2.

Trjfazowe silniki prdu przemiennego

Pierwszy silnik elektryczny by jednostk prdu staego, zbudowan w 1833. Regulacja prdkoci tego silnika bya prosta i speniaa wymagania wielu rnych aplikacji i ukadw napdowych. W 1889 zbudowano pierwszy silnik prdu przemiennego. Bardziej prosty i dynamiczny ni silnik prdu staego, trjfazowe silniki miay natomiast ograniczon regulacj prdkoci i charakterystyki momentu. Dlatego te przez wiele lat, silniki te nie mogy by zastosowane w skomplikowanych oraz specjalistycznych napdach. Trjfazowe silniki prdu przemiennego s elektromagnetycznymi przemiennikami energii zamieniajcymi energi elektryczn na energi mechaniczn (praca silnikowa) i odwrotnie (praca prdnicowa) zgodnie z prawami indukcji elektromagnetycznej. Zasad indukcji elektromagnetycznej mona przedstawi na przykadzie przewodu poruszajcego si w polu magnetycznym B, ruch ten powoduje indukowanie si siy elektromotorycznej SEM. Jeeli przewd znajduje si w zamknitym obwodzie, to popynie prd I. Kiedy przewd znajduje si w ruchu, dziaa na niego sia F, ktra jest prostopadle skierowana do kierunku pola magnetycznego. !"Podstawy indukcji elektromagnetycznej: a) Zasada pracy generatorowej (indukcja rozumiana jako wynik ruchu) Podstawowa zasada mwi, e przewd poruszajcy si w polu magnetycznym indukuje napicie, rys. 2.01a. b) Zasada pracy silnikowej W silnikach elektrycznych prdu przemiennego przewd, w ktrym pynie prd jest umieszczany w polu magnetycznym, wtedy na przewd zaczyna dziaa sia F wypychajca przewd poza pole magnetyczne, ktra powodujce ruch przewodu w polu magnetycznym.

a) Zasada dziaania generatora. Rys. 2.01 Zasada indukcji elektromagnetycznej.

b) Zasada dziaania silnika.

W czasie pracy silnikowej pole magnetyczne i prd pyncy w przewodach uzwoje powoduj ruch jego wirnika, rys. 2.01b.
ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Pole magnetyczne silnika, generowane w uzwojeniu stojana oddziaywuje poprzez siy elektromagnetyczne na wirnik powodujc jego ruch. Silniki trjfazowe prdu przemiennego mona podzieli na dwie gwne grupy: silniki asynchroniczne i silniki synchroniczne. W obu typach silnikw zasada pracy stojana jest taka sama, ale wykonanie wirnika i jego ruch w stosunku do pola magnetycznego jest rny. W silniku synchronicznym prdko wirowania wirnika i pola magnetycznego s takie same, a w silniku asynchronicznym prdkoci te s rne.

Rys. 2.02 Rodzaje trjfazowych silnikw prdu przemiennego.

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

2.1 Silnik asynchroniczny

Silniki asynchroniczne s najbardziej rozpowszechnione i nie wymagaj praktycznie adnej konserwacji. Z punktu widzenia napdu ukadw mechanicznych, s one najszerzej stosowane, poniewa najatwiej dobra odpowiedni silnik do rnych zastosowa. Jest wiele rodzajw silnikw asynchronicznych, dziaajcych na tej samej zasadzie. Gwnymi elementami silnika asynchronicznego s stojan i wirnik.

2.1.1 Stojan

Rys. 2.03 Budowa silnika asynchronicznego.

Stojan jest nieruchom czci silnika. Silnik skada si z obudowy (1), oysk kulkowych (2) podpory wirnika (9), uoyskowania (3) dla umiejscowienia oysk w kocowej czci obudowy stojana silnika, wentylatora (4) dla chodzenia silnika i osony wentylatora (5) jako ochrony przed obracajcym si wentylatorem. Skrzynka podczeniowa z zaciskami elektrycznymi (6) jest umiejscowiona na obudowie stojana silnika. Rdze stojana (7) moe by zbudowany z blach ferromagnetycznych o gruboci (0,3 do 0,5 mm) podzielonych na sekcje. Te sekcje odizolowane od siebie stanowi trzy uzwojenia fazowe stojana. Uzwojenia fazowe i rdze stojana indukuj wirujce pole magnetyczne. Liczba par biegunw (lub biegunw) okrela prdko wirowania pola magnetycznego. Jeeli silnik jest zasilany napiciem o okrelonej czstotliwoci, to prdko wirowania pola magnetycznego nazywana jest prdkoci synchroniczn silnika n0.
Tabela. 2.01 Liczba par biegunw - p, liczba biegunw i prdko synchroniczna silnika. Liczba par biegunw 1 2 3 4 6 Liczba biegunw 2 4 6 8 12 n0 [1/min] 3000 1500 1000 750 500

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

2.1.2 Pole magnetyczne silnika

Pole magnetyczne indukuje si w szczelinie powietrznej midzy stojanem i wirnikiem. Po doczeniu uzwojenia fazowego do zasilania indukuje si w silniku pole magnetyczne.

Rys. 2.04 Zmienne pole magnetyczne silnika po doczeniu jednej fazy.

Pooenie pola magnetycznego w rdzeniu stojana jest stae, ale jego kierunek wirowania zmienia si. Prdko, przy ktrej wystpuje zmiana kierunku wirowania jest okrelona przez czstotliwo napicia zasilania. Przy czstotliwoci 50Hz kierunek wirowania zmienia si 50 razy na sekund. Jeeli dwa uzwojenia s poczone do odpowiedniej fazy w tym samym czasie, to indukuj dwa pola magnetyczne w stojanie. W silniku dwubiegunowym, istnieje wwczas przesunicie o 120 stopni midzy tymi dwoma polami. Wartoci amplitudy tych pl s te przesunite w czasie. Powoduje to indukowanie wirujcego pola magnetycznego w stojanie. Pole to jest niesymetryczne dopki nie podczymy trzeciej fazy.

Rys. 2.05 Niesymetryczne wirujce pole magnetyczne silnika po dwch faz.

Trzy fazy generuj trzy pola magnetyczne w stojanie, ktre s przesunite o 120 stopni wzgldem siebie.

10

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Rys. 2.06 Symetryczne pole magnetyczne silnika po doczeniu trzech faz.

Gdy podczymy uzwojenia stojana do trjfazowego napicia zasilania to pola magnetyczne od poszczeglnych uzwoje wytworz wirujce symetryczne pole magnetyczne, nazywane wirujcym polem magnetycznym silnika. Amplituda wirujcego pola jest staa i 1,5 razy wiksza od amplitudy pola pojedynczego uzwojenia. Prdko wirowania tego pola wyraa si nastpujcym wzorem: n0 =
gdzie: f n0 p czstotliwo prdko synchroniczna liczba par biegunw

(60 * f ) p

[1/min.]

Jak wynika z powyszego wzoru prdko synchroniczna silnika zaley od liczby par biegunw p i czstotliwoci f napicia zasilania. Rys. 2.07 przedstawia wykres wektorowy strumienia pola magnetycznego w trzech rnych okresach.

Rys. 2.07 Wykresy wektorowe strumienia pola magnetycznego silnika w rnych okresach amplituda tego pola jest staa.

Odwzorowaniem wirujcego pola jest wektor o odpowiedniej prdkoci wirowania, ktry zakrela okrg. Jako funkcja czasu w ukadzie wsprzdnych, wirujce pole ma ksztat sinusoidy. Wirujce pole staje si przebiegiem o ksztacie elipsy, jeeli amplituda strumienia zmienia si w czasie wirowania wau silnika.

