Polskie Konstrukcje Broni Strzeleckiej

Z b i g n i e w Gwd Piotr Zarzycki
Polskie konstrukcje broni strzeleckiej
SCAN OLOOLO
Wydawnictwo Czasopism i Ksiek Technicznych SIGMA NOT, Spka z o.o., Warszawa 1993
Spis treci
Od autorw 1. Przemys zbrojeniowy II Rzeczypospolitej (bro strzelecka, granaty, materiay wybuchowe i prochy oraz przemys pomocniczy) P. Zarzycki 2. Polski przemys zbrojeniowy w latach 1945-1993 Z. Gwd 3. Amunicja do broni strzeleckiej Z. Gwd, P. Zarzycki Amunicja do broni krtkiej Z. Gwd Amunicja karabinowa Z. Gwd, P. Zarzycki 4. Amunicja do broni strzeleckiej w WP Z. Gwd Naboje pistoletowe Naboje porednie Amunicja 5,45 mm * 39 Naboje karabinowe 5. Pistolety i rewolwery Z. Gwd, P. Zarzycki Pistolety kieszonkowe Z. Gwd Rewolwer subowy wz. Ng 30 Z. Gwd 9 mm pistolet Noury Pasza FB Radom wz. 30 Z. Gwd 9 mm pistolet Vis Z. Gwd Pistolet Grunera P. Zarzycki Pistolet do nabojw dranicych PND P. Zarzycki 6. Polskie powojenne pistolety wojskowe Pistolet WiR wz. 1957 9 mm pistolet Czak 9 mm pistolet wz. 1958 9 mm pistolet wz. P-64 Pistolety wz. P-70 i P-75 9 mm pistolet wz. 1983 7. Pistolety sygnaowe Z. Gwd Pistolet sygnaowy wz. 1924 Pistolet sygnaowy wz. 1926 8. Pistolety sygnaowe w WP Z. Gwd Pistolet sygnaowy wz. 1944 Pistolet sygnaowy wz. 1978 9. Pistolety maszynowe Z. Gwd. P. Zarzycki Pistolet maszynowy Mors P. Zarzycki Inne konstrukcje pistoletw maszynowych Z. Gwd - Z. Gwd
9 11 19 22 24 30 53 55 58 60 63 65 65 71 76 78 85 87 90 91 94 95 97 99 103 108 110 111 113 113 115 117 119 123
10. Powojenne konstrukcje pistoletw maszynowych Z. Gwd Konstrukcje in. Bolesawa Jurka 9 mm pistolet maszynowy RAK ." 9 mm pistolet maszynowy wz. 1963 9 mm pistolet maszynowy wz. 1984 11. Karabiny i karabinki Z. Gwd, P. Zarzycki Karabin wz. 1898a - Z. Gwd Adaptacja karabinw Mannlichera wz. 1895 i karabinw Werndla Z. Gwd Modyfikacja karabinu Mosina wz. 1891 - Z. Gwd Karabinek wz. 1929 Z. Gwd Karabinek wz. KP-32 - P. Zarzycki 12. Lunety celownicze do kb P. Zarzycki 13. Karabin przeciwpancerny wz. 1935 Z. Gwd 14. Karabiny samopowtarzalne P. Zarzycki Pierwsze polskie karabiny samopowtarzalne Karabin samopowtarzalny wz. 37S Karabin samopowtarzalny wz. 38M 15. Modernizacja karabinka AK Z. Gwd Karabinek AK-74 5.45 mm karabinek automatyczny wz. 1988 5,45 mm karabinek szturmowy wz. 1989 16. Rczne karabiny maszynowe Z. Gwd 7,92 mm rczny karabin maszynowy wz. 1928 17. Cikie karabiny maszynowe Z. Gwd, P. Zarzycki Ciki karabin maszynowy wz. 1930 Z. Gwd Modernizacja rosyjskiego ckm Maxima wz. 1910 Z. Gwd Karabiny maszynowe chodzone powietrzem typu C P. Zarzycki Karabin maszynowy chodzony powietrzem typu B P. Zarzycki 18. Polskie podstawy do broni maszynowej P. Zarzycki 19. Konstrukcje powojenne podstawy do 7,62 mm ckm systemu Goriunowa wz. 1943 _ z. Gwd 20. Najcisze karabiny maszynowe P. Zarzycki 20 mm najciszy karabin maszynowy wz. 38FK Najciszy karabin maszynowy model B Najciszy karabin maszynowy model C Najciszy karabin maszynowy model D 21. Bro sportowa i pneumatyczna Z. Gwd Bro maokalibrowa bocznego zaponu Krtka bro maokalibrowa Adaptacja broni maszynowej do naboi bocznego zaponu Bro pneumatyczna Bro pneumatyczna w Polsce w latach 1918-1939 Powojenne konstrukcje broni maokalibrowej Bro pneumatyczna szkoleniowo-sportowa
125 128 132 134 137 140 142 143 144 146 148 151 160 167 168 171 173 178 184 187 191 193 194 198 199 202 203 208 210 232 236 237 241 242 243 245 245 250 251 252 253 256 260
wz.
1873
7 22. Bro gazowa - Z. Gwd 23. Znaki i cechy wystpujce na polskiej broni strzeleckiej Z. Gwd Bibliografia rda informacji Spis ilustracji 265 272 286 289 290
Przedstawiona Czytelnikom publikacja jest prb zaprezentowania wkadu polskiej myli technicznej w rozwj techniki uzbrojenia. Stanowi ona jednoczenie przegld krajowych konstrukcji i opracowa, jak rwnie dokonanych w Polsce adaptacji i ulepsze broni wzorw obcych znajdujcych si w uytkowaniu i wyposaeniu Wojska Polskiego. Praca niniejsza, cho w znacznej czci oparta na bazie rdowej, ma raczej form i charakter publikacji popularnonaukowej obejmujcej dane na temat amunicji i broni strzeleckiej wojsk ldowych, a take broni pomocniczej (sportowej i pneumatycznej). Dotyczy ona okresu od chwili powstania niepodlegej Polski w 1918 r. do czasw wspczesnych. Jest adresowana do ogu Czytelnikw interesujcych si zagadnieniami uzbrojenia i techniki wojskowej, lecz majcych ju oglne rozeznanie w budowie i zasadach dziaania broni. Z tego te wzgldu, na ile to moliwe, zostay tu pominite szczegowe opisy wspdziaania czci i zespow broni, ktre zainteresowani mog znale w istniejcych podrcznikach i instruk cjach. Poszczeglne rozdziay ksiki podzielono na dwa podokresy, przed- i powojenny, w ktrych omwiono genez powstania konstrukcji i zasadnicze rnice wystpujce midzy wzorami. Autorzy maj nadziej, e taki ukad pozwoli Czytelnikowi na chronologiczne przeledzenie rozwoju wybranych konstrukcji, jak rwnie da pewien obraz moliwoci technicznych krajowego przemysu zbrojenio wego. W pracy nad ksik wykorzystano zasoby akt Centralnego Archiwum Wojska i Urzdu Patentowego oraz zbiory Muzeum Wojska Polskiego w War szawie, Ministerstwa Spraw Wewntrznych i Muzeum Techniki, a take archiwa niektrych instytutw i dziaw przemysu zbrojeniowego. Za udostpnienie powyszych materiaw autorzy skadaj wyrazy serdecznego podzikowania.
Gdy po 123 latach niebytu na mapach Europy 11.11.1918 r. Polska odrodzia si, na jej ziemiach nie byo ani jednego zakadu przemysu zbrojenio wego. Ponce granice, walka o ich rozszerzenie i utrzymanie oraz trudnoci w zdobyciu wystarczajcej iloci broni i sprztu za granic zmusiy pastwo od pierwszych dni niepodlegoci do prb stworzenia wasnego przemysu wojen nego. Jednym z najwaniejszych zada, jakie stany przed polskimi wadzami, byo dostarczenie walczcym oddziaom odpowiedniej iloci broni strzeleckiej i amunicji oraz granatw, niezbdnych dla kadego onierza walczcego na froncie. Tymczasem, ilo broni i sprztu zdobytego na zaborcach bya niewystarczajca w stosunku do potrzeb. Braki te czciowo przezwyciono dziki zakupom i dostawom z Francji, Woch, Wielkiej Brytanii, Austrii i Wgier. Wielkie trudnoci wystpoway jednak w dziedzinie amunicji z powodu rnorodnoci stosowanych typw broni, co znacznie utrudniao zaopatrzenie wojsk. Tym trudnociom, zwaszcza w dostawach amunicji walczcym od dziaom, prbowano zaradzi w ten sposb, e ujednolicano uzbrojenie w po szczeglnych dywizjach, czego jednak nie udao si w peni zrealizowa do chwili zakoczenia wojny polsko-radzieckiej. Po zakoczeniu dziaa wojennych wadze wojskowe podjy decyzj, i obowizujcy w Wojsku Polskim bdzie kal. 7,92 mm. Decyzja ta zostaa spowodowana otrzymaniem, na mocy traktatu wersalskiego, niemieckiej fabryki broni w Gdasku. Z powodu braku wasnego przemysu wojennego prze zbrajanie oddziaw trwao stosunkowo wolno. Byo to jednoczenie jednym z istotnych czynnikw podjcia prac nad budow tego przemysu. U podstaw powstania polskiego przemysu wojennego leay dowiadczenia I wojny wiato wej oraz wojny polsko-radzieckiej. Wykazay one, e: 1. Przemys obronny zaspokaja biece zapotrzebowanie armii wynikajce z koniecznoci staego szkolenia i doskonalenia wojsk.
\2
Przemys zbrojeniowy
2. Przygotowuje niezbdne zapasy mobilizacyjne sprztu, uzbrojenia i amunicji oraz innych materiaw zarwno podczas wojny, jak i pokojowego rozwoju si zbrojnych. 3. Przemys ten jest orodkiem ksztatowania prac naukowo-badawczych i konstrukcyjnych w dziedzinie nowoczesnej techniki bojowej. 4. Odpowiednia baza przemysowa uniezalenia w pewnym stopniu polity k obronn od innych pastw, zwaszcza w zakresie dostaw materiaw wojennych. Do punktw tych mona jeszcze doda pooenie geopolityczne II Rzeczy pospolitej oraz konieczno rozbudowy przemysu metalowego bdcego jed nym z elementw nowoczesnego pastwa, a jednoczenie baz przemysu zbrojeniowego. Pocztkiem polskiego przemysu w dziedzinie broni strzeleckiej byo utworzenie warsztatw amunicyjnych oraz wojskowych warsztatw napraw czych broni i sprztu wojskowego zwanych zbrojowniami. Celem przywiecaj cym ich uruchomieniu bya zasada, aby cay sprzt uywany w WP mg by naprawiany we wasnych warsztatach. Jako pierwsze zostay uruchomione w 1919 r. warsztaty amunicyjne w forcie Kociuszko" w Warszawie. Poczt kowo rekonstruowano tam amunicj, a pniej rozpoczto elaboracj amunicji
Rys. 1.1. Zachowana w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie tablica przedstawiane;! asortyment produkcji Warsztatw Broni Dowdztwa Okrgu Generalnego we Lwowie, w latach 1919-1922
II Rzeczypospolitej
Rys. 1.2. Wojskowa Wytwrnia Amunicji Karabinowej w Warszawie -- wydzia uskowni w 1925 r.
karabinowej z dostarczanych elementw. W 1925 r. warsztaty zostay przeniesio ne do fortu Bema". Maksymalna miesiczna produkcja tych warsztatw wynosia w 1927 r. ok. 8,7 min szt. amunicji karabinowej,Latem 1919 r. Departament Artylerii zorganizowa w byej fabryce Dietmara w Warszawie wytwrni amunicji karabinowej wytwarzanej na maszynach zakupionych w Austrii. W 1921 r. uruchomiono w forcie Legionw" i Dbrowskiego" w Warszawie warsztaty do skadania i elaboracji granatw rcznych. Podobnego typu warsztaty amunicyjne istniay take w Krakowie, Po znaniu i Toruniu. Poza elaboracj amunicji karabinowej zajmoway si one segregacj i czyszczeniem rnych rodzajw amunicji. Maksymalna miesiczna produkcja wszystkich warsztatw w 1927 r. wynosia ok. 24,5 min szt. amunicji karabinowej. Ze wzgldu na wysokie koszty produkcji, przestarzay park maszynowy i z jako, produkcja warsztatw amunicyjnych bya ograniczona, a po wybudowaniu Fabryki Amunicji w Skarysku cakowicie zaniechano produkcji w warszawskich warsztatach. W pierwszym okresie niepodlegoci istotn rol w produkcji materiaw wojennych odegray tzw. zbrojownie. Byo ich pi: nr 1 w Brzeciu n. Bugiem, nr 2 w Warszawie, nr 3 w Poznaniu, nr 4 w Krakowie i nr 5 w Przemylu. Zbrojownie podlegay poszczeglnym Dowdztwom Okrgw Korpusw. W miar rozbudowy przemysu wojennego ich rola zostaa ograniczona do roli pomocniczych orodkw remontu broni. Za waciwe pocztki polskiego przemysu zbrojeniowego mona przyj rok 1922. W tym samym roku (29.04) Komitet Ekonomiczny Rady Ministrw
Przemys zbrojeniowy
powzi uchwa o powierzeniu produkcji zbrojeniowej przedsibiorstwu past wowemu. W wyniku tej uchway powoano przy MSWojsk. Centralny Zarzd Wytwrni Wojskowych (CZWW). W styczniu 1923 r. CZWW rozpocz budow 4 zakadw przemysu wojennego: Fabryki Broni w Radomiu kosztem 19 780,2 tys. z, Fabryki Amunicji w Skarysku kosztem 18 341,4 tys. z. Fabryki Prochw i Materiaw Kruszcych w Zagodonie kosztem 1697,8 tys. z oraz Fabryki Sprawdzianw w Warszawie nakadem 27 623,7 tys. z. W 1927 r., kiedy nowo wybudowane zakady rozpoczy produkcj, rozwizano CZWW, powoujc na jego miejsce koncern zbrojeniowy pod nazw Pastwowe Wytwrnie Uzbrojenia. Pierwsza polska fabryka broni powstaa jednak wczeniej. W styczniu 1919r., w murach fabryki obrabiarek Gerlach i Pulst" w Warszawie, Depar tament Uzbrojenia zorganizowa warsztaty, w ktrych remontowano karabiny rczne i maszynowe oraz produkowano czci zamienne. Po zainstalowaniu maszyn do produkcji karabinw typu Mauser, pochodzcych z fabryki w Gdas ku, przystpiono tam do ich produkcji. Pierwsze kb Mausera wz. 1898 opuciy fabryk w poowie 1922 r.. a w 1925 r. rozpoczto wytwarzanie kbk wz. 1898. W 1927 r. odkupiono od Gerlacha i Pulsta" budynki i oddano je PWU, ktre zakupiy nowe maszyny i urzdzenia (m.in. do produkcji km) oraz rozpoczy rozbudow zakadw, ktre zmieniy nazw na Pastwow Fabryk Karabinw. Od momentu powstania systematycznie wzrastaa produkcja i asortyment wytwarzanej broni. Druginy wielkim zakadem bya Fabryka Broni w Radomiu, ktra wy produkowaa pierwsze kb w kwietniu 1927 r tj. 4 lata po rozpoczciu budowy. Fabryka ta prowadzia cis kooperacj z Fabryk Karabinw w Warszawie, ktrej dostarczaa iglice, obsady, trzony i podstawy celownikw, otrzymujc w zamian inne czci. Swoj produkcj zapocztkowaa kbk wz. 1898. W 1930 r. rozpoczto produkcj kbk wz. 1929 i kbks wz. 1929, w 1931 r. rewolwerw Naganta, w 1932 r. kbks wz. 1931, w 1936 r. pistoletw Vis wz. 1935, za w 1937 r. kb wz. 1898a. Maksymalna miesiczna produkcja wojenna FB bya obliczona na 8400 kbk wz. 1929, 4200 kb wz. 1898a i 900 pistoletw Vis. Fabryka Amunicji w Skarysku rozpocza swoj produkcj take w 1927 r. Produkowano w niej wtedy m. in. 1 min szt. amunicji mauserowskiej miesicznie. W 1931 r. miesiczna produkcja wynosia ju 20-23 min naboi karabinowych. W roku budetowym 1938/1939, w dziedzinie amunicji maokarabinowej Skarysko produkowao amunicj karabinow, pistoletow i rewolwerow oraz amunicj specjaln. Ponadto rozpoczto produkcj 20 mm amunicji wraz z zapalnikami do polskich nkm. Produkowano tu rwnie 26 i 35 mm amunicj sygnaow. Pastwowa Wytwrnia Prochw i Materiaw Kruszcych w Zagodonie, czwarty zakad wchodzcy w skad PWU, zostaa w 1927 r. przemianowana na Pastwow Wytwrni Prochu Pionki". By to najwikszy w kraju wytwrca
U Rzeczypospolitej
15
Rys. 1.3. Opakowanie pro chu myliwskiego Kuropat wa produkcji PWP Pionki"
tych materiaw, o miesicznej zdolnoci produkcyjnej 3501 baweny strzelniczej i 15 t prochu. Pastwowa Fabryka Sprawdzianw bya jedynym zakadem tego typu w Polsce. Produkowaa ona sprawdziany do broni i amunicji rnych typw oraz przyrzdy pomiarowe. Chocia gwnymi dostawcami broni i sprztu byy przedsibiorstwa pastwowe, reprezentujce najwyszy poziom technologicznymi organizacyjny, du rol, zwaszcza w pocztkowym okresie, odegray przedsibiorstwa prywat ne. W celu stworzenia zachty dla przedsibiorstw prywatnych opracowano w 1921 roku projekt ustawy o ulgach podatkowych dla kapitau prywatnego inwestujcego w przemyle zbrojeniowym. Mimo, i ustawa ta zostaa uchwalo na dopiero w marcu 1928 roku, resort wojskowy dziaa na jej podstawie ju od chwili zredagowania projektu. Pierwsze prby uruchomienia produkcji wojs kowej w oparciu o kapita prywatny podjto ju w czasie wojny pols ko-radzieckiej i tu po jej zakoczeniu, a wic znacznie wczeniej. W 1919 roku utworzono Zakady Amunicyjne Pocisk" Sp. Akc. posiadajce dwie wytwrnie w Rembertowie i na Pradze w Warszawie. Ju w 1920 roku niektre dziay Pocisku" podjy produkcj, jednak peny rozruch nastpi w roku 1923. Produkowano tam amunicj do kb Mannlichera, Mausera i Lebela. W 1924 roku Pocisk" wyprodukowa 32,2 min szt. amunicji karabinowej. W latach 1922-1925 amunicj karabinow francusk kal. 8 mm oraz niemieck kal. 7,9 mm wytwarzaa Wojskowa Wytwrnia Amunicji Karabinowej w War szawie. Produkcj amunicji karabinowej podja rwnie firma Norblin, Bracia Buch i T. Werner" Sp. Akc. Wytwarzano w niej elementy amunicji mauserowskiej. W 1921 roku wyprodukowano w Norblinie" m.in. 2 min usek i pociskw. Pierwsz polsk fabryk materiaw wybuchowych byy Polskie Zakady Chemiczne Nitrat" Sp. Akc. powstae w 1921 roku w Niewiadowie. Zamon towano tu pierwsz w Polsce instalacj do wyrobu trotylu. Produkcj rozpoczto w 1923 roku. W 1931 roku Nitrat" wyprodukowa okoo 1000 ton trotylu.
Przemys zbrojeniowy
W 1925 r. rozpocza produkcj prochw do amunicji mauserowskiej, myliwskiej i wiczebnej fabryka, ktra powstaa przy Sochaczewskiej Fabryce Sztucznego Jedwabiu w Boryszewie nalecej do kapitau belgijskiego. Miesicz n produkcj wojenn tej fabryki oceniano w 1925 r. na 30 t prochu. Spord wielu innych firm prywatnych produkujcych na potrzeby wojska mona wymieni: Babbit" z Warszawy - fabryka amunicji, armatur i odlewnia metali; Kredyk" z Warszawy fabryka przyborw amunicyjnych; Granat" z Warszawy zakad przemysu metalowego wytwarzajcy granaty rczne;
Rys. 1.4. Reklama prasowa Zakadw Amunicyjnych Pocisk" Sp. Akc.
II Rzeczypospolitej
1?
,,W. Paschalski" z Warszawy produkujcy obrabiarki i maszyny do wytwarzania amunicji; Cel" z Warszawy produkujcy 60% skorup granatw zaczepnych dla Wytwrni Amunicji nr 1, 100% dek do amunicji karabinowej i ok. 40% puszek cynkowych opakowa amunicji karabinowej dla Wytwrni Amu nicji nr 1 i Fabryki Amunicji w Skarysku; Rzewuski" z Warszawy produkujcy skrzynki i puszki do opakowania amunicji karabinowej (ok. 20%); Perkun" z Warszawy produkujcy m.in. bagnety, pistolety sygnaowe, maszynki do adowania tam do km i odrzutniki do strzelania amunicj lep; G r a n a t " z Kielc produkujcy granaty rczne; Arma" ze Lwowa naprawiajca bro rczn i maszynow. Ponadto, wiele innych zakadw przemysowych byo staymi dostawcami czci i surowcw dla wytwrni wojskowych. Na przykad, skorupy granatw byy wytwarzane w Hucie Bankowej, Hucie Baildon", Spce Akcyjnej Wielkich Piecw i Zakadw Starachowickich, czy Modrzejowskich Zakadach Grniczo-Hutniczych. W poowie lat trzydziestych dokonano analizy moliwoci produkcyjnych istniejcych zakadw przemysu zbrojeniowego. Wykazaa na, e pokrycie strat biec produkcj wojenn mogo wynie w karabinach 17%, w rkm 18%, a w ckm 22%. Podobna sytuacja wystpowaa w dziedzinie amunicji. Dlatego te, wobec wzrostu napicia midzynarodowego, w lipcu 1936 r. Sztab Gwny WP opracowa plan rozbudowy polskiego przemysu wojennego w latach 1936-1942. Na ten cel zamierzano przeznaczy 500-550 min z. Z przyczyn obronnych nowo budowane zakady miay by rozmieszczone na obszarze Centralnego Okrgu Przemysowego, czyli w tzw. trjkcie bezpieczestwa. W ramach lego planu przewidywano budow 3 wytwrni prochw i materiaw wybuchowych w Gorajowicach, Pustkowie i Niedomicach, ponadto planowano rozbudow istniejcych zakadw Boryszew", Nitrat", Pionki" i wytwrni w Bliynie. Kosztem 30 min z zamierzano wybudowa warsztat scaleniowy w Majdanie; harmonizacja FK miaa kosztowa 4,5 min z, fabryka obrabiarek w Rzeszowie 6 min z, reorganizacja FB 9 min z. W Starachowicach mia powsta dzia surwek do luf cikich km kosztem 250 000 z. Najwiksz inwestycj w dziale broni strzeleckiej miaa by budowa w Jawidzu fabryki broni maszynowej i amunicji. Koszt tego przedsiwzicia mia wynie 42 min z. W Jawidzu zamierzano produkowa miesicznie 29 min szt. amunicji karabinowej typu Si 1 min szt. typu Z, a ponadto 645 rkm, 310ckm, 183 kb Ur, 1895 luf do rkm, 1840 luf do ckm i 623 lufy do kb Ur. Poza zakadami kluczowymi zbudowano i rozbudowano przemys pomocniczy i rozwinito na szerok skal kooperacj, bez ktrej nie mgby istnie przemys zbrojeniowy. Dla przykadu do produkcji amunicji karabinowej potrzebne s na pocisk
IS
Przemys zbrojeniowy II Rzeczypospolitej
i usk: mied, cynk, ow, stal, nikiel i antymon, za do produkcji prochu i piorunianu rtci do sponki bawena, kwas siarkowy, kwas azotowy, alkohol, eter, dwufenyloamina, centralit lub kamfora i rt. Dopiero na tym przykadzie wida, ile zakadw grniczych, hutniczych i przetwrczych musiao pracowa na produkt finalny, jakim bya amunicja karabinowa. Mimo i wikszoci zakadw przemysu wojennego nie zdoano ukoczy do wybuchu wojny, to w 1939 r. prezentoway one duy potencja wytwrczy. Biec produkcj wojenn mona byo pokry przypuszczalne straty bezpo wrotne (w czasie wojny) w karabinach w 55%, karabinach maszynowych w 45%, amunicji maokalibrowej w 66%, w prochach w 30%. Pamitajc o puapie, z jakiego zaczynano budowa polski przemys wojenny, postp w cigu tych niecaych 20 lat naley uzna za ogromny. Wybuch 11 wojny wiatowej zakoczy tylko czciowo ten okres. Prace nad produkcj broni strzeleckiej i granatami nie zostay jednak przerwane. Kon tynuowano je poza granicami kraju oraz w podziemnych warsztatach Armii Krajowej.
Utworzone na terenie b. ZSRR jednostki Ludowego Wojska Polskiego wyposaono w bro i uzbrojenie produkcji radzieckiej oraz w niewielkiej iloci sprzt amerykaski dostarczony do b. Zwizku Radzieckiego w ramach pomocy Lend Lease". Bro ta w toku dziaa wojennych bya doskonalona i moder nizowana. Zakoczenie wojny i przejcie w pokojowy okres rozwoju pastwa wizao si z koniecznoci odbudowy zniszczonego kraju oraz odtworzenia mocy produkcyjnych zdewastowanego przemysu. Rwnoczenie w pierwszych latach powojennych kraj przechodzi zasadnicze przemiany spoeczno-gospodarcze. Jednak ju w ramach planu trzyletniego (1947-49) zaczto tworzy zrby polskiego przemysu zbrojeniowego, ktry cho jeszcze w bajdzo ograniczo nym zakresie przystpi do zaspokajania biecych potrzeo wojska. Mimo pitrzcych si trudnoci zwizanych z odtworzeniem parku maszynowego oraz skompletowaniem niezbdnej kadry specjalistw, ju w 1946 r. przystpiono do produkcji amunicji i niektrych czci zamiennych. Jednoczenie zapoczt kowano wdraanie dokumentacji licencyjnej na produkcj broni otrzymanej z b. ZSRR. I tak w cigu 4 pierwszych lat powojennych rozpoczto w kraju wytwarzanie 7,62 mm pistoletu TT wz. 1933, 26 mm pistoletu sygnaowego wz. 1944 oraz 7,62 mm kbk wz. 1944. Rwnoczenie z produkcj broni uruchomio no i rozwijano produkcj amunicji.
Rys. 2.1. Pierwszy egzemp larz pistoletu TT wz. 1933 (pw). Na zamku broni umie szczona dedykacja: Puko wnikowi In. Jzefowi Ko szutskiemu pierwsza bro wyprodukowana w Kraju po wojnie skada C.Z.P.Z. 1.10.1946"
Polski przemys zbrojeniowy
R y s . 2 . 2 . Pierwszy wyprodu k o w a n y w kraju pistolet ma szynowy P P S wz. 1943 wr czony marszakowi Polski Michaowi Roli-ymierskiemu: a) widok oglny, b) fra g m e n t z dedykacj
Zaostrzenie stosunkw midzynarodowych i kryzys koreaski zmusiy krajowy przemys do spotgowania wysiku. W okresie tzw. planu szeciolet niego (1950-1955) nastpia znaczna rozbudowa przemysu cikiego, w tym zakadw zbrojeniowych. W latach 1950-1954 przeprowadzono rwnie pierw sz techniczn i organizacyjn rekonstrukcj si zbrojnych. Do produkcji wprowadzono nowe wzory broni strzeleckiej, rcznej i maszynowej, oparte jeszcze na licencjach radzieckich.
Tablica 2.1. Wykaz typw i lat wprowadzania do produkcji broni konstrukcji radzieckiej, produkowanej przez krajowy przemys obronny na podstawie licencji
w latach 1945-1997
21
Kolejnym etapem rozwoju przemysu i konstrukcji broni strzeleckiej s lata 1956-1965 stanowice okres przeomowy w dziedzinie polskiego uzbrojenia. Etap ten cechuje si jakociowym przewartociowaniem techniki wojskowej wynikajcym z wprowadzenia do produkcji doskonalszych wzorw uzbrojenia oraz powstaniem wielu prototypw nowego sprztu rodzimej konstrukcji, opracowanych czsto przez mod kadr konstruktorw wyksztaconych na uczelniach krajowych ju w okresie powojennym. W dziedzinie amunicji dokonano znacznego postpu w przemyle prochowym i materiaw wybucho wych, opanowujc otrzymywanie produktw uprzednio w kraju nie wytwarza nych. Wdroono do produkcji nowe rodzaje mas pirotechnicznych, dymnych, zapalajcych i owietlajcych, dc przy tym do wyeliminowania surowcw importowanych lub deficytowych. Opracowano te nowe rodzaje amunicji konstrukcji krajowej Lata 1966-1975 charakteryzuj si opanowaniem przez przemys nowoczes nych technologii wytwarzania broni i amunicji, szybkim rozwojem postpu technicznego oraz modernizacj licencyjnych wzorw broni strzeleckiej, jak rwnie wprowadzeniem do produkcji i uzbrojenia wojsk wasnych opracowa. Przedsiwzicia te pozwoliy na stworzenie nowoczesnego, spjnego i prostego w swej strukturze systemu uzbrojenia strzeleckiego. Umoliwiy one rwnie rozwinicie bardzo opacalnego eksportu uzbrojenia, co nie bjto bez znaczenia dla poprawy bilansu handlowego i patniczego pastwa. Naley podkreli, e w szczytowym okresie udzia sprzeday broni w caym naszym eksporcie stanowi 6-7% i przynosi dochd w wysokoci 1 mld dolarw, za na licie importerw znajsowao si przeszo 17 pastw. Utworzenie silnego przemysu zbrojeniowego wizao si integralnie z roz wojem jego zaplecza naukowo-technicznego w postaci instytutw i placwek naukowo-badawczych. Instytucje te oprcz prowadzonych prb, bada i do wiadcze, wsppracoway cile z przemysem w rozwizywaniu wielu pro blemw teoretycznych i konstrukcyjnych, przyczyniajc si do rozwoju techniki uzbrojenia. Zaamanie gospodarcze przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych pogbione rozpadem Ukadu Warszawskiego oraz ograniczenia eksportowe zwizane z wygaszaniem konfliktw regionalnych spowodowao konieczno przestawienia czci potencjau wytwrczego na produkcj cywiln. Rwnocze nie poszukiwane s nowe rozwizania majce na celu redukcj znacznego zaduenia przedsibiorstw zbrojeniowych, a take rozwaane s szanse nawi zania nowych umw kooperacyjnych z pastwami grupy wyszehradzkiej, jak rwnie z niektrymi krajami NATO. Jednoczenie konieczne jest dalsze doskonalenie procesw technologicznych w oparciu o najnowsze zdobycze techniki oraz opracowanie prototypw sprztu nowej generacji. Tylko taka strategia pozwoli w przyszoci na zabezpieczenie niezbdnych potrzeb armii i utrzymania rynkw zbytu.
Przejcie zasobw uzbrojenia po trzech zaborcach oraz dokonane zakupy i dostawy broni z zagranicy spowodoway, e bro i amunicja Wojska Polskiego w pierwszym okresie jego istnienia stanowiy znaczne zrnicowanie pod wzgldem uywanych typw i kalibrw. Powodowao to due trudnoci w szkoleniu wojsk oraz bardzo komplikowao sprawy zaopatrzenia armii w czasie dziaa wojennych w latach 1919-1920. Std te ju w 1920 r. w Wojsku Polskim przystpiono do ujednolicenia i uporzdkowania uzbrojenia strzelec kiego. W oddziaach frontowych pozostawiono bro francusk, niemieck i austriack, za dla jednostek tyowych i pomocniczych przewidziano uzbrojenie woskie, rosyjskie, japoskie i angielskie. Ponadto przeprowadzono wymian broni z Rumuni, Estoni i Finlandi, uzyskujc przez to 42 734 kb i kbk oraz 911 ckm i ICO rkm. W wyniku tych dziaa, w latach 1924-1925: 14 dywizji piechoty posiadao kb niemieckie Mausera, 14 dywizji piechoty posiadao kb francuskie, 2 dywizje piechoty posiaday kb austriackie. W 1925 r. dokonano przezbrojenia jednej dywizji, gdzie na cay stan m o b " wydano kb Mausera. W kawalerii, w 1924 r., 18 pukw byo wyposaonych w kb niemieckie Mausera. a 22 puki w kb austriackie. W cigu 1925 r. dokonano dalszego przezbrojenia wojsk, i tak: 15 pukw kawalerii posiadao kb Mausera, 13 pukw byo uzbrojonych w kb rosyjskie Mosina przerobione na amunicj polsk (7,92 mm), 12 pukw posiadao kb austriackie. Aby przyspieszy przezbrojenie piechoty. Departament III Artylerii zam wi w CZWW 300000 kb Mausera. Cakowite przezbrojenie piechoty w kb Mausera przewidywano zakoczy w 1928 r. Podjte przedsiwzicia pozwoliy na ograniczenie uywanej amunicji w jednostkach liniowych do 3 zasadniczych typw naboi karabinowych: 8 mm naboju francuskiego typu Label, 8 mm naboju austriackiego typu Mannlicher, 7,92 mm naboju karabinowego typu Mauser.
Amunicja do broni strzeleckiej
Przyjt amunicj skonstruowano we Francji, Austrii i w Niemczech jeszcze przed 1 wojn wiatow i w toku dziaa wojennych doskonalono przez opracowanie jej odmian specjalnych (jak naboje z pociskami przeciwpancer nymi, zapalajcymi, wietlnymi, smugowymi itp.). Zredukowanie amunicji karabinowej do 3 podstawowych typw i kali brw uatwiao zaopatrzenie armii, jak rwnie pozwolio w pierwszej poowie lat dwudziestych na podjcie jej produkcji w kraju i uniezalenienie si tym samym od importu. Jednoczenie, w celu rozwoju krajowych wytwrrii amunicji starano si zaktywizowa eksport do Jugosawii, Turcji i Persji. W 1936 r. krajowe wytwrnie amunicji wytwarzay: 7,92 mm naboje Mausera typu S, Sc, D, P, PS, Z, Lot., naboje szkolne i lepe do broni
Rys. 3.1. Hala maszyn w Wojskowej Wytwrni Amu nicji Karabinowej w Warsza-
24
rcznej i maszynowej, amunicj izbow oraz 7,62 mm nabj rewolwerowy Naganta i 9 mm nabj pistoletowy Parabellum. Ponadto, 25 i 35 mm naboje sygnaowe, za dla celw komercyjnych na rynek prywatny amunicj pistoletow 6,35 i 7,65 mm, naboje sportowe typu short i long rifle 5,6 mm oraz amunicj myliwsk. W drugiej poowie lat trzydziestych rozpoczto produkcj 13,2 mm naboi do nkm Hotchkissa oraz wzory amunicji opracowane w Polsce, jak np. 7,92 mm nabj DS do kb ppanc. wz. 1935 czy 20 mm amunicj do nkm i amunicj do granatnikw wz. 1930 i 1936.
lilii!
Rys. 3.2. Amunicja karabi nowa produkowana w Pols ce w latach 1921-1939; od lewej: 8 mm x 56R nabj Mannlichera wz, M/93, 8 mm x 50R nabj Lebela wz. 1886 D (am). 8 mm x 50R nabj Lebela lepy. 8 mm nabj Lebela miotajcy, 7,92 mm x 57 na bj Mausera z pociskiem S. 7,92 mm x 57 nabj Mause ra lepy, 7,92 mm x 57 nabj szkolny, 7,92 x 107 nabj z pociskiem DS do kb ppanc. wz. 1935
Amunicja do broni krtkiej

Due zrnicowanie broni krtkiej wystpujce w armii polskiej w poczt kowym stadium jej organizacji powodowao, e spraw jednolitego wzoru pistoletu subowego odkadano na plan dalszy, tj. do czasu penego uporzd kowania i ujednolicenia broni piechoty. Std te biece potrzeby wojska w tym zakresie zaspokajano zasobami amunicji odziedziczonymi po zaborcach oraz niewielkim importem z zagranicy. W wydanym przez MSWojsk. w 1935 r. Katalogu amunicji", w grupie amunicji pistoletowej uwidoczniono znajdujce si jeszcze w magazynach wojskowych 7,65 mm naboje pistoletowe produkcji: francuskiej, belgijskiej i austriackiej. Ponadto, 9 mm naboje niemieckie typu Parabellum z pociskiem walcowo-stokowym i pociskiem owalnym, a take
Rys. 3.3. Amunicja pistole towa p r o d u k o w a n a w Polsce wiatach 1925-1939; od lewej: nabj 6,35 mm x 15,5SR Browninga, nabj 7,65 mm x 17SR Browninga, n a b j 9 mm x 19 Parabellum, na bj 7,62 mm x 3 8 R N a g a n t a
8 mm naboje rewolwerowe produkcji francuskiej i 7,62 mm naboje rosyjskie do rewolwerw Naganta.
Naboje pistoletowe Browninga.,

Wobec znacznej iloci uytkowanych w Polsce pistoletw samopowtarzal nych kal. 6,35 i 7,65 mm ju w pierwszej poowie lat dwudziestych Zakady Amunicyjne Pocisk" uruchomiy produkcj amunicji pistoletowej systemu Browninga. Amunicj t rozprowadzano na rynku cywilnym poprzez specjalis tyczne sklepy i skadnice, za odbiorcy wojskowi posiadajcy prywatn bro tego kalibru mogli si w ni zaopatrywa po cenach hurtowych na specjalne zamwienia. Produkowany w kraju 6,35 m m x 15,5SR nabj Browninga by przeznaczony do pistoletw kieszonkowych sucych do obrony osobistej. Ze wzgldu na sabe osigi balistyczne nie mia zastosowania wojskowego, a jedynie policyjne formacje kobiece (utworzone w 1930 r.) uzbrojono etatowo w bro tego kalibru. Amunicja produkcji polskiej posiadaa usk mosin oraz pocisk z rdzeniem oowianym w paszczu melchiorowym (stop miedzi, cynku i niklu). Drugim typem naboju Browninga produkowanym przez wytwrni Po cisk" by nabj pistoletowy 7,65 m m x l 7 S R . Posiada on usk mosin i pocisk oowiany w paszczu melchiorowym lub mosinym osadzony w usce przez zawalcowanie lub zapunktowanie. W 1925 r. Wojskowa Wytwrnia Amunicji Karabinowej w Warszawie wykonaa parti prbn 7,65 mm naboi pistoletowych Browninga w liczbie kilkuset sztuk, lecz wobec braku zamwie produkcji tego typu naboi zaniechano.
26
Rys. 3.4. Znakowanie dna uski amunicji Browninga wylwmi Pocisk"
Naboje pistoletowe produkcji polskiej elaborowano prochem skadajcym si z czystej nitrocelulozy z dodatkiem dwufenyloaminy jako stabilizatora. Ziarenka prochu miay ksztat cylindrw dugoci 0,3-1 mm i gruboci 0,4-0,5 mm, barwy szaro-zielonej. Amunicj pistoletow typu Browning wytw rni Pocisk" pakowano w pudeka kartonowe po 25 sztuk. Znakowanie dna uski dla obu typw naboi byo identyczne i skadao si z symbolu wytwrni w postaci liter PK. i picioramiennej gwiazdki..
Amunicja rewolwerowa
Niezalenie od amunicji przeznaczonej do pistoletw samopowtarzalnych przemys krajowy wytwarza rwnie 7,62 mm naboje rewolwerowe (7,62 mm x 38R) do rewolwerw subowych Naganta wz. 30. Nabj ten, pomysu belgijskiego in. Emila Naganta, powsta w 1890 r., a w pi lat pniej zosta przyjty jako standardowy w armii rosyjskiej. Charakteryzowa si on cakowitym umieszczeniem pocisku wewntrz uski, co miao zapewni dosko nae uszczelnienie styku midzy bbenkiem rewolweru a luf. uska mosina z kryz wystajc posiadaa lekko zwon rednic wylotu. Pocztkowo naboje elaborowano prochem czarnym, ktry pniej zastpiono prochem nitrocelulo zowym. Produkcj naboi rewolwerowych Naganta uruchomiono w Pastwowej Fabryce Amunicji w Skarysku na pocztku lat trzydziestych. Nabj polski mia pocisk o ksztacie stokowo-citym z rdzeniem oowia nym otoczonym paszczem melchiorowym. W niewielkiej iloci wystpoway te naboje z usk o ksztacie butelkowym (z mocniejszym zweniem uski u wylotu). Nabj elaborowano prochem nitrocelulozowym marki K r u k " produkcji Pastwowej Wytwrni Prochw w Pionkach, o skadzie zblionym do prochu stosowanego w nabojach kal. 6,35 i 7,65 mm. Naboje rewolwerowe produkcji polskiej pakowano w pudeka kartonowe po 7 sztuk.
9 mm nabj Parabellum
W lutym 1932 roku na konferencji u drugiego wiceministra spraw wojskowych zapada decyzja o wprowadzeniu 9 mm pistoletu Vis do uzbrojenia armii jako etatowej broni oficerw i podoficerw WP. Spowodo waa ona to, e od 1936 roku niemiecki nabj pistoletowy typu Parabellum (9 mm x 19) przyjto jako przepisowy do pistoletw Vis wz. 1935, a pniej do pistoletu maszynowego Mors. 9 mm amunicja pistoletowa produkcji Pastwowej Fabryki Amunicji w Skarysku miaa usk mosin oraz pocisk dugoci 15 mm o rdzeniu oowianym w paszczu stalowym platerowanym melchiorem, o masie 7,5 g, to jest o okoo 0,5 g mniejszej w stosunku do wzoru niemieckiego. Do nauki w obchodzeniu si z broni stosowano naboje szkolne pozbawione adunku miotajcego, ktre w miejscu sponki posiaday wprasowany krek gumowy. Znakowanie dna uski polegao na podziale jej powierzchni na 4 symetryczne segmenty, na ktrych wybito kaliber N sym bol walcowni Norblina, cyfry okrelajce rok produkcji (np. 1938) oraz godo pastwowe znak wytwrni w Skarysku. Naboje de pistoletu Vis pakowano w pudeka kartonowe po 24 sztuki. Taki sposb pakowania wynika z faktu, e w skad kompletu pistoletu Vis wchodziy 3 magazynki o pojemnoci 8 naboi. Amunicja Parabellum" przeznaczona dla Policji Pastwowej i stosowana do fiskich pistoletw maszynowych Suomi, pako wana bya w pudeka kartonowe po 20 naboi uoonych na przemian. Na wierzchu pudeka naklejono bia etykietk w postaci opaski, na ktrej znajdowa si napis zawierajcy informacje dotyczce nazwy wytwrni, iloci
Rys. 3.5. Opakowanie 9 mm amunicji Parabellum do pis toletu Vis wz. 1935 produk cji Fabryki Amunicji w Ska rysku
Rys. 3.6. Podstawowe wy miary 9 mm naboju Parabel lum produkcji polskiej
naboi, kalibru, systemu oraz numeru partii i roku produkcji. Nastpnie 10 takich pudeek zawijano w paczk z mocnego papieru pakowego i 9 paczek wkadano do skrzyni drewnianej, ktr przesyano do uytkownika. Wymagania Policji byy bardzo wysokie i przewidyway, e amunicja polska nie moe odbiega jakociowo od amunicji fiskiej firmy Sako". W zwizku z tym kada wyprodukowana partia amunicji, suya do 4 serii po 10 strzaw na odlego 50 metrw. Amunicja speniaa normy jakociowe, jeeli z kadej serii 8 pocis kw miecio si w kole o rednicy 8 cm. W czasie okupacji hitlerowskiej, po przejciu zakadw w Skarysku przez firm H a s a g " w 1940 roku, ponownie uruchomiono tam produkcj amunicji typu Parabellum, jednak ju wg wzoru niemieckiego. Pocztkowo wykorzystywano do produkcji przedwojenne zapasy usek i mosidzu. Od 1941 roku rozpoczto wytwarzanie amunicji w usce stalowej fosfatyzowanej na szaro i dodatkowo lakierowanej, z pociskiem z rdzeniem
29
oowianym w paszczu stalowym platerowanym tombakiem oraz z pociskiem o masie 6,24 g z rdzeniem stalowym w koszulce oowianej otoczonej paszczem tombakowym w seriach z lat 1942-1943 dodatkowo czernionym. Amunicja ta bya przeznaczona gwnie do pm, gdy w pistoletach samopowtarzalnych powodowaa czsto zaklesz czenie si uski w komorze nabojowej; std te w latach 1942-1945 wprowadzono do produkcji amunicj w usce stalowej lakierowanej o poprawionych wasnociach. Naboje tego wzoru posiaday na dnie uski oprcz roku produkcji, numeru partii i symbolu kam" stanowicego niemiecki kod zakadw amunicyjnych w Skarys ku wybity dodatkowo znak plus przy literach St oznaczajcych usk stalow lakierowan. Trzeba zaznaczy, e mimo stosowanych przez okupanta represji, dziaaj cy w zakadzie ruch oporu prowadzi liczne akcje sabotaowe, jak rwnie organizowa przecieki" amunicji dla oddziaw partyzanckich. Dziaania te doprowadziy jednak do wzrostu czujnoci okupanta, co w konsekwencji uniemoliwio wynoszenie gotowych produktw. W zwizku z tym ograniczono si do przerzutu amunicji w elementach. Spowodowao to konieczno zor ganizowania konspiracyjnych warsztatw scalania amunicji. W 1944 r. Szefost wo Suby Uzbrojenia Armii Krajowej otrzymao transport z przeciekw" ze Skaryska w liczbie kilku tysicy usek ze sponkami amunicji tj;pu Parabellum, brak byo jednak pociskw. W spraw t zosta zaangaowany"1>yy szef Biura Studiw Fabryki Amunicji w Skarysku in. Franciszek Pogonowski, ktry w przecigu niecaych dwu miesicy opracowa rysunki pocisku i sprawdzianw, jak rwnie zorganizowa warsztat dysponujcy odpowiednim parkiem maszy nowym pozwalajcym na formowanie paszczy i rdzeni. W lipcu 1944 r. wyprodukowano w Warszawie w warunkach konspiracyjnych ok. 1000 pfab rykatw pociskw oraz wykonano parti prbn 100 precyzyjnie scalonych naboi, ktre zostay skierowane do bada. Wybuch Powstania Warszawskiego i.08.1944 r. uniemoliwi zakoczenie caego przedsiwzicia.
Rys. 3.7. Znakowanie dna usek amunicji pistoletowej w latach 1922-44: a) nabj 6,35 Browning produkcji wytwrni Pocisk"; b) nabj 7,65 Browning w/w wytwrni; c) 7,62 mm nabj rewolwerowy Nagant produkcji Fabryki Amunicji w Skarysku; d) 9 mm nabj typu Parabellum" produkcji Fabryki Amunicji w Skarysku: z lewej nabj szkolny z gumow sponk, z prawej bojowy; e) amunicja 9 mm Parabellum" produkowana w Skarysku w latach 1940-44
30
Amunicja karabinowa
Amunicja do kb austriackich
Produkcj 8 mm naboi karabinowych typu Mannlicher (8 mm x 56R) uruchomia Spka Akcyjna Pocisk" ju na przeomie lat 1920/1921 na urzdzeniach i maszynach zakupionych w austriackiej firmie Hirtenberger", ktre stanowiy jednoczenie pierwszy typ amunicji karabinowej produkowanej w kraju po odzyskaniu niepodlegoci. Pierwowzorem tej amunicji by nabj wz. M/86 przyjty do uzbrojenia armii austrowegierskiej w 1886 r. wraz z 8 mm kb Mannlichera. Nabj ten posiada pocisk z paszczem stalowym ze szczytem zaokrglonym o rdzeniu oowianym (97% oowiu i 3% antymonu). usk mosin o ksztacie butelkowatym z kryz wystajc elaborowano prochem czarnym w iloci 4,0 g. W 1893 r. nabj ten zmodernizowano, co polegao na zastpieniu prochu czarnego prochem bezdymnym (2,7 g), dziki czemu wzrosa szybko pocztkowa pocisku z 550 do 620 m/s. Nowy wzr naboju stosowano do kb i kbk oraz do km typu Schwarzlose. Otrzyma on oznaczenie wz. M/93. Niezalenie od naboi wz. M/93 w uyciu byy naboje z pociskiem p p a n c , zapalajcym, smugowym, wartowniczym oraz naboje lepe, czyli wiczebne, i szkolne, ktrych jednak nie produkowano w kraju.
Amunicja do kb francuskich
Nabj karabinowy typu Lebel 8 mm x 50R wprowadzony we Francji w 1904 r. by zmodernizowan wersj naboju karabinowego wz. 1886 z pocis kiem D. Nabj ten posiada bardzo mocn, stokow, mosin usk z kryz wystajc o duej rednicy. Pocisk o dugoci 39,2 mm, o masie 12,8 g, by wykonany jako peny (bezpaszczowy) ze stopu o skadzie 90% miedzi, 9,5% cynku i 0,5% oowiu. Charakteryzowa si dobrymi waciwociami balistycz nymi, zwaszcza na dalsz odlego, std oznaczenie D od franc. distance odlego. Dla lepszego i pewniejszego zacisku w usce posiada na swym obwodzie wytyczony rowek, co naladowano pniej rwnie w innych krajach przy produkcji pociskw w paszczach. Amunicj wytwrni francuskich elaborowano prochem typu B o skadzie: 9 1 % nitrocelulozy i 9% alkoholu amylowego lub prochem BN zawierajcym 70% nitrocelulozy, 18% azotanu baru, 8% azotanu potasu i 2% sodu.
Amunicja karabinowa
51
Rys. 3.8. Opakowanie 8 mm naboi miotajcych Lebela produkcji Wytwrni Amu nicji nr 1
8 mm nabj Lebela wz. 1886D stosowano do kb Lebela wz. 1886/93 i Berthiera wz. 1907/15 oraz do kbk Berthiera wz. 1892 i 1916. Amunicja przeznaczona do broni maszynowej o oznaczeniu 86 (a.m.), gdzie a.m. (amorcage modifie) zapon zmodyfikowany, posiadaa w odrnieniu od naboi przeznaczonych do broni rcznej mocniej osadzon sponk. Obok zasadniczego naboju z pociskiem penym D w uyciu byy naboje specjalnego przeznaczenia z pociskami: ppanc dymno-smugowym oraz amunicja lepa i szkolna. Amunicj francusk zarwno do broni rcznej, jak i maszynowej, produko way w Polsce Zakady Amunicyjne Pocisk" Sp. Akc. Rwnie Wojskowa Wytwrnia Amunicji Karabinowej w Warszawie uruchomia w 1925 r. produk cj usek do amunicji francuskiej z prefabrykatw dostarczanych przez Zakady Norblina". Pocztkowo do elaboracji naboi stosowano proch pochodzcy z dostaw zagranicznych, ktry nastpnie zastpiono prochem krajowym produ kowanym w PWP w Pionkach. Pniej zaniechano wytwarzania amunicji do broni rcznej, ograniczajc si gwnie do produkcji naboi wz. 1886D (a.m.).
Rys. 3.9. Znakowanie dna uski amunicji Mausera wytwrni Pocisk"
32
Oprcz amunicji bojowej produkowano w Polsce naboje lepe z pociskiem drewnianym oraz (w Wojskowej Wytwrni Amunicji nr 1) naboje miotajce do wystrzeliwania z garlaczy VB granatw meldunkowych (nabj miotajcy do granatu meldunkowego nie posiada pocisku, a szyjka uski bya zagnieciona w formie gwiazdki). Do produkcji naboi miotajcych wykorzystywano wy strzelone uski amunicji bojowej, ktre byy ponownie elaborowane; dlatego te czsto w opakowaniach polskich wystpuj naboje z oznaczeniem wytwrni francuskiej. Amunicj wytwrni polskich pakowano w pudeka kartonowe po 8 sztuk lub w pakiety po 10 sztuk.
Nabj karabinowy Mausera 7,92 m m x 57

Stanowi on zasadniczy typ naboju karabinowego uywanego w WP w okresie midzywojennym. Jego konstrukcja wywodzia si z naboju do kb Mausera wz. 1888, w ktrym po raz pierwszy zastosowano usk bez kryzy wystajcej, wg szwajcarskiego wynalazku, ktry pniej znalaz powszechne zastosowanie. W 1905 r. nabj zmodernizowano poprzez wprowadzenie pocisku ostro zakoczonego (z niem. Spitzgeschoss), w skrcie by oznaczany jako nabj z pociskiem S lub SI. Pocisk ten dziki korzystnemu ksztatowi balistycznemu i znacznej prdkoci pocztkowej posiada wystarczajc celno na odlego 2000-2560 m. Warto zaznaczy, e 7,92 mm nabj karabinowy Mausera by jednym z najbardziej rozpowszechnionych w obu wojnach wiatowych i do dzi stanowi standardowy typ naboju w Jugosawii i Hiszpanii. Znalaz on rwnie za stosowanie w broni myliwskiej (myliwskie oznaczenie 8 x 57). W Polsce, w pierwszych latach niepodlegoci, produkcj amunicji mauserowskiej zajmoway si niewielkie warsztaty amunicyjne w Toruniu, Poznaniu, Krakowie i Warszawie. Scalay one poszczeglne elementy amunicji wytwarzane w wytwrniach pastwowych lub prywatnych. Pocztkowo wytwarzano naboje z pociskiem S, jednak w miar rozwoju produkcji starano si opanowa bardziej skomplikowan produkcj amunicji z pociskami specjalnymi, jak rwnie nabj ten doskonali. Ju w latach 1922-1924 w Wojskowej Wytwrni Amunicji Karabinowej w Warszawie przy ul. Szwedzkiej prowadzono prby amunicji pomysu pk. Godlewskiego z pociskiem o lekkim rdzeniu oowianym i drew nianym. Wytwrnia wykonaa rwnie eksperymentaln parti amunicji z pocis kami zaopatrzonymi w mosine opaski wg projektu pk. Dunajewskiego. Ponadto wykonaa parti prbn amunicji z pociskami wybuchowymi, ktra uzyskaa pochlebn ocen Artyleryjskiej Komisji Dowiadczalnej w Rember towie. Jednak, dopiero peny rozruch wytwrni Pocisk" i uruchomienie Pastwowej Fabryki Amunicji w Skarysku pozwoliy na zaspokojenie potrzeb
Amunicja karabinowa
wojska i produkcj penego asortymentu amunicji. Pocztkowo wytwarzano w Polsce amunicj o prdkoci pocztkowej 827 m/s. Jednak na wniosek Centralnej Szkoy Strzelniczej w Toruniu, wedug ktrej amunicja ta bya przyczyn znacznej dymnoci i pomiennoci oraz odrzutu broni i przy poparciu PWP w Pionkach, gdzie byy trudnoci z produkcj prochu zapewniajcego du prdko wylotow, od 1927 r. zaczto produkowa amunicj dla piechoty o prdkoci pocztkowej zredukowanej do 790 m/s, pozostawiajc amunicj silniejsz dla lotnictwa. Amunicja zredukowana budzia szereg zastrzee i po wyczerpaniu jej zapasw w 1935 r. powrcono do produkcji silniejszej amunicji dla piechoty. Jednoczenie, w wytwrniach amunicji czyniono starania nad ulepszeniem produkcji; wiadcz o tym liczne patenty z tego okresu. Midzy innymi patent nr 18116 zgoszony 30.01.1932 r., dotyczcy sposobu wyrobu amunicji zespolonej o wysokiej wydajnoci. Rozwizanie to, polegajce na zastosowaniu dwu warstw prochu o rnych wasnociach (progresywnego i ywego) przedzielonych przybitk, pozwalao na uzyskanie prdkoci pocztkowej ok. 1000 m/s, przy cznym adunku 3,3 g i masie pocisku 9,1 g. Poszukiwania te doprowadziy do opracowania specjalnego prochu progresywnego, ktry znalaz zastosowanie przy produkcji naboi dla kb ppanc. Amunicja karabinowa produkcji polskiej posiadaa uski z metalu o skadzie 67% miedzi i 33% cynku lub, w mniejszej iloci, 72% miedzi i 28% cynku. Pastwowa Fabryka Amunicji w Skarysku eksperymentowaa te z uskami stalowymi wykonanymi z rnych rodzajw blach, lecz jak si okazao koszt wyrobu amunicji w usce stalowej by wikszy od amunicji w usce mosinej, ze wzgldu na znaczne zuycie maszyn i narzdzi uytych do produkcji. Podobne prby prowadzono rwnie w Zakadach Amunicyjnych Pocisk", o czym wiadczy plansza zdobyta w 1945 r. przez wojska amerykaskie w fabryce
Rys. 3.10. Nabj 7,92 x 57 Mausera z pociskiem D
34
amunicji Polte" w Magdeburgu. Na planszy tej zawierajcej zbir polskiej amunicji wystpuj naboje z usk stalow miedziowan (prba bonderyzacji), ktre pochodz z serii z 1939 r. wykonanej przez Zakady Pocisk". Oprcz podstawowego naboju z pociskiem S, ktry jest analogiczny do naboju niemieckiego z pocztku lat trzydziestych, krajowy przemys amunicyjny wytwarza 7,92 mm naboje z pociskiem cikim SC (wzorowane na niemieckim pocisku sS), z pociskiem ppanc. P (odpowiednik niemieckich naboi Smk), z pociskiem zapalajcym Z w dwu wersjach oraz najtrudniejsze w produkcji naboje z pociskiem pancerno-wietlnym typu PS. Duym osigniciem byo te opracowanie w ITU dla ckm wz. 1930 specjalnego naboju dalekononego (tzw. nabj D) o dononoci 5500 m, konstrukcji kpt. in. Tadeusza ukaszewskiego. W nielicznych kolekcjach na Zachodzie wystpuje te nabj produkcji polskiej oznaczany jako W wskanikowy (wybuchowy). Jego budowa jest zbliona do niemieckiego naboju tzw. B-Patrone. Nabj ten posiada wierzchoek pocisku malowany na czerwono oraz czarn obwdk wok sponki. W polskiej literaturze przedmiotu brak jednak wzmianek o tego rodzaju amunicji. Niezalenie od ww. rodzajw naboi produkowano w kraju tzw. amunicj o wzmocnionym cinieniu przeznaczon do prb odbiorczych oraz naboje lepe i szkolne w kilku wzorach. Amunicj lep zaopatrywano w pociski drewniane o stokowo zaokrglonym wierzchoku, wykonane z drewna olchy lub brzozy. Naboje do kb i kbk posiaday pociski malowane na niebiesko, za naboje przeznaczone do broni maszynowej na czerwono. Do km Hotchkissa wz. 1925 oraz lotniczych km stosowano naboje lepe z pociskiem w kolorze naturalnego drewna. Spotykane s rwnie naboje lepe z zakoczeniem w formie gwiazdki o 6 fadach, ktre prawdopodobnie stosowano jako naboje miotajce do granatw karabinowych. Naboje lepe elaborowano specjalnym prochem oddzielonym od pocisku przybitk ze zgrzebnej baweny. Proch ten w ksztacie tych prcikw pochodzi z Zakadw Przemysowych Boryszew" belg. Sp. Akc. k. Sochaczewa, gdzie produkowano prochy wiczebne wg wasnego patentu. Naboje szkolne przeznaczone do demonstrowania wspdziaania czci broni, jak rwnie do nauki i treningu obchodzenia si z broni, w okresie dwudziestolecia midzywojennego wykonywano w kilku odmianach. Poczt kowo, wobec braku naboi szkolnych, w niektrych oddziaach liniowych fabrykowano je we wasnym zakresie z wystrzelonych usek mosinych i ostrego pocisku S, lecz sprawiay one wiele kopotw wskutek wyamywania si pociskw i kaleczenia wntrza komory nabojowej kb. W 1922 r. w ramach rozruchu technologicznego Wojskowej Wytwrni Amunicji Karabinowej w Warszawie wykonano ok. 300 000 naboi szkolnych. Pniej jako zasadniczy typ naboju szkolnego przyjto nabj monoblokowy z krkiem kauczukowym zamiast sponki.
Amunicja karabinowa
Rys. 3.11. Opakowanie amunicji 7,92 mm Mausera Fabryki Amunicji w Skar ysku
7,92 mm polsk amunicj karabinow pakowano na wzr niemiecki w pudelka kartonowe koloru brzowego lub kremowego, zawierajce 15 naboi luzem lub w dkach po 5 s naboi. W uyciu byty dki mosine wz. 1917 bez sprynki paskiej oraz dki klasyczne Mausera wz. 1898 ze sprystej blachy stalowej, najczciej z monogramem Pk w rodku po stronie zewntrznej. Pudelka posiaday drukowane lub odbijane stemplem napisy w kolorze od powiadajcym znakom naboi, zawierajce informacje o wytwrcy, rodzaju i przeznaczeniu naboi, ponadto podawano oznaczenie partii i riczb oznaczajc rok produkcji oraz dat kompletacji (scalania), miesic, rok, a niekiedy nawet dzie. Pudeka kartonowe pakowano w hermetyczne puszki cynkowe, ktre z kolei dla uniknicia uszkodze pakowano w skrzynki drewniane. Na skrzyni znajdowaa si nalepka z charakterystyk amunicji oraz namalowane kko takiego samego koloru, jaki na swym denku posiaday naboje w skrzyni. cznie w jednej skrzyni znajdowao si 1260 naboi karabinowych. Po przejciu przez hitlerowcw w 1939 r. polskich zakadw produkujcych bro i amunicj okupant wykorzysta cz znajdujcych si w nich zasobw, std spotykane s te pudeka amunicji reetykietowane etykieta bya w tym przypadku przyklejana na jednym z brzegw opakowania i zawieraa uwag
Rys. 3.12. Znakowanie pol skiej amunicji strzeleckiej w latach 1918-1939
Amunicja do broni strzeleckiej o partii nie znanej {Lieferung unbekannt) lub o polskim pochodzeniu amunicji {poln. Herkunf). W pniejszym okresie stosowano etykiety standardowe zawierajce informacj o polskim pochodzeniu niektrych elementw naboi, takich jak uski, pociski lub sponki; informacj t podawano za pomoc litery p umieszczonej w nawiasach co oznaczao polnisch.
Rys. 3.13. Znaki na dnie usek 7,92 mm amunicji pol skiej typu Mauser (klucz znakowania)
Rys. 3.14. Przykady znako wania amunicji 7,92 mm ty pu Mauser stosowane prze wytwrnie polskie w latach 1922-1939
Amunicja karabinowa
Rys. 3.15. Znaki na dnie usek 7,92 mm amunicji typu Mauser: a) z tat 1922-1923, b) z roku 1924, c) z roku 1925 oraz d) 8 mm amunicji typu Lebel
Rys. 3.16. Znakowanie 7,92 mm amunicji karabinowej typu Mauser
Tablica 3.1. Podstawowe dane techniczne polskiej 7,92 mm amunicji karabinowej
*' W opracowaniu znajdowa sie 7,92 mm nabj PS ze smug wietln zielon, lecz do 1935 r. jego znakowanie nie zostao ustalone. *' Nabj lepy Hotschkissa wz. 1925 posiada pocisk lepy w kolorze naturalnego drewna. Oprcz przedstawionych produkowano naboje 7,92 mm Mausera S lot. (lotnicze), P lot., PS lot. i Z lot. Posiaday one identyczne znaki na uskach oraz kolor obwdki sponki, rnica wystpowaa jedynie w jakoci prochu i sponek. Amunicja lotnicza miaa bardziej rwnomierne spalanie prochu i masy zaponowej, co umoliwiao strzelanie przez migo. Do bada balistycznych stosowano amunicj wzorcow o wymiarach i masie normalnych naboi, lecz wykonywan w cisych tolerancjach.
Amunicja karabinowa
Amunicja izbowa (rutowa)

Izbow amunicj karabinow wielokrotnego uytku stosowano w Wojsku Polskim do nauki strzelania, zwaszcza w pocztkowym okresie szkolenia. Z dostpnych rde wynika, e stosowano j w latach 1923-1936, to jest do czasu szerszego wprowadzenia do uytku wojska karabinkw maokalibrowych krajowego wyrobu. Amunicja ta bya przydatna do kbk i kb Mausera wz. 1898, Lebela wz. 1986/93, Berthiera wz. 1907/15, 1892 i 1916. Autorom nie udao si potwierdzi stosowania jej w Polsce do kb Mannlichera wz. 1895, chocia amunicja taka produkcji austriackiej firmy Hirtenberger" jest znana i bya uywana midzy innymi w armii czechosowackiej. Po 1935 roku izbow amunicj karabinow stosowano w ograniczonym zakresie w szkoach i or ganizacjach paramilitarnych w ramach przysposobienia wojskowego.
Rys. 3.17. Amunicja izbowa: z lewej nabj 8 mm x 56R Mannlichera, z prawej 8 mm nabj izbowy firmy Hirtenberger"
Nabj amunicji izbowej skada si z penej uski mosinej typu Mauser lub Lebel, o wymiarach odpowiadajcych usce amunicji bojowej. W grnym kocu uska miaa specjalny wystp, na ktry nakadao si oowiany pocisk o masie 2,9 g. Na obwodzie mia on dwa piercienie wiodce, zapewniajce mu waciwe prowadzenie w przewodzie lufy. Przez rodek uski przechodzi przewd ogniowy zakoczony w dnie uski gniazdem do osadzenia sponki. Dno uski byo znakowane typowo jak dla amunicji produkcji polskiej, posiadao znaki dotyczce huty, mosidzu, wytwrni usek, roku produkcji i skadu stopu. Sponka zawieraa pastylk z masy zaponowej i may adunek prochu skadajcy si z mieszaniny prochu czarnego i bezdymnego. Przygotowanie naboi do strzelania polegao na zaciniciu sponki specjalnymi kleszczami i osadzeniu natuszczonego pocisku na wystpie uski. Drewniany klocek suy do wybijania wystrzelonych sponek.
Rys. 3.18. Izbowa amunicja karabinowa: a) 7,92 mm nabj scalony Mauser, b) hiska naboju izbowego typu Lebel; / czopik, 2 przewd ogniowy, 3 gniazdo sponki
Amunicj produkcji Zakadw Pocisk" pakowano do transportu i prze chowywania w paczki z papieru pakowego po 10 sztuk, pociski w pudeka kartonowe po 500 sztuk, sponki po 100 sztuk w pudeka z blachy cynkowej. Nastpnie oddzielnie pakowano czci amunicji do skrzy drewnianych. Zasady uycia izbowej amunicji karabinowej (lub amunicji rutowej, bo stosowano rwnie i tak nazw) okrelaa Tymczasowa instrukcja strzelecka" z 1925 roku.
Rys. 3.19. Izbowa amunicja karabinowa: a) pocisk (pi dwa piercienie wiodce), b) sponka (ko - kowadeko mosine, ta adunek prochu, ps pastylka, pa papier), c) kleszcze-do zaciskania pocisku, d) klocek z drewna (gn gniazdo do usta wiania uski), e) wybijak
Amunicja karabinowa
Nabj typu DS 7,92 m m x 1 0 7 d o kb ppanc. wz. 1935

