 Kowalkowski Krzysztof 750 lat wsi i parafii Miobdz. - 2000, nr 2 (29), s. 16-19 750 lat wsi i parafii Miobdz: dokoczenie. - 2000, nr 3 (30), s. 35-37 Kozowska Aneta *** Z moich snw wyniony [wiersz]. - Nasze promocje. - 1 9 9 1 , nr 9, s. 74 Kozowski Edwin F. Zeszyty Kociewskie. - 1987, nr 2, s. 47-48 Kozowski Narcyz Gdy w Bielawkach by uniwersytet. - 1997, nr 2 (17), s. 33-35 Krakowski Wacaw Las Szpgawski [wiersz]. - 2000, nr 4 (31), s. 11 [Wiersze]: Mlecze znad Wisy. Rodzina. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 3 Wigilia bez wigilii. - 2000, nr 4 (31), s. 48 Krefft Barbara, Hellwig Katarzyna, Rolbiecka Joanna Genera wielkiej nadziei. - 1987, nr 3, s. 56 Kropidowski Mirosaw Demony i widma. Etos mieszkacw Kociewia w wietle lite ratury etnograficznej. - 1988, nr 5, s. 13-17 \, Midzy magi a zabobonem. Etos mieszkacw Kociewia w wietle literatury etnograficznej. - 1989, nr 6, s. 14-18 Mimo wszystko jestem szczliwy. - 1996, nr caoroczny (15) s. 45-47 Na lubnym kobiercu. Etos mieszkacw Kociewia w wietle literatury etnograficznej. - 1990, nr 8, s. 73-79 Stosunek do wiata. Etos mieszkacw Kociewia w wietle literatury etnograficznej. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 17-25 wiat nadprzyrodzony. Etos mieszkacw Kociewia w wietle literatury etnograficznej. - 1987, nr 4, s. 14-20 W spoecznociach pozarodzinnych. Etos mieszkacw Kociewia w wietle literatury etnograficznej. - 1992, nr 10, s. 72-77 ycie indywidualne. Etos mieszkacw Kociewia w wietle literatury etnograficznej. - 1989, nr 7, s. 50-53 ycie rodzinne. Etos mieszkacw Kociewia w wietle litera tury etnograficznej. - 1991, nr 9, s. 82-85 Kruycka-Giedon Grayna Broszka Babci Heleny. - 1997, nr 3 (18), s. 43-44 Drugi zbir bani Romana Landowskiego. - Recenzje. - 1990, nr 8, s. 99-100 Dzieje pomorskiego patrioty. - 1997, nr 1 (16), s. 47 Stara wie kociewska. - Recenzje. - 1990, nr 8, s. 99-100 Walc z Madonn [wiersz], - 2000, nr 1 (28), s. 44 [Wiersze]: Duch i jawa, Dwa wiaty, Oczy Sowianki roziskrzo ne. Widokwka z lata - 1999, nr 2 (25), s. 44-45 Zdziwienie [wiersz]. - 2000, nr 1 (28), s. 42 Zob. te Giedon Grayna 25

Krzemiski Walenty, Omernik Kazimierz Gehenna: z martyrologii mieszkacw Niziny Walichnowskiej. - 1989, nr 7, s. 12-14 Krzy Jerzy Enklawa Borzechowska. - 1991, nr 9, s. 46-49 Krzyyska Teresa Oblicze wsi Zblewo. - 2000, nr 4 (31), s. 12-14 Kuba z Psiczyna (Konstanty Bczkowski) Jak mnie tuczyli prawda mwi. - Gadka po naszamu. - 1987, nr 4, s. 82 Kuca Krzysztof Uroda kociewskiej ziemi. - Fotoreporta. - 2000, nr 3 (30), s. 24-24 Kuchta Henryk Midzy niebem a ziemi. - 1998, nr 1 (20), s. 48 Kuczkowski Krzysztof Autentycznie ludowe. O bajkach Bernarda Janowicza. - 1987, nr 3, s. 34 Autentysta z Czarnej Wody. - Ksiki poetyckie. -1996, nr ca oroczny (15), s. 54 Dedykacje zza oceanu. Pawa Wyczyskiego spotkania z po ezj. - Rega regionalny. - 1986, nr 1, s. 46-47 Na tyach wiata czyli w centrum. - 1986, nr 1, s. 50 Na tyach wiata czyli w centrum. O wspczesnej poezji Ko ciewia. - 1997, nr 3 (18), s. 40-42 Okazanie si" aniow. - 1997, nr 3 (18), s. 23 Oywienie pamici: Sowo o ksice Pan pejzau" Jana Ma jewskiego. - 2000, nr 2 (29), s. 35-36 Kuffel Stanisawa Edukacja regionalna na poudniowym Kociewiu - 2000, nr 3 (30), s. 9-12 Kukier Ryszard Geograficzne i kulturowe czynniki w ksztatowaniu grup re gionalnych i etnonimicznych Kociewia. - 1988, nr 5, s. 3-5 Geograficzne i kulturowe czynniki w ksztatowaniu grup re gionalnych i etnonimicznych Kociewia (dokoczenie). - 1989, nr 6, s. 2-5 Kulas Jan, miech Romuald Maturzyci o sobie i swoim pokoleniu. - 1998, nr 1 (20), s. 42-43 Tczew w opinii maturzystw. - 1997, nr 2 (17), s. 39-41 Kunert Robert Uzupenienie wspomnie o wrzeniu 1939. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 66 Lamek Katarzyna Bulwy bulewki. - W kuchni i przy stole. - 1987, nr 4, s. 75-76 Korzec osobliwoci. - 1987, nr 4, s. 90-95 Korzec osobliwoci. - 1988, nr 5, s. 93-95 Korzec osobliwoci. - 1989, nr 6, s. 96-99 Korzec osobliwoci dawnych i dzisiejszych. - 1987, nr 2, s. 83 Korzec osobliwoci dawnych i dzisiejszych. - 1987, nr 3, s. 97-98 Na innych amach 1987. - 1989, nr 6, s. 74 Na innych amach 1987. - 1988, nr 5, s. 42-43 Na jubileusz wiecia. - Recenzje. - 1989, nr 6, s. 77-78 O drobiu prawie wszystko. - W kuchni i przy stole. - 1989, nr 6, s. 84-85 Prawie wszystko o chlebie. - W kuchni i przy stole. - 1987, nr 3, s. 84 Prawie wszystko o kuchach. - W kuchni i przy stole. - 1988, nr 5, s. 71-72 Zob. te K.P., Pepliska Katarzyna Lamek Katarzyna, Landowski Roman Na innych amach 1986. - 1987, nr 4, s. 44 Landowski Janusz Kapliczka w Lubikach. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 38-39 Modlitwa do Krzya. - Fotoreporta. - 2000, nr 2 (29), s. 28 Tczew na targach ksiki. - Fotoreporta. - 2000, nr 2 (29), s. 24-25 Tczewskie parki. - 2000, nr 1 (28), s. 23 i 26 26

Zaduszkowe refleksje. - Fotoreporta. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 34-35 Ziele miejskiego parku w Tczewie. - Fotoreporta. - 2000, nr 1 (28), s. 24-25 Landowski Roman 23 lutego 1807 roku w literaturze. - 1987, nr 3, s. 52-55 Bel canto pod rami z muz w podwizkach. - Tczewski parnasik lat dwudziestych. - 1987, nr 2, s. 49 -52 Biegnc po krawdziach wiata. Plon juweniliw IV Pomor skiego Konkursu Poetyckiego im. ks. Janusza St. Pasierba w Pel plinie. - 1999, nr 1 (24), s. 49 Debiut i co dalej? - 2000, nr 4 (31), s. 37-41 Dla zdrowia i delektacji. W kuchni i przy stole. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 51-52 Dorobek Wydawnictwa Diecezjalnego w Pelplinie. - 1997, nr 4 (19), s. 44-46 Dzie Tczewa. Jak nigdy dotd. - 1997, nr 1 (16), s. 23 i 26-28 Ekspozycja tosamoci. - 1998, nr 1 (20), s. 22 Elity znad Szorycy. Wok spotka u Wszystkich witych. - 1997, nr 2 (17), s. 18-22 Fizjonomia miast. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 3-8 Idcy po tropie wspomnie. - 1997, nr 2 (17), s. 49 Jak powietrze i jak woda: Ziemio, ty najblisza (fragment kantaty). - 2000, nr 2 (29), s. 45 Jakby miejsce urodzenia [wiersz] - 2000, nr 3 (30), s. 18 Kraina mennonitw. Nad Wis w Dragaczu. - 2000, nr 2 (29), s. 33-34 Krajobrazy prawem chronione. - 1997, nr 1 (16), s. 40-41 atwiej przebaczy, zapomnie trudno. - 1999, nr 2 (25), s. 8 Miasto dawniej nad Wis. Z jarmarkiem w tle. - 1997, nr 3 (18), s. 32-34 Miasto w lesie. - 1997, nr 2 (17), s. 36-38 Mioci wietlnych igrzysk. - Tczewski parnasik lat dwudzie stych. - 1987, nr 3, s. 80 Modzi dokumentuj zabytki. - 2000, nr 2 (29), s. 29 Mowa nad Struchaw. - 1989, nr 7, s. 83-84 Niech bdzie najciszej. O niedopenionym poezjowaniu Jacka Kliskiego. - 1987, nr 4, s. 40-42 O muzie gboko zamylonej. - Tczewski parnasik lat dwu dziestych. - 1988, nr 5, s. 59-62 O przyjemnoci obcowania z czowiekiem. - Rozmowa z J zefem M. Zikowskim. - 1997, nr 1 (16), s. 21-23 O wdzicznoci bliniego. - 1989, nr 6, s. 48-49 Odwiedziny Melpomeny. - Tczewski parnasik lat dwudzie stych. - 1986, nr 1, s. 57-62 Pobyt prezydenta. - 1990, nr 8, s. 19 Powstaczy zacig. Gdy Boe co Polsk" burzyo umysy Polakw. - 1997, nr 4 (19), s. 33-35 Powstaczy zacig. Poszli w boje chopcy nasze... - 1998, nr 1 (20), s. 37-39 Przedzimowe sny [wiersz do cyklu Pieni przychodzcych" Benedykta Konowalskiego]. - 1987, nr 3, s. 43 Przestrzenne oblicza miast. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 11-14 Publikacje Andrzeja Bukowskiego. - Recenzje. - 1990, nr 8, s. 98 Sodkie dary lasw. W kuchni i przy stole. - 1999, nr 2 (25), s. 48-49 Sowa najbardziej suebne. O nowym tomiku poezji Zyg munta Bukowskiego. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 41-43 Suy ludziom - 1996, nr caoroczny (15), s. 58-59 Spacer po starym Nowem. - 1989, nr 7, s. 54-55 Tsknota za latawcami. - Miniatura literacka. - 1999, nr 2 (25), s. 56 Towarzystwo wielkiej nadziei. - 2000, nr 1 (28), s. 29-31 Towarzystwo wielkiej nadziei (dokoczenie). - 2000, nr 2 (29), s. 34-35 Verbum znaczy sowo. - 1991, nr 9, s. 56-57 W matni dwch terrorw. Cierpki smak wyzwolenia. - 2000, nr 4 (31), s. 7-8 W matni dwch terrorw. Napitnowani przez volkslist. - 2000, nr 3 (30), s. 26-27 Wok rozumienia kultury. - 2000, nr 1 (28), s. 12-14 Wznieca zamiowanie pracy. - Recenzje. - 1989, nr 6, s. 75-76 Z serca i umysu. - 1988, nr 5, s. 41-42

Z Tczewa na wielkie wody. 0 Janie Forsterze. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 5-8 Zakochani ze witego Jeziora. - 1987, nr 4, s. 67-69 Zapalenie znicza. Szkice proz: Cmentarze z gwiazd. Harcer skie Zaduszki. Pamici Michaa Ranowskiego. Przed obeliskiem radzieckich jecw zamordowanych w Nicponi. Rozstrzelanym obywatelom Tczewa - 1986, nr 1, s. 29 eby zachowa natur. - 1998, nr 1 (20), s. 25 Zob. te er-el, erel, K.R., Pomorski Konrad, Pomorski Mi cha), R.L., r-el, (rol), Redaktor, Roland, Romanowski Micha Landowski Roman, Lamek Katarzyna Ma innych lamach: 1986. - 1987, nr 4, s. 44 Landowski Roman, Zikowski Jzef Tu, na Kociewiu... Rozmowa z Kazimierzem Kurlapskim, sze fem tczewskiej firmy Badex". - 1992, nr 10, s. 81-85 Latopolska Helena Dla ciebie Wiso ten wiersz [wiersz]. - 1987, nr 3, s. 79 O tobie Wiso pisz. - 1987, nr 3, s. 78 Senne wspomnienia. - 1987, nr 3, s. 79 Wisa [wiersz]. - 1987, nr 3, s. 79 Lemka Henryk Saga rodzinna. Cz 1. - 1990, nr 8, s. 38-43 Saga rodzinna. Cz 2: Ju dorosy. - 1991, nr 9, s. 76-81 Saga rodzinna. Cz 3: Wojna. - 1992, nr 10, s. 94-98 Saga rodzinna. Cz 4: Wojny cig dalszy. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 52-56 Saga rodzinna. Cz ostatnia: Po wojnie. - 1996, nr cao roczny (15), s. 41-43 Leszczyska Anita *** Mario Magdaleno... [wiersz], - 1999, nr 1 (24), s. 49 Leny Roman (Edmund Raduski?) Regionalizm w subie narodu i pastwa (przedruk). - Lek tury naszych przodkw. - 1986, nr 1, s. 2 i 8 Libiszewski Leon Droyzna w Tczewie w 1933 roku, - 1991, nr 9, s. 66 Jak przysza niepodlego. - 1990, nr 8, s. 2-3 Linkner Tadeusz Morze huczy i las... Wiersz o Janie III Sobieskim w Rzucewie. - 1998, nr 2 (21), s. 19-22 Poetyckie cieki Magorzaty Hillar: I. Codzienno i swojsko Glinianego dzbanka". -1999, nr 1 (24), s. 17-23 II. Od poezji miosnej i erotykw do poezji macierzy skiej. - 1999, nr 2 (25), s. 27-44 III. Jej osobny wiat. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 53-59 W gb myli poetyckiej ks. Janusza Stanisawa Pasierba. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 27-32 Z ksidzem Konstantym Damrotem po chojnicko-bruskich okolicach. - 1997, nr 3 (18), s. 4-7 Lorch Mirosaw Sanktuarium Maryjne w wieciu nad Wis. - 1991, nr 9, s. 51-55 Lorys Przemysaw Tczew midzy murami. - 2000, nr 4 (31), s. 42-45 Lubecki Leon Trzecia grupa - walenrodyzm - ko trojaski. - 2000, nr 4 (31), s. 9 Lubiski Bronisaw Moja suba w Batalionie Obrony Narodowej Starogard we wrzeniu 1939 roku. - 1997, nr 3 (18), s. 35-37 ajming Anna Bal w Esplanadzie". - Przedruk z ksiki Mj dom". - 1991, nr 9, s. 97-98 cki Mariusz Kazimierz Chmielecki. Pomorski archeolog. - 1989, nr 6, s. 44-46 [Wiersze]: Br. Osiecki grd. - Nasze promocje. - 1989, nr 7, s. 93 obocka-Narloch Alina Po prostu ycie, std potrzeba serca. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 45-46

Maciejewski Tadeusz, Elszkowska-Maciejewska Aleksandra Wilkierz krlewskiego miasta Tczewa z 1599 roku. - 1991, nr 9, s. 13-30 Madaliski Krzysztof [Wiersze]: Wieczorna refleksja. Zadedykowane Kateczce. - Nasze promocje. - 1987, nr 2, s. 34 Magdziarz Tadeusz Piesza wdrwka wok Czarnej Wody. Jastrzbie - Zimne Zdroje. - 1998, nr 1 (20), s. 23-24 Majewski Jan Pie drozda [wiersz], - 2000, nr 3 (30), s. 19 Zmierzch [wiersz]. - 2000, nr 2 (29), s. 36 Makowska Magorzata Znaczenie Kociewia jako regionu we wsptworzeniu kultury. - 1997, nr 1 (16), s. 4-7 Znaczenie Kociewia jako regionu we wsptworzeniu kultury (dokoczenie). - 1997, nr 2 (17), s. 4-8 Makowski Jerzy Jan Grd zwany Gordyn. - 1992, nr 10, s. 36-37 Malczewska Krystyna E. Odpust w Sulczynie [wiersz] - 1992, nr 10, s. 35 Pejza wiejski z Kociewia [wiersz] - 1992, nr 10, s. 34 Matracka Magda [Wiersze]: Dokd pjdziesz. Piosenka niechcianej dziewczy ny. - Nasze promocje. - 1986, nr 1, s. 38 Mering Wiesaw Maa ojczyzna Janusza Stanisawa Pasierba. - 1998, nr 2 (21), s. 24-26 Mclewski Alojzy Pelpliska jesie (fragment ksiki). - 1999, nr 2 (25), s. 8-12 Michakiewicz Maria Dziennik wiecki", Gregorianum" i inne pisma. - 1990, nr 8, s. 84-87 Gos wiecki". - 1989, nr 7, s. 68-70 Mistrzowie czarnej sztuki. - 1988, nr 5, s. 27-29 Prasa w wieciu w latach zaboru. - 1989, nr 6, s. 52-54 Miernikiewicz Piotr uawy pi [wiersz]. - Nasze promocje. - 1999, nr 2 (25), s. 55 Miesaa Marek Po naszamu. Kociewski sowniczek gwarowy. - 1998, nr 1 (20), s. 16 Milewska Bogumia O regionalizmie w naszej szkole. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 23 Milewska Monika , Prefacja [wiersz]. - 2000, nr 2 (29), s. 41 Milewski Jzef Bernarda Sychty skarbiec sw. - Konterfekty. - 1987, nr 4, s. 32-36 Dokument o filomatach pomorskich 1830-1920. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 43 Gdy przeszed front. Wspomina ppor. Cielenkiewicz. - 1989, nr 7, s. 38-40 Gdy przyszli podpali dom. - 1986, nr 1, s. 9-13 i 27 Gdy przyszli podpali dom (uzupenienie). - 1987, nr 2, s. 52-53 Jan Pillar. Budowniczy i architekt, dziaacz spoeczny i nie podlegociowy. - Konterfekty. - 1989, nr 6, s. 44-45 Jzef Bogdan Jacobson. Tytan ducha i pracy. - Konterfekty. - 1990, nr 8, s. 54-57 Kociewiacy wrd Polonii. Przyczynki do ruchw migracyj nych. - 1989, nr 6, s. 18-22 Kociewiacy wrd Polonii. Przyczynki do ruchw migracyj nych (cz 2). - 1989, nr 7, s. 76-79 Loe farmazonw. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 29-32 Plon kraziewiczowskiej myli. Z dziaalnoci kek rolniczych i niektrych innych organizacji chopskich na Pomorzu Gda skim w latach 1862-1987. - 1988, nr 5, s. 18-23

27

Podr misyjna w. Wojciecha przez Kociewie. - 1997, nr 1 (16), s. 43-44 Polska spka parcelacyjna w Pinczynie. - 1989, nr 7, s. 72-73 Szlakiem wyzwolenia. - 1987, nr 2, s. 24-28 wierki" w akcji. - 1989, nr 7, s. 20-21 W 55-lecie miasta Pelplina. - 1986, nr 1, s. 83-85 W Wwozie Maternw. - 1987, nr 4, s. 23-25 Walentego Stefaskiego droga przez ciernie i gogi. - Kon terfekty. - 1987, nr 3, s. 60-64 Wilkierz Starogardu z 1634 roku. - 1992, nr 10, s. 8-18 Wrd lenych cieek. - 1998, nr 3-4 (13-14), s. 26-28 Wysiek pierwszych lat. - 1986, nr 1, s. 24-27 Misiorny Micha Miaa wrci Polska. Wspomnienia z okresu powojennego. - 1998, nr 2 (21), s. 48-51 Miaa wrci Polska. Wspomnie z okresu powojennego cig dalszy. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 19-23 Miaa wrci Polska. Wspomnie z okresu powojennego cig dalszy. - 1999, nr 1 (24), s. 41-45 Modzelewski Ireneusz Dzieje Tczewa: 1. Warunki geograficzne i pocztki osadnictwa. - 1987, nr 4, s. 37-40 2. Ksztatowanie orodka miejskiego i jego dzieje do 1309 roku. - 1988, nr 5, s. 30-36 3. Lokacja miasta. - 1989, nr 6, s. 8-13 4. Ukad przestrzenny redniowiecznego miasta. - 1989, nr 7, s. 60-65 5. Miasto w okresie panowania krzyackiego. - 1990, nr 8, s. 61-66 Wojna zacza si w Tczewie. - 1989, nr 7, s. 3-9 Mojzykiewicz Bogdan Zaczo si od cechu szewcw i cholewkarzy. Z dziejw rze miosa wiecia i okolic. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 38-40 Mrozek Jan Moja modo [wspomnienia]. - 1987, nr 3, s. 6-11 Mrozek Zdzisaw Dorobek literacki Ignacego Zieliskiego. - Konterfekty. - 1 9 9 2 , nr 10, s. 65-68 Monarchowie w Pelplinie. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 14-15 Pelpliska Biblia Gutenberga. - 2000, nr 3 (30), s. 46-47 Profesor Andrzej Bukowski badacz kultury kociewskiej. - 1999, nr 1 (24), s. 26-27 Z drukarskiej oficyny do czytelnikw. Z ycia kulturalnego Pelplina w latach 1850-1900. - 2000, nr 2 (29), s. 22-23 Zostaa nostalgia. Wspomnienie o Bolesawie Eckercie. - 1 9 9 7 , nr 2 (17), s. 48 ycie codzienne pelpliskich cystersw. - 1996, nr cao roczny (15), s. 16-17 Murawski Adam Rodzinne tradycje straackie. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 26-30 Nadolna Grayna Ciotko, pojedzieta do Lubjichowa... - Gadka po naszamu. - 2000, nr 2 (29), s. 48 U lulkw wew Paczewie. - Gadka po naszamu. - 2000, nr 1 (28), s. 46 Nadolny Anastazy Collegium Marianum. Zasuone gimnazjum pomorskie. - 1987, nr 2, s. 54-57 (Wiersze): Czowiek. Listopad. ***nie wierz. - Nasze pro mocje. - 1987, nr 4, s. 45 Nowak Tadeusz Gniewscy ydzi. - 2000, nr 2 (29), s. 14-15 Przewrotna aska. Przyczynek do dziejw drugiej wojny wia towej na Pomorzu. - 1997, nr 3 (18), s. 30-31 Odyniec Wacaw Tradycje historyczne Kociewia. - 2000, nr 1 (28), s. 3-4 Olszewska Beata [Wiersze]: Kiedy przyjdziesz do mnie. zy. Ptaki. Umaro. - Nasze promocje. - 1996, nr caoroczny (15), s. 55

Omelaniuk Anatol J. wiat w ktrym yjemy. - 2000, nr 1 (28), s. 46 Omernik Kazimierz, Krzemiski Walenty Gehenna: z martyrologii mieszkacw Niziny Walichnowskiej. - 1989, nr 7, s. 12-14 Orowicz Mieczysaw Wycieczka po borach. - Lektury naszych przodkw. - 1998, nr 1 (20), s. 28 Orzeszek Monika [Wiersze]: Odejcie. Jeszcze raz. - Nasze promocje. - 1991, nr 9, s. 75 Oska Piotr Sprawa honorowa. - 2000, nr 2 (29), s. 42 Pajkowska Maria Co z nowym sownikiem kociewskim? - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 47 Dzieo Bernarda Sychty. - Aneks do Sychty. - 1986, nr 1, s. 54-54 Formy eskpresywne w gwarze kociewskiej. - 1992, nr 10, s. 106-107 Gwara jako odmiana jzyka. - Aneks do Sychty. - 1987, nr 3, s. 74-75 Gwara Jana Wespy. - Aneks do Sychty. - 1989, nr 7, s. 97 Jzyk a kultura. - 2000, nr 4 (31), s. 3 Maszki. Widowisko w trzech odsonach. - Aneks do Sychty. - 1990, nr 8, s. 107-111 Sownictwo kociewskie. - Aneks do Sychty. - 1987, nr 2, s. 64-65 Sownictwo kociewskie. Odzie, obuwie. - Aneks do Sychty. - 1987, nr 4, s. 80-81 Sownictwo kociewskie jako przedmiot bada. - Aneks do Sychty. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 60-61 Sownictwo kociewskie w pimiennictwie. - Aneks do Sychty. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 45-47 Spotkanie z Bernardem Janowiczem. - Aneks do Sychty. - 1989, nr 6, s. 82-83 wiecie nad Wis to jeszcze Kociewie. - 1987, nr 4, s. 72-74 Uwagi o etymologii nazwy wiecie. - 1989, nr 6, s. 46 W sprawie zapisu kociewszczyzny gos kolejny i pewnie nie ostatni. - 1999, nr 2 (25), s. 54-55 Pajkowska-Kensik Maria Zob. Pajkowska Maria Partyka Jerzy Kociewie w muzyce. - 1987, nr 3, s. 38-41 Paw-ela (Ryszard Szwoch) 30 lat starogardzkiego pomnika. - 1987, nr 2, s. 76-77 Dni Kociewia 1986. - 1986, nr 1, s. 92-93 Zob. te E.S.. R.S., R.Sz., Wasz Kociewiak Pawlina Andrzej Skd id po gwizdwce. - 1987, nr 2, s. 38-41 Pepliska Katarzyna Brat Jzef Jan Czubek SVD. Najstarszy polski misjonarz. - Konterfekty. - 1990, nr 8, s. 54-55 Fasola. - W kuchni i przy stole. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 67-68 Jeszcze o wieciu. - Recenzje. - 1989, nr 7, s. 86 Korzec osobliwoci. - 1989, nr 7, s. 104-106 Korzec osobliwoci - 1990, nr 8, s. 114-116 Na innych amach. 1988. - 1989, nr 7, s. 87-88 Na innych amach. 1989. - 1990, nr 8, s. 101-102 wiskie jado. - W kuchni i przy stole. - 1989, nr 7, s. 100-101 ycie pynce mlekiem. - W kuchni i przy stole. - 1990, nr 8, s. 105-106 Zob. te K.P., Lamek Katarzyna Pepliski Wiktor Wpyw czasopimiennictwa pomorsko-kociewskiego na ksztatowanie wiadomoci regionalnej. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 9-10 Wpyw czasopimiennictwa pomorsko-kociewskiego na ksztatowanie wiadomoci regionalnej (dokoczenie). - 1996, nr caoroczny (15), s. 5-8