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

11

2.1.3 Wirnik silnika asynchronicznego

Wirnik (9) jest zamocowany na wale silnika (10), rys. 2.03. Wirnik, podobnie jak stojan, wykonany jest zwykle z cienkich blach ferromagnetycznych. Ze wzgldu na dwa rodzaje wirnikw rozrniamy dwa typy silnikw - silnik piercieniowy i silnik klatkowy. Wirniki silnikw piercieniowych maj tak jak stojan uzwojenia umieszczone w obkach, w ktrych uzwojenie kadej fazy jest poczone z piercieniem lizgowym. Po zwarciu piercieni, silnik bdzie pracowa jako silnik klatkowy. Silniki klatkowe maj uzwojenia w postaci aluminiowych prtw i do tych prtw mocuje si piercienie aluminiowe (powstaje co w rodzaju klatki). Silnik klatkowy jest czciej uywany ni silnik piercieniowy. Obydwa silniki pracuj na tej samej zasadzie. W niniejszej ksice bdzie opisywany tylko silnik klatkowy. Kiedy klatka jest umieszczona w wirujcym polu magnetycznym, strumie przecina prt klatki wirnika. Strumie magnetyczny wywoa przepyw prdu wzbudzenia Iw w klatce wirnika, co spowoduje powstanie siy F, rys. 2.08 i 2.09.

Rys. 2.08 Pole wirujce w wirniku silnika klatkowego.

Sia ta jest okrelona przez warto indukcji B, prd wzbudzenia Iw, dugo l wirnika i kt midzy si i indukcj. F = B * Iw * l * sin Jeeli kt jest rwny 900, to F = B * Iw * l Nastpny biegun ma przeciwn polaryzacj, powoduje to zmian kierunku przepywu prdu. Poniewa kierunek pola magnetycznego take si zmienia, kierunek dziaania siy F nie ulega zmianie, rys. 2.09.

12

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Rys. 2.09 Wykres wektorowy indukcji magnetycznej w prcie klatki wirnika.

Kiedy cay wirnik znajduje si w wirujcym polu, rys. 2.09c, prty klatki wirnika s poddawane dziaaniu si, ktre obracaj wirnik. Prdko wirowania wirnika (2) nie jest rwna prdkoci wirowania pola (1). Jeeli te prdkoci byyby rwne to w prtach klatki nie bd indukowa si adne prdy.

2.1.4 Polizg, moment i prdko

W czasie normalnej pracy silnika prdko wirnika n jest nisza ni prdko wirujcego pola magnetycznego n0, a polizg s jest rnic pomidzy prdkoci wirujcego pola magnetycznego i prdkoci wirnika: no =
gdzie: p liczba par biegunw

(60 * f ) p

[1/min.]

Bezwzgldny polizg silnika czsto wyraany jest w procentach prdkoci synchronicznej i zwykle zawiera si w przedziale 4 - 11 procent. s = n0 - n s= no n *100 [%] no

Indukcja magnetyczna B zalena jest od strumienia magnetycznego pyncego przez przekrj poprzeczny A uzwoje klatki wirnika. Przeksztacajc wzr okrelajcy indukcj B mona wyznaczy si F. F=

* Iw *l A

F * Iw Sia F jest proporcjonalna do strumienia magnetycznego i prdu wzbudzenia Iw pyncego w przewodzie. W klatce wirnika, pod wpywem pola magnetycznego indukuje si SEM. Sia elektromotoryczna SEM powoduje przepyw prdu wzbudzenia Iw w klatce wirnika. Pod wpywem tego prdu w klatce wirnika powstaj siy, ktre powoduj pojawienie si momentu M na wale silnika.

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

13

Rys. 2.10 Charakterystyka momentu silnika asynchronicznego - sia x dugo ramienia.

Na zaleno midzy momentem i prdkoci silnika duy wpyw ma budowa klatki wirnika. Moment na wale silnika jest wynikiem dziaania si, ktre powoduj ruch wau silnika. Przykadowo: sia ta powstaje na kole zamachowym przymocowanym do wau. Moment ten jest zaleny od siy F i promienia r koa zamachowego. M=F*r Praca wykonywana przez silnik jest wyraana wzorem: W=F*d
gdzie d - odlego na jak silnik przenis dan mas, n - liczba obrotw

d=n*2**r Praca moe by wyraona rwnie jako iloczyn mocy i czasu: W=P*t M = F *r = M = 9550 W P *t *r *r = d n * 2 * r P n (t = 60 sek .)

Na podstawie powyszych wzorw mona obliczy moment. Wyej przedstawiony wzr przedstawia zaleno midzy prdkoci n [obr/min], momentem M [Nm] oraz moc silnika P [kW]. Dziki powyszym wzorom na n, M i P mona przedstawi prdko, moment i moc w jednostkach wzgldnych nr, Mr i Pr. Dziki temu mona opisa punkt pracy silnika w stosunku do jego danych znamionowych zgodnie z poniszymi wzorami: Mr = Mr = M Mn Pr , nr gdzie Pr = P Pn Pr = M r * nr nr = n nn

14

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Przy obliczeniach w jednostkach wzgldnych nie wystpuje staa warto liczbowa 9550. #"Przykad: Obcienie = 15% wartoci znamionowej, prdko = 50% wartoci znamionowej. Moc =7,5% mocy znamionowej, wtedy moc w jednostkach wzgldnych mona wyznaczy jako: Pr = 0,15 * 0,50 = 0,075. W zakresie normalnej pracy silnika wystpuj dwa zakresy hamowania.

Rys. 2.11 Charakterystyki przebiegu prdu i momentu silnika asynchronicznego.

W przedziale n/no>1, gdzie wa silnika obraca si z prdkoci powyej prdkoci synchronicznej silnik dziaa jak generator tworzc przeciwny moment hamujcy i oddajc w tym czasie energi do sieci zasilania. W przedziale prdkoci silnika n/no<0, nazywanym przedziaem hamowania regeneratywnego, mona rwnie oddawa energi do sieci zasilania. Jeeli zamienimy dwie fazy silnika pole wirujce zmienia swj kierunek. W chwil po tym, wspczynnik prdkoci n/no bdzie rwny 1. Silnik poprzednio obciony z momentem M, teraz hamuje z momentem hamujcym. Jeeli silnik nie zostaje odczony od zasilania przy n = 0, to bdzie on dalej obraca si, ale w przeciwnym kierunku w zwizku ze zmian kierunku wirowania pola magnetycznego.
ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

15

Silnik pracuje w swoim normalnym stanie pracy jeli: Stan pracy silnika moe by podzielony na dwie zakresy: zakres rozruchu: 0< n/n0 < nk/n0 , i zakres pracy normalnej:

0< n/n0 < 1 nk/n0 < n/n0 < 1

S to najbardziej istotne zakresy prdkoci podczas pracy silnika: Mr - jest to moment rozruchowy silnika, moment ten powoduje duy wzrost poboru mocy silnika ponad wartoci nominalne przy zadanych staych wartociach napicia i czstotliwoci jego zasilania. Mk - jest to moment krytyczny silnika, to najwiksza warto momentu jak moe generowa silnik przy zadanych staych wartociach napicia i czstotliwoci zasilania. Mn - jest to moment znamionowy silnika, na ktry silnik zosta zaprojektowany ze wzgldu na jego wasnoci mechaniczne i elektryczne np. wg normy IEC 34. Moe on by odczytany z tabliczki znamionowej. Dane znajdujce si na tabliczce znamionowej okrelaj odpowiednie warunki obcienia silnika przy bezporednim doczeniu do sieci zasilania.