Jak wspomina w swej ksice pt. Podziemna zbrojownia" in. Franciszek Pogonowski, w 1930 roku zorganizowano w Pastwowej Fabryce Amunicji w Skarysku Biuro Studiw, ktre wraz z rozwojem zakadu stawao si placwk wiodc w dziedzinie prac zwizanych z projektowaniem, budow i produkcj amunicji. Biuro w okresie swej dziaalnoci opracowao wiele zagadnie zlecanych przez Instytut Techniczny Uzbrojenia MSWojsk. Jednym z takich tematw bya konstrukcja amunicji o wysokiej prdkoci pocztkowej do kb przeciwpancernych pomysu in. Jzefa Maroszka. W zaprojektowanym naboju pocztkowo zastosowano normalny pocisk mauserowski 7,92 mm typu SC. Jednak, zwikszenie prdkoci pocztkowej i towarzyszcy temu wzrost cinienia gazw prochowych powodowa przy pieszone zuycie przewodu lufy. W czasie przeprowadzania bardzo licznych prb i bada zmierzajcych do wyduenia ywotnoci lufy kb nabj uleg przekonstruowaniu, za w pocisku dokonano niewielkiej modyfikacji polegaj cej na wydueniu jego czci cylindrycznej kosztem zlikwidowania stoka tylnego oraz zmniejszenia ostrouku. Po znacznym powikszeniu uski i za stosowaniu specjalnego adunku prochu nitrocelulozowego pocisk uzyska prdko pocztkow w granicach 1625 24 m/s, co pozwalao mu przebija pyty pancerne o gruboci 15 mm ustawione pod ktem 90 w odlegoci 300 m. Dla porwnania polski pocisk przeciwpancerny z rdzeniem stalowym typu P wystrzelony z kb Mausera uzyskiwa tylko 65 procent przebi takich samych pyt stalowych w odlegoci 170 m.
Rys. 3.20. Nabj typu DS 7,92 mm X 107 do kb ppanc. wz. 1935 (z prawej strony nabj rozcalony)
Rys. 3.21. Podstawowe wymiary eksperymen talnego 13 mm naboju do kb ppanc.
Zastosowana w naboju uska mosina w pierwszych seriach produkcyj nych, prawdopodobnie ze wzgldu na otoczenie prac tajemnic, pozbawiona byta na dnie wszelkich oznacze. Naboje pochodzce z serii z lat 1937 i 1938 posiadaj ju oznaczenia jak amunicja karabinowa produkcji fabryki w Skarys ku, lecz bez charakterystycznego podziau na 4 pola (obwdka sponki koloru zielonego). Naboje do kb ppanc. wz. 1935 pakowano fabrycznie w kartonowe pudeka po 12 szt., a te z kolei po 12 szt. w hermetyczne cynkowe puszki wkadane do drewnianych skrzy. Na pudekach kartonowych umieszczano godo past wowe i napis: P.W.U. FABRYKA AMUNICJI 12 szt. 7,9 mm nab. D S " Partii Nr 51/38 W kocu lat trzydziestych eksperymentowano rwnie z nabojem do kb ppanc. ka. lOi 13,2 mm,jednak do wybuchu wojny amunicja ta nie wysza poza faz dowiadcze.
Amunicja karabinowa
43
Nabj 13.2 m m x 99 do nkm Hotchk ssa wz, 1930

Do zakupionych w 1932 r. we Francji nkm Hotchkissa wz. 1930 uywano pocztkowo amunicji produkcji francuskiej wytwrni Manufacture de Machi nes du Haut-Rhin". W uyciu byy naboje z pociskiem zwykym, zwykym-smugowym, ppanc, przeciwpancerno-smugowym, zapalajcym, dymnym oraz amunicja wiczebna i szkolna. Oprcz naboi francuskich stosowano rwnie amunicj produkcji angielskich zakadw Kynoch Birmingham". Naboje brytyjskie byy zaopatrzone w pociski zwyke, p p a n c , przeciwpancerno-smugowe oraz smugowe. Aby uniezaleni si od importu, w drugiej poowie lat trzydziestych produkcj tego typu amunicji podj przemys krajowy. Wedug rde radziec kich naboje produkcji Pastwowej Fabryki Amunicji w Skarysku miay 2 rodzaje pociskw pocisk zwyky, o rdzeniu ze stali zwykej otoczony koszulk oowian i paszczu tombakowym, oraz pocisk ppanc o rdzeniu ze stali hartowanej. Naboje elaborowano prochem nitrocelulozowym o skadzie iden tycznym jak naboje typu DS od kb ppanc.
Rys. 3.22. Podstawowe wy miary naboju 13,2 mm x 99 wz. 1930 do nkm Hotchkissa
20 mm amunicja produkcji polskiej

Rwnoczenie z podjciem prac nad polskim 20 mm najciszym karabinem maszynowym podjto dziaania nad stworzeniem wasnej amunicji tego kalibru. Wstpne prace podja Fabryka Amunicji w Skarysku, w 1936 r., na wasny koszt. Posiadany pocztkowo przez ni materia badawczy skada si jedynie z katalogu z bardzo pobienym opisem oraz dwch oryginalnych naboi firmy Solothurn". Dopiero pniej, ju po rysunkowym opracowaniu przez Fabryk Amunicji gwnych typw amunicji, Wydzia Broni Maokalibrowej ITU przesa katalogi i wiksz liczb wzorw amunicji tego kalibru innych firm.
Rys. 3.23. Zachowane w Muzeum Wojska Polskiego w War szawie ekstrakty polskiej amunicji 20 mm x 204
Przeprowadzone wwczas badania porwnawcze amunicji firm Solothurn", Oerlikon" i Madsen" wykazay, i jest ona prawie rwnowartociowa. W zwizku z tym postanowiono pozosta przy amunicji Solothurn" jako materiale wyjciowym. Program prac obejmowa kolejno: 1) opracowanie uski i komory nabojowej broni, 2) opracowanie wiczebnego pocisku plot., 3) opracowanie wiczebno-wietinego pocisku plot., 4) opracowanie wybuchowo-wietlnego pocisku plot. z wysokoczuym zapal nikiem, 5) opracowanie wiczebnego pocisku przeciwpancernego, 6) opracowanie wybuchowo-wietlnego pocisku przeciwpancernego z zapal nikiem dennym.
Amunicja karabinowa
4<
Zgodnie z programem Fabryka Amunicji w Skarysku przystpia do opracowania uski, projektujc jednoczenie wraz z ni komor nabojow 3 przyszej broni. Zaprojektowana uska miaa pojemno o 3 cm wiksz od uski firmy Solothurn", co pozwalao przypuszcza, i da to wiksz szybko pocztkow pocisku. Na kilku konferencjach przeprowadzonych w 1937 r. z przedstawicielami Fabryki Karabinw w Warszawie ustalono ostatecznie rysunki komory nabojowej, wg ktrych wykonano komory w 20 mm nkm model A. W celu szybkiego dostarczenia usek do Fabryki Karabinw pierwsze z nich wykonano przez toczenie z prtw stalowych. Opracowano jednoczenie plany produkcji toczonych usek mosinych. W zwizku z zaawansowanymi pracami nad polskim nkm powstaa konieczno posiadania specjalnego prochu do amunicji 20 mm. Rozelaborowano zatem naboje firm Solothurn" i Oerlikon", i wydobyto z nich proch, ktrego prbki wysano do PWP Pionki" z prob o opracowanie i wykonanie polskiego prochu o zblionych wasnociach. Przy projektowaniu pociskw przystpiono w pierwszej kolejnoci do prac nad pociskiem plot. wybuchowo-wietlnym z bardzo czuym zapalnikiem oraz wiczebnym. W zaoeniu przyjto, i pierwszy z nich powinien mie bardzo widoczn w dzie smug oraz zapalnik dziaajcy przy uderzeniu w ptno lotnicze. Ponadto zakadano, e konstrukcja zapalnika powinna by taka, aby w przypadku nietrafienia w cel pocisk nie spada w caoci naeiemi, lecz ulega samolikwidacji. Jako samolikwidator wykorzystano tu dopalajc si smug, ktra powodowaa zapalenie si cznika ogniowego, od ktrego zapala si pentryt materia wybuchowy znajdujcy si w pocisku. Spalanie nastpowao tak gwatownie, i powodowao duy i nagy wzrost cinienia, ktre wysadzao zapalnik z gwintw skorupy. Rwnoczenie uzyskane przypieszenie byo tak due, e iglica zapalnika, umieszczona luno, uderzaa w sponk zapalajc, powodujc wybuch pocisku. W drugiej kolejnoci przystpiono do opracowania wiczebnego pocisku plot., ktry pod wzgldem balistycznym winien posiada cechy pocisku ostrego. Amunicja tego typu bya take potrzebna Fabryce Karabinw do prb dziaania nkm. Jednoczenie, Fabryka Amunicji w Skarysku przygotowywaa si do kompletacji i scalania naboi, przystosowujc do tego celu odpowiednie przy rzdy i maszyny. Wykonano na nich w drugiej poowie 1937 r. scalenia pierwszej partii wiczebnych pociskw plot. z uskami stalowymi wypenionymi do masy normalnej materiaem zastpczym zamiast prochu. Amunicja ta wysana do Fabryki Karabinw suya do wyprbowania dziaania mechanizmw broni. 1.10.1937 r. Fabryka w Skarysku otrzymaa z Fabryki Karabinw luf cinieniow, a z PWP Pionki" prbki prochu oznaczonego symbolem BN.II. W zwizku z tym przeprowadzono strzelania informacyjne z nabojami wiczeb nymi, porwnujc proch polski z prochem firmy Solothurn". Prbowane naboje otrzymay 40 g adunek prochowy. Cz z nich otrzymaa take dodatkowo podsypk z prochu czarnego.
4n
Aminicja do broni strzeleckiej
Badania wykazay znaczn wyszo prochu produkcji polskiej, gdy 2 uzyskano prdko pocisku 903,9 m/s przy cinieniu 3380 kg/cm , podczas gdy 2 proch Solothurna" umoliwi) uzyskanie 886 m/s przy cinieniu 3460 kg/cm . Okazao si ponadto, i konieczne jest stosowanie podsypki z prochu czarnego. Przeprowadzone strzelania nie zakoczyy si jednak penym sukcesem, wysza bowiem na jaw za stabilizacja naboi, ktre daway na tarczach skoniki. Po zbadaniu przyczyn tego zjawiska okazao si, e lufa cinieniowa, z ktrej prowadzono strzelanie, miaa le wykonany gwint. Zamiast przewidzianego w rysunkach skoku rwnego 720 mm miaa skok postpowy 2500-1800 mm. Przeprowadzone 27.10.1937 r. nowe prby po otrzymaniu dobrej lufy wykazay bardzo dobr stabilizacj pociskw. Wobec pozytywnych wynikw przystpio no w Skarysku do produkcji wikszej liczby wiczebnych naboi plot. z uskami stalowymi oraz zamwiono w Pionkach" wiksz parti prochu B.N.1I. Rozpoczto jednoczenie przygotowania do rozpoczcia produkcji usek mosi nych. 21.11.1937 r. przestrzelano, przy cinieniu zwikszonym do 4500 kg/cm 2 , pierwsze uski mosine. Strzelanie odbywao si przy odstpie zamka powik szonym o 10,3 mm. uski wytrzymyway po 3 takie strzay bez koniecznoci poddawania ich rekonstrukcji. Prby nie wykazay take adnych wad w postaci pkni, smugowa czy wypywu gazu na sponce zapalajcej, wobec czego przystpiono do wykonania wikszej ich liczby. Wykonane uski scalono w naboje-yilot. wiczebne i w liczbie 2000 szt. wysano do Dziau Broni Maokalibrowej w Zielonce. W tym samym czasie w Skarysku pracowano nad zapalnikiem wysokoczuym dla pociskw plot. Pocisk skada si z: skorupy, zapalnika, tulejki z korkiem dennym, w ktry wprasowano mas wietln, cznika ogniowego z zaprasowanym prochem czarnym oraz materiau wybuchowego (pentrytu). Przy opracowaniu rysunkw konstrukcyjnych wzorowano si na pociskach firmy Solothurn", przy czym zapalnik skonstruowano w sposb cakowicie odmienny. Zabezpieczenie zapalnika byo odrodkowe. Iglica opieraa si na dwch ciarkach posiadajcych zewntrzn powierzchni stokow i osadzo nych w odpowiednim gniedzie stokowym zapalnika. Ciarki byy dociskane spryn spiraln. Po strzale, na skutek dziaania siy odrodkowej, ciarki te rozsuway si na zewntrz, podnoszc si jednoczenie dziki przesuwaniu si po powierzchni stokowej kaduba. Przy maksymalnym rozsuniciu si ciarki zwalniay iglic. Zapalnik stawa si wtedy odbezpieczony i uzbrojony. Wysok czuo zapalnika starano si osign, stosujc lekk iglic wykonan z duraluminium oraz przez zrezygnowanie z umieszczenia spryny midzy sponk zapalajc a iglic. Czuo zapalnika musiaa by dua dlatego, e wymagania stawiane tego typu zapalnikom zmuszay, aby dziaay one midzy dwiema
Amunicja karabinowa
tarczami pciennymi ustawionymi w odlegoci 19 cm od siebie. Zapalnik otrzymywa specjaln sponk pobudzajc. Prby odbezpieczania si zapal nikw przeprowadzone na specjalnie do tego celu skonstruowanym urzdzeniu wykazay, i odbezpieczanie nastpowao w granicach 30000-40000 obr./min. Strzelanie do tarcz pociskami uzbrojonymi w te zapalniki wykazao duy procent niewybuchw. Przyczyn tego by zbyt mikki grot iglicy. W dniach 24-26.11. i 2-3.12.1937 r. przeprowadzono na terenie Fabryki Amunicji w Skarysku prby komisyjne naboi plot. wiczebnych w obecnoci przedstawicieli 1TU i FK. Dalsze strzelania przeprowadzono w DBM w Zielon ce. Wykazay one dobre wasnoci balistyczne pociskw i pen realizacj stawianych im wymaga. Rwnoczenie prowadzono prace nad amunicj ppanc. Najpierw skon struowano ppanc. pocisk wybuchowy z zapalnikiem dennym bez smugi, a po nim wiczebny pocisk ppanc. W zwizku z tym warsztaty produkcyjne Fabryki Amunicji w Skarysku zaczy w tempie przypieszonym przygotowywa si do produkcji wikszej iloci 20 mm amunicji ppanc. wiczebnej i ostrej. Wystpiy tu jednak due trudnoci spowodowane brakiem odpowiednich materiaw, a prze de wszystkim mosidzu na uski i stali na skorupy ppanc. Pod koniec 1937 r. ustalono ostatecznie typy pociskw, ktre miano wprowadzi do produkcji. .i W grupie pociskw plot.: 1) wiczebne LC, 2) wiczebno-wietlne LCS, 3) wybuchowo-wietlne z wysokoczuym zapalnikiem LWS, 4) wybuchowe z wysokoczuym zapalnikiem LW. W grupie pociskw p p a n c : 1) wiczebne PC, 2) wiczebno-wietlne PCS, 3) wybuchowo-wietlny bez zapalnika PWS (z jego produkcji zrezygnowano, a jego oznaczenie otrzyma pocisk innego typu), 4) wybuchowo-wietlny z zapalnikiem dennym pocztkowe oznaczenie PWZS (pniej otrzyma oznaczenie PWS), 5) zapalajco-wietlny pocztkowe oznaczenie PFS (pniej otrzyma ozna czenie PZS), 6) wybuchowy z zapalnikiem dennym pocztkowe oznaczenie PZW (pniej PW). W pierwszej kolejnoci, zgodnie z programem prac Biura Studiw FA oraz poleceniem 1TU, przystpiono do opracowania amunicji plot. LWS i LC. Temu pierwszemu typowi postawiono nastpujce wymagania: smuga pociskw powinna by widoczna w jasny dzie i wieci ok. 6 s, pociski powinny dziaa na ptnie lotniczym, powinny si te likwidowa samoczynnie z chwil zganicia smugi.
Przed przystpieniem do opracowania naboi LWS zanalizowano materiay dotyczce amunicji zagranicznej, nie uzyskujc jednak oczekiwanych rezul tatw. Dlatego te przystpiono do rozwizywania zagadnienia od pocztku. Byo to konieczne tym bardziej, i chciano uzyska amunicj przewyszajc wzory zagraniczne. Prace podzielono na 4 etapy: opracowanie smugi, zapalnika wysokoczuego, cznika ogniowego i sposobu likwidacji. Opracowanie smugi. Czci metalowe pociskw LWS opracowao Biuro Studiw FA nr 1 jeszcze w 1937 r. i czciowo zostay wykonane przez warsztaty. W tym te roku przeprowadzono analiz smugi pociskw firmy Solothurn", ktra daa tylko oglne wytyczne i wskazaa kierunki, w jakich naley pracowa. Mas wietln zaprasowan w tulejkach i korkach, ze wzgldu na jej skad i przeznaczenie, podzielono na 3 czci: mas podsypkow, poredni i gwn. Zadaniem masy podsypkowej byo zapalenie si jej od prochu i przeniesienie ognia na mas poredni, ktra zapalaa mas gwn. Pierwsze tak wykonane pociski wieciy bardzo krtko lub nie wieciy w ogle. Do prb zastosowano szereg rnych mas i sposobw prasowania. W okresie od 1. 01. do 30.09. 1938 r. oddano 3200 prbnych strzaw. Pierwsze masy daway kolor podwjny za wylotem lufy a do 800 m biao-zielony, ktry przechodzi w czerwony. Na danie ITU zmniejszono zakres koloru biao-zielonego do 200 m, a reszta miaa pozosta czerwona. Pierwsze prby ze smugami przeprowadzono z luf cinieniowych duszych ni lufy normalnych nkm. Smugi wieciy wwczas prawidowo. Jednak, w czasie bada w Zielonce z nkm, te same smugi nie zapalay si. Wad t udao si usun dopiero po duszych pracach. Przystpiono wwczas do bada nad zwikszeniem inten sywnoci smugi w dzie. Pierwsze smugi przy strzelaniu z nkm daway dobr widoczno, lecz nie uzyskano cakowitej likwidacji. W wyniku dalszych bada, przez dodanie do masy wietlnej opikw elaza w iloci 5% w czci stykajcej si z cznikiem ogniowym osignito dobre rezultaty. Zapalnik wysokoczuy. Jego konstrukcj opracowano w 1937 r., a pierwsze strzelanie przeprowadzono w grudniu tego roku z wynikiem niezadowalajcym, co spowodowao przekonstruowanie zapalnika. Zmieniono wtedy kt stoka sioda w kadubie i w ciarkach na 30 oraz wykonano gniazda na spryn w gwce zapalnika. Wyniki byy jednak w dalszym stopniu niezadowalajce. Przyczyn tego byy mikkie ostrza iglic wykonane ze stopu zblionego wasnociami do duraluminium. Po zastosowaniu iglic stalowych wyniki po prawiy si, jednak z powodu obaw co do pewnoci odbezpieczania si ciarkw stokowych przystpiono do opracowania konstrukcji nowego zapalnika. Zastosowano w nim zamiast ciarkw stokowych ciarki paskie z przymuso wym prowadzeniem w wyfrezowaniu gwki. Prby wykazay dobr czuo zapalnika na ptnie lotniczym, gdy wybuch nastpowa w odlegoci poniej 10 cm
Amunicja karabinowa
poza tarcz. Jednak, w czasie strzela nastpio w kilku przypadkach dziaanie zapalnika przed luf. Powodem tego byy przepony zamykajce, ktre byy niedostatecznie rolowane i miay mikropekniecia. Po zmianie sposobu wyrobu przepon zamykajcych usunito cakowicie przedwczesne dziaanie zapalnikw. W czasie prac nad zapalnikiem oddano 1200 strzaw. Rwnoczenie opracowa no narzdzia, przyrzdy i sprawdziany do zapalnikw. Dziki temu, bezpored nio po zakoczeniu prb, FA nr 1 bya gotowa do masowego ich wyrobu. cznik ogniowy. Jego zadaniem byo przeniesienie ognia od palcej si smugi i zapocztkowanie spalania si pentrytu. Cinienie przy tym musiao by wystarczajce do wysadzenia zapalnika z takim przypieszeniem, aby nastpio dziaanie sponki pobudzajcej na skutek uderzenia w iglic. Sponka pobudzajca powodowaa dziaanie pentrytu, ktry rozrywa skoru p pocisku. cznik ogniowy skada si z: czci dolnej stykajcej si ze smug i grnej stykajcej si z pentrytem. Obie czci byy od siebie oddzielone mosin przepon z otworem stokowym zwrconym wiksz podstaw ku czci dolnej cznika. Zadaniem czci dolnej cznika byo przeniesienie ognia od smugi i zapalenie czci grnej, a wic spowodowanie zapalenia si pentrytu. Przeprowadzone przez fabryk prby wykazay, e cz grna i dolna cznika wymagaa innego prasowania oraz innego prochu. Konstrukcja cznika wymagaa cisej cznoci Ze smug, gdy cz dolna odgrywaa tu rol opniacza. Jeeli bya ona zaprasowana pod niskim cinieniem, nastpowao gwatowne zapalenie si cznika i pentrytu, powodujc rozerwanie si skorupy bez dziaania zapalnika. Jeeli za cz doln zaprasowano na zbyt du gsto, wtedy smuga nie zapalaa cznika. Prby wykazay, i najlepsze wyniki uzyskano w skutek zastosowania w czci dolnej prochu ciekowego zaprasowanego pod cinieniem 23 kg/mm 2 oraz w czci grnej prochu zaponnikowego zaprasowanego pod cinieniem 2,75 kg/cm 2 . Likwidacja. Po wprowadzeniu do smugi opikw elaznych w iloci 5% zapalniki daway 100% likwidacji. Opiki te arzc si, wytwarzay orodki wysokiej temperatury, ktre powodoway zapalenie si cznika ogniowego. Przy opracowywaniu amunicji LWS Skarysko" wsppracowao cile z PWP Pionki" w celu doboru najlepszego pentrytu. Du trudno sprawiao jego odpowiednie sflegmatyzowanie. W wyniku licznych prb problem ten rozwizano z penym sukcesem. Po dowiadczeniach z amunicj LWS opracowanie pociskw LCS nie przysparzao ju specjalnych problemw. W grupie amunicji ppanc. prace podzielono na 4 zagadnienia dotyczce opracowania: skorup pociskw p p a n c , zapalnika dennego, smugi do zapalnika dennego i elaboracji pociskw PWS (PWZS).
Przystpujc do opracowania skorup przygotowano 6 gatunkw stali, ktre poddano odpowiednim badaniom. W tablicy wymieniono te stale oraz ich skad. Pierwsze prby przeprowadzono ze stalami 4 pierwszych gatunkw, gdy pozostaych jeszcze nie posiadano. Strzelania przyprowadzono do pyt pancer nych jednorodnych o gruboci 20, 30 i 40 mm ustawionych pod ktem 60 i 90".
Tablica 3-2. Stale uywane do bada skorup 20 mm pociskw ppanc.
Postawiono sobie zadanie, aby pociski przy uderzeniu pod ktem 60 w pyt pancern o gruboci 20 mm z odlegoci 400 m przebijay j i przechodziy na drug stron przy nie naruszonej wewntrznej komorze skorupy. Prby wykaza y, i pociski wykonane z 4 pierwszych stali nie odpowiaday wymaganiom, przy czym najbardziej kruche okazay si skorupy wykonane ze stali RT, mimo i ich przebijalno bya dobra. Pociski ze stali G k 2 i G k 3 przechodziy przez pyt czciowvnie naruszone. Po wykonaniu prbnej partii pociskw ze stali Z 3 i C 6 5 W 2 n okazao si w badaniach, i najlepsze s te ostatnie, chocia i w tym przypadku otrzymano kilka procent skorup rozpadajcych si po przebiciu pyty. W zwizku z tym zapada decyzja o rozpoczciu produkcji pociskw ppanc. ze stali C 6 5 W 2 0 . Przeprowadzone w drugiej poowie 1938 r. strzelania porwnawcze w Zielonce wykazay, e polskie pociski chromowe maj podobne przebicie, jak pociski firmy Solothurn", a pociski ze stali C 6 5 W 2 0 przebijaj te same pyty pancerne z duo wikszej odlegoci. Zapalnik denny. Po opracowaniu jego rysunkw przystpiono do produkcji warsztatowej. Z powodu maych wymiarw kaduba zapalnika opracowano specjaln sponk zapalajc, ktra otrzymaa oznaczenie wz. 1938. Pierwsze sponki okazay si za silne, gdy nastpowao przebijanie opniaczy. Po prbach ustalono skad masy sponek zapalajcych oraz gsto zaprasowania opniaczy, przy czym wielko opnienia wyniosa 0,05 s. Badania wykazay doskonae dziaanie zapalnikw. Opracowanie smugi. Cz smugow zapalnika dennego opracowano na wzr amunicji plot. LWS. Smug zaprasowano w tulejki wkadane do kaduba zapalnika. Prbne strzelania wykazay kadorazowe zapalanie si smugi i wie cenie na odlego ok. 800 m. Poniewa jednak smuga bya mao widoczna
Amunicja karabinowa
w dzie, usunito tulejk z czci zapalnika, zwikszajc jednoczenie gniazdo na smug. Otrzymano dziki temu intensywniejsze wiecenie na odlego powyej 1200 m. Opracowanie elaboracji PWS. Do pociskw tych zamwiono w PWP Pionki" pentryt i opracowano jednoczenie sponk pobudzajc. Po wykonaniu serii prbnej przesano jej czci do firmy Lignoza" w celu zelaborowania azotkiem oowiu i trjnitrorezorcynianem oowiu. W czasie strzelania do pyt pancernych pociski te day bardzo dobre wyniki. Po wykonaniu pociskw PWS Fabryka Amunicji nr 1 w Skarysku opracowaa pociski PZS (PFS), ktrych skorupy wypeniono biaym fosforem. Zamiast zapalnikw wkrcono zastpcze korki stalowe. Strzelania do pyt pancernych o gruboci 15 i 20 mm day wynik pomylny. Po przebiciu pyty otrzymano silny ogie z gstym obokiem dymu. Wasnoci zapalajce spraw dzono, umieszczajc grub tektur oblan benzyn za pyt pancern. Podczas bada tektura zawsze si zapalaa. Po wykonaniu prb z podstawowymi typami 20 mm amunicji Biuro Studiw Fabryki Amunicji w Skarysku przystpio do opracowania warunkw technicznych na poszczeglne typy pociskw i ich czci. Do koca 1938 r. wykonano te prace oraz zrobiono sprawdziany. ,
Rys. 3.24. Podstawowe wymiary 20 mm amunicji produkcji polskiej
52
Wszystkie typy 20 mm amunicji otrzymay oznaczenie wzr 1938". Ogem na prace zwizane z amunicj tego kalibru wydano do koca 1938 r. 186 405,10 z. W 1939 r. opracowano i wyprodukowano serie prbne amunicji typu LCS. W tym te roku zamierzano opracowanie 20 mm amunicji plot. zapalajco-wietlnej. Brak jest jednak informacji na ten temat. Zgodnie z szablonem powinna ona otrzyma oznaczenie pocztkowe LFS i ostateczne LZS.
Dane techniczne naboju PC:
kaliber 20 mm masa naboju 320 g masa pocisku 134 g dugo naboju 205 mm dugo uski - 140 mm 3 pojemno uski 55 cm
Do wrzenia 1939 r. zamwiono w Skarysku znaczn liczb amunicji wiczebnej zarwno plot., jak i ppanc. zwykej i ze smugaczem, a take LWS. Najwiksza produkcja dotyczya jednak amunicji p p a n c , co si wizao z akcj wyposaania tankietek w nkm. Na ich potrzeby zamwiono du liczb naboi PWS w cenie po 16 z za szt. i PZS po 13 z za szt. Cz tych zamwie udao si zrealizowa do wybuchu wojny. Dugie terminy wykonywania amunicji oraz przewidywana dua produkcja nkm dla wojska zmuszay do rozwizania produkcji 20 mm amunicji w sposb definitywny. W dniu 1.04.1939 r. odbya si w tej sprawie w Departamencie Uzbrojenia konferencja, na ktrej przedstawiono program produkcji amunicji do nkrry. Zgodnie z tym programem budow dziau amunicji obliczono na produkcj 5000 naboi LWS i 5000 PWS podczas jednej dziesiciogodzinnej zmiany. Wykonano dwa warianty budowy tego dziau przy Fabryce Amunicji nr 1 w Skarysku i przy nowo budowanej Fabryce Amunicji nr 5 w Jawidzu. Koszt budowy takiego dziau w Skarysku wynisby, cznie z rozbudow kolonii mieszkalnej, ok. 27,4 min z. Ostatecznie zapada decyzja produkcji 20 mm amunicji w obu fabrykach. Z tym, e produkcja w Skarysku ruszya ju w czerwcu 1939 r., a w Jawidzu miaa si rozpocz po ukoczeniu wytwrni.
Przyjty po wojnie w Wojsku Polskim system uzbrojenia strzeleckiego oparto o wzory amunicji i broni produkcji radzieckiej. W miar wzrostu moliwoci produkcyjnych krajowy przemys zbrojeniowy by doskonalony poprzez wprowadzanie coraz to nowszych wzorw uzbrojenia i amunicji. Produkcj amunicji w oparciu o technologie i licencje radzieckie zapocztkowano ju na przeomie lat 1946/1947. W latach 1948-1980 zakady produkujce amunicj opanoway produkcj naboi karabinowych typu Mosin (7,62 mm x 54R), naboi pistoletowych (7,62 mm x 25) i (9 mm x 18), naboi porednich wz. 1943 (7,62 mm x 39) oraz naboi do wielkokalibrowych karabinw maszynowych cznie z wytwarzaniem amunicji specjalnej, lepej i szkolnej. Oprcz amunicji wojskowej produkowano w kraju, w szerokim zakresie, mjiliwsk amunicj rutow i kulow (7 x 64, 30-06, 7 x 57R i 7 x 65R) oraz 5,6 mm naboje sportowe typu short Hong rifle. Naboje pistoletowe i karabinowe z pierwszych serii produkcyjnych posiaday na denku uski charakterystyczne oznaczenie w postaci liter PFA lub FA, ktre w pniejszym okresie zastpiono kodem cyfrowym okrelajcym zakad produkcyjny i rok wyrobu. Aktualnie stosowany w Polsce sposb znakowania amunicji by przyjty przez wszystkie kraje b. Ukadu Warszawskiego i polega na oznaczeniu wierzchoka pocisku odpowiednim kolorem. Kolory do oznaczania amunicji strzeleckiej: ty srebrzysty zielony czarny czerwony fioletowy i czerwony amunicja amunicja amunicja amunicja amunicja amunicja wym. z pociskiem cikim, z pociskiem o rdzeniu stalowym, z pociskiem smugowym, przeciwpancerna, o dziaaniu zapalajcym, z pociskiem przeciwpancerno-zapalajco-smugo-
Niezalenie od produkcji licencyjnej, polscy specjalici uzbrojenia zaprojek towali wasne oryginalne wzory amunicji strzeleckiej, do ktrych mona zaliczy m.in. nabj miotajcy do kbk-granatnika wz. 1960, 9 mm nabj szkolno-bojowy do pm wz.1963, czy te 40 mm naboje do granatnikw lufowych.
Tablica 4.1. Podstawowe dane techniczne amunicji do broni strzeleckiej w LWP
*' W nawiasach dla rkm D, * W nawiasach dla ckm i kb SWD.
Naboje pistoletowe
Naboje pistoletowe
Podstawowym typem naboju pistoletowego uywanym w okresie powojen nym w WP by 7,62 mm radziecki nabj pistoletowy wz. 1930 (7,62 mm x 25). Konstrukcj naboju wzorowano na niemieckim 7,63 mm naboju do pistoletu Mausera wz. 1896, w ktrym ze wzgldu na prawie identyczn budow i wymiary naboju istniaa wzajemna wymienno. Nabj ten posiada usk mosin o ksztacie butelkowatym ze zwon szyjk i stokiem porednim. Pocisk naboju skada si z wewntrznego rdzenia oowianego i zewntrznego paszcza stalowego platerowanego miedzi. Amunicj produkcji radzieckiej elaborowano prochem porowatym marki P-85, P-125 i P-45 (litera P oznaczaa proch bezdymny, a cyfra liczb czci azotanu potasu na 10 czci masy prochowej). Nabj ten stosowano do pistoletw TT wz. 1933 (pw wz. 1933) oraz pistoletw maszynowych PPSz wz. 1941, PPS wz. 1943 i PPSwz. 1943/52. Zapewnia on skuteczne raenie celw na odlego 1200 m, za jego donono maksymalna wynosia ok. 1800 m. Produkcj naboi pistoletowych wz. 1930 krajowy przemys zbrojeniowy uruchomi w 1948 r. i kontynuowa do 1956 r. Amunicj produkcji polskiej elaborowano prochem marki P-45. Pocisk o masie 5,5 g by osadzony w usce przez punktowanie lub te przez zagniatanie uski na obwodzie. W niewielkich seriach, w pocztkowym okresie produkcji wytwarzano rwnie w Polsce amunicj w usce stalowej lakierowanej. Pniej produkowano amunicj tylko w usce mosinej oraz naboje szkolne z podunymi wgbieniami na obwodzie. W 1970 r. dla potrzeb telewizji i wytwrni filmowych zostaa uruchomiona w kraju produkcja 7,62 mm naboi pistoletowych lepych. Naboje te posiadaj usk bimetalow z szyjk zagniecion w formie gwiazdki o 6 fadach. Drugim zasadniczym typem naboju pistoletowego stosowanym w WPjest 9 mm x 18 nabj radziecki konstrukcji in. Makarowa, ktry zastpi dotychczas uywany nabj pistoletowy wz. 1930. Amunicja ta, o mocy poredniej midzy 9 mm nabojem Parabellum a 9 mm nabojem Browninga short (krtkim), charakteryzuje si skuteczn energi raenia celu ywego na odlego 350 m i maksymaln dononoci ok. 1300 m. Nabj Makarowa posiada usk o ksztacie walcowatym oraz pocisk o specyficznym uksztatowaniu ostrouku zblionym do kuli, co zapewnia du zdolno raenia. Pocisk skada si z platerowanego tombakiem paszcza stalowego oraz stalowego rdzenia w for mie grzybka osadzonego w miseczce oowianej. Wystpuj rwnie pociski o rdzeniu cakowicie oowianym. Produkcj naboi Makarowa podjto w kraju w 1965 r. Pocztkowo wytwarzano naboje w usce stalowej lakierowanej po wczeniejszym fosforowa niu. Zamocowanie pocisku nastpuje po zawalcowaniu przedniej czci uski na pocisku i pokryciu lakierem o barwie fioletowej lub ciemnoczerwonej miejsca
Amunicja do broni strzeleckiej w WP
Rys. 4.1. 9 mm x 18 amunicja pistoletowa Makarowa produkcji polskiej; od lewej: nabj w usce lakierowanej z rdzeniem oowianym, nabj w usce lakierowanej z rdzeniem stalowym, nabj w usce bimetalowej, nabj z pociskiem rutowym, nabj lepy, nabj szkolny z pociskiem z tworzywa, nabj szkolny z pociskiem metalowym poczenia. Pniej uruchomiono produkcje naboi w usce bimetalowej bime talem jest w tym przypadku blacha stalowa gboko toczona pokryta z obu stron warstw tombaku. W mniejszej iloci produkowano rwnie amunicj w usce mosidzowanej.
llliiil
Rys.4.2. 7,62 mm nabj pistoletowy wz. 1930 (przekrj): 1 pocisk, 2 uska z szyjk, 3 ziarna prochu (adunek miotajcy), 4 sponka
Naboje pistoletowe
57
Polscy specjalici uzbrojenia opracowali na bazie naboju Makarowa nabj szkolny z pociskiem i sponk z tworzywa sztucznego przeznaczony do nauki adowania i demonstrowania wspdziaania czci broni. Dalszym osigniciem polskich konstruktorw byo te opracowanie naboi specjalnego przeznaczenia, jak: 9 mm naboju szkolno-bojowego do pistoletu maszynowego wz. 1963 (rozwizanie jest przedmiotem wzoru uytkowego nr W. 5563 opublikowanego 24.03.1976 r.) i 9 mm naboju rutowego (tzw. amunicja short stop) do zwalczania terrorystw na pokadach samolotw. Naboje pistoletowe wz. 1930 pakowano w pudeka kartonowe po 70 szt., za 9 mm naboje Makarowa w pudeka z cienkiej tektury brzowej z wkadk tekturow lub z tworzywa sztucznego po 16 sztuk.
Rys. 4.3. Znaki na uskach amunicji strzeleckiej produkowanej w Polsce w latach 1946-1985
58
Naboje porednie
Pojawienie si w czasie II wojny wiatowej nowej generacji amunicji o mocy zmniejszonej o ok. 40% w stosunku do standardowych naboi karabinowych zapocztkowao now er w rozwoju broni i amunicji strzeleckiej. Opracowany w ZSRR w 1943 r. nabj 7,62 mm x 39, konstrukcji N.M. Jelizarowa i B.W. Siemina, naley wanie do grupy tzw. amunicji poredniej, tj. naboi o wylotowej energii kinetycznej rzdu 2000 J. Omawiany nabj posiada usk stokow bez kryzy wystajcej. Przyjcie takiego rozwizania uatwiao wyciganie uski po wystrzale oraz pozwalao na zastosowanie sprawniejszego ukadu zasilania broni. Oficjalnie nabj zosta przyjty do uzbrojenia si zbrojnych ZSRR w 1949 r. jako 7,62 mm nabj wz. 1943, jednak pierwsze partie tej amunicji byy badane wraz z karabinkami samopowtarzalnymi Simonowa w trudnych warunkach pola walki w pododdziaach I Frontu Biaoruskiego. Uwidoczniy one, e nowy nabj charakteryzowa si dobrymi wasnociami balistycznymi i podobn skutecznoci dziaania jak naboje klasyczne na odlego do 800 m. Umoliwio to stworzenie rodziny broni opartej na bazie jednego naboju obejmujcej karabinek samopowtarzalny, karabinek samoczynny i rczny karabin maszynowy. Bro ta, o stosunkowo prostej konstrukcji, mniejszej masie i lepszej przydatnoci manewrowej pozwalaa na uzyskanie duej wydajnoci ogniowej druyny piechoty. Ponadto, ujednolicenie naboi dla wszystkich typw broni usprawniao system zaopatrzenia oraz zapewniao znaczne oszczdnoci wobec mniejszego zuycia materiaw i surowcw do produkcji amunicji. Produkcj amunicji poredniej w Polsce zapocztkowano w latach 1956-1957 wraz z wprowadzeniem do wyposaenia wojsk kbk AK. Pocztkowo wytwarzano naboje w usce bimetalowej, ktr pniej zastpiono usk stalow lakierowan. Pocisk zwyky typu PS o masie 7,9 g posiada paszcz stalowy platerowany obustronnie tombakiem oraz rdze ze stali wglowej umieszczony w koszulce oowianej. Oprcz naboju z pociskiem zwykym, od 1957 r. produkuje si w kraju naboje wz. 1943 z pociskami specjalnymi: 1. Nabj z pociskiem T-45 sucy do wskazywania celw, korygowania ognia, sygnalizacji i zwalczania siy ywej. Dla odrnienia od naboi zwykych posiada on wierzchoek pocisku pokryty lakierem koloru zielonego. Pocisk naboju o masie 7,5 g skada si z paszcza bimetalowego, krtkiego rdzenia oowianego, tulei stalowej platerowanej tombakiem z zaprasowan mas wietln oraz piercienia zamykajcego. 2. Nabj z pociskiem przeciwpancerno-zapalajcym typu BZ przeznaczony do zapalania materiaw pdnych i raenia celw ukrytych za cienkimi zasonami pancernymi na odlego do 300 m. Pocisk tego naboju o masie 7,6-7,7 g
Naboje porednie
skada si ze stalowego platerowanego tombakiem paszcza, tombakowego kaptura, koszulki oowianej, rdzenia ze stali narzdziowej o trwaoci ok. 64 HRC, oowianej studzienki ciekowej i masy zapalajcej. Przedni cz pocisku malowano na kolor czarny i czerwony. 3. Nabj z pociskiem zapalajcym Z stosowany do zapalania materiaw pdnych znajdujcych si w zbiornikach i cysternach o gruboci cianek do 3 mm oraz innych atwopalnych przedmiotw na odlego do 700 m. Posiada pocisk o masie 6,6 g, ktry skada si z bimetalowego paszcza, kaptura, rdzenia ze stali hartowanej oraz tulei z zaprasowan mas zapalajc i mas wietln. Gowico w cz pocisku pokrywano lakierem czerwonym. Amunicj produkcji polskiej elaboruje si prochem nitrocelulozowym marki WUFL w iloci 1,6 g. Oprcz amunicji bojowej produkuje si rwnie w kraju naboje lepe i szkolne oraz amunicj do prb balistycznych. Niezalenie od produkcji licencyjnej opracowano w Polsce 7,62 mm uniwersalny nabj miotajcy wz. 1943/60. Nabj ten stanowi modyfikacj radzieckiego naboju poredniego i jest przeznaczony do miotania granatw nasadkowych z kbk-granatnikw wz. 1960 i 1960/72. Naboje miotajce pierw szych serii produkcyjnych posiaday wyduon szyjk z zawalcowan przybitk kartonow. W pniejszych seriach szyjk naboju skrcono i zagnieciono w formie gwiazdki podobnie jak w nabojach lepych, z tym e dla odrnienia wierzchoek naboju pomalowano na biao. Naboje miotajce elaborowano zwikszonym do 2,1 g adunkiem prochu nitrocelulozowego. Rwnolegle, dla potrzeb organw MSW w opraciu o nabj wz. 1943 opracowano nabj miotajcy do garaczy R WG, za dla potrzeb rynku wewntrznego specjalny nabj dla urzdze do uboju zwierzt rzenych.
Rys. 4.4. Uniwersalny nabj miotajcy 7,62 mm wz. 1943/60
W latach 1947-1957 w wielu pastwach zachodnich prowadzono prace badawczo-rozwojowe nad najodpowiedniejszym kalibrem dla naboju pored niego. Wykazay one, e najlepszym dajcym najbardziej paski tor lotu oraz najwikszy stosunek energii wylotowej pocisku do masy adunku prochu zapewnia nabj kal. 7 mm. Warto rwnie podkreli, e podobny program studiw teoretycznych i bada praktycznych zainicjowano w Wojskowej Akademii Technicznej.
Skonstruowany w Polsce eksperymentalny nabj poredni 7 mm x 41 odznacza si bardzo dobrymi wasnociami balistycznymi oraz stwarza moliwoci budowy broni rnego rodzaju.
Amunicja 5,45 mm x 39
Zmniejszenie kalibru pocisku poniej 6 mm zainicjowao nowy impuls w rozwoju broni strzeleckiej. Czynnikiem tym bya dua skuteczno amery kaskiego naboju 5,56 mm x 45 typu M 193 potwierdzona w wojnie wietnamskiej. Jednoczenie ugruntowa si pogld ekspertw wojskowych o zbdnoci prowadzenia ognia z broni indywidualnej na odlegoci wiksze ni 400...600 m. Uzasadniano przy tym, i 400 m stanowi w warunkach europejskich optymaln granic moliwoci onierza w prowadzeniu obserwacji wzrokowej celw, ktre mog by zwalczane ogniem broni strzeleckiej. Pocisk naboju M-I93 mia rwnie lepsze wasnoci balistyczne od pocisku naboju wz. 1943, przejawiajce si wysz wartoci stosunku jego masy do przekroju poprze cznego. Ponadto, znaczna redukcja masy pocisku dawaa duy wzrost prdkoci pocztkowej, co w efekcie powodowao, e tor pocisku na porwnywalnych odlegociach by bardziej paski.
Rys. 4.5. Naboje 5,45 x 39 produkcji polskiej
Amunicja 5,45 mm x 39
Rys. 4.6. Podstawowe wymiary naboju 5,45 x 39 produkcji radzieckiej
Powszechne wprowadzenie do si zbrojnych USA 5,56 mm karabinkw M-16 wzmogo wzrost zainteresowania broni maego kalibru na Zachodzie. Due koncerny zbrojeniowe opierajc si na dowiadczeniach amerykaskich opracoway wiele wasnych wzorw uzbrojenia. W rezultacie tego powstaa nowa generacja broni, ktra dla odrnienia od broni na amunicj poredni wystpuje czsto pod oznaczeniem jako bro mikrokalibrowa. Pierwsze informacje o pracach radzieckich nad broni mikrokalibrowa pojawiy si w prasie zachodniej w 1975 r. Byy to jedynie przypuszczenia nie poparte adnymi szczegami technicznymi. Dopiero konflikt afgaski, gdzie wojska radzieckie wystpiy z 5,45 m karabinkiem AK-74 pozwoliy na pene zapoznanie si z now broni oraz przeprowadzenie testw porwnawczych amunicji. Radziecki nabj 5,45 mm x 39 o klasycznej konstrukcji zaopatrzony jest w pocisk o masie 3,415 g, skadajcy si z paszcza stalowego obustronnie platerowanego tombakiem oraz oowianej koszulki, wewntrz ktrej umiesz czony jest rdze stalowy d. 15, 5 mm. Prdko pocztkowa pocisku wynosi 900 m/s, z karabinka AK-74, 800 m/s, z karabinka AKR i 960 m/s z rkm RPK-74. uska stalowa lakierowana ze sponk typu Berdan. Obrzee szyjki uski przy pocisku i obrzee przy sponce uszczelnione dodatkowo lakierem barwy czerwonej. Nabj elaborowanyjest adunkiem prochu kulkowego marki 6H7" w iloci 1,3-1,44 g. Cakowita masa naboju 10,41-10,5 g.
Amunicja do broni strzeleckiej W WP
Niezalenie od amunicji z pociskiem zwykym produkowane s rwnie naboje z pociskiem smugowym. Maj one w grnej czci paszcza oowiany rdze d. 13,2 mm, w dolnej za zaprasowany materia smugowo-zapalajcy, dajcy smug wietln o barwie jasnoczerwonej na odlego ok. 800 m. Wierzchoek pocisku oznaczony jest kolorem zielonym. Do wicze taktycznych i pozoracji pola walki stosowany by w ZSRR nabj lepy z wydronym pociskiem z tworzywa sztucznego. Badania amunicji prowadzone przez specjalistw amerykaskiego miesi cznika Soldier of Fortune" obejmoway: strzelania balistyczne, prby celnoci i skupienia, analiz racego dziaania pocisku oraz zdolnoci przebicia. W cznej ocenie balistycznej eksperci zachodni stwierdzili, e radziecki pocisk 5,45 mm zajmuje porednie miejsce pomidzy pociskiem amerykaskim M-193 a belgijskim SS 109, za karabinek AK.-74 jest dwukrotnie celniejszy od karabinka AK. i AKM. W Polsce prace nad amunicj 5,45 mm zostay zapocztkowane w drugiej poowie lat siedemdziesitych. Zrezygnowano z zakupu licencji, opracowujc wasny wzr broni i amunicji. Pozwolio to na zaoszczdzenie znacznych nakadw finansowych i uniknicie ogranicze eksportowych nakadanych zwykle przez licencjodawc. Polski nabj 5,45 mm x 38,5 mm ma pocisk z rdzeniem stalowym o konstrukcji zblionej do pocisku radzieckiego i masie 3,30...3,35 g. uska stalowa lakierowana lakierem piecowym elaborowana jest adunkiem prochu krajowego o masie 1,4 g. Cakowita masa naboju 10,7 g, prdko pocztkowa pocisku 870..890 m/s.
Rys. 4.7. Pocisk amunicji 5.45 x 39 produkcji radzieckiej: a) pocisk zwyky: 1 paszcz stalowy platerowany obustronnie tombakiem. 2 pusta przestrze, 3 koszulka oowiana, 4 rdze stalowy; b) pocisk wietlny: 1 paszcz stalowy platerowany obustronnie tombakiem. 2 rdze oowiany. 3 masa witlna, 4 krek zabezpieczajcy; c) pocisk lepy: 1 paszcz z tworzywa sztucznego. 2 - piercie wiodcy
Nabj lepy produkcji krajowej d. 47,1 mm jest krtszy o 9,6 mm od naboju produkcji radzieckiej, gdy nie ma pocisku, za grna cz szyjki uski zostaa
Amunicja 5,45 mm x .19
(..1
zagnieciona w formie gwiazdki o 6 fadach. Masa naboju 6,1 -6,7 g, masa adunku prochu 0,68 g. Nabj szkolno-treningowy, pozbawiony jest adunku miotajcego, dla odrnienia od amunicji bojowej ma 4 wzdune wgbienia rozmieszczone symetrycznie na korpusie uski, a pocisk i sponka wykonane s z tworzywa sztucznego. Dla potrzeb przemysu (do bada i prb odbiorczych wystpujcych w procesie produkcji i naprawy sprztu uzbrojenia) Zakady Metalowe Msko" w Skarysku wytwarzaj 5,45 mm naboje balistyczne w penym zakresie. W kocu lat osiemdziesitych zosta skonstruowany nowy wzr naboju lepego zaopatrzony w pocisk z tworzywa sztucznego o budowie zblionej do naboju radzieckiego. W kocowej fazie opracowania znajduje si rwnie nabj z pociskiem smugowym. Oprcz b. ZSRR i Polski amunicja 5,45 mm x 39 produkowana bya w Zakadach MWS w Schonebeck w b. N R D sygnatura kodowa na dnie uski 05. Aktualnie intensywne prace nad broni i amunicj tego rodzaju s prowadzone rwnie w Chinach, Czechach i Rumunii.
Naboje karabinowe
Nabj karabinowy 7,62 mm x 54R wywodzi si od naboju rosyjskiego opracowanego do kb Mosina z 1891 r. Ma on mosin usk z kryz wystajc i do du sponk, ktra wraz z dogodnie uksztatowan komor uski daje doskonae spalanie adunku prochu. Pocztkowo, zaokrglony pocisk osadzono w dugiej szyjce uski przez zapunktowanie, jednake w 1906 r., w czasie wojny z Japoni, opracowano nowy wzr pocisku ostro zakoczonego z duym wgbieniem w dnie (nabj wz. 1908). Wasnoci balistyczne tego naboju byy zblione do naboju Mausera z pociskiem S. W okresie midzywojennym nabj radziecki uleg kolejnej modernizacji polegajcej na wprowadzeniu pocisku o wikszej masie (tzw. nabj z pociskiem cikim wz. 1908/30). Jednoczenie opracowano jego wersje specjalne: nabj z pociskiem ppanc. B-30 oraz naboje z pociskami przeciwpancerno-zapalajcymi typu B-32 i BS-40. Po wojnie 7,62 mm naboje karabinowe systemu Mosina zostay przyjte do uzbrojenia przez wszystkie kraje Ukadu Warszawskiego, w Polsce za produku je sieje na podstawie licencji radzieckiej od 1946 r. Naboje produkcji polskiej zpierwszych serii, pochodzce z lat 1946-1948, posiadaj uski stalowe i sponki o mniejszej rednicy w stosunku do wzoru radzieckiego. Materia na uski oraz sponki z 7,62 mm amunicji Mausera pochodziy z zasobw pozostawionych przez okupanta. Obecnie produkuje si i uytkuje w kraju naboje karabinowe z rnymi typami pociskw w usce stalowej lakierowanej lub bimetalowej. Oryginalnym polskim opracowaniem jest nabj szkolny z pociskiem i sponk
R y s . 4.8. Z n a k o w a n i e amunicji strzeleckiej w latach 1948-1980
z tworzywa sztucznego. Zalet tych naboi jest niszy koszt produkcji oraz wyeliminowanie kaleczenia czci i mechanizmw broni w procesie szkolenia. Ponadto, do wielkokalibrowych karabinw maszynowych produkuje si w kraju, na podstawie licencji, radzieckie naboje 12,7 mm x 107 i 14,5 mm x 114.
Bro palna krtka stanowica wyposaenie oficerw i podoficerw WP nie stanowia zasadniczego rodzaju sprztu w systemie uzbrojenia armii. Powodo wao to, e w wojsku znajdowao si wiele typw rewolwerw i pistoletw rnych systemw i kalibrw. WP z zasobw odziedziczonych po zaborcach WP posiadao austriackie rewolwery Gassera wz. 1898, niemieckie Mausera wz. 1884 oraz rewolwery rosyjskie Naganta wz. 1895 w wersji oficerskiej i onierskiej. Z armi gen. Hallera przybyy do Polski rewolwery Lebela wz. 1892. W mniejszej liczbie wystpoway rwnie rewolwery produkcji hiszpaskiej, angielskiej i amerykaskiej. Jeszcze wiksza rozpito typw wystpowaa w pistoletach samopowtarzalnych. Do najpopularniejszych mona zaliczy belgijskie pistolety Browninga wz. 1900, 1903 i 1910, niemieckie pistolety Mausera wz. 1896 i 1914, Parabellum wz. 1908 oraz austro-wgierskie Mannlichera wj 1911, Steyra wz. 1912 i Rotha-Steyra wz. 1907. Niezalenie od posiadanych zasobw, w latach 1919-1935 zakupiono niewielk parti hiszpaskich pistoletw Cebra wz. 1916, wgierskich Fromera wz. 1912 i 1919. czechosowackich Zwz. 1928 i belgijskich Browninga wz. 1910 i HP 35. Ponadto, w sieci detalicznej przedsibiorstw zajmujcych si sprzeda broni prywatni odbiorcy mogli si zopatrzy w bro rnych wytwrni, gwnie kal. 6,35 i 7,65 mm, przeznaczon do obrony osobistej.
Pistolety kieszonkowe
W 1906 r. amerykaski konstruktor J.M. Browning opracowa nowy nabj kal. 6,35 mm oraz pistolet o niewielkiej masie i maych wymiarach. Bro miaa luf nieruchom, zamek nie ryglowany oraz bezkurkowy mechanizm spustowo-uderzeniowy. Produkcj tych pistoletw podjy zakady F N " w Belgii oraz fabryka Colta w USA. Wkrtce okazao si, e konstrukcja Browninga odniosa duy sukces handlowy. Prosta budowa, dua pewno dziaania i znaczne bezpieczestwo obsugi powodoway, e bro ta szczeglnie przydatna do obrony osobistej znajdowaa wielu nabywcw. Ojej popularno ci moe wiadczy stay wzrost liczby produkowanych w zakadach F N "
Pistolety i rewolwery pistoletw, gdzie wyprodukowano ponad 4 min szt. tej broni w trzech podstawowych wersjach. Konstrukcja pistoletu Browninga i jego nowego naboju kal. 6,35 mm utorowaa drog nowej generacji pistoletw o maych gabarytach, ktre nazwano kieszonkowymi lub kamizelkowymi. Szczyt popularnoci osigny one w okresie midzywojennym byy wytwarzane w wielu odmianach, niemal we wszystkich krajach produkujcych bro. W 1914 r. in. Witold Chylewski ze Lwowa uzyska patent niemiecki nr 295269 na urzdzenie umoliwiajce
Rys. 5.1 Patent nr 306 in. Witolda Chylewskiego
cofnicie zamka pistoletu poprzez nacinicie palcem na dwigni stanowic przedni cz kabka. Rozwizanie to umoliwiao obsug broni jedn rk (np. przeadowanie broni w kieszeni), jak rwnie zwikszao porczno i bezpieczestwo uytkowania pistoletu. Po odzyskaniu przez Polsk niepodleg oci, Naczelnik Pastwa podpisa 4.02.1919 r. dekret o patentach stanowicy podstaw do dziaania Urzdu Patentowego. Rozwizanie in. Chylewskiego pt. Samoczynny pistolet z ruchomym pomocniczym cynglem do cofania saneczek" zostao zgoszone 2.06.1919 r. do Urzdu Patentowego RP i uzyskao patent polski nr 306 stanowicy jeden z pierwszych patentw dotyczcych sprztu uzbrojenia. Patent znalaz praktyczne zastosowanie w pistoletach produkowa nych przez szwajcarsk firm SIG". Bro tej firmy miaa na zamku oznaczenie: Societe Industriale Neuhausen Brevet Chylewski. Pomysem in. Chylewskiego zainteresowa si rwnie niemiecki konstruktor i przemysowiec Theodor Bergman, ktry wykupi prawa patentowe i w 1920 r. rozpocz produkcj ulepszonych pistoletw z firmowym oznaczeniem na zamku Theodor Bergman, Gaggenau, Waffenfabrik, Suhl Cal. 6,35 DR.Pa. Okadki pistoletu opatrzono napisem Bergman. Po wykupieniu akcji przez wytwrni Lignose" bro bya
Rys. 5.2. 6,35 mm pistolet Lignose model 2A z urz dzeniem in. Chylewskiego
nadal wytwarzana w dwu wersjach jako model 20 i 2A rnicych si wielkoci i pojemnoci magazynka z nowym oznaczeniem na zamku: Akt-Ges. Lignose Berlin Abteilung Suhl Cal. 6,35 D.R.P., za na okadkach z napisem Lignose. W literaturze niemieckiej pistolet ten czsto wystpuje pod oznaczeniem Lignose Einhand (jednorczny). Rozwizanie in. Chylewskiego znalazo za stosowanie tylko w pistoletach kieszonkowych. Do znaczna sia potrzebna do pokonania oporu spryny powrotnej uniemoliwiaa zastosowanie go w pis toletach typu wojskowego. W latach dwudziestych w Niemczech powstay nowe konstrukcje pistoletw kieszonkowych. Sprzyjay temu postanowienia traktatu wersalskiego, ktre zabraniay produkcji pistoletw z dugim przewodem lufy i o kalibrze wikszym
Pistolety i rewolwery
od 8 mm. W 1921 r. w firmie Walther" powsta 6,35 mm pistolet model 9a. W porwnaniu z dotychczas produkowanymi pistoletami bro ta miaa jeszcze mniejsze wymiary i mas. Znaczny popyt na te pistolety spowodowa, e produkowano je do koca II wojny wiatowej, czsto w wykonaniu luksusowym. Konkurencyjnym rozwizaniem byy pistolety produkowane przez Alfreda Menza. Alfred Menz (syn Augusta Menza waciciela wytwrni broni w Suhl) wsplnie z in. Francem Karpiskim opatentowa w 1921 r. may pistolet kal. 4,25 mm o nazwie Cyka. W latach nastpnych opracowali oni ca generacj minipistoletw dostosowanych do naboi kal. 4,25 oraz 6,35 i 7,65 mm.
Rys. 5.3. 6,35 mm pistolet Orze model 1925 firmy August Menz" ze zbiorw MWP w Warszawie
Pocztkowo, ze wzgldu na panujcy kryzys i sab pozycj firmy na rynku, sprzeda tych pistoletw bya znacznie ograniczona. Wkrtce jednak okazao si, e spord oferowanych przez wytwrni pistoletw model pod nazw Liliput zyska najwiksze powodzenie handlowe. Bro t eksportowano rwnie na rynki zagraniczne za porednictwem berliskiej firmy Carl Bauer & C o . " pod rnymi nazwami, i tak: jako Kaba-Spezial do Hiszpanii, Biju do Belgii oraz pod nazw Orze do Polski. Zachowany w Muzeum Wojska Polskiego w War szawie egzemplarz pistoletu Menza posiada numer seryjny 8940, na lewej stronie zamka jest umieszczony napis ORZE kal. 6,35 mod. 1925". Pistolet ten nie posiada adnych innych cech okrelajcych wytwrc dlatego te mona niekiedy bdnie przypuszcza, bro t produkowano w kraju. Istnieje rwnie wersja pistoletu Orze kal. 4,25 mm dostosowana do mini-naboi (4,25 mm x 10) Erica z pociskiem o masie 1,1 g i prdkoci 230 m/s produkowanych przez austriack firm Waffen und Maschinenfabrik Pfann". Znaczne zaostrzenie przepisw dotyczcych posiadania broni palnej obo wizujcych w Niemczech od 1930 r. spowodowao wzrost poday na wszelkiego rodzaju pistolety alarmowe i gazowe. Dlatego te firma Menza wyczuwajc koniunktur, wprowadzia na rynek od 1932 r. nowy pistolet oparty na modelu
Rys. 5.4. 6,35 mm pistolet Smok model 1925
Liliput, a dostosowany do 6,35 mm naboi z pociskiem papierowym, gazowym lub te zawierajcym trudno zmywalny barwnik. Mao znany jest fakt, e produkcj pistoletw opartych o konstrukcj Menza uruchomiono rnie w Polsce. W drugiej poowie lat dwudziestych Zakad Stanisawa Nakulskiego w Gnienie, specjalizujcy si w produkcji urzdze do uboju zwierzt rzenych, rozpocz wytwarzanie 6,35 mm pistoletw kieszonkowych poi nazw Smok. Do dzi zachoway si unikalne egzemplarze tego pistoletu. Dziaanie broni oparte jest na tej samej zasadzie co dziaanie pistoletu Browninga, rnica polegaa jednak na budowie pistoletu. Bro posiadaa luf sta integralnie zwizan ze szkieletem pistoletu oraz skrzydekowy bezpiecznik umieszczony
R y s . 5.5. P o d s t a w o w e czci i zespoy pistoletu Smok
R y s . 5.6. 6.35 mm pistolet alarmowy G r o m
R y s . 5.7. R e k l a m a p r a s o w a pistoletw G r o m
Rys. 5.8. Podstawowe czci i zespoy pistoletu Grom
w grnej czeciu uchwytu. Mechanizm spustowo-uderzeniowy bezkurkowy. Zasilanie broni zapewnia wymienny jednorzdowy magazynek o pojemnoci 6 naboi umieszczony w chwycie. Bro posiada na lewej stronie zamka napis: SMOK", z prawej za S. Nakulski 6,35 Fabr. broni Gniezno". Na okadkach wykonanych z czarnego tworzywa napis S M O K " umieszczony w owalu. Z bardzo skpych danych wynika, e w okresie midzywojennym wyprodukowa no w Polsce okoo 2000 tych pistoletw. Na podobnej zasadzie dziaay produkowane w Polsce pistolety alarmowe Grom. Pistolety te, wykonane z metalu oksydowego na kolor czarny, miay w przedniej czci lepo zakoczone wgbienie imitujce wylot lufy. Waciwa lufa, o dugoci ok. 3 cm i przewodzie gadkim, przechodzia w rynienkowaty zelizg wznoszcy si pod ktem 30. Bro bya zasilana z magazynka o pojemnoci 5 naboi, umieszczonego w chwycie. Do pistoletu stosowano 6,35 mm naboje tego samego typu jak do pistoletw samoczynnych, w usce mosinej, z centralnym zaponem. Miay one jednak pocisk papierowy koloru czerwonego wypeniony prochem bezdymnym (w iloci 0,25 g), ktry w chwili wystrzau ulega rozerwaniu, zwikszajc efekt akustyczny strzau. W celu ostrzeenia uytkownikw broni przed uyciem 6,35 mm naboi ostrych na lewej stronie zamka pistoletu umieszczono napis: Tylko dla nabojw postrachowych kal. 6,35 STRASZAK G R O M " . Pistolety kieszonkowe kal. 6,35 mm w zasadzie nie wystpoway w uzbroje niu wojska, bro ta jednak czsto znajdowaa si w wyposaeniu kadry jako drugi pistolet poza pistoletem subowym. Wydany w 1931 r. podrcznik (pod red. pk. Berlinga) pt. Oficer" wrcz zaleca noszenie przez oficerw poza sub 6,35 mm broni przeznaczonej do obrony osobistej.
Rewolwer subowy wz. Ng 30