28

Petelski Mieczysaw Pomorski Korczak. - Konterfekty. - 1989, nr 7, s. 22-23 Piechowska Magorzata Klucz lignowski do koca XVIII wieku. - 1999, nr 2 (25), s. 33-34 Najstarsze dokumenty o Grblinie. - 1999, nr 1 (24), s. 36-38 Przemiany spoeczne i ycie kocielne w kluczu lignowskim. - 2000, nr 3-4- (26-27), s. 15-19 Ustrj wsi. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 16-19 Piernicka Lidia Modraki" z Pelplina. - 2000, nr 3 (30), s. 20-21 Pierg Ireneusz Powiat wiecki w XIX wieku. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 31-33 Pietrowski Stanisaw Dawny most pod Opaleniem. - 1988, nr 5, s. 47 Pobocki Hubert Gwazdka [wiersz], - 2000, nr 4 (31), s. 48 Kociewiak, wejta ty tamuj je. - 1999, nr 2 (25), s. 51 Kociewski psis do jada. - W kuchni i przy stole. - 1997, n r 3 (18), s. 39 Kociewskie kuchy i kuszki. - W kuchni i przy stole. - 1999, nr 1 (24), s. 52-53 Limeryki kongresowe [wiersze]. - 2000, nr 3 (30), s. 16 Limeryki pokngresowe [wiersze]. - 2000, nr 4 (31), s. 23 Mazurek Dbrowskiego na Kociewiu w czasach wojny. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 20 Refleksje ze spotkania po latach. - 1999, nr 1 (24), s. 33-35 Szafa po szewskim cechu. - Retroskarby. - 2000, nr 2 (29), s. 48 To byy pikne dni. - 1998, nr 2 (21), s. 12 Wielganoc bezrobotnych [wiersz]. - 2000, nr 1 (28),

r-el (Roman Landowski) Miasto jak kwiat w klapie. - 1999, nr 2 (25), s. 55 Zob. te erel, er-el, K.R., Pomorski Konrad, Pomorski Mi cha, R.L., (roi), Roland, Redaktor, Romanowski Micha R.L. (Roman Landowski) Gniew ma monografi. - 1999, nr 2 (25), s. 52 Liryka czasu i przestrzeni. Nowoci Kociewskiego Kantoru Edytorskiego. - 1997, nr 2 (17), s. 48 Najnowszy humor Polakw. - 1992, nr 10, s. 120 Skra Ormuzdowa dla Kociewiakw. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 53 Zob. te erel, er-el, K.R., Pomorski Konrad, Pomorski Mi cha, r-el, (roi), Roland, Redaktor, Romanowski Micha (rol) (Roman Landowski) Drogi do sukcesu. - 1996, nr caoroczny (15), s. 53 Zob. te erel, er-el, K.R., Pomorski Konrad, Pomorski Mi cha, R.L., r-el, Roland, Redaktor, Romanowski Micha R.S. (Ryszard Szwoch) Partyzantom Dana" i .Graba". - 1990, nr 8, s. 19 Zob. te E.S., Paw-ela, R. Sz., Wasz Kociewiak R. Sz. (Ryszard Szwoch) Uroczystoci w Klonwce. - 1986, nr 1, s. 91 Zasuona Starogardzianka. - 1989, nr 6, s, 83 Zob. te E.S., Paw-ela, R.S., Wasz Kociewiak Rachwa Mieczysaw [Wiersze]: Czekanie, Drzewa. Lenistwo. Niepokj, promocje. - 1989, nr 7, s. 92-93 Radzewicz Anna Znw za rok matura. .. - 1992, nr 10, s. 79-80 Redaktor, Redakcja (Roman Landowski) Z redakcyjnego biurka: A jednak s powody eby si lka! - 1999, nr (25), s. 2 Biae plamy czarnych dni. - 1989, nr 7, s. 1 By a nie mie. - 1987, nr 4, s. 1 By dumnym z regionalnej odmiennoci. - 1997, nr 3 (18), s. 2 Chcemy wychodzi nadal. - 1990, nr 8, s. 1 Co nam przynios nowe wybory? - 1998, nr 2 (21), s. 2 Czas po kongresie. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 2 Czy przestaniemy si lka? - 1999, nr 1 (24), s. 2 Dlaczego lubimy histori. - 1987, nr 2, s. 1 Do Czytelnikw. - 1986, nr 1, s. 1 Drodzy Czytelnicy. - 1991, nr 9, s. 2-3 I znowu co zawiodo? - 1996, nr caoroczny (15), s. 2 Idziemy na Zachd. - 2000, nr 2 (29), s. 2 Lepiej pno ni wcale. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 2 Midzy rozsdkiem a politycznym mynem. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 2-3 Mimo wszystko rbmy swoje. - 1998, nr 1 (20), s. 2 Na nastpne pi lat. - 2000, nr 3 (30), s. 2 O manewrowych. - 1989, nr 6, s. 1 O porzdki wok siebie. - 1997, nr 2 (17), s. 2 Obrt dziejowego koa. - 2000, nr 4 (31), s. 2 Oby si udao. - 1988, nr 5, s. 2 Odlega perspektywa. - 2000, nr 1 (28), s. 2 Prbujemy jeszcze raz. - 1992, nr 10, s. 2-3 Warto przeglda stare albumy. - 1997, nr 4 (19), s. 2 Wsplnie znaczy razem. - 1987, nr 3, s. 1 Wyjcie na prost. - 1997, nr 1 (16), s. 2 Z czym wchodzimy w 2000 rok? - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 2 Zob. te erel, er-el, K.R., Pomorski Konrad, Pomorski Mi cha, R.L., r-el, roi, Roland, Romanowski Micha Rogowski Grzegorz Wiedmy na stos: Cz 1 1996, nr caoroczny (15), s. 18-20 13-16 Cz 2 1997, nr 1 (16), 13-16 Cz 3 1997, nr 2 (17), 15-16 Cz 4 1997, nr 3 (18), 17-19 Cz 5 1997, nr 4 (19), 17-19 Cz 6 - 1998, nr 1 (20), Cz 7 1998, nr 3-4 (22-23), s. 57-59 Nasze

s. 20

Z regionalnego regau. - 2000, nr 3 (30), s. 48 Zote gody Heleny i Bernarda Janowiczw. - 1997, nr 3 (18), s. 42 Podlewski Stanisaw Biskup hitlerowiec? - 1999, nr 2 (25), s. 13-16 Pol Wincenty Nocleg w Czersku [wiersz]. - 1997, nr 3 (18), s. 7 Pollak Monika [Wiersze]: *** Dom mj. *** Jest takie miejsce. *** Pdzel. ""* Zamykam oczy. - Nasze promocje. - 1992, nr 10, s. 91 Pomorski Konrad (Roman Landowski) Druga publikacja o Kociewiu w serii GTN. - Recenzje. - 1989, nr 6, s. 77 Zob. te erel, er-el, K.R., Pomorski Micha, R.L., r-el, (roi), Roland, Redaktor, Romanowski Micha Pomorski Micha (Roman Landowski) Coraz odwaniej. Plon X Oglnopolskiego Konkursu Po etyckiego o Nagrod Zygmunta Bukowskiego. - 2000, nr 2 (29), s. 41 Sejmik Kociewski Uczniw Szk Podstawowych Rejonu Tcze wa i Starogardu. - 1996, nr caoroczny (15), s. 62 Z burczybasem w nazwie. - 2000, nr 1 (28), s. 27-29 Zob. te erel, er-el, K.R., Pomorski Konrad, R.L., r-el, (rol), Roland, Redaktor, Romanowski Micha Ponicki Walenty Wojenny pamitnik. - 1989, nr 7, s. 26-31 Popieliska Kamila [Wiersze]: Mj Chrystus. Optymizm. Rumianek. Zaufa mi oci. - Nasze promocje. - 1997, nr 3 (18), s. 47 Powalska Franciszka Wiosna [wiersz]. - 1997, nr 1 (16), s. 3 Prabucki Ryszard [Wiersze]: *** Jake mali. *** Kiedy odejdziesz. *** Skd czerpa ciepo. - Nasze p r o m o c j e - 1992, nr 10, s. 78 Quella Bolesaw Spdzielnia jubilatka. - 1988, nr 5, s. 43-45

29

Roland, rolan, ro-land (Roman Landowski) (rolan) Bkajcy si w cieniu historii. Nowy zbir poezji Wa cawa Krakowskiego. - 2000, nr 4 (31), s. 11 Na innych amach. Pomerania 1992. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 43 Nazwy miesicy. - Korzec osobliwoci. - 1992, nr 10, s. 118-119 Stowarzyszeni przyjaciele Czarnej Wody - 1998, nr 1 (20), s. 50 Wigilijna wieczerza. - W kuchni i przy stole. - 1991, nr 9, s. 95-96 Z dziejw Pomorza. - Rega regionalny. - 1992, nr 10, s. 111-112 Z innych amw. Jantarowe szlaki 1990-1991. - 1992, nr 10, s. 110 Zob. te erel, er-el, K.R., Pomorski Konrad, Pomorski Mi cha, R.L., r-el, (roi), Redaktor, Romanowski Micha Rolbiecka Joanna, Hellwig Katarzyna, Krefft Barbara Genera wielkiej nadziei. - 1987, nr 3, s. 56 Romanowski Micha (Roman Landowski) Migdaowy kwiat pielgnowany w sdzie - 1986, nr 1, s. 75-78 O przemyle w wieciu. - Recenzje. - 1990, nr 8, s. 100 Po lekturze Japana". - Recenzje. - 1989, nr 6, s. 75 Zob. te erel, er-el, K.R., Pomorski Konrad, Pomorski Mi cha, R.L., r-el, roi, Roland, Redaktor Roszak Maria Pory roku [wiersze]. - 2000, nr 1 (28), s. 48 Rutkowski Franciszek Kociewska chaupa [wiersz]. - 1987, nr 4, s. 87 Rybandt Aleksandra *** Zamykam oczy [wiersz]. - 1999, nr 1 (24), s. 49 Sajewicz Jan, ks. OMI Gos maj sieroty. ycie i dziaalno wielkiego opiekuna sie rot, ks. praata Henryka Antoniego Szumana, proboszcza staro gardzkiego zamordowanego w Fordonie w 1939 r. - Przedruki fragmentw ksiki. - 1991, nr 9, s. 38-45 Gos maj sieroty... - (c.d.). - 1992, nr 10, s. 50-56 Gos maj sieroty... - (c.d.). - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 44-50 Gos maj sieroty... - cz. 4 (ostatnia). - 1996, nr caoroczny (15), s. 38-40 Samulewicz Adam Tczew u schyku rzdw pruskich. - 2000, nr 4 (31), s. 17-20 Sarnowski Stanisaw Gospodarka Tczewa lat midzywojennych. - 1989, nr 7, s. 73-76 Z dziejw tczewskiego komunalnictwa. - 1990, nr 8, s. 22-26 Senski Roman Cierpkie tworzywo wierszy. - 1997, nr 2 (17), s. 50-51 List II [wiersz]. - 1999, nr 2 (25), s. 3 [Wiersze]: Kapliczka w Sartowicach. Nowe. Szkic regionalny. Ulic.- 1986, nr 1, s. 28 [Wiersze]: *** lato odchodzi.... Listopad. *** na jakim to bruku. - 1988, nr 5, s. 48 Wiersze z borw: Epitafium. Kamienne krgi. Lena chwila. - 1996, nr caoroczny (15), s. 64 Sdzicki Franciszek Wiatr zawia od pomorskich stron (poemat): Prolog. - 1997, nr 1 (16), s. 48 Znajomy wiat. - 1997, nr 2 (17), s. 52 Znajomy wiat (cig dalszy). - 1997, nr 3 (18), s. 48 Znajomy wiat (dokoczenie). - 1997, nr 4 (19), s. 48 Morze. - 1998, nr 1 (20), s. 52 Las pomorski. - 1998, nr 2 (21), s. 56 Pieni pomorskie. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 72 Wie pomorska. - 1999, nr 1 (24), s. 56 Sierko Stanisaw Wiersze. Chto niestnd. Gniewscy garbarze. Kamieniczka Rynek 15. - 1989, nr 6, s. 55 [Wiersze]: Dobry brzeg. Orze znad myna. Wierzba. - 1997, nr 2 (17), s. 49

Skeczowski Roman, Staniszewska Jadwiga Hebry miast, wsi i osad kociewskich. - 1986, nr 1, s. 39-44 Skerka Anna [Wiersze]: * * * co mylisz. Co ju byo. Samotno. *** Zapomniaam. - 1989, nr 3-4 (22-23), s. 70 Skonka Czesaw Marsz, marsz Dbrowski. - 1987, nr 2, s. 12-16 Powrt do Macierzy. - 1990, nr 8, s. 7-14 ladami zalubin Polski z morzem. - 1992, nr 10, s. 22-33 Skotnicka Gertruda O kociewskich bajkach, baniach, legendach i podaniach - 1996, nr caoroczny (15), s. 12-15 Skwirowska Magorzata [Wiersze]: Autobiografia. Jesie. Jestem. ycie. - Nasze pro mocje. - 1999, nr 1 (24), s. 50 Syszewska Alicja Dziedzictwo kulturowe w regionie. Edukacja regionalna w re formowanej szkole. - 1999, nr 1 (24), s. 24-25 O jedno Pomorza. Problemy i perspektywy w nowych warunkach ustrojowych. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 6-7 O powrt do domu... Z dowiadcze nauczyciela regionali sty w przedszkolu. - 1999, nr 2 (25), s. 26-27 Warsztaty regionalne dla nauczycieli Kociewia. Okiem i ser cem uczestnika. - 1997, nr 2 (17), s. 23-25 Sobecki Alfons Knibauerlager. Fragment wspomnie z lat wojennych. - 1989, nr 6, s. 56-58 Solecki Andrzej Hotel Centralny" w Gniewie. - 1996, nr caoroczny (15), s. 29-30 Zamek na skarpie. Cz 1. - Szlakiem starych warowni. - 1992, nr 10, s. 38-49 Zamek na skarpie. Cz 2. - Szlakiem starych warowni. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 17-24 Solska Ewa eby o swojej ziemi wiedzie jak najwicej. I Olimpiada Wiedzy o Kociewiu. - 1997, nr 1 (16), s. 38-39 Soszyska Janina Tajemnica jeziora Czartwko. - Banie, legendy, podania. - 1987, nr 2, s. 71-73 Spankowski Micha Rozbieranie domu [wiersz], - 2000, nr 4 (31), s. 41 Stachurski Jerzy Gar wspomnie [wiersz do cyklu Pieni przychodzcych" Benedykta Konowalskiego]. - 1987, nr 3, s. 43 Pieni: Muzykanty grajta, Oj, tup-tup po pododze [wiersze]. - 1986, nr 1, s. 62 Staniszewska Jadwiga, Skeczowski Roman Hebry miast, wsi i osad kociewskich. - 1986, nr 1, s. 39-44 Staczykowski Ludwik Most na Wile. - 1999, nr 1 (24), s. 54-55 Stawicki Adam [Wiersze]: Dedykowane J., Wiara. - 1997, nr 4 (19), s. 47 Stelmach Danuta Ze szkolnej awki sprzed lat. - Korzec osobliwoci. - 1991, nr 9, s. 99-102 Stoppa Ireneusz Collegium Marianum w Pelplinie. - 2000, nr 3 (30), s. 40-42 Szaana Krystyna W drewnie i na ptnie. Wok IV Konkursu Wspczesna Sztuka Ludowa Kociewia". - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 54-56 Szwedziska Barbara Rado pocztego istnienia. Twrczo Zygmunta Bukow skiego z Mierzeszyna. - 1989, nr 6, s. 68-72 Szwoch Ryszard Cyryl Jakubus. (Wspomnienie pomiertne). - 1992, nr 10, s. 71

30

Dorobek wydawniczy Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociewskiej. - 1986, nr 1, s. 51-54 Franciszek Rutkowski. (Nota pomiertna). - 1987, nr 4, s. 86 Grzegorz Zwara. - Nasza galeria. - 1987, nr 4, s. 46-47 Jzef Waliski. (Mota pomiertna) - 1987, nr 4, s. 87 Kociewski rekord humoru. - Rozmowa z Januszem Ciar. - 1987, nr 4, s. 94-95 Kolberg ziemi kociewskiej. - Konterfekty. - 1987, nr 2, s. 60-62 obiwatel kociewski republiki. - Konterfekty. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 16 Major Hubal". Symbol i legenda. - 1990, nr 8, s. 88-91 Ostatni dowdca. - 1989, nr 7, s. 38-40 Patronuje im Mickiewicz. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 36 Poezja jest zdziwieniem. - 2000, nr 1 (28), s. 42-44 Starogard w starym albumie - 1987, nr 2, s. 36-37 Swat dawno zahaczony. O Magorzacie Garnyszowej. - 1987, nr 3, s. 26-29 Uchwyci wiat. - Rozmowa z fotografikiem Henrykiem Spy chalskim. - 1989, nr 6, s. 65-67 W 65-lecie harcerstwa starogardzkiego. - 1987, nr 2, s. 78-79 Wojciech ze Starogardu czyli Jacobsonw potomek nieodrod ny. - Konterfekty. - 1986, nr 1, s. 65-70 Z generaem Hallerem w Ziemi witej. - 1996, nr caorocz ny (15), s. 56-58 Z tradycj w przyszo. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 42-43 Zob. te E.S., Paw-ela, R.S. R. Sz., Wasz Kociewiak liwa Jolanta [Wiersze]: Dla ciebie. *** Szczebiocze jeszcze. '"Zamkni ci w klatkach. - Nasze promocje. - 1987, nr 3, s. 37 liwa Marek Kompleks klasztorny w Nowem. Ludzie i budowle. - 1997, nr 3 (18), s. 17-22 Kompleks klasztorny w Nowem. Ludzie i budowle (doko czenie). - 1997, nr 4 (19), s. 12-16 Mennonici w Mtawach. - 1999, nr 2 (25), s. 31-32 Novo Castro. - Szlakiem starych warowni. - 1989, nr 7, s. 57-60 Piotr z Nowego. - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 25-28 Refleksje nad histori Nowego. W rocznic ostatniego wy zwolenia. - 1998, nr 2 (21), s. 37-41 liwa Marta redniowieczne faszerstwo. Wok Grzymisawowego aktu. - 1998, nr 2 (21), s. 9-10 miech Romuald, Kulas Jan Maturzyci o sobie i swoim pokoleniu. - 1998, nr 1 (20), s. 42-43 Tczew w opinii maturzystw. - 1997, nr 2 (17), s. 39-41 T.K. (Tadeusz Kubiszewski) Generalski bal. - Gadka po naszamu. - 1989, nr 6, s. 63 Tobolski Kazimierz Torfowiska Kociewia. - 2000, nr 3 (30), s. 8 Treder Jerzy Jak amen w pacjyrzu. Kociewska i kaszubska frazeologia a chrze cijaskie wierzenia i praktyki (cz. 2). - 1990, nr 8, s. 44-46 iwcam do nieba p. Kociewska i kaszubska frazeologia a chrzecijaskie wierzenia i praktyki (cz. 1) - 1989, nr 7, s. 48-49 Trzciska Helena Podchory Szarych Szeregw, Hubert Jan Stangenberg. - Konterfekty. - 1997, nr 1 (16), s. 30-33 Urbanowska Magdalena [Wiersze]: Niczym deszcz w upalny dzie. Ostrzeenie. - Na sze promocje - 1992, nr 10, s. 109 Urbaska Magdalena Troch wspomnie. - 1999, nr 1 (24), s. 47-48 Waaszewska Helena, Waaszewski Jan Murzynek. - Legendy, podania, banie. - 1988, nr 5, s. 74-75 Waaszewski Jan, Waaszewska Helena Murzynek. - Legendy, podania, banie. - 1988, nr 5, s. 74-75 Warneska Monika eromski przejazdem w Tczewie. Fragment opowieci Ra na wietrze". - 1990, nr 8, s. 5-6

Wasz Kociewiak (Ryszard Szwoch) Ignoranci i faszerze. - Felieton. - 1987, nr 2, s. 82 Moim zdaniem. - Felieton. - 1986, nr 1, s. 34 Niejedno imi korupcji. - Felieton. - 1989, nr 6, s. 64 Rne strony medalu. - Felieton. - 1988, nr 5, s. 92 Wspiera czy umierca. - Felieton. - 1987, nr 3, s. 35 Zob. te E.S., Paw-ela, R.S., R. Sz. Wakiewicz Andrzej K. Kociewski Kantor Edytorski jako wydawca regionalny. - 1996, nr caoroczny (15), s. 3-4 Kociewski wiat bani. - 1996, nr caoroczny (15), s. 50-51 Wdzikoska Barbara Rzeba ludowa Kociewia. - 1988, nr 5, s. 82-87 Weichert-Figurska Danuta W Dragaczu ucz si regionu. - 2000, nr 3 (30), s. 43-44 Z dowiadcze nauczyciela polonisty. Dragacz to jeszcze Kociewie. - 1997, nr 1 (16), s. 37 Weiss Zenon Obz przejciowy w zamku w Gniewie. - 2000, nr 1 (28), s. 32 Weltrowski Jzef Dlaczego ks. pk Jzef Wrycza zerwa wspprac z Tajn Organizacj Wojskow Gryf Pomorski". - 1995, nr 1-2 (11-12), s. 13-14 Gos Serca Polskiego" (cz. 1). - 1989, nr 7, s. 35-37 Gos Serca Polskiego" (cz. 2). - 1990, nr 8, s. 80-82 Gos Serca Polskiego" (cz. 3). - 1991, nr 9, s. 86-90 Gos Serca Polskiego" (cz. 4). - 1992, nr 10, s. 98-105 Niezapomniany ordownik wielkiej sprawy. Ks. ppk Jzef Wrycza Rawicz". - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 62 Ordownik wielkiej sprawy. O Kmicicu Borw Tucholskich. - Konterfekty. - 1992, nr 10, s. 68-70 Wentowski Romuald Z lilijk na piciolinii. - 1988, nr 5, s. 52-58 Wespa Jan Cztery pory roku na Kociewiu. - 1989, nr 7, s. 98-99 Franek ji Franka. - Ballady Jana Wespy. - 1988, nr 5, s. 78-79 Koli zaprzang. - Ballady Jana Wespy. - 1987, nr 3, s. 75-76 O jelaniu zes Jelania. - Ballady Jana Wespy. - 1987, nr 2, s. 67-68 Srylowske przigody. - Ballady Jana Wespy. - 1987, nr 4, s. 79-80 Westphal Marcin Inwentarz zespou akt TOW Gryf Pomorski" 1941-1942. - 2000, nr 2 (29), s. 3-7 Inwentarz zespou akt TOW Gryf Pomorski" 1941-1942. (dokoczenie). - 2000, nr 3 (30), s. 29-31 Weyssenhoff Jan Pamitnik generaa (przedruk). - Lektury naszych przod kw. - 1987, nr 2, s. 17-18 Wieczorek Kazimierz Gimnazjalny mundurek. - 1989, nr 7, s. 14-17 List z Lodzi. - Z torby listowego. - 1989, nr 7, s. 107-108 Wizyta Wieniawy czyli o starogardzkim skandalu politycznym pierwszego uana Rzeczpospolitej. - 1989, nr 6, s. 59-63 Wspomnienia o kociewskim nauczycielu. Lata 1921-1939. - 1990, nr 8, s. 47-52 Wirkus Artur Niedomwienie [wiersz]. - Na nowym pegazie. - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 69 [Wiersze]: Czowiekiem.... Pamici matki. Strach. - Nasze promocje. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 51 Wjyrcigamba Tony (Antoni Grski) Na Wielganoc. - Gadka po naszamu. - 1988, nr 5, s. 9 Srodze sia cieszym. - Gadki po naszamu. - 1986, nr 1, s. 53 Ufy. - Gadki po naszamu. - 1989, nr 7, s. 99 Wadyczanka Maria Siew polskiego sowa. Wspomnienia o moim ojcu. - 1986, nr 1, s. 31-34