2.1.5 Sprawno i straty

Silnik pobiera energi elektryczn sieci zasilajcej. Przy staym obcieniu, pobr mocy z sieci zasilajcej jest wikszy ni oddawanie mocy mechanicznej na wale silnika, powoduje to powstawanie strat i obnienie sprawnoci silnika. Zaleno midzy moc na wejciu i moc na wyjciu jest nazywana sprawnoci silnika .

P2 P1

gdzie: P2 moc wyjciowa, P1 moc wejciowa

Typowa sprawno silnika zawiera midzy w przedziale 0,7 a 0,9 zalenie od mocy silnika i liczby biegunw.

Rys. 2.12 Rodzaje strat w silniku.

Wyrniamy cztery gwne rodzaje strat w silniku straty w miedzi, straty w elazie, straty wentylatorowe i straty tarcia: straty w miedzi s to straty w uzwojeniach stojana i wirnika,

16

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

straty w elazie spowodowane s ptl histerezy i prdami wirowymi. Straty histerezowe wystpuj podczas magnesowania rdzenia prdem przemiennym. Przy czstotliwoci 50 Hz rdze jest magnesowany i rozmagnesowywany 100 razy na sekund. Magnesowanie i rozmagnesowywanie wymaga zuycia pewnej iloci energii, ktra wzrasta wraz z czstotliwoci napicia zasilania i indukcj magnetyczn.

Straty od prdw wirowych powstaj, poniewa pole magnetyczne indukuje siy elektromotoryczne w rdzeniu i przewodach. Siy te powoduj przepyw prdw wirowych wzdu linii si pola magnetycznego powodujc nagrzewanie si silnika. Poprzez wykonanie rdzenia z cienkich blach straty od prdw wirowych mona znacznie zmniejszy.

Rys. 2.13 Ograniczenie wpywu prdw wirowych poprzez budow rdzenia z cienkich poczonych ze sob blach.

Straty pochodzce od wentylatora spowodowane s oporem aerodynamicznym samego wentylatora. Straty tarcia pochodz od oysk wirnika.

Straty silnika s wyznaczane dla znamionowej wartoci prdu silnika, pomiary strat w stanie zwarcia okrelaj straty w miedzi, a przy pracy jaowej okrelaj straty w elazie.

2.1.6 Pole magnetyczne silnika

Silnik jest projektowany na odpowiednie napicie i czstotliwo zasilania, wic magnesowanie silnika zaley od stosunku midzy napiciem i czstotliwoci. Jeeli stosunek napicie / czstotliwo wzrasta, to silnik jest przemagnesowany, jeeli stosunek ten zmniejsza si, silnik jest niedomagnesowany. Pole magnetyczne w niedomagnesowanym silniku jest osabione i moment, ktry silnik jest w stanie wytworzy jest zmniejszany, moe wtedy wystpi sytuacja, e wirnik silnika nie bdzie si obraca, lub czas rozruchu moe by wyduony, co doprowadzi do przecienia silnika. Silnik przemagnesowany pracuje tak jakby by przeciony. Moc zuyta na przemagnesowanie powoduje przegrzewanie si silnika i moe uszkodzi izolacj. Jednake, trjfazowe silniki prdu przemiennego, a w szczeglnoci silniki
ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

17

asynchroniczne s bardzo odporne na przemagnesowywanie. Tylko proces dugiego przemagnesowywania przy pracy cigej jest w stanie go zniszczy. Sposobem na okrelenie nieprawidowego namagnesowania silnika jest ocena jego pracy. Prdko silnika wskazuje czy proces magnesowania silnika jest dobry. Jeeli prdko nie jest staa przy zmianach obcienia, nastpuj wahania prdkoci lub szarpania, wiadczy to moe o nieprawidowym magnesowaniu silnika.

2.1.7 Elektryczny schemat zastpczy

Zasadniczo silniki asynchroniczne skadaj si z szeciu uzwoje: trzy uzwojenia w stojanie i trzy uzwojenia w wirniku - zwarta klatka wirnika pod wzgldem magnetycznym jest rwnowana trzem uzwojeniom. Analizujc ukad uzwoje moliwe jest sporzdzenie elektrycznego schematu zastpczego, ktry ilustruje zasad dziaania silnika.

Rys. 2.14 a) Rozkad uzwoje wirnika i stojana.

Rys 2.14 b) Schemat zastpczy silnika jednofazowego sprowadzony do fazy L1.

Uzwojenie stojana posiada nie tylko rezystancj, ale i reaktancj wyraon w omach []. Prd pyncy w uzwojeniu zaley od czstotliwoci f napicia zasilania: XL = 2 * * f * L
gdzie: f - czstotliwo zalena od prdkoci ktowej [Hz]. L - indukcyjno uzwojenia wyraona w [H].

18

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Uzwojenia stojana i wirnika s sprzone magnetycznie. Uzwojenie wirnika generuje prd w stojanie i odwrotnie, rys. 2.14b. Ten wzajemny wpyw oznacza, e dwa elektryczne obwody mog by poczone za pomoc jednego wsplnego. Obwd wsplny skada si z rezystancji wzajemnej RFe i reaktancji wzajemnej Xh, przez ktry przepywa prd magnesowania stojana i wirnika. Napicie wystpujce na rezystancji RFe i reaktancji Xh nazywane jest napiciem magnesowania.

2.1.7.1

Warunki pracy silnika

Do tej pory rozwaalimy przypadek, gdzie silnik pracowa bez obcienia. Kiedy silnik pracuje w zakresie jego normalnej pracy, czstotliwo wirowania wirnika jest nisza ni czstotliwo pola wirujcego i X2 jest zmniejszony przez polizg s. W elektrycznym schemacie zastpczym, efekt ten jest opisany przez zmian rezystancji wirnika R2 przez wspczynnik 1/s. R2/s moemy zapisa jako: R2+(R2*(1-s)/s) gdzie: R2*(1-s)/s) - jest mechanicznym obcieniem silnika. Wartoci R2 i X2 odnosz si do wirnika. R2 jest przyczyn strat cieplnych silnika przy obcieniu.

Rys. 2.15 Schemat zastpczy silnika pod obcieniem.

Polizg jest bliski zeru, gdy silnik pracuje bez obcienia. To oznacza, e zmniejsza si R2*(1-s)/s). W wyniku tego w obwodzie wirnika praktycznie nie popynie aden prd. W idealnym przypadku jest to sytuacja, gdy rezystancja R2 (przedstawiajca obcienie mechaniczne) jest rwna zero. Kiedy silnik jest obciony polizg zwiksza si zmniejszajc R2*(1-s)/s. Wraz ze wzrostem obcienia prd I2 w wirniku te wzrasta.

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

19

Rys. 2.16 a) Schemat zastpczy biegu jaowego b) Schemat zastpczy stanu zwarcia.

Przy pomocy przedstawionego elektrycznego schematu zastpczego mona analizowa prac silnika w rnych warunkach w wikszoci przypadkw. Istnieje tutaj niebezpieczestwo, e napicie samoindukcji (Uq) moe osign warto napicia zasilania. Wynika to std, e zastosowano schemat uproszczony dla atwiejszej analizy pracy silnika w rnych warunkach. Jednake sytuacja taka ma miejsce tylko w przypadku, gdy silnik jest nieobciony. Jeeli wzrasta obcienie to wzrasta prd I2, a std i prd I1 w wyniku tego zwikszony spadek napicia musi by uwzgldniany. Jest to szczeglnie wane wtedy, gdy silnik jest zasilany przez przemiennik czstotliwoci.