Rewolwer Naganta otrzyma nazw od nazwiska swojego twrcy, belgijs kiego inyniera Emila Naganta, ktry w kocu XIX w. zaoy w Liege fabryk maszyn i traktorw produkujc rwnie bro paln. W 1895 r. rewolwery Naganta wprowadzono do uzbrojenia armii rosyjskiej; pocztkowo byy dostarczane przez Fabriue d'Armes Nagant Freres" w Liege, a od 1899 r. rozpoczto ich seryjn produkcj w zakadach zbrojeniowych w Tul. Rewol wery Naganta na szerok skal stosowano w czasie I wojny wiatowej i rewolucji padziernikowej. Bro ta dziki swej niezawodnoci i bardzo dobrym wasno ciom balistycznym pozostaa w uzbrojeniu armii radzieckiej do koca II wojny wiatowej. Oprcz ZSRR rewolwer Naganta znajdowa si w wyposaeniu armii innych pastw. Produkowany by w Hiszpanii, Norwegii i USA. Rewolwerw kal. 7,5 mm uyway rwnie niektre oddziay armii szwedzkiej. Mniejsza ich liczba znajdowaa si w wyposaeniu armii brazylijskiej, serbskiej i siach zbrojnych Luksemburga. W Polsce, w okresie midzywojennym rewolwer Naganta zosta przyjty do uzbrojenia Policji Pastwowej i stray pocztowej. Utworzona w 1919 r. Policja
Rys. 5.9. Rewolwery Nagania uywane w Polsce; od gry: rosyjski wz. 1895 produ kowany w Tul w latach 1912-1918, polski wz. Ng 30 produkcji Fabryki Broni w Ra domiu, radziecki produkowany w latach 1941-1945
Pastwowa w pocztkowym okresie swego istnienia dysponowaa bardzo zrnicowanym uzbrojeniem pochodzcym gwnie z zasobw pozostawionych przez zaborcw, w tym broni produkcji wojennej czsto w bardzo zym stanie technicznym. Sytuacja taka trwaa do 1927 r., kiedy to rozpoczto przezbrajanie Policji Pastwowej w 7,92 mm kbk wz. 1891/98/25 powstae z przerabianych w Polsce 7,62 mm kb Mosina wz. 1891. Jednoczenie, w tym samym roku komendant gwny PP uzyska dla policji kb Mannlichera wycofane z wojska, ktre przeszy renowacje w Wojskowej Zbrojowni w Przemylu. Akcj prze zbrajania policji zakoczono w styczniu 1934 r., kiedy to Komenda Wojewdzka w Warszawie otrzymaa ostatni parti kbk Mannlichera. Nadal jednak pozostaa otwarta sprawa broni krtkiej; w tej sytuacji we wrzeniu 1927 r. rozesano do poszczeglnych komendantw wojewdzkich PP specjaln ankiet w sprawie wyboru systemu krtkiej broni palnej dla policji. Wynik ankiety zdecydowa, e rewolwerem subowym ma by Nagant siedmiostrzalowy z samonapinaniem jako bro celna, nieskomplikowana oraz pewna w dziaa niu. Respondenci podkrelali du zawodno pistoletw samopowtarzalnych oraz specyfik suby policyjnej wymagajc czsto noszenia broni w kieszeni,
a wic potrzeb posiadania broni odpornej na zanieczyszczenia i zacicia. Ponadto podkrelano du pewno dziaania rewolwerw, powoujc si przy tym na dowiadcznia policji zagranicznych. Postulowano rwnie wprowadze nie skrconej wersji Naganta dla agentw policyjnych. Wad rewolweru subowego miao by tylko pojedyncze wyciganie usek i powolne adowanie broni co uznano za cech drugorzdn. Rozstrzygnicie problemu nastpio dopiero na konferencji, ktra si odbya 8.02.1929 r. w Komendzie Gwnej Policji Pastwowej. Ustalono tam, e policja zamwi 30 000 rewolwerw Naganta i 3 min naboi. Oglna warto kontraktu miaa wynosi okoo 4 min z. Pertraktacje w sprawie uzyskania funduszy przecigay si jednak i dopiero po pewnym czasie podpisano odnon umow z PWU. Do umowy przyczyo si Ministerstwo Poczty i Telegrafw, zamawiajc dla siebie pewn liczb rewol werw. W umowie zakadano, e Fabryka Broni w Radomiu wykona 5 wzor cowych rewolwerw w sierpniu 1929 r. za w listpadzie miao by wykonanych dalsze 300 szt,, a w grudniu seria liczca ju 1000 szt. W styczniu nastpnego roku przewidywano produkcj 1500 szt., za w nastpnych miesicach po 2000 szt. Brak materiaw archiwalnych nie pozwala na dokadne ustalenie, czy ww. terminy i wielkoci poszczeglnych serii produkcyjnych zostay przez wytwrni dotrzymane. Z planw gospodarczych PWU wynika bowiem^ e w 1931 r. przygotowywano w Radomiu rwnolegle produkcj rewolwerw Naganta i pistoletu Vis, a zamwienie na rok 1931 przewidywao wykonanie 4500 rewolwerw. W latach 1931-1935 Fabryka Broni w Radomiu wyprodukowaa ogem 7166 rewolwerw. Rewolwer wz. Ng 30 by broni powtarzaln przeznaczon do walki z maej odlegoci i obrony osobistej. Bro dziaaa na zasadzie mechanicznego obrotu bbna z nabojami. Bbnem obracao urzdzenie zapadkowe uruchamiane przez mechanizm spustowy. Urzdzenie to, dziaajc na zby nacite w dnie bbna, powodowao jego obrt o jedn sidm cz obwodu i nastpnie utrzymywao bben w okrelonym pooeniu. Rewolwer posiada kurek obrotowy z mechnizmem podwjnego dziaania. Stosowano do niego specjalnie zaprojektowane
Rys. 5.10. 7,62 mm rewol wer subowy wz. Ng 30
^4
^ ^ ^
produkowana w Fabryce Amunicji w Skarysku
naboje, w ktrych stokowo city pocisk znajdowa si cakowicie wewntrz uski. W czasie odwodzenia kurka bbenek przesuwa si do przodu, a wystajca krawd szyjki uski wchodzia do wylotu lufy. Przy strzale uska ulegaa rozdciu, uszczelniajc cakowicie przestrze pomidzy bbenkiem a luf. Rozwizanie to umoliwiao eliminacj strat energii gazw prochowych (uszczel nienie powodowao zwikszenie energii pocztkowej pocisku o ok. 2%). Jednak, rozwizanie to miao te powane wady, poniewa rozdte uski czsto utrudniay rozadowanie rewolweru. Wystrzelone uski wypychao si pojedyn czo stempelkiem umieszczonym przegubowo pod luf. Bbenek siedmiokomorowy mona byo wyjmowa z rewolweru bez uycia narzdzi. Z prawej strony szkieletu bya umieszczona odchylana pokrywa suca do zasaniania komr bbenka i ograniczajca jego ruch w lewo. Bro mona byo rozoy cakowicie za pomorj wkrtaka, lecz bya to czynno do skomplikowana i pracochonna. Rewolwery produkcji polskiej rniy si nienacznie od rewolwerw rosyjskich i radzieckich mas, dugoci, podstaw muszki oraz ksztatem gwki rozadownika i kurka. Rewolwer Ng wz. 30 posiada luf gwintowan o dugoci 114 mm o 4 bruzdach i 4 polach, przy czym bruzdy byy dwukrotnie szersze od pl. Bro odznaczaa si bardzo starannym wykoczeniem, w tym charakterys tyczn dla polskiej broni krtkiej ciemnoniebiesk oksyd. Z kadego rewolweru oddawano 7 strzaw nabojami wysokiego cinienia, co miao wyeliminowa ewentualne ukryte wady materiau w ktrejkolwiek z komr bbenka i gwaran towao bezporednim uytkownikom broni bezpieczestwo. Prb t oznaczano cech w postaci goda pastwowego o wysokoci 3 mm wybijan na lufie i bbenku. Powanym mankamentem broni by jednak brak zamiennoci czci midzy rewolwerami, gdy jak wynika ze sprawozda Biura Studiw Fabryki Broni w Radomiu kady mechanizm rewolweru by uzgadniany w dziaaniu sposobem rusznikarskim. W zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie zachowa si do oryginalny egzemplarz rewolweru subowego Ng wz. 30. Bro ta wyproduko wana w 1936 r. miaa stanowi prawdopodobnie promocj polskiego eksportu bya bowiem przeznaczona dla szefa policji kolumbijskiej, o czym wiadczy
Rys. 5.12. Zachowany w zbiorach MWP w War szawie 7,62 mm rewolwer wz. Ng 30 przeznaczony dla szefa policji kolumbijskiej
Rys. 5.13. Godo Kolumbii na lewej stronie szkieletu broni
Rys. 5.14. Lufa rewolweru ? napisem: al Senor Doctor Don Alejandro Bernalo Director de la Policia Natio nal"
napis wygrawerowany na lufie i due godo Kolumbii umieszczone na lewej stronie szkieletu. W toku produkcji broni Polski Zwizek Strzelectwa Sportowego zwraca si wielokrotnie z postulatem do wytwrni, aby opracowa wersj sportow rewolweru na naboje bocznego zaponu jako broni pomocniczej w szkoleniu
7h
strzeleckim. Jednak, dopiero w 1937 r. przedstawiono prototyp takiego rewol weru. Opracowa go kierownik Referatu Wychowania Fizycznego Komendy Gwnej Policji Pastwowej komisarz Staniszewski. Wybuch wojny uniemo liwi jednak rozpoczcie produkcji.
Dane techniczne: kaliber masa broni dugo broni dugo lufy pojemno bbenka 7,62 mm 0,75 kg 230 mm 114 mm 7 naboi prdko pocztkowa pocisku energia pocztkowa najwyszy celownik donono ok. 280 m/s ok. 270J 50 m ok. 700 m
9 mm pistolet N o u r y Pasza FB R a d o m w z . 30
Profesor Piotr Wilniewczyc w swym fundamentalnym dziele pt. Bro samoczynna" (w tabeli na str. 64) wymienia pistolet ,,Nuri Pasza FB Radom wz. 30", nie podajc jednak w tekcie bliszych szczegw dotyczcych tej broni. Ponadto, w Centralnym Archiwum Wojskowym, w sprawozdaniach z dziaalno ci Pastwowych Wytwrni Uzbrojenia mona napotka informacj, e PWU wykonay prototyp pistoletu Noury Pasza w jednym egzemplarzu. Historia tego tajemniczego pistoletu wymaga jeszcze pogbionych bada i ustale. !Jak dotd istniej bowiem dwie hipotezy dotyczce powstania broni, przy czym obie cz si z osob prof. Piotra Wilniewczyca. Jedna z nich zakada, e powyszy pistolet mia by odmian pistoletu Vis przeznaczon dla odbiorcy tureckiego. Druga za, powtarzana przez wsppracownikw profesora w formie anegdoty, jest zwizana z pobytem in. Wilniewczyca w Turcji. W tym czasie in. Wilniewczyc peni funkcj eksperta balistycznego i doradcy technicznego w Dyrekcji PWU w Warszawie, praca ta za wizaa si z rozlicznymi wyjazdami subowymi. I wanie w czasie jednego z wyjazdw do Turcji, gdzie prowadzono rozmowy dotyczce eksportu wyrobw polskiego przemysu zbrojeniowego, in. Wilniewczyc spotka si z gen. Noury Pasz. Genera widzc w inynierze nie tyko partnera handlowego, ale rwnie wybitnego znawc przedmiotu i mio nika broni palnej, przedstawi mu zaoenia i koncepcje pistoletu wasnego pomysu. In. Wilniewczyc podobno nie wypowiedzia swego zdania na temat broni, lecz zabra materiay do kraju, gdzie po opracowaniu projektu i rysunkw spowodowa wykonanie prototypu. W czasie kolejnej tury rozmw bro wrczono w formie daru zaskoczonemu generaowi. W rezultacie. Pastwowe Wytwrnie Uzbrojenia zawary korzystny kontrakt na dostaw sprztu do Turcji. Zdarzenie to, o ile miao miejsce, dobrze wiadczy o moliwociach wytwrczych modego wwczas polskiego przemysu obronnego, a take jest dobrym wiadectwem duego talentu konstruktorskiego i handlowego
9 mm pistolet Noury Pasza FB Radom wz. 30
77
Rys. 5.15. 9 mm pistolet N o u r y Pasza produkcji Fabryki Broni w R a d o m i u wz. 30
in. Wilniewczyca. Bezspornym jednak faktem jest to, e we wrzeniu 1927 r. zgoszono do Urzdu Patentowego RP wynalazek pt. Bro samoczynna rczna" autor Naury Pasza, Angora Turcja. Przedmiotem wynalazku byt pistolet dziaajcy na zasadzie wykorzystania energii krtkiego odrzutu lufy, o zamku zaryglowanym z mechanizmem odpalajcym bezkurkowym typu iglicowego. Bro wg zaoe patentowych miaa si charakteryzowa dobr celnoci, du moc raenia, wygodnym i pewnym chwytem wobec dobrze dobranego rodka cikoci. Zastosowanie za magazynka o dwurzdowym uoeniu naboi miao zapewni odpowienio duy zapas amunicji. Ponadto, w pistolecie przewidywano wprowadzenie zabezpieczenia przed przypadkowym strzaem w wypadku niedomknicia zamka oraz przerzutowego bezpiecznika unieruchamiajcego jzyk spustowy. Umieszczony w grnej czci zamka wycig usek peni rwnie rol wskanika obecnoci naboju w komorze nabojowej. Przyrzdy celownicze pistoletu skaday si ze specjalnie uksztatowanej muszki tak dobranej, aby jej ledzenie byo moliwe w kadych warunkach owietlenia. Wysuwany celownik szczerbinkowy zaopatrzono w podziak z nastaw do 500 m. 21.04.1930 r. Urzd Patentowy RP przyzna twrcy patent polski nr 11813. Wobec braku zachowanych materiaw rdowych trudno dzi stwierdzi, jak dalece prototyp pistoletu wykonany w Fabryce Broni w Radomiu odbiega konstrukcj i parametrami technicznymi od opisu patentowego. Zdanych zawartych w ksice prof. Wilniewczyca wiadomo tylko, e bro bya dostosowana do 9 mm naboju typu Parabellum i do jej zasilania suy magazynek o pojemnoci 10 naboi.
Pistolet Vis nalea z pewnoci do najbardziej udanych wzorw krtkiej broni strzeleckiej. Byt on dzieem polskich konstruktorw i dobrze wiadczy o tradycjach naszego uzbrojenia. W zwizku z planem reorganizacji armii i ujednolicaniem uzbrojenia, w 1929 r. Departament Uzbrojenia podj rozmowy dotyczce zakupu w Cze chosowacji licencji na produkcj w kraju pistoletu wojskowego. Przedmiotem licencji mia by czeski pistolet wz. 1924 wzorowany na niemieckim pistolecie Mausera. Bro ta bya skomplikowana, o niskich parametrach balistycznych.
Rys. 5.16. Przedmiot negoc jacji 9 mm pistolcl czeski wz. 1924 (wersja dostarczo na do Polski posiadaa ozna czenie wz. 1928)
O treci tych rozmw zosta poinformowany in. Piotr Wilniewczyc, pniejszy wykadowca i profesor Politechniki Warszawskiej, pracujcy w tym czasie w Pastwowych Wytwrniach Uzbrojenia (PWU) w Warszawie. Ze wzgldu na to, e cena zakupu licencji bya wygrowana, a wybrany pistolet nie nalea do rewelacyjnych, in. Wilniewczyc w cigu 2 dni przedstawi rysunek, opis i zaoenia pistoletu wasnej konstrukcji, ktre przesiano do Departamentu Uzbrojenia. Projekt zosta zaakceptowany i konstruktor rozpocz prace nad dokumentacj szczegow. Do prac nad projektem doczy si in. Jan Skrzypiski, utalentowany technolog uzbrojenia i dyrektor Pastwowej Fabryki Karabinw w Warszawie. Pod koniec 1930 r. ukoczono rysunki konstrukcyjne i Pastwowa Fabryka Karabinw przystpia do wykonania prototypu. W lutym 1931 r. prototyp byl ju gotowy i przeprowadzono pierwsze prby. Pistolet uzyska patent polski nr 15567 i otrzyma nazw WiS (od pierwszych liter nazwisk konstruktorw). Na
9 mm pistolet Vis
Rys. 5.17. Pierwszy projekt pistoletu in. Piotra Wilnicwczyca
yczenie Departamentu Uzbrojenia pniej liter W zamieniono na V, tworzc aciski wyraz Vis sia. Nastpnie, w pracowni broni maokalibrowej w Zielonce pistolet poddano wszechstronnym prbom, w czasie ktrych ogem oddano z prototypu ponad 6000 strzaw. Ze wszystkich prb pistolet wyszed zwycisko, wykazujc du niezawodno oraz bardzo dobr celno. Oglnie, bro t wzorowano na amerykaskim pistolecie Colta wz. 1911, zastosowano w niej jednak szereg wasnych rozwiza. Dziaanie byo oparte na zasadzie krtkiego odrzutu lufy. W czasie strzau lufa bya ryglowana za pomoc dwu piercieni wchodzcych do odpowiednich wyci w zamku. Do momentu wylotu pocisku lufa wykonywaa ruch prostoliniowy, nastpnie tylna jej cz obniaa si i nastpowao odryglowanie broni. Wyeliminowanie ruchomego cznika zastosowanego w konstrukcji Colta w znacznym stopniu poprawio celno broni. Spryn powrotn umieszczono pod luf, na teleskopowej erdzi. W tylnej czci chwytu wykonano specjalne szyny do przyczania dostawianej kolby. W broni zastosowano kurek zewntrzny z zbem wstpnego napicia wykluczao to przypadkowy strza przy niedocigniciu kurka. Prototyp pistoletu skada si z 48 czci (wczajc w to ruby i przetyczki).
Rys. 5.18. Prototyp pistole tu Vis produkcji Fabryki Karabinw w Warszawie
o* Rys. 5.19. 9 Vn pistolet Vis wz. 1935: / lufa, 2- zamek, 3 muszka, 4 - przednie oysko lufy, 5 - celownik. 6 iglica, 7 - tylna opora iglicy, A* - spryna powrotna, 9 - szkielet, 10 kurek,// okurka,/2 erd kurkowa, 13 zaczep kurka, 14 -- o zaczepu, 15 przerywacz, 16 spust, 17 magazynek. 18 dononik, 19 dno magazynka, 20 samoczynny bezpiecznik chwytowy, 21 o bezpiecznika, 22 spryna uderzeniowa
Po przeprowadzeniu pokazw broni na strzelnicy w Rembertowie i uwzgl dnieniu ycze uytkownikw w pistolecie wprowadzono zmiany polegajce na zastosowaniu zwalniacza kurka i przekonstruowaniu tylnej czci zamka. 28.02.1932 r. uchwa Komitetu ds. Uzbrojenia i Sprztu (KSUS) bro wprowadzono do uzbrojenia wojska. Produkcj pistoletw podjto w Pastwowej Fabryce Broni w Radomiu. Na przeomie lat 1932/1933 fabryka wykonaa prbn parti pistoletw (ok. 30szt.), ktre skierowano do bada w 4, 21 i 72 pp, 6 pu., 3 i 10 psk oraz 5, 21 i 27 pal. Od 1936 r. pistolet pod nazw Vis wz. 1935 sta si etatow broni osobist oficerw i podoficerw WP. W tym czasie, w Biurze Studiw przy Pastwowej Fabryce Karabinw w Warszawie, pod kierunkiem in. Jerzego Podscdkowskiego opracowano wersj pistoletu Vis na nabj 11,43 mm (0,45 cala), ktra wzbudzia due
9 mm pistolet Vis
Rys. 5.20. Podstawowe cz ci i zespoy broni
Rys. 5.21. 9 mm pistolet Vis wz. 1930, numer seryjny 003. produkcji Fabryki Broni w Radomiu
Rys. 5.22. 9 mm pistolet Vis wz. 1935, numer seryjny 3646. Wasno Prezydenta RP Ignacego Mocickiego
Rys. 5.23. 5,6 mm pistolet Vis ze zbiorw Muzeum Wojska w Budapeszcie
zainteresowanie podczas pokazu w Argentynie. Prowadzono ponadto dowiad czenia nad wykorzystaniem broni jako pistoletu maszynowego przez zastosowanie magazynka o zwikszonej pojemnoci. Opracowano take wersje pistoletu przystosowan do 5,6 mm naboi sportowych bocznego zaponu. W literaturze brak jednak bliszych danych dotyczcych tej wersji, a jedyny znany autorowi egzemplarz pistoletu znajduje si w Muzeum Wojska w Budape szcie (pochodzi on z fabryki broni w Radomiu, rok produkcji 1937, nr inw. 0537/PU).^ W miar rozwoju produkcji pistolety sukcesywnie wprowadzono do armii. W czerwcu 1938 r. pistolety Vis byy ju w jednostkach pancernych, kawalerii i lotnictwie, w nastpnej kolejnoci bro t miaa otrzyma piechota, czno j artyleria. Docelowe zapotrzebowanie wojska wynosio okoo 90 000 szt. Do wybuchu wojny wyprodukowano ok. 45 000 pistoletw.
Rys. 5.24. Seryjny pistolet Vis wz. 1935 z drewnian kolb pistoletu Mausera wz. 1896
9 mm pistolet Vis
si
Na zamkach egzemplarzy prototypw byt umieszczony napis: Pastwowe Wytwrnie Uzbrojenia Fabryka Karabinw 1930 R" lub Pastwowe Wytwr nie Uzbrojenia Fabryka Broni w Radomiu", a na broni produkcji seryjnej ,,FB Radom", poniej rok produkcji, znak ora, Vis wz. 1935, nr patentu oraz znaki przystrzeliwania i kontroli. Bro charakteryzowaa si bardzo starannym wykoczeniem, nie spotykanym w broni wojskowej. Egzemplarze do nr 3000 wykonywano ze stali stopowej, nastpne serie ze stali wglowej. W wojsku Polskim pistolet noszono w skrzanym futerale, ktry mia dwie kieszenie na dodatkowe magazynki. Dziaania wojenne w 1939 r. nie kocz jednak historii produkcji pistoletu. Ze wzgldu na walory broni Niemcy postanowili wznowi jego produkcj we wsppracy z austriack firm ,,Steyr-Daimler-Puch". ,,Visy" produkcji niemie ckiej wytwarzano w kilku seriach, z pewnymi zmianami konstrukcyjnymi. Charakterystyczn cech odrniajc bro produkcji niemieckiej od polskiej jest brak ora i roku produkcji na zamku pistoletu. Wan wskazwk do rozrnienia jest znakowanie poszczeglnych serii. Pistolety bowiem miay znakowanie typowe dla broni niemieckiej do 4 dziewitek i litery od A do Z tak, e na kad liter przypada ok. 10 000 pistoletw. Pistolety pierwszej serii produkowano od lata 1940 r. Ich wykoczenie byo jeszcze bardzo staranne, podobnie jak pistoletw produkcji polsjdej. Bro bya polerowana, miaa ciemnoniebiesk oksyd oraz znakowanie fta zamku: FB RADOM VIS Mod 35 pat. Nr 15567", pod tym stempel P-35p" (niemieckie oznaczenie pistoletu), poniej zamka napis ,,WaA 77 (Radom)" oraz znaki przystrzeliwania i stempel odbioru broni 625 (Steyr)"; numeracja od 0 do 9999 serie literowe od A do D. Zmianie uleg rwnie ksztat futerau pistoletu zastosowano w nim pojedyncz kiesze na dodatkowy magazynek. Pistolety drugiej serii, produkowane w latach 1941-1943, cechuje ju mniej staranna jako wykoczenia maj one widoczne nie polerowane lady narzdzi oraz cienk oksyd zanurzeniow. W tej serii wystpuj ju nieznaczne luzy w rowkach wodzidowych zamka. Seria ma oznaczenia literowe od E do W, znakowanie zamka jak w poprzedniej serii (z tym, e od litery M nie ma napisu P-35p"). W pistoletach Vis produkcji wojennej prawdopodobnie ju od litery B nie ma zaczepu do przyczania drewnianej dodatkowej kolby. Od 1944 r. w Radomiu rozpoczto produkcj pistoletw trzeciej serii. Wystpuj w nich zmiany techniczne majce na celu uproszczenie produkcji: nie ma ju zaczepu do rozkadania broni. Bro produkowano w dwu seriach numerowanych. Seria pierwsza zaczyna si od litery Z, druga od liter A do J. W pistoletach tych stosowano okadki z czarnego lub czerwonego ebonitu, zdarzaj si te egzemplarze z okadkami drewnianymi. Sukcesy armii radzieckiej spowodoway, e w kocu 1944 r. produkcj broni wstrzymano, a park maszynowy radomskiej fabryki wywieziono. W styczniu 1945 r. oddziay armii radzieckiej wyzwoliy Radom. Zdemontowane maszyny
Pistolety j rewolwery
Rys. 5.25. Pistolet Vis, rok produkcji 1944 -/wprowa dzonymi zmianami technicz nymi
z Radomia zainstalowano w firmie Steyr" w Austrii, jednoczenie w zakadach tych popiesznie przystpiono do wznowienia produkcji pistoletw. Poczwszy od 1945 r. produkowano tam Visy" serii czwartej. Bro cechowao ju wojenne wykoczenie poszczeglnych egzemplarzy grube lady frezw i gbokie lady toczenia lufy. Charakterystyczn cech stanowi brak numeracji na poszczegl nych czciach pistoletu oraz lune pasowanie czci. Zastosowano okadki z tworzywa o innym ksztacie ni w poprzednich modelach bez napisu Vis. Bro produkowana w Austrii w serii oznaczonej liter K miaa jeszcze na zamku napis: FB Radom Mod 35, Pat. 15567". W serii tej wystpoway c h o w niewielkiej liczbie pistolety z ciesz pokryw zamka, z jednoczciow erdzi spryny powrotnej oraz z donosnikiem magazynka z pistoletu Walthera P-38. Bro ta miaa na zamku napis: bnz".
Rys. 5.26. Pistolet Vis z 1945 r. 7. ostatniej serii pro dukcyjnej, z nowymi chara kterystycznymi okadkami i oznaczeniem bnz"
9 mm pistolet Vis
S?
W kwietniu 1945 r. produkcj pistoletw Vis przerwano. cznie w latach 1940-1945 wyprodukowano ich ponad 350 000. Pewn liczb Visw zmontowano konspiracyjnie z elementw wynoszonych z Fabryki Broni w Radomiu. Wrd czci tej broni nie byo jednak luf, gdy Niemcy obawiajc si przenikania broni do oddziaw partyzanckich dokonywali ostatecznego montau pistoletw w zakadach Steyr". W tej sytuacji szefostwo produkcji konspiracyjnej Armii Krajowej zorganizowao w Warszawie przy ulicy Terespolskiej warsztat produkuj cy lufy; po jego likwidacji produkcj luf i magazynkw podjto pod kierunkiem in. R. Biaostockiego i T. Czajkowskiego w warsztacie przy ulicy Leszno 18, gdzie wytwarzano je a do wybuchu powstania warszawskiego. Warto zaznaczy, e pistolety Vis ciesz si bardzo dobr opini wrd ekspertw i s poszukiwane przez kolekcjonerw broni w krajach zachodnich. W wielu publikacjach wysoko ocenia si szczeglnie staranne wykoczenie polskich pistoletw oraz ich doskona celno i niezawodno.
Dane techniczne: kaliber masa broni bez naboi dugo broni dugo lufy 9 mm 1000 g 200 mm 120 mm wysoko szeroko pojemno magazynka prdko pocztkowa pocisku
.i
140 mm 33 mm 8 naboi 345 m/s
Pistolet Grunera
8.11.1932 r. zgoszono w Urzdzie Patentowym RP opis pistoletu auto matycznego, ktrego autorem by Jan Gruner zamieszkay w Mariampolu k. Sonimia. Po prawie dwch latach oczekiwania, 13.09.1934 r., udzielono konstruktorowi na t bro patentu nr 20 479. Po tym fakcie Gruner przystpi do wykonywania modelu pistoletu. Ze wzgldu na brak rodkw technicznych konstruktor natrafi trudnoci w jego wykoczeniu. Dlatego te postanowi zwrci si o pomoc do wojska, aby umoliwiono mu wykoczenie broni, gotowej ju w 80%, w rusznikarni jednego z pukw stacjonujcych w Sonimiu. W zwizku z tym Gruner wysa do generalnego inspektora si zbrojnych, gen. Rydza-migego, list datowany 30.09.1936 r. wyjaniajcy motywy podjcia pracy nad pistoletem automatycznym. Powoujc si na przeprowadzone przez siebie prby i badania 60-70 pistoletw automatycznych rnych systemw, autor doszed do wniosku, e nie zawsze zasuguj one na nazw automatycz nych, gdy wymagaj ... do uycia kilku zupenie opanowanych ruchw i cakowitej przytomnoci umysu strzelca, co nie zawsze moe mie miejsce ...". Wedug Grunera to spowodowao m.in., i nie zostay wyparte do tej pory z uycia rewolwery bdce zawsze gotowe do strzau, a jednoczenie cakowicie bezpieczne w noszeniu. Konstruktor rekomendowa swoje rozwizanie jako
S<1
Rys. 5.27. Pistolet Gruncra
bro zdoln do natychmiastowego uycia. Podkrela) te, e jest ono lepsze ni w pistoletach automatycznych czy bezkurkowych, takich jak 7,65 mm Roth-Sauer, 7,65 mm Walther policyjny, 8 mm Steyr itp. dlatego, e kurek nie spada bezporednio na nabj, lecz zatrzaskujc si na zaczepie, umoliwia oddanie strzau z precyzj pistoletu tarczowego. List Grunera zosta z polecenia, ju marszaka, Rydza-Smigego przekazany do zbadania przez Departament Uzbrojenia MSWojsk.; 16.12.1936 r. zastpca szefa tego .departamentu ppk in. A. ebrowski zawiadomi szefa Biura Inspekcji GfSZ - pk. dypl. S. Strzeleckiego - i konstrukcja Grunera nie posiada specjalnych zalet odrniajcych j od Visa. W pimie podkrelono te, i praktyczne zbadanie tej broni wymagaoby czasu i szeregu prb, co wobec masowej produkcji Visa odpowiadajcego potrzebom MSWojsk. byoby niece lowe. W zwizku z t opini pk Strzelecki zawiadomi konstruktora pismem z 22.12.1936 r., e wojsko nie jest zainteresowane jego wynalazkiem. Wedug nie potwierdzonych informacji Grunerowi udao si jednak bro wykoczy i zostaa ona przekazana Policji Pastwowej w celu dokonania prb. Pistolet Grunera byl broni kal. 9 mm o dugoci 180 mm, wysokoci 120 mm, posiadajc dwurzdowy magazynek na 12-15 naboi. Konstrukcja miaa nie ryglowan luf i bya pozbawiona szeregu drobnych czci, takich jak: bezpiecznik, zatrzask magazynkowy i in., atwych do zgubienia i komplikujcych produkcj. Bro, gotow do natychmiastowego strzau, noszono ze spusz czonym kurkiem, co upodobniao j do rewolwerw bezkurkowych. Konstruk cja taka nie wymagaa adnych zewntrznych bezpiecznikw. Rol bezpiecznika odgrywa ruchomy grzbiet (dwignia) w rkojeci pistoletu. Grzbiet ten przy ciniciu rkojeci broni w rce uruchamia! mechanizm samonapinajcy, sucy do odprowadzenia kurka. W tym momencie kurek by zatrzymywany przez zaczep kurkowy do chwili nacinicia spustu. W chwili rozlunienia
Pistolet Grunera
87
chwytu doni ruchomy grzbiet rkojeci zaopatrzony w trzpie cofa si, lizgajc wstecz po skosie koca szyny spustowej. Nastpowao wtedy cignicie jej zba z zaczepu kurkowego, co uniemoliwiao wystrza przy przypadkowym naci niciu spustu. Zb ruchomego grzbietu rkojeci podpiera wtedy dolny koniec napinacza, stanowic drugie zabezpieczenie. Konstrukcja broni umoliwiaa ponado spuszczenie bez strzau na znaj dujcy si w lufie nabj kurka w celu uzupenienia magazynka. Mona byo tego dokona dziki zaopatrzeniu spryny kurkowej w brzuszek, na ktry naciska magazynek z nabojami. W momencie wyjcia magazynka spryna kurkowa nie dawaa si napi, uniemoliwiajc tym samym wystrza. Pistolet posiada licznik naboi, wskanik stanu komory, odprowadzonego kurka itp. Przyrzdy celownicze i licznik miay by pokryte mas fosforyzujc. Bro bya, wedug konstruktora, odporna na zanieczyszczenia, gdy poza otworem lufy nie byo innych miejsc, przez ktre brd mgby si dosta do wntrza. Konstrukcja broni umoliwiaa skadanie jej i rozkadanie bez narzdzi. W celu zabez pieczenia doni przed zimnem metalu w zimie rkoje posiadaa okadki. Wedug opinii znanego fachowca z dziedziny broni strzeleckiej, dr, in. Stanisawa Kochaskiego, bardzo podobne rozwizanie zastosowaa niemiecka firma Heckler i Koch" w opracowanym w 1975 r. pistolecie P.7. S. Kochaski wysoko ocenia konstrukcj J. Grunera. Stwierdza te, i brqfl| tego typu jest odpowiednia dla policji i sub specjalnych dziki swojej zdolnoci do natych miastowego uytku. Moe te z tego powodu konstrukcj t zainteresowaa si Policja Pastwowa. Trzeba te zgodzi si z opini Kochaskiego, e pistolet ten nie byby broni konkurencyjn dla Visa, lecz jego uzupenieniem. Niestety, brak wspomnianej w licie Grunera opinii Fabryki Broni w Radomiu oraz wynikw prb przeprowadzonych prze policj uniemoliwia danie odpowiedzi o przy czynach niepodjcia produkcji pistoletu Grunera.
Pistolet do nabojw dranicych PND

Pod koniec 1930 r. jeden z pracownikw warsztatowych Fabryki Broni w Radomiu opracowa i wykona piciostrzaowy rewolwer do naboi zawicych. Konstrukcj t zainteresowaa si dyrekcja Fabryki Broni, ktra polecia Biuru Studiw przyj prace konstrukcyjne i przygotowa prototypy. Do koca kwietnia 1931 r. Fabryka Broni wydaa na ten cel 1000 z. Na pocztku listopada 1931 r. model broni przedstawiono do oceny kierownikowi Warsztatw Amunicyjnych nr I mjr. oledziowskiemu. Wedug jego opinii podany byby rewolwer bez lufy. Nie wiadomo jednak, czy jego sugestie uwzgldniono. Tymczasem, Biuro Studiw Fabryki Broni opracowao kosztem 2000 zt rysunki konstrukcyjne, uchwyty narzdzi i sprawdziany dla produkcji seryjnej rewol-
weru do naboi zawicych. Jednoczenie, na pocztku listopada 1931 r., wobec pilniejszych prac, dyrekcja fabryki w Radomiu odoya na jaki czas opracowy wanie nowych konstrukcji, w tym i rewolweru do naboi zawicych. Decyzja ta spowodowaa, i na studia nad t konstrukcj wydano w okresie od 1.01. do 31.06.1932 r. zaledwie 22,96 z. Tymczasem, jego produkcj seryjn planowano w roku budetowym 1933/1934. Na dalsze prace nad t konstrukcj oraz na przygotowanie produkcji preliminowano na ten okres 11 000 z. W drugiej poowie 1932 r. opracowano w Biurze Studiw Fabryki w Radomiu konkurencyjny model broni. By to tym razem pistolet magazynkowy. Po wykonaniu jego prototypu obie konstrukcje przesano do Depar tamentu Uzbrojenia w celu przeprowadzenia z nimi prb porwnawczych. W ich wyniku IBMU opracowa tymczasowe warunki techniczne na pistolet tego typu oraz projekt broni majcej suy do wicze w komorach gazowych oraz w celach policyjnych. 23.10.1933 r. Fabryka Broni w Radomiu zoya Wydziaowi Sprzeday PWU ofert na produkcj 400 pistoletw, ktre okrelono ju niejako zawice, lecz do naboi dranicych. Koszty produkcji skalkulowano na 73,50 z za szt. przy oglnym koszcie wasnym wynoszcym 81,05 z. Dyrekcja PWU miaa jednak zastrzeenia co do ceny, uwaajc j za zbyt wysok. W wyniku rozmowy dyrektora PWU Dowkontta z dyrektorem fabryki radomskiej Odakowskim cen produkcji obniono do 67,76 z, a koszty wasne do 74,56 z za szt. Ostateczni^w roku budetowym 1934/1935 zamwiono w Fabryce Broni 431 pistoletw do naboi dranicych (PND) w cenie po 52 z za szt. W 1936 r. Biuro Studiw Fabryki Broni przystpio do opracowania nowego PND. W preliminarzu na rok 1936/1937 przeznaczono na opracowanie rysunkw konstrukcyjnch i wykonanie 3 modeli sum 4000 z. Wczeniej jednak
Rys. 5.28. Pistolet do mtbojw dranicych P N D
Pistolet do nabojw dranicych PND
89
Departament Uzbrojenia poleci) rozpatrze moliwo przerbki dotychczaso wego modelu PND w celu jego uproszczenia i usunicia wad. Na ten cel preliminowano sum 2800 z. Poniewa nie dao to podanych rezultatw, postanowiono opracowa now konstrukcj. Niezalenie od tego miano za projektowa model pistoletu rurkowego (bez chwytu), ktry chciano wykorzys ta przy pracach nad PND. Do koca marca 1937 r. prace nad t broni przebiegay bardzo powoli, gdy wydano w tym okresie na ten cel jedynie 160,13 z. Tymczasem, preliminarz na ten sam okres przewidywa przeznaczenie 800 h na opracowanie rysunkw konstrukcyjnych i wykonanie 3 modeli po 200 z, co miao si zamkn czn kwot w wysokoci 2200 z. W zwizku z tym, gwne prace i koszty przesunito na nastpny rok budetowy, tj. 1937/1938. Poniewa nowa konstrukcja miaa otrzyma inn komor nabojow ni dotychczasowy PND, Fabryka Broni zwrcia si do Wydziau Technicznego PWU o jak najszybsze przysanie do Radomia rysunkw dranicego naboju elaborowanego i uski ze sponk. Rysunki te nadesano w poowie listopada 1937 r. Tymczasem dyrekcja Fabryki Broni rozpisaa wewntrzny konkurs na PND. Z projektw, ktre napyny, wybrano 2 typy. Jednoczenie przystpiono do wykonania 2 modeli z kadego typu i opracowano rysunki wraz z toleran cjami. Cao materiaw zamierzano przesa do 1.01.1938 r*do ITU w celu przeprowadzenia prb. Nastpia jednak zwoka w tym zakresie i wstpne rysunki tolerancyjne oraz 2 modele PND wysano do ITU w lutym 1938 r. Nie wiadomo niestety, czy i ktry z tych typw zosta zakwalifikowany do produkcji. W 1939 r. zamawiano jednak pistolety do naboi dranicych. I tak 21.01.1939 r. Szkoa Podchorych Piechoty zamwia jedn sztuk w cenie 52 z, 27.01.1939 r. jeden egzemplarz zamwia Szkoa Podchorych Artylerii, a miesic pniej batalion KOP Sarny". 20.04.1939 r. batalion KOP Chaysk" zamwi w Radomiu dwa nastpne PND. By moe jednak zamwienia te dotyczyy starszego typu pistoletw, z 1933 r. Pistolet do naboi dranicych opracowany przez IBM U w 1933 r. by broni jednostrzaow. Posiada luf osadzon obrotowo w korpusie, utrzymywan w normalnej pozycji za pomoc zatrzasku. Przez nacinicie zatrzasku do prowadzao si luf do pozycji skonej umoliwiajcej zaadowanie naboju. Mechanizm odpalajcy skada si z: iglicy, kurka ze spryn i spustu umieszczonego wewntrz korpusu. Iglica bya krtsza ni wynosia odlego midzy opuszczonym kurkiem a sponk naboju. Uderzenie kurka w iglic nadawao jej przypieszenie, a sia iglicy powodowaa odpalenie sponki. Dziki temu, przy spuszczonym kurku pistolet by zupenie bezpieczny i nawet silne uderzenie w kurek nie powodowao mimowolnego wystrzau. Z lewej strony korpusu broni, nad drewnian okadk rkojeci, by wybity rok produkcji i nazwa wytwrni. Numer pistoletu byl wybity na lewej stronie, na korpusie, pod przedni pytk.
Bezporednio po II wojnie wiatowej podstawowym wzorem broni krtkiej bdcej w uzbrojeniu WP by radziecki pistolet samopowtarzalny TT, wz. 1933, konstrukcji znanego konstruktora broni strzeleckiej F.W. Tokariewa. W latach pidziesitych pistolety te produkowa przemys krajowy na podstawie radziec kiej dokumentacji technicznej. W WP otrzymay one oznaczenie 7,62 mm pistolet wojskowy wz. 1933 (pw. wz. 1933). Literatura zagraniczna zawiera rwnie informacj, e w ZSRR wy stpowaa treningowa wersja 5,6 mm pistoletu TT dostosowana do amunicji bocznego zaponu 22 L, oznaczona symbolem R-3, oraz wersja z wyduon luf R-4. Warto zaznaczy, e bro podobnego typu wytwarzano take w kraju. Do pistoletu stosowano aluminiowe wkadki redukcyjne zawierajce nabj spor towy 22 LR; takie rozwizanie umoliwiao wykorzystanie typowego magazyn ka z pistolatu TT. Lufa kal. 5,6 mm bya pozbawiona rygli piercieniowych i ruchomego ogniwka cznika. Ponadto, w broni stosowano sabsz spryn powrotn oraz lune pasowanie czci, co w niczym nie przeszkadzao w jej funkcjonowaniu, bowiem rozrzut na 25 m mieci si w kole o rednicy 10-13 cm. Ze wzgldu na ma energi naboju 22 LR zamek pistoletu posiada nieco wiksze ukone okno uatwiajce wyrzucanie wkadek. Iglica o ksztacie
Rys. 6.1. 7,62 mm pistolet wz. 1933 (pw wz. 1933)
Polskie powojenne pistolety wojskowe
Rys.6.2. Podstawowe czci i zespoy 5,6 mm treningowej wersji pistoletu pw wz. 35
czworoktnym bya pooona wyej ni w pistolecie bojowym. Bro posiadaa znaki i cechy identyczne jak pistolety pw wz. 1933 z t rnic, e na lewej stronie zamka umieszczano napis: Sportowy". Reasumujc mona stwierdzi, e pistolet wz. 1933 Sportowy" by prost i tani broni treningow, ktra przez wiele lat znajdowaa si w wyposaeniu wojska i organizacji paramilitarnych. Wprowadzenie do armii radzieckiej w kocu lat pidziesitych naboju pistoletowego 9 mm x 18, nazywanego potocznie nabojem Makarowa, spowo dowao konieczno zunifikowania amunicji przez pastwa Ukadu Warszaws kiego oraz stworzyo moliwo opracowania dla si zbrojnych broni do stosowanej do tego naboju. Rwnie organom Ministerstwa Spraw Wewntrz nych potrzebny by pistolet o niewielkiej masie i maych gabarytach, jednak dysponujcy wystarczajc moc obalajc pocisku. Z tych wzgldw podjto w Polsce decyzj o przystpieniu do prac nad nowym wzorem pistoletu.
Pistolet WiR wz. 1957

W 1957 r. na Wydziale Sprztu Mechanicznego Politechniki Warszawskiej, w Katedrze Urzdze Mechanicznych, powoano zesp pracownikw nauko wych w celu opracowania nowego polskiego pistoletu. Opracowanie koncepcyj ne przyj na siebie prof. Piotr Wilniewczyc, twrca synnego pistoletu Vis wz. 1935. Przyjto, e pistolet bdzie broni samopowtarzaln o lufie nieruchomej i zamku nie zaryglowanym z kurkiem zewntrznym i mechanizmem spustowo-uderzeniowym podwjnego dziaania. Bro miaa by wykonana na 9 mm nabj krtki lub 7,65 mm nabj Browninga. Zaoenia wstpne pistoletu opracowano w grudniu 1957 r. Do zaoe doczono rysunek projektu
Rys.6.3. 9 mm pislolel WiR wz. 1957
pistoletu. Na rysunku tym, na zamku pistoletu widnieje napis Vis -- 2", co moe sugerowa, e pocztkowo przewidywano tak nazw broni. Jednak w tekcie przytoczonego dokumentu nazwa taka. nie wystpuje, a autorzy posuguj si nazw pistolet uniwersalny". Po uzyskaniu akceptacji w 1958 r. przystpiono do sporzdzenia rysunkw wykonawczych w ukadzie tolerancyj nym. Autorem czci technologicznej projektu by mgr in. Stanisaw Rojek. Dalszym etapem prac byo wykonanie wykazu materiaw potrzebnych do produkcji i opracowanie instrukcji dotyczcej obrbki technicznej. W tym te
Rys. 6.4. Podstawowe czci i zcpoy pistoletu
Pistolet WiR wz. 1957
93
okresie narodzia si pniejsza nazwa pistoletu WiR wz. 1957, stanowica inicjay pierwszych liter nazwisk konstruktorw WWilniewczyc i R- -Rojek oraz rok powstania pistoletu. Z chwil zakoczenia prac nad projektem dokumentacj pistoletu wraz z rysunkami przekazano do jednego z zakadw przemysu zbrojeniowego, gdzie wykonano prototyp. W oglnym zarysie bro przypominaa pistolet Vis wz. 1935 z t rnic, e nie posiadaa posuwu lufy przy strzale oraz urzdze regulujcych. Kurek zewntrzny o podwjnym dziaaniu zapewnia natychmiastow gotowo do strzau w kadej sytuacji, jednoczenie w celu zwikszenia bezpieczestwa w noszeniu i manipulacji zosta on zaopatrzony w zb wstpnego napicia. Podobnie jak w pistolecie Vis zastosowano urzdzenie zwalniajce napity kurek bez wystrzau, w tym e zwalniacz by umieszczony nie na zamku, lecz na szkielecie pistoletu. Spryn powrotn umieszczono na erdzi znajdujcej si pod luf broni. Po wystrzeleniu ostatniego naboju z magazynka zamek pozostawa w tylnym pooeniu. Czciowe skadanie i rozkadanie broni w celu czyszczenia lub wymiany lufy nie wymagao uycia narzdzi pomocniczych. Pistolet by przeznaczony do 9 mm naboju Browninga short, lecz poprzez wymian lufy bez wymiany magazynka i bez adnych innych zmian i adaptacji mg by dostosowany do amunicji kal. 7,65 mm. Magazynek $Btoletu mieci 6 naboi kal. 9 mm lub 7 naboi kal. 7,65 mm. Moliwo wymiany luf zwikszaa uniwersalno broni, jak rwnie otwieraa moliwoci eksportowe broni, bowiem uytkownik posiadajc lufy wymienne, mgstosowajedenzdwu typw amunicji. Jednak, jak ju wczeniej wspomniano, standaryzacja amunicji w pastwach Ukadu Warszawskiego spowodowaa potrzeb przystosowania pistoletu do 9 mm radzieckiego naboju Makarowa. Poniewa energia tego naboju bya jednak ok. ptorakrotnie wiksza od naboju Browninga, spowodowao to konieczno dokonania niewiel kich zmian w konstrucji broni. W broni zastosowano m.in. zamek o wikszej masie. (Do pistoletw na naboje 7,65 i 9 mm Browninga przewidziano zamek o masie 175 g, za dla pistoletu na nabj Makarowa projektowana masa zamkw wynosia 225 i 275 g). Zmiany te wprowadzono i opracowany prototyp pistoletu dziaa prawidowo. 20.10.1959 r. prof. Wilniewczyc zakoczy opracowanie instrukcji warunkw technicznych i przepisw odbioru pistoletw WiR, co praktycznie zamykao peny cykl prac nad dokumentacj broni.
Dane techniczne:
masa broni dugo cakowita ok. 0,6 kg broni 160 mm dugo lufy wysoko 90 mm 102 mm
W 1958 r. rozpisano konkurs na nowy pistolet wojskowy dostosowany do 9 mm naboju Makarowa. W zwizku z tym, w Zakadzie Broni Strzeleckiej Centralnego Badawczego Poligonu Artyleryjskiego (pniejszy Wojskowy In stytut Techniczny Uzbrojenia) zesp modych pracownikw w skadzie: in. Witold Czepukajtis, in. Romuald Zimny, mgr in. Mieczysaw Adamczyk, in. Henryk Adamczyk, in. Stanisaw Kaczmarski i mgr in. Kazimierz Kowalew ski, przystpi do prac nad projektem nowego pistoletu. Projektujcy bro wzili pod uwag m.in. nastpujce wymagania: - bro miaa dziaa na zasadzie wykorzystania energii odrzutu zamka swobodnego, mechanizm mia by spustowo-uderzeniowy kurkowy z kurkiem zewntrz nym zaopatrzonym w samonapinanie, pozwalajcy na uzyskanie gotowci do oddania natychmiastowego strzau, - bro powinna mie wskanik naboju umoliwiajcy stwierdzenie obecnoci naboju w lufie bez odcigania zamka, - powinno by moliwe przeadowanie pistoletu w pooeniu zabezpieczonym, przy maych gabarytach broni naleao zapewni dobr celno na odlego minimum 50 m. Do produkcji broni miay by uyte materiay i surowce krajowe. Ponadto, w zalenoci od przeznaczenia broni, postanowiono opracowa 2 modele pistoletw na wsplnych podzespoach, rnice si dugoci lufy i pojemnoci magazynka. Po ukoczeniu prac nad projektem i sporzdzeniu rysunkw wykonano prototypy. Bro otrzymaa robocz nazw Czak pochodzc od pierwszych liter nazwisk twrcw oraz symbole M i W w zalenoci od wersji. Pierwszym wykonanym prototypem by model M (tzw. wersja milicyjna) na 9 mm nabj krtki Browninga. Wygldem zewntrznym oraz budow pistolet
Rys. 6.5. Prototyp 9 mm pistoletu Czak model W
9 mm pistolety Czak
Rys.6.6. Podstawowe czci
i zespoy pistoletu Czak mo-
|YYYYYVWVWW\AI
byt zbliony do niemieckiego Walthera PPK, lecz rozwizania poszczeglnych czci i zespow broni oraz ich funkcja byy oryginalnym dzieem polskich konstruktorw. W czasie bada wstpnych i strzela prbnych stwierdzono w prototypie kilka drobnych usterek, jak: niewyrzucanie uski, niezatrzymywanie zamka w tylnym pooeniu lub wypadki ognia cigego. Z broni uzyskano jednak dobr celno i skupienie pociskw. Usterki te wyeliminowano w nastpnym prototypie, ktrym by model W (wersja wojskowa) na 9 mm nabj Makarowa. W broni dokonano niewielkiej zmiany dwigni zatrzymywania zamka, zmianie uleg te ksztat dolnej czci zaczepu magazynka. Bro ta ju od pierwszego strzau dziaaa bez zarzutu. Pniej wykonano take prototypy pistoletw Czak zaopattzone w tzw. dwigni bezpieczestwa, ktra uniemoliwia oddanie strzau przy wyjtym magazynku. Z myl o moliwociach eksportowych pistolety Czak zostay tak zaprojektowane, e zalenie od potrzeb mona je byo wykona z luf na 9 mm naboje Browninga lub naboje kal. 7,65 mm. W 1965 r. bro opatentowano, uzyskujc w Urzdzie Patentowym PRL patent polski nr 54822 opublikowany 28.02.1968 r.
9 mm pistolet wz. 1958

Niezalenie od prac prowadzonych na Politechnice Warszawskiej oraz w Zakadzie Broni Strzeleckiej CBPArt. w jednym z zakadw przemysu zbrojeniowego opracowano prototyp 9 mm pistoletu wojskowego. Autorami projektu byli pracownicy Zakadu: Ryszard Biaostocki i Ryszard Chemicki. Ryszard Biaostocki, zatrudniony przed wojn w Pastwowej Fabryce Broni w Radomiu, by wybitnym fachowcem w dziedzinie technologii produkcji luf bronii strzeleckiej. By on te autorem patentu gwintowania luf przez roztaczanie. W czasie wojny pod pseudonimem Robert, zaangaowany czynnie w konspiracyjnej produkcji broni, bra udzia w uruchomieniu produkcji luf do pistoletw Sten i Byskawica. Po zakoczeniu dziaa wojennych pracowa jako zastpca gwnego konstruktora w jednym z zakadw przemysu obronnego.
96
Rys. 6.7, 9 mm pistolet wz. 1958
Inynier Ryszard Chemicki, absolwent Politechniki Warszawskiej, stawia w tym czasie pierwsze kroki jako konstruktor sprztu uzbrojenia. Kolektyw ten, reprezentujcy modo i dowiadczenie, przyj odmienne zaoenia przy projektowaniu broni ni pozostae zespoy. W 1958 r., gdy konstruktorzy przystpili do pracy, od razu zaoyli, e pistolet bdzie do stosowany do 9 mm naboju Makarowa i e bdzie to bro o krtkim odrzucie lufy i zamku ryglowanym. Wiele problemw w pocztkowym okresie prac nastrczao konstruktorom zachowanie odpowiednich relacji mas midzy za mkiem a suwadem oraz sposobem ryglowania broni. Po uporaniu si ju z tym problemenvi opracowaniu rysunkw wymiarowych zakad wykona prototyp. Pierwsz prb na strzelnicy przyfabrycznej przeprowadzi in. Chemicki; w czasie strzelania nastpia jednak awaria rygla. Po dopracowaniu systemu ryglowania pistolet dziaa ju sprawnie. Opracowany prototyp pistoletu charakteryzowa si do ciekaw i orygi naln konstrukcj, w ktrej lufa broni bya poczona na stae z suwadem. Bro dziaaa na zasadzie krtkiego odrzutu lufy, z ryglowaniem za pomoc poprzecznego rygla poruszajcego si w paszczynie pionowej (rozwizanie podobne do fiskiego pistoletu Lahti L-35). Pistolet posiada mechanizm spustowo-uderzeniowy z kurkiem wewntrznym, podwjnego dziaania z samonapinaniem. Zabezpieczenie broni odbywao si automatycznie przez zwol nienie napitego kurka boczn dwigni. Dwignia bezpiecznika, umieszczona z lewej strony broni, penia rwnie funkcj zwalniacza zamka po wystrzeleniu ostatniego naboju z magazynka. Przyrzdy celownicze skaday si z muszki i szczerbinki i byy powizane na stae z luf, co zapewniao broni bardzo dobr celno. Rozwizanie to stao si m.in. przedmiotem zastrzeenia patentowego (patent polski nr 58/tjn. udzielony twrcom 7.04.1960 r.). Do zasilania broni suy jednorzdowy magazynek pudekowy o pojemno ci 6 naboi, utrzymywany przez zaczep umieszczony w dolnej czci uchwytu. Bro nie posiadaa swojej nazwy, lecz w dokumentacji patentowej wystpuje ona pod oznaczeniem jako: 9 mm pistolet samopowtarzalny wz. 1958.
9 mm pistolet wz. !95
Przyjcie do uzbrojenia wojska pistoletu P-64 spowodowao wstrzymanie prac nad pistoletem wz. 1958. Warto moe zaznaczy, e w czasie prb konkursowych bro strzelaa bardzo mikko i odznaczaa si niezwyk celnoci.
9 mm pistolet wz. P-64

W 1961 r. opisane wczeniej pototypy pistoletw przedstawiono do oceny komisji konkursowej. W czasie prb i testw najlepsze wyniki uzyska pistolet Czak model M opracowany przez zesp oficerw Wojskowego Instytutu Technicznego Uzbrojenia. Po dopracowaniu konstrukcji pod ktem niezawod noci dziaania i wytrzymaoci czci bro t przyjto do uzbrojenia WP oraz organw porzdku publicznego jako etatow bro oficerw i pracownikw MSW. Bro otrzymaa oznaczenie jako pistolet wz. 1964, w skrcie P-64, i w poowie lat szedziesitych przystpiono do jej seryjnej produkcji. W porw naniu z prototypem w pistolecie wyeliminowano zewntrzny âczep zamka, ponadto w celu lepszego uoenia broni w rce denko magazynka wyposaono w kopytko. Pistolet dziaa na zasadzie odrzutu zamka swobodnego dociskanego si spryny powrotnej owinitej wok lufy. Mona byo z niego strzela z pooe nia kurka napitego uprzednio lub, gdy strza trzeba byo odda natychmiast, a kurek znajdowa si w przednim pooeniu, przez silne cignicie spustu,
Rys.6.8. 9 mm pistolet wojs kowy wz. 1964 (P-64)
Polskie powojenne pi siole ty wojskowe
R y s . 6.9. Pistolet wz. 1964: / wycznik, 2 bezpiecznik, 3 szyna spustowa, 4 zaczep kurka, .5 kurek, 6 spust, 7 iglica, 8 zamek, 9 wskanik naboju, W - lufa
stosujc tzw. samonapinanie. Bro zaopatrzono rwnie w obrotowy bezpiecz nik skrzydekowy powodujcy zwolnienie napitego kurka bez oddania strzau. Przyrzdy celownicze pistoletu skadaj si ze staej muszki oraz wymiennej dobieranej szczerbinki i s tak wyregulowane, e na odlego 25 m pocisk przelatuje lub trafia w cel rednio 3 cm ponad punktem celowania. Oglnie bro charakteryzuje si ma mas, niewielkimi gabarytami, opywowym ksztatem elementw zewntrznych, du niezawodnoci dziaania oraz dobrymi osiga mi balistycznymi. Do czyszczenia i konserwacji pistolet rozkada si na 4 podzespoy i nastpuje to bez narzdzi pomocniczych.
Rys. 6.10. Podstawowe cz ci i zespoy pistoletu wz. P-64
9 mm pistolet wz. P-64
99
Rys. 6.11. Pistolet wz. P-64 U gry pierwsza wersja pro dukcyjna. u dou bro w dru giej wersji produkcyjnej wy twarzanej od roku 1972 z kurkiem typu A
W toku produkcji pistoletw w latach siedemdziesitych dokonano nie znacznych zmian urzdzenia spustowego oraz wprowadzono zmian ksztatu gwki kurka.
Pistolety wz. P-70 i P-75

Badania eksploatacyjne oraz oceny zebrane w trakcie uytkowania pis toletw wz. P-64 w jednostkach wykazay, e bro ta ma te pewne wady, do ktrych mona zaliczy: silny i nieprzyjemny odrzut, krtki chwyt i ograniczon pojemno magazynka, brak poziomej linii krawdzi przy celowniku oraz krtk lini celownika, wymagajc poprawy konstrukcj mechanizmu spustowo-uderzeniowego. Jednoczenie, w kocu lat szedziesitych, w wielu armiach wiata zarysowaa si tendencja do projektowania broni krtkiej nawizujcej do konstrukcji klasycznych pistoletw wojskowych o duych gabarytach i zwikszonej pojem noci magazynka, lecz produkowanych w oparciu o nowoczesne technologie wytwarzania. Biorc powysze czynniki pod uwag, w Wojskowym Instytucie Technicznym Uzbrojenia opracowano koncepcj nowoczesnego pistoletu wojs kowego. Bro otrzymaa oznaczenie jako 9 mm pistolet wojskowy wz. 1970 (P-70). Jego twrcami s oficerowie WITU: in. M. Adamczyk, J. Okraszewski i A. Kowalczyk. Prototyp pistoletu zaprezentowano na Centralnej Wojskowej Wystawie Wynalazczoci we wrzeniu 1973 r., gdzie wzbudzi due zainteresowanie.
Rys. 6.12. 9 mm pistolet wz. P-70. Szkielet ze stopu alu minium
W porwnaniu z pistoletem wz. 1964 charakteryzowa si wikszymi gabarytami oraz zastosowaniem wysokowydajnych metod technologicznych w procesie produkcji. Szkielet pistoletu wykonano jako odlew cinieniowy ze stopu aluminium. Rozwizanie to pozwolio na uzyskanie maej masy broni (750 g) przy zwikszonych gabarytach oraz wyeliminowanie kopotliwej obrbki skra waniem. Do zasilania broni zastosowano dwurzdowy magazynek o pojemnoci 14 naboi, utrzymywany przez zaczep w dolnej czci chwytu, mechanizm spustowo-4)derzeniowy kurkowy z samonapinianiem, bezpiecznik skrzydekowy umieszczony z lewej strony zamka. Czciowe rozkadanie pistoletu nastpowao przez wyjcie opory umieszczonej w szkielecie. I chocia opisany wyej pistolet nie wszed do produkcji seryjnej, to konstruktorzy w dalszym cigu pracowali nad jego rozwojem. W 1975 r. powstaa nowa wersja pistoletu oznaczona jako wz. 1975 (P-75). Odznacza si du miaoci rozwiza technologicznych w stosunku do tradycyjnych metod wytwarzania broni. Szkielet i chwyt pistoletu wykonano w formie wypraski cakowicie z tworzywa itamidowego, w ktrym stalow luf
Rys. 6.13. Podstawowe cz ci i zepoy pistoletu wz. P-70
Rys. 6.14. Podstawowe cz ci i zespoy pistoletu wz. P-75
Rys. 6.15. 9 mm pistolet wz. P-75; wersja z bezpieczni kiem skrzydekowym umie szczonym na lewej paszczy nie zamka osadzono za pomoc kokw. W boczne cianki szkieletu wtoczono za odpowiednie segmenty prowadnic zamka. W grnej czci chwytu znajduje si
Rys. 6.16. 9 mm pistolet wz. P-75; wersja z bezpieczni kiem umieszczonym z lewej strony szkieletu broni
Polskie powojenne pislolety wojskowe
R y s . 6.17. 9 mm pistolet wz. P-75; wersja bez bezpie cznika
mechanizm spustowo-uderzeniowy podwjnego dziaania, w dolnej zatrzask magazynka. Zamek wykonany metod gbokiego toczenia z blachy stalowej posiada z przodu przylutowane oysko, a w tylnej czci wlutowany trzon, w ktrym wykonano gniazda dla pomieszczenia iglicy wraz ze spryn i bezpiecznika skrzydekowego. Trzon zamka zaopatrzono w koek uatwiajcy w trakcie operacji lutowania ustawienie trzona zamkowego wzgldem korpusu. W ramach prac studialnych wykonano 3 wersje prototypu pistoletu P-75: p i s t o l ^ z bezpiecznikiem skrzydekowym umieszczonym na lewej ciance zamka, unieruchamiajcym iglic, pistolet z bezpiecznikiem skrzydekowym znajdujcym si z lewej strony szkieletu broni, blokujcym zamek i kurkowy mechanizm odpalajcy, wersj bez bezpiecznika. Bro moga by rwnie (po wymianie lufy) wykonana na 9 mm nabj krtki Browninga.
R y s . 6.18. P r o t o t y p 9 mm pistoletu wz. P-78 model A
Szerokie wprowadzenie tworzyw sztucznych i nowoczesnych technologii produkcji pozwalao na znaczne obnienie kosztw wytwarzania pistoletu przy jednoczesnym zachowaniu jego wysokich walorw taktyczno-technicznych. W 1978 r. twrcy pistoletu: Zbigniew Zborowski, Henryk Adamczyk, Ryszard Szydowski i Andrzej Kowalczyk uzyskali w Urzdzie Patentowym PRL wzr uytkowy nr 60626 na wyej opisany pistolet wojskowy.