31

Wojciechowski Wacaw wiecie pomorskie niegdy a dzisiaj. - Lektury naszych przod kw. - 1997, nr 3 (18), s. 10-14 Wyczyski-Wrzos Pawe Chciabym by przysza [wiersz]. - 2000, nr 3 (30), s. 19 Mowa korzeni: Kochanka. W Drewniaczkach cigle stra szy [wiersze]. - Literackie lamy. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 63 [Wiersze]: Koci nad Wierzyc. Orka. Wz Drzymay. ni wo. - 1986, nr 1, s. 48-49 Wygocka Maria Jesienne impresje. - 2000, nr 3 (30), s. 45 Klub Mionikw Kociewia. - 1999, nr 2 (25), s. 25 Poznawanie regionu po warlubsku. - 2000, nr 2 (29), s. 47 Ta ziemia od innych drosza... - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 24-25 Tak pikne jest Kociewie... Z dowiadcze regionalizacji w War lubiu. - 1998, nr 2 (21), s. 22-23 Wzdu Wisy na spotkanie W krgu twrcw". - 1997, nr 4 (19), s. 36 Wygocka Maria, Babiska Zofia, Jankowiak Maria Przekaz dziedzictwa. Z dowiadcze nauki regionu w Warlu biu. - 1997, nr 2 (17), s. 42-43 Wysmuek Iwona [Wiersze]: * ** ju prawie zapomniaam. *** pojawie si w moim yciu. - Nasze promocje. - 1997, nr 2 (17), s. 51 Zaczyski Stanisaw Co z Kongresu. - Fotoreporta. - 2000, nr 3 (30), s. 28 Jan Pawe II w Pelplinie 6 czerwca '99. - Fotoreporta. - 1999, nr 2 (25), s. 28-29 Uroczysto dziesiciolecia Kociewskiego Kantoru Edy t o r s k i e g o . - Fotoreporta. - 1996, nr caoroczny (15), s. 32-33 Zagdan Justyna [Wiersze]: Sen. *** Wieczorem. - Nasze promocje. - 2000, nr 2 (29), s. 45 Zieliski Edmund To ju tyle lat... Mieszkajc w Gdasku nigdy nie opuciem Kociewia. - 1998, nr 3-4 (22-23), s. 48-51 Zikowski Jzef M. I Kongres Kociewski. - Fotoreporta. - 1995, nr 3-4 (13-14), s. 32-33 Badex mistrzem Agroligi. 0 uprawie bez orki. - 1997, nr 1 (16), s. 40 Chc w tym miecie y. Rozmowa z Pawem Guchem, pre zydentem Starogardu Gdaskiego. - 1992, nr 10, s. 4-7

Ciebierowo. - 1989, nr 6, s. 37-43 Czowiek musi by wierny podstawowym wartociom. Roz mowa z Janem Kulasem, posem ziemi kociewskiej do Sejmu RP. - 1991, nr 9, s. 4-7 Harcerze pod batut. - 1997, nr 4 (19), s. 39-40 Jak Nowe zamieni w nowe by ocali stare. Rozmowa z na czelnikiem miasta i gminy Nowe, Henrykiem Fafiskim. - 1987, nr 3, s. 65-66 Kociewskie przystanki modlitwy. - 1997, nr 4 (19), s. 21-25 Miasto nie straconych szans. Rozmowa z Prezydentem Tcze wa, Czesawem Glinkowskim. - 1987, nr 2, s. 30-31 Midzy sesjami. - 1987, nr 3, s. 88-89 Na rubiey. Rozmowa z Tomaszem Sosnowskim, naczelni kiem miasta i gminy Skarszewy. - 1987, nr 4, s. 52-54 Na stray prawa. Rozmowa z prokuratorem rejonowym w Tcze wie, Aleksandrem Przytul. - 1988, nr 5, s. 50-52 Potrzeba suenia innym. Rozmowa z Henrykiem Lemk. - 1990, nr 8, s. 36-38 Powrt biaych urawi. - 1986, nr 1, s. 19-23 Sto razy dookoa globu. - 1987, nr 3, s. 49-51 lad po przeszoci. Nr obozowy 48169 wspomina. - 1989, nr 7, s. 18-19 Zikowski Jzef, Grzyb Andrzej Miasto jak inne. - 1986, nr 1, s. 35-37 Zikowski Jzef, Landowski Roman Tu, na Kociewiu... Rozmowa z Kazimierzem Kurlapskim, sze fem tczewskiej firmy Badex". - 1992, nr 10, s. 81-85 W zadumie nad tymi co odeszli. - 1987, nr 2, s. 21-23 Z Zimnych Zdrojw na Czarny Ld. Rozmowa z misjonarzem werbist. - 1996, nr caoroczny (15), s. 43-45 Zjazd rodu Czyewskich. - 1997, nr 3 (18), s. 29-30 Znamienici tczewianie. - Fotoreporta. - 1997, nr 1 (16), s. 24-25 ywiczny zapach drewna. - 1987, nr 4, s. 20-22 eromski Stefan Snobizm i postp. - Lektury naszych przodkw. - 1998, nr 2 (21), s. 30-31 ywiecka Ewa Gazeta Gdaska" a karykatura polityczna. - 1999, nr 1 (24), s. 4-9 Norwid poeta czasu. - 2000, nr 1 (28), s. 40-41 Obraz ycia politycznego. II Rzeczpospolita w oczach karyka turzystw Gazety Gdaskiej". - 1999, nr 3-4 (26-27), s. 8-13 Ssiedzi Polski w karykaturze Gazety Gdaskiej". - 2000, nr 1 (28), s. 5-11 Sylwetki karykaturzystw Gazety Gdaskiej". - 1999, nr 2 (25), s. 4-7 Sytuacja midzynarodowa (1926-1938) w zwierciadle sa tyrycznym Gazety Gdaskiej". - 2000, nr 2 (29), s. 8-13

Wykaz rozwizanych pseudonimw i kryptonimw

A.G. Anka z Boru er-el ercl E.S. Fleming Andrzej S. Fleming Stefan A. J.M. J.Z.
jz

K.P. K.R. (Konrad Romanowski) Klepa Kuba z Psiczyna 32

Grzyb Andrzej Grzyb Andrzej Landowski Roman Landowski Roman Szwoch Ryszard Grzyb Andrzej Grzyb Andrzej Milewski Jzef Zikowski Jzef M. Zikowski Jzef Pepliska Katarzyna Landowski Roman Pajkowska-Kensik Maria Bczkowski Konstanty

Paw-ela Pomorski Konrad Pomorski Micha R.L. R.S. R.Sz. Redaktor r-el Roland (roi) Romanowski Micha T.K. Tony Wjyrcigamba Wasz Kociewiak

Szwoch Ryszard Landowski Roman Landowski Roman Landowski Roman Szwoch Ryszard Szwoch Ryszard Landowski Roman Landowski Roman Landowski Roman Landowski Roman Landowski Roman Kubiszewski Tadeusz Grski Antoni Szwoch Ryszard

W numerze 4 (35) 2001 Kociewskiego Magazynu Re gionalnego" ukaza si materia Czesawa Knoppa pt. Al bumy tczewskie", ktry w zamyle redaktora naczelnego KMR mia by polemik z zawartoci merytoryczn opubli kowanych przeze mnie czterech czci Albumu tczewskie go", obejmujcego lata 1900-1945. Czy jest ni w istocie? Pod koniec 2001 roku otrzymaem za porednictwem Kociewskiego Kantoru Edytorskiego, wydawcy KMR, obszerny list od Czesawa Knoppa, szczegowo wytyka jcy rzekome moje bdy i niecisoci zawarte w Albu mach tczewskich". Jednak forma wypowiedzi, jej napastli wo i niewybredne ataki pod moim adresem wykluczyy jakkolwiek reakcj z mojej strony. Stwierdziem, e pry watna polemika z Panem Knoppem z powodu jego agre sywnoci i zej woli jest bezcelowa i spraw uznaem za zamknit. Ale oto wiosn 2002 roku temat powrci i sta si spra w publiczn. Redaktor naczelny Kociewskiego Magazy nu Regionalnego", Roman Landowski, podzielajc widocz nie cz zarzutw Czesawa Knoppa zamieci skrt nie szczsnego listu, tonujc jego emocjonalne zabarwienie. Szkoda tylko, e nie sprbowa poinformowa czytelnikw rwnie o tym, co autor ma do powiedzenia w tej materii, tak aby od razu i na gorco mogli pozna racj obydwu stron. Wiem, e zgodnie z prawem prasowym, redakcja nie ma obowizku drukowa jednoczenie tego typu polemik. Jestem jednak przekonany, e odrobina dobrej woli redak tora naczelnego umoliwiaby prezentacj tych pogldw na amach jednego numeru KMR, co byoby z pewnoci korzystne dla czytelnikw. Ubolewam nad tym, e z duym opnieniem (take z powodu mojej ponad miesicznej choroby) mog zabra glos w interesujcej mnie sprawie i e tematem zainteresoway mnie osoby trzecie zbulwer sowane jego form. Pomijajc bdy korektorskie, ktre s nieuniknione i pojawiaj si w kadej publikacji, przejdmy do zarzutw merytorycznych. Pan Knopp zarzuca Albumom tczewskim" brak opar cia w rdach historycznych i korzystanie z wiadomoci otrzymanych od osb, ktre same nie znay tematu, wska zujc jednoczenie, e popularnym a prawdziwym rdem s artykuy w KMR..." (cytat z listu) i wtpi czy ...aby ta praca (Albumy tczewskie") moga by przyczynkiem do jakiejkolwiek historii Tczewa". Kada publikacja historyczna musi korzysta z mate riau rdowego, to jest z dokumentw dostpnych w ar chiwach, z literatury przedmiotowej i z relacji wiadkw. Tak jest rwnie w wypadku Albumw tczewskich". Cha rakter tego wydawnictwa, w ktrym przyjto zasad pierwszoplanowoci fotografii i gdzie na dalszy plan odsunito komentarz opisowy, sowny, przez co jest on lapidarny, spowodowa przeniesienie opisu rde historycznych do sowa wstpnego. Uwany czytelnik z pewnoci go za uway w drugiej, trzeciej i czwartej czci Albumu tczew skiego". Mimo, e jestem, jak pisze, Pan Knopp, z ... poko lenia ju daleko powojennego" (cytat z listu), to jednak

dooyem stara, aby dotrze do prawdy historycznej. Oczywicie zdarzay si rozbienoci i niecisoci co do niektrych faktw, dat i nazwisk. W takich wypadkach dawaem pierwszestwo dokumentom oryginalnym przed omwieniami, publikacjom pniejszym przed wczeniej szymi i opracowaniom profesjonalnych historykw przed tekstami dziennikarskimi. Opisy zdj przygotowywaem na podstawie relacji i informacji od osb udostpniaj cych fotografie. Nie zawsze jednak (z oczywistych wzgldw) mona byo dane w nich zawarte zweryfikowa w oparciu o inne rda, dlatego te, jak pisz we wstpie w drugiej czci Albumu tczewskiego", ... mog pojawi si bdy w nazwach i pisowni nazwisk". Pan Knopp wszystko, co nie jest zgodne z jego do wiadczeniem, traktuje jako sprzeniewierzenie si prawdzie historycznej, nie dostrzegajc, e jego wasna pami moe by uomna, a jego jednostkowe przeycia mog mie cha rakter subiektywny. Mj adwersarz niezbyt uwanie czyta nie tylko Albu my tczewskie", ale rwnie Kociewski Magazyn Regional ny, na ktry si tak chtnie powouje. W nr 2 (33) 2001 KMR, Adam Samulewicz w artykule ycie spoeczno-po lityczne" (cykl Tczew w latach midzywojennych") oma wia na stronie 13 dziaalno Ligi Morskiej i Kolonialnej w Tczewie, podajc wczeniejsze nazwy tej organizacji (do 1924 roku Liga eglugi Polskiej, od 1924 do 1930 roku Liga Morska i Rzeczna). Natomiast Pan Knopp twierdzi, e or ganizacji o nazwie Liga Morska i Rzeczna nie byo. Podobnym przeksztaceniom podlegaa nazwa innej organizacji, Zwizku Powstacw i Wojakw, powstaej w Tczewie 27 wrzenia 1921 roku jako Towarzystwo Woja kw i Powstacw (zobacz: dodatek do Dziennika Tczewskiego" z 2 grudnia 1925 roku, jak rwnie Histo ria Tczewa", str. 353). Pniej to ugrupowanie okrelano jako Towarzystwo Powstacw i Wojakw (zobacz: program obchodw 10-lecia niepodlegoci Pomorza z Goca Po morskiego" z 13 lutego 1930 roku, czy te Odwiedziny Mel pomeny" Romana Landowskiego z KMR nr 1, str. 61 i O mu zie gboko zamylonej" tego autora z KMR nr 2, str. 61). Jednak Pan Knopp, zarzucajc mi bdy, uwaa, e istniaa tylko jedna nazwa - Zwizek Powstacw i Wojakw. Wiele miejsca mj interlokutor powici w swojej po lemice sprawom szkolnictwa gimnazjalnego, czsto nie korespondujc bezporednio z zawartoci Albumw tczewskich". Najwaniejsze uwagi Pana Knoppa dotycz nazewnictwa szk, numeracji druyn harcerskich oraz od patnoci za nauk. Nazwa szkoy, Pastwowe Mskie Gimnazjum i Li ceum Humanistyczne, pojawia si w moim tekcie dwa razy, natomiast, Pastwowe eskie Gimnazjum i Li ceum Humanistyczne, tylko raz, a nie jak podaje Pan Knopp ... we wszystkich miejscach...". Nazwa ta doty czya tylko szkoy redniej powstaej w poowie lat trzy dziestych w miejsce gimnazjum (mskiego i eskiego) i zostaa zaczerpnita z Dziejw Tczewa" profesora Edwina Rozenkranza (str. 225).

30

KmR

Harcerstwo w Tczewie powstao w 1921 roku. Na po cztku istniaa jedna druyna - oglnomiejska. Pniej, w miar rozwoju organizacji, pojawiy si w ramach tczew skiego hufca druyny szkolne i pozaszkolne. W 1936 roku ZHP liczy w Tczewie ju dziewi druyn. Numeracj dru yn przyjem zgodnie z opracowaniem Starszoharcerskiego Krgu Instruktorskiego Jaszczurkowcy", powiconym sylwetkom przedwojennych tczewskich harcerzy zamordo wanych i polegych w dziaaniach wojennych w latach 19391945. Jak sdz, dotyczy ona caej pomorskiej chorgwi. Mieczysaw Polewicz w swojej niepublikowanej mo nografii pt. Dzieje profesorw i maturzystw Pastwowe go Gimnazjum Humanistycznego Mskiego w Tczewie, rok 1938, do chwili obecnej lub mierci tych, ktrzy odeszli" twierdzi, e odpatno za rok nauki w gimnazjum mskim wynosia 440 z, czyli dwukrotnie wicej ni podaje Pan Knopp. Niewane jest jednak to, jaka bya wysoko cze snego, 220 czy 440 z rocznie i jaki w jego ramach stosowa no zakres ulg i zwolnie. Istota rzeczy ley w braku dostp noci do nauki i moliwoci ksztacenia si w gimnazjum duej liczby dzieci i modziey z rodzin niezamonych, bez robotnych, ktrych nie byo sta na jakiekolwiek opaty. Warto przypomnie, e przecitne wynagrodzenie miesicz ne w latach trzydziestych w Tczewie wynosio okoo 50 z, a o prac nie byo atwo. Dlatego te z pewnoci uzasad nione byo moje twierdzenie, z ktrym nie zgadza si Pan Knopp, e gimnazjum, z powodu wysokich opat za nauk, byo szko elitarn. Najwicej kontrowersji wzbudzia czwarta cz albu mu pt. Tczew i jego mieszkacy w czasie I i II wojny wia towej", a w szczeglnoci sprawa niemieckiej listy narodo wej. Na str. 96 podaje podzia na grupy narodowociowe, ktre sam chyba wymyli" - pisze Pan Knopp. Czy tak jest w rzeczywistoci? Ju wczeniej udowodniem, e w pracach historycznych nie ma miejsca na dowolno, zmylanie, tworzenie fabuy i e ich tre, zawarto winna mie oparcie w materiale rdowym. Rnie mona tylko interpretowa fakty. Spord wielu prac dotyczcych problematyki drugiej wojny wiatowej na Pomorzu, moim zdaniem, najwaniej sza jest monografia dwch naukowcw - Wodzimierza Jastrzbskiego i Jana Szilinga pt. Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdaskim w latach 1939-1945". Jest to obszer ne opracowanie oparte na bogatych rdach archiwalnych i drukowanych polskich i niemieckich, ktre szczegowo analizuje, odwoujc si do dokumentw, rne aspekty polityki ludnociowej, gospodarczej itp. Trzeciej Rzeszy, prowadzonej na terenie Pomorza Gdaskiego. Zapropono wany przeze mnie podzia na grupy niemieckiej listy naro dowej zaczerpnem z wyej wymienionej publikacji, doko nujc syntezy materiau zawartego na 40 stronach pitego rozdziau. Taki sam podzia przytacza rwnie Konrad Cie chanowski w szkicu pt. Pomorze pod okupacj hitlerow sk" (zobacz: str. 32-34). Do pierwszej grupy nie mogli nalee, jak chce Pan Knopp, Niemcy z Rzeszy, bowiem, w myl art. 1 rozporz dzenia o niemieckiej licie narodowej i niemieckiej przyna lenoci pastwowej na wcielonych ziemiach wschodnich, wpisowi na list podlegali, pomijajc bezpastwowcw, tylko dawni obywatele pastwa polskiego, ktrzy w dniu 26 padziernika 1939 roku posiadali polsk przynaleno pastwow i dawni obywatele Wolnego Miasta Gdaska, ktrzy w dniu 1 wrzenia 1939 roku byli w posiadaniu gda skiej przynalenoci pastwowej. Natomiast Niemcy, kt rzy przybyli w czasie wojny z Rzeszy, nie zamieszkiwali, co oczywiste, przed jej wybuchem terenw wcielonych do Rzeszy a obywatelstwo niemieckie posiadali od dawien dawna, nie musieli zatem o nie zabiega.

Volksdeutschw", czyli przedwojenn mniejszo nie mieck w Polsce, zaliczono do I i II grupy niemieckiej listy narodowej, a nie jak twierdzi Pan Knopp tylko do I, rni cujc ich wedug stopnia zaangaowania w sprawy nie mieckie. Aktywni w rnego typu niemieckich organiza cjach mniejszociowych weszli w skad I grupy, natomiast spoecznie i politycznie biernych zakwalifikowano do II gru py. Na ten temat pisa rwnie K. Ciechanowski we wspo mnianej ju wczeniej pracy. Tam, na stronie 33, znajdziemy takie oto zdanie: Osoby wpisane do I i II grupy niemiec kiej listy narodowociowej byy okrelane jako Volksdeutsch"...". W zwizku z tym, e przepisy wykonawcze zalecay, aby na zewntrz nie czyni rnicy midzy obie ma grupami i jedni, i drudzy otrzymali dowody tosamoci koloru biaego. Trzecia grupa niemieckiej listy narodowej obejmowaa, najoglniej rzecz ujmujc, trzy kategorie: osoby niemiec kiego pochodzenia, ktre z biegiem lat ulegy polonizacji; osoby innego ni niemieckie pochodzenia, ktre yy w zwizkach maeskich z Niemcami, o ile w maestwie przewag miaa strona niemiecka, i osoby o nie wyjanio nej przynalenoci narodowej, skaniajce si jednak ku niemczynie na zasadzie zwizkw krwi i kultury. Kryteria i zasady kwalifikowania, w szczeglnoci do III grupy, ule gay zmianom. W pierwszym okresie, obejmujcym blisko rok (marzec 1941 - luty 1942), wytyczne wadz dosy szcze gowo precyzoway sposb ustalenia pochodzenia, a sa mo postpowanie w sprawie wpisu byo dugotrwae i sfor malizowane. Pniej, potrzeby gospodarcze i militarne Rzeszy, zgodnie z rozporzdzeniem z 10 lutego 1942 roku H.Himmlera-Komisarza Rzeszy dla Umocnienia Niemczy zny, wymusiy zmian stanowiska w tym zakresie. Przede wszystkim uproszczono i przyspieszono procedur i wpro wadzono obowizek wpisu na niemieck list narodow. Jeszcze dalej w swych wytycznych poszed A. Forster, kt ry zaproponowa, by rozstrzyga o wpisywaniu na list na podstawie oglnego wraenia z pominiciem bada o przy datnoci rasowej kandydata. W publikacji Tczew i jego mieszkacy w czasie I i II wojny wiatowej" wyranie roz rniam obydwa etapy. Pierwszy, kiedy w praktyce do III grupy zaliczano osoby urodzone na ziemiach polskich by ego zaboru pruskiego, dobrze wadajce jzykiem niemiec kim i posiadajce niemiecko brzmice imi lub nazwisko i drugi pniejszy, kiedy wprowadzono daleko idce od stpstwa od wczeniej ustalonych zasad. Nie mona zatem, jak to czyni Pan Knopp, manipulowa tekstem, przenoszc mj wywd dotyczcy pierwszego etapu jako wicy rw nie dla drugiego. Do czwartej grupy niemieckiej listy narodowej zaliczo no osoby pochodzenia niemieckiego cakowicie spoloni zowane lub, jak pisze Konrad Ciechanowski, ..., ktre prze szy na stron polsk" i ..., ktre jawnie wyraay swoj wrogo do narodowego socjalizmu" (zobacz: Pomorze pod okupacj hitlerowsk", str. 34). Pan Knopp natomiast twier dzi, e Czwarta lista skadaa si z tych, ktrzy nie posiadali adnych kwalifikacji do niemieckoci, ale byli na czas wojny potrzebni jako sia robocza. Byli to rolnicy, robotnice, rze mielnicy potrzebni na roli i w przemyle...". Warto zazna czy, e w okrgu Rzeszy Gdask - Prusy Zachodnie do tej grupy zaliczono tylko 2000 osb (zobacz: K. Ciechanowski, op. cit, str. 34 i W. Jastrzbski, J. Sziling, op. cit, str. 194). W podobny sposb mona odeprze inne zarzuty Pana Knoppa, ktre nie znalazy miejsca w polemice zamieszczo nej w Kociewskim Magazynie Regionalnym, a ktre, jak sdz, wynikaj z przewiadczenia o wasnej nieomylnoci i podnoszenia jako niezaprzeczalne fakty wasnych, jed nostkowych dowiadcze i przemyle. A przecie histo ria jest zbiorow pamici narodu.