2.1.8 Sposoby regulacji prdkoci

Prdko n silnika jest zalena od prdkoci wirowania pola magnetycznego maszyny i moe by wyraona jako: 1 (1 s ) f n = p s f 1 lub n = 60 p (1 s ) min gdzie s= n0 n n0

Prdko silnika moe by zatem zmieniona przez: zmian liczby par biegunw, zmian polizgu, zmian czstotliwoci napicia zasilania.

20

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

n=

(1 s ) f
p

Zmiana liczby par biegunw

Zmiana polizgu

Zmiana czstotliwoci

Regulacja wirnika

Zmiana napicia na stojanie

Zmiana rezystancji

czenie kaskadowe

Rys. 2.17 Przedstawienie moliwoci zmian regulowania prdkoci silnika asynchronicznego.

2.1.8.1

Regulacja prdkoci przez zmian liczby par biegunw

Szybko rotacji pola jest okrelona przez liczb par biegunw w stojanie. W przypadku dwubiegunowego silnika, szybko obracajcego si pola wynosi 3,000 rpm dla czstotliwoci 50Hz w sieci zasilania.

Rys. 2.18 Charakterystyki mechaniczne silnika w odniesieniu do zmiany liczby par biegunw.

Przy czstotliwoci 50Hz, szybko czterobiegunowym silniku wynosi 1,500 rpm.

obracajcego

si

pola

Silniki mog by budowane dla dwu rnych liczb par biegunw - silniki dwubiegowe. Spowodowane jest to specjalnym rozmieszczeniem uzwojenia stojana w obkach w formie uzwojenia Dahlandera bd jako dwch oddzielnych uzwoje. W silniku wielobiegunowym wystpuj poczenia rnych typw uzwoje. Szybko jest zmieniana przez przeczanie uzwoje statora, zmienia si wtedy liczba par biegunw w stojanie. Na skutek przeczania z maej liczby par biegunw - praca przy duej prdkoci obrotowej wau silnika, do wikszej liczby par biegunw, faktyczna szybko silnika jest drastycznie zmniejszana, np. od 1,500 do 750 rpm. Na w skutek szybkiego przeczania par biegunw, silnik przechodzc
ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

21

przez zakres pracy generatorowej moe by znacznie przeciony, gdy energia hamowania jest zalena od rodzaju obcienia doczonego wau silnika. Na udary naraone s take mechanizmy sprzgajce silnik z obcieniem.

2.1.8.2

Sterowanie polizgiem silnika

Prdko silnika moe by sterowana przez polizg na dwa rne sposoby: przez zmian napicia dostarczanego do stojana, przez ingerowanie w prac wirnika.

Zmiana napicia stojana

Prdko silnika asynchronicznego moe by kontrolowana przez dostosowanie napicia wejciowego silnika bez zmiany czstotliwoci (na przykad uywajc softstartera). Jest to moliwe, poniewa moment obrotowy silnika zmienia proporcjonalnie do kwadratu napicia.

Rys. 2.19 Charakterystyki mechaniczne silnika przy zmianie napicia na stojanie.

Wskazywane na charakterystyce mechanicznej, stae punkty pracy mog by otrzymywane w zakresie pracy normalnej (nk<n<n0). Stae punkty pracy silnika z piercieniami lizgowymi mog by otrzymywane w zakresie pracy rozruchowej (0<n<nk) przez wstawienie opornikw w uzwojenia wirnika.

Regulacja wirnika
Istniej dwa moliwe sposoby oddziaywania na wirnik. Poprzez dodawanie rezystancji do obwodu wirnika lub doczanie obwodu wirnika do innych maszyn elektrycznych, albo do obwodu prostownika poczonego kaskadowo. Silniki piercieniowe mog by tak regulowane, poniewa maj konstrukcj umoliwiajc dostp do uzwoje wirnika na piercieniach lizgowych.

Zmiana rezystancji wirnika

Prdko silnika moe by regulowana przez doczenie opornikw do piercieni lizgowych i kosztem powikszenia strat mocy w wirniku. Prowadzi do przyrostu wartoci polizgu i zmniejszenia prdkoci silnika. Jeeli rezystory doczone s do obwodu wirnika, zmienia si charakterystyka mechaniczna. Jak pokazano na rys. 2.20, zwikszenie rezystancji spowoduje zmniejszenie prdkoci obrotowej wirnika przy zachowaniu staego momentu obrotowego. Poprzez zmian 22

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

rezystancji uzyskujemy zmian prdkoci przy tym samym obcieniu. Tak wstpnie okrelona prdko jest zalena od obcienia. Jeeli zmniejszamy obcienie silnika, prdko wzrasta prawie do prdkoci synchronicznej.

Rys. 2.20 Charakterystyki mechaniczne silnika przy zmianie rezystancji wirnika.

Rezystancja zalena jest od temperatury i dlatego wane jest, aby temperatura podczas pracy bya staa.

czenie kaskadowe

Zamiast opornikw, obwd wirnika moe by poczony przez piercienie lizgowe do obwodw napiciowych maszyny lub wejciowych obwodw prostownika. Obwd napiciowy maszyny dostarcza obwodowi wirnikowemu silnika dodatkowe odpowiednie napicie, umoliwiajc wpywanie na prdko i magnetyzm wirnika. Technika ta jest uywana gwnie w elektrycznych systemach kolejowych. Wejcia mocy prostownika mog by uywane zamiast obwodw napiciowych maszyny, w tym przypadku obszar aplikacji jest zredukowany do systemw z pompami, wentylatorami, itp.

Rys. 2.21 Przykadowa typowa realizacja poczenia kaskadowego.

2.1.8.3

Regulacja prdkoci przez zmian czstotliwoci napicia zasilania

Przy zmianie czstotliwoci moliwe jest kontrolowanie prdkoci silnika bez dodatkowych strat. Prdko obrotowa pola magnetycznego zmienia si wraz ze zmian czstotliwoci.
ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

23

Prdko silnika zmienia si proporcjonalnie do prdkoci rotacji pola magnetycznego. Aby utrzyma moment obrotowy silnika, napicie silnika musi by zmieniane wraz z czstotliwoci. Przy znanym obcieniu mona wyznaczy moment i pomijajc polizg silnika otrzymujemy:
P 9550 3 U I cos 9550 U = k I 60 n f f p U M I f M =

Dla danego obcienia, suszna jest nastpujca zaleno: dla staego stosunku midzy napiciem podawanym na silnik a czstotliwoci, namagnesowanie w zaoonym zakresie prdkoci silnika jest take stae.

Rys. 2.22 Charakterystyki mechaniczne przy regulacji prdkoci przez proporcjonaln zmian napicia i czstotliwoci zasilania.

Namagnesowanie nie jest idealne w dwch przypadkach: w pocztkowej fazie rozruchu silnika oraz przy bardzo niskich czstotliwociach pracy silnika, gdzie wymagane jest dodatkowe magnesowanie. Take, gdy silnik w tym zakresie pracuje ze zmiennym obcieniem, powinno by moliwe namagnesowanie odpowiadajce obcieniu, rys. 2.23.

Rys. 2.23 Schemat zastpczy silnika dla pracy przy maych prdkociach wirnika.

Dodatkowe namagnesowanie w pocztkowej fazie rozruchu

Wane jest kontrolowanie spadku napicia Us w zwizku z indukowanym napiciem Uq.