Pistolet wz. 1983 stanowi jedno z najnowszych opracowa polskich specjalistw uzbrojenia. Prace nad broni zapocztkowano w kocu lat siedemdziesitych, kiedy to zostay powoane 2 odrbne zespoy konstrukcyjne z zadaniem opracowania nowego wzoru pistoletu wojskowego. W zaoeniach przewidywano skonstruowanie broni o lepszych parametrach od pistoletu P-64, charakteryzujcej si dobr celnoci, du niezawodnoci dziaania oraz
Rys. 6.19. 9 mm pis tolet wojskowy wz. 1983 (P-83)
prostsz technologi wykonania. W rezultacie wykonano 2 prototypy pistoletw oznaczone wstpnie symbolami P-76A i P-78B. Oba pistolety byy przy stosowane do 9 mm naboju Makarowa i dziaay na zasadzie odrzutu zamka swobodnego. Pierwszy z nich wyposaono w samoczynny bezpiecznik oraz szkielet z tworzywa itamidowego i dwunastonabojowy magazynek o dwu rzdowym uoeniu naboi.
Po przejciu niezbdnych prb, bada i testw eksploatacyjnych, do produkcji zatwierdzono wersj oznaczon symbolem P-78B. W porwnaniu z pistoletem P-64 nowy pistolet posiada wiele nowoczesnych rozwiza, a ponadto odznacza si du porcznoci i lepszym uoeniem w doni. Jednoczenie, zastosowanie technologii toczenia oraz zgrzewania i lutowania
Rys. 6.20- Podstawowe ze spoy pistoletu wz. P-83
twardego J u t e m miedzianym umoliwiao zmniejszenie kosztw produkcji i materiaochonnoci wyrobu o 50% i pracochonnoci o ok. 30%. Bro w wojsku otrzymaa oznaczenie jako 9 mm pistolet wz. 1983, w skrcie P-83. Podstawowymi zespoami pistoletu s: szkielet z luf, urzdzenie spustowo-uderzeniowe typu kurkowego z samonapinaniem, zamek, spryna po-
Rys. 6.21. 9 mm pistolet wz. 1983 (P-83): / zamek, 2 iglica, 3 wskanik naboju 4 bezpiecznik, 5 ku rek, 6 dwignia zwalnia nia kurka, " zapadka 8 dwignia zabezpiecza jca, 9 szyna spusto wa, 10 zaczep kurka. // erd, 12 zaczep magazynka, 13 zatrzask zderzaka, 14 zderzak, 15 spust, 16 szkielet, 17 nakadka, / # - maga zynek, 19 osona spustu
Rys. 6.22. Pistolet zaado wany. Strzak oznaczono wskanik obecnoci naboju
wrotna i magazynek. Bezpieczestwo w obchodzeniu si z broni zapewnia umieszczony z lewej strony zamka bezpiecznik skrzydekowy blokujcy iglic. Pistolet mona zabezpieczy w obu pooeniach kurka napitym i zwol nionym, przy czym w stanie zabezpieczonym bro mona przeadowa, wprowa dzajc nabj do komory nabojowej. Przy strzelaniu z samonapinaniem sia oporu spustu wynosi ok. 50 N, podczas gdy w pistolecie P-64 sia samonapinania potrzebna do oddania strzau wynosia 110-120 N. Bro zaopatrzono rwnie we wskanik obecnoci naboju w postaci ruchomego sworznia wystajcego z lewej strony zarrtka, gdy nabj
Rys. 6.23. Futera do pistoletu wz. P-83
Tablica 6.1. Podstawowe dane techniczne polskich pistoletw wojskowych
9 mm pistolel wz. 1983
1(17
znajduje si w komorze nabojowej. Z chwil wystrzelenia ostatniego naboju z magazynka zamek pozostaje w tylnym pooeniu i jest utrzymywany poprzez dwigni zwalniacza. Do zasilania broni su jednorzdowe magazynki o poje mnoci 8 naboi. Czciowe rozkadanie broni jest proste i nie wymaga uycia dodatkowych narzdzi. W skad kompletu dodatkowego wyposaenia pistoletu wchodzi zapasowy magazynek, wycior-wkrtak oraz skrzany futera podobny jak dla pistoletu P-64. 12.10.1983 r. minister obrony narodowej przyzna zespoowi konstruk torw w skadzie: in. Ryszard Chemicki, mgr in. Marian Gryszkiewicz i pk in. Romuald Paprocki nagrod pastwow II stopnia za opracowanie 9 mm pistoletu wojskowego wz. 1983.
.'. ; .
W kocu dziewitnastego wieku do uzbrojenia wojsk wprowadzono pistolety sygnaowe przystosowane do wystrzeliwania dziennych i nocnych oraz akustycznych i wietlnych adunkw pirotechnicznych. Odpalano z nich naboje sygnaowe o budowie zblionej do konstrukcji naboju myliwskiego, kal. od 25 do 40 mm. Wystrzeliwane pod ktem 45-60" pociski tych naboi osigay wysoko 80-150 m. W czasie I wojny wiatowej znalazy te zastosowanie 26,5 mm karabiny sygnaowe. Do bardziej znanych konstrukcji naleay karabi ny: franc. z luf aman i zamkiem typu Grass oraz ros. z zamkiem typu Berdan. Niezalenie od pistoletw i karabinw sygnaowych, w wojskach a zwa szcza w subie cznoci stosowano inne pirotechniczne rodki sygnalizacyj ne: pochodnie sygnalizacyjne (tzw. ognie Costona), rakiety drkowe i rczne, race owietlajce oraz wietln amunicj strzeleck i naboje sygnalizacyjne do garaczy. rodki te byy przeznaczone do owietlania pola walki oraz przekazy wania sygnaw. Wikszo z nich znalaza si w wyposaeniu WP w latach 1918-1920. W wydanym w roku 1931 Ilustrowanym sownictwie materiau uzbrojenia cz I I I " (stanowicym odpowiednik dzisiejszego indeksu uzbrojenia) wymieniono dwa rodzaje pistoletw francuskich do 35 mm rakiet wietlnych, jeden 25 mm pistolet francuski oraz po jednym typie austriackim i niemieckim. Ponadto, do 1935 r. w uzbrojeniu WP wystpoway francuskie
Rys. 7.1. 26 mm pistolet sygnaowy kolbowy wz. 1919 przerobiony z karabinu Werdla wz. 1873 produkcji Warsztatw Broni DOG we Lwowie
Pistolety sygnaowe
Rys. 7.2. Pistolet sygnaowy zastpczy produkcji "Warsztatw Broni DOG we Lwowie wz. 1919
Rys. 7.3. 26 mm pistolet sygnaowy produkcji Warsz tatw Broni DOG we Lwo wie wz. 1919
garacze VB, do ktrych mona byo stosowa granaty meldunkowe i owietlajce. Ju na pocztku lat dwudziestych rozpoczto krajow produkcj pistoletw sygnaowych. Prosta budowa i nieskomplikowana produkcja tych pistoletw pozwalaa na podjcie tego przedsiwzicia w utworzonych zbrojowniach i warsztatach naprawy broni. W zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w War szawie znajduje si kilka typw pistoletw sygnaowych produkcji Warsztatw Broni Dowdztwa Okrgu Generalnego we Lwowie. Bro ta, wytwarzana w latach 1919-1922, stanowi najprawdopodobniej pierwsze polskie konstrukcje uzbrojenia, jakie powstay po odzyskaniu niepodlegoci. Spord zachowanych w MWP eksponatw na uwag zasuguj: 1. 26 mm pistolet sygnaowy kolbowy wz. 1919. Bro ta z zamkiem blokujco-kranowym jest przerbk 11 mm jednostrzaowego austriackiego karabinu Werdla wz. 1873.
Rys. 7.4. 26 mm pistolet sygnaowy produkcji Warsz tatw Broni DOG we Lwo wie wz. 1920
Pistolety sygnaowe
2. Pistolet sygnaowy zastpczy wz. 1919. Jest oryginaln konstrukcj warsztatw stanowic rodzaj wyrzutni rcznej, umoliwiajc odpalanie 26 mm naboi sygnaowych. 3. 26 mm pistolet sygnaowy wz. 1919. Jest to bro o konstrukcji klasycznej zblionej do angielskich pistoletw sygnaowych z okresu I wojny wiatowej. Posiada stalow luf aman oraz szkielet mosiny z mechanizmem spustowo-uderzeniowym typu kurkowego. 4. 26 mm pistolet sygnaowy wz. 1920. Stanowi wasne opracowanie warsztatw zarwno pod wzgldem zespow mechanizmw pistoletu, jak rwnie ich oglnego ukadu. Bro t produkowano w dwu wersjach z luf stalow lub mosin.
Pistolet sygnaowy wz. 1924

Denie do ujednolicenia broni strzeleckiej w Wojsku Polskim spowodowa o, e jako zasadniczy typ pistoletu sygnaowego wybrano polski pistolet Perkun wz. 1924. Bro ta, nawizujca konstrukcj do modeli pistoletw sygnaowych z okresu I wojny wiatowej, miaa masywn budow z dug stalow luf oraz szkielet stalowo-mosiny. Bya zaopatrzona w mechanizm spustowo-uderzeniowy typu laurkowego bez dwigni zabezpieczajcej. Okadki szkieletu drew niane, z gbokim pojedynczym rowkiem pozwalay na dobre ujcie chwytu przez strzelca. Na lufie pistoletu znajduje si stempel 26,5" okrelajcy kaliber lufy broni; dokadna rednica lufy wynosia jednak 26,65 mm. Bro charakteryzuje si prost konstrukcj i pewnym dziaaniem, a znaczna jej masa powoduje, e strzelanie z niej nie daje nieprzyjemnego odczucia odrzutu. Do przenoszenia pistoletu na pasie stosowano specjalny skrzany futera produkowany przez firm Kromaowski i Synowie" w Katowicach.
R y s . 7.5. 26,5 mm pistolet sygnaowy P e r k u n wz. 1924
Rys. 7.6. Przekrj pistoletu sygnaowego wz. 1924

W mniejszej iloci w uzbrojeniu wojska znajdoway si rwnie 35 mm pistolety sygnaowe wz. 1926. Bro ta, przeznaczona gwnie dla lotnictwa (bya pokadowym rodkiem cznoci m.in. w samolotach P-l l -PZL-37 o), stanowia modernizacj pistoletu wz. 1924, w ktrym skrcono luf i powik szono wycig usek. Do pistoletu mona byo stosowa wkadk redukcyjn umoliwiajc uycie 25,5 mm amunicji sygnaowej, ktr w lufie mocowano specjalnym zatrzaskiem i posiadaa ona dodatkowy wyrzutnik samoczynny. Twrc ww. pistoletw sygnaowych by in. Jan Werner kierownik Biura Konstrukcyjnego Zakadw Perkun", pniejszy profesor Politechniki
Rys. 7.7. 35 mm pistolet sygnaowy Perkun wz. 1926
112
Pistolety sygnaowe
dzkiej i autor wielu opracowa nowoczesnych silnikw spalinowych (zm. 7.04.1966). Pistolety sygnaowe wz. 1924 i 1926 produkowaa w Warszawie wytwrnia Perkun Sp. Akc." przy ul. Grochowskiej 46. Miesiczn produkcj, wynoszc ok. 1300 szt. po pewnym czasie przerwano z powodu braku zamwie. Do pistoletw stosowano naboje sygnaowe w usce mosinej jednoi wielogniazdowe oraz naboje ze spadochronem. W drugiej poowie lat trzydziestych polskie czynniki wojskowe doszy do wniosku, e uywane dotychczas przez WP naziemne rodki sygnaowe s przestarzae i nie speniaj wszystkich stawianych im wymaga. Zbyt maa bya przede wszystkim sia wiata oraz za may puap. Dlatego te, z polecenia Instytutu Technicznego Uzbrojenia, przystpiono do prac nad nowymi 25 mm nabojami sygnaowymi do pistoletw sygnaowych i 46 mm nabojami wysokiego puapu, ktre mogy by wystrzeliwane z granatnikw wz. 1936. Na przeomie lat 1938/1939 w Centrum Bada Balistycznych w Zielonce k. Warszawy przeprowadzono prby komisyjne z nowymi naziemnymi rod kami sygnaowymi. Protok spisany po ich przeprowadzeniu zawiera stwier dzenia, e: 25 mm naboje sygnaowe nowego typu przewyszaj pod wzgldem siy wiata dwukrotnie naboje starego typu, 46 mm naboje sygnaowe maj bardzo dobry puap wynoszcy 230 m js i bardzo dobr si wiata, lepsz od przewidywanej. Poddafio wtedy take prbom 25 i 46 mm naboje sygnaowe wielogwiazdowe. Komisja stwierdzia jednak, e w obu przypadkach nastpi za may rozrzut gwiazd oraz zbytnia blado koloru tego i zielonego. Polecono jednoczenie jak najszybsze usunicie obu niedomaga.
Tablica 7.1. Podstawowe dane techniczne pistoletw sygnaowych
' Wersja pistoletu z luf stalow.
W uzbrojeniu jednostek WP tworzonych w ZSRR znalazy si pistolety sygnaowe produkcji radzieckiej, trzech wzorw. Pierwszy produkcji Iewskich Zakadw Zbrojeniowych wytwarzano w ZSRR w latach 1938-1945; mia on masywn stalow konstrukcj, w ktrej dwignia mechanizmu zespou lufy bya umieszczona przed jzykiem spustowym. Drugim wzorem by wprowa dzony ju w czasie wojny 26 mm pistolet sygnaowy wz. 1943 konstrukcji G.S. Szpagina. Bro posiadaa szkielet toczony z blach stalowych oraz luf wykonan w postaci dwu rur wciskanych jedna w drug. Ten sposb wykonania umoliwia maksymalne uproszczenie produkcji. Funkcjonowanie mechaniz mw pistoletu nie rnio si w niczym od broni wykonywanych tradycyjnymi metodami.

W kocowym okresie wojny opracowano w ZSRR nowy model pistoletu sygnaowego, ktry otrzyma oznaczenie jako wz. 1944 {w literaturze zachodniej wystpuje te pod oznaczeniem jako model 10). Bro stanowi modyfikacj wz. 1943 zmianie uleg mechanizm otwierajcy, ktrego dwigni umieszczono wdolnej czci jzyka spustowego. Wielu ekspertw zachodnich uwaa, e jest to do tej pory jeden z najlepiej rozwizanych i zaprojektowanych pistoletw sygnaowych. Po zakoczeniu dziaa wojennych pistolet wz. 1944 sta si podstawowym typem pistoletu sygnaowego uywanym przez wszystkie armie pastw Ukadu Warszawskiego. W Polsce jego produkj uruchomiono ju w 1948 r. na podstawie dokumentacji radzieckiej. Do pistoletu stosuje si 26 mm naboje sygnaowe w usce kartonowej (produkcji polskiej) lub aluminiowej (produkcji czeskiej) w kolorach: biaym, czerwonym, tym i zielonym; naboje dymne dzienne wydzielajce czerwony i niebieski dym, naboje owietlajce ze spadochronem oraz naboje specjalne z gazem obezwadniajcym. W Polsce do pistoletu sygnaowego wz. 1944 opracowano specjaln nasadk umoliwiajc wystrzeliwanie rakiet ratowniczych nioscych lin. Stosuje si
Pistolety sygnaowe w WP
Rys. 8.1. 26 mm pistolet sygnaowy wz. 1944
wtedy specjalny nabj wypeniony prochem czarnym, ktrego odpalenie powo duje zapalenie silnika rakiety ratowniczej. Urzdzenie ma zastosowanie w ratow nictwie wodnym i grskim. Inn ciekaw modyfikacj tego pistoletu jest opracowane przez zesp naukowcw z Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie urzdzenie do miotania i rozwijania elementw powierzchniowych. Urzdzenie to w formie lejkowatej najjadki przytwierdzonej do lufy pistoletu sygnaowego umoliwia
Rys. 8.2. Pistolet sygnaowy wz. 1944 z nasadk do wy strzeliwania rakiet ratowni czych
115
Rys. 8.3. Przekrj pistoletu sygnaowego wz. 1944 z stat kowym urzdzeniem obez wadniajcym
wystrzeliwanie tkaninowych siatek obezwadniajcych. Nabojem miotajcym jest tu 7,62 mm nabj lepy wz. 1943, ktrego gazy prochowe przechodzc przez zesp kanaw rozmieszczonych skonie na obwodzie nasadki, powoduj wyrzucenie ciarkw, te za rozlatujc si rozcigaj sie, ktra spadajc na atakowan osob, znacznie ogranicza swobod jej ruchw. Skonstruowany w kraju siatkowy zestaw obezwadniajcy (S/O) umoliwia wystrzeliwanie na odlego do 5 m siatek o rednicy 1,5 m, motajcych napastnika tym skuteczniej, im jest on bardziej agresywny.

Na pocztku lat siedemdziesitych polscy konstruktorzy opracowali nowy wzr pistoletu sygnaowego. Pistolet ten, oznaczony w wojsku jako wz. 1978, jest przeznaczony do nadawania sygnaw wietlnych i dymnych w ratownictwie morskim i ldowym, lotnictwie i dziaaniach wojskowych. Bro ta zastpuje sukcesywnie uywane dotychczas pistolety wz. 1944. Nowy pistolet sygnaowy wyrnia si ma mas oraz nowoczesn technologi wykonania, z szerokim zastosowaniem tworzyw sztucznych. Skada si z nastpujcych zasadniczych zespow: zespou lufy z elementami do jej otwierania i zamykania oraz wyrzucania usek, mechanizmu spustowo-uderzeniowego, szkieletu. Mechanizm uderzeniowo-spustowy jest typu kurkowego, ze sta iglic osadzon na stae w kurku. Nacinicie na spust powoduje zwolnienie kurka
Pistolety sygnaowe w WP
Rys. 8.4, 26 mm pistolet sygnaowy wz. 1978
z zaczepu, ktry pod wpywem swej spryny uderza w sponk naboju. Lufa o przewodzie gadkim, osadzona obrotowo w szkielecie za pomoc kka, jest utrzymywana w pooeniu gotowym do strzau przez zwalniacz lufy. Odcig nicie zwalniacza powoduje zamanie" lufy i umoliwia wprowadzenie naboju do przewodu lufy. Podczas opracowywania pistoletu konstruktorzy in. Bohdan Szpaderski i in. Krzysztof Styczyski pooyli duy nacisk na warunki bezpieczest wa uytkowania broni. Temu celowi ma suy osonicie spustu kabkiem oraz wprowadzenie zabezpieczenia przed otwarciem i zamkniciem lufy przy napi tym kurku. Jest to konieczne, aby uniemoliwi oddanie przypadkowego strzau podczas adowania broni. Rozwizanie takie uzyskano poprzez now konstruk cj erdzi urzdzenia spustowego jest to przedmiot polskiego patentu nr 124305.
Rys. 8.5. 26 mm pistolet sygnaowy wz. 1978: 1 lufa^ 2 szkielet (chwyt), 3 czko, 4 kurek, 5 zaczep, 6 o kurka, 7 spust, 8 zaczep lufy, 9 erd spryny kurka, 10 spr yna kurka, 11 iglica, 12 wyrzutnik, 13 popychacz wyrzutnika, 14 o spustu, 15 - spryna lufy, 16 o stopki lufy, 17 zwalniacz lufy
Pistolet maszynowy jest to bro samoczynna do strzelania nabojami pistoletowymi ogniem pojedynczym, cigym i seriami na odlego 200-300 m. Posiada on cechy karabinu samopowtarzalnego i pistoletu. Pierwsz prb skonstruowania pm podjli Niemcy w 1908 r. Polegaa ona na przystosowaniu pistoletu Parabellum do strzelania ogniem cigym. Wybuch I wojny wiatowej spowodowa wzrost zainteresowania lekk, porczn broni samoczynn. Pierwszym pm zastosowanym na polu walki by woski Villar Perosa wz. 1915 uyty w kocu 1916 r. Ze wzgldu na swoj mas i wielk szybkostrzelno nie speni jednak pokadnych w nim nadziei. Pod koniec I wojny wiatowej pojawiy si jeszcze dwa typy pm uytych w niewielkiej iloci. By to woski pm Beretta wz. 1918 i niemiecki pm Bergmanna wz. 1918. W okresie midzywojennym powstao szereg konstrukcji*pm. Do najlep szych zaliczano amerykaski pm Thompsona i fiski Suomi wz. 1931. Pistolety maszynowe zdobyway sobie w tym okresie coraz wicej zwolen nikw. Interwencja amerykaska w Nikaragui, wojna paragwajsko-boliwijska i wojna domowa w Hiszpanii jednoznacznie wykazaa wielkie zalety broni tego typu, zwaszcza w terenie zakrytym i na niewielkiej odlegoci. W WP zainteresowano si pm, wbrew powszechnym przypuszczeniom, ju w pierwszych latach niepodlegoci. W fachowej prasie wojskowej pilnie ledzono wszelkie osignicia w tej dziedzinie w innych krajach i zapoznawano kadr oficersk z pojawiajcymi si konstrukcjami. Jako jeden z pierwszych zwrci uwag na konieczno posiadania przez armi polsk pm znany fachowiec, Tadeusz Felsztyn. Ju w 1923 r. podkrela on zalety tej broni w walce piechoty. O zaletach pm pisa take kpt. L. Modeski na amach Przegldu Artyleryjskiego". W 1928 r. ppk Aleksander Kiek skrytykowa postaw wikszoci oficerw za brak ich zainteresowania pro blematyk pm. Stwierdzi, e strona posiadajca te pistolety moe dziki nim stawi skuteczniejszy opr silniejszemu przeciwnikowi. Najpeniejsz analiz ich przydatnoci da pk in. Pawe Niewiadomski. Autor podkreli takie zalety broni, jak mae wymiary, niedu mas, prost konstrukcj, niezawodno dziaania, du skuteczno pocisku przeciwko celom ywym, porczno, zdolno do natychmiastowego otwarcia ognia, atwo wyszkolenia, nisk cen broni i amunicji. Z wad autor wymienia ma
lis
Pistolety maszynowe
zdolno przebicia pocisku, stromy tor lotu pocisku i spory rozrzut, przez co skuteczne dziaanie ograniczao si do odlegoci 200-300 m. W caym swoim rozumowaniu autor popeni jednak podstawowy bd. Widzia on mianowicie w pm bro, ktra mogaby zastpi rkm i ckm, a nie element wzmacniajcy si ognia piechoty. Pukownik P. Niewiadomski uwaa za celowe uzbrojenie w pm dowdcw dziaonw w bateriach artylerii, kawalerzystw, onierzy oddziaw technicznych, andarmeri, podoficerw oddziaw taborowych i wartow niczych. Autor postulowa jak najszybsze wprowadzenie tej broni w armii polskiej. Take pk dypl. Stefan Rowecki zwraca uwag na pm jako znakomity rodek walki w miecie oraz dla grup szturmowych. Gosy te i wiele innych spowodoway wzrost zainteresowania broni tego typu wrd wyszych oficerw WP. W 1931 r. Finowie zaprezentowali polskim jttaches wojskowym w Rydze i Helsinkach swj pm Suomi wz. 1931 zaliczany do najlepszych konstrukcji tego typu na wiecie. Jednak, dopiero w czerwcu 1936 r. MSWojsk. zakupio 20 pistoletw. Z liczby tej poow przydzielono 1 Dywiz jonowi andarmerii w Warszawie, pozostae za przekazano do Instytutu Technicznego Uzbrojenia, Centrum Bada Balistycznych i innych placwek naukowych. Ponadto 50 pm Suomi zakupia dla swoich potrzeb Komenda Policji Pastwowej. W tym samym roku zakupiono okoo 30 pm Thompsona wz. 1928, z czego 16 przekazano KOP, a pozostaych kilkanacie otrzymaa Policja Pastwowa. O wzrocie zainteresowania czynnikw wojskowych w Polsce pm wiadcz min. kwoty przeznaczone na studia nad broni tego typu. Gdy w 1934 r. wydano na ten cel 9354 z, to w 1935 r. ju 18 000 z. Dalszym krokiem w kierunku podjcia prac nad wasnym modelem byo rozpoczcie wstpnych studiw nad warunkami technicznymi, ktrym musiaa odpowiada bro tego typu. W tym celu zakupiono i zbadano do poowy 1937 r. szereg zagranicznych pm, m.in. amerykaskiego Thompsona, belgijsk Erm, szwajcarskiego Neuhausena i fiskiego Suomi. Latem 1937 r. z polecenia pierwszego wiceministra spraw wojskowych gen. bryg. Janusza Guchowskiego rozesano wrd inspektorw armii i generaw do prac przy GISZ ankiet z pytaniem na temat przydatnoci pm w WP. Spord 12 generaw, ktrzy przysali swoje opinie, jedynie gen. bryg. Stanisaw Miller wypowiedzia si przeciwko. Pozostali wypowiedzieli si za wprowadzeniem jednak w rnym zakresie i w rnych formacjach. 29.11.1937 r. przeprowadzono w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rember towie strzelanie pokazowe z zagranicznych modeli pm dla grupy wyszych oficerw. W opracowanym po zakoczeniu pokazu referacie stwierdzono ich wysok przydatno dla wojska. Podkrelono w nim, e pm wzmocniyby wydatnie si ogniow naszej piechoty zarwno w dziaaniach zaczepnych, jak
Pistolety maszynowe
i obronnych. W referacie zwrcono uwag na nisk cen broni tego typu, ktra przy produkcji masowej wyniosaby ok. 400 z za szt., co byoby niezwykle korzystne. Postulowano take, aby w pm zostali wyposaeni jak najszybciej i w pierwszej kolejnoci dowdcy druyn w kompaniach zwiadowczych, a nastpnie dowdcy druyn i dziaonw w kompaniach strzeleckich, przeciw pancernych, plutonach broni towarzyszcej i w plutonach artylerii piechoty, liczc po 1 pm na druyn lub dziaon.
Pistolet maszynowy Mors

Historia pistoletu maszynowego Mors siga pierwszej poowy lat trzydzies tych, kiedy to in. Piotr Wilniewczyc i dyrektor Fabryki Karabinw w War szawie Jan Skrzypiski wyprzedzajc decyzje wadz wojskowych, opracowali wsplnie projekt broni tego typu. Pod wzgldem funkcjonalnym pistolet ten oceniono do wysoko, mia jednak bardzo du szybkostrzelnosc wynoszc ok. 1200 strz./min, co uniemoliwiao celne strzelanie seriami. Wystpoway take kopoty z podawaniem naboi z magazynka.
Rys. 9.1. Wczesna wersja pis toletu maszynowego Mors
W celu usunicia niedomaga konstruktorzy, przy wsppracy in. in.: Modzelewskiego, Podsdkowskiego, Dworzyskiego i Potyskiego opracowali nowy pm, przy ktrego projektowaniu uwzgldnili wyniki bada z broni zagraniczn oraz zaoenia taktyczno-techniczne opracowane przez Instytut Techniczny Uzbrojenia. Konstrukcj polskiego pm oparto na rozwizaniach fiskiego pm Suomi, a dane balistyczne byy zblione do belgijskiej Ermy. Prototyp pistoletu, ktry otrzyma nazw Mors (ac. mier), wykonaa na pocztku 1938 r. narzdziownia Fabryki Karabinw w Warszawie. W kwietniu 1938 r. przeprowadzono badania porwnawcze Morsa i pm Erma. Wykazay
120
Pistolety maszynowe
one dobre dziaanie broni, lecz duo gorsz celno i wikszy rozrzut pociskw ni w Ermie. Stwierdzono ponadto, e szybkostrzelno wynoszca 750 strz./min oraz energia odrzutu przy strzelaniu ogniem cigym s zbyt due. Mimo to, dyrekcja Pastwowych Wytwrni Uzbrojenia podpisaa 13.05.1938 r. umow z obu konstruktorami na odstpienie prawa wasnoci za sum 120 000 z. Jeszcze przed podpisaniem tej umowy zapada decyzja zamwienia 36 modelowych pm Mors, w zwizku z czym przystpiono do opracowywania rysunkw konstruk cyjnych. Tymczasem, konstruktorzy nie skapitulowali przed trudnociami i wprowadzili szereg zmian w konstrukcji pistoletu. Na ich podstawie Fabryka Karabinw wykonaa poprawion wersj broni okrelon jako Mors 2. W mode lu tym wyduono luf i drog zamka, zmieniono spryn powrotn, muszk i szczerbink, celownik cofnito, zmieniono kolb i oe; chwyt broni przesunito bliej kolby i umieszczono w nim teleskopow podprk. Wskutek zastosowania tych zmian celno broni poprawia si, bya jednak w dalszym cigu gorsza ni w pm Erma. Dlatego te, w celu ponownego zmniejszenia szybkostrzelnoci zastosowano w trzecim prototypie pm Mors opniacz pneumatyczny oparty na wytwarzaniu prni za trzonem zamkowym na pierwszych milimetrach jego ruchu powrotnego. W celu sprawdzenia oblicze teoretycznych w praktyce zamwiono w Fabryce Karabinw 3 egzemplarze Morsa 3 oraz 24 magazynki. Z tego 1 pistolet i 8 magazynkw miay by gotowe do 10.01.1939 r. Morsa 3 poddano intensywnym badaniom w celu wychwycenia nowych usterek i nicjjomaga. Przeszed on jednak prby bardzo dobrze, dziki czemu Kierownictwo Zaopatrzenia Uzbrojenia zamwio z opnieniem, 7.03.1939 r., w Fabryce Karabinw wspomnianych ju 36 szt. modelowych. Koszt jednego egzemplarza tej krtkiej serii oceniono na 2500 z. Wykonanie ich przewidywano do 15.04.1939 r.; nastpio to jednak dopiero 3.06.1939 r. Bro otrzymaa oficjalnie oznaczenie Mors wz. 1939. Nastpnie, Departament Uzbrojenia mia przesa te pistolety do jednostek liniowych w celu ich zaopiniowania i wy prbowania w warunkach polowych. Uwagi na ich temat miay nadej najpniej do padziernika 1939 r., po czym zamierzano przystpi do produkcji seryjnej, prawdopodobnie w Fabryce Karabinw w Warszawie lub w nowo budowanej fabryce amunicji i broni w Jawidzu.
Rys. 9.2. 9 mm pistolel maszynowy Mors wz. 1938
Losy pm wz. 1939 Mors w czasie wojny obronnej byy rne. Tu przed wybuchem wojny w 1939r. pm otrzymaa Komisja Dowiadczalna przy Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Przed ogoszeniem mobilizacji, na rozkaz komendanta CWPiech. gen. B. Olbrychta, cz Morsw wydano 3. Samodzielnemu Baonowi Piechoty z Rembertowa, a cz otrzymaa kom pania sztabowa 39. DPrez. Kady z onierzy otrzymujcy Morsa dosta take po 2 specjalne parciane adownice kad na 4 magazynki. 3. SBP. pod dowdztwem ppk. M. Wiereskiego, wchodzcy w skad Mazowieckiej BK, znajdowa si od 28.08.1939r. na granicy z Prusami Wschod nimi w rejonie Chorzeli, gdzie stoczy pierwsz walk. Dalej szlak bojowy 3. SBP prowadzi przez Przasnysz, walki nad Narwi, prawobrzene Mazowsze i obron Warszawy. 39. DPrez. pod dowdztwem gen. bryg. B. Olbrychta zostaa zmobilizowa na w dniach 8-11 wrzenia w rejonie Siedlec, Biaej Podlaskiej, Radomia i Zamocia. Dywizja walczya w rejonie Krasnegostawu, Zamocia, Czenik, Barchaczowa i Krasnobrodu. 27 wrzenia po nieudanych prbach wyjcia z okrenia 39. DPrez. zoya bro w rejonie Szopowego. Dwa pm Mors znajdoway si od maja 1939 r. na stanie nowo utworzonego w Bydgoszczy Wojskowego Orodka Spadochronowego. Byy uyte m.in. 2 sierpnia podczas wiczebnego desantu w rejonie Zielonki. tn Po wybuchu wojny WOS przeniesiono do Maaszewicz k. Brzecia n. Bugiem, gdzie znalazy si prawdopodobnie oba Morsy. Kilka Morsw zostao w pierwszych dniach wrzenia wywiezionych z Fabryki Karabinw w Warszawie na Woy i lad po nich zagin. Podobno w okresie okupacji jeden Mors znajdowa si na wyposaeniu partyzanckiego oddziau AK ppor. Nerwy. Przydzielone wojsku w 1939 r. pm miay spenia okrelone zadania. Przeznaczenie ich i moment uycia okrelono jako ,,... wsparcie ogniem maszynowym po komendzie: Bagnet na bro, gdy co drugi onierz musia na kilkanacie sekund przerwa strzelanie...". Morsy byy otoczone cis tajemnic wojskow. Podczas wrczania broni onierzom instruowano ich, e aden pistolet nie moe wpa w rce wroga. Warto podkreli, i otoczenie Morsa cis tajemnic wojskow uniemoliwiao Fabryce Karabinw przystpienie do ogoszonego przez Rumuni w 1939 r. konkursu na pistolet maszynowy. Dyrekcja FK chciaa zdemonstrowa Rumu nom Morsa 3, lecz MSWojsk. wyrazio zgod na pokazanie najstarszej wersji. Na skutek starannego ukrycia pm przez posiadajcych je onierzy przez wiele lat nie udao si odnale w Polsce adnego egzemplarza Morsa. Brak sukcesw podczas poszukiwa w kraju spowodowa ich podjcie poza granicami Polski. Zakoczyy si sukcesem, gdy okazao si, e dwa Morsy znajduj si w Centralnym Muzeum Si Zbrojnych ZSRR w Moskwie. Dziki wymianie midzymuzealnej jeden egzemplarz o numerze 38 przekazano w sierpniu 1983 r. do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Pistolety maszynowe
Rys.9.3. Podstawowe czci i zespoy pistoletu maszyno wego Mors
Pistolet maszynowy Mors by broni automatyczn, chodzon powiet rzem, o odrzucie swobodnego zamka. Lufa w czasie strzau bya nieruchoma. Masa lufy zostaa tak dobrana, aby nawet przy bardzo intensywnym ogniu rozgrzewanie si jej nie wpywao ujemnie na zuycie, dlatego bya stosunkowo cika. Osona lufy zabezpieczaa strzelca przed poparzeniem. W warunkach polowych istniaa moliwo szybkiej wymiany lufy. W tym celu wystarczyo obrci rami cznika po prawej stronie pistoletu o 180. Moliwo wymiany lufy w warunkach polowych stawiaa Morsa wyej od wikszoci zagranicznym pm, w ktrych lufy mona byo wymienia tylko w warsztacief^Ta waciwo Morsa umoliwiaa, przy jednej lufie zapasowej, prowadzenie ognia przez czas teoretycznie nieograniczony. Wedug Wilniewczyca Mors posiada hamulec wylotowy. Inn jego zalet byo to, e chwyt przedni, dugo kolby i pooenie rodka cikoci broni, tak dobrano, po specjalnych studiach, aby zapewni jak najlepsz celno. W celu uzyskania lepszej celnoci z pozycji lecej bro zaopatrzono w teleskopow podprk chowan w uchwycie. Pistolet mona byo w bardzo prosty sposb rozoy na 7 podstawowych zespow przez obrcenie dwigni znajdujcej si po prawej stronie pm ku doowi i wycignicie jej. Pistolet posiada 2 jzyki spustowe, z ktrych przedni suy do ognia cigego, tylny za do pojedynczego. Pozwalao to na uniknicie bdw przy operowaniu zmieniaczem ognia. Bro zabezpieczao si przez wprowadzenie rczki zamka w wycicia znaj dujce si w tylnej czci komory zamkowej. Mors posiada urzdzenie zwalniajce automatycznie magazynek po wystrzeleniu ostatniego naboju. Trzon pozostawa w tylnym pooeniu i naciska dwigni powodujc wypadanie magazynka. Woenie nowego magazynka osadzao trzon na zbie zaczepu spustowego, czynic tym samym bro gotow do strzau. Jak podaje Wilniewczyc, jedna z wersji Morsa (przedstawiona na szkicu) posiadaa specjaln dwigni na uchwycie, ktra po odpowiednim nastawieniu powodowaa tylko czciowe wysuwanie si magazynka. Mona go byo wtedy usun jednym szarpniciem.
Bro charakteryzowaa si du odpornoci na zanieczyszczenia. Pociski cechowaa dua sia przebicia. W zachowanym w Centralnym Archiwum Wojskowym w Rembertowie dokumencie podano, e pocisk przebija z odlego ci 300 m drzewo o gruboci 13 cm, a z odlegoci 600 m 7 cm. Wedug Wilniewczyca Mors by pod wzgldem manipulacji i niezawodnoci lepszy od znanych zagranicznych pistoletw maszynowych. Obecnie posiadamy 4 rnice si znacznie od siebie dane techniczne Morsa. Aby umoliwi Czytelnikom porwnanie, podajemy je wszystkie.
Tablica 9.1. Dane techniczne pistoletu maszynowego Mors
Inne konstrukcje pistoletw maszynowych

Niezalenie od pm Mors istnia rwnie prawdopodobnie prototyp innego pm wiadcz o tym wspomnienia pk. dr. Tadeusza Felsztyna zamieszczone na amach londyskiej ,,Bellony". Autor pisze tam: Sprawa pistoletu maszynowego, cho w zasadzie nietrudna (mielimy kilka zupenie dobrych modeli, m.in. jeden projektu ppk. Wadysawa Ostrowskiego), nigdy nie doczekaa si rozwizania. Po prostu w wczesnej koncepcji walki bya to raczej bro pomocnicza, uzbrojenie gocw, onierzy cznoci, ktrzy mogli nagle spotka si z jakim silnym patrolem nieprzyjacielskim. Wobec wielu waniejszych zagadnie spraw t nieustannie odkadano. Jednak, wojna okazaa niesusznie". Naley tu doda, e ppk Wadysaw Ostrowski by wybitnym znawc broni maszynowej, za w 1930 r. ukazaa si jego ksika pt. Karabiny maszyoowe". Praca ta do dzi stanowi jedno z najbardziej kompetentnych i wyczerpujcych rde informacji dotyczcych broni samo czynnych tamtego okresu.
124
Pistolety maszynowe
Jeszcze innym ciekawym rozwizaniem, ktre jednak do wybuchu wojny nie doczekao sie praktycznej realizacji, by pm do dziaa specjalnych oznaczony skrtem pmd (pistolet maszynowy dywersyjny). Powstanie koncepcji tej broni siga przeomu lat 1938/1939; wtedy to wanie w Sztabie Gwnym w ramach przygotowywania planu operacyjnego wojny z Niemcami zapada decyzja uycia na zapleczu wroga dobrze wyszkolonych i odpowiednio wyposaonych grup dywersyjnych. W tym te celu zainicjowano odpowiednie prace konstrukcyjne nad stworzeniem specjalnego wyposaenia tych grup. Obejmoway one budow maogabarytowego sprztu cznoci, rnego typu materiaw i rodkw minerskich oraz przygotowanie niezbdnego uzbrojenia. W Centralnym Ar chiwum Wojskowym zachowa si dokument z 24.02.1939 r. opracowany w Instytucie Techniki Uzbrojenia, zawierajcy zaoenia konstrukcyjne pm przeznaczonego dla dywersji pozafrontowej. Zakadano, e bro powinna si charakteryzowa nastpujcymi cechami: atwoci przenoszenia w ukryciu pod ubFaniem, znaczn niezawodnoci dziaania, du celnoci, moliwie najwikszym zasigiem strzau. Ponadto, w pimie wymieniono 18 punktw szczegowych wytycznych konstrukcyjnych. Brak zachowanych materiaw archiwalnych nie pozwala na ustalenie, jak daleko byy zaawansowane prace nad prototypem. Mona jedna przypuszczacie byy one prowadzone, bowiem w pimie Biura Bada Technicz nych Broni Pancernej z 21.07.1939 r. skierowanym do dowdcy broni pancernej w zwizku z daniem wyposaenia czogw w dodatkow bro maszynow (chodzio o pm) mona znale taki akapit: Obecnie jest w opracowaniu inny model pistoletu maszynowego, ale sztuka modelowa bdzie wykonana za okoo 4 miesice". W 40 dni pniej wybucha wojna.
Niemal bezporednio po zakoczeniu dziaa wojennych w Polsce przy stpiono do tworzenia podwalin przemysu zbrojeniowego oraz niezbdnej bazy dla remontu sprztu uzbrojenia znajdujcego si w jednostkach. Organizujc przemys krajowy, oparto si na dowiadczeniach przemysu radzieckiego i uruchomiono produkcj broni na podstawie dokumentacji licencyjnej. Uzys kano w ten sposb niezbdny zasb dowiadcze oraz stworzono warunki do rozwoju kadry specjalistw zdolnej do podjcia produkcji wielkoseryjnej. Przedsiwzicia te pozwoliy na rozpoczcie w kraju licencyjnej produkcji radzieckich pm systemu PPS wz. 1943. Bro t, skonstruowan przez A.J. Sudajewa, wprowadzono do uzbrojenia armii radzieckiej w 1943 r. Cay pistolet skada si z nastpujsjich gwnych czci i zespow: lufy, osony, spryny powrotnej, komory spustowej, kolby i magazynka. Ponadto do kadego pistoletu naleay 2 adownice z 6 magazyn kami (po 3 magazynki w kadej), olejarka i skadany wycior. Samoczynne dziaanie broni polegao na odrzucie zamka swobodnego. Zasilanie nastpowao z dwurzdowego magazynka ukowego o pojemnoci 35 naboi. Strzelanie prowadzono z zamka otwartego, gdy bro nie posiadaa przecznika rodzaju ognia. Ogie pojedynczy mona byo uzyska tylko przez krtkie ciganie jzyka spustowego. Przyrzdy celownicze skaday si ze supkowej muszki umieszczonej w osonie i celownika przerzutowego. Bezpiecz nik unieruchamia zamek zarwno w przednim, jak i w tylnym pooeniu. Ruch zamka w tylnym pooeniu by amortyzowany przez zderzak. Spryna powrot-
Rys. 10.1. 7. 62 mm pistolet maszynowy PPS wz. 1943
Powojenne konstrukcje
na umieszczona niesymetrycznie wzgldem osi zamka posiadaa erd, ktrej przedni koniec suy jako wyrzutnik. Pokrywa komory zamkowej tworzya cao z oson lufy i bya zakoczona osabiaczem odrzutu i podrzutu, co znacznie zwikszao skupienie pociskw przy ogniu seryjnym. Bro wyposaono w metalow kolb skadan na komorze zamkowej. Pistolet by prosty i niezawodny, a pod wzgldem technologii wykonania stanowi wzr umiejt nego projektowania broni. Pierwsze pm PPS wz. 1943 opuciy zakady produkcyjne w 1948 r., jednak peny rozruch produkcji w kilku zakadach nastpi dopiero w 1951 r. Oprcz wersji bojowej 7,62 mm pistoletu PPS w mniejszej iloci produkowano rwnie w Polsce jego treningow odmian - kal. 5,6 mm. Uycie amunicji sportowej
Rys. 10-2. Wylot luty pis toletu maszynowego PPS wz. 1943. U gry wersja kal. 5,6 mm, u dou wersja kal. 7,62 mm
bocznego zaponu typu long rifle pozwalao na zmniejszenie kosztw szkolenia ogniowego oraz wykorzystanie przy koszarowych strzelnic sportowych do treningu strzeleckiego. Bro ta w porwnaniu z wersj podstawow posiadaa luf o mniejszym kalibrze oraz inaczej uksztatowany grot igliczny w zamku, pozostae czci i zespoy pistoletu nie ulegy zmianie. Do strzelania stosowano aluminiowe wkadki redukcyjne, identyczne jak do 5,6 mm pistoletu spor towego" wz. 1933.
pistoletw maszynowych
Rys. 10.4. Podstawowe zespoy pistoletu PPS wz, 194
Rys. 10.5. Przekrj pistoletu maszynowego wz. 1943/52
Opanowanie produkcji pm skonio polskich konstruktorw do wasnych poszukiwa. Ju na pocztku lat pidziesitych dokonano adaptacji tej broni w celu lepszego przystosowania dla pododziaw piechoty. Adaptacja polegaa na wprowadzeniu staej drewnianej kolby i przekonstruowaniu komory za mkowej. W jej tylnej czci dodano wkadki, grn i doln, ponadto wprowadzo no dwa otwory dla koka mocujcego komor zamkow oraz otwr do
128
Powojenne konstrukcje pistoletw maszynowych
wkrcania kolby. Zmieniono rwnie zaczep otwierania komory zamkowej, ktrego zgicie zwrcono do dou. W pistolecie zastosowano drewnian kolb z wyciciem na tylne ucho pasa nonego, zakoczon metalowym trzewikiem z pokryw. W kolbie znajduje si gniazdo na przybory do czyszczenia i konserwacji broni. W 1952 r. bro wesza do produkcji seryjnej, otrzymujc oznaczenie w wojsku jako 7,62 mm pm wz. 1943/52.
Konstrukcje in. Bolesawa Jurka

Inynier Bolesaw Jurek (ur. 14.01.1904 r. zm. 27.09.1971 r.) nalea do czoowych polskich konstruktorw broni strzeleckiej. Po ukoczeniu w 1923 r. gimnazjum w Koskich rozpocz studia w Wyszej Szkole Budowy Maszyn M. Wawelberga w Warszawie. W 1928 r. podj prac w Warszawskiej Fabryce Karabinw, w ktrej pocztkowo pracowa jako konstruktor, pniej za obj stanowisko starszego konstruktora. Z tego te okresu datuj si jego pierwsze samodzielne konstrukcje, jak: lotniczy karabin maszynowy PWU wz. 1933 oraz synchronizator pozwalajcy na prowadzenie ognia uzgodnionego z obrotami opat miga. Jednoczenie uzupenia! sw wiedz w czasie staw i praktyk odbywanych we francuskich fabrykach broni oraz uczszczajc na wykady sekcji uzbrojenia Politechniki Warszawskiej. W 1935 r. B. Jurek zosta kierow nikiem dziau konstrukcji broni maokalibrowej w fabryce karabinw, kontynu ujc prace nad lotnicz broni pokadow. W latach 1936-1939 konstruktor przystpi do prac nad najciszymi karabinami maszynowymi. Opracowany przez niego 20 mm nkm FK wz. 1938 (model A), omwiony w dalszej czci ksiki, charakteryzowa si prost budow oraz przewysza swymi walorami i skutecznoci karabiny tak renomowanych firm, jak: Oerlikon" czy Madsen". Wybuch wojny nie pozwoli jednak na szersze wprowadzenie tego typu broni do wyposaenia armii. Po zakoczeniu dziaa wojennych in. B. Jurek wczy si czynnie w nurt odbudowy kraju, podejmujc prac w przemyle motoryzacyjnym. Wnis wiele pracy i wysiku przy uruchomieniu produkcji cignikw Ursus. Nastpnie rozpocz prac naukowo-dydaktyczn na Politechnice Warszawskiej. W dru giej poowie lat pidziesitych w Katedrze Mechaniki Stosowanej doc. in. B. Jurek zaprojektowa system broni oparty na wsplnej zasadzie dziaania i wsplnych podzespoach, obejmujcy pistolet maszynowy i karabinek samo czynny (lkm). W pracy nad konstrukcj broni wykorzysta dowiadczenia zdobyte przy konstrukcji 20 mm nkm FK wz. 1938. Zastosowane w nim oryginalne rozwizania s szczeglnie interesujce w stosunku do konstrukcji
Konstrukcje in. Bolesawa Jurka
pm, w ktrej zasada krtkiego odrzutu lufy i zamka zaryglowanego praktycznie nie jest stosowana. Brak zachowanych materiaw archiwalnych nie pozwala na pene od tworzenie historii powstania broni. Tak wic rozdzia ograniczono jedynie do opisu zachowanych prototypw. Prototyp pm oznaczony symbolem AJ-56
Rys. 10.6. Prototyp pistole tu maszynowego wz. AJ-56 (w zachowanym egzempla rzu brak drewnianej kolby)
dziaa na zasadzie krtkiego odrzutu lufy. Ukad lufa z komor zamkow-zamek jest ryglowany za pomoc rygla wahliwego poruszajcego si w paszczynie pionowej. Odryglowanie ukadu nastpuje przez cofnicie suwada, co powoduje podniesienie rygla. Ruch suwada w stosunku do ukadu lufa-zamek jest wymuszony przez dwigni cofajc suwado podczas caego ruchu wstecznego ukadu. W kocowej fazie ruchu, tu przed zatrzymaniem lufy nastpuje rozryglowanie ukadu (przesunicie go o ok. 9 mm), palszy ruch wsteczny wykonuje ju tylko zamek i suwado. Suwado peni tu rol^TJodatkowej masy rozcznej pozwalajcej na rozryglowanie ukadu lufa-zamek. Ruch powrotny powoduje spryna dziaajca na suwado. Lufa pistoletu jest zaopatrzona we wasn dodatkow spryn powrotn. Mechanizm uderzenio wy typu iglicznego pracuje od energii spryny powrotnej. Iglica
Rys. 10.7. Podstawowe cz ci i zespoy pistoletu wz. AJ-56
umieszczona w zamku jest sztywno poczona z suwadem. Uderzenie iglicy w sponk naboju jest moliwe tylko przy zaryglowanym ukadzie, po dojciu suwada wraz z zamkiem w przednie skrajne pooenie. Mechanizm spustowy posiada zabezpieczenie przed strzaem przedwczesnym. Skrzydekowy przecz nik rodzaju ognia suy jednoczenie do zabezpieczania broni i jest umieszczony nad uchwytem z lewej strony pistoletu. Przyrzdy celownicze typu otwartego skadaj si ze staej muszki umiesz czonej w osonie i szczerbinkowego celownika przerzutowego o czterech nastawach (w prototypie bez liczbowych oznacze odlegoci). Lufa pistoletu na caej dugoci jest osonita prostoktn oson, w ktrej znajduj si dwa oyska w celu utrzmania prostoliniowego ruchu lufy w czasie dziaania cyklu automatyki broni. Bro zaprojektowano i wykonano w 2 wersjach. W pierwszej wersji jest dostosowana do 7,62 mm naboju radzieckiego TT wz. 1930 (7,62 mm x 25), w wersji drugiej natomiast jest moliwe stosowanie 9 mm naboi typu Parabellum (9 mm x 19). Zmiana wersji nastpuje poprzez wymian lufy. Pistolet jest zasilany z magazynka pudekowego o dwustronnym uoeniu naboi. W wersji kal. 7,62 mm istnieje pena zamienno magazynkw z radzieckim pistoletem maszynowym PPS wz. 1943. Zachowany prototyp nie posiada kolby, jednak budowa pistoletu wskazuje, e do broni przewidziano sta kolbe drewnian.
Rozwiniciem konstrukcji pm byt opracowany w 1957 r. 7,62 mm karabinek samoczynny SJ-57. Na zachowanych rysunkach wystpuje on pod nazw jako lekki karabin maszynowy (Ikm). Karabinek dziaa na identycznej zasadzie jak opisany wczeniej pm, z t rnic, e ruch suwada w czasie rozryglowania ukadu broni by tu duszy (przesunicie ukadu o ok. 11 mm). Mechanizm uderzeniowy karabinka jest typu iglicznego. Iglic wraz ze spryn umieszczono w zamku. Napinanie odbywa si w czasie ruchu wstecznego zamka za pomoc dwigni wsppracujcej z wystpem w osonie komory zamkowej. Zwolnienie spryny uderzeniowej i uderzenie iglicy w sponk naboju nastpuje po zaryglowaniu ukadu. Rygiel po wejciu w opor ryglow uruchamia dwigni zwalniajc zaczep iglicy. Mechanizm spustowy umoliwia prowadzenie ognia cigego i pojedynczego. Przecznik rodzaju ognia, stanowicy rwnie bez piecznik, jest umieszczony nad chwytem pistoletowym z lewej strony broni. Karabinek posiada wycig i wyrzutnik o takiej samej konstrukcji jak pm.
Konstrukcje in Bolesawa Jurka
11]
Rys. 10.8. 7,62 mm karabinek samoczynny wz. SJ-57 (w zachowanym prototypie brak magazynka i dwjnogu)
Urzdzenie celownicze skada si ze staej muszki zabezpieczonej bocznymi osonami i celownika ramkowo-krzywkowego o 9 nastawach (S, 100, 200, 300, 400, 500, 600, 700, 800 m). Do zasilania broni przewidziano magazynek ukowy dwurzdowy z mo liwoci zamiany magazynkw z radzieckim karabinkiem AK-47. Staa kolba drewniana i chwyt pistoletowy oraz rczka zamkowa poczona z suwadem s identyczne jak w pm. W celu zachowania lepszej stabilnoci broni w czasie strzelania przewidziano do karabinka dwjng. Opracowany prototyp by dostosowany do 7,62 mm naboi porednich wz. 1943. Bro posiadaa szereg wsplnych czci i podzespow z opracowanym wczeniej pm. Rozwizanie to miao na celu uproszczenie wytwaraania. Opraco wanie systemu broni opartego na wsplnej zasadzie dziaania i wykorzystywania wsplnych podzespow wybiegao sw ide w przyszo, gdy w nastpnych latach opracowano za granic podobne systemy (m.in. Stoner 63 w USA czy karabinek AK i rkm RPK w ZSRR). Mimo i opisane wyej prototypy nie znalazy si w produkcji seryjnej, to z technicznego punktu widzenia stanowi bardzo interesujce rozwizania.
Rys. 10.9. Podstawowe cz ci i zespoy karabinka wz. SJ-57
132
9 mm pistolet maszynowy RAK

Przezbrojenie wojsk w karabinki samoczynne na naboje o mocy poredniej spowodowao, e rola klasycznych pm zostaa znacznie ograniczona. Z drugiej za strony zapocztkowany w poowie lat pidziesitych proces technicyzacji si zbrojnych wymaga wyposaenia pewnej liczby onierzy w bro o maych gabarytach, lecz skutecznoci nie ustpujcej dotychczas stosowanym pm. Rwnie Ministerstwo Spraw Wewntrznych zgaszao potrzeb posiadania lekkiego pm niezbdnego dla sub specjalnych. Wobec braku konstrukcji krajowej MSW zakupio w b. Czechosowacji niewielk liczb pm wz. 26, ktre znalazy si m.in. w wyposaeniu Biura Ochrony Rzdu. Dodatkowym czyn-
Rys. 10.10. 7,62 mm czeski pistolet maszynowy wz. 26
nikiem stymulujcym podjcie prac nad nowym pm byy zapocztkowane prace nad pistoletami wojskowymi przystosowanymi do 9 mm naboju Makarowa. Projekt wstpny maogabarytowego pm zosta opracowany w Zakadzie Technologii Oglnej Politechniki Warszawskiej przez prof. Piotra Wilniewczyca, przy wsppracy prof. mgr. in. Mariana Wakalskiego, mgr. in. Grzegorza Czubaka i mgr. in. Tadeusza Bednarskiego. Studium techniczne
9 mm pistolet maszynowy RAK
133
projektu zawierao analiz parametrw istniejcych pm tej klasy, jak rwnie opis tendencji rozwojowych dla tego rodzaju broni na wiecie. W wyniku prac konstrukcyjnych powsta pistolet o wielu miaych i niekon wencjonalnych rozwizaniach technicznych, do ktrych mona zaliczy: 1. Konstrukcj zamka w przedniej czci zakoczonego napinaczem speniajcym jednoczenie funcj osabiacza podrzutu. Rozwizanie to umo liwio obsug broni jedn rk. 2. Konstrukcj mechanizmu spustowego pozwalajc na zmienianie rodza ju ognia bez stosowania przecznika zmieniacza. 3. Bardzo atw wymian lufy poprzez zastosowanie grzebieniowego poczenia z chwytem. 4. Ma mas i bardzo mae gabaryty. Pistolet zaprojektowano na 9 mm nabj Makarowa lub nabj czeski wz. 22 Strakonice (o charakterystyce zblionej do naboju Makarowa). Zasada dziaania
Rys. 10.11. Projekt pistoletu m a s z y n o w e g o R A K . wedug zaoe patentowych
pistoletu polegaa na swobodnym odrzucie zamka z opnionym ruchem powrotnym. Do zasilania broni przewidywano pudekowy magazynek o pojem noci 25 naboi umieszczony w rkojeci uchwytu. Lewa szczka magazynka suya jednoczenie jako wyrzutnik usek. Bro oprcz rkojeci posiadaa chwyt przedni (drewniany) sucy rwnoczenie do podtrzymywania pistoletu rk przy strzale. Metalowa kolba skadana bya poczona za pomoc rozcitej tulei. Kolba moga by ustawiona w 3 pooeniach: cakowicie zoona, zoona z odchylonym trzewikiem sucym jako przedni chwyt broni, rozoona do strzelania z ramienia. Pistolet mia by przenoszony w futerale lub luzem na pasku przewleczonym przez rozcit tulej kolby.
R y s . 10.12. 9 mm pistole! maszynowy RAK nr seryjny 008 (zamek w tylnym poo eniu)
Po mierci prof. Wilniewczyca w 1960 r. prace nad prototypem kon tynuowano. Bro na etapie prototypu otrzymaa robocz nazw RAK (Rczny Automat Komandosw) i uzyskaa patent polski nr 53724 udzielony twrcom 20.10.1967 r. Jednoczenie, w prototypie przekonstruowano kolb, zastpujc mao praktyczn kolb obrotow przez kolb wysuwan oraz wyposaono pistolet w skadany uchwyt przedni z tworzywa sztucznego. Autorami tego rozwizania byli in. in.: Ryszard Chemicki i Ernest Durasiewicz. Stanowio ono przedmiot patentu dodatkowego nr 65722. Po przeprowadzeniu bada technicznych i eksploatacyjnych prototypw wprowadzono nastpn zmian polegajc na zastosowaniu rozdzielnego opniacza zamka. Bro uzyskaa akceptacj wadz wojskowych i w 1964 r. przemys zbrojeniowy przystpi do jej produkcji seryjnej, za od 1965 r., pod nazw 9 mm pm wz. 1963, znalaza si w uzbrojeniu WP i organw MSW.
9 mm pistolet maszynowy wz. 1963

9 mm pm wz. 1963 jest indywidualn broni automatyczn przeznaczon do walki na niewielk odlego. Bro w chwili wprowadzenia do uzbrojenia WP stanowia jeden z najlejszych pm na wiecie. Jej masa z magazynkiem zaadowanym 25 nabojami wynosia niespena 2 kg. Dziaanie pistoletu polega na zasadzie odrzutu zamka swobodnego (ryglowanie mas zamka), lecz w odrnieniu od klasycznych pm nie posiada on typowej komory zamkowej. Zamek stanowicy zewntrzn cz broni wykonuje w czasie cyklu strzau ruch do przodu i do tyu. Bro posiada przyrzdy celownicze typu otwartego skadajce si ze staej muszki i celownika przerzutowego z nastaw 75 i 150 m. Do zasilania uywa si magazynkw pudekowych dwurzdowych o pojemnoci 25 naboi magazy nek dugi i 15 naboi magazynek krtki. Konstrukcja umoliwia prowadzenie ognia z jednej rki lub oburcz z wykorzystaniem wysuwanej metalowej kolby. Rwnie napinanie broni w szczeglnych warunkach mona wykona jedn rk przez oparcie pistoletu
135
Rys. 10.13.9 mm pistolet maszynowy wz. 1963 z magazynkiem na 25 naboi, kolba wysunita, uchwyt przedni otwarty
Rys, 10.14. 9 mm pistolet maszynowy wz. 1963 (uchwyt przedni rozoony)
trzymanego za rkoje chwytu osabiaczem podrzutu o opor, np. cian, drzewo lub inny przedmiot i energiczne nacinicie do przodu, a do zatrzymania si zamka na zaczepie dwigni spustowej. Bro charakteryzuje si zwartoci konstrukcji i prostot obsugi oraz du skutecznoci, zwaszcza przy strzelaniu ogniem cigym.
Rys. 10.15. Futera do pis toletu maszynowego wz 1963
Powojenne konslrukcje pistoletw maszynowych
Czciowe jej rozkadanie trwa okoo 3 s i nie wymaga uycia dodatkowych narzdzi. Do czyszczenia i konserwacji rozkada si j na 5 podstawowych zespow: zamek, spryn powrotn z erdzi, luf, szkielet z kolb i chwytem, magazynek. W skad wyposaenia pistoletu wchodzi pas nony, brezentowy futera oraz torba na magazynki i przybory do czyszczenia i konserwacji. Dla potrzeb MSW i onierzy wykonujcych zadania specjalne moe by stosowany futera zawieszany na szelkach umieszczonych pod kurtk munduru. W toku produkcji zmieniono ksztat zaczepu magazynka oraz przekon struowano zatrzask kolby, ponadto bro przystosowano do strzelania amunicj lep poprzez wymian lufy. (Urzdzenie do strzelania nabojami lepymi patent polski nr 118943 opublikowany 15.06.1983 r. twrcy Marian Gryszkiewicz i Ryszard Chemicki).
R y s . 10.16. 9 mm pistolet m a s z y n o w y wz. 1963
W celu wyeliminowania kopotliwego rcznego adowania naboi w magazy nki w Wojskowym Instytucie Technicznym Uzbrojenia skonstruowano specjal n adowark umoliwiajc mechaniczne adowanie naboi pistoletowych. Zalet rozwizania jest znaczne skrcenie procesu adowania oraz usunicie niedogodnoci wystpujcych podczas niskiej temperatury. (Rozwizanie jest przedmiotem patentu polskiego nr 105659 twrcy Wawrzyniec Polak i Antoni Sonka). Duym sukcesem polskich konstruktorw byo te przystosowanie w 1971 r. pistoletu wz. 1963 do 9 mm amunicji Parabellum.
9 mm pistole! maszynowy wz. 1984
137

Na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych wikszo klasycz nych pistoletw maszynowych zastpiono w wielu pastwach nowoczesnymi maogabarytowymi pistoletami o duej skutecznoci dziaania i niewielkiej masie. Nowe konstrukcje charakteryzoway si znacznym uproszczeniem budo wy oraz technologii wykonania. Postp techniczny szeroko wkraczajcy w sfer uzbrojenia powodowa, e do produkcji broni na masow skal zaczto stosowa stopy lekkie, proszki spiekane oraz tworzywa sztuczne. Czynniki te spowodowa y, e pm wz. 1963 wytwarzany tradycyjnymi metodami naleao zastpi broni bardziej nowoczesn i tasz. Ponadto, analizujc dane eksploatacyjne zebrane w jednostkach wojskowych, stwierdzono, e ruchomy zamek sprawia trudnoci w celowaniu, zwaszcza onierzom o niewielkim dowiadczeniu strzeleckim. Nie bez znaczenia by fakt, i miao to pewien wpyw na bezpieczestwo strzelajcego w indywidualnych rodkach ochrony przed skaeniami. Bowiem, jak wykazaa praktyka, onierze ci mieli tendencj do przybliania twarzy do przyrzdw celowniczych, co w konsekwencji mogo si skoczy zbiciem szka okularu maski przeciwgazowej. Std te, w zaoeniach opracowanych przez Szefostwo Bada i Rozwoju Techniki Wojskowej znalazo si m.in. zalecenieâby nowy pm tf posiada zamek zakryty, tzn. umieszczony wewntrz broni. " W 1974 r. powoano dwa niezalene zespoy konstrukcyjne, ktre przy stpiy do realizacji projektu oznaczonego godem Glauberyt. Zesp pierwszy konstruktorw Wojskowego Instytutu Technicznego Uzbrojenia w ska-
Rys. 10.17. Prototyp 9 mm pistoletu maszynowego Glauberyt
dzie: ppk Henryk Adamczyk, ppk Jerzy Okraszewski, ppk Ryszard Szydow ski, opracowa koncepcj 9 mm maogabarytowego pm o oryginalnej konstruk cji. Bro dziaaa na zasadzie wykorzystania odrzutu zamka swobodnego zachodzcego na luf, przy czym podstawow innowacj byo zastosowanie pneumatycznego opniacza ruchu zamka. Przewidywano rwnie, e oe stanowice cao wraz z chwytem i komor mechanizmu spustowego bdzie wykonane z tworzywa sztucznego podobnie jak w austriackim pm Steyr
138
Powojenne konstrukcje pistoietw maszynowych
MPi 69. Po wykonaniu prototypw pistoletu w metalu i przeprowadzeniu strzela prbnych okazao si, e koncepcja i zaoenia twrcw broni zostay w peni zrealizowane. Zaprojektowany w WITU opniacz zamka, dziaajcy na zasadzie podcinienia, pozwala na zwolnienie zaczepu trzonka zamkowego po przejciu okrelonej drogi. Pistolet posiada szybkostrzelno ok. 700 strz./min, przy maej masie czci ruchomych. Byo to pierwsze tego typu rozwizanie zaprojektowane w kraju, zapewniajce zmniejszenie szybkostrzelnoci broni o ok. 40%. Do zasilania broni suy prosty magazynek pudekowy o dwu-
Rys. 10-18. Podstawowe zespoy pistoletu maszynowego Glauberyt
rzdowym uoeniu naboi, utrzymywany przez zaczep umieszczony w dolnej czci chwyta. Z broni, podobnie jak z pm wz. 1963, mona byo strzela z jednej rki lub oburcz z wykorzystaniem rozkadanego przedniego uchwytu i wysuwa nej kolby. Przyrzdy celownicze skaday si z prostoktnej muszki i celownika przerzutowego. Cech wyrniajc pistolet spord innch konstrukcji byo zastosowanie tumika pomieni. Bro charakteryzowaa si zwart budow, du porcznoci oraz ma wraliwoci na zanieczyszczenia. W 1976 r. prace nad prototypem wstrzymano wskutek trudnoci techno logicznych w wykonaniu szkieletu z tworzywa sztucznego. Rwnoczenie, w jednym z biur konstrukcyjnych przemysu zbrojeniowego drugi zesp konstruktorw opracowa prototyp pistoletu, ktrego funk cjonowanie polegao na zasadzie odrzutu zamka swobodnego. Oglny ukad broni by zbliony do izraelskiego pm UZI zaliczanego do najlepszych wzorw uzbrojenia w swojej klasie. W porwnaniu z pm wz. 1963 w broni zastosowano zamek zakryty nachodzcy na luf z oknem do wyrzucania usek, umieszczony wewntrz komory zamkowej. Rozmieszczenie rodka masy zamka nad osi lufy pozwalao na skrcenie dugoci broni oraz znacznie polepszyo jej stateczno przy strzelaniu ogniem cigym. Rozwizanie takie chronio rwnie uytkow nika broni przed skutkami rozerwania si uski w przypadku nieprawidowego odpalenia naboju. Ponadto, w celu usprawnienia technologii produkcji wik szo elementw wykonano metod toczenia z blach stalowych.
139
Rys. 10.19. 9 mm pistolet maszynowy wz. 1984
Bro zaprojektowano na 9 mm naboje Makarowa, lecz w razie potrzeby istnieje moliwo jej adaptacji do 9 mm x 19 naboi typu Parabellum. Mechanizm spustowy ma skrzydekowy przecznik rodzaju ognia, penicy rwnie rol bezpiecznika. Zasilanie w amunicje odbywa si z wymiennych magazynkw pudekowych o pojemnoci 15 lub 25 naboi. Przyrzeky celownicze rozmieszczone na pokrywie komory zamkowej skadaj si z muszki wraz z jej oson oraz celownika przerzutowego z nastaw na 75 i 150 m. Bro wyposaono w metalow wysuwan kolb oraz nakadk z tworzywa umieszczon w przed niej czci komory zamkowej. Mona do niej stosowa tumik wystrzaw umoliwiajcy uycie w dziaaniach specjalnych. W wyniku intensywnych i wszechstronnych prb prototypu, oznaczonego pocztkowo jako wz. 1981, przekonstruowano uchwyt do napinania zamka, za w miejsce nakadki wprowadzono skadany uchwyt przedni. Bro w tej formie zatwierdzono do produkcji, oznaczajc j jako 9 mm pm wz. 1984.
Tablica 10.1. Dane techniczne powojennych pistoletw maszynowych
Dugo z kolb zoon i rozoon. PujeninosL- magazynka krtkiego i dugiego.
Wojsko Polskie byo uzbrojone w 1918 r. w cay szereg typw karabinw pochodzcych z magazynw pozostawionych przez zaborcw, jak rwnie sprowadzonych do kraju przez oddziay WP przybye z zagranicy. Bilans stanu majtkowego na dzie 26.01.1919 r. wykaza, e w armii znajduje si ok. 100 000 kb i 1200 km. Stan ten nie pozwala na zaspokojenie potrzeb roz budowujcych si si zbrojnych, a wobec braku wasnego przemysu zbrojenio wego oraz zaistniaej sytuacji politycznej wadze wojskowe usilnie poszukiway rde pozysku broni poza granicami kraju. W wyniku podjtych dziaa utworzono Polsk Misj Wojskowych Zakupw w Paryu. Misja ta w latach 1919-1920 poredniczya w zakupie i dostawach ok. 750 000 kb i kbk, 12 000 km oraz kilkudziesiciu tysicy kb i km nie w peni sprawnych, a nabytych po cenie zomu. Czynniki te spowodoway, e z chwil zakoczenia dziaa wojennych w 1921 r., w WP znajdowao si ok. 24 typw kb i 22 typy kbk, co w znacznym stopniu utrudnia^tproces szkolenia, zaopatrzenia w amunicj, jak rwine remonty i napraw broni. Pilnego znaczenia nabraa wic sprawa uporzd kowania i ujednolicenia uzbrojenia piechoty. W czerwcu 1921 r. Rada Wojenna przy Ministrze Spraw Wojskowych przyja jako standardowe wyposaenie 7,92 mm kb Mausera wz. 1898. Duy wpyw na t decyzj miao przyznanie Polsce na mocy traktatu wersalskiego wyposaenia niemieckiej fabryki broni w Gdasku. Wybrany typ karabinu stanowi jedno z ostatnich opracowa niemieckiego konstruktora broni Paula Mausera (1838-1914). Bro bya jak na owe czasy nowoczesna, lecz do skomplikowana, droga w produkcji i trudna do masowego wytwarzania. Produkcj kb wz. 1898 uruchomiono w Warszawie w poowie 1922 r. Brak penej dokumentacji technicznej, dowiadczenia w produkcji broni i odpowied nich kadr specjalistw spowodowa, e produkcja w pocztkowym okresie
Rys. 11.1. 7, 92 mm karabin Mausera wz. 1898
Karabiny i karabinki
napotkaa due trudnoci. Jednak do koca roku wyprodukowano 9600 kb, a w nastpnym roku osignito ju zdolno produkcyjn 12 400 kb. Karabiny produkcji polskiej rniy si od niemieckich tym, e oe byo wykonane z drewna bukowego, jednak ustpoway niemieckim pod wzgldem precyzji i jakoci wykonania. Wobec zmiany pogldw taktycznych w wojsku, w marcu 1924 r. Komitet ds. Uzbrojenia i Sprztu podj decyzj o zastpieniu karabina karabinkiem jako broni lejsz i bardziej uniwersaln. W tym te roku Pastwowa Fabryka Karabinw w Warszawie opracowaa model kbk wzorowy na konstrukcji niemieckiego kbk kawalerii typu Mauser wz. 1898a.
Rys. 11.2. 7,92 karabinek wz. 1898 produkcji Fabryki Karabinw w Warszawie
Midzy pierwowzorem niemieckim a broni produkcji polskiej byy na stpujce rnice: a
i4:
Ponadto, w czasie napraw i remontw posiadane niemieckie kbk wz. 1898a upodabniano do kbk produkcji polskiej. Zmiany polegay na: zaklejeniu otworu w kolbie do przecigania pasa, - wykonaniu wyobienia w kolbie i dodaniu poprzeczki, - dodaniu strzemienia tylnego, wymianie kolika, w wypadku uszkodzenia, na kolik produkcji polskiej, wymianie trzewika kolby, jeli stary by zniszczony, wymianie bczka tylnego na bczek produkcji polskiej, wymianie oa, jeli byo zniszczone, na oe produkcji polskiej. Dlatego te zdarza si, e w zbiorach muzealnych wystpuj kbk produkcji niemieckiej ze znakami lub cechami kbk produkcji polskiej. Karabinki wz. 1898 produkowano w Warszawie w latach 1925-1931. cznie w Fabryce Karabinw wyprodukowano 189 600 kbk tego wzoru. W kwietniu 1927 r. produkcj kbk wz. 1898 uruchomiono rwnie w Pastwo wej Fabryce Broni w Radomiu, gdzie do 1931 r. w kooperacji z PFK wykonano 158 100 szt. W trakcie produkcji kbk uleg niewielkiej modernizacji. Bro w pierwszych seriach miaa: oddzielne piercienie nakadki, oe i nakadk nie impregnowane, jak rwnie nie wzmacniane kokami, rczki trzonkw zamkowych zgite w d o 90, cite od wewntrz i moletowane. W pniejszych seriach wprowadzono: zamiast pierorenia nakadki przetoczenie grnej czci komory za mkowej, wzmocnienie kokami oraz nasycenie pynem impregnacyjnym oa i na kadki, proste rczki trzonw zamkowych w ostatnich seriach kbk.
Karabin wz. 1898a