31

bogatej i cigle rozwijajcej si naturze czo wieka zawsze istniaa potrzeba kontaktowania si z drugim czowiekiem. Potrzeb t w stosun ku do rodziny i znajomych przebywajcych w innym mie cie, kraju zaspokajaa i zaspokaja korespondencja. Formy listw i sposoby ich dostarczania od zarania ludzkoci, przez wieki nie ulegay wielkim zmianom. Dopiero wiek XIX, rozwj techniki, a w szczeglnoci powstanie kolejnictwa, spowodowa, e listy zaczy do ciera szybciej do adresata, powstaa te potrzeba zmiany formy korespondencji na szybsz i bardziej dostpn, po wszechn. Wwczas to w 1865 roku Heinrich von Stephan po chodzcy ze Supska generalny poczmistrz Berlina (p niejszy minister w rzdzie Rzeszy) stworzy kart pocztow Postblatt". Projekt otwartej korespondencji by jednak zbyt szokujcy i nie zosta od razu zrealizowany. Pomys karty pocztowej zrealizowano cztery lata p niej - 1 padziernika 1869 roku w Austrii dziki intensyw nym zabiegom profesora ekonomii Emanuela Hemnanna wprowadzono do obiegu Correspondenz-Kart" - kart korespondencyjn. Ju od nastpnego roku ta forma przesyania wiado moci rozpowszechnia si w innych krajach Europy i w USA. O popularnoci tej formy przesyania informacji moe wiadczy fakt, i w cigu 5 miesicy 1870 roku onierze wojny francusko-pruskiej wysali 10 milionw kart. Rok 1875 przynis nowe przepisy zezwalajce na mi dzynarodowy obieg kart pocztowych. Karty pocztowe mg wydawa kady. Jedynym pa stwem, ktre wprowadzio monopol na wydawanie kart bya Grecja. Ta powszechno miaa te mae minusy. Nikt, adna instytucja wydawanych kart nie rejestrowaa, nie katalogowaa. Szukano jednak cay czas nowych form uatrakcyjnie nia prostoktnego kartonika do korespondencji. Takim ele mentem byo dodanie ilustracji. Pierwsza widokwka (czyli karta pocztowa zawierajc ilustracj) wygrawerowana przez Franza Roricha z Norymbergi zostaa wydana w Zurychu w 1872 roku przez J. H. Lochera. Przedstawiaa sze maych obrazkw z Zurychu. Po niej ukazay si jeszcze dwie, z ktrych kada zawieraa trzy widoki miasta. Jeszcze w tym samym roku Rorich i Locher wyprodukowali widokwki ze wszystkich miast Szwajcarii oraz z Lindau i Norymbergi w Niemczech. Technologia produkcji polegaa na rcznym opracowaniu kliszy graficznej, np. miedziorytu, stalorytu, pniej lito grafii, chromolitografii. Kilka lat pniej ilustracj zast piono fotografi. Pierwsza znana widokwka fotograficzna pochodzi rwnie z Niemiec. Bya to kartka z serii Gruss aus (Po zdrowienia z), a wydrukowana na niej ptonalnie foto

grafia o wymiarach 3 x 2 cale przedstawiaa widok jeziora w Schwarzwaldzie. Zostaa wysana 6 lipca 1889 roku. Pierwsze kolorowe widokwki fotograficzne poja wiy si take w Niemczech. Wykonane byy przez firm Rotophot Co. Najwczeniejsza z zachowanych przedsta wia niezidentyfikowane miasteczko i zostaa ostemplowa na w Hamburgu 16 padziernika 1904 roku. Pierwsze karty pocztowe charakteryzoway si podzia em na stron z adresem, na ktrej znajdowa si te znaczek pocztowy i na stron do korespondencji z elemen tami dekoracyjnymi takimi jak: rysunek czy fotografia. Miej sca na przekazywanie informacji nie byo duo, dlatego te spotyka si kartki, na ktrych caa ilustracja czy fotografia jest przysonita przez zapis nadawcy. Ukad ten znosia decyzja wiatowego Zwizku Pocztowego z 1904 roku ze zwalajca na umieszczanie treci na stronie adresowej. Na pocztku XX wieku wydawanie widokwek stao si bardzo popularne. Oprcz firm powoanych do dziaal noci wydawniczej rwnie kupcy, waciciele gospd i ho teli, proboszczowie i organizacje wyznaniowe, a take or ganizacje spoeczne i dobroczynne wasnym sumptem wydawali pocztwki z widokami. Powsta w ten sposb nowy obiekt zainteresowa dla zbieraczy. Z informacji o otwarciu wystawy kart poczto wych w Paryu w 1900 roku dowiadujemy si, e jej organi zator dr Hombo wystawi 150.000 kart z rnych stron wia ta. Innym kolekcjonerem z przeomu XIX i XX wieku by H. King z Londynu, ktry zgromadzi ponad p miliona kart. Zbieraczem kart (dzi filokartyst) by rwnie, przed tym zanim zasiad na tronie Piotrowym Pius X. Jego kolek cja w 1903 roku wynosia 10.000 egzemplarzy. Najstarszwidokwk(datowan23.07.1873 rok), zwi zan z obecnymi terenami Polski, jest widok nieki. Kolekcjonerzy z ziem polskich bardzo wczenie si zor ganizowali, bo ju 4 wrzenia 1899 roku w Krakowie Zwi zek Polskich Zbieraczy Znaczkw Pocztowych utworzy Sekcj Ilustrowanych Kart Pocztowych. W tym roku te odbya si w Krakowie pierwsza na ziemiach polskich wy stawa kart pocztowych. W czasie nastpnej wystawy, w 1900 roku w Warszawie ogoszono konkurs na polsk nazw karty korespondencyjnej". Konkurs ten wygra Henryk Sienkiewicz, a zaproponowana przez niego nazwa pocztwka" przyja si w jzyku polskim i funkcjonuje do dzisiaj. Pierwsze widokwki pokazujce Pomorze i Kociewie ukazay si jeszcze w XIX wieku. Najstarsza pocztwka w tym Albumie datowana jest 8 lipca 1892 rok.

Mirosaw

Kalkowski,

Pozdrowienia z

Powiatu

Starogardz

kiego. Album starych pocztwek i archiwaliw, form. 34,5 x 31,5 cm, op. tw.

Towarzystwo

Mionikw Ziemi Kociewskiej, Starogard Gdaski 2002, s. 71,

33

Chocia od lenej epopei" kociewskich partyzantw, walczcych z hitlerowskim okupantem, mino ju szedziesit lat, wydarzenia z tamtych czasw nadal stanowi ciekaw lektur pog biajc wiedz o najnowszej historii kraju i regionu. Tak wanie warto przedstawiaj rwnie wspomnienia pochodzcego ze Starogardu prof. Stefana Raszeji, byego rektora Akademii Me dycznej w Gdasku, znanego lekarza specjalisty z zakresu medycyny sdowej. Jako jeden z nielicznych Kociewiakw yjcych jeszcze partyzantw Gryfa Pomorskiego" (w Sta rogardzie chyba ju ostatni) - pisze autor - pozwalam sobie przekaza swoj relacj z dziaalnoci czysto kociewskiego oddziau partyzanckiego, dowodzonego przez koleg Alfonsa Kwiczora. Jest to relacja zwiza, bez mitologii", oparta wycznie na przechowywanych zapiskach i autopsji. Cht nie przychylamy si do propozycji Profesora, byego partyzanta kociewskiego, udostpniajc tekst wspomnie naszym czytelnikom. Materia jest przedrukiem z amw Gdaskiego Przekazu" (nr 1, 1995) i Gazety AMG" (nr 8-9, 2001). Tytu i podtytuy pochodz od naszej redakcji.

Alfonsem Kwiczorem (pseudonim Czarny" lub Je remi"), jednym z organizatorw Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski" (TOW GP) na terenie Starogardu Gdaskiego, utrzymywaem kontakt od 1942 roku. Dziki niemu mogem doczy do oddziaw lenych Gryfa" w Borach Tucholskich. Formalnie czonkiem tej organizacji zostaem 8 czerwca 1943 roku, przystpujc do oddziau partyzanckiego Gryfa Pomorskiego" dziaajce go na terenie powiatu starogardzkiego. Przysig odbiera ode mnie we wsi Kasparus w swoim mieszkaniu tamtejszy nauczyciel por. rez. Jzef Szmulta. Oficjalnie przybraem pseudonim Jaguar", ale w rzeczywistoci koledzy w par tyzantce nazywali mnie Major", by moe z powodu mego wysokiego wzrostu. Wesp z dwoma ukrywajcymi si w lesie pod Kasparusem partyzantami (Jzef Andrearczyk i drugi o pseudonimie Bbenek") stanowilimy zacztek nowego oddziau, do ktrego wkrtce doczyli dwaj inni (Tadeusz Prabucki ps. Krystek" i Micha Czapiewski ps. Lis"). Przeszedem okres adaptacyjny (zajcia z broni przeprowadza por. Szmulta), budowaem schrony - bun kry. Otrzymaem polski karabin przechowywany od czasu kampanii wrzeniowej (dobrze zakonserwowany). Zosta em poinstruowany, e zadaniem oddziau jest przede wszystkim samoobrona oraz przygotowanie si do przy szej wsplnej akcji wyzwoleczej w odpowiednim czasie. Nie wykluczano jednak ograniczonych akcji zaczepnych i odwetowo-rekwizycyjnych.

nisaw epek z Lenej Jani, Jzef Redzimski (ps. Krl") z Suchobrzenicy, jego syn Jan oraz wnuk Franciszek, par tyzant z Kasparusa o pseudonimie Marian", Frontala" lub Kurzawa" z Ocypla, Wacaw Mazur z Osieka, Stefan Dryjski ps. Wiktor" z Tczewa. W marcu i kwietniu 1944 roku wskutek doczenia kilku innych grup, m.in. 9-osobowej grupy Feliksa Warczaka ps. Ignac" lub Bech", od dzia Czarnego" wzrs do 29 partyzantw (doszed m.in. Tomasz Reszka i jego brat, prawdopodobnie z Zimnych Zdrojw). Prcz tego wiedziaem o kilku mniejszych od dziaach stacjonujcych w pobliskich lasach, ktre poczt kowo uznaway zwierzchno Czarnego" (np. 6-osobowy oddzia Jzefa Kurowskiego). Z oddziaem Jacka" (ppor. rez. Jzef Deyna, ps. Jacek", ur. w Zelgoszczy, po wojnie zamieszkay w Tczewie) kilkakrotnie przeprowadzalimy wsplne akcje. Poza mn i A. Kwiczorem pozostali party zanci byli w wikszoci mieszkacami okolicznych wsi, ukrywajcymi si z rnych powodw przed terrorem okupanta. Wielu czonkw oddziau doskonale wadao broni, suyo bowiem uprzednio w wojsku polskim lub niemieckim (jako przymusowo wcieleni do Wehrmachtu). Kilku czonkw przyznawao si do kusownictwa w Bo rach Tucholskich przed 1939 rokiem (np. Jzef Redzimski ps. Krl"). Posiadali doskona znajomo terenu, co bar dzo uatwiao przemieszczanie si oddziau. Schrony zwane bunkrami" oddzia nasz budowa po cztkowo jako swoiste poczenie ziemianki (wkopanej na gboko od 1 do 1,5 m) z elementami szaasu (skony dach z gazi i gsto naoonego mchu oraz darni). W po rze zimowej kopano ziemianki na gboko 2 metrw, z da chem zasypanym ziemi i cik len i wyposaano je w kocio do gotowania (tzw. parownik) oraz pomp do wody. Teren by wwczas cakowicie zamaskowany, m.in. jaow cami. Pierwszy taki bunkier powsta w sierpniu 1943 roku nad Brzeziankiem, a drugi we wrzeniu w lasach koo Wdeckiego Myna. Z tego ostatniego bunkra" - w razie ko niecznoci nagego opuszczenia ziemianki (np. w przypad ku obawy) - mona byo wyj dodatkowym podziemnym gankiem, ktry koczy si w innym gstym zagajniku, tzw. modniaku. Opuszczajc ziemiank spalimy nieraz kil-

W zwizku z trudn sytuacj powsta w nastp stwie czciowej dekonspiracji Gryfa Pomorskiego" (lato 1943 r.) Alfons Kwiczor (absolwent starogardzkiego gim nazjum, a pniej student politechniki w Wolnym Miecie Gdasku) jako spalony" w Starogardzie przyby 14 sierp nia 1943 roku do Kasparusa i przej dowdztwo nad na sz, wwczas jeszcze 5-osobow, grup partyzanck. Jed noczenie utrzymywa kontakt z trzema innymi grupami pod legymi Gryfowi Pomorskiemu" na terenie powiatu staro gardzkiego i czciowo wieckiego. Nasza grupa podsta wowa szybko wzrastaa liczbowo. W listopadzie 1943 roku liczya 14 partyzantw, wrd nich - poza wymienion pit k i dowdc Kwiczorem ps. Czarny" lub Jeremi" - Sta

34

ka dni na ziemi, zawinici w koce. Niektrym suyy do tego celu kozie skry. Poczwszy od lutego 1944 roku oddzia dysponowa picioma rowerami, co sprzyjao szybkim zmianom postoju i uatwiao transport, zwaszcza ywnoci, nawet na due odlegoci, np. do 60 km w cigu nocy. Oddzia Czarnego" by z tego powodu artobliwie nazywany zmotoryzowa nym". Niewielki oddzia mg porusza si szybko i bez szelestnie, co pozwolio na niespodziewane pojawianie si w miejscu docelowym. Zreszt walki lenej nie prowadzili my duej ni 1-2 godziny, a akcje rekwizycyjne trway niespena godzin. Nie stosowano nigdy gwatu czy ra bunku. Rekwizycja ograniczaa si do zabrania broni uzbro jonym niemieckim osadnikom lub ubitej trzody (wi) prze znaczonej na wyywienie grup partyzanckich. Za ywno otrzyman od Polakw pacono. Czarny" dysponowa przeznaczon na ten cel kwot. W jednej z pierwszych akcji (padziernik 1943), ktra miaa na celu odebranie broni osadnikom niemieckim, w Osowie Lenym zgin partyzant ps. Marian". Rozbro jono wwczas kilku osadnikw SA-manw. Partyzanci po siadali pod dostatkiem broni myliwskiej (dubeltwki). Amunicj do broni tej dostarczaa nam czniczka Mago rzata Masiakowa z d. Raszeja (moja siostra) ze Starogardu. Jedno z takich spotka z czniczk miao miejsce 20 listo pada 1943 roku. Wsplnie z Czarnym" odebralimy ww czas zarwno amunicj, jak i leki oraz opatrunki. W drodze powrotnej natknlimy si w okolicy Wdy na patrol an darmerii. Doszo do obustronnej wymiany strzaw, zgin jeden Niemiec, ja zostaem ranny w kolano. Szczliwie nie doszo do uszkodze kostnych, co - po upywie trzech tygodni leczenia w bunkrze - pozwolio mi na dalszy udzia w dziaalnoci oddziau. W drugiej poowie grudnia zostalimy ostrzeeni przez cznika (leniczego) o majcej nastpi obawie w naszym rejonie, w zwizku z czym wycofalimy si w sposb zor ganizowany z zagroonego terenu, przechodzc do la sw sarniogrskich. Niemcy po zdobyciu" pustej ziemian ki - doskonale wyposaonej i ubezpieczonej - uznali, e mieci si w niej sztab wikszej jednostki. Pod koniec stycz nia 1944 roku dokonalimy rekwizycji radioodbiornika u niemieckiego leniczego w Laskach. Odtd wskutek pod suchu Londynu moglimy poszczeglne grupy naszego zgrupowania informowa o aktualnej sytuacji wojennej i po litycznej. W marcu 1944 roku dokonano kilku wypadw po bro wojskow, rekwirowan onierzom przybywajcym na urlop do rodzinnych wsi (liwiczki, Linwek). Zdobyto cztery karabiny. Bezporednio po witach Wielkanocnych (kwiecie 1944 r.), po powrocie z akcji w odlegych o 20 km Zimnych Zdrojach, oddzia - zmczony po wyprawie - zosta nie spodziewanie otoczony w miejscu swego pobytu pod Sar ni Gr piercieniem tyralier zoonych z onierzy dywizji jadcej na front wschodni. W czasie przebijania si z okr enia od kuli wroga zgin Redzimski Franek", wnuk Jze fa Redzimskiego (ps. Krl"). Kilku lekko rannych wypro wadzono z okrenia. Z uzyskanych pniej informacji od mieszkacw liwiczek wynikao, e trzech onierzy nie mieckich zgino, a piciu byo rannych. Po tej bitwie od czya si od nas grupa Becha" (Warczaka). Gwny od dzia Czarnego" przenis si na wschd przez rzek Wd w okolic Dbiej Gry (ok. 6 km od Radogoszczy).

Na pocztku maja 1944 roku doszo do pierwszego spo tkania z por. Alojzym Bruskim (ps. Grab"), dowodzcym kilkudziesicioosobowym oddziaem partyzanckim AK operujcym w lasach pomidzy Osiekiem a Osiem. W cza sie wsplnego przemarszu majcego na celu atak na osad nikw niemieckich z majtkw w Miedznie (na wschd od Osia), doszo do starcia ze zorganizowan obaw niemiec k okoo 10 km na poudnie od Dbiej Gry. Trasa przemar szu Graba" wypada na rodek tyraliery, nasz oddzia (Czarnego") natomiast natkn si na sztab oczekujcy rezultatu obawy. Sytuacja ta zostaa natychmiast wyko rzystana przez nas. Ostrzelalimy czonkw dowdztwa obawy z do bliskiej odlegoci z gstych zaroli. Zasko czeni Niemcy zostali rozproszeni i wycofali swe oddziay, co uchronio oddzia Graba" od powaniejszych strat. Kil ka dni pniej doszo do nastpnego spotkania z Gra bem", ktry donis nam o kolejnym starciu jego ugrupowania (wierki") z oddziaami wasowcw w oko licy Lipinek wieckich. Po stronie partyzantw odnotowa no straty. Byli zabici i ranni. W tej sytuacji oddzia nasz przekaza Grabowi" i jego ludziom pomoc dla rannych w po staci licznych materiaw opatrunkowych i lekw, ktre kilka dni przedtem otrzymalimy od cznikw ze Starogar du (Magorzata Masiakowa i Ita Pawowska). W czasie pobytu Graba" u nas doszo do rozmowy midzy Czar nym" a Grabem" (przy ktrej uczestniczyem) na temat ewentualnego przyszego wspdziaania w razie wybuchu oglnonarodowego powstania. Wedug tych ustale od dzia nasz obok wierkw" (oddzia Graba") i Szyszek" (oddzia Szalewskiego) mia wej do zgrupowania, ktre sta si miao zalkiem powstaczej dywizji piechoty. Pod koniec maja 1944 roku oddzia nasz dokona trzech dalekich wypadw na osadnikw niemieckich: w Mied nie, w Pruskich (na wschd od Tlenia) i w ku (koo Iwiczna). W czerwcu oddzia przenis si w okolic Kasparusa i std dokona kilku wypadw na pnoc (Twar dy D, May Bukowiec) i na zachd (Zimne Zdroje). W tym te miesicu (30.06.) w rejonie Linwka w star ciu z policj niemieck zgin cznik wysany przez Czarnego" do innej grupy partyzanckiej z meldunkiem. By to Wacaw Mazur ps. Wacek", mj serdeczny przyja ciel i rwienik, pochodzcy z Osieka. W lipcu zaata kowalimy posterunek policji niemieckiej w Oswku (koo Skrcza). Zgino dwch andarmw. W sierpniu miao miejsce kilka wielkich obaw niemiec kich na zauwaone przez nich desanty polsko-radzieckie, w zwizku z czym oddzia nasz by zmuszony kilkakrotnie zmienia miejsce postoju. Pod koniec wrzenia od oddzia u odczy si Czarny", pozostawiajc mi dowdztwo gru py. Sam uda si w okolic Czerska i Wojtala na spotkania kontaktowe, z ktrych wrci w pierwszej poowie padzier nika wraz z Janem Szalewskim (ps. Sobl") komendantem Chojnicko-Tczewskiego Inspektoratu AK. Kilkudniowe narady ze mn we trjk polegay na wyjanianiu sobie spraw organizacyjnych. Ustalono m.in., e oddzia nasz - mimo e formalnie jest oddziaem Gryfa" - w rzeczywistoci podle ga bdzie rozkazom Inspektoratu AK i wsplnie wemie udzia w zaplanowanej wyzwoleczej akcji zbrojnej. Na pocztku listopada 1944 roku oddzia Czarne go" przenis si w rejon kanau Wdy, na pnoc od Czarnej Wody, budujc nad jeziorkiem swj ostatni zi mowy bunkier.

KmR

35

W grudniu 1944 roku nastpio spotkanie z polsko-ra dzieck grup desantow dowodzon przez lejtn. Wiktora Aleksiejewa (ps. Wiktor") oraz ppor. Jana Mitkiego (ps. Wirski"). Po ustaleniu wzajemnego stanowiska przekazalimy tej grupie (w skad ktrej wchodzio naj pierw siedmiu, a pniej dziewiciu Polakw i dwch Rosjan) posiadane przez nas informacje, m.in. dotyczce rozlokowania oddziaw Jagdkomando. Odtd kontakty z grup desantow Wirskiego" byy do czste, aczkol wiek nie przeprowadzono wsplnych akcji. W poowie stycznia 1945 roku zaatakowalimy osadni kw niemieckich we wsi Gotelp, dokonujc rekwizycji bro ni i rodkw aprowizacji. Na pocztku lutego w rejonie Lenej Huty doszo do przypadkowego starcia z oddzia em wojska niemieckiego. Po raz pierwszy uylimy posia danej broni automatycznej. Zgin jeden onierz niemiec ki, a kilku zraniono; nie doznalimy adnych strat. Na podstawie dokonanych uzgodnie z wymienionym desantem powinnimy wkrtce wsplnie przej zbliaj cy si front wojenny. Dowdca naszego oddziau, Alfons Kwiczor (ps. Czarny") uwaa, e takie rozwizanie stwa rza warunki dla w miar bezpiecznego przejcia frontu, ale wyjani czonkom oddziau, e w powstaej sytuacji pozo stawia kademu z nas decyzj przejcia frontu: albo wsplnie z grup desantow, albo na drodze samodzielnego oddale nia si z oddziau. Rwnie dla Czarnego" bya to trudna decyzja. Ostatecznie sam wybra drug ewentualno, po zostawiajc mi dowdztwo nad wikszoci partyzantw, ktrzy zdecydowali si na wyjcie z desantowcami". Po doczeniu do nich udalimy si z okolic Studzienic na poudnie poprzez Lubiki w kierunku Szlachty i front przeszlimy 21 lutego niedaleko Lipowej Tucholskiej. Od dzia nasz w liczbie 33 uzbrojonych onierzy (partyzanci i desantowcy) zosta nieufnie przyjty przez czerwonoar mistw, ktrzy prbowali nas rozbroi, ale stanowcza in terwencja towarzyszcych nam dowdcw desantu uda remnia te zamiary. Na stacji kolejowej Lipowa Tucholska przedstawiono nas generaowi P. Batowowi, dowdcy 65 Armii. Wydarzenie to miao charakter uroczysty, gene ra odebra raport, dzikowa nam za dziaalno na tyach wroga i poleci nas zakwaterowa w pobliskiej wsi Rosochatka. Wieczr upyn w przyjemnej atmosferze, adiutant generaa zorganizowa wszystkim onierski posiek zakro piony alkoholem i poczstunek tytoniem. Broni nam nie zabrano. Niestety, nazajutrz w liwicach odczono od nas grup desantow i odesano do Bydgoszczy, nas za wkrt ce po tym - wbrew zapowiedziom generaa - rozbrojono i internowano" w tzw. punkcie zbornym, przekazujc do wdcy oddziau NKWD. Punkt zborny mieci si w piwni cach szkoy w liwicach. Bylimy traktowani na rwni z uciekinierami z rnych niemieckich jednostek paramili tarnych, a take niemieckimi jecami. Tu nastpiy wielo krotne przesuchania. Wyraane przez nas sprzeciwy i tu maczenia dugi czas nie odnosiy najmniejszego skutku. Ostatecznie jednak interwencje dowdcy desantu, prze bywajcego ju wwczas przy sztabie w Bydgoszczy, wpyny na decyzj o zwolnieniu nas z internowania. Dopiero 1 marca 1945 roku zostalimy zwolnieni i ww czas rozproszylimy si do swoich domw rodzinnych. Bogatsi o dowiadczenie, drog nasz odbywalimy, omijajc miejscowoci, w ktrych mogy stacjonowa oddziay NKWD. Tak odbyo si nasze poegnanie

z broni". Udaem si do mego miasta rodzinnego, tj. Sta rogardu, zatrzymujc si po drodze m.in. w Lubocieniu u ro dziny jednego z partyzantw. Po wielu latach dowiedziaem si, e oficjalne przejcia frontu, dokonywane przez inne oddziay partyzanckie na Pomorzu, miay niemal identyczny przebieg, ale bardziej dramatyczne zakoczenie. Tak np. 26-osobowy oddzia partyzancki AK por. Jana Sznajdera (ps. Ja", Db"), ktry rwnie w pewnym momencie mia kontakt z polsko-so wieck grup desantow, postpi podobnie jak nasz od dzia. Rwnie oni zostali uroczycie przyjci przez sowiec kiego generaa, a nastpnego dnia - po oddaleniu od nich grupy desantowej - rozbrojeni i internowani w piwnicach we wsi Zalesie. Nie mieli jednak takiego szczcia jak my, bo nastpnego dnia przewieziono ich pod stra do wi zienia w Chemnie nad Wis, a stamtd do obozu w Dzia dowie. Z wza kolejowego w Iawie przetransportowano ich do Zwizku Radzieckiego, za Ural. Podobny los spo tka inne oddziay partyzanckie, m.in. oddzia Gryfa Po morskiego" operujcy w powiecie chojnickim pod dowdz twem Emila Cysewskiego (ps. Sok"). Zawsze odbywa si ten sam rytua: najpierw uroczyste powitanie, podzi kowanie, posiek, poczstunek, a pniej rozbrojenie i prze kazanie oddziaom NKWD. Cig dalszy z reguy polega na aresztowaniu i wywiezieniu do obozw NKWD w ZSRR. Cz z nich wrcia do kraju w latach 1946-1947, ale wielu z nich spoczywa w nieludzkiej ziemi". W marcu 1945 roku aresztowania czonkw organizacji konspiracyjnych objy ju cale Pomorze, rwnie pnoc ne, a ze warunki bytowe panujce we wszystkich punk tach zbornych i wizieniach NKWD powodoway, e cz osb umieraa jeszcze przed deportacj, albo w transporcie do ZSRR. Cz z nich zdoaa zbiec z aresztu. Wobec sta ego dalszego zagroenia represjami, prezes Rady Naczel nej TOW Gryf Pomorski" por. Augustyn Westphal podj decyzj o jej rozwizaniu, nakazujc m.in. przekazanie wszel kiej broni wadzom polskim oraz wstpowanie do MO*. By moe ta decyzja uchronia czonkw konspiracji (zwaszcza Gryfa Pomorskiego") przed bardziej masowy mi deportacjami ni miay miejsce. Nie ma dotd dokadnej liczby czonkw pomorskich organizacji konspiracyjnych, przede wszystkim AK i TOW Gryf Pomorski", aresztowanych i wywiezionych ju po zakoczeniu dziaa wojennych na Pomorzu. Analizujcy to zagadnienie historyk, Konrad Ciechanowski, uwaa e liczba okoo tysica nie jest zawyona". Z kolei o co naj mniej kilkuset czonkach konspiracji pomorskiej zatrzyma nych przez wadze radzieckie" pisze Mirosaw Golan w arty kule Tajna Organizacja Wojskowa Gryf Pomorski" wobec Armii Czerwonej a powojenne losy gryfowcw" (wydaw ca Instytut Kaszubski, Gdask 2000). Tene autor w innym miejscu podaje, e co najmniej 300 osb (z AK i Gryfa") deportowano z Pomorza do ZSRR. Liczby te oczywicie nie obejmuj aresztowanych i wy wiezionych spord ludnoci cywilnej. Ogln liczb upro wadzonych z Pomorza na wschd szacuje si na okoo 20 tysicy osb. * Jak podaje cytowany M. Golan obejmowanie przez czon kw konspiracji rnych funkcji w milicji w 1945 roku byo zjawi skiem czstym na terenie caego kraju, w tym i na Pomorzu, ale wikszo z nich po kilku lub kilkunastu miesicach odesza lub zmuszono ich do opuszczenia tej suby".