24

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Napicie wejciowe: Reaktancja stojana :

U1=Us+ Uq=UR1 + UX1 + Uq X1=2 * * f * L

Silnik zosta zaprojektowany dla swoich wartoci nominalnych. Na przykad: napicie magnesujce Uq , moe wynosi 370 V dla silnika, przy U1=400V i f=50Hz. Wwczas silnik ma optymalne namagnesowanie. Wspczynnik okrelajcy stosunek napicia do czstotliwoci wynosi:

[V] 400 =8 [Hz] 50

Jeeli czstotliwo jest zmniejszona do 2.5Hz, napicie bdzie wynosi 20V. Z powodu obniania czstotliwoci reaktancja stojana X1 rwnie maleje. Ten spadek napicia zaley jedynie od rezystancji R1 i nie ma adnego wpywu na oglny spadek napicia w stojanie. Napicie na rezystancji R1 odpowiada w przyblieniu wartoci okoo 20 V dla nominalnych warunkw zasilania silnika, wobec czego prd silnika zaley od obcienia. Caa warto napicia wejciowego U1 odkada si teraz tylko na rezystancji stojana R1, powodujc brak tego napicia na magnesowanie silnika. Przy niskich czstotliwociach, kiedy stosunek napicia do czstotliwoci pozostaje stay w penym zakresie, brak jest napicia dla namagnesowania silnika i silnik nie jest w stanie wytworzy momentu obrotowego. W konsekwencji wane jest, aby zwikszy odpowiednio napicie U1 podczas startu silnika i przy niskich czstotliwociach pracy.

Zaleno namagnesowania od obcienia

Po dostosowaniu silnika do dodatkowego namagnesowania przy niskich czstotliwociach i podczas pocztkowej fazy rozruchu, wystpi przemagnesowanie w czasie pracy z maym obcieniem. W tej sytuacji, prd stojana I1 bdzie opada a wzronie indukowane napicie Uq. Silnik zwikszy pobr prdu reaktywnego, co spowoduje jego nadmierne nagrzewanie. Magnetyzacja silnika zaley wic od napicia, ktre powinno zmienia si automatycznie w zalenoci od obcienia. Dla optymalnego namagnesowania silnika czstotliwo i zmienne obcienie musi by uwzgldniane przy sterowaniu czstotliwociowym silnika.

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

25

2.2 Dane tabliczki znamionowej silnika

Wszystkie silniki posiadaj trwale zamocowan tabliczk znamionow z wykazem wszystkich istotnych danych. Pozostae dane zwykle s dostpne w katalogu silnika.

Rys. 2.24 Tabliczka znamionowa silnika.

#"Przykad Tabliczka znamionowa dla dwubiegunowego silnika 15 kW moe mie nastpujce dane: 1. Silnik trjfazowy dla sieci zasilania o czstotliwoci 50 Hz. 2. Moc silnika wynosi 15 kW, tj. silnik jest zdolny przekazywa na wa, co najmniej 15 kW, jeeli podczony jest do wskazanej sieci zasilania. Zostay stworzone standardowe typoszeregi silnikw asynchronicznych ze wzgldu na warto mocy wyjciowej. Pozwala to uytkownikowi na odpowiedni dobr silnika kierujc si jego przeznaczeniem. W typoszeregu wystpuj moce silnikw jak w tabeli 2.02.
Tabela. 2.02 Typoszereg silnikw. kW 0,06 0,09 0,12 0,18 kW 4,00 5,50 7,50 11,0 0,25 15,0 0,37 18,5 0,55 22,0 0,75 30,0 1,10 37,0 1,50 45,0 2,20 55,0 3,00 75,0

Obecnie zwykle uywan jednostk dla okrelenia mocy silnika jest wat [W], ktry jest zamienny z koniem mechanicznym [HP] i przelicza si go nastpujco: 1 KM=0,736 kW. 3-4. Uzwojenie musi by poczone w "trjkt" lub "gwiazd". Jeli napicie zasilania wynosi 400V to uzwojenia silnika musz by poczone w "gwiazd". Prd fazowy silnika wynosi wtedy 27.5A. Jeeli

26

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

napicie sieci zasilania wynosi 230V, uzwojenie musi by poczone w "trjkt". Prd fazowy wynosi wtedy 48.7A. W pocztkowej fazie rozruchu silnika, kiedy prd jest od 4 do 10 razy wikszy od prdu normalnego, sie zasilania moe by przeciona. Spowodowao to wydanie przez zakady energetyczne rozporzdze zalecajcych obnienie wartoci prdu podczas rozruchu duych silnikw. Moe by to dokonywane na przykad, przez poczenie uzwoje silnika podczas rozruchu w gwiazd, a pniej przeczenie w trjkt.

Rys. 2.25 Prd i moment obrotowy silnika w poczeniu w gwiazd - i trjkt - .

Moment obrotowy silnika, ktrego uzwojenie poczone jest w gwiazd, zmniejsza moc i moment obrotowy do 1/3, dlatego silnik nie moe startowa z penym obcieniem. Silnik zaprojektowany do pracy w poczeniu uzwoje w gwiazd zostanie przeciony, jeli nie posiada wycznika do poczenia w uzwoje gwiazd dla pracy z penym obcieniem. 5. Rodzaj ochrony, jak spenia silnik wskazuje stopie ochrony przez obudow zabezpieczajcej przed przenikaniem do wntrza silnika pynw i obcych cia. Rys. 2.26 zawiera opisy stosowanych stopni ochrony obudw silnikw wedug midzynarodowego standardu IEC - Publikacja 34-5. Zastosowanie ochrony i jej rodzaj s wskazywane przez dwie litery IP (International Protection) i dwie cyfry. Cyfry s uywane, aby wyszczeglni poziom ochrony silnika przed kontaktem dotykowym i obcymi ciaami (pierwsza cyfra), oraz przed pynami (druga cyfra). Jeeli wymagane s dodatkowe litery, mog by one dodane. Podstawowy ukad kodu IP wyglda nastpujco:
ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

27

IP
Kod literowy pierwsza cyfra (od 0-6 ) - ochrona przed kontaktem i obcymi ciaami druga cyfra (od 0-8) ochrona przed wod dodatkowa litera A, B, C, D (opcjonalnie) uzupeniajca litera: H, M, S, W (opcjonalnie)

Rys. 2.26 Opisy uywane w midzynarodowym standardzie IEC dla oznaczenia stopnia ochrony obudowy silnikw.

Wane, aby zapamita, e: -Jeeli cyfra nie moe by okrelona, to moe by zastpiona przez liter "X". -Dodatkowo i / lub czce litery mog by opuszczone bez zastpowania innym znakiem. -Jeeli wymagana jest wicej ni jedna uzupeniajca litera, zachowana musi by kolejno alfabetyczna.
Tabela. 2.03 Wykaz ochrony silnikw wedug normy IEC 34-5.
Pierwsza cyfra Cyfra 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Ochrona kontaktu Bez ochrony Ochrona przed bezporednim kontaktem domi, take ich odwrotn stron Ochrona przed kontaktem z palcami doni. Ochrona przed kontaktem z narzdziami Ochrona przed kontaktem z przewodem Ochrona przed kontaktem z przewodem Ochrona przed kontaktem z przewodem --------------------Ochrona przed obcymi ciaami Bez ochrony Ochrona przed ciaami staymi o rednicy wikszej ni 50mm Ochrona przed ciaami staymi o rednicy wikszej ni 12,5mm Ochrona przed ciaami staymi o rednicy wikszej ni 2,5mm Ochrona przed ciaami staymi o rednicy wikszej ni 1,0mm Ochrona przed pyem, kurzem Ochrona przed pyem, kurzem --------------------Druga cyfra Ochrona przed zawilgoceniem Bez ochrony Ochrona przed pionowo opadajc wod Ochrona przed opadajc wod pod ktem 15o Ochrona przed opadajc wod pod ktem 60o Ochrona przed opadajc wod we wszystkich kierunkw Ochrona przed wod opadajc strumieniem Ochrona przed wod padajc strumieniem pod cinieniem Ochrona przed krtkotrwaym zanurzeniem w wodzie Ochrona przed dugotrwaym zanurzeniem w wodzie