Na przeomie lat 1931/1932 nastpia w wojsku ponownie zmiana zaoe taktycznych polegajca na tendencji do wyduenia celowniczego ognia karabi nowego na odlego 1200-1500 m. Mona to byo zrealizowa tylko przez ponowne przezbrojenie jednostek piechoty w karabiny dugie. Poniewa produ kcji karabinw w Polsce zaniechano w 1924 r., do realizacji tego zamierzenia przystpiono dopiero w 1936 r. Opnienie byo spowodowane koniecznoci sezonowania drewna przeznaczonego na oa karabinw, ktre wynosio okoo 3-4 lat.
Karabin wz. 1898a
Rys. 11.3. 7,92 mm karabin Mausera wz. 1898a
Nowo produkowany karabin otrzyma oznaczenie kb wz. 1898a; by to w zasadzie kb Mausera wz. 1898, w ktrym zastosowano zmodyfikowany celownik oraz niektre ulepszenia identyczne jak w kbk wz. 1929. cznie od 1936 do 1939 r. Pastwowa Fabryka Broni w Radomiu wykonaa 44 500 kb wz. 1898a.
Adaptacja karabinw Mannlichera wz. 1895 i karabinw Werndla wz. 1873

Z do znacznej liczby kb Mannlichera wz. 1895 bdcych,^ wyposaeniu WP cz przerobiono na kbk. Bro ta, przeznaczona dla potrzeb kawalerii i Policji Pastwowej, po skrceniu lufy uzyskaa m.in. mas wiksz o ok. 0,1 kg
Rys. 11.4. Strzelanie Policji Pastwowej z karabinw Mannlichera
144
Rys, 11.5. Zachowany w zbiorach MWP w Warszawie karabinek Mannlichera przerobiony z karabinu wz. 1895 w Warsztatach Broni DOG we Lwowie
od kbk produkcji austriackiej, podstaw muszki wykonan oddzielnie oraz celownik karabinowy z nastawami od 300 do 2600 krokw (oryginalny celownik kbk wz. 1895 prod. austriackiej posiada nastaw 300-2400). W zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie znajduje si kbk Mannlichera wz. 1895 przerobiony z kb produkcji Warsztatw Broni DOG we Lwowie. Warsztaty te na pocztku lat dwudziestych dokonyway ww. przerbek. Brak jednak bliszych danych o wielkoci i rozmiarach tej produkcji. Ponadto, z pozostaych po armii austro-wgierskiej 11 mm kb jednostrzaowych Werndla wz. 1873 niewielk cz adaptowano na kb sygnaowe, cz za przerobiono przez obcicie lufy na kbk przystosowane do strzelania amunicj z gazem zawicym, przeznaczon do wicze w komorach gazowych. Amunicj gazow do tej broni sprowadzano do Polski z Francji, gdzie bya produkowana na zamwienie. Na pocztku lat trzydziestych bro t jednak stopniowo wycofano z azycia.
Rys. 11.6. Karabinek przy stosowany do strzelania amunicj gazow, przero biony z karabinu Werndla wz. 1873
Modyfikacja karabinu Mosina wz. 1891

Karabinki wz. 91/98/23 i 91/98/25
W ramach ujednolicania broni i amunicji strzeleckiej w latach 1923-1927 cz z posiadanych przez wojsko zasobw rosyjskich kb Mosina dostosowano w Centralnej Skadnicy Broni nr 1 w Warszawie oraz w Fabryce Maszyn i Broni Arma" we Lwowie do 7,92 mm amunicji Mausera. Karabin rosyjski konstrukcji S.I. Mosina wprowadzono w 1891 r. do uzbrojenia armii rosyjskiej. Posiada on luf kal. 7,62 mm i by dostosowany do
Modyfikacja karabinu Mosina wz, 1891
145
amunicji z kryz wystajc. Zamek czterotaktowy skadajcy si z 7 prostych czci byt ryglowany symetrycznie za pomoc rygli znajdujcych si na czole toka zaporowego. Dodatkowy rygiel stanowia rczka trzonka zamkowego. Zasilanie broni nastpowao z jednorzdowego magazynka pudekowego wy stajcego z oa. W magazynku znajdowa si specjalny rozdzielacz-wyrzutnik, ktry utrzymywa luno grny nabj i mocno trzyma nabj lecy; wskutek tego urzdzenie donoszce dziaao bardzo sprawnie. Cay kb skada si z 42 czci wykonywanych w normalnej produkcji z ma iloci brakw. Bro produkowano w kilku odmianach, gwnie jako kb wz. 1891 i kbk wz. 1907, w zakadach w Tul, Sestorecku, Iewsku oraz w czasie I wojny wiatowej w USA, w wytwrni Remingtona, i w zakadach w Wielkiej Brytanii. Adaptacja broni dokonana w Polsce polegaa m.in. na przerobieniu kb na kbk, tj. skrceniu lufy o ok. 20 cm. W broni dokonano ponadto nastpujcych zmian: 1. Luf nawiercono i ponownie przegwintowano, za przedni cz lufy podtoczono dla piercienia podstawy muszki na zewntrz, za obtoczono do ksztatu lufy kbk wz. 1898. W przypadku znacznego zuycia lufy wymieniano j na now produkcji polskiej, ktr dostarczaa Zbrojownia nr 2. 2. W zamku przerobiono czko zamka, wycig usek, sltrcono rwnie tyln cz iglicy. 3. Przy celowniku rami wyprostowano, pak suwaka przygito, schodki dopiowano. Po tej operacji liczby na celowniku nie byy brane pod uwag, za posugiwano si liczbami umieszczonymi na schodkach (najniszy celownik 300 m, najwyszy 1200 m). 4. Zmieniono rozdzielacz naboi i wyrzutnik. 5. Pudeko magazynka przetoczono do wymiarw naboi 7,92 mm. 6. Skrcono rwnie oe kb i nakadk, a koryto oa dostosowano do ksztatu zewntrznego lufy, w zwizku z czym ruba gwna przednia i tylna zostay skrcone o ok. 4 mm. Przedni skuwk oa zastpiono bczkiem przednim z nasad bagnetu, kolikiem i podstaw kolika. Pozwalao to na zastosowanie do kbk bagnetu typu noowego produkcji polskiej lub niemieckiej. 7. Ponadto, na ou i kolbie dodano dodatkowe strzemiczka dla zamoco wania pasa.
Rys. 11.7. 7,92 karabinek wz. 1891/98/25 przerobiony z 7.62 mm rosyjskiego Mosina wz. 1891
146
Cz tych zmian bya spowodowaa koniecznoci dostosowania elemen tw broni do odmiennego ksztatu uski naboju Mausera, ktry nie posiada wystajcej kryzy jak nabj rosyjski; rwnie oryginalny celownik dostosowano do balistyki amunicji polskiej. Bro w tej wersji otrzymaa oznaczenie w WP jako kbk wz. 91/98/23. (W literaturze mona czsto napotka bdn nazw jako Mauser polski wz. 91/98/23).
Rys. 11.8. Cecha w postaci goda pastwowego wybija na na komorze zamkowej karabinka
W pniejszych przerbkach kbk wprowadzono niewielkie zmiany polega jce na wyeliminowaniu kolika i zmianie bczka przedniego na bczek kb wz. 1898 z odcitym hakiem oraz wprowadzeniu prtowego wyciora. Bro badano w jednostkach, z ktrych te napyny uwagi o zacinaniu si kbk, zwaszcza przy dosyaniu naboju i wyciganiu uski. W wyniku tych uwag przekonstruowano wyrzutnik oraz obniono wlizg nabojowy. Karabinki z wprowadzonymi modyfikacjami otrzymay oznaczenie jako wz. 91/98/25 (niektre rda podaj jako 91/98/26). Karabinki wz. 91/98/23 i 91/98/25 znalazy si w uzbrojeniu kawalerii, artylerii konnej, andarmerii, a od 1929 r. byy w uzbrojeniu stray granicznej. Ponadto bro ta znajdowaa si na wyposaeniu Policji Pastwowej. Po wycofaniu broni z ww. odziaw wojskowych przekazano j niektrym Batalionom Obrony Narodowej.
Karabinek wz. 1929

W 1929 r. skonstruowano w Polsce nowy kbk, ktry otrzyma oznaczenie jako wz. 1929. Jego produkcj uruchomiono w 1930 r., w Pastwowej Fabryce Broni w Radomiu. W kbk, w porwnaniu ze wz. 1898, wprowadzono szereg zmian, do ktrych naleay: wzmocnienie komory zaporowej, skrcenie nasady oa o 75 mm,
Karabinek wz. 1929
141
Rys. 11.9.7,92 mm karabinki. U gry Mauser wz. 1898 produkcji Fabryki Karabinw w Warszawie, u dou wz. 1929 produkcji Fabryki Broni w Radomiu
odrzucenie kolika i wprowadzenie obnionej nasady bagnetu wraz z wyciorem, nieznaczne zmienienie ksztatu oa i nakadki w zwizku ze zmian oku, opracowanie nowego ksztatu bczka przedniego, ktry zamiast dwu czci by jednoczciowy z pask spryn, przekonstruowanie bczka tylnego, wprowadzenie kowadeka do rozbierania zamka, tzw. babjjli, zmienienie trzewika kolby na toczony, zmienienie konstrukcji strzemienia, rub i przetyczek w zwizku ze zmian oku, zastosowanie dwudzielnej spryny zaczepu zamkowego, zmienienie ksztatu skrzydeek ochraniacza muszki, wprowadzenie nowego wzoru bagnetu z piercieniem jelca. Jednoczenie, w Zbrojowni nr 2 w Warszawie przerobiono cz kbk wz. 1898 produkcji polskiej i niemieckiej kategorii C na kbk wz. 1929, co si jednak wizao ze znacznymi kosztami (koszt przerbki 2 kbk wynosi tyle, co produkcja 1 nowego kbk wz. 1929). W trakcie produkcji kbk opracowano w Polsce nowy stop stali wglowej, z ktrego zaczto wyrabia lufy. Lufa taka charakteryzowaa si du wytrzy maoci, wynoszon ok. 10 000 strzaw. Ponadto, w celu obnienia kosztw produkcji, prowadzono prby z oami wykonanymi ze sklejki bakelitowej. Poniewa nie osignito zamierzonych rezultatw, w pniejszym okresie wprowadzono z powodzeniem oa klejone z 2 czci. W porwnaniu z kbk wz. 1898 bro miaa wiksz tolerancj wymiarow czci, co pozwalao na pen zamienno elementw. Lepsze byo take dopasowanie lufy do loa, jak rwnie wytrzymao niektrych zespow broni, tak e ostatnie serie kbk wz. 1929 charakteryzoway si ju starannym wykoczeniem i dobr celnoci.
148
Do wybuchu wojny w Fabryce Broni w Radomiu wyprodukowano 264 300 kbk wz. 1929, z czego za porednictwem spki SEPEWE" sprzedano 7900 szt. za granic.
Karabinek wz. KP-32

W zwizku z rozbudow polskiego przemysu zbrojeniowego powsta w 1927 r. projekt zorganizowania na Politechnice Warszawskiej Katedry Wojskowej majcej ksztaci specjalistw w tej dziedzinie. Jednak, z braku funduszy utworzono jedynie Sekcje Uzbrojenia przy Wydziale Mechanicznym. Absolwentw tej Sekcji obowizywaa praca dyplomowa. W roku akademickim 1930/1931 jednym z tematw do wyboru byo Uproszczenie technologiczne karabinu krajowej produkcji", ktry to temat otrzyma Jzef Maroszek. Wzi on na warsztat kbk wz. 1929. Opiekunem pracy by wczesny wicedyrektor Fabryki Karabinw w War szawie A.W. Karczewski, wykadajcy jednoczenie w PW. Przedstawiony projekt zosta pozytywnie oceniony przez promotora, ktry umoliwi konstruk torowi wykonanie prototypu broni w Fabryce Karabinw, w ramach od bywanego stau. Model broni wykonano w grudniu 1931 r.
w.
Rys. 11.10. 7.92 mm karabinki. U gry KP-32. u dotu wz. 1929
Opracowanie nowego kbk, charakteryzujcego si uproszczon technologi wykonania zamka, co umoliwiao masow produkcj w zwykych warsztatach mechanicznych, wzbudzio due zainteresowanie MSWojsk. W zwizku z tym, jeszcze przed wykonaniem prototypu. Wojskowy Zakad Zaopatrzenia Uzbroje nia zamwi 66 nowych kbk w cenie po 750 z. Miay by one wykonane do 30.04.1932 r., po czym planowano rozesanie ich do oddziaw i wyprbowanie
Karabinek wz KP-32
14-1
Rys. 11.11. Porwnanie ele mentw zamka KP-32 (z le wej) z zamkiem Mausera (z prawej)
w czasie letnich manewrw. Zamwienia tego nie zrealizowano prawdopodob nie z powodu nienajlepszych wynikw bada z prototypem. W lipcu 1932 r. wykonano 2 nastpne modele kbk konstrukcji in. Maroszka, ktry by juz wtedy pracownikiem Biura Technicznego IBMU. Bro, ktra wedug konstruktora otrzymaa oznaczenie KP-32, co miao prawdopo dobnie oznacza karabin polski wz. 32", w dokumentach bya okrelana jako kbk uproszczony", kbk nowy", kbkM", kbk uproszczony wz. 32", zostaa wysana do IBMU w celu przeprowadzenia prb. Ich wyniki nie byy pomylne i dopiero w kwietniu 1933 r. konstruktor przedstawi nowy model poprawionego KP-32, z ktrym podjto nowe prby trwajce do 1.03.1934 r. W ich trakcie porwnywano go z kbk wz. 1929, kb wz. 1898 produkcji polskiej i kb wz. 1898 produkcji niemieckiej. Badania te wykazay mniejsz mas KP-32 w stosunku do kbk wz. 1929 o 140 g, lepszy ksztat lufy, wiksz jej mas i grubo. Lufa KP-32 miaa ksztat stokowy zwajcy si z 24 do 18 mm, gdy tymczasem kbk wz. 1929 mia luf o gruboci odpowiednio 20 i 15 mm. Dziki temu, nowy kbk mia mniejszy odrzut i lepsz celno. Ponadto, KP-32 mia mniejsz liczb czci 42, przy 66 w kbk wz. 1929 i 56 w kb wz. 1898, przy czym jego zamek mia tylko 6 czci wobec 10 w kbk wz. 1929. Bro miaa take lepsze pooenie rodka cikoci i wygodniejszy ksztat kolby. Do wad KP-32 naleay m.in.: budowa podajnika, konstrukcja uchwytu bezpiecznika, brak pierwszego oporu w urzdzeniu spustowym, budowa iglicy, budowa bczka, zbyt szybkie zuywanie si czci mechanizmu, bardziej kopotliwe skadanie zamka i caej broni, konstrukcja przyrzdw celowniczych oraz wraliwo zamka na zanieczyszczenia. Po zakoczeniu bada okazao si take, e KP-32 ma wiksz odporno lufy na zuycie, odporniejsz na odksztacenia komor nabojow, lepiej
Rys. 11.12. Przyrzd celowniczy KP-32
wykonany gwint, ale take na jaw wyszy wady zamka i podajnika oraz dua liczba niewypaw. Z oglnych wnioskw z prb technicznych KP-32 wynikao, i posiada on szereg cech wyrniajcych go w stosunku do kb i i kbk Mausera. Wedug sw konstruktora wszystkie usterki, poza celownikiem i pasowaniem zamka, byy atwe do usunieia. Badania balistyczne, podrzutu, odrzutu i celnoci wykazay take wiele zalet nowej broni. Najlepsze wyniki osignito przy badaniu stabilizacji redniego toru, kiedy to okazao si, e KP-32 przewysza kbk wz. 1929 a o 55,9%. Jednak, strzelanie szkolno-bojowe dao najgorsze wyniki, co byo spowodowane zym celownikiem w nowej konstrukcji. Dalszych informacji na temat KP-32 brak. Nie s znane przyczyny, dla ktrych nie poprawiono, atwych przecie do usunicia, usterek. Ze spraw KP-32 wie si jeszcze jedna nie wyjaniona sprawa. Bro opracowano w 2 wersjach A i B rnicych si dugoci drewnianej nakadki pod luf. Obie wersje wykonano. Nie wiadomo jednak, kiedy wersja B bya badana. Z zachowanego zdjcia i rysunku wykonanego z pamici przez konstruktora wynika, e w Rembertowie poddano prbom wersj . KP-32 by broni powtarzaln o lufie stokowej bez stopni. Posiada celownik przeziernikowy i muszk trapezow z oson w ksztacie walca, ponadto zamek lizgowo-obrotowy skadajcy si z 6 czci. Zamek ten mia 2 symetryczne rygle na trzonie oraz rygiel dodatkowy umieszczony w pobliu rczki.Geometrycznie powikszona konstrukcja zamka znalaza pniej za stosowanie w polskim karabinie ppanc. wz. 1935, ktrego konstruktorem by rwnie in. Maroszek. Karabin by zasilany z magazynka pudekowego, cakowicie schowanego w ou.
...Luneta celownicza do kb jest optycznym przyrzdem celowniczym zastpujcym mechaniczny przyrzd celowniczy (szczerbinka, muszka) i uat wiajcym celne strzelanie na dalsze odlegoci. Luneta posiada soczewkowy ukad odwracajcy, ruchom siatk ogniskow w ksztacie trzech drucikw umocowanych prostopadle wzgldem siebie w oprawce. Przesuwania siatki dokonuje si przez pokrcenie ruby z tarcz z podziak odlegociow. Ponadto, luneta ma nastawnik ostroci wzroku przesuwajcy w maych grani cach ukad odwracajcy wzgldem okularu oraz urzdzenie pozwalajce na weryfikacj jej na kb i drugie umoliwiajce nastawienie poprawek odchylenia. Waciwoci lunet to: powikszenie 4 x , pole widzenia 100 tys., rednica renicy wyjciowej 7 mm, sia wiata 49. . W wielu istniejcych typach rni si one przede wszystkim wielkoci powikszenia, si wiata oraz sposobem osadzenia na kb (osiowe, boczne, sztywne ruchome)...". Tyle na temat lunet do karabinw wyborowych (zwanych te snajperskimi) napisali autorzy przedwojennej Encyklopedii wojskowej". A jak wygldaa historia powstania tej skutecznej broni? Z chwil wybuchu I wojny wiatowej adne z pastw biorcych w niej udzia nie posiadao strzelcw wyborowych uzbrojonych w kb z lunetami celow niczymi. Gdy jednak ustabilizowaa si linia frontu i pojawia si konieczno zwalczania niewielkich celw, takich jak gowy czy peryskopy, do czego potrzebna bya bro bardzo celna, zwrcono uwag na uyteczno lunet do tego celu. Pierwsi wpadli na ten pomys Austriacy i Niemcy, ktrzy zaczli rekwirowa myliwskie 7,92 mm sztucery Mausera na nabj 8 x 57J zaopatrzone w lunety. Jesieni 1915 r. zaczto w Niemczech na zwykych kb wz. 1898, wybranych ze wzgldu na dobr celno, nasadza lunety typu myliwskiego o czterokrotnym powikszeniu, duej sile wiata i podziace wewntrznej celownika przesuwanej do 800 m. W broni tej lunet mocowano na sposb myliwski, tj. bezporednio nad zamkiem, osiowo, przy zgitej rczce, jak w karabinku kawaleryjskim. Anglicy nie zastosowali w I wojnie wiatowej lunet do kb. Jako broni wyborowej uywali oni kb wz. 1914, ktre dziki sztywnej lufie i dobranemu przeziemikowi niele speniay swoj rol. Interesujcy jest fakt, i po zako czeniu wojny Anglicy sprzedali t bro Polsce i Estonii.
152
Lunety celownicze do kb
Take Kanadyjczycy nie stosowali lunet w tym czasie i posugiwali si, jako wyborowym, kb Ross zaopatrzonym w przeziernik. Armia amerykaska uya w kocowych miesicach wojny niewielkiej liczby karabinw tarczowych o bardzo grubej lufie, posiadajcych przezierniki lub lunety tarczowe. Francuzi natomiast do koca wojny nie docenili znaczenia strzelcw wyborowych, wierzc tylko w ogie masowy. W okresie midzywojennym prace nad kb zaopatrzonymi w lunety prowa dzono gwnie w USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR i Niemczech. Pierwszym pastwem, w ktrym zamontowano lunety na kb w wikszej liczbie, by ZSRR, w ktrym w 1934 r. zamontowano na kb Mosina wz. 1891/30 lunety osiowe. Na pocztku lat trzydziestych do pastw prowadzcych badania i prby nad kb zaopatrzonymi w lunety celownicze doczya Polska. Pierwsza informa cja na ten temat pochodzi jednak z wczeniejszego okresu. Ju bowiem 19.12.1928 r. na konferencji do spraw organizacji piechoty, podniesiono spraw koniecznoci wyposaenia w kbk z lunet jednego onierza w kadej druynie piechoty. Dopiero jednak rok 1932 zaowocowa obfit korespondencj na ten temat. Zapocztkowa j 9.02.1932 r. szef Departamentu Piechoty pk dypl. J. wiertniak, ktry w swoim referacie dla szefa Sztabu Gwnego prosi o wydanie rozkazu o rozjjpczciu studiw nad pautomatycznym karabinem wyborowym. Stanowisko to" popar inspektor armii gen. dyw. Tadeusz Piskor w pimie do pierwszego wiceministra spraw wojskowych z dn. 27.02.1932 r., postulujc jednoczenie wprowadzenie jednego lub dwch automatycznych" karabinw wyborowych z lunet na druyn piechoty. Podobn opini wyrazi te szef Departamentu Uzbrojenia pk M. Maciejowski. Pogldy te znalazy take swj wydwik w artykule kpt. K. Mazura na amach Przegldu piechoty". Autor stwierdza w nim, e dla strzelcw wyborowych nie nadaje si bro powtarzalna, poniewa przeadowanie kb uniemoliwia cig obserwacj celu. W zwizku z tym on take poslutowa jako bro wyborow karabin samopowtarzalny. Poniewa jednak brakowao kbsp w owym czasie, skoncentrowano si na umieszczeniu lunety celowniczej na broni powtarzalnej. Konkretne prace nad lunetami celowniczymi do kb rozpoczto na polecenie szefa Departamentu Uzbrojenia MSWojsk. z 15.04.1931 r. Pierwsza faza bada trwaa od maja 1931 r. do marca 1932 r. Do prb tych PZO dostarczyy 2 lunetki krtk, ktr wkrtce odrzucono i dug. Zostay one osadzone bocznie na kbk wz. 1929. Luneta duga wykazaa take pewne niedoskonaoci konstrukcyjne, ktre wytwrca systematycznie usuwa. Midzy innymi oderwaniu ulegy zaczepy lunety, co spowodowao konieczno zmiany ich oraz konsolki. W czasie strzelan w padzierniku 1931 r. wystpiy bdy na wysokoci i w kierunku spowodowane niedokadnym pasowaniem
153
lunety na kbk i martwym ruchem siatki. Zmusio to PZO do wykonania nowej dugiej lunety. Po jej wykonaniu przeprowadzono prby porwnawcze z lunet niemieck. Wykazay one wyszo polskiej konstrukcji pod wzgldem martwych ruchw siatki. Masa tej lunety wynosia 646 g, powikszenie byo czterokrotne, a pole widzenia 100 tysicznych. Pierwotny jej model posiada okular regulowany, jednak z powodu moliwoci zanieczyszczenia i zawilgocenia, przy maych korzyciach samej regulacji, zlikwidowano to w modelu drugim. Luneta ta posiadaa pole widzenia w ksztacie koa, na ktrego rednicy znajdowaa si pozioma staa kreska z przerw, w ktrej umieszczono od dou ruchomy wskanik w ksztacie zakoczonego prcika. Ruch wskanika by przekazywany z zewntrz od ruchomej tarczy ze skal odlegoci. Model pierwotny lunety posiada skal celownika z nastawami od 400 do 1100 m i zosta na danie Pracowni Broni Maokalibrowej w Rembertowie dostosowany do celownika kbk wz. 1929. W drugim typie skala obejmowaa odlego od 300 do 1150 m z podziak co 50 m. W lunecie tej poprawki kierunkowe regulowano za pomoc ruby. Luneta nie posiadaa osony obiektywu, ktry by schowany w gb korpusu na gboko 1 cm. Nasada na kbk skadaa si z 2 czopkw, z ktrych przedni, w ksztacie kulistego stoka z zbem, zaczepia si w otworze przedniej konsolki na obsadzie kbk i przy obrocie na d opiera si o ciany otworu konsolki. Ruch boczny lunety uniemoliwiay dwa boczne wystpy konsolki cisnce na spodark przedniego piercienia lunety. Czop tylny mia ksztat prostoktnego zba z wyciciem na rygiel tylnej konsolki umocowanej na mostku kbk. Po zaoeniu zba tylnego puszcza naciskany poprzednio rygiel, ktry wykonywa obrt, wchodzc z wycicia zba tylnego piercienia lunety. W praktyce ten sposb zamocowania okaza si zupenie dobry. Pooenie siatki regulowano za pomoc tarczki ze skal celownika. Regulacja ogniskowej odbywaa si przez poruszanie zasuwki unieruchamianej przez rub. Zakadanie i zdejmowanie lunety byo dogodne i trwao 10-15 s. Strzelania porwnawcze na celno, na odlego 100 m wykazay, e tak luneta PZO, jak i niemiecka, daway wikszy rozrzut ni przy strzelaniu bez przyrzdw optycznych. Jednoczenie jednak podczas strzela na wiksze odlegoci 400 i 600 m luneta polskiej konstrukcji okazaa si celniejsza od niemieckiej. Komisja, ktra si zebraa w Pracowni Broni Maokalibrowej w Rember towie w marcu 1932 r. dla podsumowania dotychczasowych wynikw prb postulowaa, przed rozpoczciem dalszych bada, wprowadzenie nastpujcych zmian: dodanie ochraniacza obiektywu o dugoci 4 cm zamocowanego rucho mo na korpusie lunety, dodanie ochraniacza okularu, zmniejszenie martwego ruchu ruby regulujcej kierunek, zmian ba ruby tak, aby by dostosowany do klucza, zmian 3 rub sprzgie skali na jedn.
154
23.03.1932 r. szef Departamentu Uzbrojenia zwoa w IBMU konferencje w sprawie przydatnoci lunety PZO. Stwierdzono na niej, e polska luneta nadaje si do praktycznego zastosowania w oddziaach w celu przeprowadzenia szerokich studiw i wypracowania wasnej doktryny uycia strzelcw wyboro wych w walce. Postulowane zmiany uznano za drugorzdne. Stwierdzono te konieczno zamwienia w PZO 85 lunet celowniczych. Wsporniki do nich miaa wykona Fabryka Broni w Radomiu. W trzecim kwartale 1932 r. prbn seri kbk z lunetami wysano do oddziaw liniowych w celu przeprowadzenia bada poligonowych. Badania wykazay pewne niedoskonaoci konstrukcyjne oraz ma celno kbk wz. 1929 na wiksz odlego. Tymczasem, do lutego 1933 r. zamwiono cznie w PZO 92 lunety celownicze do kbk w cenie po 400 z. Wiosn 1933 r. PZO otrzymay polecenie osadzenia lunet na kb wz. 1898 w zwizku z chci poprawienia celnoci kb wyborowego na wiksz odlego. Opracowanie i monta wspornikw lunet wykonaa Fabryka Broni w Radomiu. Celowniki optyczne osadzono na broni bocznie lewostronnie. Pierwsze 4 lunety prbne do kb wz. 1898 dostarczono do PBM w padzier niku 1933 r., aby sprawdzi ich osadzenie i stabilizacj podczas strzau. Wstpna faza bada trwaa od 22.01.1933 r. do 17.01.1934 r. i uyto podczas niej, dla porwnania, niemieckiego kb Mausera Oberndorf z lunet Zeissa. Niemiecka lunet osadzono na kb poosiowo, w paszczynie broni i miaa ona atwo dostpny regulator ostroci oraz do wygodn regulacj kierunkow. Luneta bya zaopatrzona w dwa piercienie: przedni z dwoma kokami i tylny zakoczony zaczepem. Spoczywaa na 2 paskich wspornikach poczonych na stae z komor zamkow broni. Aby umoliwi wykorzystanie zwykego celownika, o lunety bya wysoka, co odbijao si niekorzystnie na przyoeniu policzka strzelca do kolby. Lunety PZO osadzano lewobocznie na wspornikach wystajcych daleko poza normaln o celownika. Wymagao to uywania specjalnych poduszek na
Rys. 12.1. Karabin Mausera wz. 1898 z lunet niemieck. Poniej luneta produkcji PZO
155
Rys. 12.2. Luneta PZO osa dzona lewobocznie. Strzelec celuje, opierajc policzek o poduszk na karabinie
kolby w momencie, w ktrym strzelec celowa prawym okiem, ze wzgldu na brak oparcia policzka strzelca o kolb karabinu. Boczne osadzenie lunety powodowao te atwe skrcanie broni i utrudniao strzelanie z wolnej rki oraz powodowao trudnoci w szybkim uchwyceniu celu, co nie wystpowao przy lunecie umieszczonej poosiowo. Rozwizanie to utrudniao te ustawienie obu wspornikw lunety na jednym poziomie, zwikszyo wraliwo lunety na wstrzsy, mogo spowodowa uszkodzenie wspornikw w cz$pie transportu, a asymetryczne umieszczenie celownika zmniejszao celno broni. W styczniu 1934 r. odbya si w IBMU konferencja pod przewodnictwem ppk. in. T. Felsztyna w sprawie dotychczasowych wynikw prb lunet do kb. W wyniku analizy ustalono, i ze 120 zamwionych ju w PZO lunet tylko 20 wykona si bez adnych zmian, natychmiast 50 proponowano wykona z muszk ostr i dalszych 50 z muszk pask. Ponadto, delegat Departamentu Piechoty wyrazi yczenie, aby 100 lunet zostao zamontowanych na kb poosiowo. Jednak, wobec niemonoci wykonania tego w szybkim terminie odstpi od zamiaru. Stwierdzono te, e obecny typ lunety nie odpowiada potrzebom bojowym gwnie z powodu osadzenia i e bdzie suy tytko do szkolenia. Na konferencji tej ustalono rwnie, i kb do lunety winien by broni specjaln, jednak jak najmniej odbiegajc konstrukcyjnie od zwykego kb piechoty i adowan od spodu magazynkiem picio- lub dziesicionabojowym. Zwrcono take uwag na moliwo pogrubienia lufy w celu poprawienia celnoci, z tym e masa kb wyborowego nie moga by wiksza ni 250 g od masy typowego kb. Prace nad tego typu broni wstawiono do programu IBMU na okres budetowy 1934/1935. W preliminarzu Biura Studiw Fabryki Broni w Rado miu na rok budetowy 1935/1936 przeznaczono na kb tego typu 3900 z. Mia to by kb ze specjaln komor zamkow" oznaczony kb L. Koszt tej konstrukcji wraz z opracowaniem planw, rysunkw, uchwytw, narzdzi, sprawdzianw itp. do podjcia produkcji seryjnej oceniono na 14 470 z.
156
Na pocztku 1936 r. prace nad kb L na polecenie kierownika ITU przerwano, by moe ze wzgldu na zaawansowane prace nad kb samopo wtarzalnym. W nastpnych miesicach 1934 r. prowadzono badania 3 lunet bocznych PZO z pierwszej partii produkcji seryjnej wynoszcej 20 szt. Wykazay one, dziki lepszemu spasowaniu lunet z konsolkami kb oraz dziki poprawkom konstrukcyjnym, lepsze zachowanie si lunet i wiksz celno. Zwikszenie celnoci nastpio rwnie dziki zmianom skali tarczy celownika lunety. W wyniku tych bada PBM wystpia z wnioskiem, aby produkcj 100 dalszych lunet z osadzeniem bocznym wstrzymano. Jednak, wobec nalega Departamen tu Piechoty, produkcj kontynuowano. W kwietniu 1934 r. wykonano ju 90 lunet. 12.05.1934 r. Kierownictwo Zaopatrzenia Uzbrojenia zawaro umow z dyrekcj PWU nr 177/34-35 na zamontowanie 120 lunet celowniczych na kb wz. 1898 oraz na wykonanie 116 poduszek na kolby do tych kb. Termin wykonania ustalono na 4,5 miesica od daty otrzymania przez Fabryk Broni w Radomiu lunet wraz ze spornikami. Warunki techniczne i rysunki na to zamwienie zostay zatwierdzone przez IBMU. Cao opiewaa na kwot 18 869,44 z. 10.09.1934 r. uzupeniono to zamwienie, zwikszajc je o zamontowanie 4 dalszych lunet i wykonanie 4 poduszek, co zwikszyo koszty zamwienia do 19 455,52 z. -. Karabiny "te wykorzystano na kursie oficerw instruktorw strzelcw wyborowych zorganizowanym w CWPiech. Bro przekazywano na kurs wprost z fabryki. Wyniki celnoci podczas strzela byy dla duego procentu lunet ujemne z powodu growania celownika na wikszej odlegoci. Zgodnie z wnioskami PBM i wskazwkami IBMU opracowano w PZO model lunety do osadzenia poosiowego. W maju 1934 r. pierwszy jej egzemplarz poddano prbom. Pod wzgldem konstrukcyjnym nowa luneta nie rnia si od poprzedniej. W czasie bada porwnywano j z now niemieck lunet celownicz Zeissa 4 x umieszczon na kb Mausera Oberndorf. Prby wykazay mniejszy rozrzut ni przy osadzeniu bocznym, jednak w dalszym cigu wy stpowao zjawisko wdrowania kolejnych trafie, a do momentu ustabilizowa nia si osadzenia lunety. W zwizku z tym zbadano wpyw jakoci osadzenia lunety poosiowej w konsoli na celno. Badania wykazay: zapadanie si tylnej nogi lunety do gniazda zaczepu konsoli na mostku komory zamkowej z oporem, w wyniku czego luneta musiaa by dociskana, co powodowao naprenia jej kaduba i ukadu optycznego; ze dopasowanie tylnej nogi do gniazda zaczepu; ze osadzenie obu ng zaczepowych, ktre tkwiy w piercieniach kadubowych lunety ukonie na zewntrz zamiast prostopadle do jej kaduba, co przy osadzeniu lunety na kb musiao powodowa naprenie kaduba i optyki.
[57
Zauwaono te wyrane przesuwanie piercienia nogi przedniej na kadubie lunety od wstrzsw spowodowanych wystrzaami. 29.08.1934 r. odbya si konferencja w sprawie wad lunet w Komisji Dowiadczalnej CWPiech. Wytknito na niej konstrukcji PZO nastpujce wady: uregulowanie lunety na odlego 400 m, co powodowao, i przy strzelaniu na wiksz odlego podziaka celownika nie odpowiadaa odlegoci; podczas strzelania rozregulowyway si regulatory kierunku i ostroci; cz lunet dawaa za du paralaks; odstpy prcikw pionowych i poziomych byy w czci lunet nierwne; ksztat muszki prostoktnej by gorszy od muszki ostrej; odstp midzy okularem a okiem strzelca by za may, co przy strzelaniu z pozycji stojcej zmuszao strzelca do cofania gowy; za maa bya sia wiata oraz za maa podziaka celownika (do 1050 m>. Wnioski uczestnikw konferencji zalecay usunicie tych wad. Szczeglnie zwrcono uwag na konieczno zmniejszenia paralaksy do 1/2 tysicznej, przesunicie osadzenia lunety ku przodowi tak, aby odstp od oka do ocznika wynosi okoo 8 cm, zwikszenie siy wiata minimum do 60 (tj. jak w lunecie niemieckiej), zwikszenie podziaki celownika od 100 do 120 m. Po stwierdzeniu tych wad zwrcono lunet do PZO, dajûsunicia ich. Dokonano tego szybko i podczas nastpnych bada osignito wyrane ustabilizowanie si lunety i dobr celno. Przeprowadzono wtedy ponownie prby porwnawcze z lunet niemieck, ktre wykazay lepsz celno polskiej konstrukcji na kadej badanej odlegoci (100, 400, 600, 800 m). Osignity wynik by tym bardziej godny uwagi, i strzelanie prowadzi co prawda strzelec pierwszej klasy, ale po raz pierwszy z broni zaopatrzonej w celownik optyczny. W zwizku z tymi badaniami PBM zgosia wniosek, aby przed podjciem decyzji o produkcji seryjnej lunet poosiowych dla kb wz. 1898 wykona jeszcze 2 lub 3 modele tego typu sprztu i wyprbowa je wczeniej z karabinem strzelca wyborowego opracowanym przez Biuro Konstrukcyjne Fabryki Karabinw w Warszawie. Mimo pozytywnych wynikw bada, Departament Piechoty nie by nimi w peni usatysfakcjonowany i wysun w listopadzie 1934 r. nowe dania dotyczce lunet celowniczych. Domaga si: osadzenia osiowego; czterokrotnego powikszenia; pola widzenia 6 (105 tysicznych); skali odlegoci od 100 do 1200 m; siy wiata 59 (7,5); regulatora ostroci; urzdzenia do poprawki na wiatr; odlegoci od oka strzelca do szczeliny celownika waciwego 36 cm; gumowej, stokowatej okularowej osony ocznej; zweryfikowania lunety z kb w taki sposb, aby po kilkakrotnym zoeniu i strzelaniu nie dawaa wikszego bdu ni 1 tysiczna; wygitej skonie do tyu rczki jak w angielskim kb wz. 1914, aby przy powtarzaniu zamkiem strzelec nie uderza kciukiem w kadub lunety.
I5K
Mimo nowych da, Departament Piechoty chcia wprowadzi zbadany ju typ do wyposaenia WP jako przejciowy. Stanowisko to spotkao si ze zdecydowanym sprzeciwem szefa Departamentu Uzbrojenia, ktry stwierdzi, e wprowadzenie do uzbrojenia przejciowego typu lunety byoby szkodliwe zarwno pod wzgldem zaopatrzeniowym, jak i budetowym. W zwizku z tym stanowiskiem nie doszo do produkcji przebadanego ju sprztu i przystpiono w PZO do opracowania nowego typu lunety zgodnie z wymaganiami Depar tamentu Piechoty. Jednoczenie postanowiono wybra, przygotowa i prze szkoli onierzy do roli strzelcw wyborowych. W tym celu rozesano do 31.12.1934 r. do wszystkich formacji 1131 kb i kbk wybranych w toku produkcji, a wyrniajcych si celnoci i okrelonych jako wyborowe. Ponadto pierwszy wiceminister spraw wojskowych poleci szefowi Departamentu Piechoty w poro zumieniu z szefem Departamentu Uzbrojenia ustali liczb potrzebnych kb z lunetami dla piechoty. Poinformowa on jednoczenie, e po podjciu produkcji lunet celowniczych drugim rodzajem wojsk, ktry otrzyma kb i kbk wyborowe, bdzie kawaleria. Miaa ona otrzyma 420 szt. tej broni, tj. po 10 na puk kawalerii oraz 20 dla CWKaw. Na pocztku 1935 r. wykonano w PZO model nowej lunety celowniczej zgodnie z ostatnimi wymaganiami Departamentu Piechoty, ktry przeszed prby z dobrym wynikiem. W zwizku z t informacj, na posiedzeniu Komitetu ds. Uzbrojenia i Sprztu 1.08.1935 r. polecono przedstawi nowy typ lunety do oceny. Nastpio to 12.12.1935 r. Po zapoznaniu si z materiaem KSUS uzna za wskazane posiadanie opracowanego typu lunety okrelonej jako wz. 1935. Ze wzgldu jednak na stosunkowo niewielk pilno zagadnienia i ze wzgldw budetowych" Komitet sprzeciwi si natychmiastowemu wprowadzeniu lunety wz. 1935 do uzbrojenia WP. Ponadto, KSUS uzna jej konstrukcj za zbyt skomplikowan, co miao stawia pod znakiem zapytania jej praktyczne uycie w warunkach polowych. Za zbdny uznano mechanizm poprawek na wiatr oraz nastawy celownika do 1150 m, uznajc, e wystarczy podziaka do 600 m. W zwizku z tym KSUS zaleci dalsze studia nad taszymi i prostszymi typami celownikw optycznych do kb. Mimo tej uchway Komitet zaleci wykonanie do marca 1937 r. 10 lunet wz. 1935, z ktrymi zamierzano przeprowadzi wszechstronne prby w CWPiech. Nie wiadomo niestety, czy lunety te zostay wykonane, ale z serii 124 szt. byy niejednokrotnie udostpniane oddziaom do szkolenia. Midzy innymi w 1935 r. 20 lunet i 26 kb wz. 1898 wyborowych byo uywanych w oddziaach KOP. Take w 1938 r. 6 lunet byo w rnych oddziaach. Karabiny wyborowe z celownikami optycznymi byy uwzgldniane jako bro majca wej do wyposaenia WP do chwili wybuchu wojny. wiadczy m.in. o tym Sprawozdanie z wyszkolenia kadry i oddziaw 3 DPLeg. za okres zimowy 1936/37", w ktrym dowdztwo tej jednostki stwierdza, i byoby
Luny celownicze do kb
159
podane przydzielenie 2 lub 3 kb z lunetami na kady puk piechoty do szkolenia strzelcw wyborowych. W uzasadnieniu tego dania podano, i bro tego typu jest przewidziana na wypadek wojny. Take w opracowaniu na temat wojennych potrzeb piechoty, z listopada 1938 r., uwzgldniono w druynach piechoty strzelcw wyborowych. Postulowa no jednak wyposaenie ich nie w kb powtarzalne, ale samopowtarzalne. A jaka bya rzeczywisto? 1.04.1937 r. w magazynach i jednostkach znajdowao si 347 kb wyborowych z podstawami do lunet. Z tego 100 szt. byy to kb produkcji polskiej i 247 produkcji niemieckiej. Jeeli chodzi o lunety, to 1.07.1938 r. byo ich 116, z czego 110 znajdowao si dyspozycyjnej rezerwie biecej MSWojsk., w Gwnej Skadnicy Uzbrojenia nr 1. Jak wic wida, wieloletnie wysiki konstruktorw oraz lata bada day wynik raczej skromny. I ma, czciowo przynajmniej, racj pk T. Felsztyn, uwaajc, i stawianie maksymalnych postulatw i niech pjcia na kom promis spowodoway, e do wybuchu wojny nie zdoano wprowadzi lunet celowniczych do wyposaenia. Naley jednak pamita, i przedwojenne czynniki wojskowe, zdajc sobie spraw z niemonoci dorwnania ilociowego naszym ewentualnym przeciwnikom, dyy do uzyskania przewagi jakociowej, co musiao jednak wydua czas prac.
. : . .
Pojawienie si czogw na polu walki w czasie I wojny wiatowej zapoczt kowao nowy rozdzia w historii rozwoju uzbrojenia. Powstaa bro przeciwpan cerna. Pierwsz rusznic przeciwpancern zastosowano w armii niemieckiej pod koniec I wojny wiatowej. Bro t oznaczono symbolem TuFwz. 1919 (Tank und Flieger-Karabine) i skonstruowano na zasadzie powikszenia kb Mausera wz. 1898. Jej obsug stanowio dwch onierzy. Strzelano z niej jak z kb wojskowego, czsto jednak bardzo silny odrzut po wystrzale powodowa kontuzj obojczyka strzelca. Rusznica ta, o masie 16,6 kg, posiadaa kal. 13,35 mm. Pocisk wystrzelony na odlego 100 m przebija pyt pancern o gruboci ok. 20 mm. Niewielka szybkostrzelno (rusznica bya jednostrzaowa) i dua masa powodowaa, e bya to bro niezbyt udana. Intensywne prace nad broni pancern w armii niemieckiej po I wojnie wiatowej zapoczt koway poszukiwanie w wielu pastwach tanich i masowych rodkw obrony przeciwpanearnej, opartych na systemach broni strzeleckiej. Dodatkowym bodcem stymulujcym rozwj tych prac byy badania prowadzone w Niemczech przez in. Gerlicha nad amunicj myliwsk o duej prdkoci wylotowej pocisku (tzw. amunicja o ultraszybkoci). Pozwoliy one na stworzenie w 1928 r. naboju Hagler 280 HV Magnum, ktry w zalenoci od wersji uzyskiwa prdko wylotow ponad 1000 m/s. Konstruktor rokowa jej rwnie due zastosowanie wojskowe do zwalczania celw opancerzonych. Trzeba jednak zaznaczy, e wikszo wczesnych specjalistw wojskowych podchodzia do tej teorii bardzo sceptycznie. Wyniki prac in. Gerlicha ogoszono drukiem na amach czasopisma Heerestechnik" w numerze 4. z 1931 r. Pracami tymi zainteresowa si pk dr Tadeusz Felsztyn z IBTU i ju w padzierniku 1931 r. na strzelnicy w Toruniu przeprowadzono prby z kb i amunicj firmy Hagler", za w lutym nastpnego roku przeprowadzono badania dowiadczalnego kb ppanc. pomysu kpt. Kapkowskiego. Jednoczenie prowadzono intensywne prace nad udoskonaleniem amunicji karabinowej, dc do zwikszenia jej prdkoci wylotowej. Po wielu prbach i eksperymentach udao si uzyska na stanowisku dowiadczalnym amunicj mauserowsk o prdkoci pocztkowej ok. 1300 m/s i luf o trwaoci osigajcej 30 strzaw. By to stan wyjciowy, jaki zasta in. Jzef Maroszek, przystpujc
Rewolwer gazowy RG-038
Karabin przeciwpancerny wz. 1935
Rys. 13.1. 7,92 mm karabin ppanc. wz. 1935
do prac nad konstrukcj kb ppanc. Wkrtce jednak okazao si, e amunicja ta posiada wiele istotnych wad, do ktrych naleao zaliczy zakleszczanie usek w komorze nabojowej na skutek nadmiernego nadcinienia, jak rwnie wypadki przebicia sponek. Spowodowao to konieczno przekonstruowania naboju. Zadanie to zrealizowano w cigu niespena 2 lat przez nowo zor ganizowane Biuro Studiw przy Pastwowej Fabryce Amunicji w,karysku. W rezultacie opracowano zupenie nowy wzr naboju kal. 7,92 irmTb znacznie powikszonej usce. W czci mechanicznej broni konstruktor wykorzysta dowiadczenia zdobyte wczeniej w czasie prac nad kb KP-32. Prototyp oraz seri prbn w liczbie 5 kb wykonaa na przeomie 1935/1936 r. Zbrojownia nr 2 w Warszawie. miaym rozwizaniem konstrukcyjnym byo zastosowanie hamulca wylo towego znacznie zmniejszajcego energi odrzutu oraz wykorzystanie przy obliczaniu gruboci lufy nie bardzo jeszcze zbadanej w tym czasie teorii o wytrzymaoci luf na krtkotrwae obcienia. Jednak, w ocenie ekspertw, rozwizania te budziy pocztkowo szereg wtpliwoci. Powodem tego by prawdopodobnie fakt, e odczucie strzelca przy strzelaniu z tego kb byo znacznie silniejsze ni przy strzelaniu z normalnego kb Mausera, mimo e energia swobodnego odrzutu rusznicy zaopatrzonej w wysokosprawny hamulec wyloto wy bya znacznie mniejsza ni porwnywalnego kb. Przypuszczalnie dlatego te w PFK w Warszawie pracowano rwnoczenie nad inn konstrukcj kb ppanc. z oporopowrotnikiem sprynowym. Autorem tego rozwizania mia by wicedyrektor fabryki in. A. Karczewski. Wedug innych rde rozwizanie to przypisuje si in. B. Jurkowi. Po przeprowadzeniu prb wytrzymaoci prototypu, w padzierniku 1935 r. przeprowadzono strzelania prbne na poligonie w Brzeciu n. Bugiem. W czasie strzela uzyskano zdolno przebijania pancerza o gruboci 15 mm z odlegoci 300 m wyniki te uznano za wystarczajce. Podobne prby przeprowadzono
rwnie na strzelnicy Pastwowej Wytwrni Prochw w Pionkach. W toku bada porwnawczych okazao si, e kb in. Jzefa Maroszka przy masie wasnej 9,1 kg by duo lepszy od konstrukcji z oporopowrotnikiem spryno wym, ktrego masa cakowita wynosia ok. 16 kg. W tej sytuacji Komitet do spraw Uzbrojenia i Sprztu w listopadzie 1935 r. zatwierdzi kb do uzbrojenia wojsk zalecajc jednoczenie przestudiowanie moliwoci zwikszenia kalibru kbppanc. dook. 10 mm, majc na wzgldzie szybki rozwj opancerzenia sprztu. Ponadto zalecono zbadanie w instytucjach dowiadczalnych moliwoci zwik szenia norm przebijalnoci nawet kosztem zmniejszenia dugotrwaoci lufy. Oficjalnie bro nazwano karabinem przeciwpancernym wz. 1935, jednak dla zachowania tajemnicy w wytwrni nosi on oznaczenie jako kb Ur, co miao sugerowa, e byy to kb przeznaczone na eksport do Urugwaju. Karabin ppanc. wz. 1935 by rczn broni powtarzaln, przeznaczon do niszczenia pociskami przebijajco-uderzeniowymi lekko opancerzonych wozw bojowych osonitych tarcz broni polowych. Do kb stosowano specjalne naboje
Rys. 13.2. Konstruktor bro ni in. Jzef Maroszek ze swoim karabinem
163
Rys. 13.3. Hamulec wyloto wy karabinu ppanc. wz 1935
typu DS z usk o zwikszonej pojemnoci i 7,92 mm pocisk z rdzeniem oowianym. Bro bya zaopatrzona w zamek typu lizgowo-obrotowego. Na toku trzonka zamkowego znajdoway si dwa symetrycznie rozmieszczone rygle: rygiel dodatkowy by umieszczony w pobliu rczki zamkowej. Kurek posiada piercie, ktry umoliwia napicie iglicy bez otwierania zamka. W komorze zamkowej znajdowa si ruchomy, wspdziaajcy z urzdzeniem spustowym wyrzutnik, ktry uniemoliwia przypadkowy strza w razie niedo mknicia zamka. Karabin adowano rcznie z jednorzdowego wymiennego magazynka o pojemnoci 4 naboi wkadanego od dou broni. Przyrzdy celownicze typu otwartego, umieszczone na lufie, skadayn-si ze staego celownika i prostoktnej muszki. Lufa bya zakoczona hamulcem wylotowym pochaniajcym okoo 65% energii odrzutu. Bro miaa drewniane oe stanowice cao wraz z kolb. W przedniej czci oa znajdowaa si nakadka chronica rk strzelca przed oparzeniem. Podczas strzelania kb by podpierany dwjnogiem osadzonym przegubowo i skadanym wzdu lufy w czasie marszu. W skad wyposaenia kb wchodziy 3 lufy zapasowe oraz klucz sucy do ich wymiany, adownice po 3 magazynki razem 48 naboi. Wymiana lufy moga nastpi w warunkach polowych po wystrzeleniu ok. 300 pociskw. W 1937 r. pierwsze kb produkcji seryjnej opuciy Pastwow Fabryk Karabinw w Warszawie. Bro do jednostek i skadnic dostarczano w zaplom bowanych skrzyniach, ktre mona byo otworzy po otrzymaniu specjalnego rozkazu. W ostatnich miesicach poprzedzajcych wybuch wojny gen. Tadeusz Kasprzycki wyda poufny rozkaz zezwalajcy na przeprowadzenie pokazowych strzela z kb ppanc. dla wytypowanych strzelcw (po trzech w kompanii). Strzelania miay by przeprowadzone z zasadami zachowania cisej tajemnicy i od wszystkich osb uczestniczcych w strzelaniu miao by odebrane uroczyste lubowanie. A oto jak przedstawia to wydarzenie Mieczysaw Andrysik, byy onierz 4 puku u. zaniemeskich: ,,Z karabinem przeciwpancernym spotkaem si po raz pierwszy w lipcu 1939 r. na poligonie w Rembertowie-Wesoej podczas zgrupowania podchorych wszystkich specjalnoci w ramach przeszkolenia miesicznego piechoty, tj. na puku manewrowym. W czasie tego przeszkolenia
R y s . 13.4. K a r a b i n p p a n c . wz. 1935. Z a m e k i k o m o r a zamkowa
przechodzilimy rwnie zajcia z broni przeciwpancern, tj. obsug i strzela nia z karabinu przeciwpancernego zwanego po wojnie URUGWAJEM. Przy pierwszym strzelaniu z tej rusznicy (tak j we wrzeniu potocznie nazywano) instruktorzy-podchorowie ostatniego rocznika Szkoy Podchorych Piecho ty zwracali uwag na dwie cechy tego karabinu, ktry zasadniczo nie rni si konstrukcj z wyjtkiem masy i dugoci od zwykego kb: may zasig, naleao strzela z odlegoci nie wikszej ni 100 m, a w miar moliwoS dopuszcza czogi na blisz odlego; duy odrzut, nie naleao zapiera si stopami w pozycji lecej o ziemi lub inne przedmioty terenowe. Strzelanie byo prowadzone plutonami, z tym e nie wszyscy mieli moliwo odda strzay prbne, a jedynie z wyboru, reszta si przygldaa. Strzelano z odlegoci 100 m do kopuek stalowych oraz wieyczek jakich starych umocnie. Ogldalimy wszyscy skutki: pociski karabinu przebijay zupenie pancerze stalowe przy centralnym trafieniu, boczne trafienia rway podunie stal bruzdami." 26.08.1939 r. w ramach prowadzonej mobilizacji wydano rozkaz pukom zaopatrzonym w koperty z piecztk Sztab Gwny L 1000/mob/39" ze zwalajcy na otwarcie skrzy, jednak przesadna tajemnica otaczajca bro okazaa si przeszkod w penym wykorzystaniu walorw kb. Brak znajomoci parametrw broni powodowa, e w walkach odwrotowych strzelcy nie chcieli dwiga cikiej broni i kadli kb na biedki lub wozy taborowe, wskutek czego czsto dostaway si one wraz z taborami w rce wroga. Jednak w oddziaach, w ktrych wprowadzono kb do walki, zwalczay one skutecznie niemieckie czogi typu T-l i T-2 o opancerzeniu gruboci 13-30 mm, stanowic znaczne zaskoczenie dla obsugi niemieckiej broni pancernej i zys kujc due uznanie w oczach onierzy. wiadczy o tym dalszy cig przytoczonej
'
relacji: ,,W Wilnie po wprowadzeniu mobilizacji podstawowej, tj. w dniach 27/28.09.1939 r. wydano rwnie karabiny ppanc. O ile pamitam, rusznice wydano na kady pluton szwadronw, ale byy rwnie przy poczcie dowdcy szwadronu CKM i dowdcy puku. Du trudno przy woeniu rusznicy sprawia fakt, e nie przygotowano dla niej specjalnego juku (jak np. dla czci ckm), co przy wadze karabinu, a zwaszcza jego dugoci, byo nieporczne i powodowao, e w czasie jazdy przez lasy i zagajniki uan zaczepia luf o gazie. Ale uwagi instruktorw z puku manewrowego okazay si suszne. Rusznice uszkadzay pojazdy opancerzone tylko na odlegociach bliskich, tj. okoo 30-50 m, a przy dalszych jedynie powodoway zmian kursu pojazdw nieprzyjaciela. Naocznie widziaem w czasie boju osonowego przy przeprawie brygady przez Wis pod Dblinem zniszczony przez strzelajcego z rusznicy plutonowego o nazwisku Pastwa lekki czog niemiecki. Rwnie w czasie bojw na Lubelszczynie obserwowaem skuteczne trafienia z karabinu, w kadym razie karabin ten z kadym dniem walk wrzeniowych coraz bardziej by otaczany przez onierzy szacunkiem, a obsugiwali go pniej, zauwayem, nawet oficerowie." Warto moe zaznaczy, e cz zdobytych przez Niemcw polskich kb ppanc. wz. 1935 przekazano pniej armii woskiej, ktre byy prze^ ni uywane na rnych frontach II wojny wiatowej. ** *
Rys. 13.5. Karabin ppanc. wz. 1935 zdobyty przez wojska amerykaskie na froncie woskim
Tablica 13.1, Podstawowe dane techniczne karabinw i karabinkw powtarzalnych
*> Przy kcie rzutu 31 (karabinek 33). '*' W zalenoci od rodzaju materiau oa. '*' Oryginalny austriacki kbk cz. 1895 posiada mas 3,13 kg. '*' W broni produkcji austriackiej odlego celownika bya wyskalowana w krokach kbk produkcji austriackiej posiada podziake celownika 300-2400 krokw; 1 krok = 75 cm.
Karabin samopowtarzalny jest to bro, w ktrej energi gazw prochowych wykorzystuje si nie tylko do wyrzucania pocisku z lufy, lecz rwnie do wykonania wszystkich czynnoci koniecznych do przygotowania nastpnego strzau tak, e jego oddanie wymaga jedynie ponownego cignicia jzyka spustowego. Historia kbsp zacza si ju w latach szedziesitych XIX w. Pniej powstao kilka mniej lub bardziej udanych konstrukcji broni tego typu. Ze wzgldu jednak na brak zainteresowania ze strony wojska nie podjto ich produkcji i nie udoskonalano konstrukcji. Wybuch I wojny wiatowej w sposb jednoznaczny uwidoczni zalety broni szybkostrzelnej. Spowodowao to natychmiast wzrost zainteresowania kbsp. Dopiero pod koniec I wojny wiatowej Francuzi wprowadzili w ograniczonej liczbie dwa typy: RSC wz. 1917 i RSC wz. 1918, a Wosi kbsp Revelli-Beretta, ale wszystkie one okazay si w praktyce nieudane. W okresie midzywojennym powstao szereg konstrukcji kbsp w Wielkiej Brytanii. Czechosowacji, Francji, Niemczech, USA i ZSRR. Do produkcji seryjnej weszy jednak w ograniczonych ilociach: czechosowacki ZH wz. 1929, ameryka ski GarandM. 1 oraz radzieckie A WS wz. I936iSWTwz. 1938. Te ostatnie zreszt, ze wzgldu na wady konstrukcyjne, skomplikowan budow oraz wraliwo na zanieczyszczenia, ostatecznie wycofano z jednostek liniowych. Warto w tym miejscu podkreli, i aczkolwiek w Niemczech ju w 1920 r. dano uzbrojenia Reichswehry w kbsp, to do wybuchu II wojny wiatowej nie zrealizowano tego zamierzenia. Gdy w 1935 r. w zakadach Mausera skon struowano bro tego typu, ktra przesza pozytywnie cykl prb, niemiecki sztab generalny nie zatwierdzi jej do produkcji. Decyzj t spowodowali przeciwnicy kbsp, ktrzy krytykowali nadmierne zuycie amunicji w czasie walki, jego zawodno i skomplikowan budow. W Polsce zainteresowanie kbsp zaczo si tu po odzyskaniu niepodlegoci. Mao znany jest fakt, e pierwsze prby ich opracowania podjto ju w latach 1920-1922. W zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie znajduje si wanie prototyp takiego karabinu. Zachowany egzemplarz ma firmowe oznaczenie jako Karabin automatyczny wzr warsztatw broni DOG Lww 1921" i jest przerbk seryjnego karabinu powtarzalnego Mannlichera wz. 1890 na karabin samopowtarzalny.
168
Karabiny samopowtarzalne
Pierwsze polskie karabiny samopowtarzalne

W kocu 1920 r. gen. por. Tadeusz Rozwadowski, penicy wczenie funkcj szefa Sztabu Generalnego oraz dowdcy Frontu Galicyjskiego, wyda polecenie Zbrojowni Wojsk Polskich we Lwowie przerobienia austriackiego kb Mannlichera wz. 1888 na bro automatyczn. Realizujc to polecenie, Zbrojow nia wykonaa w grudniu 1920 r. kilka rnicych si midzy sob modeli. Inicjatyw gen. Rozwadowskiego energicznie popar minister spraw wojs kowych gen. Sosnkowski. Poleci on Komitetowi Uzbrojenia rozpatrzy wniosek w sprawie wyposaenia armii polskiej, a szczeglnie kawalerii, w kbsp. Opinia musiaa by do pozytywna, skoro Zbrojownia opracowaa nastpne modele kbsp, tym razem oparte na kb Mannlichera wz. 1890. Z nie znanych przyczyn nie podjto produkcji seryjnej tych kb. W Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie zachowa si jeden egzemplarz broni pod numerem inwentarzowym 52191. Nosi on oznaczenie Karabin automatyczny wzr warsztatw broni DOG Lww 1921". Bro, o kal. 8 mm, dziaaa na zasadzie wykorzystania czci gazw prochowych odprowadzanych przez boczny otwr w przewodzie lufy. Gazy te, po dostaniuwi do znajdujcej si pod luf komory gazowej, naciskay na tok, ktry cofajc si, ciska spryn powrotn nawinit na toczysko oraz dwie uoone rwnolegle spryny penice funkcj dodatkowych spryn powrot nych. Z toczyskiem bya zwizana sztywno szyna umieszczona z prawej strony broni, przekazujca ruch toka i toczyska na suwado. Wsteczny ruch szyny na pierwszych 18 mm powodowa odryglowanie zamka, a nastpnie cofnicie zespou zamek-suwado. Zamek by ryglowany niesymetrycznie za pomoc rygla wahliwego opiera jcego si o wystp w dolnej czci komory zamkowej. Odryglowanie zamka byo wymuszone przez cofajce si suwado. Mechanizm spustowy kbsp umoliwia prowadzenie tylko pojedynczego ognia. Bro miaa bezpiecznik chronicy przed strzaami przedwczesnymi oraz bezpiecznik skrzydekowy umieszczony z lewej
Rys. 14.1. 8 mm karabin samopowtarzalny Warsztatw Broni DOG we Lwowie wz. 1921
IM
strony komory zamkowej, unieruchamiajcy zamek w przednim pooeniu. Bezpiecznik ten unieruchamia) take iglice przy napitej sprynie uderzeniowej. Bro bya zasilana od dou ze staego magazynka pudekowego adowanego razem z dk. Magazynek mieci 5 naboi 8 mm x 56R Mannlicher. Po wystrzeleniu ostatniego naboju zamek wraca w poprzednie pooenie, a dka wypadaa z magazynka. Oryginalnym rozwizaniem byo zastosowanie w komo rze gazowej rozdzielacza-regulatora o dwu nastawach, pozwalajcego na wyczenie automatyki broni. Karabin dziaa wtedy jako zwyka bro po wtarzalna. Przyrzdy celownicze kbsp skaday si z nie osonitej muszki i prze rzutowego celownika o nastawach 300 i 500 m. Do strzelania na wiksz odlego bro posiadaa celownik ramkowy z suwakiem o nastawach od 600 do 2400 m. Karabin mia stal drewnian kolb i oe. Tylna cz lufy, zesp spryn powrotnych, rura i komora gazowa, byy osonite metalowym pasz czem. Bro zaopatrzono w dodatkowy chwyt pistoletowy umieszczony pod ktem 80. W latach 1926-1929 pk Jerzy W. Dunajewski z Departamentu Uzbrojenia MSWojsk. pracowa nad kbsp wasnego pomysu. Bro ta miaa spenia rwnie funkcj lkm o regulowanej szybkostrzelnoci. Samoczynne dziaanie karabinu polegao na wykorzystaniu odrzutu caej broni za pomte ruchomego trzewika kolby z rwnoczesnym wykorzystaniem gazw prochowych (pobiera nych u wylotu lufy), dziaajcych na wycior speniajcy w tym przypadku rol toka. W celu chodzenia broni na luf karabinu nakadano specjalny aluminio wy radiator. Bro bya zasilana z bbnowego magazynka, ktry mona byo doadowywa z dki lub dodatkowego magazynka stanowicego jednoczenie podstaw karabinu. W 1927 r. kbsp zgoszono do urzdu patentowego; w 1913 r. uzyska on patent polski nr 13929. Prace nad prototypem jednak zaniechano, poniewa konstruktor nie osign zamierzonych rezultatw. Niezalenie od prac prowadzonych przez pk. Dunajewskiego, w maju 1927 r. w Centralnej Szkole Strzelniczej w Toruniu zademonstrowano dwudziestopiciostrzaowy kbsp in. Kubiskiego konstruktora lwowskiej firmy Arma". Z karabinu oddano 20 strzaw; komisja uznaa, e moe to by konstrukcja przyszociowa. Brak jednak bliszych danych o jego losach. W latach 1928-1930 student Politechniki Warszawskiej Banach opracowa prototyp kbsp wzorowany na szwedzkim kb Sjgrena i niemieckim kbsp Mausera wz. 1916. Bro dziaaa na zasadzie odrzutu zamka z urzdzeniem opniajcym i bezwladnikiem umieszczonym pod komor zamkow. Nie uzyskano jednak zadowalajcych rezultatw i prace przerwano na etapie prototypu. Konstrukcje te oraz szerokie dyskusje na temat zasadnoci za stpienia karabinu powtarzalnego karabinem samopowtarzalnym w fachowej prasie wiatowej spowodoway pojawienie si i u nas gosw na ten temat.
170
Jednym z pierwszych, ktry zaj si problemem kbsp by) kpt. L. Modeski. Na amach Przegldu Artyleryjskiego" autor przedstawi zalety kbsp i odpowiada na stawiane zarzuty. Wedug niego kbsp posiada wiksz szybkostrzelno, celno, mniej trudzi strzelajcego, by dogodniejszy i pro stszy w obsudze ni karabin powtarzalny. Zarzuty stawiane kbsp, w rodzaju wikszego zuycia amunicji czy zbyt delikatnej budowy, autor odpiera, argumentujc wielkim znaczeniem ognia piechoty. Poza tym, wedug niego, strzelec nie zmuszony do cigego nabijania broni po kadym strzale, mg ca uwag skupi na celowaniu i prowadzi ogie z wikszym skutkiem, zuywajc w ten sposb mniej amunicji. Co do drugiego zarzutu kpt. Modeski przytoczy opinie specjalistw woskich, angielskich i amerykaskich, wedug ktrych dobrze wyszkolony onierz, odpowiednio obchodzcy si z broni, nie powinien mie kopotw z jej uywaniem. Odmienne stanowisko zaj gen. dyw. Jan Romer. Uwaa on, i ,,... nieprawdopodobna jest automatyzacja karabinw indywidualnych, bo co do celnoci ustpoway one karabinom maszynowym, ktrych ogie zreszt wystarcza, a oprcz tego karabiny samoczynne groziyby nadmiernym zuyciem amunicji ...". Ppk Aleksander Kiek uwaa natomiast, e kb powtarzalny sta si ju przeytkiem i liczce si pastwa pracuj ju nad kbsp. Niezwykle interesujcy pogld na temat zastosowania kbsp zaprezentowa kpt. Kazimierz Mazur. Uwaa on, i kbsp powinien by broni strzelcw wyborowych. Autor twierdzi, e do tego celu nie nadaj si zwyke kb, poniewa czynnoci, ktre trzeba powtarza po oddaniu strzau uniemoliwiaj cig obserwacj celu. Wedug kpt. Mazura wszystkie wymagania dotyczce broni dla strzelcw wyborowych speniaby kbsp majcy dugi odrzut, dug luf, atwy w obsudze, o prostej budowie i lekkim spucie, ktry umoliwiaby oddanie strzau bez zerwania, wyposaony w lunet o czterokrotnym powikszeniu.
Rys. 14.2. Patent nr 20103 dotyczy rozwizania in Edwarda Steckiego
171
Trudno jest obecnie stwierdzi, w jakim stopniu przedstawione pogldy wpyny na decyzje polskich wadz wojskowych w sprawie kbsp. Faktem natomiast jest, e w marcu 1934 r. Instytut Bada Materiaw Uzbrojenia rozpisa konkurs na krajow konstrukcj kbsp. Zaoenia konkursu byty nastpujce: kaliber 7,92 mm nabj Mausera, masa karabinu nie powinna przekracza 4,5 kg, magazynek mogcy pomieci 10 naboi, zasada dziaania dowolna, dugo lufy jak w kbk, atwa obsuga i rozbieralno, maa liczba czci skadowych, proste procesy technologiczne. W cigu roku do oceny komisji konkursowej napyno 9 projektw oznaczonych godami: SKS, BK, 14895, Gajos, ABC-34, Celer, ES, Turniej, Samopa. We wrzeniu 1935 r. poddano je ocenie, po czym wybrano 3 projekty: kbsp SKS, konstrukcji in. Stefaskiego, ktry jednak w pniejszych badaniach odrzucono, projekt PWU kbsp ES, konstrukcji in. Edwarda Steckego, kbsp oznaczony godem Turniej, konstrukcji in. Jzefa Maroszka.
Karabin samopowtarzalny wz. 37S