36

KI71R

O historii kolejnictwa w Tczewie i mostach wilanych pisalimy ju na amach Kociewskiego Magazynu Regionalnego". Interesujce teksty Ryszarda Hardta ukazay si pitnacie lat temu (w KMR nr 1/36 z 2002 r. te by jego tekst pt. 150 lat tczewskiego wza kolejowego (1852-2002), wic warto chyba dzieje drg elaznych powtrzy, a to gwnie w zwizku z jubileuszem 150-lecia kolei w Tczewie. Jest to doskonaa okazja, by przypomnie o tym, co uczynio z Tczewa miasto kolejarzy", datowane od 6 sierp nia 1852 roku, kiedy nastpio tu oficjalne otwarcie linii Bydgoszcz - Tczew - Gdask.

o uchwaleniu 7 grudnia 1849 roku w Berlinie przez parlament pruski ustawy o budowie Kolei Wschod niej majcej poczy stolic z Krlewcem otworzy a si wielka szansa dla Tczewa. Rozpatrywano pi propo zycji przeprowadzenia linii kolejowej i w kadym z tych projektw kolej miaa by doprowadzona do Tczewa. Jako najbardziej racjonalny uznano drugi wariant tj. Berlin - Star gard Szczeciski - Krzy - Pia - Bydgoszcz - Tczew - Mal bork - Elblg - Braniewo - Krlewiec. W celu usprawnie nia budowy kolei zostaa utworzona 5 listopada 1849 roku Krlewska Dyrekcja Kolei Wschodniej w Bydgoszczy, ktra podlegaa bezporednio Ministerstwu Przemysu i Robt Publicznych. Bya to pierwsza Dyrekcja Kolejowa nie tyl ko w Prusach ale i na wiecie. Ju 13 lipca 1851 roku do Bydgoszczy dotar pierwszy pocig, ktry przyby z Krzy a. Oficjalne otwarcie tego odcinka linii odbyo si w obec noci krla pruskiego dwa tygodnie pniej. Pierwszy po cig wg oficjalnego rozkadu jazdy wyjecha z Berlina 25 lip ca 1851 roku o godz. 23 00 , w drog powrotn wyruszy z Bydgoszczy 27 lipca 1851 roku o godz. 230. Szybko tego pocigu wynosia 35 km/godz. Kolejnym etapem prac bya linia Bydgoszcz - Tczew - Gdask liczca 161 km. Zbudo wano j w icie ekspresowym tempie. Ju 6 sierpnia 1852 roku pierwszy pocig przyby do Gdaska, bdc w Tcze wie ju 19 lipca wnis w ycie, sennego jak do tej pory, miasta olbrzymie oywienie, ktre spowodowao jego nie byway rozwj przestrzenny i demograficzny. Pocztkowo projekt linii kolejowej Bydgoszcz-Tczew zakada jej umiej scowienie niemal wzdu Wisy, obejmujc lece na tej trasie miasta: Nowe, wiecie, Gniew. Zamiar ten jednak spali na panewce, gdy naturalne uksztatowanie terenu nadwilaskiego nie pozwolio na jego realizacj. Przeszko d stanowi tu brzeg Wisy - wysoki i stromy, czsto pod mywany przez rzek oraz kopotliwe ujcia najwikszych dopyww Wisy - Wdy i Wierzycy. Lini wic odsunito od rzeki decydujc si na Tczew jako miejsce budowy mo stu przez Wis i przyszy wze kolejowy. Takie miejsco woci jak Nowe, wiecie czy Gniew otrzymay poczenia kolejowe z magistral w pniejszym czasie. I tak - 1 wrze nia 1888 roku oddano do eksploatacji odcinek z Terespo

la Pomorskiego do wiecia dugoci 6 km, 19 listopada 1904 roku oddano odcinek Twarda Gra - Nowe dugo ci 6 km i 5 stycznia 1905 roku oddano odcinek Morzesz czyn - Gniew dugoci 12 km. Rwnolegle z budow linii kolejowej Bydgoszcz - Gdask odbyway si prace na linii Malbork - Elblg - Braniewo. Odcinek ten dugoci 84 km przekazano do eksploatacji 19 padziernika 1852 roku, a rok pniej doprowadzono kolej do Krlewca otwierajc ruch na tym szlaku 2 sierpnia 1853 roku. Oddanie caego traktu berlisko-krlewieckiego op niaa budowa mostw przez Wis w Tczewie i Nogat w Mal borku. Do czasu zakoczenia robt przy mostach trans port podrnych na odcinku Tczew - Malbork odbywa si konno i promem. Zim, w okresie korzystnych warun kw (silny mrz, zamarznite rzeki), podrnych przez Wi s i Nogat przeprawiano po lodzie na specjalnie uoonej drewnianej jezdni dla wozw. Transport towarw, nawet przy korzystnych warunkach, w okresie lata trwa na tym odcinku nawet do trzech dni. Prace przy budowie mostu rozpoczto na lewym brze gu Wisy, tzn. od brzegu tczewskiego. Dnia 27 lipca 1851 roku pod budow pierwszego filaru pooono i powico no kamie wgielny (lapis angularis). Aktu powicenia dokona biskup chemiski Anastazy Sedlag w obecnoci krla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV i jego przybocznej wity ministra: von Heydta i radcy rzdowego Lentzego. Kamie wgielny wraz z dokumentami i pienidzmi woo no do specjalnie wydronego otworu, ktry zamurowa sam krl. Podczas wykonywania dzikczynnej pieni Num Danket alle Gott" krl pruski sta bez nakrycia gowy, mimo i pada rzsisty deszcz. Na potrzeby budowy mostu uru chomiono w Tczewie szereg inwestycji. W Knybawie zbu dowano cegielni, ktra produkowaa specjaln ceg klin kierow w tym kolorze, z minerau sprowadzanego spod Gniewa. Z tej cegy wzniesiono bramy i wiee mostu oraz budynek dworcowy wraz z towarzyszcymi obiektami, zu ywajc na to okoo 15 milionw sztuk cegie. Materiay metalowe zabezpieczaa specjalnie w tym celu zbudowana odlewnia elaza, pniejsza Muscate" oraz fabryka wyro bw metalowych Kelcha, pniejsza Arkona". W 1848

37

Parowz S3

roku w obiektach cukrowni, mieszczcych si na terenach obecnej Pomorskiej Fabryki Drody, urzdzono cemen towni a mechanizm mieszczcego si tam myna wykorzy stano do przesiewania wiru i transportu kamieni budow lanych. Po szeciu latach budowy na mocie ukaza si pierwszy pocig. Tumy tczewian zgromadzone na brzegu rzeki znowu wiwatoway. Byo si z czego cieszy i wtedy 12 padziernika 1857 roku most nie mia sobie rwnego w Europie. Jego dugo razem z przyczkami wynosia 837,30 metrw - rzeczywista dugo konstrukcji bez przy czkw wynosia 785,28 metrw. Ten najduszy wwczas most na kontynencie, na piciu filarach - podporach (dwa stay w nurcie rzeki) i na krawdziach obu przyczkw zdobio siedem par wie (dwie pary zachoway si do dzi siaj) i dwie bramy wjazdowe w stylu neogotyckim upik szone portalami. Zachodni portal od strony Tczewa - zao ony w 1860 roku obrazowa otwarcie mostu przez krla pruskiego (zdarzenie takie nie ma odpowiednika w rzeczy wistoci). Wschodni portal od strony Lisewa - umiesz czony w 1859 roku obrazowa historyczny wtek zwizany z Zakonem Krzyackim - nawracanie Litwinw przez Mi strza Krzyackiego Winricha von Kniprode. Po przycze niu tych terenw do Polski w 1920 roku oba portale zostay usunite w 1929 roku. Po ukoczeniu i oddaniu do eksplo atacji obu mostw - na Wile i Nogacie, dnia 27 pa dziernika 1857 roku nastpio uroczyste oddanie caej linii kolejowej Berlin - Krlewiec. Tczew znalaz si w centrum

zainteresowania caej Europy. Pierwszy most przez Wi s - wspaniay zabytek niemieckiej sztuki inynierskiej - sprawia wraenie kratownicowego puda. W rodku tego aurowego tunelu metalowego bieg pojedynczy tor kole jowy, a po jego bokach znajdoway si jezdnie, niczym nie oddzielone. Na zewntrz mostu biegy dwa chodniki dla pieszych o szerokoci 1 metra. Warto doda, e odpowie dzialny za koncepcj i cakowity projekt budowlany mostu by Carl Lentze, za odpowiedzialnym za wszystkie obli czenia i szczegy konstrukcyjne by Rudolf Eduard Schinz. Projektantem portali bram i wie neogotyckich by Friedrich August Stiiler. Po roku od wybudowania mostu, oddano do uytku wspaniay dworzec kolejowy, jeden z najwspa nialszych w wczesnej Europie. Wntrze dworca wyoone byo specjalnymi lustrami na wszystkich cianach, ktre wspgrajc z jedn pkolist cian cakowicie ulan ze szka sprawiao wraenie takie, e podrni z kadego miej sca gdziekolwiek by nie patrzyli, zawsze widzieli cay most. Razem z dworcem wzniesiono rwnie budynek poczty dworcowej, w ktrym zainstalowano urzd pocztowo-telegraficzny wyposaony w aparatur typu Siemensa - ww czas najnowoczeniejszy i najszybciej dziaajcy rodek cznoci. W roku 1867 tczewski urzd pocztowo-telegraficzny wysa i przyj 6400 depesz. Tczew, wiodcy jeszcze do roku 1850 maomiasteczko wy tryb ycia, sta si jednym z najwaniejszych wzw kolejowych w Polsce. Dnia 15 sierpnia 1873 roku dotara

Parowz DRACHE

38

KmR

do Tczewa druga magistrala Berlin - Krlewiec prowadzo na przez Pi - Chojnice - Czersk - Starogard. Odcinek Tczew - Starogard oddano do eksploatacji ju 16 stycznia 1871 roku. Linia ta bya pocztkowo jednotorowa, drugi tor oddano do uytku w roku 1876. Podobnie byo z lini Bydgoszcz - Tczew dalej do Gdaska i Malborka, ktra rwnie bya pocztkowo jednotorowa. Drugi tor w kie runku Bydgoszczy zbudowano dopiero w roku 1911. Kiedy wprowadzono do ruchu nowe, wielkie parowozy prowadz ce dusze i cisze pocigi, jazda staa si wygodniejsza i szybsza. Wzmoony ruch na kolejowych szlakach nie po zostawa bez wpywu na stan torowisk, ktre naleao sukce sywnie umacnia. Postanowiono rwnie o budowie drugie go mostu przez Wis, przeznaczonego ju tylko do ruchu kolejowego. Nowy, znacznie potniejszy, cakowicie me talowy most kolei dwutorowej wybudowany zosta w la tach 1888-1891. Konstrukcyjnie by podobny do swego starszego brata. Mia tak sam ilo filarw i tak sam rozpito, bieg 40 metrw rwnolegle do sawnego mostu kratowniczego, ktry zosta przeznaczony wycznie do ru chu koowego i pieszego. Odpowiedzialnym za projekt dru giego mostu by Johann Wilhelm Schwedler, za szcze gami konstrukcyjnymi, kontrol oblicze i wykonawc kon strukcji by Georg Christoph Mehrtens. Projektantem bram wjazdowych i portali drugiego mostu by Johann Eduard Jacobsthal. Szybka budowa tego nowego mostu kolejowe go wizaa si z uruchomieniem najbardziej luksusowego pocigu o nazwie Balt-Orient Ekspres", ktry kursowa od 1896 roku trzy razy w tygodniu na trasie Pary - Berlin - Pozna - Tczew - Krlewiec - Tallin - Sankt Petersburg. Ekspres ten by cigniony przez 10-metrowy, 40-tonowy parowz francuski Nord", specjalnie skonstruowany do tego pocigu. Zosta on pniej wyparty przez dusze i dwa razy cisze niemieckie Schwartzkopffy" o ksztacie rakie ty. W skadzie Balt-Orient Ekspres" by jeden wagon pocztowo-bagaowy, dwa lub trzy wagony sypialne - p niej jeszcze doczano wagon restauracyjny. Ten mi dzynarodowy kurier przejeda przez Tczew do wybu chu pierwszej wojny wiatowej. Powrci na elazny szlak po 1926 roku lecz kursowa tylko do Tallina, bo midzynarodowe pocigi nie przekraczay wwczas gra nic ZSRR. Zabr pruski charakteryzowa si najgstsz sieci kolejow, jej linie miay najlepsze parametry tech niczne, tak w planie jak i w profilu. Sprzyjao to osiga niu duych, jak na koniec XIX i pocztek XX wieku, prdkoci. Najszybsze pocigi kursoway na liniach Berlin - Wrocaw - Katowice i Berlin - Krlewiec (Ostbahn"). Za najszybszy pocig do roku 1914 uzna naley pocig D8 relacji Eydkuhnen (granica z Rosj) - Berlin, z postojami w Krlewcu, Elblgu i Tczewie (gdzie wy czano wagony do Sopotu, a wczano grup wagonw Gdask - Berlin, caa ta operacja trwaa tylko 8 minut). Przecitna prdko na trasie Krlewiec - Berlin dugoci 590,1 km wynosia 79,4 km/h, a na poszczeglnych odcin kach za odpowiednio: - Krlewiec - Elblg (d. 116, 7 km w 1 godz. 21 min.)

Warto doda, e pocig D8 bi na gow nawet synny Balt-Orient Ekspres" relacji Sankt Petersburg - Pary. Inny szybki pocig to D l 8 relacji Konstantynopol - Ber lin, ktry odcinek z Wrocawia Gwnego do Frankfurtu (d. 248,3 km) pokonywa w czasie 2 godz. 59 min., co dawa o przecitn 83, 7 km/h. Te znaczce, j a k na rok 1914, osi gnicia kolei pruskich wynikay niewtpliwie z dogodnego uksztatowania linii kolejowych (linie Berlin - lsk i Berlin - Prusy Wschodnie prowadziy po terenach nizinnych) jak i z doskonale zaprojektowanych parowozw popiesz nych S3 i pochodnych a pniej S1O. 19 lipca 1852 roku dla mieszkacw 5-tysicznego ww czas Tczewa by dniem szczeglnym. Tego bowiem dnia po raz pierwszy ujrzeli parowz DRACHE" prowadzcy za sob cay pocig. W ten letni poniedziaek nieomal wszy scy mieszkacy Tczewa wyszli na jego spotkanie. Kady z nich chcia zobaczy ten diabelski" pojazd na szynach, ziejcy ogniem i dymem. Jak to bywa z rzeczami nowy mi - tczewianie z ogromn rezerw podchodzili do tego wynalazku. Cz zgromadzonych przywitaa pierwszy pocig w Tczewie brawami i owacjami widzc w tym przy szo dla swego miasta. Wikszo jednak zorzeczya na ten, jak mwiono - szataski" wynalazek. Przewi dywali najgorsze: e krowy przestan dawa mleko, kury nie zechc znosi jajek, a ptaki wytruje dym z parowozu. DRACHE" - znaczyo smok". Jednak te smocze wyziewy nie zaszkodziy mieszkacom. Mija dzie za dniem i 6 sierp nia 1852 roku nastpio oficjalne i uroczyste otwarcie linii kolejowej Bydgoszcz - Tczew - Gdask z udziaem krla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV. Pocig z krlewsk wit przyjecha do Tczewa w godzinach przedpoudniowych.

Trzygodzinn przerw w podry przeznaczono na wi zytacj budowy mostw przez Wis w Tczewie i przez Nogat w Malborku. Potem pocig ruszy w kierunku Gda ska - dokd przyby o godz. 16 30 . Rytmiczny stukot k i dwik wydmuchiwanych kbw dymu byy od tej chwi li dla Tczewa symbolem nowego, szybciej biegncego cza su, w ktrym pokonywanie odlegoci przestao by pro blemem. Wrd maszyn wynalezionych przez czowieka parowz zajmuje do wyjtkowe miejsce. Chyba aden wczeniejszy ani pniejszy wynalazek nie wywar tak wyranego wpywu na rozwj techniczny, a przede wszyst kim spoeczny cywilizacji. To wanie parowz zaprzgni ty do wagonw penych wgla, ziemiopodw, wyrobw przemysowych, a take cigncy pocigi z mieszkacami miast i wsi sta si symbolem tzw. wielkiej rewolucji prze mysowej" w XIX wieku. Trwajce ponad sto trzydzieci lat, niczym nie ograniczone, panowanie parowozu na stalo wych szlakach byo zotym wiekiem kolei i przemysowego rozwoju wiata. Nadszed jednak czas, kiedy parowzju nie wystarcza. Osign bowiem kres swoich moliwoci i nie potrafi pracowa taniej. Zacz by wypierany przez loko motywy spalinowe i elektryczne, szybsze i tasze w eksplo atacji. Jednak wraz z parowozem znika rwnie monopol transportu kolejowego. Niekontrolowany rozwj droszego transportu drogowego spowodowa zmniejszenie przewo zw na liniach lokalnych co powoduje zamykanie tych linii. Spoeczestwo drugiej poowy XX wieku i pocztku XXI - 86,4 km/h wieku odwraca si od transportu kolejowego, ale kolej nie Elblg - Tczew (d. 46,5 km w 35 min.) - 79, 7 km/h skapitulowaa. Wprost przeciwnie, z now technologi i noTczew-Pia (d. 180,4 km w 2 godz. 17 min.)-79,0 km/h Pia- Berlin (d. 246,5 km w 2 godz. 57 min.) - 83,5 km/h. II wymi rodkami walczy nadal o swoje prawa spoeczne.

39

III Kocierskie Targi Ksiki

Literatura Kociewia, jej twrcy i wydawcy zdomino wali tegoroczne, III Kocierskie Targi Ksiki Kaszub skiej i Pomorskiej Costerina 2002", ktre odbyy si 27 lipca w Kocierzynie.

ury konkursowe w skadzie: Zbigniew akiewicz, Jerzy Samp oraz Tadeusz Linkner, po zapoznaniu si z wczeniej nadesanymi publikacjami, stwierdzio, i wrd ksiek biorcych udzia w tegorocznej edycji tar gw dominowaa zdecydowanie tematyka kociewska. - Zwraca przy tym uwag wzrastajca z roku na rok aktywno pelpliskiego wydawnictwa Bernardinum ", ktre nie tylko w sensie ilociowym, lecz rwnie jako ciowym dominuje wrd pozostaych wydawcw - stwier dzio w swym protokole jury konkursowe - zwraca uwag bardzo staranna szata graficzna oraz poziom edytorski. W kategorii literackiej nagrodzono dwie prace (poetyc k i prozatorsk) Andrzeja Grzyba: Prozy mae i mniejsze" (Wydawca PHU Promocja" Jerzy Cherek, Starogard Gda ski 2002) oraz Banie z Kociewia" (Wydawnictwo Ber nardinum", Pelplin 2001). W dziale tekstw pozaliterackich, dwie rwnorzdne pierwsze nagrody otrzymali: Krzysztof Nierzwicki za opracowanie Biblioteki Kartuzji Kaszubskiej oraz jej konwentw filialnych w Berezie Kartuskiej i Gidlach" (Bernardinum", Pelplin 2001), pierw sze, tak obszerne, gruntowne, a zarazem monumentalne dzieo o wybitnych walorach naukowych, dajce pojcie o bogactwie zasobw bibliotecznych i archiwalnych tzw. Kartuzji Kaszubskiej;

Podsumowujc swoj prac jury wyrazio wysokie uznanie dla autorw i wydawcw, ktrzy zgosili na kon kurs swoje publikacje. - Znajduje si wrd nich wiele prac oryginalnych, czsto nowatorskich, o niepolednich walorach meryto rycznych, wydanych ze szczegln dbaoci o stron poligraficzn - stwierdzili czonkowie komisji konkurso wej. - Niestety cisy limit, jaki zosta naoony przez organizatorw uniemoliwia nagrodzenie, bd wyr nienie wszystkich tych prac - dodali na zakoczenie.

Promocja Bedekera Kociewskiego

Minionego lata, w Tczewie i Starogardzie Gdaskim odbyy si promocje dugo oczekiwanego Nowego Bede kera Kociewskiego, ktrego autorem jest literat Roman Landowski. Wzili w nich udzia liczni przedstawiciele samorzdw lokalnych oraz wielu znanych regionalistw kociewskich.

woj najnowsz ksik o regionie Roman Landow ski prezentowa i podpisywa 12 lipca 2002 roku w Centrum Edukacji Dorosych w Tczewie, na spo tkaniu zorganizowanym przez Wydzia Promocji Starostwa Powiatowego w Tczewie. W przedstawieniu publikacji wzili udzia liczni pracownicy tego wydziau przebrani w kociewskie stroje ludowe. W ich wykonaniu zebrani gocie usyszeli wybrane fragmenty bedekera, informujce o wy bitnych postaciach historycznych i wspczesnych twr cach kultury Kociewia; najciekawszych miejscach i wyda rzeniach regionu.

Mariusz Kordas za pierwsz pen biografi Stefan Franciszek Sok. Komisarz Rzdu Gdyni" (Bernardinum", Pelplin 2002), obszern, niezwykle bogato udokumento wan i wyczerpujc monografi powicon tej mao dzi znanej postaci. Drug nagrod w tej kategorii przyznano Romanowi Landowskiemu za Nowy Bedeker Kociewski" (Polnord Oskar, Gdask 2002). - Jest to najobszerniejsze dotd- stwierdzili czonkowie jury - i zarazem najbardziej przystpne kompendium" uj mujce w sposb kompleksowy szeroko rozumian proble matyk kociewska (historia regionu, zasuone postacie, folklor, osobliwoci, wane miejsca itp.). W kategorii albumw komisja konkursowa postanowi a nagrodzi prac ks. Jerzego Wickowiaka pt. Piety go tyckie w sztuce religijnej Pomorza" (Bernardinum", Pelplin 2002). Wzito przy tym pod uwag nie tylko szat graficzn tego dziea, lecz take walory naukowe i poznawcze.