28

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Dodatkowe oznaczenia literowe wskazuj, w jaki sposb ludzie s zabezpieczeni w miejscach niebezpiecznych: Uwaga na odwrotn cz doni litera A Uwaga na palce litera B Uwaga na narzdzia litera C Uwaga na przewd litera D Oznaczenia si wzajemnie uzupeniaj i dostarczaj informacji o zagroeniach w szczeglnoci: Wysokie napicie litera H Prba wodna podczas pracy litera M Prba wodna podczas postoju litera S Warunki pogodowe litera W W przypadku, gdy w maszynie jest zapewniona chroniona przeciw zanieczyszczeniom zewntrznym takim jak np.: py lub kurz, umieszcza si w oznaczeniu pierwsz cyfr 5. Ochrona taka nie zapewnia cakowitego odizolowania - jest szczelna dla okrelonych rozmiarw zanieczyszcze staych, lecz w znacznym stopniu ogranicza wpyw zanieczyszcze zewntrznych na bezpieczn i dugotrwa prac teje maszyny elektrycznej. Cyfr 6 oznacza si wykonanie ochronne przeciw wodzie i spenia wymagania wszystkich innych niszych oznacze. W systemie oznacze symbol IP X7 okrela jako dopuszczane chwilowe zanurzenie, IP X8 oznacza jako dopuszczane cige zanurzenie. Powysze wymagania ochrony przed wod uwzgldniaj wymagania dotyczce ochrony przeciw wodzie opadajcej take strumieniami IPX5 czy silnymi strumieniami wody IPX6. Jeli dwa rodzaje zagroe mog wystpi jednoczenie urzdzenie musi mie podwjne oznaczenie, np. IPX5/IPX7 Przykad: IP 65 mwi, i silnik jest bezpieczny ze wzgldu na dotyk i ma ochron przed zanieczyszczeniami zewntrznymi oraz silnym strumieniem padajcej wody. 6. Prd Is, ktry jest pobierany przez silnik, nazywany prdem pozornym dzieli si na dwie skadowe: czynn Iw i biern Ib. Cos ilustruje procentowy udzia prdu czynnego w prdzie zasilajcym silnik w warunkach nominalnych. Skadowa czynna prdu zasilania silnika odpowiada za moc czynn na wale silnika a skadowa bierna prdu zasilajcego jest potrzebna do wymuszenia pola magnetycznego w silniku. Gdy pole magnetyczne jest okresowo usuwane moc magnesowania jest oddawana do sieci zasilania. Okrelenie "bierny" oznacza, e ten prd jest przesyany do i z przewodw bez wpywu na warto mocy czynnej na wale silnika. Prd pozorny pobierany z sieci zasilania, jego skadowa czynna i bierna nie sumuj si wprost arytmetycznie silniku, gdy s przesunite w czasie wzgldem siebie Wielko przesunicia midzy skadowymi prdu zaley
ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

29

od czstotliwoci napicia zasilania. Dla czstotliwoci 50Hz przesunicie wynosi 5ms, a ich suma geometryczna wynosi: I S = I 2W + I 2 B Prd silnika IS i jego skadowe IW i IB mog by przedstawione jako ramiona trjkta prostoktnego, w ktrym dugo przeciwprostoktnej jest pierwiastkiem kwadratowym sumy kwadratw dugoci przyprostoktnych skadowych IW i IB ( wg geometrii Pitagorasa). to kt pomidzy prdem IS i jego czynn skadow IW. Cos jest wspczynnikiem okrelajcym zaleno pomidzy wielkociami tych prdw: I cos = W IS Cos moe rwnie przedstawia stosunek pomidzy moc czynn i pozorn: P cos = S

IS IB Iw
Rys. 2.27 Zwizek pomidzy prdem czynnym, biernym i pozornym.

Wyraenie "moc pozorna" oznacza, e tylko cz tej mocy jest wykorzystywana do wytworzenia mocy czynnej na wale silnika. W tym przypadku warto mocy czynnej determinuje skadowa IW prdu pozornego. Silniki elektryczne projektowane s na rne typy chodzenia. Przykadowe metody chodzenia zgodne z midzynarodowymi normami IEC - Publikacja 34-6, podane s w tabeli nr.2.03

30

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Tabela. 2.04 Sposoby chodzenia silnikw zgodne z norm IEC 34-6.

IC01 Wentylacja wasna, wntrze silnika jest chodzone bezporednio przepywajcym przez jego wntrze powietrzem otoczenia zewntrznego IC06 Chodzenie zewntrzne silnik chodzony zewntrznie obcym strumieniem powietrza IC17 Chodzenie zewntrzne Silnik z wbudowanym wentylatorem dochodzenia powietrzem

IC37 Chodzenie zewntrzne silnik do oddzielnego chodzenia i oddzielnym wlotem i wylotem powietrza

Wybr silnika musi uwzgldnia rodzaj aplikacji, a take warunki wykonania instalacji. Midzynarodowe normy IEC 34-7 podaj rwnie typy mocowa silnikw, ktre oznacza si dwoma literami IM (ang. International Mounting) i czterema cyframi. Przykadowe formy mocowa podane s w tabeli nr 2.05.
Tabela. 2.05 Typy mocowa silnikw wg. IEC 34-7.
Sposb mocowania skrt zgodny z norm DIN IEC 34 -7 DIN42 Kod 1 Kod 2 B3 IM B3 IM 1001 pokrywy (dekle) 2 pokrywy objanienia mocowanie Oglnie stojana mocowanie na apach --------------mocowanie silnika Do korpusu Do korpusu na dodatkowych uchwytach Do korpusu na dodatkowych uchwytach Na stanowisku luno, oraz do dekla Mocowanie do ciany, widok od strony czoowej

rys.

B 3/B5

IM B 35

IM2001

2 pokrywy

na apach

nasadowe

B3/B14

IM B 34

IM 2101

2 pokrywy

na apach

nasadowe

B5

IM B 5

IM 3001

2 pokrywy

konierzowe

nasadowe

B6

IM B 6

IM 1051

2 pokrywy

na apach

jak w B3, obrcone o 0 kt 90

Tabliczka znamionowa zawiera tylko podstawowe parametry elektryczne silnika. Inne wielkoci charakteryzujce silnik mona wyliczy korzystajc ze wzorw np.: moment znamionowy.