Projekt kbsp konstrukcji in. Edwarda Steckiego powsta na pocztku lat trzydziestych. 8.07.1933 r. bro zostaa zgoszona w Urzdzie Patentowym przez PWU, ktrej pracownikiem by in. Steck. 17.05.1934 r. konstrukcja otrzymaa zastrzeenie patentowe nr 20103. Tymczasem, w marcu 1934 r. IBM U ogosi konkurs na kbsp, na ktry zgoszono konstrukcj in. Steckego. Bro zdobya na nim pierwsz nagrod. Prototyp kbsp S wykonano w Fabryce Karabinw w Warszawie, w lis topadzie 1934 r., po czym przekazano go do prb w IBMU. W ich wyniku polecono konstruktorowi wprowadzi pewne poprawki, po czym bro ponow nie, w poowie 1935 r., przekazano do prb. Do tego czasu na bro t wydano, do 1.04.1935 r., 25 161 zl. Prace nad tym modelem kbsp S trway do koca 1936 r. i zostay przerwane na polecenie ITU, ktry jednoczenie poleci konstruktorowi opracowa ulepszony mq,del. Model ten wykonano kosztem 4652 z do koca roku 1937. W roku nastpnym przystpiono do prb z broni, ktra otrzymaa oznaczenie wz, 37 Steck". Badania wykazay, i bro dziaa sprawnie i ma dobr celno, lecz sab wytrzymao czci. W zwizku z tym polecono karabin przekonstruowa. W kwietniu 1939 r. Fabryka Karabinw wykonaa
172
Rys. 14.3. Trzon zamkowy karabinu samopowtarzalnego S: / trzon zamkowy, 2 rygle (dwignie ryglujce), 3 ruchome czci trzonu, 4 spryna dociskajca, 5 dwuramienne dwignie bdce przedueniem trzonu, 6 wrby komory zamkowej, 7 cianki skonych wydre w komd^fe zamkowej, S - punkty chwilowego obrotu, 9 wycig nabojowy
kbsp oznaczony jako Nr 3 Steck". Prb nie udao si jednak ukoczy z powodu wybuchu wojny. W lutym tego roku ITU poleci rwnie wykona nowy, poprawiony model kbsp Steckego w pierwotnej wersji, z krtk luf. I w tym przypadku dalsze prace przerwa wybuch wojny. W konstrukcji broni wykorzystano zasad poboru energii gazu w dnie komory nabojowej. Wykorzystano tu cinienie panujce w komorze nabojowej przed opuszczeniem lufy przez pocisk. Zastrzeenie patentowe dotyczyo umieszczonej w trzonie zamkowym, dajcej si przesuwa, czci. Bya ona poczona z trzonem w taki sposb, e po wystrzale, wskutek nieznacznego cofnicia si zaryglowanego trzonu zamkowego, uzyskano znaczne przesunicie jego czci ruchomej. Powstaa wtedy przy kocu suwu energia kinetyczna bya przenoszona na trzon zamkowy, ktry szybko cofajc si, wyciga z komory nabojowej nie oliwion usk. Rozwizaniu temu stawiano zarzut, e musi ono powodowa znieksztacenie uski podczas strzau. Dowiadczenie wykazao jednak, e znieksztacenie jest nieznaczne i nie wpywa ujemnie na funkcjo nowanie broni. Rozwizanie to uzyskano dziki zastosowaniu jako rygli dajcych si przesuwa dwch dwuramiennych dwigni.
Karabin samopowtarzalny wz. 37S
171
Pooone poziomo rygle wykonyway ruch wahliwy, a jednoczenie prosto pady do osi broni. Ruch ten by regulowany za pomoc iglicy. Przed wystrzaem zewntrzne ramiona rygli opieray si o skone wydrenia komory zamkowej, a wewntrzne o cz dajc si przesuwa w trzonie zamkowym. Na przedueniu trzonu zamkowego umieszczono dwuramienne dwignie, ktrych zewntrzne ramiona opieray si o wrby komory zamkowej. Czci wewntrzne tych dwigni znajdoway si w celu wywoania szybkiego i znacznego cofnicia si trzonu zamkowego na drodze przesuwu jego czci ruchomej. Pod dziaaniem skonych cianek komory zamkowej rygle trzonu zamkowego byy wsuwane do wntrza trzonu. Na rysunkach przedstawiono trzon zamkowy kbsp S. Rysunek grny przedstawia przekrj poduny i czciowo widok z gry przed wystrzaem, a rysunek dolny po wystrzale. Dziaanie: W chwili strzau trzon zamkowy / cofa si, a dwignie ryglujce (rygle) 2 umieszczone w wyciciu trzonu s naciskane przez cianki 7. Wskutek tego obracaj si dookoa punktw chwilowego obrotu 8, a do oparcia si o punkty 8 wycicia w trzonie /. Jednoczenie naciskaj one swoimi wewntrznymi ramionami na cz ruchom 5, odrzucajc j do tyu. W trakcie cofania si cz 3 zwalnia rygle 2, ktre lizgajc si po skonej ciance w komorze zamkowej 7, wchodz w gb wyci w trzonie zamkowym i zwalniaj go jeoffoczenie. Wraz ze zwolnieniem trzonu zamkowego l cz ruchoma 3 uderza o wewntrzne ramiona dwigni 5. Ramiona te s ruchome, osadzone na przedueniach trzonu zamkowego w taki sposb, e opieraj si swoimi zewntrznymi ramionami o wrby 6 w komorze zamkowej. Uderzajc w dwigni 5, cz ruchoma 3 przekazuje swoj energi kinetyczn trzonowi zamkowemu i cofa go. Wtedy dua przekadnia dwigni 5 powoduje silne szarpnicie trzona zamkowego, nadajc usce ruch w komorze nabojowej, dziki czemu jest ona wyrzucana na zewntrz.
Karabin samopowtarzalny wz. 38M

Jak ju wspomniano, projekt karabinu samopowtarzalnego Turniej powsta w 1934 r. jako odpowied na ogoszony przez IBMU konkurs. Wobec nie najlepszych wynikw uzyskanych podczas prb z kbsp Steckiego i Stefaskiego na przeomie 1935/1936 r. zapada decyzja o budowie modelu kbsp Maroszka. Ju po opracowaniu rysunkw technicznych in. Jzef Maroszek wpad na nowy pomys ryglowania zamka. Poniewa jednak wstpne prace nad prototy pem byy ju zaawansowane, u szefa Instytutu Technicznego Uzbrojenia pk. M. Maciejowskiego odbya si rozmowa, w wyniku ktrej konstruktor otrzyma
Rys. 14.4. 7,92 mm karabin samopowtarzalny wz. 38M
6 tygodni na dokonanie zmian w rysunkach technicznych. Po ich opracowaniu, w poowie 1936 r: pod osobist kontrol in. Maroszka, troje zaprzysionych ludzi wykonao w rekordowo krtkim terminie 3 tygodni w podziemiach Zbrojowni nr 2 na Pradze w Warszawie prototyp kbsp. Koszt wykonania modelu wedug rysunkw ITU wynis 7409 z. Pierwszym prbom kbsp M poddano prawdopodobnie w drugiej poowie 1936 r., w Centrum Bada Balistycznych w Zielonce k. Warszawy. Wstpne badania wykazay, e poza iglic adne elementy karabinu nie ulegy zuyciu
Rys. 14.5. Znakowanie pro totypu broni
zmczeniowemu. Jedynie iglica wymagaa zmiany konstrukcyjnej grota, a nie znaczny ubytek prowadnic nie zmienia pozytywu broni. Po tych zachcajcych prbach Zbrojowni nr 2 wydano polecenie wykonania 5 egzemlarzy kbsp M w celu dokonania bardziej wszechstronnych bada. W karabinach tych dokona no istotnej zmiany konstrukcyjnej w budowie iglicy. Nowa iglica bya niejedno rodna i skadaa si z 2 czci: trzona iglicy i grota iglicznego wykonanego z drutu fortepianowego. Tak zbudowana iglica wytrzymywaa do 120 000 strzaw, podczas gdy przy rozwizaniu tradycyjnym zamanie grota nastpowao nieraz ju po oddaniu 1000 strzaw. Bro t poddano w cigu 1937 r. wszechstronnym prbom. Midzy innymi badano zuycie luf, zuycie materiaw, niezawodno dziaania mechanizmw w rnych warunkach eksploatacji. W tym te roku nastpia pierwsza oficjalna prezentacja kbsp M na poligonie w Zielonce, przed komisj na szczeblu generalskim. Pokazowe strzelanie wykona sam konstruktor, uzyskujc na 10 strzaw 10 trafie. Po zakoczeniu programu bada zwoano specjaln komisj w celu ponownej wszechstronnej analizy kbsp M i wypowiedzenia si co do jego przydatnoci dla armii polskiej. Prawdopodobnie na pocztku 1938 r. zapada decyzja zatwierdzajca kbsp M do produkcji seryjnej w przypadku pozytywnego przebiegu^rb w warun kach zblionych do bojowych. Wtedy te prawdopodobnie bro otrzymaa robocze oznaczenie jako kbsp wz. 38M (lub kbsp M wz. 38). Niedugo potem Centralne Laboratorium Pastwowej Wytwrni Uzbroje nia zaczo przygotowywa opracowanie rysunkowe dla Fabryki Broni w Rado miu, w ktrej zamierzano wyprodukowa seri informacyjn kbsp wz. 38M oraz rozpocz ewentualnie produkcj seryjn tych karabinw. Z zachowanych dokumentw rdowych wynika, e seria informacyjna liczya 72 sztuki i zamwiono j midzy marcem a majem 1938 r. Wobec obiecujcych wynikw prb 13.07.1938 r. drugi wiceminister spraw wojskowych gen. A. Litwinowicz poleci Departamentowi Uzbrojenia zamwi 55 kbsp wz. 38M z terminem dostawy do 1.01.1939 r. w celu przeprowadzenia bada w jednostkach liniowych. Zamwienie to miaa wykona Zbrojownia nr 2, ktra 15.07.1938 r. zoya w Fabryce Karabinw w Warszawie zamwienie na 57 luf do kbsp M w cenie po 90 z za sztuk. 24.02.1939 r. Instytut Techniczny Uzbrojenia zleci wykonanie nowego, udoskonalonego kbsp wz. 38M o duej celnoci. Brak jednak niestety bliszych informacji na ten temat. Do lipca 1939 r. wyprodukowano ok. 150 kbsp wz. 38M, ktre po przejciu przez Departament Uzbrojenia skierowano do prb w oddziaach liniowych. Jedyny bojowy przykad zastosowania kbsp wz. 38M jest znany z relacji konstruktora in. J. Maroszka. Podaje on, i po wybuchu wojny, w czasie
ewakuacji pracownikw Instytutu Technicznego Uzbrojenia, pocig, ktrym jechali, zosta pod Zdobunowem zaatakowany z niskiego puapu przez 2 niemie ckie samoloty. J. Maroszek zacz ostrzeliwa jeden z nich z wasnego", nielegalnie zreszt zatrzymanego karabinu. W wyniku tego pojedynku ciko ranny pilot ostrzeliwanego samolotu ldowa przymusowo niedaleko od atako wanego pocigu, majc zabitego strzelca pokadowego.
R y s . 14.6. P o d s t a w o w e zespoy k a r a b i n u wz. 38M
Po zajciu przez Niemcw Polski cz wyprodukowanych kbsp M wpada w rce okupanta i bya prawdopodobnie przez niego wykorzystywana, bowiem J. Maroszek widzia w 1940 r. w Warszawie kilkunastoosobow grup onierzy niemieckich uzbrojonych w kbsp wz. 38M. Po zakoczeniu II wojny wiatowej pewn liczb tych karabinw znalezio no, lecz jako niezidentyfikowane" zostay zniszczone. Obecnie jeden egzemp larz kbsp wz. 38M znajduje si w rkach prywatnego kolekcjonera w USA, a drugi w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, uzyskany w ramach wymiany z ZSRR. Karabin samopowtarzalny Maroszka charakteryzowaa prosta konstruk cja, by on porczny w uyciu i niezawodny w dziaaniu. Cechowaa go dua atwo rozbierania i skadania. Przez wyjcie sworznia (na zdjciu z prawej strony obok magazynka) karabin mona byo rozoy na 5 podstawowych zespow. Bro dziaaa na zasadzie pobierania gazw z przewodu lufy przy zaryglowanym zamku. Tok, umieszczony w komorze gazowej pod luf, przekazywa energi gazw za pomoc suwada czciom zamka. Ryglowanie byo niesymetryczne. Odbywao si za pomoc podniesienia tylnego plasku trzona zamkowego i oparcia go o komor zamkow. Komora zamkowa bya krtsza ni w jakimkolwiek innym kbsp dziaajcym na zasadzie pobierania gazu w przewodzie lufy. Pod komor zamkow by umieszczony dziesicionabojowy magazynek, ktry mona byo adowa z typowych picionabojowych dek stosowanych do kb Mausera.
Drewniane oe kbsp skadao si z kolby i oa waciwego wraz z nakadk ochraniajc, ktra zabezpieczaa rk strzelca przed poparzeniem przy prowa dzeniu ognia przez duszy czas. Bro bya zaopatrzona w przyrzdy celownicze typu otwartego. Do kbsp wz. 38M by przewidziany typowy bagnet wz. 1929 o brzeszczocie kujno-siecznym.
Dane techniczne kaliber masa broni dugo broni 7,92 mm ok. 4,5 kg 1334 mm dugo lufy pojemno magazynka nastawy celownika 625 mm 10 naboi 100-2000 m
W kocu II wojny wiatowej do uzbrojenia walczcych wojsk wprowadzono karabinki na amunicj poredni. Spowodowao to zasadnicze zmiany w po gldach na uzbrojenie strzeleckie pododdziaw piechoty. Rozwizanie okazao si przyszociowe i pniej w wyposaeniu wikszoci armii znalazy si kbk samoczynne jako bro lepiej dostosowana do wymaga wspczesnego pola walki. Wprowadzony w 1949 r. w ZSRR kbk samoczynny (zaliczany pocztkowo do kategorii pm) konstrukcji M. T. Kaasznikowa - dziaa na zasadzie odprowadzania czci gazw prochowych przez boczny otwr w lufie. Gazy poruszay tok stanowicy cao z ttoczyskiem i suwadtem zamka. Ryglowanie nastpowao przez obrt zamka w prawo i poczenie jego rygli z oporami ryglowymi w komorze zamkowej. Bro bya zasilana w amunicj z wymiennych magazynkw ukowych o pojemnoci 30 naboi. Mechanizm uderzeniowo-
Rys. 15.1. 7.62 mm karabinek AK produkcji polskiej. U gry z kolb stal, u dou z kolba skadan
Modernizacja karabinka AK
spustowy typu kurkowego zapewnia celne strzelanie, zwaszcza ogniem pojedy nczym. Przecznik rodzaju ognia peni rol bezpiecznika. Przyrzdy celownicze typu otwartego byy przystosowane do strzelania na odlego do 800 m. Bro wytwarzano w 2 odmianach, ze sta kolb drewnian lub skadan kolb metalow. Do kbk mg by mocowany bagnet paski typu noowego. Ta udana konstrukcja szybko staa si podstawow broni indywidualn wikszoci onierzy pastw Ukadu Warszawskiego oraz niektrych krajw Azji i Afryki. Karabinki AK byy produkowane na licencji w Bugarii, Chinach, Egipcie, Finlandii, Jugosawii, na Wgrzech, w Rumunii, b. N R D i Pnocnej Korei. Naley podkreli, e wedug zgodnej opinii wielu specjalistw i ekspertw zachodnich kbk samoczynny AK naley do najlepiej zaprojektowanych i najbar dziej niezawodnych wzorw broni strzeleckiej ostatniego pwiecza. Szcuje si przy tym, e od 1949 r. do chwili obecnej wyprodukowano na wiecie ponad 40 min szt. tej broni w rnych odmianach. W Polsce produkcj kbk AK uruchomi przemys zbrojeniowy w latach 1956-1957 na podstawie udostpnionej przez ZSRR dokumentacji technicznej. Jednoczenie z wprowadzeniem kbk prowadzono prace dowiadczalno-konstmkcyjne nad szerszym wykorzystaniem tej broni. W ich wyniku opracowano modele kbk AK z celownikiem optycznym, ktre jednak nie znalazy si w produkcji seryjnej. ,i Bro ta, w zaoeniu przeznaczona dla strzelcw wyborowych, posiadaa wyduon luf oraz optyczne przyrzdy celownicze osadzone na specjalnym wsporniku. W karabinku zastosowano radziecki celownik typu PU wz. 1940, o masie wasnej 270 g, dajcy powikszenie 3,5-krotne. Celownik ten, zaopat rzony w bbenek odlegociowy i bbenek do wprowadzania bocznych po prawek, pozwala na skuteczne zwalczanie celw na odlego do 800 m. W latach 1957-1958 skonstruowano w Polsce 2 wersje tego kbk rnice si od siebie rodzajem zastosowanego wspornika. Niezalenie od prac moder nizacyjnych, w Wojskowej Akademii Technicznej prowadzono rwnie badania nad udoskonaleniem technologii produkcji kbk poprzez zastosowanie tworzyw sztucznych i proszkw spiekanych.
Rys. 15.2. Karabinek AK z lunet PU; wersja z 1957 r.
1X1)
Modernizacja
Rys. 15.3. Karabinek AK z lunet PU; wersja z 1958 r.
W celu zwikszenia uniwersalnoci znajdujcych si w uzbrojeniu LWP kbk AK polscy konstruktorzy przystosowali kbk Kaasznikowa z kolb drew nian do miotania nadkalibrowych granatw przeciwpancernych i odamkowych. W porwnaniu z kbk standardowym kbk-granatnik otrzyma dodatkowe
Rys. 15.4. 7,62 mm karabinek-granatnik wz. 1960
Rys. 15.5. Celownik z po ziomic odlegociow za montowany na karabinku-granatniku wz. 1960
karabinka AK
czci i zespoy umoliwiajce miotanie granatw, Naley do nich nasadka nakrcana na wylot lufy, zawr komory gazowej zwikszajcy ilo prze pywajcych gazw prochowych niezbdnych do wyrzucenia granatu, celownik z poziomnic odlegociow mocowany do broni nakrtk motylkow, magazy nek krtki oraz gumowy amortyzator agodzcy uderzenie kolby o rami strzelca w czasie strzelania granatami. Jednoczenie opracowano granaty nasadkowe o dziaaniu odamkowym F-1N-60 i przeciwpancernym PGN-60. Du zalet kbk-granatnika by may pomie wylotowy i obok dymu powstajcy przy strzale, ktry tylko nieznacznie demaskowa stanowisko
Rys. 15,6. Podstawowe czci i zespoy 7,62 karabinka granatnika wz. 1960/72
ogniowe strzelca. Wykorzystanie kbk do miotania granatw kumulacyjnych umoliwio wyposaenie wojsk w indywidualn bro przeciwpancern o znacz nie wikszym zasigu i celnoci w porwnaniu z dotychczas stosowanymi rcznymi granatnikami przeciwpancernymi. Po przejciu niezbdnych prb i bada poligonowych przemys krajowy rozpocz produkcj kbk-granatnikw. Bro przyjto do uzbrojenia wojsk jako 7,62 mm kbk-granatnik wz. 1960 (kbk-g wz. 1960). W 1970 r. kbk-g nieznacznie zmodernizowano poprzez wprowadzenie prostszego i taszego w produkcji uniwersalnego celownika wz. 1970. Nowy celownik wykonano metod toczenia z blachy stalowej. Dla wojsk powietrzno-desantowych opracowano specjaln odmian kbk-g oznaczon jako wz. 1960/72 z kolb oddzielan od komory zamkowej w celu zmniejszenia dugoci karabinka. Do przenoszenia broni i zabezpieczenia
Modernizacja
skoczka przed zaczepieniem kbk-g o luk desantowy w czasie skoku karabinek osonito specjalnym brezentowym pokrowcem. Rwnoczenie z modernizacj kbk-g skonstruowano nowe granaty nasad kowe. Granat F-1N-60 zastpiono nowoczeniejszym granatem kulkowym KGN, ponadto do uycia w wojsku wprowadzono dymne granaty nasadkowe typu DGN. Do kadego kompletu kbk-g wchodz przybory do rozkadania, czysz czenia i przygotowania go do strzelania, przenoszone w specjalnym zasobniku. Zasobnik ten suy rwnie do przenoszenia niezbdnej liczby granatw nasadkowych. Przystosowanie kbk AK do miotania granatw nasadkowych zapewnia pododziaom wiksze moliwoci ogniowe szczeglnie wwczas, gdy musz one dziaa samodzielnie, bez wsparcia broni cikiej. Konstrukcja kbk-g stanowi cenny wkad krajowej myli naukowo-technicz nej w rozwj uzbrojenia. Na bazie polskiego rozwizania opracowano podobne granatniki na Wgrzech i w b. Jugosawii. Do kbk AK opracowano rwnie lekki skadany dwjng. W porwnaniu z dotychczas uywanymi konstrukcjami, ktre byy stosowane wycznie do ciszych typw broni maszynowej jako urzdzenia trwale zwizane z broni, skonstruowany w kraju dwjng moe by odczany lub przyczany do kbk w zalenoci dp^potrzeb. Skada si on z uchwytu sprystego mocowanego do lufy, poczonego poprzez cznik osi pionow z jarzmem osadzonym na wsporniku. Ze wspornika s wysuwane nogi, ktrych wsunicie zmniejsza dugo caego urzdzenia. Zastosowanie dwjnogu w znacznym stopniu poprawia celno broni, jak rwnie pozwala na zapewnienie jej lepszej stabilizacji w przypadku zaopatrzenia kbk w urzdzenia dodatkowe, jak celownik optyczny czy noktowizor.
Rys. 15.7. Lekki skadany dwjng konstrukcji pols kiej do karabinkw AK
Rys. 15.8. Karabinek AK z noktowizorem wyposaony w szczelinowy tfumik pomieni i lekki skadany dwjng
Opisane rozwizanie jest przedmiotem patentu polskiego nr 109434. W 1966 r. rozpoczto produkcj zmodernizowanej odmiany kbk AK oznaczonej sumbolem AKM, za w 6 lat pniej - wersji dla wojsk powietrzno-desantowych i specjalnych AKMS. W broni na szersz sk$ zastosowano tworzywa sztuczne oraz elementy toczone z blachy stalowej, uproszczono ksztaty i unowoczeniono wyrb niektrych czci. Ponadto: do mechanizmu spustowego wprowadzono urzdzenie opniajce ruch kurka do przodu, przez co polepszono skupienie pociskw przy ogniu cigym; przewidziano inny rodzaj bagnetu, ktry w poczeniu z pochw moe by wykorzystany jako noyce do cicia drutu lub samodzielnie jako n szturmowy; zastosowano osabiacz podrzutu; cz kbk wyposaono w podwietlane przyrzdy celownicze z wykorzys taniem gazowego trytowego rda wiata. Dla nowszych wersji kbk AK (AKM i AKMS) zaprojektowano i wprowa dzono do wyposaenia wojsk bagnet wiczebno-treningowy. Polski bagnet wiczebny jest przeznaczony do nauki walki wrcz, ma on ruchomy teleskopowy brzeszczot, ktry w chwili zadania pchnicia wsuwa si w rkoje. Przednia
Rys. 15.9. Polski bagnet wiczebno-treningowy
184
cz rkojeci i koniec brzeszczota s osonite gumowymi nakadkami chronicymi wiczcych przed urazem lub kontuzj. Dc do zmniejszenia kosztw szkolenia ogniowego, opracowano rwnie treningow wersj kbk AKM. Bro ta cakowicie spenia postulat jednolitoci uzbrojenia, bowiem ani mas, ani wymiarami i wygldem zewntrznym nie odbiega od kbk bojowego. Zasadnicza rnica wystpuje jedynie w zasadzie dziaania i rodzaju naboju. Samoczynne dziaanie broni jest tu oparte na zasadzie odrzutu zamka swobodnego. Dziki temu mona prowadzi trening strzelecki, wykorzystujc do tego celu 5,6 mm naboje sportowe typu long rifle. Do zasilania broni su wymienne jednorzdowe magazynki ukowe o pojemnoci 15 naboi wykonane w formie wkadu typowego magazynka kbk AK.
Rys. 15.10. Podstawowe czci i zespoy 5,6 mm AKM na nabj sportowy bocznego zaponu
Z kbk mona strzela ogniem pojedynczym i seryjnym, co urealnia i uatrakcyjnia proces szkolenia oraz pozwala na uzyskanie znacznych oszczdno ci amunicji bojowej. Ponadto, w celach studialnych i badawczych kilka kbk AKM dostosowano w kraju do 5,6 mm x 39 radzieckiego naboju sportowego Biegncy Jele" o duej prdkoci pocztkowej. Opanowanie przez krajowy przemys zbrojeniowy produkcji kbk AK pozwolio na pene zaspokojenie potrzeb wojska, za wprowadzone ulepszenia i modyfikacje znacznie podniosy walory tej broni.
Karabinek AK 74
Bro ta wprowadzona rozkazem Nr 34 z dnia 24 czerwca 1975 r. do uzbrojenia sil zbrojnych b. ZSRR. Po raz pierwszy oficjalnie zostaa zademonst rowana w czasie defilady z okazji wita rewolucji padziernikowej w 1977 roku. Obiektywy licznie zgromadzonych dziennikarzy i fotoreporterw na Placu Czerwonym w Moskwie zaresjetroway gwnie cechy i rnice zewntrzne pozwalajce odrni t bro od karabinka AKM. Szczegln uwag zwracao
Karabinek AK-74
Rys. 15.11. 5.45 mm karabinek AK-74
due urzdzenie wylotowe umieszczone przed oson muszki, nowy magazynek z tworzywa sztucznego w kolorze szaro-brzowym oraz podune wgbienie znajdujce si w kolbie. Rwnolegle wojska powietrznodesantowe zostay wyposaone w karabinki z metalow kolb skadan (AKS-74). Jednak nadal brak byo wiarygodnych informacji technicznych dotyczcych szczegw parametrw i kalibru broni. Powodowao to liczne spekulacje, przy czym powszechnie przypuszczano, e bro dostosowana jest do wojskowej wersji 5,6 mm naboju sportowo-myliwskiego o duej prdkoci pocztkowej typu Biegncy Jele". Dopiero konflikt afgaski pozwoli na zaznajomienie si z nw broni oraz pene poznanie jej zalet. W wyniku bada i testw porwnawczych zdobycznych karabinkw AK-74 stwierdzono, e w porwnaniu z 7,62 mm karabinkiem AKM nowa bro odznacza si: zastosowaniem 5,45 mm x 39 amunicji o mniejszym kalibrze i masie oraz dobrych parametrach balistycznych; wiksz celnoci, karabinek AK-74 jest dwa razy celniejszy ni karabinek AK lub AKM na porwnywalnych odlegociach; nowe urzdzenie wylotowe powoduje znaczne zmniejszenie energii odrzutu swobodnego, ktre dla karabinka AK-74 z pustym magazynkiem wynosi tylko 3,4 J, podczas gdy energia karabinka AKM jest rwna 7,2 J;
Rys. 15.12. 5,45 mm kara binek AKS-74U
im
wysok porcznoci oraz dobr manewrowoci ogniow; du niezawodnoci i pewnoci dziaania. W 1985 r. niektre oddziay SPECNAZ-u w Afganistanie, kierowcy wozw bojowych oraz zaogi migowcw zostay wyposaone w 5,45 mm karabinki AKS-74U (w literaturze zachodniej bro ta wystpuje pod oznaczeniem AKR), stanowice skrcon wersj karabinka AK-74. Jednoczenie pod stawowa wersja karabinka przesza niewielk modernizacj polegajc na zastpieniu drewnianych czci broni czciami z tworzywa sztucznego kara binek AK-74M. Przejcie si zbrojnych b. ZSRR na nowy mikrokalibrowy nabj kalibru 5,45 mm x 39 spowodowao, e pozostaych krajach byego Ukadu Warszaws kiego staa si aktualna koncepcja przezbrojenia wojsk w bro nowej generacji. Przy czym praktycznie do wyboru pozostaway dwie moliwoci zakup licencji lub opracowanie wasnych konstrukcji. Drog pierwsz wybraa armia dawnej NRD, gdzie w stosunkowo krtkim czasie adoptowano radzieck bro do wasnych potrzeb, Polska i b. Czechosowacja zrezygnoway z zakupu licencji i przystpiy do opracowania wasnych wzorw broni i amunicji. W tym celu w kocu lat siedemdziesitych w Orodku Badawczo-Rozwojowym fabryki broni w Radomiu powoano zesp konstruktorw w skadzie: Krzysztof Styczyski, Bohdan Szpaderski i Bogusaw Biaczak, ktry przystpi
Rys. 15.13. 5.45 mm karabinek ..TANTAL"
do realizacji programu badawczo-konstrukcyjnego oznaczonego kryptonimem roboczym TANTAL". W myl przyjtych wczeniej wymaga taktyczno-technicznych zakadano, e projektowana bro bdzie dziaaa na zasadzie wykorzystania energii gazw prochowych odprowadzanych przez boczny otwr w lufie. Ponadto przyjto zaoenie wyposaenia broni w selektor ograniczajcy dugo serii, gdy z przeprowadzonych analiz statystycznych i bada dowiad czalnych wynikao, e do trafienia celu znajdujcego si w odlegoci 300 m wystarcza zwykle seria skadajca si z 3 pociskw. Wytyczne przewidyway rwnie przystosowanie broni do miotania granatw nasadkowych. Planowano take, e cz karabinkw zostanie wyposaona w specjalny wspornik umo liwiajcy osadzenie celownika optycznego lub noktowizora. Projektanci ogln
Karabinek AK-74
IH7
koncepcj broni oparli na bazie radzieckiego karabinka AK-74, lecz zasadnicze elementy mechanizmw i zespow broni s oryginalnym dzieem polskich konstruktorw. Na pocztku lat siedemdziesitych prototyp karabinka by ju gotowy i bro mona byo skierowa do bada poligonowo-eksploatacyjnych. Jedno czenie Zakady Metalowe Msko" w Skarysku Kamiennej rozpoczy produkcj amunicji 5,45 mm x 39, za w Wojskowym Instytucie Technicznym Uzbrojenia we wsppracy z Instytutem Mechaniki Precyzyjnej opracowano nowe wzory granatw nasadkowych. W czasie tych prac krajowy przemys zbrojeniowy musia rozwiza wiele nowych zagadnie natury technicznej i technologicznej m.in. produkcj prochu kulkowego, a take ograniczenie do minimum obrbki skrawaniem poszczeglnych elementw broni. Pierwsze karabinki z serii informacyjnej oznaczone pocztkowo jako wzr 81 zasilane byy z wymiennych magazynkw wykonanych z importowanego tworzywa sztucznego. Jednoczenie wersja dla strzelcw wyborowych zostaa zaopatrzona w celownik optyczny typu Zeiss-Jena ZF 4 x 25, ktry mia by produkowany w kraju w kooperacji z przemysem N R D . Jeszcze w fazie prb karabinkw wz. 81 biuro konstrukcyjne Zakadw Metalowych ucznik" w Radomiu rozpoczo prace nad 5,45 mm karabinkiem szturmowym oznaczo nym symbolem ONYKS". Bro ta w zaoeniu wzorowana na Jjjarabinku AKR przeznaczona bya dla zag wozw bojowych, wojsk powietrzno-desantowych oraz grup zwiadowczych i dywersyjnych. Prowadzone prby i badania wykazay wysokie walory prototypw i po uzyskaniu akceptacji wadz wojskowych w 1990 r. bro zostaa skierowana do produkcji seryjnej i wyposaenia wojsk. Przy czym wprowadzono nowe oznacze nie broni, karabinek wz. 81 otrzyma oznaczenie jako wz. 88 za jego skrcona wersja szturmowa jako wz. 89.
5,45 mm karabinek automatyczny wz. 1988

Karabinek wz. 88 jest broni samoczynno-samopowtarzaln dziaajc na zasadzie odprowadzenia czci gazw prochowych przez boczny otwr w lufie. Ryglowanie przewodu lufy nastpuje przez obrt zamka w prawo. Korzystny stosunek masy zamka i suwada oraz duy skok suwada sprawia, e bro ta podobnie jak wszystkie karabinki Kaasznikowa jest wysoce niezawodna nawet w skrajnie trudnych warunkach. Oglna budowa broni, wygld zewntrzny i zasada dziaania zblione s do radzieckiego karabinka AK-74. W ograniczo nym zakresie istnieje rwnie moliwo zamiany, niektrych czci jak zamek, suwado lub magazynki. W porwnaniu z radzieckim pierwowzorem, polska bro posiada o 8 mm dusz luf, gdzie urzdzenie wylotowe oprcz funkcji
Rys.15.14. Urzdzenie wy lotowe karabinka AK-47 produkcji radzieckiej
osabiacza odrzutu i podrzutu oraz stabilizacji broni w paszczynie poziomej umoliwia take wystrzeliwanie granatw nasadkowych. Przyjcie takiego rozwizania spowodowao zmian miejsca mocowania bagnetu, ktry osadza si na przedniej czci nasadki i wystpie w dolnej czci podstawy muszki. Komora zamkowa toczona z blachy stalowej wedug krajowej technologii zawiera urzdzenie spustowo uderzeniowe, w ktrym zostay rozdzielone funkcje dla bezpiecznika i przecznika rodzaju ognia. W rozwizaniu polskim bezpiecznik dwigniowy jest osobnym elementem, usytuowanym z prawej strony karabinka. Ponadto w broni zastosowano urzdzenie zapadkowe, stanowice ogranicznik serii, zamontowane na wsplnej osi z kurkiem i sprzgnite z nim. Powoduje ono, e specjalna zapadka odlicza liczb strzaw i blokuje zaczep kurka utrzymujc go w odpowiednim pooeniu po kadym strzale. Przecznik selektora umiesz czony z lewej st#>ny karabinka ma 3 pooenia oznaczone literami: P ogie pojedynczy S ogie seryjny po 3 strzay C ogie cigy. Urzdzenie powrotne rni si od stosowanego w karabinkach AKM i AK-74 tym, e zostao wyposaone w zatrzask zabezpieczajcy pokryw komory zamkowej przed spadaniem, co moe mie miejsce w przypadku wystrzeliwania granatw nasadkowych. Konstrukcyjnie zastosowano zatrzask identyczny jak w urzdzeniu powrotnym 7,62 mm karabinka Kbkg wz. 60. oe i nakadka z tworzywa sztucznego umocowane s wspln obsad przy czym zostaa zastosowana wiksza spryna kasujca luzy oa. Jednocze-
Rys. 15.15. Urzdzeniewylotowe umoliwiajce mio tanie granatw nasadko wych w karabinku produkcji polskiej
nie w stosunku do karabinkw AKM i AK-74 uproszczono konstrukcj rur i komory gazowej. Przyrzdy celownicze typu otwartego maj w ramieniu celownika i muszce trytowe rda wiata pozwalajce na prowadzenie celnego ognia w nocy. Wersja zaopatrzona we wspornik, przeznaczona dla strzelcw wyborowych moe by wyposaona w celownik optyczny lub krajowy celownik noktowizyjny nowej generacji typu G A B R O " . Karabinek zosta zaopatrzony w prost technologicznie jednoramienn metalow kolb skadan na prawy bok broni, w ktrej trzewiku znajduje si gumowy amortyzator zapobiegajcy skutkom uderzenia kolby w komor zamkow. Ksztat kolby wzorowany jest na rozwizaniu enerdowskim, lecz konstrukcja zatrzasku jest oryginalnym polskim rozwizaniem. Ogranicznik
Rys. 15.16. Dwignia bez piecznika - przecznika rodzaju ognia w karabinku radzieckim AK-47
serii oraz zatrzask kolby s przedmiotem zgoszenia patentowego. Na yczenie odbiorcy przewidziany jest rwnie konsrukcyjnie monta kolby staej. Do zasilania broni su 30-nabojowe wymienne magazynki pudekowe, metalowe lub z tworzywa sztucznego. W celu atwego adowania magazynkw w skad wyposaenia karabinka wchodz 4 dki o pojemnoci 15 naboi i jedna nasadka. Po zaoeniu nasadki na waz magazynka za pomoc dek mona szybko naadowa magazynek lub uzupeni jego pojemno.
Rys. 15.17. Dwignia bez piecznika w 5,45 mm karabi nku wzr 1988
Rys.15.18. Dwignia selek tora ognia w karabinku wzr 1988
Rys. 15.19. Rysunek dwjnogu do karabinka wzr 1988 W razie potrzeby do broni mona doczy lekki skadany dwjng (o rozstawie ng 292 mm), zakadany na szyjk wykonan w przedniej czci komory nabojowej. Ponadto w skad wyposaenia karabinka wchodzi bagnet, nakretka-odrzutnik do strzelania lep amunicj, parciana torba na 3 dodat kowe magazynki zawierajca take kiesze na zaadowane dki oraz kiesze na
Rys. 15.20. 5,45 mm karabinek wzr 1988 wraz z dwjnogiem
przybornik i olejarke. W lewym boku torby naszyta jest specjalna patka do przenoszenia dwjnogu. Jak ju wczeniej wspomniano z karabinka wz. 88 mog by wystrzeliwane granaty nasadkowe, ktrych zestaw obejmuje: granat przeciwpancerno-odamkowy granat dymny granat zapalajcy granat owietlajcy ze spadochronem. Wszystkie typy granatw zostay zaopatrzone w tzw. puapk kulow". Umoliwia ona wystrzeliwanie granatw na odlego 150-200 metrw za pomoc zwykego pocisku bez wczeniejszego przygotowywania broni. W celu skutecznego niszczenia celw punktowych i powierzchniowych karabinek moe by rwnie uywany w zestawie z 40 mm granatnikiem podwieszanym wz. 74.
Rys. 15.21. Granaty nasadkowe do karabinka wzr 1988
Rys. 15.21. Granaty nasadkowe do karabinka wzr 1988
5,45 mm karabinek s z t u r m o w y wz. 1989
Stanowi bardziej porczn i manewrow wersj karabinka wz. 88. W jego budowie zostay wykorzystane zasadnicze czci i zespoy modelu podstawowe go, co znacznie uprocio proces produkcji i obniyo koszty wytwarzania broni. Podobnie jak opisany wczeniej karabinek wz. 88, bro strzela przy zamku zaryglowanym ogniem pojedynczym, seriami po trzy strzay lub ogniem cigym. Oddzielny skrzydekowy bezpiecznik blokuje zesp spustowo-uderzeniowy oraz zamek w przednim pooeniu. Gwne zmiany i rnice dotycz konstrukcji suwada oraz oa i nakadki wraz z rur gazow. Znacznemu skrceniu ulega lufa, ktra w porwnaniu z karabinkiem jest krtsza o 216 mm, jednak zapewnia ona wystarczajc celno na odlego 400 metrw. Krtka lufa daje zwykle
192
silny pomie wylotowy, co spowodowao zmian urzdzenia wylotowego, w ktrym zastosowano tumik pomieni. Przyrzdy celownicze szczerbinkowe mog by wykonane w wersji zwykej lub podwietlanej. Celownik przerzutowy znajdujcy si na pokrywie komory zamkowej ma nastawy na 100 i 200 metrw. Do zasilania broni wykorzystuje si magazynki pudekowe o pojemnoci 30 naboi z karabinka wz. 88. W zwizku ze zmian urzdzenia wylotowego wersja szturmowa pozbawiona jest bagnetu oraz moliwoci uycia granatw nasad kowych. Oba wzory karabinkw produkowane s w Zakadach Metalowych ucznik" w Radomiu w kooperacji z Widzewskim Kombinatem Maszyn Wkienniczych, ktry dostarcza magazynki.
Tablica 15.1. Podstawowe dane techniczne 5,45 mm karabinkw polskiej produkcji
Rczne karabiny maszynowe jako odrbny rodzaj samoczynnej broni strzeleckiej wyodrbniy si pod koniec I wojny wiatowej. Bro ta, odznaczajca si du manewrowoci i si ognia, bya podstawowym rodkiem wsparcia sekcji lub druyny piechoty. Zasoby lekkiej i cikiej broni maszynowej Wojska Polskiego w pierwszym okresie organizacji armii wyglday podobnie jak zasoby rcznej broni powtarzalnej. Dua rozpito typw, jak rwnie ich zy stan techniczny powodoway, e bro ta nie speniaa zakadanych wymogw taktyczno-technicznych. Sytuacja wymagaa pilnego uregulowania, w tym te celu w latach 1923-1925 przeprowadzono w Polsce konkursy na rkm. W styczniu 1925 r. Komitet Uzbrojenia pod przewodnictwewSzefa Sztabu Generalnego uchwali po dugich dowiadczeniach jako najlepszy typ rkm Browninga. Umowy jednak nie zrealizowano z powodu braku walut obcych. Niezrealizowanie przeznaczonych na powyszy cel w 1925 r. 5 000 000 z. uwaam za bardzo dla wojska szkodliwe." pisa w swym Memoriale o stanie armii" gen. Wadysaw Sikorski w kwietniu 1926 r. Spraw ostatecznie sfinalizowano w 1927 r. Przedmiotem transakcji by rkm wz. 1924, produkt belgijskiej firmy ,,Fabrique Nationale" z Liege. Stanowi on ulepszon wersj amerykaskiego rkm wz. M 1918 konstrukcji Browninga. W myl zawartej umowy Kierownictwo Zaopatrzenia Uzbrojenia zamwio w belgijskiej wytwrni F N " 10 000 tych rkm z terminem dostawy do koca wrzenia 1929 r.; jednoczenie zakupiono licencj na produkcj tego wzoru w Polsce. Na wniosek strony polskiej w broni wprowadzono jednak kilka zmian. Poza dostosowaniem do 7,62 mm amunicji Mausera uywanej w kraju i wydueniem lufy do 611 mm zamieniono ksztat kolby; take nogi z ostrogami zastpiono dwojnogiem z pozami. Zmieniono rwnie celownik, w ktrym w miejsce celownika przeziernikowego wprowadzono celownik szczerbinkowy otwarty. Zmiana typu celownika spowodowaa konieczno odwrcenia jego podstawy o 180, co wizao si z dokonaniem niezbdnych przelicza, ktre wykona kierownik komisji dowiadczalnej Centralnej Szkoy Strzelniczej ppk Tadeusz Felsztyn.
194
Rczne karabiny maszynowe
Bro otrzymaa w WP oznaczenie jako rkm wz. 1928, a uruchomienie produkcji powierzono Pastwowej Fabryce Karabinw w Warszawie. W pocztkowym okresie prace nad rkm napotykay due trudnoci wskutek niewywizywania si strony belgijskiej z warunkw umowy. Firma F N " nie dotrzymaa terminu planowanych dostaw do rkm do Polski, za pen ich realizacj zakoczono odpiero w lutym 1930 r. Ponadto, dostarczona dokumen tacja licencyjna bya niekompletna i w dodatku opracowana w wymiarach calowych. W tej sytuacji umow z firm F N " rozwizano, wypacajc jedynie 45 000 dolarw za czciowo otrzymane rysunki i dokumentacj. Spowodowao to opnienie rozpoczcia produkcji broni, wobec koniecznoci dokonania niezbdnych przelicze i przerbek rysunkw. W skad powoanego zespou opracowujcego dokumentacj rkm Browninga w Fabryce Karabinw wchodzi li in. in.: Jurek, Skrzypiski, Przybykowski i Wasilew. Przeprowadzili oni pen analiz wymiarow rkm, dokadniejsz od analizy F N " oraz opracowali technologi wykonania czciowo odmienn od belgijskiej. W rezultacie tych prac uzyskano oszczdnoci rzdu 200 000 dolarw. Tak wic, pierwsze 2 rkm wz. 1928 wykonano dopiero w styczniu 1929 r., za w marcu wykonano dalsze 3. Po przeprowadzeniu niezbdnych bada, ktre wykazay, e bro produkcji polskiej nie ustpuje jakoci rkm belgijskim, od 1930 r. przystpiono do produkcji seryjnej. W toku produkcji wprowadzono dalsze zmiany dotyczce konstrukcji toka, regulatora gazowego, wyrzutnika i spryny zaczepu kurkowego. Cz tych zmian wprowadzono na wniosek cenionego specjalisty od rcznej i cikiej broni maszynowej mjr. Wadysawa Ostrowskiego. Jak podaje w swych wspo mnieniach ppk T. Felsztyn: FN usiowaa pniej opatentowa w Polsce ulepszenia majora Ostrowskiego, do czego jednak wobec jego czujnoci nie doszo." Bro z wprowadzonymi w Polsce ulepszeniami produkowano rwnie w Belgii, gdzie otrzymaa oznaczenie jako wz. 1930.
7,92 mm rczny karabin maszynowy wz. 1928

Rczny karabin maszynowy wz. 1928 by broni samoczynn, ktrej dziaanie byo oparte na zasadzie odprowadzania czci gazw prochowych przez boczny otwr w lufie. Gazy te cisnc na tok gazowy, wprowadzay w ruch mechanizmy broni. Ryglowanie rkm odbywao si za pomoc wahliwego rygla poczonego przegubowo z trzonem zamkowym i poprzez dwigni z kurkiem suwada. Z lewej strony komory zamkowej bya umieszczona moletowana rczka do napinania zamka. Podczas cofania zamka automatycznie otwierao si okno wyrzutnicy. Strzelanie prowadzono z zamka otwartego. Mechanizm spustowy umoliwia prowadzenie ognia pojedynczego lub cigego. Rol
195
Rys. 16.1. 7.92 mm rczny karabin maszynowy wz. 1928 produkcji Fabryki K a r a b i n w w Warszawie
przecznika rodzaju ognia spenia bezpiecznik umieszczony **lewej strony uchwytu. Bro bya zasilana z dwurzdowego magazynka pudekowego o pojemnoci 20 naboi, przyczonego od dou. Przyrzdy celownicze skaday si z pryz matycznej muszki i ramkowego celownika ze szczerbink trjktn. Przy strzelaniu na odlego do 300 m uywano celownika staego. Lufa o ksztacie stokowym bliej wylotu posiadaa w dalszej czci wytoczone karby chodzce (tzw. radiator), ktre zwikszay powierzchni odprowadzajc ciepo. Na gwintowany wylot lufy nakrcano ochraniacz lub tumik pomieni, za w czasie wicze w polu odrzutnik do strzelania amunicj lep. Odrzutnik ten, o rednicy wewntrznej mniejszej od kalibru lufy (4,92 mm), suy do miadenia drewnianego pocisku naboju lepego, powodu jc jednoczenie zwikszenie siy odrzutu wobec sabszych adunkw pro chowych amunicji lepej. Rura gazowa umieszczona pod luf bya zabezpieczona od dou drewnian nakadk, na rurze by zamocowany dwjng o skadanych nogach. Kolba okuta trzewikiem, wykonana z drewna orzechowego, bya osadzona na komorze osabiacza odrzutu i miecia wewntrz spryn powrotn. Bro odznaczaa si bardzo du niezawodnoci dziaania i wedug opinii wielu ekspertw naleaa do najracjonalniejszych rozwiza konstrukcyjnych. Rczne karabiny maszynowe wz. 1928, wytwarzane przez PWU w latach 1929-1938, w trakcie produkcji modernizowano i ulepszano.
Rczne karabiny maszynowe
Rys. 16.2. Podstawowe cz ci i zespoy rcznego karabi nu maszynowego wz. 1928
W rkm produkcji krajowej wprowadzono nastpujce zmiany: cz egzemplarzy przystosowano do strzela plot. przez dodanie wspornika muszki koowej wz. 1929, dokonano mocniejszego poczenia lufy z komor zamkow, - poprawiono dziaanie regulatora gazowego, zmieniano ksztat kolby, dodano oson muszki oraz zmniejszono wymiary szczerbinki. W celu szybkiego adowania magazynkw w warunkach polowych opraco wano specjalny adownik, ktry umoliwia napenianie magazynka z picionabojowych dek kb Mausera. Skonstruowano rwnie specjalne jarzma do mocowania rkm w tankiet-
Rys. 16.3. Rczny karabin maszynowy wz. i928 po modernizacji, ze zmienion kolb i wspornikiem muszki koowej
kach TK, samochodach terenowych polski Fiat i przyczepach motocykla Sok. Ponadto, dla rkm dostosowanych do zwalczania celw powietrznych opracowa no nowy typ metalowego trjnogu, ktry zastpi uywane wczeniej trjnogi uniwersalne wz. 1929. Dla kawalerii opracowano rwnie specjalny noszak umoliwiajcy wygodne przewoenie broni. Na lata 1938-1939 przewidziano dalsz modernizacj broni. Realizacj tego zamierzenia nakaza Departament Uzbrojenia MSWojsk. W zwizku z tym, w 1938 r. Fabryka Karabinw w Warszawie opracowaa na podstawie wytycz nych CWPiech. w Rembertowie zmiany w konstrukcji rkm. Wykonano nowy typ dwjnogu, bowiem w wyniku licznych strzela i prb z rnymi typami dwjnogw w CWPiech. ustalono, e najlepsz celno uzyskuje si przy sztywnym dwjnogu, dawa on o 25-30% mniejszy rozrzut w stosunku do zwykego dwjnoga. Zapewnia take zwrotno po ok. 15 w kad stron, a pochyo w granicach luzu konstrukcyjnego. Ponadto, w pytkach ng wywiercono otwory do wbijania przez nie szpilek dla umocowania rkm do strzelania nocnego. Drug wan zmian majc na celu polepszenia celnoci broni byo zastosowanie w tylnej czci kolby ruchomej odchylanej opory naramiennej, przez co dugo broni wzrosa o 3 cm. W karabinie miaa nastpi take zmiana podprki pod kolb oraz wprowadzenie hamulca wylotowego. a Rczny karabin maszynowy wz. 1928 oprcz niewtpliwych tilet posiada te do istotn wad w postaci niemonoci szybkiej wymiany lufy w warunkach polowych. Przewidywano usunicie tego w nastpnym modelu. W tym te celu zamwiono w FK 3 sztuki modelowe zmodernizowanych rkm. Do 20.01.1938 r. planowano wykonanie rkm wz. 1928/38B z szybkowymienn luf, za na 11.02.1938 r. mia by gotowy model rkm oznaczony jako wz. 1928/39T rwnie z szybkowymienn luf. Najwczeniej, bo ju na 28.12.38 r. zamierzano wykona rkm z regulowan kolb i nowymi nogami. Z wykonanymi rkm chciano przeprowadzi prby porwnawcze.
Dane techniczne: kaliber dugo broni dugo lufy pojemno magazynka 7,92 mm 1110 mm 611 mm 20 naboi prdko pocztkowa pocisku szybkostrzelno teoretyczna szybkostrzelno praktyczna nastawy celownika odlego ognia skutecznego 815-850 m/s 600 strz./min 80 strz./mm 300-1600 m 800-1200 m
Spord cikiej broni maszynowej znajdujcej si w uzbrojeniu WP wydane w 1930 r. Ilustrowane sownictwo materiau uzbrojenia" wy szczeglnia 7,92 mm ckm niemiecki systemu Maxima wz. 1908, 7,62 mm ckm rosyjski tego, systemu wz. 1919 i 1910/28, 8 mm ckm austriacki wz. 1907 Schwarzlose, angielski ckm Vickersa, 7,92 mm ckm Browninga oraz. francuskie ckm Hotchkissa wz. 1914 i 1925. Te ostatnie ze wzgldu na prost budow i bardzo wygodne chodzenie powietrzem miay w wojsku licznych zwolennikw i pocztkowo przewidywano, i bd stanowi zasadniczy typ ckm w WP. Na przeomie lat 1924/1925 decyzj wadz wojskowych zamwiono w firmie ,,Hotchkiss ' 1000 takich karabinw. Ponadto, Centralny Zarzd Wytwrni Wojskowych prowadzi pertraktacje z wytwrni w sprawie uruchomienia pastwowej fabryki ckm w kraju. Dostarczona do Polski bro stanowia zmodyfikowan wersj francuskiego ckm wz. T914, ktra otrzymaa oznaczenie jako wz. 1925. Bro posiadaa nieznacznie skrcon luf oraz bya przystosowana do 7,92 mm amunicji polskiej (ckm wz. 1914 posiada kal. 8 mm i by dostosowany do amunicji typu Lebel). Latem 1926 r. w Centralnej Szkole Strzelniczej w Toruniu przeprowadzono prby tych karabinw, ktre wykazay, e bro jednak wykazuje szereg niedomagam Stosowana w Polsce amunicja mauserowska z pociskiem w pasz czu stalowym powodowaa szybkie przegrzewanie si luf, a tym samym znaczne ich zuycie. Nastpowao to po wystrzeleniu kilku tysicy pociskw, podczas gdy 8 mm lufy do amunicji francuskiej wytrzymyway kilkanacie tysicy strzaw. W czasie duszej eksploatacji ckm w warunkach polowych uszkodzeniom ulegay rwnie nogi podstawy. Ponadto, bro nie posiadaa urzdzenia uatwiajcego jej dobre ujcie przy zmianie stanowiska ogniowego, co przy mocno nagrzanej lufie utrudniao znacznie manewrowanie karabinem. Negatywne opinie Centralnej Szkoy Strzelniczej byy powodem rozpisania konkursu na ckm, ktry odby si w zimie 1927/1928 r. Do konkursu zgoszono dwa ckm Browninga wz. 1919 produkcji amerykaskiej, czechosowacki ckm Schwarzlose-Janeek wz. 1907/12/27 oraz angielski ckm wz. 1909/27 produkcji Yickersa.
Cikie karabiny maszynowe
199
Przewodniczcym komisji konkursowej zosta gen. M. Raczyski, jego zastpc ppk T. Felsztyn z Centralnej Szkoy Strzelniczej, sub uzbrojenia reprezentowa za bardzo dobry znawca przedmiotu mjr W. Ostrowski. W wyniku prb konkursowych przeprowadzonych w bardzo trudnych warunkach zimowych pierwsze miejsce zaj amerykaski ckm konstrukcji Browninga wz. 1919. Bya to bro dziaajca na zasadzie krtkiego odrzutu lufy o ryglowaniu klinowym. Elementem ryglujcym by rygiel umieszczony pionowo pod trzonem zamkowym i poruszajcy si prostopadle do osi lufy. Lufa karabinu, o ksztacie stokowym, spoczywaa w chodnicy wodnej, moga by wyjmowana i wymie niana w warunkach polowych. Tylna cz chodnicy bya poczona z komor zamkow, w ktrej umieszczono zasadnicze mechanizmy broni. Zasilanie karabinu byo tamowe lewostronne, z tam parcianych o pojemnoci 100 i 250 naboi. Ciki karabin maszynowy Browninga charakteryzowa si prost kon strukcj, ma wraliwoci na zanieczyszczenia oraz du niezawodnoci dziaania. Bro posiadaa wystarczajc donono i dobr celno. Maa liczba drobnych czci skadowych powodowaa, e skadanie i rozbieranie ckm byo proste i mona je byo wykona bez uycia narzdzi dodatkowych. W lecie 1928 r. konkurs powtrzono, jednak i tym razem ezoowe miejsce naleao do ckm Browninga produkcji firmy Colt" z Hatford. Dwukrotne zwycistwo ckm Browninga w prbach i badaniach konkursowych spowodowa o, e postanowiono przyj ckm wz. 1919 do uzbrojenia WP i przystpi do jego produkcji w kraju.
Ciki karabin maszynowy wz. 1930

Z chwil, w ktrej Departament Uzbrojenia MS Wojsk, postanowi przy stpi do produkcji ckm Browninga w kraju okazao si, e wytwrnia Colt" oraz jej przedstawiciel na Europ belgijska wytwrnia Fabriue Nationale" nie opantentoway tej broni w Polsce. Wynikao to prawdopodobnie z niedoce niania moliwoci technicznych polskiego przemysu zbrojeniowego. Korzys tajc z tego faktu postanowiono skopiowa ckm Browninga na podstawie posiadanych wzorw, bez zakupu licencji. I tu naley przypisa duy sukces pracownikom Biura Konstrukcyjnego FK w Warszawie, ktrzy na podstawie dokonanych pomiarw, bez rysunkw, opracowali pen dokumentacj pod wzgldem rysunkowym, wymiarowym i technologicznym oraz wprowadzili wasne poprawki, posugujc si jedynie dwoma egzemplarzami ckm Browninga.
R y s . 17.1. 7,92 mm ciki karabin maszynowy wz. 1930
Prac t wykonano w kilka miesicy. Warto moe zaznaczy, e zrezyg nowanie z zakupu licencji przynioso Polsce oszczdnoci rzdu 450 000 dolarw. W lecie 1930 r. byy ju gotowe 2 pierwsze wzorcowe egzemplarze ckm, za w marcu nastpnego roku zakad opucia pierwsza seria 200 ckm, ktre przekazano do jednostek w celu zebrania opinii. Bro otrzymaa oznaczenie w WP jakotlkm wz. 1930. W porwnaniu z amerykaskim pierwowzorem wprowadzono szereg wasnych modyfikacji; do najwaniejszych z nich naleay: przystosowanie ckm do 7,92 mm amunicji polskiej, zastpienie celownika p rzezie mik owego celownikiem szczerbinkowym typu krzywiznowego, dodanie wspornika do celownika ktomierza i wspornika do osadzenia muszki koowej wz. 1929, wyduenie chwytu tylca na ca do, zwikszenie dugoci lufy i chodnicy, - zmiana konstrukcji wlewnika i sprzga wa parowego, poprawienie konstrukcji zatrzasku lufy, zastosowanie lejszego trzonu zamkowego, wprowadzenie tamy parcianej o wikszej pojemnoci, dodanie kolby do strzela plot., - opracowanie wasnego modelu podstawy. Napywajce do Departamentu Uzbrojenia meldunki wykazay, e w ckm pierwszych serii produkcyjnych uwidoczniy si usterki, takie jak maa wy trzymao spryn podajnika i zaczepu kurkowego, ponadto bro wykazaa
Ciki karabin maszynowy wz. 1930
Rys. 17.2. Przekazanie woj sku cikich karabinw ma szynowych wz. 1930 zaku pionych ze skadek spoecz nych w ramach FON w dniu 4.04.1939 r.
du czuo na nierwne tasmowanie amunicji. Usterki te zostay usunite przez fabryk w toku produkcji. W broni wprowadzono dalsze ulepszenia polegajce na zastpieniu od leww brzowych stalowymi, ponadto bakelitowe kroki wlewnika stosowane w pierwszych seriach produkcyjnych zastpiono mosinymi.
Rys. 17.3. Zwalczanie celw powietrznych z polskiego cikiego karabinu maszy nowego wz. 1930 w czasie wojny domowej w Hiszpanii
202
Karabiny maszynowe polskiej produkcji odznaczay si du niezawodno ci dziaania. Uwidoczniy to prowadzone konkursy, z ktrych ckm wz. 1930 wychodzi zwycisko, ku zdumieniu zagranicznych wytwrcw. Wykluczenie zaci z winy broni udao si uzyska poprzez przyjcie do znacznych granic tolerancji wymiarw w wykonaniu czci, dochodzcych nawet w niektrych przypadkach do 2 mm. Stosunkowo due luzy czci zmniejszay wraliwo ckm na zanieczyszczenia; nawet przy znacznym zapiaszczeniu bro funkc jonowaa bez zarzutu. W 1938 r. ckm poddano modernizacji polegajcej na zmianie urzdzenia spustowego i tylcw, ponadto rozszerzono waz nabojowy oraz zastosowano suwado i trzon zamkowy nowego typu. Ulepszona wersja ckm otrzymaa oznaczenie jako wz. 1930a. Z myl o eksporcie, w PFK bro dostosowano te do amunicji Mausera tureckiego i eksponowano na konkursie broni w padzier niku 1938 r. Karabin przewidziany dla armii tureckiej posiada oznaczenie jako ckm wz. 1930/39T. Ponadto, in. in. Wilniewczyc i Skrzypiski zaprojektowali i wykonali eksperymentalnie lufy dla ckm o gwincie Lancastera. Lufy te, o profilu owalnym (eliptycznym), charakteryzoway si bardzo dobr celnoci i dugowiecznoci wad ich za byo do kosztowne wykonanie. cznie do wybuchu wojny Fabryka Karabinw w Warszawie wykonaa 7861 ckm wz. 1930. Bro eksportowano za porednictwem spki Sepewe" m.in. do Rumunii i Hiszpanii.
Modernizacja rosyjskiego ckm Maxima wz. 1910

W 1887 r. amerykaski konstruktor broni Hiram Stevens Maxim (1840-1916) demonstrowa swj karabin maszynowy na pokazie w Petersburgu. Bro wzbudzia duy entuzjazm wczesnych wadz wojskowych, co zaowocowa o podpisaniem duego kontraktu. Na jego mocy ju w 1901 r. ckm Maxima znalazy si w uzbrojeniu armii rosyjskiej, chocia jeszcze w bardzo niewielkiej liczbie, za w 4 lata pniej zakady zbrojeniowe w Tul rozpoczy ich seryjn produkcj. 7,62 mm ckm rosyjski wz. 1905 posiada paszcz wodny chodnicy wykona ny z brzu, w zwizku z czym charakteryzowa si do znaczn mas, wynoszc ok. 31 kg. W 1910 r. poddano go modernizacji, w wyniku ktrej midzy innymi brzowy paszcz chodnicy zastpiono paszczem stalowym, co spowodowao zmniejszenie masy ckm do ok. 22 kg. W 1918 r. WP przejo z magazynw porosyjskich 2900 ckm wz. 1905 i 1910; cz tej broni nastpnie wymieniono z Rumuni, Finlandi i Estoni. Pozosta cz ckm wz. 1910 dostosowano w Polsce w latach 1928-1929 do 7,62 mm
Modernizacja rosyjskiego ckm M.ium.i wz. 1910
203
Rys. 17.4. 7.62 mm rosyjski ciki karabin maszynowy Maxima wz. 1910
amunicji Mausera. Modyfikacja polegaa na wymianie lub przekalibrowaniu lufy, dostosowaniu dononika i podajnika do naboju bez kryzy wystajcej oraz wymianie zamka na zamek uywany w niemieckim ckm wz. 1908. Dokonano rwnie zmian w chodnicy, przyrzdw celowniczych oraz w niektrych zmieniono zaczepy uchwytw podstawy. Do pozostaych nadal uywano oryginalnych podstaw Sokoowa wz. 1908. Modernizacji dokonaa Fabryka Karabinw w Warszawie bro w tej wersji otrzymaa oznaczenie w WP jako ckm wz. 1910/28. W 1936 r. w WP znajdoway si 1853 ckm wz. 1910/28 oraz 1325 podstaw rosyjskich, w pniejszym okresie cz tej broni sprzedano za porednictwem spki Sepewe" do Chin i Urugwaju.
Karabiny maszynowe chodzone powietrzem typu C