- Cieszy nas fakt, i ukazaa si kolejna publikacja Romana Landowskiego - stwierdzi w sowach powitania, podczas promocji Nowego Bedekera Kociewskiego, sta rosta tczewski Marek Modrzejewski - ktra z pewnoci dobrze posuy nie tylko mieszkacom Kociewia, ale wszystkim, ktrzy zechc pozna nasz pikny region. Sam autor ksiki, wydanej przez gdaskie Wydawnic two Polnord Oskar, twierdzi, e praca nad ni przyniosa mu wiele satysfakcji. - Z pewnoci dobr treci jest bardzo subiektywny, ale te nie wszystkie wane informacje o Kociewiu udao si tu zamieci ~ mwi Roman Landowski. - Trzeba byo, niestety, liczy si z ograniczon objtoci publikacji. Promocja Nowego Bedekera Kociewskiego w stolicy Kociewia, Starogardzie Gdaskim, miaa miejsce 18 lipca w ksigarni Atena. Tu zaproszonych goci powita gospo darz powiatu starogardzkiego Andrzej Grzyb, ktry przy pomnia drog, jak musia przebrn Roman Landowski

40

Braem udzia w ekshumacji

Relacja bezporedniego uczestnika Jana Z. w opracowaniu JANA KAMISKIEGO
1 wrzenia 1939 roku Niemcy bez wypowiedzenia woj ny zaatakoway Polsk. W tajnym porozumieniu z Sowie tami zawartym w 1 1 dekadzie sierpnia 1939 roku dokonano 1 podziau ziem polskich midzy agresorw (Niemcy i So wieci). Polska zostaa wykrelona z mapy Europy. W biecym roku mina 63. rocznica tych wydarze. Przypominaj o nich co roku organizowane akademie i inne uroczystoci, zwizane ze skadaniem wiecw na mogi ach oraz pod pamitkowymi tablicami. Sam fakt utraty niepodlegoci pocign za sob eks terminacj ludnoci polskiej, szczeglnie zaangaowanej w dziaalno polityczn. Dziaanie agresorw zmierzao w kierunku likwidacji Tego bkarta wersalskiego", jak to dosadnie okreli w 1939 roku sowiecki minister spraw za granicznych Mootow. Negatywny stosunek wadz okupacyjnych do Polakw potwierdzi fakt zwoania, w miesicu listopadzie 1939 roku, uczniw polskich szk rednich do szkoy niemieckiej (ul. Parkowa) i wrczenia im zwolnienia z polskiego gimna zjum. W nastpstwie tego kierowano ich na przymusowe roboty do bauerw" lub fabryk przemysowych na tere nie 111 Rzeszy. Rwnolegle wysiedlano polskie rodziny z mieszka, zsyano do obozw przejciowych, koncentra cyjnych oraz mordowano. Wydarzenia z tym zwizane zo stay szczegowo opracowane i opisane w wydawnictwach i artykuach okolicznociowych publikowanych przez za interesowanych m.in. rwnie w Kociewskim Magazynie Regionalnym. Zakoczenie wojny umoliwio kontynuacj nauki prze rwanej 1 wrzenia 1939 roku. Oto jak wspomina ten okres mj kolega Jan Z. W reaktywowanym przedwojennym gimnazjum, jed nym z wykadowcw by rwnie ksidz prefekt Alfons urek, wikariusz tczewskiej parafii pod wezw. Podwysze nia Krzya witego. Poza religi prowadzi take lekcje jzyka polskiego. Wspaniay czowiek, nauczyciel i przyja ciel modziey. W 1945 roku lato byo rwnie pikne jak w 1939. Ludzie zauroczeni odzyskan wolnoci, w pierwszym okresie nie analizowali gbiej skutkw wojny. Jednak szybko nade szy refleksje. Wyzwolenie" miao okaza si niebawem zmian barwy z brunatnej na czerwon. Zaczto take g biej zastanawia si nad ofiarami wojny, ktrych w Tcze wie byo te niemao. Na ktrej z kolejnych lekcji prowa dzonych przez ks. prefekta A. urka dowiedzielimy si, e powsta w naszym miecie zesp inicjujcy ekshumacje pomordowanych w 1939 roku. Inspiratorem tej akcji by ksidz A. urek. Przedsiwzicie to napotykao na rne trudnoci m.in. ze skompletowaniem ekipy ekshumacyj nej. W tej sytuacji ksidz prefekt zwrci si z apelem do uczniw naszego gimnazjum o zgaszanie si do tych prac. Chodzio oczywicie o mczyzn znajcych realia wojny. Przypominam sobie, e z naszej szkoy brao udzia w eks humacji okoo 12 uczniw. W wyznaczonym dniu pod ko niec padziernika 1945 roku zorganizowany zesp ludzi zosta skierowany na bye tereny wojskowe za koszarami, w pobliu byej prochowni. Okazao si, e wrd zebra nych osb znajdowa si czowiek, ktrego Niemcy zmusili do kopania dow, wykorzystanych pniej jako groby masowe. Na wskazanym przez niego miejscu, po kilku pr bach, na stosunkowo nieduej gbokoci (ok. 60-70 cm) natrafilimy na dwa due groby pomordowanych. Aczkolwiek uczestnicy ekshumacji zdawali sobie spra w z obrazu, jaki mog zobaczy... Widok okaza si wstrz sajcy. Zarwno ilo jak i pozycje pomordowanych wy woyway mroce krew w yach wraenie. Kada posta leaa twarz do ziemi z charakterystycznym ladem Genickschuss" (strza w potylic). Koci czaszki w tym miej scu strzaskane. Na miejsce kani przybyo szereg osb nalecych do rodzin pomordowanych oraz emocjonalnie z nimi zwizanych. Rozpoznawano bliskich i znajomych po resztkach garderoby i uzbieniu. O ile sobie przypominam, najtrafniej rozpoznawano tych, ktrzy nosili charaktery styczn odzie np. kolejarzy i ksiy. W obydwu maso wych grobach doliczono si okoo 112 osb. Ekshumowane szcztki przeniesiono do przygotowa nych wczeniej surowych trumien. W tym miejscu wypa da zaznaczy, e tego rodzaju akcje odbyway si wwczas w bardzo prymitywnych warunkach, bez adnych osobi stych zabezpiecze, typu np. odziey ochronnej, specjali stycznego sprztu, czy sub powoanych do tego ro dzaju czynnoci. Suyy do tego tylko opaty i goe rce. Zaangaowani w tym wydarzeniu, nie brali pod uwag warunkw, w jakich odbywaa si ekshumacja, a kierowali si wycznie poczuciem patriotycznego obo wizku wobec ofiar. Dnia 1 listopada 1945 roku odbya si w Tczewie uro czysto - manifestacja z okazji Ich pogrzebu. Rozpocza si ona o godz. 1000 aobn Msz w., ktr odprawi ksidz, radca Wadysaw Myski, wczesny proboszcz parafii pod wezw. w. Jzefa, na polu znajdujcym si ww czas na rogu ulicy Skarszewskiej (obecnie Wojska Pol skiego) i ulicy Sobieskiego (teraz rejon Domu Handlo wego Retman"). Okolicznociowe kazanie wygosi ksidz biskup Wron ka z Gdaska. Na polu zebray si: organizacje spoeczne, partie polityczne, modzie szkolna, przedstawiciele wadz, oddzia Milicji Obywatelskiej, oddzia kolejarzy i spoe czestwo miasta Tczewa. Nieco na uboczu stay na wozach-platformach trumny z prochami pomordowanych. Po

42

KmR

Mszy w. sformowano olbrzymi kondukt aobny, ktry wyruszy przez tzw. Nowe Miasto ulicami Sobieskiego, Mo stow, Kolejow, Stalina (obecna Obr. Westerplatte), 30 Stycznia na stary cmentarz. Na cmentarz miay wstp tylko delegacje organizacji ze sztandarami i wiecami oraz rodziny tych, ktrych rozpoznano. Po opuszczeniu trumien do grobw przemawiali: przedstawiciele partii politycznych i wadz, ksidz biskup Wronka, ksidz prefekt A. urek i ofi cer Armii Czerwonej w randze majora. Na zakoczenie wmurowano w przygotowany uprzednio obelisk, dokument pamitkowy, na ktrym zoyli swoje podpisy znaczniejsi obywatele miasta. Po oddaniu salwy honorowej i odegra niu hymnu narodowego przez orkiestr kolejow, uczest nicy uroczystoci rozeszli si. Na terenie miasta Tczewa s tylko dwa miejsca, w kt rych na pocztku II wojny wiatowej niemiecki okupant dokona egzekucji miejscowej i okolicznej ludnoci. Pierw sza z nich, ktr wyej opisano, odbya si w rejonie koszar, w pobliu byej prochowni. Obecnie blisko tego miejsca, niedaleko wiaduktu nad torami, przebiega droga

krajowa nr 1, ktra wwczas nie istniaa. Dokadna lokali zacja po upywie tylu lat jest prawie niemoliwa, gdy znajdujcy si tam teren jest zupenie znieksztacony. w czesne zarola i krzaki przeksztaciy si w due drzewa, a agodny stok zosta przekopany przez nielegalnych eks ploatatorw piasku. Cao przedstawia nader przykry i smutny widok, poniewa na domiar zego, znajduj si tam hady mieci i zbdnego rnorodnego, zdewasto wanego sprztu. Do tej pory, nikt miejscem tym si nie zainteresowa. Bezporednio po ekshumacji nie byo ani warunkw, ani rodkw finansowych, aby miejsce to upamitni, a w nastpnych latach o nim zapomniano. Druga egzekucja miaa miejsce pod cian budynkw gospodarczych na terenie obecnego placu Niezomnych, nalecym do Stray Poarnej. To zdarzenie zostao upamitnione tablic umieszczo n przed wjazdem na teren Stray Poarnej. * Rejon wydarze za koszarami obrazuje zaczony plan sytuacyjny.

43

orzecze dolnej Wierzycy i Wdy stanowi region historyczno-geograficzny, zwany Kociewiem. Stoli c Kociewia, obejmujcego swym obszarem trzy pomorskie powiaty: starogardzki, wiecki i tczewski, jest miasto Starogard Gdaski - siedziba wadz powiatu staro gardzkiego. Region charakteryzuje si wyran odrbnoci jzy kow i kulturow przejawiajc si w stroju, architekturze, obrzdowoci oraz gwarze. Znaczcym elementem zrni cowanego krajobrazu s lasy. W sporej czci s to Bory Tucholskie, ktrych walory nale bezsprzecznie do naj wyszej klasy nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Bory Tucholskie, nazywane te zielonym morzem", stanowi jeden z najwikszych w Polsce kompleksw lenych obej 2 mujcych 1170 km powierzchni, z czego 30% mieci si w granicach Kociewia. Rzeba terenu Kociewia Starogardzkiego, utosamia nego z obszarem powiatu starogardzkiego, jest urozmaico na. W pnocno-zachodniej czci powiatu, w okolicach Skarszew, pooone jest najwysze wzniesienie - Panina Gra, nazwana tak w XIII wieku przez cystersw na cze Maryi Panny. Na wschodnim kracu, w okolicach Smto wa Granicznego i Skrcza, pord pagrkw wystpuj najyniejsze ziemie. Poudniowa cz powiatu to kociewskie Bory Tucholskie. Tereny pnocno-wschodnie, z ponad dwiema setkami bogatych w ryby i raki jezior, tworz Pojezierze Starogardzkie. Do najwikszych je zior nale: Kabie zwane Morzem Kociewskim", Wiel kie Borzechowskie, Radodzierz, Czarne Pnocne i Czar ne Poudniowe, Godziszewo, Udzierz, Sone, Niedackie i Wielkie Ocypelskie. Cae Pojezierze usiane jest gaza mi narzutowymi przyniesionymi tu przed tysicami lat przez ldold ze Skandynawii. Najciekawsze z nich ob jte zostay ochron, jako pomniki przyrody. Najwik szym gazem jest szeroki na 3,5 m Diabelski Kamie w Pinczynie. Jego obwd wynosi a 14 m. Jednym z naj bardziej znanych na Kociewiu jest Zaklta Owczarka w Zblewie o obwodzie 3,5 m. (...). Kociewie Starogardzkie posiada trzy obszary chronio nego krajobrazu, pi rezerwatw, liczne pomniki przyrody i due kompleksy lene - gwnie sosnowe. owiat starogardzki pooony jest w poudniowej cz ci wojewdztwa pomorskiego i czy na swoim te renie miasta: Czarn Wod, Skarszewy (miasto i gmi na), Skrcz i Starogard Gdaski oraz gminy wiejskie: Bobo wo, Kaliska, Lubichowo, Osieczna, Osiek, Skrcz, Smtowo Graniczne, Starogard Gdaski i Zblewo. Powiat ley na przeciciu wanych szlakw kumunikacyjnych. Krzyuje si tu droga krajowa nr 22 (tzw. berlinka) biegnca w kierunku wschd-zachd, z drog wojewdz k nr 222 czc Kocierzyn z Grudzidzem. W pobliu wschodniej granicy przebiega droga midzynarodowa nr 1 (E 75). Przez powiat wie bdzie take autostrada A 1 z w zem komunikacyjnym i Miejscem Obsugi Pasaerw w Kopytkowie oraz zjazdem w pobliskim Swaroynie. Najblisze lotnisko znajduje si w odlegoci 60 km od Starogardu w Gdasku-Rbiechowie. Wedug regionalizacji fizycznogeograficznej obszar powiatu pooony jest w obrbie dwch mezoregionw: Pojezierza Starogardzkiego (makro region Pojezierza Wschodniopomorskiego), do ktrego naley pnocna i wschodnia cz powiatu oraz Borw Tucholskich (makroregion Pojezierza Poudniowopomorskiego), w obrbie ktrych rozpociera si cz poudnio wa i zachodnia. Granica midzy Pojezierzem Starogardzkim

a Borami Tucholskimi ma charakter strefowy, przez co jest trudna do wyznaczenia na mapie. Ze wzgldu na przenika nie si wysoczyzn morenowych z obszarami sandrowymi, nieatwo j powiza z wyranymi elementami krajobrazu, cho rnice przyrodnicze midzy obydwoma obszarami s widoczne. (...).

bszar powiatu starogardzkiego odznacza si znacz nym bogactwem flory i fauny. Znajduj si tu sta nowiska wielu chronionych, rzadkich, zagroonych wyginiciem gatunkw rolin i zwierzt. Cz z nich wpi sana zostaa do Polskiej Czerwonej Ksigi Rolin oraz Zwie rzt, cz zagroonych jest wyginiciem w skali europej skiej, niektre wymienione zostay w globalnej Czerwonej Ksidze (bocian czarny, orze bielik i derkacz). (...).

rboretum w Wirtach pooone jest nad Jeziorem Borzechowskim, na terenie nadlenictwa Kaliska W lenictwie Borzechowo w gminie Zblewo. Ogrd dendrologiczny i gospodarstwo szkkarskie zajmuj po wierzchni 33,61 ha, na ktrej zgromadzono 455 gatunkw drzew i krzeww. Pocztki Arboretum sigaj roku 1875, kiedy to rozpoczto badania nad aklimatyzacj obcych ga tunkw drzew lenych. Nadleniczy Adam Putrich wpro wadzi na teren szkki drzew owocowych szpalerowe na sadzenia drzew i krzeww. W latach 1890-1897 zaoono w okalajcym szkk drzewostanie powierzchnie dowiad czalne. Celem bya neutralizacja i aklimatyzacja drzew ob cego pochodzenia oraz badanie przydatnoci gospodar czej tych gatunkw w naszych warunkach klimatycznych. W latach 50. kolejni nadleniczowie: Kazimierz Szulisawski i Jzef Pozorski stworzyli alpinarium i now alej drzew egzotycznych. W ostatnich 20 latach dokonano szeregu nowych nasadze, dziki czemu kolekcja drzew powik szya si o wiele nowych gatunkw - gwnie daleko wschodnich. Arboretum w Wirtach stanowi jeden z najstarszych, najciekawszych i najwikszych tego typu obiektw w Pol sce. Ogrd podzielony jest na kwatery zajte przez rne gatunki drzew - cyprysiki, choiny, ywotniki, jaowce, so sny, jody, wierki oraz nie wystpujce u nas odmiany dbw, lip, jesionw i brzz. Najstarsz spord 29 kwater zajmuj posadzone w 1882 roku daglezje zielone, wprowa dzone ju w pocztku XX wieku do uprawy na terenie Po morza. W Wirtach ronie 145 odmian rolin iglastych i 310 odmian rolin liciastych, z ktrych szczeglnie warto wymieni kilka najciekawszych: cyprysik groszkowy - odmiana szpilkowa, joda szlachetna - odmiana bkitna, ywotnikowiec japoski, buk pospolity - odmiana strzpolistna, db szypukowy - odmiana purpurowa, olsza szara - odmiana strzpolistna, styrakowiec japoski, tulipanowiec amerykaski - odmiana zotobrzega.

Ogrd udostpniony jest turystom indywidualnym, a fachowa informacja przekazywana przez pracownikw za chca do zwiedzania. wiadczy o tym coraz wikszy ruch turystyczny.

Tekst

zdjcia pochodz z ksiki

Przyroda

Kociewia

Starogardzkiego, wydanej przez Firm Wydawniczo-Poligraficzn MYYK, 2002 Starogard Gdaski, s. 96, form. 12,5 x 24 cm.

KITIR

45

Prezentujemy czytelnikom prac Bogdana Bieliskiego (godo Kociewiak) wyrnion w konkursie otwartym na tekst publicystyczny Moi przodkowie z Kociewia" rozstrzygnitego w poowie czerwca br.

BOGDAN BIELISKI

Pi pokole Bieliskich na roli

Od pierwszego rozbioru do III Rzeczypospolitej
Pochodzenie i legendy czasw, wspomina Jzef Milewski w Dziejach wsi powia tu starogardzkiego" wydanych w 1968 roku. Bartomieja pki co uznajemy za antenata swojej rodziny. Pierwszy metrykalny zapis o nim odnaleziony zosta w liber copulatorum z roku 1798. Jego pierwsze maestwo pod dat 10 lipca tego roku z Mariann Rezmer primo voto Klinowskz Bukowca pozwala nam okreli lata urodzenia oboj ga maonkw z teje metryki lubu. Wpisano w niej, e pan mody ma lat 26, panna moda lat 36, co oznacza, e Bartomiej tu zwany Bartolomeuszem urodzi si w 1772 roku, a Ma rianna w 1762 roku. Trudno nie skojarzy daty urodzenia Bartomieja z pocztkiem I rozbioru Polski. W 1809 roku zmara Marianna, a Bartomiej, jeszcze w tym samym roku, polubi Mariann Szczygielsk. Drugie pokolenie pierwszego maestwa Bartomiej mia picioro dzieci, z ktrych dwoje zmaro wczenie, a przod kiem naszym by Kazimierz, urodzony 5 marca 1802 roku w Zelgoszczy. Z czasem Bartomiej wraz z rodzinprzenis si z Zelgoszczy do Pczewa. Tu Kazimierz polubi w 1828 roku Mariann Kossowszczank, crk Szymona Kossa i Agnieszki z d. Gracz. Wczeniej, bo ju w 1821 roku zmar jego ojciec Bartomiej. Mimo, e Kossw spotykamy jeszcze dzi wrd miesz kacw samego Pczewa, e nazwisko to moemy odczy ta na kilku grobach miejscowego cmentarza, znany jest te autorowi cay rd Kossw z Rywadu w parafii Klonwka, to jednak nikt z nich nie jest zwizany wzem po krewiestwa z on Kazimierza. Kazimierz mia cznie siedmioro dzieci, z ktrych troje zmaro wczenie. Przy yciu pozostao czterech chopcw: Jzef, Jan nasz przodek, Marcin i Micha. Wszyscy oni w swoim czasie si poenili i prowadzili samodzielne go spodarstwa rolne. Mieli te potomstwo mskie przy czyniajc si do tego, e adna z linii pokoleniowych nie wygasa.

pochodzeniu familii Bieliskich dowiedziaem si od kuzyna, Henryka Grunda z Tczewa, ktrego matka Anna, z domu Bieliska, interesowaa si rodzin w szerokim znaczeniu ju od wczesnych lat swego ycia. Ot miao by trzech braci Bieliskich, niewykluczo ne, e w rodzestwie tym byy i siostry. Osiedleni byli na gospodarstwie rolnym w okolicach midzy Chojnicami i Tu chol. Czas ten siga okresu tu po utracie niepodlegoci przez Polsk w 1772 roku. Za udzia w walce z zaborc Pru sacy pozbawili ich majtku i nakazali caej rodzinie opuci te strony. Dwch braci miao osiedli si w Zelgoszczy, a trzeci wyemigrowa do Bugarii. Potomstwo tego ostatniego byo pci eskiej, std nazwisko Bieliskich tam zaniko. Jedy na wie o emigrancie, jaka dotd si zachowaa w rodzi nie, to spotkanie Jana Bieliskiego z Wbrzena (V poko lenie) w czasie I wojny wiatowej (1914-1918), ktry jadc pocigiem przez Bugari jako onierz armii pruskiej spo tka si z matk chrzestn wnuka owego emigranta Bieli skiego. Przetrway te legendy o zwizkach krlewskich naszej familii. Opowiedziaa mi je, nieyjcaju dzi, Halina Pawe lec z Gdyni, z ktr spotkaem si w 1987 roku. Wedug niej jeden z krlw polskich (Zygmunt III lub jego syn Jan Kazimierz) mia kochank Turczynk. Z tego zwizku urodzio si dwoje nielubnych dzieci: chopiec i dziew czynka. Synowi krl nada szlachectwo i przybrane na zwisko Bieliski. Wedug innego podania, ktry z przod kw Bieliskich zosta za czasw krla Jana Kazimierza (1648-1668) osadzony na ordynactwie na Powilu w ra mach polonizacji tych ziem. Te domniemane nobilitacje, cho wywodzce si jedynie z legend, znajduj rw nie odbicie w wielu herbarzach przyozdabiajc nazwi sko Bieliskich w szereg ciekawych herbw, np. Szeliga czy Junosza.

Najstarszy przodek
do rzeczywistoci, przymierzajc dwch bezimiennych braci Bieliskich, osiadych w Zelgoszczy, wytrzymuj oni konfrontacj z faktycznym przodkiem Bartomiejem (1772-1821), cho znanym dla potomnych jedynie z ksig metrykalnych. O dru giej rodzinie Bieliskich w Zelgoszczy, z tych odlegych Wracajc Tak

Koligacje z Czemskimi
si zoyo, e dwch braci Bieliskich, synw Kazimierza: Jzef i Jan oenili si z siostrami - Jzefm(1833-1921) i Ann(1834-1878) Czemskimi, crkami Jzefa i Jzefiny z d. Nadolskiej. Dziki temu mamy ju pewne informacje o rodzinie Czemskich, cho nie si gaj one samej Anny Czemskiej, ony Jana.

46

Zanim bdzie o rodzinie, jedna uwaga o pisowni tego nazwiska. Ot, stwierdzono na podstawie posiadanych metryk, e nazwisko to, poza podstawowym brzmieniem, pisane byo te Ciemski, np. u Teofila i to jest najblisze podobiestwo, ale spotykamy rwnie Czempski, np. u Marcina, ktra to rnica jest ju znaczna. O rodzicach obu sistr wiemy tyle, e gospodarstwo w Pczewie mieli due, bo okoo 600 mrg. Jego siedlisko znajdowao si w klinie przy zbiegu szosy z Bobowa do Skrcza z drog poln z Grabowa do Pczewa. Ojciec ich, Jzef, zosta utopiony przez parobka ssiadujcego go spodarza, jak ktrego wieczoru szed do wsi po on. Go spodarstwo rodzinne Czemskich odziedziczya Jzefina, za mna Bieliska. M jej, rwnie Jzef, za czsto zaglda do kieliszka. Dopiero po jednej z misji kapaskich nastpi u niego nawrt do normalnoci. Z wdzicznoci wystawi przed domem figur w. Jzefa z dziecitkiem. Jeszcze w roku 1880 doszo do incydentu, o ktrym donis Piel grzym" w nr 29 z 9 marca tego roku. Ot pewien niecny czowiek kamieniami odtrci gow teje figury.

ci, z ktrych tylko jedna Julianna zmara w dziecistwie. Da lej Marianna (1860-1890) wysza za m za Izydora Kurow skiego z Czarnegolasu. Marcin (1862-1942) oeniony z Ann Witka z Dbrwki zosta kolejarzem i zamieszkali w Tczewie. Tu te osiedlia si Weronika (1864-1938), ktra wysza za Jana Sobisza. Teofil (1869-1952) oeni si z Zuzann Gra bowsk z Wdy. Ostatni, Franciszek (1873-1947) mia za on Juliann Wsiersk, a mieszkali w Biaachowie koo Zblewa. Obecno Jana i Anny Bieliskich w Bobowie dotd pozostaje zagadk dla rodziny, lecz potwierdzaj to metry ki urodze czci ich dzieci. W Zelgoszczy Bieliscy mieli gospodarstwo z 600 mor gowym areaem. Miecio si przy drodze wiejskiej po stro nie pnocnej przed przejazdem kolejowym w kierunku na Czarnylas. Jan Bieliski i Marianna z Czemskich, a po nich Jan i Marianna z Winiewskich, jako ostatni zamieszkiwali w Zelgoszczy do czasu wyjazdu do Rzecina. Wczeniej Teofil, syn Jana i Anny, jeszcze jako kawaler naby inne gospodarstwo w Zelgoszczy pooone za torami. Tu te gospodaruje, w trzecim ju pokoleniu, do chwili obecnej Zygfryd Bieliski. Wspomina okolicznoci nabycia tego gospodarstwa: Teofil bdc w sdzie w Starogardzie w innej sprawie, zauway ogoszon na tablicy licytacj. Zaraz znalaz si obok niego yd. ktry zaproponowa mu sprzeda gospodarstwa i namwi do kupna. Tak wic dziki Teo filowi Bieliscy dalej pozostaj w Zelgoszczy. Gospodarstwo zapisane jest w ksidze wieczystej pro wadzonej w Sdzie Rejonowym w Starogardzie Gdaskim pod nr KW 3854 i ma ono 17 ha.