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

31

M=

P 9550 15 9550 = = 49 Nm n 2910

Sprawno silnika mona okreli jako iloraz pomidzy moc na wale a moc elektryczn pobieran przez silnik z sieci zasilania i oblicza si ze wzoru:

P 3 U I cos

15000 3 380 29 0,9

= 0,87

Polizg silnika s mona okreli na podstawie danych z tabliczki znamionowej, ktra podaje nominaln prdko i czstotliwo napicia zasilania. Te dwie wielkoci wskazuj na dwa bieguny silnika, jeli silnik osiga prdko synchroniczn 3000 obr/min. A wic polizg silnika ns wynosi: ns = no nn = 3000 2910 = 90 obr / min Polizg normalnie podawany jest w procentach i wynosi n 90 = 0,03 = 3% s= s = no 3000 W katalogach mona znale wiele danych charakteryzujcych silnik, tabela 2.05. Moc silnika, prdko wirnika, cos, prd silnika, czstotliwo s zamieszczone na tabliczce znamionowej i tworz podstawow informacj o silniku. Sprawno i moment mona wyznaczy bazujc na danych z tabliczki znamionowej. Ponadto katalogi podaj, e prd rozruchowy Ia silnika o mocy 15kW, jest 6,2 razy wikszy od prdu znamionowego silnika IN. I a = 29 6,2 = 180 A Moment rozruchowy Ma jest okrelony jako 1,8 wikszy od momentu znamionowego i wynosi M a = 1,8 49 = 88 Nm Ten moment rozruchowy wymaga prdu o wartoci 180A, co naley uwzgldni przy projektowaniu sieci zasilania. Moment krytyczny silnika Mk jest dwukrotnie wikszy od momentu znamionowego. M k = 2 49 = 98 Nm
Tabela. 2.06 Fragment katalogu zawierajcego dane o silniku. Moc [kW] 160 MA 160 11 15 Prdko [min ] 2900 2910 86 88
-1

typ

cos
-------0,87 0,90

Prd 380V [A] 25 29

Ia I

M [Nm]

Ma M

M max M
[kgm ]
2

[kg] 76 85

6,2 6,2

36 49

2,3 1,8

2,6 2,0

0,055 0,055

32

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

M 160 L

18,5 M

2930

88

0,90

33

6,2

60

2,8

3,0

0,056

96

Rys. 2.28 Charakterystyki mechaniczne silnika asynchronicznego.

W kocu moment bezwadnoci i waga silnika s okrelone na tabliczce znamionowej. Moment bezwadnoci jest wykorzystywany do okrelenia momentu przypieszenia. Waga silnika jest istotn dan dla celw transportowych, instalacyjnych i montaowych. Cz producentw silnikw nie publikuje wartoci momentu bezwadnoci i podaje w miejsce tego parametru moment zamachowy WR2. Jednak t wielko mona przeksztaci wg wzoru: J= WR 2 4 g
gdzie: J g WR
2

- moment bezwadnoci - przyspieszenie ziemskie - moment zamachowy

[kgm ] [m/s ] [Nm ]

2 2

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

33

2.3 Typowe obcienia silnikw

Jeli moment na wale silnika jest rwny momentowi obcienia silnik pracuje z stabilnie ze sta prdkoci obrotow. Charakterystyki robocze dla silnikw i maszyn s przedstawiane jako zaleno midzy prdkoci i momentem wyjciowym. Charakterystyki momentu silnika byy ju omawiane. Natomiast charakterystyki momentw maszyn przedstawione na rys. 2.29 mona podzieli si na cztery zasadnicze grupy.
1

M
M (n)~n
-1

P(n) = k

n
2

n P
P(n) ~ n

n r m1 m2 V

M (n) = k

n
3

M (n) ~ n

P
P(n) ~ n
2

V n P
M (n)~n
2

n
4

n M

P(n) ~ n

n
Rys. 2.29 Typowe charakterystyki obcie maszyn roboczych.

Do grup tych nale odpowiednio maszyny: do grupy 1 zalicza si rnego rodzaju maszyny nawijajce i nacigajce,

34

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

do grupy 2 nale np.: przenoniki tamowe, suwnice, wycigarki, pompy o niewielkiej wydajnoci, jak i obrabiarki narzdzi, grupa 3 skada si z maszyn takich jak walcarki, obrabiarki automatyczne, grupa 4 skada si z maszyn wykorzystujcych si odrodkow np: wirwki, pompy wirowe - odrodkowe, wentylatory.

Silnik elektryczny pracuje w ustalonym punkcie pracy gdy moment silnika i maszyny roboczej s identyczne. Charakterystyki momentw si przecinaj w punkcie B, rys. 2.30. Gdy silnik jest dobierany do obcienia danej maszyny roboczej naley dobiera ten silnik tak, aby jego moment nominalny, punkt N by moliwie najbliszy punktowi B. Nadwyka momentu jest wykorzystywana jedynie do rozruchu silnika dla zapewnienia odpowiedniego przypieszenia - praca powyej punktu N. Nadmierne przypieszanie silnika moe by czsto niekorzystne dla maszyny roboczej. W zakresie powyej momentu znamionowego silnika, jego praca jest niestabilna i moe on ulec zatrzymaniu przy chwilowym przecieniu.

nadwyka momentu

Rys. 2.30 Charakterystyki mechaniczne silnika i maszyny roboczej - silnik wymaga nadwyki momentu dla zapewnienia przypieszenia.

W praktycznie dla maszyn z grup 1 i 2 naley bra pod uwag moliwo wystpienia zwikszonego zapotrzebowania na moment rozruchowy w pocztkowej fazie rozruchu maszyny. Ten rodzaj maszyn moe mie pocztkowy moment obciajcy taki sam jak pocztkowy moment rozruchowy silnika. Istnieje tu ryzyko nie dokonania rozruchu silnika z togo powodu, e atwo jest uzyska stan, w ktrym pocztkowy moment obcienia przekroczy warto pocztkowego momentu rozruchowego rys 2.31, wwczas silnik nie ruszy i bdzie pracowa w stanie zwarcia.

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

35

Rys. 2.31 Charakterystyki mechaniczne silnika i maszyny roboczej, w szczeglnych przypadkach moe wystpi konieczno zapewnienia zwikszonego momentu rozruchowego silnika.

2.4 Silniki synchroniczne

W silnikach synchronicznych stojan zbudowany jest tak samo jak w silnikach asynchronicznych. Wirnik w silniku synchronicznym (nazywany take koem magnetycznym) posiada wydatne bieguny magnetyczne i moe by wykonywany z magnesw trwaych (dla maych silnikw) lub z elektromagnesw (dla wikszych silnikw). Wirnik moe mie dwie lub wicej par biegunw i dlatego moe by uywany w silnikach niskoobrotowych. Nie jest moliwy rozruch silnika synchronicznego bezporednio z sieci zasilajcej. Spowodowane to jest bezwadnoci wirnika oraz du prdkoci wirowania pola magnetycznego. Dlatego wirnik trzeba najpierw rozpdzi, aby jego prdko wirowania bya taka sama jak prdko wirowania pola magnetycznego. Aby osign odpowiedni prdko obrotow wirnika dla silnikw o duych mocach, zwykle stosuje si rozruszniki w postaci silnikw pomocniczych lub przemienniki czstotliwoci. Do rozruchu maych silnikw zasilanych bezporednio z sieci stosuje si dodatkowe uzwojenia rozruchowe (uzwojenia tumice) w wirniku i wwczas silnik zachowuje si tak silnik klatkowy.

36

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

1. Strumie magnetyczny. 2. Straty magnetyczne. 3. Magnes trway. 4. Przekadka niemagnetyczna (diamagnetyk). 5. Klatka rozruchowa.

Rys. 2.32 Wirnik silnika synchronicznego z magnesami trwaymi.