Na podstawie osigni i dowiadcze zagranicznych dyrekcja Fabryki Karabinw w Warszawie, z wasnej inicjatywy, zdecydowaa si podj prace nad karabinem maszynowym chodzonym powietrzem. Prototyp takiej broni, oznaczony symbolem km 7,9 C l , zosta zaprojektowany przez in. Wawrzyca Lewandowskiego ju w 1936 r. Model wykonano w Fabryce Karabinw na przeomie 1936/1937 r. na zamwienie Inspektoratu Saperw, z przeznaczeniem do umocnie polowych. W broni tej donoszenie amunicji odbywao si lewostronnie, za pomoc tamy metalowej. Pierwsze prby z km 7,9 Cl przeprowadzono na pocztku 1937 r. Ze wzgldu jednak na uszkodzenie broni nie zostay one ukoczone. Wyniki nie byy najprawdopodobniej najlepsze, gdy prace nad t wersj km zostay przerwane. Pod koniec 1937 r. Fabryka Karabinw wykonaa na zamwienie i wedug wymaga Inspektoratu Saperw km chodzony powietrzem typu C2, bdcy rozwiniciem wersji wczeniejszej.
204
Rys. 17.5. Karabin maszy nowy chodzony powiet rzem typ Cl na podstawie PWU
Niezalenie od potrzeb saperw wyonia si konieczno posiadania broni tego typu w piechocie i broni pancernej. Problem ten sta si tematem specjalnej konferencji, ktra odbya si 24.02.1938 r. W jej trakcie przedstawiciele Departamentu Piechoty stwierdzili, e dla oddziaw piechoty podany byby km adowany za pomoc tamy jednorazowego uytku, z mas lufy zmniejszon do 5 kg, z popatrzeniem lufy w hamulec wylotowy oraz z umieszczonym wspornikiem na celownik optyczny itp. Przedstawiciele broni pancernych rozpatrywali moliwo zastosowania km chodzonych powietrzem w wozach bojowych. Od 15.03. do 18.05.1938 r. przeprowadzono w Dziale Broni Maokalibrowej w Centrum Bada Balistycznych, w Zielonce pod Warszaw, badania komisyjne z km 7,9 C2. Poddano go wwczas wszechstronnym prbom technicznym, balistycznym, badaniom na wytrzymao oraz prbom uytkowym. Badania wykazay, e najsabsz stron konstrukcji by sposb donoszenia i sama tama amunicyjna. Donoszenie odbywao si za pomoc tamy metalowej skadajcej si z ogniwek mieszczcych po jednym naboju, poczonych ze sob przegubowo za pomoc przetyczek. Bya ona tak zrobiona, e moga by wkadana do dononika tylko jednym kocem, tym, przy ktrym naboje znajdoway si pod spodem tamy. Spowodowaoby to, zdaniem komisji, due niedogodnoci przy uyciu km w warunkach bojowych. Ponadto, tama ta bya szersza ni parciana i wprawdzie atwo zwijaa si w krg, ecz nie mona jej byo ukada w zygzak, co uniemoliwiao jej umieszczenie w standardowej skrzynce amunicyjnej. Bya ona take za sztywna i miaa za sab wytrzymao, co powodowao zacicia i zerwania. Poza tym, komisja negatywnie ocenia sposb nastawiania regulatora gazowego w km,
utrudnione otwieranie pokrywy, kopotliwe usuwanie urwanych usek z powodu niedogodnego dostpu do komory zamkowej i nabojowej oraz bardzo trudny dostp do urzdzenia gazowego. Z zalet podkrelono szybki i wygodny sposb wymiany lufy oraz moliwo byskawicznego rozkadania (35 s) i skadania (40 s) w warunkach polowych, bez uycia narzdzi. Ostatecznie jednak komisja dosza do wniosku, e obsuga badanego km wydaje si trudniejsza ni obsuga np. ckm wz. 1930, ckm wz. 1908 czy rkm wz. 1928. W czasie kiedy trway prby z km 7,9 C2 Fabryka Karabinw opracowywa a jego wersje rozwojowe. Dla piechoty zaprojektowano km 7,9 C3 charakteryzujcy si lekk luf o masie do 5 kg, tamie parcianej lub papierowej, z obustronnym donoszeniem. Bro ta miaa by wykonana do 20.05.1938 r. Niezwykle interesujcym projektem byo zastosowanie w tym modelu do donoszenia amunicji tamy papierowej. Jego twrc by in. W. Szebeko. Pomys opatentowano w Polsce w 1936 r. pod nr. 23272. Dowdztwo Broni Pancernych jeszcze w kwietniu 1938 r. zamwio 3 sztuki km typu C2, 2 z prawym donoszeniem i 1 z lewym, w celu przeprowadzenia bada nad ich przydatnoci w wozach bojowych. Prawdopodobnie wypady
R y s . 17.6. K a r a b i n maszy nowy typ C l . Bro bez lufy
206
one nie najlepiej, skoro Fabryka Karabinw przystpia do opracowywania dla broni pancernych specjalnego modelu oznaczonego C4. Mia on si charak teryzowa zastosowaniem tamy przegibnej lub rozsypujcej si, odmiennym zamocowaniem broni oraz umieszczeniem specjalnych wlizgw na lunet. Tymczasem, Inspektorat Saperw, wobec nie najlepszych rozwiza kon strukcyjnych modelu C2, zdecydowa, e do swojego wyposaenia wprowadzi model C4, ktry mia suy przede wszystkim obiektom fortyfikacyjnym. Do izb bojowych przewidywano zastosowanie podwjnie sprzonych km 7,9 C4, do ktrych podstaw oznaczon P2 I B wykonaa Zbrojownia nr 2 na Pradze w Warszawie. 8.06.1938 r. odbya si w Instytucie Technicznym Uzbrojenia konferencja na temat km chodzonych powietrzem. Przedstawiciel Fabryki Karabinw poinformowa jej uczestnikw, e wszystkie postulaty zainteresowanych t broni zostay zrealizowane. Spraw adowania, ktra w modelu C2 wywoywaa najwiksze obiekcje, fabryka rozwizywaa, projektujc now tam ogniwkow rozsypujc si. Na teje konferencji Fabryka Karabinw przedstawia pomys rozwizania konstrukcyjnego km adowanego za pomoc magazynka talerzowego, umiesz czonego w tylnej czci komory zamkowej. By to km oznaczony C5. Projekt spotka si z duym zainteresowaniem, zwaszcza ze strony przedstawicieli broni pancernych, J^trzy owiadczyli, e taka bro byaby dla nich korzystniejsza ni km z donoszeniem tamowym. Przedstawiciel FK stwierdzi wtedy, e wykona nie modelu takiego km wymaga okoo roku. Owiadczenie to spowodowao protest przedstawiciela Inspektoratu Saperw, ktry stwierdzi, e model C4 w zupenoci odpowiada saperom i ze wzgldu na konieczno szybkiego wyposaenia wojska w km chodzony powietrzem nie zgadza si na przeduenie bada. Przedstawiciele broni pancernych, doceniajc te argumenty, zgodzili si przyj jako typ podstawowy km 7,9 C4 z tam ogniwkow rozpadajc si. Na wniosek uczestnikw konferencji, praca nad modelem C5 nie miaa by zaprzestana, ale tymczasowo wstrzymana. Par dni pniej, 17.05.1938 r., odbyy si w CWPiech. w Rembertowie z udziaem komendanta CWPiech. gen. bryg. Brunona Olbrychta strzelania dowiadczalne z broni maszynowej na podstawach gazoszczelnych przeznaczo nych do fortyfikacji. W prbach wziy udzia: ckm wz. 1930, km chodzony powietrzem na podstawie pojedynczej oraz podwjnie sprzony km chodzony powietrzem. Najlepsze wyniki pod wzgldem celnoci i rozrzutu uzyska km chodzony powietrzem na podstawie pojedynczej. Podstawy uyte do prb oceniono jako dobre. Korzystne wyniki uzyskane podczas bada spowodoway, e Kierowni ctwo Zaopatrzenia Uzbrojenia zamwio 21.06.1938 r. 3 km 7,9 C4, praw dopodobnie w celu przeprowadzenia z nimi dalszych prb. Zamwienie to
zrealizowano do 22.11.1938 r. Koszt produkcji jednego egzemplarza wynis 16000 z. Nieco pniej zamwiono w FK jeszcze jeden km 7,9 C4 wraz z podstaw. Tymczasem, z niewiadomego powodu, 500 nowych ogniwek do tamy amunicyj nej km C4 miano wykona dopiero na 1.02.1939 r. Spowodowao to, e do prb nad ich przydatnoci dla broni pancernych przystpiono dopiero w lutym, gdy tymczasem karabiny byy gotowe ju od kilku miesicy. Badania te odbyy si od 14. do 22.02.1939 r. i obejmoway sprawdzenie funkcjonowania ogniwek w warunkach uycia w wozach bojowych. Mimo pidziesiciokrotnego uycia kadego ogniwka nie stwierdzono adnych uszkodze. Ogniwka te wraz z nabojami poddano rwnie piciogodzinnym wstrzsom, ktre imitoway w sposb zwielokrotniony jazd czogu w trudnych warunkach terenowych. W tym przypadku take nie stwierdzono uszkodze naboi i ogniwek. W tym samym czasie przeprowadzono badania km 7,9 CA. Wypady one bardzo dobrze. Bro dziaaa sprawnie i nie zanotowano ani jednego zacicia. Po zakoczeniu prb komisja stwierdzia, e ogniwka stalowe nowego typu odpowiadaj cakowicie swemu przeznaczeniu. S to ostatnie informacje dotyczce km typu C zachowane w Centralnym Archiwum Wojskowym. Mona jednak przypuszcza, i pcjiice byy kon tynuowane do wybuchu wojny, gdy zapotrzebowanie na bronlego typu byo w WP bardzo due. Szczeglnie zainteresowane km typu C byo Dowdztwo Broni Pancernej, ktre przewidywao uzbrojenie w nie nowych wozw bojo wych, takich jak: czterokoowego samochodu pancernego z napdem na obie osie zaprojektowanego na podwoziu samochodu terenowego PZIn. 303, czogu lekkiego 14TP czy dwudziestopiciotonowego czogu redniego, opracowanego w PZIn. Jedyny zachowany opis dziaania i dane taktyczno-techniczne dotycz km 7,9 C2. Trudno jest wic obecnie stwierdzi, jak dalece rniy si poszczeglne wersje midzy sob. Karabin maszynowy chodzony powietrzem model C2 by broni dziaajc na zasadzie prdu gazw pobieranych przez otwr gazowy z przodu lufy. Gazy pchay tok do tyu, a wraz z nim suwado z zamkiem. Suwado nie byo poczone z tokiem, lecz tylko pod naciskiem spryny powrotnej dotykao go swym toczyskiem. Po przebyciu pewnej drogi tok zatrzymywa si, natomiast suwado i poczone z nim czci wykonyway dalszy ruch w granicach przewidzianych dla normalnego samoczynnego dziaania broni. Powrt czci do przodu nastpowa pod wpywem dziaania spryny powrotnej. Karabin posiada zamek typu rkm wz. 1928. Sposb donoszenia mg by prawo- lub lewostronny (podobnie jak w typach C3 i C4). Zmian kierunku donoszenia mona byo uzyska przez wyjcie przesuwaka znajdujcego si w broni i zastpienie go przesuwakiem
przeznaczonym do donoszenia w kierunku przeciwnym. Urzdzenie donoszce byo napdzane od toka gazowego przez suwak zczony obrotowo dwigni z ryglem i trzonem. Dononik tamowy znajdowa si nad luf. Wyjmowanie tamy byo moliwe dziki otwieranej pokrywie mieszczcej w sobie zamek. Urzdzenie spustowe miecio si w uchwycie na spodzie broni i czciowo w tylcach. Byo ono przystosowane wycznie do prowadzenia ognia cigego. Nacinicie spustu powodowao zwolnienie suwada, ktre przesuwajc si do przodu, powodowao nabicie broni, jej zaryglowanie i odpalenie. Wyrzucanie usek byo dolne. Szybkostrzelno bya regulowana w sposb cigy iloci gazu dziaajcego na tok. Bezpiecznik umieszczony w chwycie broni unierucha mia spust, zabezpieczajc w ten sposb km.
Dane techniczne km C2: kaliber masa broni masa lufy z tumikiem masa tumika masa tamy na 250 naboi Sc dugo broni z tumikiem dugo lufy z tumikiem dugo lufy bejumika
Karabin maszynowy chodzony powietrzem t y p u B

W aktach Centralnego Archiwum Wojskowego zachoway si dwie infor macje dotyczce karabinu maszynowego chodzonego powietrzem oznaczonego symbolem km 7,9 B. Z obu dokumentw wynika, e prace nad t konstrukcj prowadzono rwnolegle z pracami nad km typu C. Mona wic przyj, e bya to bro konstrukcyjna albo rezerwowa na wypadek niepowodzenia z modelem C. Karabin maszynowy 7,9 B, zwany te lekkim karabinem maszynowym, zaprojektowany przez in. G. Grzesznika i opracowany przez in. Z. Raabego mia by przeznaczony dla piechoty. Posiada on zamek tego samego typu co rkm wz. 1928, podobnie jak km 7,9 C2. Dononik tamowy, lewostronny, umiesz czono pod luf. Krzywka dononika znajdowaa si w suwadle. Wyrzucanie usek byo boczne. Donoszenie miao si odbywa za pomoc tamy metalowej sztywnej lub przegibnej. Masa km 7,9 B bya mniejsza ni modelu C2 i wynosia ok. 15 kg. Bro ta miaa czy w sobie zalety ckm i rkm.
Karabin maszynowy chodzony powietrzem typu B
In. L. Kowalewicz, wsplnie z W. Waszkiewiczem, zaprojektowa do niej lekk uniwersaln podstaw oznaczon symbolem PL 7,9 B. Dalsze losy tej konstrukcji nie s znane i nie wiadomo, czy wykonano prototyp.
W pierwszym okresie niepodlegoci WP posiadao w swoim wyposaeniu szereg podstaw obcej produkcji. Podstawy te powstay w wikszoci jeszcze przed I wojn wiatow i nie byy przystosowane do nowych warunkw pola walki, ponadto nie nadaway si dla kawalerii i nie byy przystosowane do prowadzenia ognia plot. Istotnym powodem, dla ktrego naleao rozwiza ten problem, by te fakt, i wiele z posiadanych ckm nie miao w ogle podstaw. Sytuacja ta spowodowaa decyzj szefa Departamentu I Piechoty z 28.09.1923 r., polecajc Centralnej Szkole Strzelniczej (CSS) w Toruniu zbadanie posiadanych podstaw oraz wybranie najlepszej i opracowanie niezb-
Rys. 18.1. Podstawa opracowana przez B. Grnego
Polskie podstawy do broni maszynowej
dnych zmian w jej konstrukcji. W zwizku z tym przeprowadzono prby z francuskimi podstawami wz. 1916, badajc ich przydatno do prowadzenia ognia plot. Wyniki tych bada byy negatywne zarwno z powodu konstrukcji samych podstaw, jak i broni. Poniewa w cigu nastpnych 2 lat prace nad podstawami plot. do ckm nie posuway si do przodu, zaczy powstawa opracowania takich przyrzdw w poszczeglnych oddziaach. Jedn z pierwszych opracowa starszy majster wojskowy B. Grny z 65 pp, ktry zaprojektowa plot. stojak do ckm i lkm. Konstrukcja ta spotkaa si z zainteresowaniem ze strony dowdcy 65 pp pk. Korewonia, ktry poleci! wykona jego model. Specjalna komisja zoona z oficerw puku przeprowadzia kilkanacie prb z t konstrukcj, w wyniku czego wprowadzono w niej kilka ulepsze. Stojak ten by nastpnie testowany w czasie wicze letnich oraz garnizonowych w 1926 r., wykazujc znaczn przydatno do OPL. W zwizku z wynikiem prb podstaw wysano do CSS, gdzie poddano j dalszym badaniom. Podstawa ta skadaa si ze stojaka z trjnogiem i jarzmem talerzowym. Nogi wykonano z drewna, a ich koce okuto blach stalow. Stojak suy do osadzenia na nim
Rys. 18.2. Podstawa opracowana przez M. Ryfe
Polskie podstawy
Ikm wz. 1908/15 wraz z dwjnogiem. Podczas mocowania broni wystpy dwjnogu wchodziy w przeznaczone na nie otwory w jarzmie, gdzie pod trzymywaa je poprzeczna szyna. Masa stojaka wynosia ok. 10 kg, a jego wysoko 1,5 m. W latach 1927-1929 B. Grny opracowa 3 nastpne podstawy. Pierwsza z nich bya przeznaczona dla ckm wz. 1908 i skadaa si z jarzma i ramienia z talerzem, a bya osadzona na standardowej podstawie tej broni. Masa przyrzdu wynosia 12 kg, a jego wysoko 50 cm. Odmian tej podstawy by przyrzd przeznaczony do stojaka, trzeci za podstaw by trjng do ckm wz. 1908, o masie 19,4 kg. Zosta on po prbach odrzucony ze wzgldu na du wysoko uniemoliwiajc strza w poziomie i za may kt podniesienia wynoszcy tylko 65". Odmian tego trjnogu do Ikm wz. 1908/15, o masie 13,9 kg i kcie podniesienia 75", take odrzucono w tych samych powodw. W 1926 r. kpt. M. Ryfa z 62. pp opracowa podstaw plot. do km, ktrej modele zademonstrowano podczas wicze 15. DP z wynikiem pozytywnym. Podstawa ta bya krtk lawet skadajc si ze supka z bczkiem; 2 nitowa nych dwukrtw, z ktrych dolny by nieruchomy, a grny ruchomy, co pozwalao opuszcza i podnosi km zalenie od potrzeby; jarzma z uszkiem
Rys. 18.3. Podstawa opracowana pr/c/ A. Jasi(c)nieckiego
do broni maszynowej
Rys. 18.4. Podstawa opracowana przez A. Drzewieckiego
sucym do zakadania na chodnic; dolnego czopu jarzmowego umo liwiajcego przekrcanie si broni. Caa podstawa bya ruchoma na dwigarze i jarzmie podstawy km, co umoliwiao jej obrt o 360. Jarzmo od wewntrz byo wyoone skr chronic chodnic od uszkodzenia. Prby z podstaw trway od 1.10. do 31.12.1926 r. Po ich zakoczeniu okrelono konstrukcj jako nie dajc adnych korzyci". W 1927 r. kpt. Ryfa opracowa te drug wersj tej podstawy dug - do ckm wz. 1908. Rnia si ona od pierwszej tym, e posiadaa dwa stae bczki, midzy ktrymi znajdowaa si ruchoma obrotnica suca do poczenia dugiego cznika ze supkiem lawety w czasie strzelania. Po wykonaniu tej podstawy w warsztatach CSS przeprowadzono z ni, w latach 1928-1929 prby. Wykazay one konieczno dostosowania podnonicy, bardzo z stabilizacj, du mas wynoszc 9,2 kg, za may kt podniesienia 61 i za du wysoko uniemoliwiajc strza poziomy. W 1926 r. rusznikarz 66 pp A. Jasi(e)niecki wykona statyw umoliwiajcy szybk zmian podstawy ckm Maxima wz. 1908 na podstaw plot. By on wyprbowany na wiczeniach 66 pp i 16 DP, otrzymujc pochlebn opini (praktyczny, atwy w uyciu, przewysza wszystkie dotychczas stosowane).
Polskie podstawy
Podstawa ta skadaa si ze stalowego prta wsuwanego dolnym kocem w otwory jarzma w zwykej podstawie km. Ponadto, prt by wzmocniony dwoma hakami na pozach. W grnej czci prt przechodzi w lawet z jarzmem dla ckm. Prby przeprowadzone w latach 1927-1929 wykazay dugi czas przygoto wania do otwarcia ognia, za may kt podniesienia wynoszcy 69, chybiony pomys umieszczenia skrzynki amunicyjnej z boku broni, co wychylao ckm, redni stabilizacj. Masa statywu wynosia 7,725 kg plus 3,4 kg masa skrzynki amunicyjnej. Na pocztku 1927 r. firma ,,H. Kolberg i S-ka" opracowaa dwa wzory podstaw do ckm: przeciwlotnicze do strzelania naziemnego i uniwersaln. Jednak z powodu braku modeli, konstrukcji tych nie badano praktycznie. W padzierniku 1927 r. przesano do CSS model podstawy przeciwlotniczej do ckm wz. 1908 pomysu sier. A. Drzewieckiego z 9. ppLeg. Podstawa skadaa si ze stalowego prta rozszczepionego u gry dla jarzma stalowego obej mujcego ckm. Prt by wsuwany w otwory jarzma zwykej podstawy, bez podprki. Masa lawety wynosia 6,2 kg. Podstaw t badano wiatach 1928-1929, w wyniku czego stwierdzono may kt podniesienia lufy wynoszcy 56, dobr stabilizacj spowodowan ciasnym umocowaniem lawety w jarzmie podstawy zasadniczej. Umocowanie to jednak powodowao trudnoci w nasadzaniu w otwory jarzma i podczas zmian kierunku prowadzenia ognia. W poowit^grudnia 1927 r. na rce szefa Departamentu Uzbrojenia wpyn projekt dotyczcy ulepszenia podstawy do ckm Schwarzlose wz. 1907/12 pomysu kpt. G. Samka. Projekt ten, nie zmieniajc zasadniczej konstrukcji podstawy, mia uatwi stosowanie ognia poredniego przy pomocy obserwatora oraz strzelanie nocne. Zawiera on propozycj nastpujcych przerbek: nasa dzenie wikszego od dotychczasowego kka kierowniczego zaopatrzonego w ruchom obrcz obwodow posiadajc na powierzchni podziak celownika, osadzenie na osonie wycinka zbatego wskazwki do liczb podziaki celownikowej na obrczy kka kierowniczego, osadzenie pod szyn slizgacza zbatego uku poczonego za pomoc kka zbatego slizgacza z korbk suc do poruszania slizgacza przy ogniu poszerzonym w ramach podziaki kreskowej i noniuszowej umieszczonej na szynie slizgacza, wprowadzenie libelli, wprowa dzenie dwch lornetek polowych z podziak kreskow, wprowadzenie dwch abek blaszanych z otworami do podkadania pod ostrogami ng. Projekt kpt. Samka rozpatrywano na 49. posiedzeniu Rady Artyleryjskiej 27.03.1928 r. Zosta on odrzucony ze wzgldu na wysoki koszt modernizacji oraz ze wzgldu na to, e nie usuwa podstawowej wady podstawy Schwarzlose, tj. jej saboci, dziki ktrej precyzyjny ogie z powodu duych drga by niemoliwy. W 1928 r. opracowano w 1. puku saperw kolejowych podstaw przeciwlotnicz do ckm. Model jej zbudowano w warsztatach tego puku i poddano j badaniom
do broni maszynowej
215
w lecie tego roku. Projekt przesano Radzie ds. Technicznych Uzbrojenia do zaopiniowania. Na posiedzeniu 14.01.1929 r. Rada wydaa opini, i konstrukcja tej podstawy, bdcej trjnogiem, nadaje si wycznie do prowadzenia ognia plot. i e jej masa wynoszca 53 kg jest za dua. Zdecydowano jednak przesa jej plany do CSS z myl, e moe bdzie si nadawa do szkolenia przeciwlot niczego. W CSS projekt jednak odrzucono, stwierdzajc, e podstawa nie nadaje si take do strzela przeciwlotniczych. W 1929 r. por. A. Boras z 43. pp opracowa 4 urzdzenia do strzelania plot. W CSS przeprowadzono prby z modelami, z wyjtkiem podstawy, ktrej prototypu nie dostarczono. Podstaw do strzelania z ziemi stanowi dwumet rowy prt bez jarzma. Prt stabilizowano za pomoc widra wkrconego na du gboko w ziemi. Po wkrceniu widra wkadao si w jego kana prt, przymocowujc go rub do grnego koca widra. wider posiada w grnej czci ucho do wsadzania drka, za pomoc ktrego wkrcao si go w ziemi. Ciki karabin maszynowy zakadao si na jarzmo spoczywajce na trzonie prta. Do nadawania broni kta nachylenia suya podprka ktowa z szyn obracaln na prcie i poczona z ckm sprzgaczem. Podprka ta nie stabilizo waa broni, a suya jedynie do nadawania jej kta przy strzelaniu metod zapory ogniowej. Wysoko podstawy od ziemi do czopw jarzmowych ckm wynosia od 1,53 do 1 1,83 m. Mona j byo regulowa przez odpowiednie przesuwanie prta w widrze. Masa caej podstawy bez broni wynosia 20 kg, kt ostrzau poziomego wynosi 360, a pionowego od 0 do 90. Komisja CSS uznaa ten pomys za chybiony z powodu czasochonnego przygotowania broni do strzau i zej stabilizacji. Trzecim projektem por. Borasa byo urzdzenie do strzelania z dachu. Zaoeniem konstruktora byo wykorzystanie do OPL kominw. Podstawa skadaa si z prta z jarzmem i podprk ktow. Prt by stabilizowany w 2 piercieniach umieszczonych jeden nad drugim. Piercienie te byy utrzymy wane przez acuchy o dugoci 3 m kady, ktre opasyway komin. acuchy byy poczone zatrzaskiem, ktry po zamkniciu silnie je napra. Masa tego urzdzenia, bez "broni, wynosia 11 kg. Komisja CSS odrzucia projekt jako niepraktyczny i o zbyt maej stabilizacji. Ostatnim pomysem por. Borasa bya podstawa do strzelania z wozu. rodkiem transportu i podstaw do strzelania bya tu taczanka na resorach z zaprzgiem dwukonnym i obsug czteroosobow. Podstaw stanowi ten sam prt, co w obu poprzednich przypadkach. Stabilizowao si go w widrze umieszczonym w pochwie spoczywajcej dolnym kocem osiowo na swojej podporze. Pochwa bya utrzymywana w pooeniu pionowym za pomoc oprawy przynitowanej do szyny poprzecznej platformy. Podpora pochwy leaa
Polskie podstawy
tylnym kocem na tylnej osi wozu, przednim za na uchu oprawy pochwy. Platforma taczanki skadaa si z ramy stalowej (szyny) oraz pyty drewnianej spoczywajcej na 4 belkach lecych na ramie. Pyta miaa 2 skrzyda roz szerzajce j dla zapewnienia swobodnego ruchu wok podstawy celowniczemu w czasie strzelania. Masa podstawy wraz z ckm spoczywaa na rodkowej szynie poprzecznej. Na taczance znajdoway si 2 jaszcze: przedni rekwizytowy i tylny amunicyjny na 8 skrzynek po 280 naboi. Jaszcze byy zamykane blaszanymi klapami od rodka. Do stabilizowania platformy w czasie strzelania suy hamulec unieruchamiajcy tylne koa wozu. Pomys ten oceniono w Centralnej Szkole Strzelniczej negatywnie z powodu zbyt maej stabilizacji, chocia podstaw strzelca, zmiany kierunku ognia i kty podniesienia oceniono jako dobre. W kocu czerwca 1929 roku kpt. P. Korzon z 41. puku piechoty nadesa do Centralnej Szkoy Strzelniczej dwa typy podstaw przeciwlotniczych do ckm Hotchkissa w celu przeprowadzenia z nimi prb. Pierwsza z nich miaa ksztat drka z rury walcowatej przymocowanej w tylnej czci wzka km do grnej ramy klatki amunicyjnej za pomoc obroy na zawiasie, a do dolnej za pomoc klamry. Na grn cz zakadano dwigar podstawy ckm z trjkt n lawet pomocnicz, na ktr wkadano bro. Drugi typ podstawy rni si tym, e drek by wykonany cakowicie ze stali i wraz z obro na zawiasie posiada gwinty, co pozwalao, przy pokrcaniu pokrtem, na zmian wyso-
Rys. 18.5. Podstawa opracowana przez P. Korzona
do broni maszynowej
Rys. 18.6- Podstawa opra cowana przez Dachlere
koci do 150 mm. Komisja ocenia oba te rozwizania jako zupenie ze. W czerwcu 1929 roku starszy majster wojskowy Dachtera z 63. puku piechoty przyjecha do Torunia do Centralnej Szkoy Strzelniczej, przywoc opracowan przez siebie podstaw przeciwlotnicz. Miaa ona ksztat drka z rury stalowej i bya umieszczona na wzku km na osi lewego koa. Do
Rys. 18.7. Podstawa do rcznego kara binu maszynowego. Laweta (typ I)
Polskie podstawy
wzka bya przymocowana trzema podprkami bocznymi do zewntrznej ciany klatki amunicyjnej. W grnej czci znajdowao si jarzmo, do ktrego mocowano ckm wz. 1908, osadzone obrotowo na stalowym drku. Regulowa nie wysokoci odbywao si za pomoc wsuwania i wysuwania drka jarzma podstawy. Prby wykazay jednak zupen nieprzydatno tego pomysu. W tym samym roku, z inicjatywy CSS przystpiono do opracowania podstawy plot. do rkm wz. 1928 zoonej z trzech kb Mausera wz. 1898. Konstruktorem podstawy by por. F. Kurbiel z Komisji Dowiadczalnej CSS. Podstaw tworzyy 3 kb speniajce rol ng trjnoga plot., elazna obsada lawety i sama laweta. Obsada lawety skadaa si z piercienia grnego i dolnego, pytki grnej i dolnej, trzech krtkich ramion na lufy kb, trzech dugich ramion czcych, trzech zatrzaskw i jednej pochwy. Piercie grny by zczony na stae z pochw i tworzy oparcie dla ruby lawety. Posiada on wgicie o rednicy pochwy. Do pochwy wkadano o lawety. Pod piercieniem grnym znajdowaa si pytka grna z trzema prostoktnymi wystpami, o ktre opieray si od spodu dugie ramiona czce nasad z kb. Ramiona byy w grnej czci umocowane do pytki dolnej i dolnego piercienia. Ponadto, w grnej czci ramiona te byy poczone nitami z krtkimi ramionami lufy. Dugie ramiona
Rys. 18.8. Trjng CSS do cikiego karabinu maszynowego Hotchkissa
do broni mszynowej
R y s . 18,9. Podstawa C S S do lekkiego karabinu maszynowego wz. 1908/15 na biedce
zachodziy swymi dolnymi kocami na nasad bagnetu, zatrzaski za w od powiednie wcicia nasady bagnetu. Krtkie ramiona zachodziy na wyloty luf kb. Kt midzy osi lawety a osi lufy kadego kb wynosi 29". Masa obsady wynosia 2,85 kg. Badania tej konstrukcji prowadzono w okresie od lutego do lipca 1930 r. Ogem podczas nich oddano 1500 strzaw wykonanych seriami po 12, przy czym po kadej serii badano lufy kb i przestrzel iwan o je. Komendant CSS pk Staich stwierdzi, e kontrolne strzelania z kb uytych jako element podstawy nie wykazay adnego zuycia luf czy usterek broni. Sam konstrukcj oceniono pozytywnie. Nie stwierdzono rwnie pogorszenia si celnoci rkm wz. 1928. Mimo pozytywnej oceny, konstrukcji tej nie wprowadzono do wyposaenia. W 1929 r. por. Kurbiel przy wsppracy pracownikw Komisji Dowiad czalnej CSS opracowa 8 projektw podstaw plot. Byy to: trjng drewniany, laweta do ckm wz. 1908, laweta do ckm Hotchkissa, laweta do lkm wz. 1908/15, uchwyt wzmacniajcy na zwyk podstaw ckm wz. 1908, uchwyt wzmacniajcy na podstaw Hotchkissa oraz podstawy na biedk i wz taborowy. Z projektw tych wybrano po prbach do bada poligonowych w oddziaach trjng uniwersalny i lawety uniwersalne do ckm wz. 1908, do ckm Hotchkissa, lkm wz.
22<l
Polskie podstawy do broni maszynowej
1908/15. Wybrane konstrukcje wykazay si podczas prb moliwociami strzau pod wysokimi ktami, dobr stabilizacj, moliwoci szybkiego przejcia do pozycji do strzelania naziemnego oraz moliwoci zastosowania tej samej lawety do podstawy ziemnej, trjnoga, biedki i wozu taborowego. Po usuniciu wykrytych podczas bada usterek w CSS wykonano po 12 tych podstaw i rozesano je do oddziaw. Wynik prb poligonowych by pozytywny i postanowiono podj produkcj tego sprztu na potrzeby WP. Podejmujc tak decyzj, zdawano sobie spraw, e sprzt ten jest rozwizaniem tym czasowym. Szef Departamentu Uzbrojenia zaleci traktowanie go jako sprztu przejciowego do czasu wprowadzenia podstaw uniwersalnych. W pniejszym okresie przewidywano uycie go do szkolenia plot. i dla OPL staych punktw. Ogem do koca roku budetowego 1932/1933 wyprodukowano na potrzeby armii polskiej 2021 lawet plot. do ckm wz. 1908, 878 lawet plot. do Ikm wz. 1908/15, 565 lawet plot. do ckm Hotchkissa, 3552 lawet plot. do rkm wz. 1928 (byy to nieco zmodernizowane lawety do ckm), 2349 trjnogw uniwersal nych wz. 1929 oraz 696 obsad lawet plot. do strzelania z biedek. Pod koniec lat dwudziestych kpt. S. Krzywobocki z 1 paplot. i por. A. Dawidowicz z CWS opracowali zmotoryzowan podstaw plot. do broni maszynowej. Podstawa ta skadaa si z metalowego trjnoga umieszczonego na dwukoowej przyczepce holowanej przez motocykl Harley-Davidson z wzkiem. Niestety, nie s znane wyniki prb tej podstawy. Problem zapewnienia wojsku odpowiedniej podstawy uniwersalnej zaowo cowa ogoszefiiem w 1928 r. przez MSWojsk. konkursu. Napyny na 4 projekty podstaw: kpt. ukowicza, in. lsarskiego, firmy Borek" i rtm. Calewskiego. Po wykonaniu modeli tych podstaw przeprowadzono z nimi prby porwnawcze, ktrych wyniki przedstawiono w tablicy. Po badaniach wstpnych odrzucono podstaw ukowicza, za podstaw Calewskiego okrelono jako z dla piechoty. Jej przydatno dla kawalerii miay okreli oddzielne prby. Odnonie konstrukcji lsarskiego i firmy Borek" komisja stwierdzia, e uzupeniaj si wzajemnie i powinna na ich podstawie powsta konstrukcja porednia. Z podstaw rtm. Calewskiego przeprowadzono wszechstronne badania, trwajce od listopada 1928 r. do padziernika 1929 r., w CWKaw. w Grudzidzu oraz 1. i 6. puku. Wykazay one pen przydatno tej podstawy dla kawalerii zarwno w przewoeniu jukami, jak i na taczance. Jedynymi uwagami krytycz nymi by brak na szynie lizgacza podziaki w tysicznych, zbyt mikkie jarzmo mocujce ckm oraz duszy czas zdejmowania z jukw ni podstawy Schwarzlose. Podstawa Calewskiego bya jednak lejsza od tej ostatniej o ok. 10 kg i nadawaa si do kadego systemu ckm po niewielkiej przerbce jarzma i cznika. Ponadto, konstrukcja umoliwia juczenie jej na siodo wraz z broni oraz prowadzenie o wiele celniejszego ognia ni z podstawy Schwarzlose. Mimo
Tablica 18.1. Zestawienie wynikw konkursu z 1928 r. na podstaw uniwersaln
Polskie podstawy
Rys. 18.10. Podstawa opra cowana przez ukowic/a
pozytywnych opinii, podstawy tej nie wprowadzono do wyposaenia WP. Jej konstrukcj zastrzeono patentem udzielonym 23.07.1930 r. pod nr. 12344. Jeli chodzi o podstawy in. lsarskiego i firmy Borek", to nie udao si MSWojsk. namwi konstruktorw do wsppracy i kady z nich pracowa oddzielnie. Po wprowadzeniu do obu podstaw zmian konstrukcyjnych prze prowadzono, od 23.09. do 4.10.1929 r. w CSS prby komisyjne pod przewodnict wem ppk. dypl. A. Staicha. Dla celw porwnawczych komisja wczya te do bada podâw bugarsk, ktra bya ulepszon, saneczkow odmian niemiec kiej podstafwy kawaleryjskiej wz. 1909. Badania wykazay, i do przyjcia nadaje si jedynie podstawa firmy Borek", ktra w porwnaniu z bugarsk wykazaa: mniejsz o 7,3 kg mas, lepsz ustawno dziki trjnogowi o duej skali zmian dugoci ng i ktw ich nachylenia, wiksze poziome i pionowe kty ostrzau, posiadaa ograniczenie poszerzania i pogbiania, bya atwiejsza w przenoszeniu, dawaa szybsz
Rys. 18.11. Podstawa opra cowana przez Galewskiego
do broni maszynowej
moliwo poczenia jej z ckm i szybsz zmian wasnej wysokoci oraz moliwo przewozu w jukach. Komisja zalecia jednoczenie wprowadzenie w podstawie firmy Borek" nastpujcych zmian: 1. Nogi przednie zrezygnowa z moliwoci przesuwania ich wzgldem siebie, zachowujc moliwo skadania ich do transportu. 2. Noga tylna wzmocni j i nieco wyduy, doda lemiesz, doda oparcie na okcie strzelca i siodeko, umoliwi umieszczenie lufy zapasowej, doda dogodniejsze zaciski wszystkich ng. 3. Gowica podstawy - - obniy podstaw, zabezpieczy gowic i tryby od zanieczyszcze i wilgoci, usun wad zatrzymywania si usek podczas pozio mego strzau plot., przewidzie zawieszenie tarczy ochronnej na dolnej nieru chomej czci gowicy.
Rys. 18.12. Podstawa opra cowana przez lsarskiego i jej konstruktor
4. Rygle wykona dogodniejszy uchwyt rygli, zmieni kierunek zamyka nia ich na do siebie". 5. Progi ograniczajce poszerzanie zmieni kierunek zamykania, ksztat skrzydeek, umieci na progach wskaniki. 6. Wycznik -- wzmocni go i zmieni kierunek zamykania. 7. lizgacz da krg podziaki nieruchomy z podziak zerow w kierun ku tylnej nogi, o dokadnoci 5 tysicznych, da wskanik do odczytu podziaki. 8. Kko podnonicy zaokrgli kanty, pogbi wgbienia na palce. 9. Sworznie zabezpieczy przed wysuwaniem si, zmniejszy liczb rub. W wyniku prb odrzucono podstaw in. lsarskiego, stwierdzajc, e obecny model jest gorszy do pierwotnego. Komisja stwierdzia wobec tego, i nie widzi moliwoci jego rekonstrukcji. Zwrcono jednak uwag na zastosowany amortyzator zmniejszajcy rozrzut o ok. 30%. W cigu nastpnego roku trway prby z podstaw firmy Borek" w oddziaach liniowych oraz wprowadzano w jej konstrukcji ulepszenia.
Polskie podstawy
Rys. 18.13. Podstawa firmy Borek"
Badania te zakoczono prbami komisyjnymi przeprowadzonymi w dniach 25-27.09. 1930 r. w CSS. Wykazay one, i najwiksz wad podstawy bya dua wraliwo na zanieczyszczenia uku zbatego. Wobec tego, firma Borek" ponownie wzia podstaw na warsztat i do lutego 1931 r. usuna wszystkie wady. Przeprowadzone 5.02.1931 r. prby w Pracowni Broni Maokalibrowych w Rembertowie wykazay cakowite usunicie wraliwoci uku zbatego na zanieczyszczenia dziki zamkniciu go w skrzynce pooonej z prawej strony talerza podâwy. Po zakoczeniu tych prb szef Departamentu Uzbrojenia zawnioskowa zamwienie 525 podstaw firmy Borek" dla ckm wz. 1908 i wz. 1910/28, ktre zostao w krtkim czasie zrealizowane. Podstaw t opracowano w Urzdzie Patentowym w 1930 r. pod nr. 12285. Wybr ckm wz. 1930 na typ zasadniczy oraz nowe dania piechoty odnonie konstrukcji podstaw spowodoway konieczno rozpisania nowego konkursu. Konkurs ogoszono w 1930 r., ustalajc nastpujce wymagania: masa podstawy 29-30 kg zapewniajca dobr stabilizacj, dostateczna sztywno we wszystkich pooeniach, moliwy obrt ckm wok osi poziomej o 360', atwa zmiana wysokoci w zakresie 350-800 mm, szybka zmiana duych ktw i precyzyjne nastawianie maych, moliwo przejcia do pooenia plot. w czasie ok. 10 s, atwe zakadanie i zdejmowanie ckm, maa widoczno podstawy. Na konkurs wpyno szereg projektw podstaw do ckm wz. 1930. Jako jedni z pierwszych zgosili swj udzia kpt. J. Byrdy z CSS i F. Krzyanek, ktrzy opracowali wsplnie tak trjnon konstrukcj. Jej model wykonano cz ciowo w CSS, a czciowo w fabryce Bom i Schutze" w Toruniu 15.05.1931 r. Prby wykazay, i nie odpowiada ona, mimo wprowadzenia szeregu poprawek, wszystkim wymaganiom konkursu. Najnisze pooenie wynosio bowiem 410 mm, podstawa nie miaa urzdzenia do strzelania plot., niedogodne poczenie ng z gowic utrudniao przejcie do rnych pozycji podniesienia lufy
Karabinek automatyczny wz. 88
Karabinek automatyczny wz. 89
Pistolet maszynowy PM-84
do broni maszynowej
Rys. 18.14. Podstawa CSS nr I
rT^
w pooeniu grnym -10 do -- 35, utrudnione byo ryglowanie kierunku przy najwyszym kcie podniesienia , utrudniony odczyt podziaek z pozycji klcz cej. Podstawa ta dawaa dobr stabilizacj dziki szerokiemu rozstawowi ng, ale wymagao to jej zoenia do transportu. Jej masa wynosia ok. 26 kg. W zwizku z tymi zastrzeeniami powoano w CSS zesp w skadzie: kpt. ukowski, kpt. Kapkowski i por. Daniuszewicz. Otrzyma on zadanie opracowania nowej podstawy, nie posiadajcej wad poprzedniej. Miaa ona by przystosowana do przewoenia ckm wz. 1930 bez jakichkolwiek zmian w kon strukcji broni. Miaa umoliwi przewoenie ckm razem z podstaw za pomoc pz. Zmusio to jednak konstruktorw do modyfikacji jej grnej czci. Podstaw, zwan CSS nr 2, wykonano czciowo z odleww brzowych, a nie ze stali, przez co jej masa wynosia razem z lawet 28,8 kg. Po wykonaniu wszystkich elementw ze stali masa miaa si zmniejszy o ok. 4 kg. Bya to podstawa trjnona, przy czym noga tylna bya wysuwana. Poczenie podstawy z ckm nastpowao za pomoc pz, na ktre wsuwano ckm od tyu. Konstrukcja jej umoliwiaa strzelanie z pozycji lecej, klczcej i poredniej. Niezalenie od pozycji umoliwiaa strza w kierunku od 0 do 1120 tysicznych z moliwoci unieruchomienia ckm w dowolnym kierunku w grani cach lizgacza i ograniczenie poszerzenia z dokadnoci do 5 tysicznych. Z pozycji najwyszej podstawa umoliwiaa strza w granicach od -29 do + 35 '30'. Wysoko podstawy bya zmienna w granicach od 426 do 832 mm. Mechanizm podniesie umoliwia szybk zmian ktw za pomoc wycznika i unieruchomienie ckm w dowolnym pooeniu. Poza tym, kko podnonicy pozwalao na dowoln zmian ktw z moliwoci ograniczenia w granicach od 0 do 35 tysicznych, z dokadnoci do I tysicznej. Do strzelania plot. zastosowano dodatkow lawet skadajc si z osi, podstawki i wideek obrotowych z zatrzaskiem. Umoliwiaa ona strza w kierunku 360 i w pionie od
Polskie podstawy
+ 115'do + 7930'. Postawa bya przystosowana do skadania i przenoszenia przez jednego onierza. Skadaa si z 4 gwnych elementw: gowicy z nogami i mechanizmem podniesie, lizgacza z wycinkiem zbatym, uchwytu i lawety plot. Podstawa CSS nr 2 zostaa zakwalifikowana przez komisj konkursow oprcz konstrukcji firmy Borek", in. Bialika i mjr. Skotnickiego z Warszta tw Rusznikarskich Zbrojowni nr 2. W dn. 25.07.1931 r. odbya si w Departamencie Uzbrojenia konferencja pod przewodnictwem pierwszego wiceministra spraw wojskowych gen. dyw. Fabrycego w sprawie wyboru podstawy do ckm wz. 1930. Uchwalono na niej wprowadzenie do uzbrojenia konstrukcji mjr. Skotnickiego jako odpowiadajcej w peni wymaganiom taktycznym i prostot. Uchwalono jednoczenie, e otrzyma ona nazw podstawa wz. 1930 do ckm". Polecono take Departamen towi Uzbrojenia przystpi do produkcji seryjnej po usuniciu wykrytych usterek. Wstpne badania umoliwiy ich wykrycie i usunicie, wobec czego zamwiono 2.01.1932 r. w Zbrojowni nr 2 dwie kompletne nowe podstawy w cenie po 3000 z. Po prbach, ktre potwierdziy usunicie wszystkich usterek, przystpiono do produkcji seryjnej podstaw wz. 1930, zamawiajc ich w okresie od 25.10.1933 r. do 26.07.1934 r. 1816 sztuk za kwot 1 525 240 z. Podstawa wz. 1930 bya trjnogiem o masie 29,3 kg i wysokoci w granicach od 380 do 880 mm, regulowanej przez zmian nachylenia ng skokami lub zmian nachyjenia nogi tylnej. Urzdzenie do strzelania plot. stanowi maszt umieszczony w nodze tylnej. Do strzelania by on wkadany w otwr w obsadzie dwigaru. Zmiana ktw podniesie w granicach od -38 do + 4 0 nastpowaa przez obrt ckm wraz z dwigarem za pomoc ruby samohamownej, a zmiana ktw kierunku przez obrt broni wraz z dwigarem. Ograniczenie koby w gb powodoway progi ograniczajce, ktre mogy by wyczane. Karabin by umocowany do podstawy za pomoc przetyczek zabezpieczonych acusz kami. W toku produkcji podstawy wz. 1930 poddano modernizacji. Konstruk torom udao si zmniejszy jej mas o 3 kg bez pogorszenia stabilizacji. Wprowadzono rwnie zmiany w mechanizmie ruby podnonicy, uzyskujc zakres ktw ostrzau pionowego od -37 do + 3 5 oraz w tylnej nodze dodano uchwyt do przenoszenia. Prace nad t podstaw, ktra otrzymaa oznaczenie wz. 1934, trway prawdopodobnie do 1937 r gdy program prac i preliminarz Biura Studiw Fabryki Karabinw w Warszawie przewidywa jeszcze w 1936 r. studia i prace nad jej konstrukcj. Mimo to, podjto produkcj seryjn, budujc kilka tysicy sztuk. Jeszcze 14.04.1939 r. Kierownictwo Zaopatrzenia Uzbrojenia zamwio w Fabryce Karabinw 1030 podstaw wz. 1934 w cenie po 1070 z za sztuk. W 1932 r. przystpiono w PWU do prac nad modernizacj i przy stosowaniem podstawy firmy Borek" dla potrzeb kawalerii, w zwizku
do broni maszynowej
227
Rys. 18.15. Podstawa wz. 1934 z cikim karabinem maszynowym wz. 1930
z ogoszeniem konkursu na ten temat. Uwaajc podstaw Borek" za odpowiedni dla kawalerii, PWU zawara umow notarialn z ,. Zygmuntem Krotkiewiczem na nabycie praw patentowych na 4 zgoszenia patentowe. Po wykonaniu modeli podstaw kawaleryjskich zamierzano przystpi do prb komisyjnych. Podstawa miaa mas 26,750 kg, najnisz wysoko podstawy plot. 1340 mm. Na konkurs zgoszono te podstaw oznaczon symbolem WR, nad ktr prace rozpoczto w kocu 1931 r. Pierwsze modele, poddane badaniom w pierwszej poowie 1932 r., wykazay konieczno wprowadzenia pewnych poprawek. Naleay do nich: zapewnienie oliwienia czopa kaduba z zewntrz przez obsug, zabezpieczenie chodnicy ckm przed pogiciem przy uderzeniu o ostr krawd u nasady koyski, poprawienie umocowania lizgacza, poprawienie rygla kierunkowego i podniesie. Komisja zadaa take pomalowania na czarno lizgacza, cyfr na czerwono i biao. Po wykonaniu tych poprawek przystpiono w CWPiech. w Rembertowie do dalszych prb, ktre odbyy si w dniach 9-21.09.1932 r. W ich wyniku komisja dosza do wniosku, i umieszczenie rygla kierunkowego i podniesie jest niepraktyczne. Postulowano rygiel kierunkowy przenie na lew stron, a rygiel podniesie na praw. Zwrcono te uwag na niepewne ryglowanie tylnej nogi powodujce poruszanie si jej i opadanie ckm na ziemi. Wystpiy ponadto trudnoci przy nastawianiu progw na dan wielko poszerzenia, przy manipulacji nimi, i trudnoci odczytywania kta nastawiania. Ostanim niedomaganiem podstawy WR bya trudno w posugiwaniu si suwakiem. Przedstawiciele Komisji Dowiadczalnej CWPiech. zaproponowali
Polskie podstawy
zmian suwakw na lizgaczu na typ opracowany przez siebie. Ze wzgldu jednak na limakow konstrukcj, propozycj t odrzucono. Zalecono jedno czenie prowadzenie prac nad ulepszeniem suwakw. Podstawa ta miaa mas 29,250 kg, najnisz wysoko 428 mm, najwysz 913,5 mm przy wysokoci podstawy plot. 1420 mm. Nastpna bya podstawa kawaleryjska PWU oznaczona take jako PC-33. Opatentowano j w Polsce pod nr. 18258, a patentu udzielono 8.04.1933 r. Wacicielem wynalazku by in. Krotkiewicz z firmy Borek", od ktrego PWU odkupia prawo wasnoci. Konstrukcja ta stanowia udoskonalon wersj podstawy YCA opracowan przez PWU. Miaa ona mas 20,950 kg, najnisz wysoko 370 mm, najwysz 838 mm przy wysokoci podstawy plot. 1335 mm. Zastosowano w niej nowatorskie rozwizanie, jakim by amortyzator odrzutu. Rwnoway on uderzenie ckm skierowane wzdu lufy, dziki sprynie znajdujcej si w maszcie plot. Jej sia bya tak dobrana, e rozprenie nie mogo nastpi przed kolejnym wystrzaem. Warto zaznaczy, e podobne rozwizanie stosowaa w tym czasie tylko duska firma Madsen". Nogi podstawy miay ukad niezalenej regulacji za pomoc tulei konstrukcyjnych, co zapewniao im du elastyczno w dostosowaniu do rnych warunkw terenowych. Pod stawa ta umoliwiaa prowadzenie kadego rodzaju ognia. Wszystkie 3 podstawy kawaleryjskie poddano w styczniu 1933 r. prbom porwnawczym, po czym ich modele przekazano do uytkowania oddziaom w warunkach poligonowych. W okresie 20.09.-18.10.1933 r. przeprowadzono / nimi ponowne prby komisyjne. Uzyskano nastpujce wyniki: 1. Podstawa WR - zalety silna konstrukcja, pynny ruch obrotowy w kierunku, pewne w dziaaniu i wygodne w uchwycie rygle, wygodna do przenoszenia; wady trudne do uycia urzdzenie do czenia z ckm, trudny w uyciu mechanizm usztywniajcy tyln nog, za mao dokadna podziaka kierunkowa, trudne w uyciu progi ograniczajce poszerzanie, dua masa, dwudzielno urzdzenia plot., niewygodne do nastawiania urzdzenie po gbiania, ostre zakoczenia sworzni i nakrtek. 2. Podstawa firmy Borek" zalety jednolite urzdzenie plot. Jednolite urzdzenie pogbiania; wady - zawodno mechanizmu wczajcego mecha nizm podniesie, niewygodny w uyciu i szybko wyrabiajcy si rygiel kierun kowy, samoczynne opadanie masztu plot., trudne w uyciu progi ograniczajce poszerzanie. 3. Podstawa PWU zalety maa masa, wygodne w uyciu urzdzenie pogbiania i urzdzenie plot., jednolite urzdzenie podniesienia, gadka kon strukcja bez ostrych kantw i rub; wady saba konstrukcja ng, trudne w uyciu nogi przednie, niewygodny i szybko wyrabiajcy si rygiel kierunkowy, trudne w uyciu progi ograniczajce poszerzanie. Na podstawie wynikw bada konstrukcyjnych i strzela komisja konkur sowa zakwalifikowaa do dalszych prac podstaw PWU, zalecajc usunicie w jej
do broni maszynowej
konstrukcji wszelkich wad. Prace nad modernizacj trway bardzo dugo, gdy zakoczono je dopiero w 1938 r. W ich trakcie udao si midzy innymi zmniejszy mas podstawy do 47,0 kg. Zapada te wtedy decyzja o podjciu jej produkcji seryjnej pod oznacze niem wz. 1936 (miaa te oznaczenie PC-35k). Do marca 1939 r. planowano wyprodukowanie 1100 tych podstaw. Na prace zwizane z opracowaniem rysunkowym, wykonanie modeli, prby i przygotowanie produkcji wydano ogem niebagateln sum 129 816,15 z. Na konkurs zgoszono tae podstaw poznaskich zakadw ,,H. Cegiel ski", oznaczon H.C.P. 5 wz. 1931. Bya ona badana w maju 1933 r. i porwnywano j wtedy z podstaw wz. 1930, stwierdzajc, i nie jest gorsza od niej. W tym samym czasie badano take drug podstaw Cegielskiego" H.C.P. 7 wz. 1931. Bya to podstawa piechoty i prbowano j w 3 baonie strzelcw w Rembertowie. Wobec produkowania ju podstaw wz. 1930 nie wprowadzono jej do wyposaenia. W 1933 r. firma H. Cegielski" skonstruowaa typ podstawy staej do spronych podwjnie ckm. Przeznaczono j gwnie do prowadzenia ognia plot. Szef Departamentu Uzbrojenia pk Maciejowski zwraca uwag, i moe ona mie bardzo szerokie zastosowanie, gdy nadaje si do umieszczania na samochodach ciarowych, platformach kolejowych, statkach itp. Wedug niego, jej ewentualne uycie pozwolioby na wyeliminowanie wszystkich stoso wanych podstaw tego typu, bardziej lub mniej prymitywnych, zwaszcza e jej koszt 1500 z za szt. nie by wysoki. Pk Maciejowski poleci w zwizku z tym kierownikowi IBMU przygotowa na terenie CBBal. w Zielonce pokaz strzela nia z tej podstawy. Dalsze losy wynalazku nie s znane. Wiadomo tylko, e w 1935 r. firma opatentowaa podstaw pod nr. 21470. W tym samym roku Departament Kawalerii opracowa wymagania dla specjalnej podstawy plot. do rkm wz. 1928. Konieczno opracowania takiej konstrukcji wynikaa std, i w wyposaeniu kawalerii znajdoway si dotych czas jedynie drewniane trjnogi wz. 1929, cikie, dugie (150 cm), nie nadajce si do przewoenia w jukach. Wedug przedstawionych 5 lipca wymaga, podstawa ta miaa by trjnogiem o prostej i trwaej konstrukcji skadajcej si z dwuczciowych, wysuwanych ng, o masie ok. 10 kg, o dugoci w stanie zoonym do 80 cm. Miaa ona zapewni strzelanie do celw powietrznych przy wysokoci ok. 130 cm, a do celw naziemnych przy wysokoci 110 cm. W marcu 1936 r. Fabryka Karabinw w Warszawie wykonaa model przypominajcy niemieck podstaw plot. do lkm Dreysego wz. 1913, przy czym laweta bya podobna do uytej w trjnogu uniwersalnym wz. 1929. Model ten spenia wszystkie wymagania z wyjtkiem dugoci w stanie zoonym, wysoko ci plot. i naziemnej, czego nie udao si zachowa przy warunku wysuwalnoci tylko jednego czona nogi. Uznano jednak, e osignita dugo w stanie
230
Polskie podstawy
zoonym rwna 90 cm jest do przyjcia. Masa podstawy wynosia 7,3 kg, kt podniesienia lufy + 90 \ wysoko spoziomowanych przyrzdw celowniczych plot. nad terenem 140 cm. W marcu 1936 r. podstaw poddano prbom w CWPiech., a w maju w CWKaw. Wykazay one, i podstawa spenia wszystkie wymagania. Po wprowadzeniu drobnych zmian Departament Kawalerii przeprowadzi od sierpnia do padziernika 1936 r. prby z 6 podstawami w jednostkach liniowych i CWKaw. Po ich zakoczeniu Departament wyda pozytywn opini, postulujc wprowadzenie podstawy do wyposaenia kawalerii pod oznaczeniem PR wz. 1936k. Argumentowano przy tym, i posiadanie jej przez kawaleri umoliwi maksymalne wykorzystanie szczupej liczby rkm we wszystkich warunkach, a w szczeglnoci bdzie ona przydatna przy zwalczaniu samolotw sztur mowych, gdy wana jest nie tyle donono, co gitko ognia. Odmienne stanowisko zajo CWKaw., ktrego przedstawiciele stwierdzili, i uycie tej podstawy w praktyce bdzie bardzo rzadkie i to tylko w czasie postoju. Nawet jednak wtedy prociej bdzie uy jako podprki drzewa, potu, stojcego uana itp. W poowie kwietnia 1937 r. odbyo si na ten temat powiedzenie KSUS, na ktrym postanowiono i przyjto wniosek o tym czasowym wstrzymaniu decyzji co do wprowadzenia podstawy PR wz. 1936k do
Tablica 18.2. Ogilne zestawienie liczby podstaw i lawet bdcych w biecej rezerwie dyspozycyjnej MSWojsk. oraz w oddziaach na dzie 1.07.1938 r., oraz przewidywany stan oglny na dzie 1.04.1939 r.
do broni maszynowej
wyposaenia kawalerii. Postulowano jednoczenie przeprowadzenie duszych i gruntowniejszych prb z ni w kilku pukach kawalerii. W ich wyniku zdecydowano o przydatnoci tej podstawy tylko w warunkach specjalnych, co jednak nie upowaniao do jej wprowadzenia, gdy w wikszoci przypadkw sprzt ten stanowiby niepotrzebne obcienie. Dowiadczenie zdobyte przy opracowaniu podstaw do ckm wykorzystano przy konstruowaniu dwch ostatnich typw opracowanych przed wybuchem wojny. Byy nimi podstawy do km chodzonych powietrzem typu C. Pierwsz z nich oznaczono P2 IB, wykonano j w Zbrojowni nr 2 na Pradze. Bya przeznaczona do izb bojowych w obiektach fortyfikacyjnch dla podwjnie sprzonych km 7,9 C4. Drug bya podstawa PL 7,9 B konstrukcji in. L. Kowalewicza i W. Waszkiewicza. By to uniwersalny trjng o masie poniej 15 kg przeznaczony dla km 7,9 C3 oraz projektowanego km typu B. Do wybuchu wojny armia polska otrzymaa znaczn liczb rnego rodzaju podstaw i lawet do broni maszynowej.
W 1940 r. zesp radzieckich konstruktorw pod kierunkiem Piotra Maksymowicza Goriunowa opracowa 7,62 mm ckm chodzony powietrzem, dziaajcy na zasadzie odprowadzania gazw prochowych przez boczny otwr w lufie. Masa nowego ckm bya o ok. 20 kg mniejsza do ckm Maxima wz. 1910, za budow mechanizmu ryglujcego znacznie uproszczono. Ryglowanie zamka nastpowao przez przekoszenie jego tylnej czci w paszczynie poziomej. Zasilanie broni odbywao si ze specjalnie skonstruowanej tamy metalowej z moliwoci stosowania dotychczasowej tamy parcianej. Do ckm zastosowa no uniwersaln podstaw koow konstrukcji W.A. Diegtariewa, z metalow tarcz ochronn i sprynowym amortyzatorem. Specjalnie zaprojektowany ogon podstawy umoliwia prowadzenie ognia do celw powietrznych. W 1943 r. ckm wprowadzono do uzbrojenia armii radzieckiej, lecz tylko w nielicznych egzemplarzach znalaz si on w uzbrojeniu Ludowego Wojska Polskiego. Dopiero w okresie powojennym sta si podstawow broni ze spoow jednostek piechoty, a jego produkcj rozpocz w 1953 r. krajowy przemys zbrojeniowy w oparciu o radzieck licencj. W czasie eksploatacji ckm okazao si, e ich podstawy maj rwnie pewne wady i niedomagania, a szczeglnie: do du mas (28,5 kg) i utrudnione przenoszenie przez strzelca,
Rys. 19.1. 7,62 mm radziecki ciki karabin maszynowy Goriunowa wz. 1943
Konstrukcje powojenne
brak regulacji luzu k oraz otwarte piasty wraliwe na zanieczyszczenia. luzy wystpujce po duszej eksploatacji broni, powodujce przemieszczanie si linii celownika. Dc do wyeliminowania usterek, w 1953 r. Dowdztwo Artylerii LWP sprecyzowao szczegowe zaoenia taktyczno-techniczne, jakim powinna od powiada nowa podstawa dla 7,62 mm ckm Goriunowa wz. 1943. W myl tych zaoe powinna to by podstawa koowa z moliwoci wykorzystania jej do zwalczania celw powietrznych. Ponadto: poziomy kt ostrzau nie powinien by mniejszy od 100, pionowy kt ostrzau w granicach od -5 do + 3 0 , cakowita masa podstawy mniejsza od 28 kg, dugo do 1200 mm.
R y s . 19.2. P o d s t a w a zaprojektowa na w Instytucie Mechaniki Precyzy jnej
Ju na przeomie lat 1954/1955 wykonano w kraju dwa prototypy postaw skonstruowane przez dwie rne instytucje. Podstawa pierwsza, konstrukcji Centralnego Badawczego Poligonu Ar tyleryjskiego, posiadaa w porwnaniu z oryginaln podstaw Diegtariewa odmienne rozwizanie oa dolnego, k oraz mechanizmu kierunkowego. Oryginalnym rozwizaniem byo zaopatrzenie loa w przeguby, ktre mona byo skada pojedynczo lub podwjnie. Rozwizanie to uatwiao dogodne przenoszenie podstawy oraz pozwalao na uzyskanie bardzo maych gabarytw po jej cakowitym zoeniu (60 x 62 x 38 cm).
Rys. 19.3. Podstawa CNBPArt. w pooeniu trans portowym (widok z gry)
Drugi prototyp stanowia podstawa zaprojektowana w Instytucie Mechani ki Precyzyjnej w Warszawie; zastosowano w niej dwa rozstawne ogony (podobnie jak w oach artyleryjskich), ktre w zalenoci od potrzeb mogy by skadane. oe grne wykonano w postaci segmentu ukowego stanowicego rwnoczenie cz mechanizmu podniesieniowego, w ktrym umieszczono amortyzator odrzutu. Obie podstawy uatwiay prowadzenie ognia plot. oraz zostay zaopatrzone w ogumione koa toczone z blachy stalowej z moliwoci regulacji ich luzu. Na pocztku 1956 r. rozpoczto poligonowe badania porwnawcze. Prowadzono je przy uyciu fabrycznie nowego ckm, montujc go kolejno na poszczeglnych podstawach; strzelania prowadzono na odlego 100, 200 i 300 m, w rnych warunkach terenowych i atmosferycznych. Ponadto prowadzono prby holowania podstaw na odlego 50 km.
Dane taktyczno-techniczne:
Oglna dugo podstawy z ckm SG wz. 1943 [mm] Dugo podstawy bez ckm [mm] Cakowita wysoko podstawy z ckm [mm] Masa podstawy [kg] Poziomy kt ostrzau [] Czas przejcia z pooenia marszowego w bojowe (bez ckm), [s] Czas przejcia pooenia marszowego w plot. (bez ckm), [s] redni promie rozrzutu na odlego [cm/100 m]
Jak wida, konstruktorom nie udao si uzyska zaoonej masy podstaw, ponadto wymagay one dopracowania i usunicia zauwaonych usterek. Niezalenie od prac prowadzonych w CNBPArt. i IMP, rwnie w WAT prowadzono prace nad now podstaw dla ckm. Zostay one jednak wstrzymane wobec wprowadzenia w ZSRR zmodernizowanej wersji ckm Goriunowa. Bro t, noszc oznaczenie SGM, zaopatrzono w podstawy nowego wzoru. Pod stawy te bez tarczy ochronnej wykonano w dwu wersjach koowej i trjnonej. W ckm zmniejszono rwnie mas lufy, wykonujc w lufie podune rowki, co znacznie poprawio jej chodzenie i wpyno na wyduenie ywotnoci. Karabiny maszynowe SG i SGM znajdujce si w LWP w latach siedem dziesitych zastpiono nowoczesnym km konstrukcji Kaasznikowa typu PK/PKS.
Pierwsze najcisze karabiny maszynowe pojawiy si pod koniec I wojny wiatowej w Niemczech. Opracowano tam wtedy nkm TuF przeznaczony do zwalczania celw powietrznych i opancerzonych. Dopiero jednak druga poowa lat dwudziestych przyniosa rozwj i wzrost zainteresowania broni tego typu. Tendencje w tej dziedzinie byy uwanie ledzone przez polsk pras wojskow, ktra przekazywaa informacje o zaletach i wadach, zasadach dziaania, skutecznoci nowo powstaych nkm. W Polsce szybko doceniono znaczenie tej broni. Ju w 1930 r. polskie wadze wojskowe podkrelay konieczno wyposaenia WP w nkm. W 1931 r. poddano w kraju badaniom 20 mm nkm Oerlikon i 13 mm nkm Hotchkissa. Obie te konstrukcje uznano wtedy za nieskuteczne zarwno do obrony plot., jak i ppanc. Jednak, MSWojsk. zakupio 24 nkm Hotchkissa, ktre przydzielono 1 paplot. W pewn ild$fc tej broni uzbrojone byy jednostki pywajce Polskiej Marynarki Wojennej. Rwnie lotnictwo wykazao zainteresowanie nkm. Ju w 1933 r. na pierwszym prototypie samolotu myliwskiego PZL P-24 zamontowano dwa 20 mm nkm Oerlikon FF. W latach pniejszych nkm tej firmy byy montowane w seryjnie produkowanych samolotach P-24 (wersje A, E, F, G). Wzrost napicia midzynarodowego oraz cakowita bezbronno piechoty wobec czogw i nowoczesnych samolotw dziaajcych na niskim puapie spowodoway wydanie w 1935 r. polecenia wszechstronnego zbadania zagranicz nych modeli nkm. Zakupiono i poddano wtedy prbom 20 mm nkm Solothurn i 20 mm najciszy karabin samopowtarzalny Solothurn. Obie konstrukcje uznano za nieodpowiadajce stawianym wymaganiom. W tym samym czasie lotnictwo badao 20 mm nkm Oerlikon take z miernym wynikiem. Poniewa konstrukcje zagraniczne nie odpowiaday stawianym wymaga niom, a firmy je produkujce nie chciay dokonywa przerbek, zrodzia si konieczno rozpoczcia wasnych studiw nad nkm i amunicj do nich. W 1936 r., w wytycznych opracowanych przez Instytut Techniczny Uzbrojenia, Dowdztwo Broni Pancernych i Instytut Techniczny Lotnictwa, sprecyzowano warunki, jakim musi odpowiada nkm dla lotnictwa, obrony ppanc. i plot. Zostay one zatwierdzone przez Komitet ds. Uzbrojenia i Sprztu,
Najcisze karabiny maszynowe
237
ktry poleci Fabryce Karabinw w Warszawie wykonanie modelu polskiego nkm i przeprowadzenie do 1.01.1938 r. prb porwnawczych z konstrukcjami zagranicznymi. Badania z zakupionymi nkm firmy Oerlikon", Madsen" i Hispano-Suiza" przeprowadzono w drugiej polowie 1937 r. Uznano wtedy, i aden z nkm nie nadaje si jako bro uniwersalna. Jednoczenie, od 1936 r. trway intensywne prace nad modelem polskiego n k m.
20 mm najciszy karabin maszynowy wz. 38FK