Pradziad w Bobowie?
Rodzina Jana i Anny z d. Czemskiej zamieszkiwaa w Bobowie i byli tu co najmniej w latach 18551867, bo tu wedug metryk urodzio si co naj mniej pierwszych siedmioro dzieci, poczem przenieli si do Zelgoszczy. O samym Janie (1834-1878) i jego onie Annie (18361910) dalej nie wierny nic. Tyle, e mieli dziewicioro dzieci, z ktrych dwoje, Konstanty i Antoni, zmaro w dzieci stwie. Pozostaa sidemka to: Franciszka (1855-1928), kt ra wysza za m za Jana Karwatowskiego i zamieszkali w Wielkim Bukowcu, Jan (1858-1929) i ona Marianna z Wi niewskich (to nasi przodkowie), mieli czternacioro dzie-

Dziadek w Rzecinie
asz dziadek, Jan partnerk ycia znalaz sobie w Nowej Cerkwi, gdzie Marianna mieszkaa wraz z rodzicami. Ojciec jej, Jzef Winiewski (18401904), mia tu piekarni i prowadzi te sprzeda obwon pieczywa. Matka Anna z d. urawska (1840-1907) pocho dzia z Borzechowa i bya crk Jana i Franciszki Helwich. Ich lub odby si 25 lutego 1868 roku w Nowej Cerkwi. Anna miaa crk Mart urodzon 7 listopada 1866 roku w Gniewie, ktra nosia nazwisko panieskie swej matki - urawska. Winiewscy mieli poza crk Mariann (1868-1947), on dziadka Jana Bieliskiego, take syna Jana (1876-1896), ktry mia by klerykiem, jednak wystpi z seminarium i za mierza si oeni. W kocu zachorowa na suchoty. Na ou mierci wyzna wskazujc na koci: Tam em zgrzeszy. Pochowany zosta przy kociele na cmenta rzu w Nowej Cerkwi. Staraniem ks. proboszcza postu ment z inskrypcjami, wczeniej przewrcony i pozba wiony swej pierwotnej lokalizacji, postawiony zosta na nowym miejscu. W zasobach Archiwum Pastwowego w Gdasku jest te lad potwierdzajcy zgon, 21 stycznia 1875 roku, syna Wadysawa urodzonego w 1873 roku ju w Nowej Cerkwi. Tak wic Anna urawska, pniej zamna Winiewska miaa razem czworo dzieci. Dziadek Jan polubi w Nowej Cerkwi Mariann Wi niewsk w 1889 roku i przez pierwszych pi lat wsplne go poycia mieszkali jeszcze w Zelgoszczy. Gdy w 1894 roku przenieli si do Rzecina mieli ju trjk dzieci: Jan ka, Maryni i Jzka. Gospodarstwo kupi tu, bo moga te

Jan Bieliski z on Mariann z d. Winiewska

47

na to wpyn jego ona Marianna, ktra chciaa by bli sko swoich rodzicw Winiewskich zamieszkaych w No wej Cerkwi. Nowe siedlisko pooone byo poza wsi przy drodze polnej, prowadzcej do Krlwlasu i tak pozostao do dzisiaj. W ksidze wieczystej, zaoonej w Sdzie Powiato wym w Tczewie pod nr KW 11959, Jan Bieliski, jako nowy waciciel, wpisany zosta z dat 17 czerwca 1895 roku. Poprzednim wacicielem by Schwarcer Grun wald, a wczeniej w 1868 roku figurowa tu jeszcze Mi koaj Kamrowski. Wawrzyniec Bieliski, jako nastpca Jana, powiadczony zosta w ksidze wieczystej dnia 13 grudnia 1932 roku. Wedug Ksigi Adresowej gospodarstw rolnych wo jewdztwa pomorskiego, wydanej w Toruniu w 1923 roku, gospodarstwo Bieliskich w Rzecinie liczyo 56 ha, w tym roli byo 53 ha, 2 ha ki i 1 ha nieuytku. W nieco okrojonej wielkoci pozostao do dzisiaj. Czysty dochd gruntowy rocznie oszacowano wwczas na 890 marek. W tym samym czasie (1923 r.) gospodarstwa ponad 50 ha w Rzecinie mieli jeszcze Benjamin Nagrski - 102 ha, Arkadiusz Zikowski - 89 ha, ssiadowa grun tami z dziadkiem i Micha Wygocki - 62 ha. Sama wie Rzecin nazw ma izolowan, co oznacza, e nigdzie w Polsce si nie powtarza. Nie ma hasa tej wsi w Sowniku geograficznym Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich z przeomu XIX i XX wieku", co zuba a monografi Rzecina.

Wedug Ksigi Adresowej Polski wraz z Wolnym Mia stem Gdaskiem z 1929 roku znani s rzemielnicy tego okresu z tej wsi. Ogranicz si do podania dwch gospd, ktre rwnoczenie tam egzystoway. Jedn prowadzi Bara i w niej gromadzili si biedniejsi mieszkacy, w drugiej, u Gajewskiego, bywali gospodarze. Obiektw obu lokali dzi ju nie ma. Podwrze gospodarstwa Bieliskiego, w swej pierwot nej postaci, w stosunku do przynalenego areau byo sto sunkowo wielkie. Pokazuje je zaczony plan. Po wojnie nastpcy Jana dokonali cakowitej przebudowy tak, e podwrze zmniejszyo si do 1/3 poprzedniej wielkoci, a wszystkie budynki s nowe. Pierwszym dzieckiem Jana i Marianny Bieliskich uro dzonym w Rzecinie, a czwartym w kolejnoci bya Andzia, a potem jeszcze dziesicioro. Przy tak licznym potomstwie (14 dzieci) babcia Marianna korzystaa przy wychowywa niu z pomocy swej siostry Marty, cho miewaa do niej zastrzeenia. Dranio j, e Marta zamiast sama wykony wa niektre zlecone jej prace wyrczaa si dziemi. Dziadek zmar w 1929 roku. W nekrologu, ktry ukaza si w Pielgrzymie" nazwano Jana obywatelem ziemskim. Babcia przeya wojn, ale na staro ostatnie lata bya ociemniaa. Zmara w 1947 roku. Jej siostra Marta na stae mieszkaa w Nowej Cerkwi, miaa tam wynajty pokj. Przed mierci mocno si wystraszya wkroczeniem wojsk nie mieckich do Nowej Cerkwi. Jak onierze weszli do jej po koju, skutkiem czego zostaa czciowo sparaliowana. Wkrtce potem zmara.

Plan zabudowy gospodarstwa rolnego Bieliskich w Rzecinie. Stan przed 1939 rokiem.

48

Zjazd rodzinny Bieliskich w Rzecinie. Gwiazdka 1922 roku. Od gry stoj od lewej: Leon, Kazimierz, Anna i Wincenty Grund, Wiktoria i Jan, Marta, Alojzy, Jzef, Wawrzyniec, Weronika. Poniej siedz: Gertruda, Maria i Wadysaw Kuliski, Marianna i Jan Bieliski, Marta urawska - siostra Marianny. Najniej: Bernard, Edyta Wiatrowska - crka Marii, Wacaw. Nastpcy w Rzecinie Do mierci dziadka gospodark odziedziczy Wawrzyniec (1904-1977), wtedy kawaler. Drugim ewentualnym pretendentem by Wacaw, urodzony w 1913 roku, ale wwczas maoletni. Wawrzyniec oeni si z Wand Murawsk z Gogolewa. lub odby si w Dzier znie w 1937 roku. Z chwil wybuchu wojny caa rodzina zostaa rugowana, a gospodark przej trahander. Wawrzy niec i Wacaw zostali wywiezieni na roboty do Niemiec i pra cowali u bauera. Jako trzeci w kolejnoci gospodark w Rzecinie przej w 1977 roku Edmund, urodzony w 1948 roku, najmodszy syn Wawrzyca, wnuk Jana. Polubi Jzef Kurowsk uro dzon w 1954 roku w Kierwadzie. lub odby si w 1974 roku w Baronie, w parafii panny modej. Starsi bracia, nastpcy, Kazimierz i Stefan ukoczyli kierunki techniczne na Politech nice Gdaskiej. Edmund ma dwch synw, spord ktrych moe wyznaczy kolejnego (czwartego) gospodarza. Gospodarstwo w Rzecinie nadal stanowi gwn osto j rodziny Bieliskich. Zstpni J a n a Bieliskiego i M a r i a n n y Wrc jeszcze do krtkiej charakterystyki cae go rodzestwa po dziadkach, ktre ze wzgl du na sw liczebno i wybrane zawody daje si usystematyzowa w kilka zwartych grup. Poza Waw rzycem na roli pozosta take Wacaw, ktry oeniony z Wadysaw Karpisk obj gospodark w Wielkim Ko morsku, poczta Warlubie, po rodzicach ony. Najliczniejsz grup zawodow wrd rodzestwa sta nowili kupcy: - Alojzy (1903-1967), ona Jzefina Chmara. Jako ka waler mia skad elaza w Koronowie, pniej skad elaza i sprztu kuchennego w Bydgoszczy; - Bernard (1911-1964), ona Kazimiera Kowalska. Te zacz od handlu (sklep pasmanteryjno-galanteryjny) w Bydgoszczy i po wojnie przeszed na rzemioso lusarskie; - m Gertrudy (1899-1965), Tadeusz Nowak mia sklep zwany dawniej z artykuami krtkimi w Bydgoszczy; - Jzef (1893-1939) i ona Barbara Szynalewska. Po cztkowo wsplnie z bratem Leonem, pniej samodziel nie mia sklep z artykuami elaznymi i porcelan w Pel plinie; - Leon (1901 -1972), ona Kazimiera Klein. Najpierw z bra tem Jzefem, a pniej samodzielnie w Tczewie prowadzi sklep brany metalowej; - Weronika (1909-1944), m Ewald Winiewski. Pro wadzili wsplnie drogeri najpierw w Tczewie, a potem w Szubinie; - Maria (1891-1970) pr. voto Wiatrowska, sec. voto Kuliska. Mieli najpierw warsztat i sklep w Gniewie, potem warsztat stolarski w Gdyni; - Wacaw (ur. 1913) j ako kawaler do 193 6 roku termino wa w sklepie Siudziskich w Nowym nad Wis, ale osta tecznie osiad na roli.

49

Po stumieniu strajku nakadano, poza innymi karami i dolegliwociami, rwnie grzywny na rodzicw. Babcia przypominaa swym dorosym dzieciom jak komornik wie lokrotnie przychodzi do domu w celach egzekucyjnych. Spodziewajc si tego, babcia przygotowywaa sobie za wsze banknoty o wysokich nominaach, znacznie przekra czajcych wysoko naoonej grzywny. Komornik nigdy nie by przygotowany do wydania reszty, bo babcia za kadym kolejnym razem wycigaa wysze nominay, czym doprowadzaa komornika do furii, a w kocu zaprzesta egzekucji. Zachoway si tylko dowody uczestnictwa Anny w strajku, jak choby dyplom pamitkowy i brzowy krzy zasugi za dziaalno patriotyczn w latach 1906-1907. Ograniczenia ramowe konkursu zmusiy mnie do za koczenia opracowania w tym miejscu. Jako post scriptum dodam tylko, e do liczne kuzy nostwo (VI pokolenie) liczy rwno pidziesit osb, z kt rych trzydziestu pozostao przy yciu.

Kazimierz i Halina z d. Tollik Urzdnikami zatrudnionymi w administracji lokalnej byli: - najstarszy syn Jan (1890-1945), ona Wiktoria Fenska. By pracownikiem samorzdowym w Wbrzenie; -m Marty (1907-1974), Leon Dbrowski, by pracow nikiem administracji terenowej w Wbrzenie, pniej za stpowa starost w Gniewie. Ostatni grup zawodow inynieryjno-techniczn sta nowili: - Kazimierz (1897-1939), ona Halina Tollik. Prowadzi w latach 20. ubiegego wieku pracowni projektow bran y elektrycznej w Tczewie, nastpnie dyrektor Miejskich Zakadw Elektrycznych w Gdyni do wybuchu wojny w 1939 roku; - Anna (1895-1972), m Wincenty Grund by mierni czym przysigym w Starostwie Powiatowym w Tczewie. Uczestnicy strajku szkolnego w Rzecinie Najnisze oddziay szkoy powszechnej wszystkie dzieci koczyy na miejscu w Rzecinie. Jak pru skie wadze w 1906 roku bezwzgldnie zakazay nauki jzyka polskiego, a w szczeglnoci wprowadziy ger manizacj religii, wywoay tym zdecydowany opr rodzi cw i dzieci doprowadzajc do strajkw szkolnych. O strajku w Rzecinie donosia Gazeta Toruska" z 31 padziernika 1906 roku. Czynny udzia wziy w nim take dzieci Jana Bie liskiego: Kazimierz, wwczas 9-letni ucze i 11-letnia Anna. Oboje penili kierownicze funkcje w strajku.

Zachowany dyplom za udzia Anny w strajku szkolnym

50

Efektem trwajcych animozji niektrych dziaaczy kaszubskich do Kociewian jest m.in. artyku zamieszczony w 39 numerze Przekroju" z 2002 roku, ktrego obszerne fragmenty przedrukowujemy poniej. Bylimy przeciwni zamianie nazwy wojewdztwa na kaszubsko-pomorskie, pisalimy te o krzywdzcym region kociewski podziale na okrgi wyborcze do Sejmiku Pomorskiego i w zamian doczekalimy si brzydkiej riposty. Trzeba mie duo zej woli, a przy tym posiada wielk niewiedz, by napisa, e Kociewiacy to napywowa ludno z Polski centralnej. Autorowi tych sw gratulujemy i dotd szanowanej redakcji Przekroju" rwnie. Do wywodw historycznych i przedziwnych wyprowadzonych z nich interpretacji powrcimy w jednym z nastpnych numerw.

Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie wyst pio do Sejmu o nadanie Kaszubom statusu mniejszoci etnicznej. Zdaniem Kociewiakw, czyli napywowej ludnoci z Polski centralnej, moe to doprowadzi do rozbicia wewntrz nego kraju.

o, czy wybuchnie wojna midzy Kaszubami a Kociewiakami, okae si pod koniec padziernika. We wszystkich gminach i powiatach odbd si wybory samorzdowe. Ju wiadomo, e w wojewdztwie pomorskim cala kampania wyborcza moe si toczy w szczeglnie nerwowej sytuacji. Powodem emocji jest wniosek Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego zoony w Sej mie. Zrzeszenie liczce osiem tysicy czonkw wystpio o nada nie Kaszubom prawnego statusu mniejszoci etnicznej. Artur Ja boski, wiceprezes Zrzeszenia i zarazem burmistrz Pucka, twierdzi, e za wnioskiem kryj si dobre intencje. Kaszubi chc tylko ofi cjalnego zagwarantowania praw, z ktrych ju od wielu lat ko rzystaj. Jednak starosta starogardzki Andrzej Grzyb, ktry reprezentuje Kociewiakw, uwaa, e dziaania Zrzeszenia mog mie nieobliczalne skutki. Moe bowiem powsta wraenie, e Ka szubi chc zosta uznani za odrbn nacj, a po wnioskach o przy znanie im praw mniejszociowych pojawi si dalsze dania przy znania im autonomii jako grupie etnicznej. A to moe oznacza jedno. Konflikt kociewsko-kaszubski, ktry z czasem moe si zmie ni w wojn polsko-kaszubsk. Po co by m n i e j s z o c i ?

kulturze w publicznych mediach. Obecnie takie audycje istniej, ale Kaszubi nie maj gwarancji, e z dnia na dzie kto z kierownictwa telewizji po prostu nie zdejmie ich z anteny. Poza tym to pastwo bdzie musiao chroni dziedzictwo kulturalne Kaszubw, co dotd robi wycznie lokalne samorzdy. Dochodz do tego i inne przy wileje. W urzdach Kaszubi mogliby mwi po swojemu, a pienidze na malowanie nazw ulic i placw szyby z budetu pastwa, a nie z kasy samorzdu. Jednak sami Kaszubi maj wtpliwoci co do okrelenia mniejszo etniczna". Artur Jaboski uwaa, e Kaszubi adn mniejszoci nie s. S grup etniczn, a to dua rnica. - Niestety - twierdzi Jaboski - innego wyjcia nie mamy. Trzeba wpisa Kaszubw na list mniejszoci, bo grupa etniczna" w polskim pra wodawstwie nie istnieje. Nie ma innej moliwoci upominania si o swoje prawa. - Gdy tylko pojawio si sowo mniejszo", zrobio si jako dziwnie - mwi. - Kaszubi s tu, w wojewdztwie, u siebie, i to od ponad tysica lat. O wiele duej, ni istnieje pastwo polskie. Poza tym jest nas p miliona, mamy swj jzyk i kultur. Dokadnie tak samo jak lzacy. Wanie z tego powodu starosta pucki spodziewa si rnych reakcji na inicjatyw Zrzeszenia ze strony autochtonw. Tymcza sem wrogo na inicjatyw zareagowali nie Kaszubi, ale Kociewiacy. Ci, ktrych historia zetkna z Kaszubami przed kilkudziesiciu laty. K o c i e w i a c y nie K a s z u b i

dyby w gabinecie starosty Pucka, Artura Jaboskiego, wisia portret krla polskiego Wadysawa IV, mona by odnie wraenie, e starosta jest jego potomkiem. Pe na twarz, krtka rudawa brdka i przycity na modl hiszpask wsik. Wanie tu, niedaleko Pucka, Wadysaw IV prbowa wybu dowa dwa wojenne porty na Pwyspie Helskim. Nie udao si. Starosta, ktry interesuje si histori, woli innego narodowego bo hatera. W wojnie trzynastoletniej midzy Krzyakami a Polakami armi tych ostatnich dowodzi Piotr Dunin. Niedaleko Pucka, pod wiecinem, Dunin pokona armi zakonn, a potem przesdzi o osta tecznym zwycistwie nad Zakonem w caej wojnie. - Dzi to moe dziwnie zabrzmi, ale my, Kaszubi z okolic Pucka, walczylimy wtedy po stronie krzyackiej - mwi Jaboski, nie kryjc umiechu. Ostatnia wojna - jak rwnie z umiechem nazywa dziaania swojego Zrzeszenia - zacza si przez przypadek. Po prostu przy okazji spisu powszechnego, kiedy Jaboski i ukasz Grzdzicki z klubu modych Pomorania, ktry dziaa przy Zrzeszeniu, przegl dali rzdowe strony w Internecie, zauwayli nieobecno Kaszubw w spisach mniejszoci etnicznych istniejcych w Polsce. Na listach MSWiA rzeczywicie nie ma Kaszubw, a s Karaimi, emkowie, Romowie i Tatarzy. W lipcu w licie do szefowej sejmowej komisji mniejszoci naro dowych i etnicznych Zrzeszenie wystpio o uznanie Kaszubw za mniejszo etniczn i wpisanie ich na wszystkie oficjalne listy mniej szoci w Polsce. Zdaniem Artura Jaboskiego uznanie Kaszubw za mniejszo zmienioby ich pozycj w kraju. Przede wszystkim cho dzi o ochron prawn ze strony pastwa. To z kolei oznacza, e pastwo bdzie musiao wspiera rozwj ich kultury i tosamoci. Bdzie to konkretna pomoc. Strumie pienidzy na nauk jzyka kaszubskiego w szkoach, pojawienie si audycji o Kaszubach i ich

aszubi s oprcz Mazurw i lzakw grup etniczn o statusie autochtonicznym. Zdaniem historykw poja wili si nad Batykiem ju w drugim wieku naszej ery. Prno jednak szuka ich pod nazw wasn. We wszystkich podrcznikach historii wystpuj jako Pomorzanie. Tymcza sem zarwno ta nazwa, jak i Pomorcy, mieszkacy Armoryki, Slawii czy Pomoranii to nazwy narzucone im z zewntrz. Znany historyk profesor Gerard abuda uwaa, e w rednio wieczu ludno zamieszkujca Pomorze od Odry po Wis sama na siebie mwia Kaszuby". Ksi Pomorza Zachodniego w roku 1249 przyj nawet tytu dux Slavorum et Cassubie. Potem ksita z rodu Gryfitw tytuowali si jako wadcy Kaszubw i Wenedw". Dlaczego ta nazwa znikna? Z powodu germanizowania si ksit pomorskich. Proces ten w XVI i XVII wieku spowodowa, e za Kaszubw uznawano ju tylko mieszkacw obecnego wojewdz twa pomorskiego. Ludno ta nadal uywaa jzyka kaszubskiego, ale gwnym wyrnikiem bya wiara. O ile ludno obecnego woje wdztwa zachodniopomorskiego mwia po niemiecku i bya wy znania ewangelickiego, o tyle Kaszubi zawsze byli katolikami. W XIV wieku na Pomorzu Gdaskim pojawiaj si Krzyacy. W Pucku zostaje wybudowany nawet zamek brodatych zakonni kw. Potem o Kaszubach robi si gono za spraw Zygmunta Augu sta w XVI wieku. Krl ten postanowi naj do suby kaszubskich piratw. Zdarzao si bowiem wczeniej, e kapitanowie statkw rybackich z Pucka rwnolegle z prowadzeniem pooww mor skich zajmowali si poowem wojennym. Rabowali statki han dlowe pynce do Gdaska i z niego. Krl, nie posiadajc prze cie wasnej floty, postanowi nie wypowiada im wojny, ale uzbroi ich we flag Korony Polskiej i uzna za stranikw swojego Morza Batyckiego. A do zajcia Pucka przez Szwe dw kaprowie puccy robili porzdek na morzu w imieniu Rze czypospolitej. Pniej Wadysaw IV chcia wybudowa na Helu dwa porty wojenne, ale mu si to nie udao. A potem Rzeczpo spolita znowu zostaa odcita od morza.

51

Nawizanie stosunkw midzy Polsk a Kaszubami nastpi o w dwudziestoleciu midzywojennym. Rzd polski postano wi, e powstanie port w Gdyni. I tak najdalej wysunita na pnoc cz Polski stal si ziemi obiecan dla dziesitkw tysicy mieszkacw Polski centralnej. Ludzie jechali za prac i chlebem. Gdy w Gdyni pojawio si kilkadziesit tysicy Pola kw, ruch, ktry dy do samostanowienia Kaszub, mia ju prawie 70-letni tradycj. W midzywojniu liderzy Zrzeszenia Regionalnego Kaszubw ro bili wszystko, aby zachowa kaszubsk odrbno i tosamo. Za to, e robili to w porozumieniu z wadzami Polski, zostali okrutnie po traktowani przez Niemcw. Okoo 12 tysicy przedstawicieli inteli gencji kaszubsko-polskiej rozstrzelali Niemcy w Pianicy w roku 1939. Kto jednak myli, e w PRL-u Kaszubi poczuli si jak u siebie, jest w bdzie. Poczucie odrbnoci Kaszubw traktowane byo przez czynniki partyjne jako buruazyjne odchylenie. Pojawiay si za rzuty o nielojalno wobec Polski w czasie wojny i przyjmowanie przez Kaszubw voikslisty oraz uywanie jzyka, ktry partyjnym notablom kojarzy si z niemieckim. Zmiana we wzajemnych sto sunkach miaa nastpi w wolnej Polsce. Teraz okazuje si - j a k twierdz Kociewiacy - e te ustpstwa s zbyt due, a liderom ka szubskim przewrcio si w gowach.

(* * *)
Nie prowokowa Polakw
Starosta Starogardu Gdaskiego Andrzej Grzyb nie chce prowokowa konfliktw, dzielc mieszkacw wojewdz twa na Polakw i Kaszubw. Wyraa si precyzyjnie i z. namyobiera sowa. Nie podobaj mu si ostatnie dziaania Zrzesze nia. Po pierwsze - jego zdaniem - impuls do budzenia wiadomoci swojej odrbnoci daje gra, czyli dziaacze. - To nie jest ruch oddolny - mwi i dodaje, e moment wnioskowania o przyznanie Kaszubom statusu mniejszoci etnicznej nie jest przypadkowy. - To jest trend, ktry zacz si w momencie reformy administracji. Kilka lat temu paru dziaaczy i politykw wnioskowao, aby wojewdztwo zostao nazwane kaszubsko-pomorskie". Upad pomys, ale nie ambicja dziaaczy. Doszo nawet do tego, e jeden z prominentnych politykw w regionie, mwic o Kaszubach, wyrazi si publicznie o nich jako o nacji". A mwienie o Kaszubach w ten sposb - uwaa Grzyb - moe bardzo skonfliktowa Kaszubw z reszt kraju. Poza tym Polska stara si o przyjcie do Unii Europejskiej. Zrzeszenie chce wywalczy dla Kaszubw prawa, a dla siebie rodki na dopilnowanie poszanowania tych praw. W zwizku z tym mao kto protestuje, gdy sformuowania mniejszo narodowa" uywa si wymiennie ze sformuowaniem mniejszo etniczna". Tym czasem to zasadnicza sprawa. Samo Zrzeszenie mwi jedynie o mniej szoci etnicznej, a nie o narodowej. Wiadomo jednak, e wiksze prawa przysuguj mniejszociom narodowym. Mniejszo niemiecka na przykad ma swoich posw. Kto wie, moe kaszubska te kiedy zechce mie swoich przedstawicieli w parlamencie i teraz nie wy prowadza nikogo z bdu.

- To wszystko bzdury - twierdzi pose Platformy Obywatel skiej Kazimierz Plocke. Sam uwaa si za Kaszuba i sympatyzuje z wnioskiem zoonym w komisji mniejszoci narodowych. Jego zda niem wniosek Zrzeszenia potraktowany zosta przez Kociewiakw zbyt nieufnie i podejrzliwie. Kaszubi domagaj si bowiem uznania swojej kulturowej odrbnoci, ale nie chc odcza Kaszub od Pol ski. - Po prostu w konstytucji nie ma mowy o grupie czy mniejszo ci etnicznej. Jest za to mowa o mniejszoci narodowej. Wanie ta luka prawna tak psuje krew oponentom. Zupenie nie zgadza si z tym Irena Brucka, inspektor do spraw edukacji regionalnej przy Starostwie Powiatowym w Tcze wie. Pani Brucka j e s t typowym K o c i e w i a k i e m , pochodzi z Kielecczyzny. Przestrog dla Polakw winno by to, co si stao w Jugosawii" - powiedziaa Dziennikowi Batyckiemu" na drugi dzie po zoeniu wniosku przez Zrzeszenie. Dzi jej obawy s jesz cze wiksze. Zdaniem pani inspektor niektrzy dziaacze kaszubscy wiadomie d do konfrontacji i podziau. - Ju kilka razy syszaam, jak na Polakw z centralnych regio nw, ktrzy przeprowadzili si na Pomorze, mwi si bose antki". Zadziwiajce jest jednak to, e o bosych antkach mwi najczciej kaszubscy neofici. Dziaacze, ktrzy dopiero od niedawna poczuli si Kaszubami i na gwat ucz si kaszubskiego jzyka. - To, jak oni si zachowuj na rnych spotkaniach i zjazdach w naszym regio nie, ma zwyky odcie faszyzowania - uwaa. Gdy kilka lat temu na spotkaniu rodowisk kulturalnych w Supsku kto zaproponowa, aby nie upiera si przy nazwie wojewdztwa kaszubsko-pomorskiego", o mao nie zosta zlinczowany. - A poza tym id wybory samorzdowe i dla rozgarnitego obserwatora wypadkw wszystko jest jasne - dodaje Irena Brucka. Kociewiacy sugeruj w ten sposb, e dziaacze kaszubscy nie mieliby nic przeciwko temu, by pojawio si haso: Polska dla Polakw, a Kaszuby dla Kaszubw". Oczywicie najlepiej, gdyby zostao sformuowane po kaszubsku.