Po rozruchu silnika, prdko obrotowa wirnika jest taka sama jak prdko wirowania pola magnetycznego (prdko synchroniczna). Jeli silnik jest doczony do obcienia odlego pomidzy biegunami wirnika i wirujcymi biegunami pola magnetycznego wzrasta. Przy zwikszajcych si obrotach silnika zwiksza si przesunicie pomidzy biegunami wirnika, a biegunami wirujcego pola magnetycznego. Opnienie prdkoci wirnika wzgldem wirujcego pola magnetycznego spowodowane jest istnieniem przesunicia fazowego obcienia V oraz przesuniciem nieobcionego wirnika wzgldem pola magnetycznego, rys. 2.34. Silniki synchroniczne maj sta prdko obrotow, ktra jest niezalena od obcienia. Silniki te nie toleruj wikszego obcienia ni moc rozruchowa pomidzy wirnikiem i polem magnetycznym. Jeeli obcienie wymusi wiksz moc napdow ni moc rozruchowa, nastpuje rozsynchronizowanie silnika, co powoduje zatrzymanie si maszyny. Silniki synchroniczne s uywane przykadowo w pracy rwnolegej silnikw, gdzie kilka mechanicznie niezalenych jednostek napdowych ma dziaa synchronicznie.

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

37

Uzwojenie Magnes

M Stojan MK

MN

Przekrj silnika

Wirnik

Rys. 2.33 Wirnik z wydatnymi biegunami magnetycznymi i charakterystyka mechaniczna.

Napicie pola stojana Kierunek wirowania

Pene napicie

M
poowa napicia

Kt obcienia (V)

Kt koowego pola magnetycznego

Rys. 2.34 Kt obcienia i moment silnika w zalenoci od kta wirnika.

38

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

2.5 Silniki reluktancyjne

Trjfazowe silniki reluktancyjne prdu przemiennego, rozwijaj tak sam prdko jak trjfazowe silniki klatkowe, ale potem maj waciwoci silnikw synchronicznych. Odkd silniki reluktancyjne posiadaj wbudowan proste klatkowe uzwojenie w wirniku maszyny, maj one wikszy moment rozruchowy, s niezawodne, nie trzeba wykonywa prac konserwacyjnych, nie generuj one szkodliwych zakce o czstotliwociach fal radiowych oraz s one wzgldnie tanie. Silniki te posiadaj rwnie wady, a mianowicie wytwarzaj one duo indukcyjnej mocy biernej oraz s mao wydajne, dlatego w przemyle stosuje si gwnie silniki reluktancyjne o mocy do 15 kW.

Budowa
Stojan trjfazowego silnika reluktancyjnego prdu przemiennego jest wykonany tak samo jak w zwykym trjfazowym silniku asynchronicznym z wbudowan klatk rozruchow w wirnik maszyny. W wirniku silnika reluktancyjnego znajduje si proste uzwojenie klatkowe. Jednake wirnik silnika reluktancyjnego posiada t sam ilo biegunw wydatnych co stojan. Bieguny te przecinaj si przez wydrenia znajdujce si przy obwodzie wirnika umieszczone w metalowej pytce lub innej podobnej strukturze rys. 2.35.
wydrenie biegun

Przekrj poprzeczny wirnika Rys. 2.35 Wirnik silnika reluktancyjnego.

Rezystancja magnetyczna (reluktancja) wystpujca przy obwodzie wirnika wytwarzana jest przez wydrenia, ktre mog by wypenione tym samym materiaem, co klatka wirnika. Rezystancja ta jest najmniejsza w okolicy bieguna i najwiksza w okolicy wydrenia.

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

39

Rozruch

Faza rozbiegu

Mks
MK MA

Ms
Synchro-nizacja

Przeci-enie

Mn

M/Mn

Moment
Zmiana pracy

Rys. 2.36 Graficzna prezentacja przebiegu momentu w silniku reluktancyjnym.

Kiedy podczymy silnik reluktancyjny do trjfazowej sieci zasilajcej prdu przemiennego rozwinie on prdko blisk prdkoci synchronicznej, podobnie jak silnik klatkowy pod warunkiem, e moment silnika jest wyszy od momentu obcienia podczas rozruchu procesu produkcyjnego. Prd pobierany podczas rozruchu jest nieco wikszy a moment pocztkowy jest nieco mniejszy w porwnaniu z podobnej mocy silnikiem klatkowym. Jest to wynikiem wikszej szczeliny powietrznej w silnikach klatkowych w porwnaniu do silnikw reluktancyjnych. Gdy wirnik praktycznie osignie prdko obracajcego si pola magnetycznego, pole magnetyczne stojana i wirnika daje w rezultacie moment synchroniczny. Po zsynchronizowaniu, silnik bdzie pracowa przy prdkoci synchronicznej, pomimo zmniejszonego oddziaywania wirnika. Zsynchronizowany silnik reluktancyjny pracuje mniej wicej tak samo jak silnik synchroniczny, jego wirnik obraca si z tak sam prdkoci jak wirujce pole magnetyczne stojana. W ten sam sposb jak biegun w wirujcym polu magnetycznym stojana, poruszaj si bieguny w wirniku. W silnikach reluktancyjnych strumie magnetyczny w wirujcym polu stojana prbuje uaktywnia wirnik w pobliu biegunw wydatnych. Maa szczelina powietrzna w tych miejscach generuje mniejsz rezystancj magnetyczn (reluktancj) ni w miejscach wydre. Natenie pola magnetycznego nie musi pokonywa wyszej rezystancji magnetycznej w okolicy wydrenia, przez co tworzy si moment synchroniczny, ktry utrzymuje obcienie. Z powodu spadajcego generowanego w wirniku prdu staego, moment synchroniczny w silnikach reluktancyjnych jest znacznie mniejszy ni w porwnywalnym silniku synchronicznym. Jeeli synchronizacja jest zapewniona, silniki reluktancyjne maj charakterystyk robocz zblion do standardowych silnikw synchronicznych. 40
ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

Wirnik obraca si z prdkoci wirujcego pola magnetycznego stojana, ktra zaley od czstotliwoci sieci zasilajcej oraz od iloci par biegunw. Kt obcienia okrela jak daleko bieguny wydatne wirnika pozostaj za wirujcym polem magnetycznym stojana. Jeeli silnik jest w fazie przecienia (ang. overload) moe doj do rozsynchronizowania (ang. phase swinging) i wtedy silnik bdzie pracowa jak silnik asynchroniczny z prdkoci zalen od obcienia, rys. 2.36. Silnik powrci do pracy synchronicznej wtedy, gdy moment obcienia bdzie mniejszy od momentu synchronicznego. Jeeli jednak silnik bdzie bardziej obciony ni w przypadku obcienia jak pracy asynchronicznej, nastpi jego zatrzymanie. Poniewa szczelina powietrzna w obszarze wydrenia jest wiksza ni w pozostaej czci obwodu wirnika, silniki reluktancyjne maj wzgldnie due rozproszenie, ktre powoduje zapotrzebowanie na du indukcyjn moc biern. Wystpowanie duej wartoci mocy biernej powoduje znaczne obnienie wspczynnika mocy, o wartociach w przedziale 0,4 - 0,5 dla warunkw znamionowych, gdzie tkwi najwiksza wada tych silnikw. Kiedy zamierzamy zastosowa napd z silnikiem reluktancyjnym, musimy wzi pod uwag fakt zwikszonego zapotrzebowania tych silnikw na moc biern. Trjfazowe silniki reluktancyjne prdu przemiennego s gwnie uywane w napdach wielozadaniowych, kiedy prdko kadej osi musi by dokadnie taka sama i gdzie uyty pojedynczy silnik z napdem mechanicznym do poszczeglnej osi byby trudny do realizacji lub zbyt kosztowny. Przykadem takiego zastosowania mgby przdzalniczych, pomp lub systemw tamocigowych. by napd maszyn

ROZDZIA 2: SILNIKI TRJFAZOWE

41