Lawina ruszya
Kaszubi, i Kociewiacy s pewni swego. Teraz zacznie si walka o rzd dusz. Wiadomo, e chodzi rwnie o pieni dze. Unia Europejska bardzo dba o wszelkie mniejszoci i wa nie ten argument zdecydowa o wniosku Zrzeszenia. Polski parla ment prawdopodobnie przychyli si do argumentacji Kaszubw. Artur Jaboski ju przekonywa komisj do spraw mniejszoci, e samowiadomo Kaszubw przeywa prawdziwe odrodzenie. - W niektrych kocioach na Kaszubach odprawiane s msze wite z kaszubsk liturgi sowa. Powstay te w ostatnich 10 la tach dwa tumaczenia Nowego Testamentu w tym jzyku oraz wy dany zosta modlitewnik i przekad Ksigi Psalmw - mwi. Naley raczej wtpi, eby mogo to doprowadzi do jakiegokolwiek kon fliktu w wyniku odrodzenia wiadomoci etnicznej, a potem narodo wej - czego obawiaj si Kociewiacy. W muzeum w Pucku jest zazwyczaj pusto. Kasjer by szczerze zdziwiony, gdy wyraziem ochot, aby obejrze garnki, grabie i ro ki z tabak. Gdy spytaem, czy sysza o wniosku zoonym rwnie w jego imieniu w Sejmie, stwierdzi: - Oczywicie, e tak. A co o nim sdzi? - Jak najlepiej.

W nawizaniu do artykuu zatytuowanego RZECZPOSPOLITA KASZUBSKA" autorstwa Pana Michaa Wjcika, ktry ukaza si w nr 39/2002 Przekroju" z dnia 29 wrzenia 2002 roku przedstawiam swoje uwagi: 1. Ponad wszelk wtpliwo wojny kociewsko-kaszubskiej nie bdzie. 2. Powiedziaem, e jeli Kaszubi, lub raczej cz dziaaczy Zrzeszenia chce uznania za grup etniczn czy te mniejszo etniczn uwaajc, e maj do tego prawo - to ich sprawa. Nic Kociewiakom do tego. Oczywicie nie pochwalam tego pomysu. 3. Pan Starosta Artur Jaboski i Pan redaktor Micha Wjcik mijaj si z prawd piszc, ze Kociewiacy s ssiadami Kaszubw od kilkudziesiciu lat i e Kociewiacy to napywowa ludno z Polski na dawne tereny Kaszubskie. To wanie dobitnie wiadczy o ich wsplnej przecie nie niewiedzy lecz niechci do Kociewiakw. Podparcie si w tej sprawie autorytetem Pana profesora Labudy wywoa pewno reakcj Pana profesora. 4. Ca spraw mona by potraktowa jak burz w szklance wody, gdyby nie umylne podgrzewanie wydumanej niechci Kociewiakw do Kaszubw i odwrotnie. My Kociewiacy szanujemy ssiadw Kaszubw i uwaamy ich za braci. Na Pomorzu wspyjemy od dawna, nie od kilkudziesiciu lat, mamy wspln histori, podobne obyczaje, lecz wyranie te rnimy si. Na Kociewiu i na Kaszubach yje sporo ludnoci napywowej. To prawda, e na Kociewiu ludnoci napywowej jest wicej i szybciej ona czuje si przynajmniej u siebie. Dzikujc Ci Arturze za zrobienie mnie i Kociewiakom gby", pozdrawiam Ci umiechnitego z czapk w rkach rozpostartych w szerokim gecie, by moe mwicym o Kaszubach od morza do morza, albo jak to mawia znany Pomorzanin od Berlina do Moskwy. , . . Z powaaniem Starosta Starogardzki Andrzej Grzyb

52

Przykadem rosncego zainteresowania dziaalnoci Kociewskiego Kantoru Edytorskiego (Sekcji Wydawniczej Miejskiej Biblioteki Publicznej) jest kilka prac dyplomowych napisanych na wyszych uczelniach, m.in. prace Aleksandry Libery i K a t a r z y n y Waldecker, bibliotekarek tczewskiej ksinicy miejskiej. Praca magisterska Aleksandry Libery zatytuowana Kociewski Kantor Edytorski w latach 1985-1998. Analiza oferty wydawniczej, powstaa w Instytucie Filologii Polskiej (Zakad Nauki o Ksice) Uniwersytetu Gdaskiego pod kierunkiem dr Elbiety Piotrowskiej. Natomiast K a t a r z y n a Waldecker tytu m a g i s t r a o b r o n i a na Uniwersytecie Warszawskim (Instytut Informacji Naukowej i Studiw Bibliologicznych) prac Bibliografia zawartoci Kociewskiego Magazynu Regionalnego" napisan pod kierunkiem prof. Pauliny Buchwald-Pelcowej. Efektem tego jest doczona do niniejszego numeru wkadka bibliograficzna.

Promocja i reklama wydawnictw K K E

ALEKSANDRA LIBERA

chwili powstania w 1985 roku Kociewski Kan tor Edytorski by jedynym na Kociewiu wy dawc czasopisma, w caoci powiconego tematyce regionu. Rwnie pozycje ksikowe, cho nie liczne, uzupeniay istniejc na rynku wydawniczym luk w zakresie tego typu literatury. Dopiero rok 1989 zmieni sytuacj na polskim rynku ksiki, take tym lokalnym. Zniesienie cenzury i regla mentacji papieru spowodowao, e zaczy powstawa liczne oficyny wydawnicze. Rwnie na terenie Tczewa powoano Wydawnictwo Pomorskie i prywatne wydaw nictwo Gazet Reklamow". Starogard Gdaski po wycofaniu si z finansowania Kociewskiego Magazy nu Regionalnego", redagowa wasne pismo Zapiski Kociewskie". W tej sytuacji KKE musia rozwin sze rok dziaalno marketingow. Jest to sprawa bardzo istotna, gdy bez promocji i reklamy nie mona myle o utrzymaniu si na rynku wydawniczym. Przypomnijmy, e marketing, to podporzdkowanie wszystkich dziaa przedsibiorstwa w sferze produk cji i obrotu towarowego podstawowemu celowi, kt rym jest zaspokajanie potrzeb nabywcy". Jednym z in strumentw marketingu jest promocja, ktrej istot jest komunikowanie si nabywcy z otoczeniem rynkowym w celu wykreowania potrzeb, poinformowania rynku o ofercie, nakonienia do zakupu, stworzenia i utrwale nia pozytywnego obrazu, marki towaru lub firmy2. Take reklama stanowi podstawowy instrument komunikowa nia si przedsibiorstwa z rynkiem, ktry stanowi masow, odpatn i bezosobow form prezentowa nia oferty sprzeday produktu przez okrelonego nadawc'. Budowaniem dobrego imienia firmy i zdoby waniem dla niej przychylnoci poprzez dziaania maj ce na celu ustanowienie i utrzymanie jak najlepszych stosunkw firmy z otoczeniem, zajmuje si public relations4. Promuje on nie towar czy usug, ale przede wszystkim nadawc. Korzystajc z wymienionych elementw marketingu tczewska oficyna usiuje tak kierowa swoj polityk wy

dawnicz, aby speni oczekiwania czytelnikw, mieszka cw Kociewia. W zwizku z pojawieniem si w lokalnym rodowisku konkurencyjnych instytucji, KKE zmuszony jest do prowadzenia bardziej agresywnych form promocji i reklamy swojej oferty wydawniczej. Strategia marketingowa winna obejmowa take spon sorw. W zamian za dobrowolne wiadczenia finansowe i rze czowe, omawiany edytor, oferuje informacje o sponsorowa niu w swoich wydawnictwach oraz udzia w spotkaniach okolicznociowych. W ramach swoich moliwoci KKE dba o informowa nie odbiorcw o moliwociach wydawniczych. Orga nizuje spotkania autorskie, nawizuje wspprac z ksigar niami, zamieszcza recenzje w prasie lokalnej. Stoisko z publikacjami tczewskiego edytora mona te zobaczy na imprezach kulturalnych, spoeczno-gospodarczych oraz fe stynach w Tczewie i okolicach. Spotkania autorskie ociewski Kantor Edytorski od lutego 1994 roku zo sta Sekcj Wydawnicz Miejskiej Biblioteki Publicz nej w Tczewie. Biblioteka, jako instytucja kultural na, popularyzacj ksiek zalicza do swoich podstawowych zada. Organizowane spotkania autorskie zaczto czy z promocj ksiek wasnej sekcji wydawniczej. Miay one na celu zaprezentowanie kadej nowo wydanej publikacji, a take przyblienie osoby twrcy. Byo to szczeglnie wane, gdy autor debiutowa w rodowisku. Na promocj ksiek zapraszani byli przedstawiciele wadz miasta Tcze wa, rodowisk kulturalnych, sponsorzy, a take osoby za praszane przez autorw. Osob pisarza, jego twrczo przedstawia redaktor naczelny KKE - Roman Landowski, bd wybrany wczeniej prelegent lub te autoprezen tacji dokonywa sam autor. Czsto odczytywano wy brane fragmenty promowanej ksiki. Zebrani gocie mogli take zadawa pytania dotyczce twrczoci, czy okolicznoci powstania danego dziea. Po czci oficjalnej bya okazja do rozmw indywidualnych z autorem, a take

53

do otrzymania autografu na zakupionym egzemplarzu pro mowanej ksiki. Pierwsze tego rodzaju spotkanie zorganizowa KKE z okazji wydania tomiku wierszy Wacawa Krakowskiego pt. Chopak z Krlowej Jadwigi". Miao ono miejsce 21 kwietnia 1995 roku w siedzibie Miejskiej Biblioteki Pu blicznej w Tczewie. Inne zorganizowane przez bibliotek spotkania promoway twrczo takich pisarzy, jak: Jzef Weltrowski, Jzef M. Zikowski, Ilona Brzozowska, Witold Bielecki. Szczegln opraw miaa promocja ksiki pt. Kultura ludowa Kociewia". Bya ona poczona z uroczystoci z okazji 10-lecia KKE, ktra odbya si 17 maja 1996 roku w Tczewie. Take dugo oczekiwana monografia Tczewa, ktra uka zaa si pod koniec czerwca zgromadzia dnia 2 lipca 1998 roku liczne grono goci. Przybyli na spotkanie autorzy: Wiesaw Dugokcki i Barbara Okoniewska, pracownicy na ukowi Uniwersytetu Gdaskiego, ktrzy promowali ksik. Nie wszystkie jednak spotkania zwizane z wydawnic twami KKE odbyway si w MBP w Tczewie. Album Tczew w starej fotografii" zosta po raz pierwszy zaprezentowany na wystawie pokonkursowej Tczewianie w fotografii", kt ra miaa miejsce w Muzeum Wisy w grudniu 1997 roku. Forma promocji, jak byy spotkania autorskie pozwa laa na poznanie autora, jego twrczoci, z drugiej za stro ny wzbudzaa zainteresowanie innymi publikacjami twr cw regionu wydawanymi przez KKE. Rega regionalny" w ksigarniach

Reklama i promocja KKE i jego wydawnictw na imprezach lokalnych i pozalokalnych

ragnc zaznaczy swoj obecno w rodowisku, KKE prezentuje publikacje regionalne na uroczystociach i festynach z okazji wit, rocznic, a take na targach i wystawach handlowych. Imprezy rocznicowe, organizowane przez Zesp Szk Ekonomicznych w Tczewie, z okazji 50-lecia ist nienia w maju 1995 roku zgromadziy wielu goci, by ych absolwentw, uczniw i nauczycieli. KKE na zle cenie szkoy wyda ksik opisujc jej dzieje pt. Wsplny fragment biografii". Na uroczystoci w Centrum Edukacji Dorosych w Tczewie mona byo kupi t publikacj. Przy okazji wydawnictwo zaprezen towao inne swoje ksiki oraz czasopismo. Rwnie p wieku istnienia MBP w Tczewie, ktre obchodzono 12 marca 1996 roku, stworzyo moliwo promocji jej sekcji wydawniczej, czyli omawianego Kociew skiego Kantoru Edytorskiego. Do kalendarza imprez odbywajcych si w Tczewie wpisay si na stae Dni Ziemi Tczewskiej. W cigu ich trwania odbywa si wiele imprez kulturalnych i rozrywko wych. Jedn z nich by Festyn nad Wis" odbywajcy si na wolnym powietrzu. Wrd rnych stoisk mona byo zobaczy stoisko z ksikami tczewskiej oficyny. Byo ono take widoczne na imprezie Tczewskie So btki", na cyklicznie odbywajcym si Festiwalu Twrczo ci Sakralnej czy na zakoczeniu Pierwszego Kongresu Kociewskiego w padzierniku 1995 roku w Tczewie. KKE zaznaczy take swoj obecno na targach i wy stawach promujcych dziaalno gospodarcz. Co roku w maju odbywa si Pomorskie Forum Gospodarcze. Pro mocja osigni rnych firm jest okazj do zaprezentowa nia take walorw turystycznych i osigni kulturalnych regionu. Std obecno tam przedstawicieli poszczegl nych gmin kociewskich ukazujcych swoje mikroregiony. Nie zabrako stoiska KKE wydajcego ksiki o szeroko pojtej tematyce kociewskiej. Publikacje tej oficyny zaprezentowano take na Mi dzynarodowych Targach Poznaskich, ktre w roku 1998 odbyway si w dniach 24-27 listopada. Na ich terenie zorganizowano Targi Inwestycyjne Miast Pol skich 1NVESTCITY", gdzie Tczew eksponowa walory gospodarcze oraz Specjaln Stref Ekonomiczn Tczew-arnowiec". Przegld imprez, w ktrych KKE uczestniczy pozwala sdzi, i wydawnictwo stara si zaistnie w rodowisku. Eksponujc swj dorobek wydawniczy na festynach, wy stawach, targach pragnie zainteresowa potencjalnych czytelnikw swoj ofert ksikow i czasopism.

o roku 1989, kiedy istniaa dobrze rozwinita sie kioskw i placwek RSW Prasa-Ksika-Ruch" na terenie Tczewa, Starogardu Gd. i okolic, tam wa nie mona byo znale kolejne numery KMR" i ksiki KKE. Z chwil przejcia kioskw z pras i ksigar przez osoby i instytucje prywatne, nie wszystkie placwki byy zainteresowane rozprowadzaniem literatury regionalnej tczewskiej oficyny. Wrd tczewskich ksigar publi kacje KKE mona kupi w ksigarni Poemat" miesz czcej si na placu gen. Hallera oraz w sieci ksigar Vademecum". Wydzieliy one oddzielne miejsca, na zwane Regaem Regionalnym", na ksiki o regionie Po morza, w tym Kociewia. Sprzeda Kociewskiego Magazynu Regionalnego" i publikacji KKE zajmoway si przez pewien czas take filie biblioteczne Miejskiej Biblioteki Publicznej w Tczewie. W roku 1997 dyrekcje biblioteki i KKE podjy decyzj o utworzeniu punktu sprzeday wydawnictw regionalnych w budynku biblioteki przy ulicy J. Dbrowskiego 6. Plano wano wwczas, e znajd si w nim take prace miejsco wych twrcw ludowych. Jednak do tej pory artyci nie wykazali zainteresowania t form sprzeday. Stoisko zaczo dziaa w sierpniu 1997 roku i cieszyo si duym powodzeniem. Oprcz staych klientw poszu kujcych nowoci i wznowie wydawnictwa, sklepik od wiedzaj turyci, take zagraniczni. Duym zaintereso waniem cieszy si wrd kupujcych Tczew w starej fotografii" wydany w jzykach: polskim, angielskim i niemiec kim oraz Historia Tczewa". Punkt sprzeday umiejscowiony na parterze, blisko gwnego wejcia do budynku, charak teryzuje si atwym dostpem. Wyeksponowane ksiki i czasopisma pozwalaj zapozna si z ofert |

Recenzje prasowe o Kociewskim Kantorze Edytorskim

Wydawnictwo od pocztku utrzymuje kontakty z pras lokaln, starajc si na jej amach re klamowa swoj dziaalno wydawnicz. Artykuy dotyczce tej instytucji zamieszczay: Gos Wy brzea", Dziennik Batycki" czy Gazeta Tczewska", a wic gazety opisujce sprawy regionu oraz kolportowane na jego terenie.

54

Wrd tekstw powiconych KKE mona wyrni trzy grupy, a mianowicie te powicone samej oficynie i jej planom, przybliajce wydane ksiki oraz zawiadamiajce o kolejnych numerach pisma, Kociewskiego Magazynu Regionalnego". O rozpoczciu dziaalnoci wydawniczej przez KKE po informowao m.in. Pomorze" z 1986 roku w rubryce Kro 5 nika Kulturalna Kociewia" . O planach na przyszo, po roku dziaania instytucji, rozmawia z redaktorem naczel nym, Romanem Landowskim, przedstawiciel Dziennika Ba 6 tyckiego" Jzef M Zikowski . Rwnie w Dzienniku Batyckim" z dnia 8 lutego 1988 roku ukaza si artyku Anny Jsiak pt. Kociewski rene 7 sans" . Wwczas KKE mia ju na swoim koncie wydawni czym trzy numery KMR" oraz siedem publikacji ksiko wych i nastpne w planach. W tym samym roku Kazimierz Ickiewicz piszc o wydawcach i ksikach na Pomorzu Gd. wymieni tczewsk oficyn pord Wydawnictwa Morskie go, Krajowej Agencji Wydawniczej czy Regionalnej Pra 8 cowni Krajoznawczej PTTK w Gdasku . Kolejne podsumowania osigni regionalnego wy dawnictwa ukazay si w prasie lokalnej z okazji 10-lecia jego dziaalnoci, w artykuach: Jubileusz Kociewskiego Kantoru"9, Spotkanie z ksik"10, Dojrzay dziesiciola tek"", Na prostej" 12 , Zacz drugie dziesiciolecie" 13 . Staych czytelnikw KMR" i publikacji Kantoru ucie szya zapewne informacja o ukoronowaniu go na I Ogl nopolskich Targach Wydawnictw Regionalnych w Sta szowie, o czym donosia prasa pod koniec maja 1998 roku 14 . Nagroda ukasza" wiadczya o duym profe sjonalizmie zespou redakcyjnego, widocznym w jego wydawnictwach. Obok zapowiedzi oraz informacji o nowociach ksi kowych KKE, wane miejsce przypado relacjom ze spo tka autorskich i promocyjnych. Pomidzy niebem a zie mi"15 oraz Wiersze z pokory i wraliwoci" 16 , to teksty Jzefa M. Zikowskiego dotyczce debiutu modej poetki tczewskiej, Ilony Brzozowskiej. Zarwno Gos Wybrze

a", Dziennik Batycki" jak i Gazeta Tczewska" pisay o ksice Witolda Bieleckiego pt. Przemijaj lata, pozosta j lady", a take o dwch wydaniach Sownika krzywkowicza". Znany tczewski dziennikarz, Jzef M. Zikow ski w dniu 29 stycznia 1997 roku promowa swoj ksik Drogi do sukcesu". Faktu tego nie pominli jego redak cyjni koledzy z Dziennika Batyckiego" zamieszczajc re 17 lacj z promocji w MBP . Najwicej jednak miejsca w prasie powicano mono grafii o Tczewie. O postpach prac nad dzieem pisa 18 12 kwietnia 1996 roku Dziennik Batycki" . W dwa lata pniej prasa donosia o ukazaniu si tej oczekiwanej ksiki. 19 20 Dzieje miasta" , Promocja w bibliotece" , Tczew ma 21 22 swoj monografi" , Materiaw na drugi tom" - oto tytuy jakie pojawiay si na przeomie czerwca i lipca 1998 w prasie lokalnej. Rwnie wydrukowanie kolejnych numerw KMR" reklamowano na amach gazet codziennych. Nagwki anonsw czsto si powtarzay: Powstaje magazyn wie 23 dzy o Kociewiu" , Pierwszy numer Kociewskiego Ma 24 gazynu Regionalnego" ; Nowy numer Kociewskiego 25 Magazynu Regionalnego" , Kolejny numer magazynu 26 kociewskiego" . Podawano zawarto danego numeru, zwracano uwag na co ciekawsze teksty, kontynuacj staych dziaw. Informowano te, gdzie mona naby wa pismo. Recenzje p r a s o w e czsto byy wykorzystywane jako rodek reklamy i promocji KKE, ze wzgldu na po wszechno prasy i atwo dotarcia do niej. Stanowi y jedno ze rde informacji dla czytelnikw o nowo ciach wydawniczych KKE, a take o dziaalnoci samej instytucji. Wszystkie z wymienionych i omwionych form pro mocji i reklamy wydawnictw KKE stosowane byy w rw nym stopniu. Starano si wykorzysta kad moliwo do zaprezentowania w jak najszerszy sposb i wrd naj wikszej liczby potencjalnych odbiorcw dorobku ponad dziesiciu lat oficyny z Tczewa.

Przypisy: Leksykon marketingu pod red. J. Altkorna, T. Kramera, Warszawa 1998, s. 143. 2 Tame, s. 197-198. 3 Tame, s. 209-210. 4 Tame, s. 203. 5 R. S.: Kronika Kulturalna Kociewia. Pomorze 1986, R 4, Nr 1/2 (12/13), s. 57. 6 J. ML Zikowski: Kociewski Maga zyn Regionalny" w przygotowaniu, Dzien nik Batycki 1988, nr 235, s. 3. 7 A. Jsiak: Kociewski renesans", Dziennik Batycki 1988, nr 31, s. 3. 8 K. Ickiewicz: Wydawcy i ksiki o Po morzu Gdaskim, Dziennik Batycki 1988, nr 279, s. 4. 9 (tt): Jubileusz Kociewskiego Kantoru, Dziennik Batycki 1996, nr 109, s. 5. 10 Z. Gabryszak: Spotkanie z ksik, Glos Wybrzea 1995, nr 243, s. 5.
1

Tene: Dojrzay dziesiciolatek, Glos Wybrzea 1996. nr 133, s. 3. 12 (jz): Na prostej, Dziennik Batycki 1996, nr 114, s. 5. 13 Tene: Zacz drugie dziesiciolecie. Dziennik Batycki [Dziennik Tczewski] z dnia 16.01.1998, nr 3 (18), s. 4. 14 (MB): Nagroda dla Kantoru, Dzien nik Batycki 1998, nr 120, s. 5; (zew): Uty tuowany Kantor, Gos Wybrzea 1998, nr 101, s. 3. 15 J. M. Zikowski: Pomidzy nie bem a ziemi, Dziennik Batycki 1997, nr 89, s. 6. "' Tene: Wiersze z pokory i wraliwo ci, Dziennik Batycki 1996, nr 267, s. 5. 17 (gp): Promocja Drg do sukcesu", Dziennik Batycki 1997, nr 26, s. 5. 18 J. M. Zikowski: Wszystko o hi storii Tczewa, Dziennik Batycki 1996, nr 87, s. 6.

11

(zew): Dzieje miasta, Dziennik Ba tycki 1998, nr 121, s. 3. 20 Tene: Promocja w bibliotece, Glos Wybrzea 1998, nr 126, s.4. 21 J. M. Zikowski: Tczew ma swoj mo nografi, Dziennik Batycki 1998, nr 155, s. 8. 22 Tene: Materiaw na drugi tom, Dziennik Batycki [Dziennik TczewskiJ z dnia 10.07.1998, s. 11. 23 (eka): Powstaje magazyn wiedzy o Kociewiu, Gos Wybrzea 1986, nr 120, s. 5. 24 (K. K.): Pierwszy numer Kociew skiego Magazynu Regionalnego", Dziennik Batycki 1986, nr 279, s. 3. 25 (gab): Nowy numer Kociewskiego Magazynu Regionalnego", Glos Wybrzea 1987, nr 117, s. 6. 26 (n): Kolejny numer magazynu kociewskiego, Glos Wybrzea 1987, nr 257, s. 6.

19

55

Nasze promocje
LUCYNA KONI
Jak dugo
dzisiaj jeszcze jestem krocz pord drzew potykam si o konary ale tylko ciaem myli moje nieznane Cichutko przemykam alejkami czasami wycigam rk nie o to prosiam chciaabym nawanicy puste krzeso przy stole zajmie kto inny nie pomyl moe zauwa chocia przez chwil

Niespeniona
W zawioci swojej natury tajemnoci otulona zamknita za stalowymi drzwiami w pozornie nieistotnej egzystencji drzemi Nikomu nieznane marzenia spragnione spenienia aonie domagaj si wiata Godna normalnoci znudzona gr pozorw pukam uderzam Nikt nie syszy Delikatnie otwieram wychylam niespokojnie gow rozgldam si dookoa Zbyt pna godzina Id spa

Gdy ci nie widz

Gdy ci nie widz przyrzekam obiecuj e usta otworz szczeroci zaskocz Gdy ci ogldam milkn aur tajemn tworz zapominam o sobie Gdy wracam myl za dni kilka znw zobacz dojrzej Gdy ci nie widz...
7 wrzenia 2002

Przed siebie
Jestem fal wzburzonego oceanu marzc o chwili wytchnienia rozpdzona pyn przed siebie powoli tracc siy znikam
20 czerwca 2002

56