Projekt pierwszego polskiego nkm zosta opracowany przez pracownika Fabryki Karabinw in. Bolesawa Jurka, obliczenia za wykona inny pracow nik FK in. Wawrzyniec Lewandowski. Prototyp nkm, okrelonego jako model A, wykonano w FK w Warszawie do listopada 1937 r. i jeszcze w tym samym miesicu poddano go wstpnym prbom w Centrum Bada Balistycznych w Zielonce. W ich trakcie ujawniy si niedokadnoci w wykonaniu rnych elementw broni. Zosta$to spowodowa ne popiechem. Konieczno usunicia wykrytych wad spowodowaa, i do prb komisyjnych przystpiono dopiero w marcu 1938 r., a wic ju po terminie zaleconym przez KSUS. Badania te przeprowadzono od 2.03. do 20.05.1938 r. na poligonach w Zielonce i Rembertowie. Cykl prb by identyczny z programem, jakiemu poddano nkm konstrukcji zagranicznych. Po zakoczeniu bada, w czasie ktrych nkm nie wykaza adnych wad konstrukcyjnych, komisja ocenia przydatno nkm model A dla wojska nastpujco: dla broni pancernych lepszy od zagranicznych, dla lotnictwa za maa szybkostrzelno, wymagane donoszenie tamowe, dla piechoty i kawalerii jako bro plot. dobry, dla piechoty i kawalerii jako bro ppanc. za ciki. Oglna ocena nkm w opinii komisji wypada bardzo dobrze. Podkrelano jego prost budow, wygodny ksztat, atwo skadania i rozkadania, celno, prostot uycia, pewno dziaania, wytrzymao oraz du szybko poczt kow pocisku, ktra zostaa zachowana nawet po oddaniu 5000 strzaw. Zwrcono te uwag, e przy zblionej do nkm zagranicznych masie, celnoci i szybkostrzelnoci, polskim karabinem uzyskuje si lepsz przebijalno pyt pancernych. Przy kcie uderzenia pocisku rwnym 90' nkm model A przebija pancerne blachy jednorodne o gruboci 40 mm z odlegoci 200 m, a pancerne blachy nawglane o gruboci 20 mm z odlegoci 300 m.
Rys. 20.1. Najciszy kara bin maszynowy model A i, magazynkiem paskim dziewicciona bojowym
Dobre wyniki uzyskane w trakcie prb z prototypem nkm model A spowo doway, e Kierownictwo Zaopatrzenia Uzbrojenia zamwio w FK 21.05.1938 r. 2 nastpne egzemplarze tej broni w cenie po 43 791 z w celu przeprowadzenia dalszych bada. W lipcu 1938 r. zapada decyzja o przejciowym wprowadzeniu do uzbrojenia WP nkm model A dla broni pancernej i ewentualnie obrony plot., do czasu zakoczenia prac nad udoskonalonymi wersjami nkm.
Rys. 20.2. Najciszy karabin maszynowy model A z magazynkiem bbnowym
239
W maju 1938 r. przeprowadzono pierwsze prbne strzelanie plot., ktre dao wynik negatywny. Byo to spowodowne posiadaniem niewielkiej iloci amunicji oraz uyciem muszki koowej od Oerlikona, ktra uniemoliwiaa wzicie odpowiedniego wyprzedzenia. Z tego powodu PZO przystpiy do opracowania wasnych przyrzdw celowniczych. Dla nkm model A przewidywano dwa typy podstaw lekk i cik. Podstawa lekka typu PL 20A powstaa wg projektu J. Skrzypiskiego, w opraco waniu L. Kowalewicza. By to lekki, pitnastokilogramowy trjng dla nkm ppanc, dla czoowych oddziaw piechoty. Model tej podstawy zamwiono z terminem realizacji do 1.06.1938 r. Podstawa cika typu PC 20A zostaa zaprojektowana i opracowana przez L. Kowalewicza. Powstaa ona w wyniku modyfikacji oa 37 mm armaty ppanc. wz. 1936. Dwukoowa podstawa miaa 3 nogi, z czego 2 przednie amane. Napd podnonicy i obrotnicy wzorowano na rozwizaniu firmy Oerlikon". Masa podstawy wynosia 400-500 kg. Termin wykonania jej rysunkw technicznych ustalono na 1.06.1938 r. Prawdopodobnie z powodu niedotrzymania tego terminu model podstawy PC 20A zamwiono dopiero w grudniu 1930 r. w Zakadach Stowarzyszenia Mechanikw Polskich z Ameryki w Pruszkowie. W maju 1939 r. gotowa podstawa z ustawionym na niej nkm przesza prby holowania za cignikiem koowym PZIn. 303. Na przeomie maja i czerwca nkm model A poddano ponownym prbom strzelania plot. na poligonie w Rembertowie. Wyniki strzelania byy rewelacyjne. Wszystkie 4 rkawy, holowane przez samoloty PZL P-11, zestrzelono w krtkim czasie. Wyniki te osignito przede wszystkim dziki zastosowaniu nowego typu przyrzdw celowniczych opracowanych przez PZO. Byy one wzorowane na przyrzdach 40 mm armaty plot. wz. 1936. Posiaday dwa przezierniki i przelicz nik, na ktrym nastawiano wysoko lotu samolotu, jego prdko w m/s, kurs oraz odlego. Po nastawieniu tych danych przelicznik automatycznie nadawa kt wyprzedzenia lufy w stosunku do przeziernikw. Bro ta, ktra otrzymaa oznaczenie 20 mm nkm wz. 38FK, miaa by produkowana w Sanoku. Lufy natomiast miano produkowa w Zakadach Stowarzyszenia Mechanikw Polskich z Ameryki w Pruszkowie. Ju 26.08.1938 r. zamwiono tam 150 luf do nkm, bez hamulcw wylotowych, z terminem dostawy do 1.09.1939 r. Z nieznanych przyczyn do 1.06.1939 r. wykonano zaledwie 20 sztuk. W lipcu 1939 r. fabryka Zieleniewski Sp. Akc." rozpocza produkcj seryjn nkm. Planowano, i. docelowa produkcja osignie liczb 100 sztuk miesicznie. Oglna liczba nkm wz. 38FK, ktre zamierzano wyprodukowa nie jest znana. Miano w nie uzbroi czogi pywajce PZIn. 130 i czogi rozpoznawcze TP oraz przezbroic wszystkie tankietki. Planowano take, i wszystkie wielkie jednostki WP otrzymaj po 8 nkm na podstawach koowych do obrony plot.
240
R y s . 2 0 . 3 . 20 mm najciszy karabin maszynowy wz. 3 8 F K (model A) z a m o n t o wany na czogu rozpoznaw czym T K S
Rwnie wszystkie przeciwlotnicze kompanie ckm miay by przezbrojone w t skuteczn bro. Rzeczywisto przekrelia te ambitne plany. Do wybuchu wojny zdoano wyprodukowa jedynie ok. 50 nkm, z czego ok. 23 zainstalowano na tankietkach. Wrzesie 1939 r. w peni ukaza zalety tego karabinu. Uzbrojone w nie tankietki niezwykle skutecznie zwalczay niemieckie czogi i samochody pancerne. Rwnoczenie z podjciem budowy prototypu 20 mm nkm model A roz poczto prace nad amunicj do niego. Najciszy ^karabin maszynowy model A by broni opart na zasadzie krtkigo odrzutu lufy. Posiada luf poczon z suwadem. Do przedniej czci suwada przymocowano dwie dwignie, ktrych ramiona byy ustawione pod ktem. Jedno z ramion kadej dwigni dotykao krzywki znajdujcej si na pokrywie, drugie za urzdzenia zamkowego. Urzdzenie zamkowe skadao si z zamka z wycigiem i wyrzutnikiem, z symetrycznymi ryglami wchodzcymi w wycicia znajdujce si na wewntrznych powierzchniach bocznych suwada. Pod zamkiem umieszczono stalow bry w postaci pryzmatu prostoktnego, zwan mas", na ktr bya przenoszona energia kinetyczna odrzutu lufy. Masa" bya poczona z zamkiem za pomoc dwch dwigni grnej i dolnej, poczonych ze sob przegubowo. Grna dwignia za pomoc sworznia bya poczona z zamkiem, dolna za z mas". Dziki takiemu poczeniu masa" moga si porusza wzgldem zamka, przy czym dolna dwignia powodowaa podnoszenie i opuszczanie si grnej dwigni. Grna dwignia bya poczona z ryglami, dziki czemu zmuszaa je do ruchu w gr i w d. Do masy" przymocowano iglic. Pod tyln czci komory zamkowej byo umieszczone urzdzenie spustowe do ognia cigego i strzaw pojedynczych. Aby zagodzi uderzenia czci ruchomych w czci stae broni (komora zamkowa, tylce) przy kocu odrzutu, bro zaopatrzono w amortyzatory. Ponadto, dla usunicia
241
nadmiaru energii odrzulu wyposaono luf w hamulec wylotowy w tumikiem pomieni. Zasilanie nkm odbywao si z magazynkw paskich na 5 i 10 naboi lub magazynkw bbnowych na 15 i 100 naboi.
Dane techniczne:
Najciszy karabin maszynowy madel B

Projekt tego nkm, jak i dwch nastpnych, powsta w wyniku prac zmierzajcych do uzyskania broni uniwersalnej. Model B zosta zaprojektowany przez in. Wawrzyca Lewandowskiego prawdopodobnie na pocztku 1938 r. Bro miaa dziaa na zasadzie pobierania gazw z lufy. Dolny tok gazowy mia uruchamia zamek klinowy (rygiel), a nastpnie przez dwa przyspieszniki sprone lekki trzon zamkowy z usk. Konstrukcj zamka wzorowano na 25 mm dziaku Boforsa. Grny donosnik tamowy wzorowano na donosniku stosowanym w ckm wz. 1930. Mia on by napdzany od toka gazowego, ktry po strzale mia napina spryn dononika zwalnian przez trzon po wycigniciu naboju z tamy. Donoszenie miao si odbywa za pomoc tamy parcianej lub metalowo-ogniwkowej na 200 naboi lub z magazynka o donosniku sprynowym. Odpalenie miao nastpowa przy zamku zaryglowanym. Komora zamkowa miaa by krtka, lecz wysoka. Z bliej nieznanych przyczyn nie podjto budowy nkm model B, nawet w postaci prototypu. Wykonano jedynie zestawienie szkicowe. Obliczeniowa szybkostrzeno praktyczna miaa wynosi 400 strz./min.
242
Najciszy karabin m a s z y n o w y model C

20 mm nkm model C mia zaspokoi potrzeby wszystkich rodzajw broni jako konstrukcja uniwersalna o duej szybkostrzelnoci i zmniejszonej masie. Model C byl karabinem cakowicie przepracowanym, opartym na dowiad czeniach uzyskanych z nkm model A i D. Bro powstaa na yczenie i na podstawie warunkw opracowanych przez ITU i ITL dla artylerii plot. i lotnictwa. Autorem projektu pierwotnego nkm model C by in. S. Rytwiski, opracowanie za wykonali wsplnie S. Rytwiski i W. Lewandowski. Prototyp nkm mia zosta wykonany do padziernika 1938 r., jednak ju we wrzeniu 1938 r. Kierownictwo Zaopatrzenia Uzbrojenia zamwio 2 nastpne egzemplarze w cenie po 47 757 z. Brak materiaw archiwalnych uniemoliwia ocen tej broni. Wedug nie potwierdzonych informacji nkm model C poddano prbom komisyjnym w maju 1939 r. na poligonie w Rembertowie, w obecnoci ministra spraw wojskowych gen. T. Kasprzyckiego. 20 mm nkm model C mia by stosowany w samolotach jako lotnicza bro pokadowa, jako ppanc. karabin samopowtarzalny z lejsz luf i picionabojowym magazynkiem oraz do obrony plot. na podstawie koowej PC 20A. Dziaa na zasadzie poboru gazu z przewodu lufy. Sposb ryglowania i napd mechanizmu zamkowego wzorowano na szybkostrzelnym dziaku firmy Hispano-Suiza". Ryglowanie odbywao si na drodze o dugoci 60 mm. Rygiel by samohamowny, podpierany przy strzale, a nastpnie podnoszony skosem suwaka-listwy w osi broni. Suwak-listwa otrzymywa napd od grnego toka gazowego za porednictwem zwizanych z tokiem dwch popychaczy. Popychacze te oddaway po rozryglowaniu zamka reszt energii toka przez dwa przyspieszniki sprynowe na uruchomiony ju trzon zamkowy. Tok po wystrzale napina spryn dononika zwalnian przez podajnik po wycigniciu naboju z tamy lub magazynka. Odpalanie odbywao si przy zamku zaryg lowanym. Naboje w tym modelu nie wymagay smarowania. Szybkostrzelno broni mona byo regulowa za pomoc iloci pobiera nych z lufy gazw ub przez wyjcie przyspiesznikw. Bya ona ograniczona wytrzymaoci szyjki uski. Bro charakteryzowaa si niezwykle prost budow. Zamek mona byo atwo rozbiera, za wyjcie lufy wymagao jedynie przekrcenia tulei gazowej. Po obrceniu lufy o 60 nkm dzieli si na dwie czci o zblionej masie. Zasilanie mogo si odbywa za pomoc tamy metalowo-ogniwkowej lub parcianej na 200 naboi, magazynka bbnowego na 100 naboi lub paskich magazynkw Boforsa na 5-10 naboi.
Najciszy karabin maszynowy model C Dane techniczne: kaliber masa broni z dononikiem dhigo lufy 20 mm 45-50 kg 1500 mm prdko pocztkowa pocisku szybkostrzelno 920 m/s 300-750 strz./min
Najciszy karabin m a s z y n o w y m o d e l D
Jednym z podstawowych zarzutw, jakie stawiano nkm model A, bya zbyt maa szybkostrzelno. Jej zwikszenie byo jednak moliwe tylko przy wykorzy staniu w konstrukcji zasady wykorzystania prdu gazu. W oparciu o t zasad powsta nkm model D. Jego konstruktorem byl in. Bolesaw Jurek, ktry wykorzysta przy projektowaniu broni szereg elementw nkm model A. Zastosowanie innej zasady dziaania ni w nkm model A umoliwiao zmniejszenie masy czci ruchomych, dziki czemu bro staa si lejsza o okoo 30%. W maju 1938 r. prototyp nkm model D znajdowa si w prbach fabrycznych. Pniej poddano go prawdopodobnie badaniom" komisyjnym, jednak braki w dokumentach archiwalnych uniemoliwiaj odtworzenie wyni kw bada. Musiay one by jednak pozytywne, poniewa zamwiono 4 nastp ne egzemplarze modelu D, w cenie 41 998 z, z terminami wykonania do 10.06. i 1.07.1939 r. 20 mm nkm model D mia by broni przejciow przeznaczon przede wszystkim dla lotnictwa, gdy cakowicie spenia wymagania ITL co do szybkostrzelnoci i sposobu donoszenia. Karabin, wystpujcy jako 20 mm nkm FK 38D. mia by instalowany na samolotach: myliwskich P-50 Jastrzb, wielozadaniowych P-38 Wilk i P-48A Lampart oraz w samolotach bom bowych P-49 Mi.
Rys. 20.4. Najciszy karabin maszynowy model D z magazynkiem paskim
244
Najcisze karabiny mszynowe
Warto w tym miejscu podkreli, e samolot Wilk wystawiony na XVI Midzynarodowym Salonie Lotniczym w Paryu (25.11.-11.12.1938 r.) zosta nazwany z powodu swojego uzbrojenia Tankbuster, tj. niszczyciel czogw. Praktyczne dziaanie nkm w samolocie sprawdzono latem 1938 r. na poligonie pod Warszaw. Nkm model D planowano take zastosowa na okrtach jako bro plot. W tym celu ITU opracowa, wg wymaga i na zlecenie Kierownictwa Marynarki Wojennej, warunki dla nkm plot. model D dla jednostek pywajcych. Donoszenie miao si odbywa z magazynka bbnowego na 25-35 naboi, a podstawa miaa by wzorowana na francuskiej podstawie R4 Hotchkissa i przystosowana do osadzenia na niej sprzonych podwjnie nkm. Karabiny miay otrzyma celowniki opracowane przez PZO. W pierwszej serii zamierzano zamwi 10 podwjnie sprzonych nkm model D, z terminem dostawy do 1.01.1941 r. Nkm model D dziaa na zasadzie przekazywania energii z dolnego toka gazowego. W karabinie tym zastosowano tzw. trzeci mas rozrzdow, ktra pod wpywem impulsu wykonywaa wszystkie czynnoci zwizane z przygotowa niem broni do nastpnego strzau. Dua masa toka i suwada napdzaa lekki trzon. Sposb ryglowania by podobny jak w modelu A, na drodze o dugoci 55 mm. Dwa boczne rygle byy podpierane dwigniami zczonymi przegubowo z suwadem. W celu zmniejszenia siy odbicia suwada od komory w czasie ryglowania i o d p a l a n i a zastosowano przedni amortyzator ze stokami ciernymi. Urzdzenie spustowe byo wzorowane na nkm model A. Aby unikn podnoszenia naboju w magazynku w czasie ruchu trzonu, umieszczono na trzonie apk dosyacza, ktra wybijaa nabj z magazynka. Zasilanie miao si odbywa za pomoc rnego typu magazynkw paskich i bbnowych oraz tamy. Szybkostrzelno miaa by regulowana za pomoc gazu.
Dane technicze: kaliber masa broni dugo lufy 20 mm ok. 40 kg 1350 mm prdko pocztkowa pocisku 960 m/s szybkostrzelno teoretyczna 600 strz./min '
Bro m a o k a l i b r o w a bocznego zaponu

W 1845 r. francuski rusznikarz Nicolas Flobert opatentowa nabj ze spolony bocznego zaponu przeznaczony do broni sportowej. W dziesi lat pniej amerykaska firma Smith i Wesson" udoskonalia nabj Floberta przez przeduenie uski i wypenienie jej prochem czarnym. Wkrtce po tym oprcz naboju 0,22 short (5,6 mm krtki), powstay naboje 0,22 long (dugi) i long rifle (tzw. dugi sztucerowy). Amunicja ta znalaza due uznanie w USA i Wielkiej Brytanii, a pniej rwnie w innych krajach europejskich. Zapoczt kowaa ona rozwj masowego sportu strzeleckiego. Bro bocznego zaponu znalaza zastosowanie take w wojsku, gdzie jest wykorzystywana jako sprzt pomocniczy w szkoleniu strzeleckim.
246
Bro sportowa i pneumatyczna
W pierwszych latach po odzyskaniu niepodlegoci w WP, wobec braku broni bocznego zaponu, wykorzystywano amunicj rutow (wg wczesnej nomenklatury tzw. izbow amunicj karabinow). Strzelanie z pociskw rutowych prowadzono z odlegoci 10 m do figur bojowych i tarcz piciokrotnie zmniejszonych. Amunicj t wykorzystywano wielokrotnie, ale jej przygotowa nie do strzelania byo dosy pracochonne. Zorganizowany ruch strzelecki zacz si rozwija w kraju w 1921 r., gdy Zwizek Strzelecki opracowa program strzelectwa sportowego i przej tym samym cz zada w tej dziedzinie od MSWojsk., a nastpnie od Pastwowego Urzdu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Ponadto, szkoleniem strzeleckim zajmoway si liczne organizacje paramilitarne, W tym czasie w kraju nie byo odpowiedniej iloci broni i amunicji sportowej. Wychodzc naprzeciw spoecznemu zapotrzebowaniu, na pocztku lat trzy dziestych polski przemys zbrojeniowy przystpi do produkcji broni bocznego zaponu wasnej konstrukcji. Rozpoczcie produkcji poprzedziy badania i pr by szeregu modeli najlepszych karabinw firm zagranicznych. Karabinki sportowe produkcji krajowej przyjto rwnie w wojsku. Uywano w nim przede wszystkim dwu typw kbks. Pierwszy, produkcji Pastwowej Fabryki Karabinw w Warszawie, by zewntrznie zbliony do 7,92 mm kbk Mausera wz. 1898, od ktrego rni si budow zamka i kalibrem. Jego zamek mia zakrzywion iglic, dostosowan do
Rys, 21.2. 5,6 mm karabinek s p o r t o w y wz. 1898 produkcji Fabryki Broni w R a d o m i u
naboi bocznego zaponu, i odpowiednio uksztatowany pazur wycigu. Do broni zastosowano celownik z kbk wz. 1898, z podziak od 300 do 2000 m. Aby okreli odlego strzau, naleao wskazania celownika podzieli przez 10. Karabinek mia oe wykonane z drewna bukowego i nakadk z wypalon na niej liczb 22 oznaczajc kaliber. Bro otrzymaa znaczenie jako kbks wz. 1929 i bya rwnie produkowana przez Fabryk Broni w Radomiu. Masa karabinka wynosia 3,95 kg, szybkostrzelno 5 strz./min, donono ok. 800 m. Drugim typem by 5,6 mm kbks wz. 1931, ktrego produkcj podjto w 1932 r. w Radomiu. Wygldem zewntrznym przypomina on 7,92 mm kbks wz. 1929, rnic si od niego budow komory zamkowej, zamkiem, ksztatem krzywizny celownika. Celownik w tym modelu mia podziak od 20 do 100 m. Tokowy zamek z bezwadn iglic mia zaczep umieszczony w rczce, utrzymu jcy zamek w pooeniu zamknitym. Zamek nie posiada pazura wycigu
Bro maokalibrowa bocznego zaponu
247
Rys. 21.3. 5,6 mm karabinek sportowy wz. 1931 wyciganie usek nastpowao przez przesunicie do tyu dolnej paszczyzny wycinka komory nabojowej w czasie otwierania zamka. Ponadto, bro nie miaa podstawy do rozbierania zamka z lewej strony kolby, jak rwnie sworznia wzmacniajcego oe. Masa 4,4 kg, szybkostrzelno 5 strz./min, donono ok. 850 m.
Rys. 21.4. Komora zamkowa karabinka sportowego wz. 1931 (zamek w tylnjjzn pooeniu) Oba kbks byy jednostrzaowe, dostosowane do amunicji typu short i posiaday okucia typowe dla karabinw Mausera z nasad do osadzania bagnetu. W celach sportowych Fabryka Karabinw w Warszawie uruchomia produkcj kbks wz. 1930 w kilku odmianach. Bya to bro jednostrzalowa dostosowana do amunicji long rifle lub short typu AW, AN, AL.
24fl
Bro sporlowa i pneumatyczna
Rys. 2 1 . 6 . Celownik rubo wy k a r a b i n k a sportowego wz. 1930 AL przedmiot p a t e n t u polskiego nr 16123
5,6 mm kbks typu A W wz. 1930 dostosowany do amunicji long rijle mia luf o dugoci 600 mm i przyrzdy celownicze typu otwartego. Zastosowany celownik rubowy mg by nastawiany dowolnie w zakresie od 25 do 125 m. (Rozwizanie celownika byo przedmiotem patentu polskiego nr 16123, udzielonego PWU 30.03.1932 r.). Muszk broni zabezpieczono oson. oe typu wojskowego lub sportowego wykonywano z impregnowanego drewna bukowego. Masa 3,30 kg, dugo cakowita 1054 mm. 5,6 mm kbks typu AN wz. 1930 dostosowany do amunicji short lub long rifle mia oe typu sportowego z lekkimi okuciami i trzewikiem bakelitowym. Masa 3 kg, dugo cakowita 1060 mm. Produkcji kbks typu AN (Anort) na amunicj short zaniechano w 1934 r. wobec maego popytu i braku zamwie (cena 135 z).
R y s . 21.7. 5,6 mm karabinek sportowy wz. 1930 AL produkcji Fabryki K a r a b i n w w Warszawie
5,6 mm kbks typu AL wz. 1930 stanowi luksusow odmian broni. Rni si od pozostaych dugoci lufy, ktra miaa 630 mm. oe typu sportowego wykonano z orzecha polerowanego, z szyjk i chwytem moletowanym. Trzewik kolby, zalenie od wykonania, mg by bakelitowy lub rogowy. Masa 3 kg, dugo cakowita - 1090 mm (cena 165 z). Na zamwienie bro moga mie celownik przeziernikowy. Karabinki byy wyposaone w lufy o 6 polach i 6 bruzdach, o gwincie prawym. Dopuszczalny fabryczny rozrzut lufy standardowej wynosi od 50 do 60 mm na odlego 50 m. Wytwrnia wykonywaa rwnie lufy o rozrzucie od 45 do 24 mm oznaczone numerami od 2 do 5. Zamek ryglowy, czterochwytowy, by rozbierany przez odkrcenie rczki trzona. Mia on dwa symetrycznie umieszczone pazury
Bro maokalibrowa bocznego zaponu
249
wycigw obejmujce usk. Skrzydekowy bezpiecznik umieszczono z prawej strony komory zamkowej. Pastwowa Fabryka Karabinw w Warszawie prowadzia rwnie prby z odmian kbks pieciostrzaowego dostosowanego do naboi short i long rifle\ wiadczy o tym patent nr 15399 udzielony PWU 12.01.1932 r. (kbks wz. 1930 w tej odmianie nie by jednak produkowany seryjnie). Do broni stosowano krajow amunicj sportow. Nabj krtki 5,6 mm Z mia pocisk oowiany o dugoci 8,5 mm i masie 1,77 g; by on elaborowany prochem pdymnym Strzelec lub prochem bezdymnym Kruk. Masa naboju wynosia 2,4 g, dugo 16,8 mm. Dugo naboju long rifle wynosia 25,1 mm, masa 3,62 g, dugo pocisku 11,8 mm, a masa 2,67 g. Jako amunicji krajowej odbiegaa znacznie od importowanych do Polski naboi sportowych renomowanych firm zagranicznych. Powoany w 1933 r. Polski Zwizek Strzelectwa Sportowego przez cay okres swej dziaalnoci czyni starania o popraw jakoci amunicji krajowej, obnienie ceny kbks bocznego zaponu oraz o uruchomienie produkcji kbks dowolnego typu. W wyniku tych stara udao si zainteresowa Departament Uzbrojenia MSWojsk. sprawami amunicji. Dono do udoskonalenia stopu uywanego do produkjii pociskw, zmiany ksztatu pocisku oraz opracowania nowej receptury srtraru, ktrym byyby powlekane pociski. W 1937 r. wytwrnia amunicji nr 2 i zakady Pocisk" przystpiy do szczegowych prac nad now amunicj, ktrej produkcj seryjn planowano uruchomi w sierpniu 1938 r. W dziedzinie produkcji broni postulowano, aby Fabryka Broni w Radomiu opracowaa model kb dowolnego na 7,92 mm amunicj wojskow. Ponadto, skonstruowaniem nowego typu kbks miaa si zaj Fabryka Karabinw w Warszawie we wsppracy z Instytutem Bada Technicznych Uzbrojenia i przedstawicielami delegowanymi do tego celu przez PUWF, PW, PZSS. W tym celu, w 1936 r. Przegld Strzelecki i uczniczy" rozpisa wrd czytelnikw ankiet, w ktrej zawarto nastpujce pytania: jaki ksztat kolby dowolnej jest najbardziej podany, jaki ksztat kolby jest najlepszy wrd wzorw zagranicznych, jaki stosowa ksztat grzybka, jaka powinna by waga kbks i jakie przyrzdy celownicze. Nowy kbks, dostosowany do amunicji long rifle, mia by wytwarzany w wersji sportowej i wojskowej. Wedug zaoe konstrukcyjnych w wersji wojskowej powinien on mie spust dwuoporowy, a w sportowej spust regulowa ny; na danie jzyk spustowy mia by moletowany. Zmianie miaa ulec rwnie konstrukcja zamka, przez skrcenie skoku iglicy i przekonstruowanie mechaniz mu wycigania usek. Przewidywano take pogrubienie lufy u wylotu przy zachowaniu jej dugoci 740 mm w obu wzorach.
250
Prace podjto i we wrzeniu 1937 r. w czasie 12. Narodowych Zawodw Strzeleckich w Wilnie zademonstrowano prototyp nowego kbks, ktry wzbudzi due zainteresowanie.
Tablica 21.1. Podstawowe dane techniczne polskich karabinkw sportowych z okresu midzywojennego
Krtka bro maokalibrowa

Pistoletw i rewolwerw bocznego zaponu w Polsce w okresie midzy wojennym nie produkowano, a potrzeby sportu strzeleckiego zaspokajano importem, gwnie z Niemiec i USA. Pomimo dotacji udzielanych klubom i organizacjom sportowym przez Polski Zwizek Strzelectwa Sportowego na zakup broni i amunicji, na rynku nadal odczuwano brak taniej i popularnej krtkiej broni maokalibrowej. Jak ju wczeniej wspomniano, prby roz wizania tego problemu w kraju podjto dopiero w kocu lat trzydziestych (adaptacja rewolweru Ng wz. 30 i pistoletu Vis do 5,6 mm naboi sportowych). Niezalenie od tego poszukiwano take innych rozwiza. Jednym z nich byo prezentowane na amach Sportu Strzeleckiego" (nr 4 z 1937 r.); dotyczyo ono adaptacji pistoletu Parabellum wz. 1908 do amunicji 22 short. Przedstawiony przez ppor. pil. Jana Borkowskiego pomys polega na zastpieniu 9 mm oryginalnej lufy 5,6 mm luf z przewodem ustawionym mimosrodowo wzgldem iglicy. Po dokrceniu lufy specjalnym kluczem zajmowaa ona pooenie jak na rysunku.
R y s . 2 1 . 8 . Projekt por. Borkowskiego
Krtka bro maokalibrowa
251
Rys. 21.9. 4,5 mm pocisk grzybkowy D i a b o l o : / cz gowicowa, 2 o g o n
Zalety rozwizania wynikay z niskiego kosztu lufy (28 z) oraz stosunkowo taniej amunicji, wad za stanowio to, e z broni mona byo oddawa tylko strzay pojedyncze. Dopiero w 1939 r. dc do ograniczenia kosztw szkolenia w strzelaniu z pistoletw wojskowych ViS wz. 35 w Fabryce Broni w Radomiu zaprojek towano specjaln wkadk redukcyjn pozwalajc na stosowanie naboi spor towych bocznego zaponu w broni bojowej. Idea pomysu polegaa na tym, e do lufy normalnego pistoletu wkadano drug luf kalibru 5,6 mm o rednicy 8,8 mm, kontrowan u wylotu moletowan nakrtk. Do strzelania stosowany by tzw. nabj zastpczy wz. 39 o wymiarach uski naboju parabellum, wewntrz ktrego umieszczano nabj sportowy kalibru 22 typu short. Od tyu usk zamykano metalowym korkiem zawierajcym urzdzenie odpalajce. W przeci wiestwie do pistoletu ViS kalibru 5,6 mm znajdujcego si w Muzeum Wojska w Budapeszcie bdcego broni samopowtarzaln z magazynkiem o pojemnoci 10 naboi, uycie wkadki wymagao rcznego przeadowania broni po kadym strzale, za w magazynku mogo si mieci tylko 8 naboi zastpczych. Zachowana dokumentacja techniczna wkadki WK wz. 39" nosi dat 12.01.1939 r., co moe wiadczy, e do chwili wybuchu wojny wyprodukowano i wprowadzono do wyposaenia wojska ograniczon ilo tych urzdze.
Adaptacja broni maszynowej do naboi bocznego zaponu

Do ciekawych prac konstrukcyjnych tego okresu naley zaliczy jeszcze dwie adaptacje ckm i rkm do 5,6 mm amunicji sportowej long rifle. W grudniu 1933 r. rozpisano konkurs na urzdzenie umoliwiajce strzelanie amunicj maokalibrow z rkm i ckm. Zadanie polegao na wprowa dzeniu takich zmian konstrukcyjnych, aby czynnoci strzelca zarwno w broni
252
typowej, jak i broni na nabj o sile zmniejszonej, byy takie same oraz zapewniay podobne odczucia, tzn. chodzio o zwikszenie siy odrzutu do wielkoci jak w normalnej broni. Na konkurs wpyno 6 prac, z czego in. Komierowski zgosi 1 urzdzenie do ckm i 1 do rkm, in. Maroszek 1 rozwizanie dla ckm i 2 dla rkm oraz in. Kulikowski 1 urzdzenie dla ckm. W 1934 r. rozpoczto prace nad konstrukcj ckm na amunicj sportow. Rozwizania byy badane przez Komisj Dowiadczaln CWPiech., jednak nie day one zamierzonych rezultatw. Dopiero w maju 1937 r. ITU wykona sprawnie dziaajcy model ckm na amunicj bocznego zaponu. Zwikszony odrzut osignito tu przez zastosowa nie lufy skadajcej si z 2 czci krtszej, w ktrej miecia si uska, oraz duszej o normalnym przeznaczeniu. Przy takim rozwizaniu cinienie, jakie stwarza! nabj amunicji sportowej, dziaao na wikszy przekrj, powodujc zwikszenie siy odrzutu. Zasobniki byy tamowe, podobne do zasobnikw tam normalnych. Autorem rozwizania by in. Maroszek. Tu przed wybuchem wojny udao si rwnie pomylnie zaadaptowa rkm wz. 1928 do amunicji sportowej. W zwizku z tym, w roku budetowym 1940/1941 zamierzano zakupi pierwsz parti tych rkm. Przewidywano, e kada kompania piechoty bdzie posiadaa jeden taki rkm do celw wiczeb nych. Wprowadzenie rkm na amunicj bocznego zaponu do oddziaw miao da oszczdno w zuyciu amunicji bojowej w kwocie ok. 3000 z na kady puk piechoty. -* Wybuch wojny przerwa prace nad rozwojem broni maokalibrowej oraz nie pozwoli na zrealizowanie tego przedsiwzicia.
Bro p n e u m a t y c z n a
Pocztki broni pneumatycznej sigaj XVII stulecia, w ktrym do strzela tarczowych zaczto uywa broni zwanej wiatrwk. Do miotania pociskw suya w niej energia spronego powietrza. Najstarsze wiatrwki miay w kolbie lub pod luf mosiny zbiornik tzw. recipient, w ktrym przed strzelaniem sprano powietrze. Zamiast zamka skakowego z prawej strony broni by umieszczony zamek wentylowy, czsto o bardzo zoonej konstrukcji. Przy strzale otwiera on na chwil igowy zawr i wypuszcza cz powietrza do przewodu lufy. Rozprajce si powietrze wyrzucao oowiany pocisk. Lufy wiatrwek byy gadkie lub gwintowane, kal. ok. 13 mm. Bro strzelaa bez huku, a jej donono wynosia do 400 krokw. Kady nastpny strza powodowa spadek cinienia w zbiorniku tak, e kolejne strzay miay coraz mniejszy zasig.
Bro pneumatyczna
Specyficzne dziaanie wiatrwek oraz ich bezgono spowodoway, e w drugiej poowie XIX w. prawie we wszystkich pastwach wydano zakaz ich stosowania jako broni niebezpiecznej. W 1829 r. czeski rusznikarz Josef Rutt skonstruowa karabin pneumatycz ny, w ktrego kolbie znajdowa si skrzany miech z dwoma elaznymi ramionami osadzonymi na czopach. Miech ciskaa silna podwjna spryna. Mechanizm broni napinano specjaln korb. Do karabinu stosowano wal cowate strzaki o rnej wielkoci. W przedniej czci strzaki byy zakoczone ostro spaszczonym grotem, w tylnej pdzelkiem ze szczeciny. Karabin mia kal. ok. 10 mm i luf gadk. Bro ta, pniej udoskonalona, suya do strzela w pomieszczeniach i na strzelnicach rozrywkowych. Za prekursora wspczesnej broni pneumatycznej uwaa si jednak rusz nikarza Michaela Fliirscheima, ktry w Eisenwerk Gaggenau zacz wyrabia pistolety i karabinki wasnej konstrukcji. Jego bro miaa komor rurow, w ktrej porusza si tok napdzany spryn spiraln. adowanie broni nastpowao poprzez zamanie lufy podobnie jak w broni myliwskiej i wprowadzenie oowianego pocisku do komory nabojowej. Od 1908 r. do broni pneumatycznej zaczto stosowa specjalne pocisku typu Diabolo.
Rys. 21.10. 4,5 mm karabinek pneumatyczny wytwrni Bracia Pasawscy" w Warszawie
Bro pneumatyczna Fliirscheima szybko zostaa rozpowszechniona i wypa ra karabinki z miechem oraz amunicj izbow do broni palnej. Wkrtce te si okazao, e ma ona wiele zalet. Prosta konstrukcja, moliwo strzelania w pomieszczeniach oraz niska cena broni i amunicji powodoway, e bro ta nadawaa si do nauki strzelania. Jednoczenie, zaawansowanym strzelcom dawaa ona moliwo utrzymania wysokiej sprawnoci strzeleckiej.
Bro pneumatyczna w Polsce w latach 1918-1939

W Polsce w okresie midzywojennym bro pneumatyczn szeroko stosowa no do szkolenia w organizacjach paramilitarnych i sportowo-strzeleckich, jak rwnie przez osoby prywatne do celw sportowo-rozrywkowych. W handlu znajdowao si wiele typw i systemw broni pneumatycznej, gwnie firm niemieckich. Z polskich konstrukcji tego okresu naley odnotowa karabinek pneumatyczny warszawskiej wytwrni Bracia Pasawscy".
:-J
Rys. 21.11. Oglny widok wkadki pneumatycznej (bez przewodu doprowadzajcego powietrze)
Karabinek ten, o klasycznej konstrukcji z luf aman, skada si z 5 pod stawowych zespow: lufy z przyrzdami celowniczymi, napinacza w ksztacie ruchomego ramienia, toka ze spryn umieszczonego w komorze powietrznej, urzdzenia spustowego, oa wraz z kolb. Zamanie lufy karabinka powodowao przesunicie napinacza, ktry powodowa cinicie spryny z rwnoczesnym cofniciem toka w komorze sprania do chwili jego zazbienia o wystp urzdzenia spustowego. Nacisk na spust zwalnia tok, ktry przesuwajc si do przodu spra powietrze, to za szukajc ujcia wyrzucao pocisk z lufy. W drugiej poowie lat trzydziestych w Niemczech i Czechosowacji przy stpiono do produkcji magazynowych karabinw pneumatycznych przeznaczo nych do wstpnego szkolenia strzeleckiego w wojsku. W kraju, najwysze wadze pastwowe doceniajc wag sportu strzelec kiego, utworzyy Naczeln Rad Strzelectwa, ktra nadawaa kierunek pro gramowy i ramy organizacyjne rnym organizacjom strzelecko-obronnym. Z inicjatywy Rady w maju 1936 r. odbya si w Pastwowym Urzdzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego konferencja w sprawie wiatrwki. W konferencji udzia wzili przedstawiciele zainteresowanych wadz, urzdw oraz fabryk. Postanowiono utrzyma karabinek pneumatyczny jako bro pomocnicz w szkoleniu strzeleckim, ale jednoczenie poszukiwa nowych rodkw umoliwiajcych osignicie jak najlepszych wynikw oraz zmniej szenie kosztw szkolenia ogniowego. Jednym z takich rozwiza bya opracowana w Polsce wkadka pneumaty czna do strzela z km. (Patent polski nr 19881 Karol Maciejowski Warszawa Zamienna lufa do strzelania rucinami z karabina maszynowego" udzielony twrcy 22.03.1934 r.). Mona j byo stosowa do lkm Maxima wz. 1908/15 i ckm Maxima wz. 1908 po wyjciu wewntrznych mechanizmw broni oraz lufy. Umoliwiaa ona strzelanie seriami lub, po zredukowaniu cinienia, strzaami pojedynczymi. Komplet wkadki pneumatycznej skada si z 7 podstawowych zespow: 5,75 mm lufy gadkiej.
Bro pneumatyczna w Polsce w latach 1918-1939
:?5
Rys. 21.12. Wkadka pneu matyczna do strzelania ru tem zainstalowana na ci kim karabinie maszynowym Maxima wz. 1908
korpusu z komor zaworw i zespow spryn, urzdzenia spustowego, magazynka z bbnowym dononikiem, reduktora z zaworem bezpieczestwa i zespoem manometrw, wysokocinieniowego przewodu doprowadzajcego powietrze, dwu butli stalowych ze spronym powietrzem. Wkadka dziaaa pod wpywem spronego powietrza doprowadzanego z butli pod duym cinieniem przez zawr redukcyjny i w doprowadzajcy. Powietrze dozowane urzdzeniem spustowym przedostawao si do komory sprenia przez tok, ktry pod jego wpywem cofa si, ciskajc spryn powrotn, przy czym jednoczenie by dociskany zawr do gniazda zamykajcy szczelnie wylot lufy. Podczas ruchu toka do tyu, kalibrowany rut opadajc pod wpywem wasnego ciaru - dostawa si z cylindrycznego magazynka do dononika wykonanego w postaci obrotowego bbna. Bben ten obracajc si, napenia si pociskami wpadajcymi do jego otworw i donosi je pojedynczo nad otwr, przez ktry dostaway si one do lufy. Przy dalszym cofaniu si toka w komorze sprania trzpie zaworu odrywa go od gniazda i umoliwia wolny wylot spronego powietrza przez luf (otwieranie zaworu powodowao strza). Wskutek spadku cinienia w komorze sprania spowodowanego otwarciem zaworu spryna, uzyskujc przewag, gwatownie wypychaa tok do przodu, przy czym zawr zostawa zamknity. Przesuwajcy si tok (za pomoc pazura popychacza) powodowa obrt bbna dononika i wprowadzenie nastpnego pocisku. Dziaanie to powtarzao si samoczynnie dopty, dopki nie zosta przerwany dopyw spronego powietrza, tj. do chwili, w ktrej zaprzestano naciskania na jzyk spustowy. Przy cinieniu roboczym 1,46 MPa i kcie podniesienia lufy od 30 do 40 wkadka pneumatyczna zapewniaa donono do 300 m.
256
W latach 1933-1934 Komisja Dowiadczalna CWPiech. przebadaa proto typ wkadki pomysu in. Maciejowskiego, potwierdzajc w peni jej zalety. W zwizku z tym komendant CWPiech. wystpi z wnioskiem o przystosowanie wkadki do ckm wz. 1930. Po wykonaniu modelu przez warsztaty CWPiech. w 1935 r. ponowiono badania. Pozytywne wyniki prb spowodoway, e jeszcze w tym samym roku wykonano partie prbn, ktr rozesano do jednostek, a w 1936 r. parti wkadek ulepszonych. W kwietniu 1938 r. Departament Artylerii MSWojsk. rozesa wkadki pneumatyczne wraz z tymczasow instrukcj ich uytkowania do jednostek z takim wyliczeniem, aby kada kompania ckm otrzymaa 1 komplet do celw wiczebnych. Na podobnej zasadzie jak opisana wyej wkadka pneumatyczna dziaa rwnie opracowany w 1937 r. prototyp pistoletu Wuem. Bro ta, skon struowana na zamwienie Polskiego Zwizku Strzeleckiego, charakteryzowaa si dobrymi wasnociami balistycznymi na odlego 10 m oraz maym kosztem amunicji i eksploatacji (ok. 3 gr za 10 strz.). Pistolet ten by broni samopo wtarzaln zasilan z cylindrycznego magazynka umieszczonego rwnolegle do osi lufy. Czynnikiem miotajcym byo sprone powietrze dostarczane gitkim wem z butli. Brak jednak bliszych danych zarwno o twrcy projektu, jak i szczegach konstrukcyjnych broni.
Powojenne konstrukcje broni maokalibrowej

Odradzajcy si w kraju po zakoczeniu dziaa wojennych sport strzelecki boryka si od pocztku z wieloma trudnociami. Brak byo strzelnic oraz odpowiedniej broni szkoleniowo-sportowej, co w znacznym stopniu ograniczao rozwj sportu masowego i utrudniao organizacj zawodw. O ile pierwsz barier mona byo pokona siami czonkw i aktywistw klubw, o tyle druga zaleaa ju od przemysu. Wychodzc naprzeciw spoecznemu zapotrzebowa niu, w kocu lat czterdziestych podjto w kraju produkcj kbks bocznego zaponu. Naley podkreli, e byo to pierwsze wasne opracowanie polskich konstruktorw uzbrojenia. Oglne zaoenie koncepcyjne broni oparto na przedwojennym kbks wz. 1931. Jednak, w celu zmniejszenia kosztw produkcji
Rys. 21.13. 5,6 mm karabinek sportowy wz. 1948
237
Rys. 21.14. Komora zamkowa karabinka sportowego wz. 1948 (zamek w tylnym pooeniu)
Rys. 21.15. 5,6 mm karabinek sportowy wz. 1948: / lufa, 2 trzon zamkowy, 3 komora zamkowa, 4 tylna cz zamka z bezpiecznikiem, 5 - zaczep kurka, 6 wycig, 7 iglica, 8 bijnik, 9 spryna bijnikn 10 - spust, // spryna spustu, 12 celownik, 13 oe
wykorzystano w broni niektre elementy i zespoy pochodzce z 7,62 mm radzieckiego kbk Mosina wz. 1944, ktrego licencyjn produkcj uruchamia wanie przemys krajowy. Bro oznaczono jako wz. 1948, za pierwszy wyprodukowany po wojnie kbks z numerem seryjnym 0001 otrzyma wczesny minister przemysu maszyno wego Hilary Minc. Kbks wz. 1948 by broni wiczebn jednostrzaow dostosowan do 5,6 mm nabojw long rifle. Bro bya wyposaona w zamek tokowy z bezwad n iglic (identyczny jak w kbks wz. 1931), zaopatrzony w zaczep umieszczony w rczce utrzymujcy zamek w pooeniu zamknitym. Zamek nie posiada pazura wycigu, za wyciganie usek nastpowao przez wycignicie dolnego wycinka komory nabojowej w czasie otwierania zamka. Lufa o gwincie prawoskrtnym posiadaa 6 pl i 6 bruzd. Otwarte przyrzdy celownicze skaday si z suwakowego celownika z podziak odlegoci od 25 do 100 m oraz supkowej muszki zabezpieczonej tunelow oson. Bro odznaczaa si prost budow oraz du ywotnoci i chocia w zaoeniach miaa ona peni rol broni szkolnej, to jednak przez dugi czas uywano jej w Polsce w sporcie wyczynowym. Jeszcze dzi kbks wz. 1948 mona napotka w wojsku, jak rwnie s one z powodzeniem wykorzystywane do szkolenia i treningu w szkoach i organizacjach paramilitarnych.
Rys. 21.16. 5,6 mm pistolet sportowy konstrukcji Ernesta Durasiewicza: / lufa, 2 zespl zamka, 3 zesp stabilizatora, 4 muszka, 5 celownik, 6 iglica, 7 spust, 8 zesp szkieletu, 9 magazynek, 10 kurek, II o kurka, 12 erd spryny kurka, 13 spryna kurka, 14 zaczep kurka
W 1958 r., w celu zaspokojenia potrzeb krajowego sportu strzeleckiego oraz uniezalenienie rynku wewntrznego od kosztownego importu, w Za kadach Metalowych im. gen. Waltera w Radomiu rozpoczto prace nad prototypem kbks nowej konstrukcji. Bro ta miaa by przeznaczona do nauki strzelania oraz zawodw w konkurencji kbk z otwartymi przyrzdami celow niczymi. Do zasilania broni przewidziano magazynek o pojemnoci 5 naboi. Twrcy kbks inynierowie: Ryszard Biaostocki, Ryszard Chemicki i Ernest Durasiewicz za powysze rozwizanie uzyskali patent polski nr 42660. I chocia kbks ten nie wszed do produkcji seryjnej, prace nad broni maokalibrow kontynuowano. Konstrukcje broni sportowej musz bowiem spenia wiele wymaga, dotyczy to m.in. dokadnoci wykonania przewodu lufy, pynnoci dziaania mechanizmu spustowego, zminimalizowania odrzutu, waciwego rozoenia masy broni i odpowiedniego pooenia rodka cikoci, duej precyzji przy-
Rys. 21.17. 5,6 mm karabinek szkoleniowy wz. 1978
259
rzdw celowniczych itp. Ponadto, bro musi odpowiada przepisom Midzy narodowej Unii Strzeleckiej (UIT). I tak np. dla pistoletw szybkostrzelnych bocznego zaponu wymagania s nastpujce: kal. 5,6 mm (naboje bocznego zaponu), masa pistoletu wraz z wyposaeniem i pustym magazynkiem nie moe przekracza 1160 g, dugo lufy nie moe by wiksza ni 153 mm (6 cali), odlego midzy muszk a szczerbink nie moe wynosi wicej ni 220 mm, sia spustu przynajmniej 1000 g, pistolet musi mie wymiary takie, by mg si zmieni w pudeku prostokt nym o wymiarach wewntrznych 300 x 150 x 50 mm. Te wszystkie parametry spenia opracowany w 1970 r. model 5,6 mm pistoletu klasy standard" konstrukcji in. Ernesta Durasiewicza. Bro ta swymi rozwizaniami nie ustpowaa konstrukcjom renomowanych firm zagranicz-
2
Rys. 21.18. 5,6 mm karabinek sportowy klasy standard wz. 1979
nych, za zewntrzny ksztat pistoletu by zbliony do pistoletw Hammerli znanej szwajcarskiej wytwrni SIG". Do zasilania suy jednorzdowy maga zynek pudekowy o pojemnoci 10 naboi. Do najnowszych polskich opracowa z zakresu broni sportowej nale konstrukcje mgr. in. Antoniego Szymaskiego i in. Ernesta Durasiewicza z Orodka Badawczo-Rozwojowego Predom-ucznik" w Radomiu. Kbks wz. 1978 (ki. 154) jest broni ryglowan powtarzaln, przeznaczon do wstpnego szkolenia strzeleckiego oraz zawodw. Podstawowymi zespoami kbks s: zesp lufy wraz z komor zamkow, zamek oraz urzdzenie spustowe z obsad magazynka. Drewniane oe stanowice cao z kolb ma zamocowa ny kabk, strzemi przednie i tylne oraz trzewik z tworzywa sztucznego. Dwuoporowe urzdzenie spustowe umoliwia pynn regulacj siy spustu w zakresie od 0,5 do 2,0 kg. Bro jest zasilana z jednorzdowego pudekowego magazynka o pojemnoci 5 naboi. Otwarte przyrzdy celownicze skadaj si z regulowanej muszki i celownika z nastaw 25, 50, 75 i 100 m. Na specjalne zamwienie odbiorcy kbks moe by wyposaony w celownik o pynnej regulacji szczerbinki w pionie i poziomie.
Dla celw sportowych i szkolenia wyczynowego przewidziano kbks Stan dard wz. 1979 (ki. 153). W odrnieniu od wersji szkoleniowej jest on jednostrzaowy. Ma wiele wsplnych czci i zespow z kbks wz. 1978 z t rnic, e zamiast ramki z wlizgiem nabojowym, oknem magazynka i wyrzutnikiem umieszczono w nim wkadk stanowic prowadnice pojedynczego naboju. Ponadto posiada on cisz luf, o wikszej rednicy zewntrznej. Jest wyposaony w wymienne muszki oraz celownik przeziernikowy umieszczony na komorze zamkowej o pynnej regulacji. Masywne oe odpowiada przepisom UIT, ma ono prowadnice do mocowania i regulacji pasa oraz gumowy trzewik, ktry mona podnosi lub opuszcza zalenie od indywidualnych potrzeb strzelca. Producentem nowych kbks jest Kombinat Maszyn Wkienniczych Wifama" w odzi.
Tablica 21.2. Podstawowe dane techniczne 5,6 mm karabinkw sportowych
Bro pneumatyczna szkoleniowo-sportowa

Po wojnie produkcj broni pneumatycznej uruchomiy Zakady Metalowe im. gen. Waltera w Radomiu. Produkowany tam od 1956 r. 4,5 mm kbk pneumatyczny ucznik (ki. 187) mia prost budow oraz mechanizm sprynowo-tokowy o klasycznej konstrukcji, cechujcy si du trwaoci dziaania. Karabinek by zaopatrzony w przyrzdy celownicze typu otwartego skadajce si z celownika suwakowego i muszki z tunelow oson. Mechanizm zatrzasku lufy posiada specjaln dwigni, ktrej odcignicie umoliwiao zamanie lufy".
Rys. 21.19. 4,5 mm karabinek pneumatyczny ucznik" ki. 187
Bron pneumatyczna szkoleniowo-sportowa
Rys. 21.20. 4,5 mm karabinek pneumatyczny ucznik ki. 187 w pooeniu ze zaman" luf
Pniej, na bazie produkowanego kbk opracowano jego dwie nastpne wersje: 1. Karabinek (ki. 141) typ lekki przeznaczony gwnie dla modziey stawiajcej pierwsze kroki w sporcie strzeleckim. W porwnaniu z poprzednim wzorem mia on znacznie mniejsz mas i wymiary. Nie posiam tunelowej osony muszki. 2. Karabinek (ki. 188) typ ciki by broni sportow uywan jako typ przejciowy przed przystpieniem do szkolenia z broni wyczynowej. Rni si od wzoru podstawowego zastosowaniem oa typu sportowego, co uczyniono na yczenie importerw zagranicznych. Uruchomienie w kraju produkcji broni pneumatycznej pozwolio na zaspokojenie biecych potrzeb rozwijajcego si sportu strzeleckiego, jak rwnie wpyno na ograniczenie importu tej broni z b. N R D i Czechosowacji. W klubach i organizacjach paramilitarnych nadal jednak odczuwano brak krtkiej broni pneumatycznej tak bardzo przydatnej do wstpnego szkolenia w strzelaniu z pistoletu wojskowego. Pierwsze prby rozwizania tego problemu czyni Polski Zwizek Strzelectwa Sportowego ju w 1954 r. W zbiorach autora znajduj si rysunki konstrukcyjne prototypu pistoletu pneumatycznego, ktry
Rys. 21.21. 4.5 mm karabinek pneumatyczny ucznik ki. 188
Rys. 21.22. Prototyp pols kiego pistoletu pneumatycz nego z lat pidziesitych w pooeniu z odchylon luf
mia by wykonany w zakadach Ferrum" w Szczecinie. Dopiero w latach siedemdziesitych przemys krajowy rozpocz seryjne wytwarzanie krtkiej broni pneumatycznej. Opracowany w Polsce 4,5 mm pistolet pneumatyczny ucznik wz. 1970 (ki. 170) by broni wiczebn przystosowan do strzelania pociskami grzybkowymi typu Diabolo. Bro miaa nowoczesn konstrukcje i funkcjonalny ksztat wzorowany na zachodnioniemieckim pistolecie Walther LP 53, w ktrym tokowy mechanizm ze spryn gwn by umieszczony w rkojeci. Oryginal nym pomysem zwikszajcym bezpieczestwo uytkowania pistoletu byo wprowadzenie automatycznego bezpiecznika w prawej ciance szkieletu. Bez piecznik ten uniemoliwia zwolnienie spustu przy niedomknitej lufie (roz wizanie to jest przedmiotem polskiego patentu). Bro miaa otwarte przyrzdy celownicze regulowane w paszczynie poziomej i pionowej, przewd lufy gwintowany, o 12 bruzdach i skoku gwintu 550 mm.
Rys. 21.23. 4,5 mm pistolet pneumatyczny ucznik wz. 1970 (ki. 170)
Bro pneumatyczna szkoleniowo-sportowa
Naley wspomnie, e polska bro pneumatyczna bya rwnie przed miotem opacalnego eksportu na trudne rynki zachodnioeuropejskie. W latach siedemdziesitych znaczn liczb kbk ki. 188 i pistoletw ki. 170 dostarczono odbiorcom w Finlandii, Hiszpanii, RFN i Wielkiej Brytanii. Jednak, wobec stopniowego zaniechania produkcji wytwarzanych modeli w latach 1975-1977 oraz w celu zasadniczego zmodernizowania procesu produkcji, w okresie 1977-1985 opracowano nowe wzory broni sportowej, spord ktrych 2 typy kbk pneumatycznych zatwierdzono do produkcji seryjnej.
R y s . 21.24. Pistole! pneu matyczny ucznik wz. 1970 w pooeniu ze z a m a n " lufa
1. Karabinek pneumatyczny szkoleniowy wz. 1982 (ki. 167) jest broni jednostrzaow dostosowan do 4,5 mm oowianych pociskw grzybkowych typu Diabolo. Bro ma mechanizm tokowy, w ktrym napinanie toka nastpuje poprzez odchylanie bocznej dwigni znajdujcej si z prawej strony karabinka. Dwignia ma zabezpieczenie blokujce jej powrt przy ewentualnym
264
niepenym odcigniciu toka w skrajne tylne pooenie, ponadto kbk jest wyposaony w amortyzator olejowy, ktry kompensuje wpyw ruchu masy zwolnionego toka na bro i strzelca. Mechanizm spustowy umoliwia regulacj siy spustu. Waciwy dobr materiaw i dokadno wykonania zapewnia, e maksymalny rozrzut pociskw mieci si w kole o rednicy 30 mm na odlego 10 m. 2. Karabinek pneumatyczny sportowy Standard wz. 1983 (ki. 168) rni si od wersji podstawowej wiksz mas oraz lepsz precyzj strzau. Maksymal ny rozrzut pociskw na odlego 10 m mieci si w kole o rednicy 20 mm. Bro ma masywne oe dostosowane ksztatem i wymiarami do wymaga UIT oraz przeziernikowe przyrzdy celownicze. Produkcj kbk pneumatycznych ki. 167 i 168 uruchomiono w kocu lat osiemdziesitych w Kombinacie Maszyn Wkienniczych Wifama" w odzi. W ostatnich latach w kraju opracowano rwnie nowy typ kbk pneumaty cznego, w ktrym w ukadzie sprania zastosowano tok dwudzielny powoduj cy udarowe spranie powietrza w komorze. Przyjcie takiego rozwizania umoliwio znaczn popraw wasnoci balistycznych broni. W prototypowym kbk uzyskano prdko pocztkow pocisku ok. 220 m/s. Tak znaczny wzrost prdkoci pocztkowej, tj. o ok. 3 1 % w porwnaniu z rozwizaniami klasycz nymi, zapewnia bardziej paski tor lotu pocisku, daje wic wiksze moliwoci zastosowania broni pneumatycznej w szkoleniu wojskowym.
Tablica 21.3. Podstawowe dane techniczne broni pneumatycznej
Nasilenie si w naszym kraju zagroenia przestpczoci spowodowao wzrost zainteresowania broni gazow. Bro ta staa si praktycznie dostpna dla kadego, kto uzyska stosowne zezwolenie policji na jej zakup i posiadanie. Rynek oferuje do bogaty wybr pistoletw i rewolwerw gazowych. Prym wiod modele firm niemieckich. W mniejszym wyborze spotka mona te polsk i wosk bro gazow. Ta ostatnia nie cieszy si jednak wikszym popytem, gwnie z powodu niskiej jakoci materiaw stosowanych do jej produkcji. W Polsce prace nad broni gazow zostay zapocztkowane w Biurze Uruchomie Sprztu Specjalnego w Warszawie w grudniu 1989 roku. Autorzy koncepcji broni: Henryk Andruczyk, Witold Czepukajtis, Wiesaw Madej, Tadeusz Naperty i Karol Wilk postanowili wykorzysta wycofane z wojska i organw MSW 7,62 mm pistolety pw wz. 33 i przystosowa je do dopuszczonej do obrotu w kraju importowanej amunicji gazowej kalibru 8 mm. Podstawowa trudno polegaa na tym, e istnieje zasadnicza rnica midzy dynamik strzau sabym nabojem gazowym o maej energii a stosunkowo silnym nabojem pistoletowym kalibru 7,62 mm x 25. Prace konstrukcyjne wymagay dowiad czalnego dobrania waciwego przekroju dyszy tumicej tak, aby zapewni odpowiednie rozpranie si gazw, a jednoczenie spowodowa wytworzenie wystarczajcych si dziaajcych na zamek, aby nastpio przeadowanie broni. Ponadto, z racji sabej amunicji, w konstrukcjach broni gazowej stosowana jest zwykle lufa staa, za pistolet pw ma luf ruchom. Z tego powodu w pistolecie BUSS zastosowano do oryginalne rozwizanie z luf ruchom. Konstruktorom udao si poczy cechy charakterystyczne wystpujce w broni bojowej i gazowej. Rozwizanie to jest przedmiotem zgoszenia paten towego, w ktrym moemy przeczyta: Nowo polega na tym, e pomidzy zgrubieniem pozbawionej rygli lufy a wystpem ryglowym zamka znajduje si pewien luz. Zapewnia on swobodny ruch zamka, przy chwilowo nieruchomej lufie. W tym czasie zamek nabiera maksymalnej prdkoci wywoanej efektem roz prania gazw w usce i komorze nabojowej. uska w tym momencie dziaa na zamek jak tok pneumatyczny. Zamek po uzyskaniu maksymalnej prdkoci, przemieszczajc si do tyu, opiera si wystpem ryglowym o zgrubienie lufy, zabierajc j w tylne pooenie, po czym nastpuje wyrzucenie wystrzelonej uski i ustawienie wlizgu komory nabojowej lufy, poprzez jej obrotowe
Rys.22.1. 8 mm pistole! g zowy 90 GS
obnienie na czniku, w minimalnej odlegoci od magazynka w celu wprowa dzenia nastpnego naboju do komory nabojowej. Dla zapewnienia prawid owego dziaania pistoletu przy uyciu nabojw rnych producentw, za stosowano wstpn komor rozprania gazw poza objtoci uski, wykonan w postaci tulejki z dysz, wtoczonej do powikszonej komory nabojowej". W celu zmniejszenia masy i gabarytw broni, skrceniu ulega lufa, spryna powfotna wraz z erdzi oraz zamek i iglica. Zmianie ulega take konstrukcja magazynka, w ktrym naboje zostay przysunite bliej przedniej cianki, co znacznie skrcio ich drog dosyania. Ponadto wprowadzono prostsz technologicznie spryn spiraln, za wolna przestrze za nabojami zostaa wykorzystana do umieszczenia szczoteczki do czyszczenia lufy. Po przejciu niezbdnych prb i bada oraz po uzyskaniu koncesji na wyrb i obrt
Rys. 22.2. Podstawowe cz ci i zespoy pistoletu 90 GS
broni gazow, co nastpio w drugiej poowie 1990 r., bro znalaza si w sprzeday. Pocztkowo pistolety oznaczone symbolem 90 GS wytwarzane byy na nabj 8 mmK (8 mm" x 20). Jak wykazaa praktyka bro najlepiej funkcjonowaa przy uyciu amunicji niemieckiej firmy ,,WADIE". W kocu 1990 r. do produkcji wszed rwnie pistolet dostosowany do mocniejszego naboju typu 9 mm P.S. (9 mm x 22). Aktualnie BUSS" produkuje pistolety gazowe kalibru 8 i 9 mm w kilku wersjach rnicych si wykoczeniem i okadkami rkojeci.
Rys. 22.3. Pistolety gazowe opracowane w biurze Uru chomie Sprztu Specjalne go w rnych wersjach
Niezalenie od pistoletw, oferowanych przez Biuro Uruchomie Sprztu Specjalnego w Warszawie, w 1991 r. Spka K E R B E R O S " z Krakowa wprowadzia na polski rynek broni gazowej pistolety o nazwie KRUK. Bro ta, podobnie jak pistolet 90 GS, stanowi adaptacj pistoletu wojskowego TT wz. 33 dostosowan do nowej amunicji akustycznej i gazowej typu 9 mm x 26, wystpujcej handlowo jako naboje kalibru 35. Ten nowy silny nabj, opracowa ny w RFN, odznacza si zwikszonym efektem akustycznym i du skuteczno ci dziaania. W porwnaniu z modelem 90 GS, pistolet KRUK posiada nieco duszy zamek i luf, poza tym wystpuj niewielkie rnice w konstrukcji poszczeglnych czci i zespow. Oprcz zasadniczego modelu wytwarzana jest rwnie wersja dostosowana do amunicji 9 mm P.A. W rlu ujednolicenia wymaga technicznych, zwizanych z niezawodnoci i bezpiev cstwem uytkowania broni gazowej, od 1.07.1991 r. obowizuje w kraju Polska Norma Techniczna ustalajca parametry jakociowe tej broni. Jednoczenie zarzdzenie Nr 19 prezesa Polskiego Komitetu Normalizacji Miar i Jakoci nakada na producentw i importerw obowizek atestacji broni. Dokonuj tego nastpujce placwki: Wojskowy Instytut Chemii i Radiometrii w Rembartowie,
Rys. 22.4. Lufa z wkadk do pistoletu konstrukcji BUSS
Wojskowy instytut Techniczny Uzbrojenia w Zielonce, Orodek Badawczo-Rozwojowy Skarysko" w Skarysku-Kamiennej, Orodek Badania Uzbrojenia w Stalowej Woli. Kada z tych jednostek wydaje odpowiednie wiadectwo kwalifikacji zawiadczajce, e przystosowana bro jest bezpieczna i dopuszczona do obrotu. Wszystkie wymagania jakociowe spenia nowy polski pistolet, oznaczony symbolem P-83G, skonstruowany w Zakadach Metalowych ucznik" w Ra-
Rys.22.5. 9 mm pistolet ga zowy KRUK
domiu. Stanowi on zmodyfikowan wersj 9 mm pistoletu wojskowego wzr 1983 (P-83). Bro ta, konstrukcji inynierw Ryszarda Chemickiego i Mariana Gryszkiewicza, dziaa na zasadzie odrzutu zamka swobodnego. Pistolet P-83G zosta dostosowany do importowanej amunicji typu 9 mm P.A. i zasadniczo suy do samoobrony na krtkich odlegociach, ale moe by rwnie wykorzy stany do miotania rac sygnaowych lub jako bro startowa. Pistolet zosta wyposaony w mechanizm spustowo-uderzeniowy podwjnego dziaania, z samonapinaniem kurka oraz w bezpiecznik skrzydekowy blokujcy iglic. Oglna budowa i dziaanie broni, podobne s do pistoletu wojskowego P-83. Zasadnicza rnica odnosi si do zespou lufy, gdzie wprowadzono odpowiednie przegrody tumice oraz gwint do nakrcania nasadki. Na podstawie testw i bada porwnawczych stwierdzono, e pistolet wytrzymuje ponad 1000 strzaw, za
liczba zaci nie przekracza 2 p r o c , a dobro broni wynosi ponad 96 proc. Tak zwana dobro broni" jest nowym parametrem okrelonym przez Polsk Norm Techniczn, ktra zakada, e procentowy udzia gazw wydostajcych si z lufy broni do caoci gazw wytworzonych w momencie strzau nie powinien by niszy ni 80 proc. W skad wyposaenia pistoletu wchodzi nasadka standard do wystrzeliwa-
12 - nabj,
nia rac wietlnych, olejarka z olejem Antykor N oraz instrukcja obsugi. Ponadto na yczenie uytkownika za dodatkow opat producent oferuje wyposaenie specjalne w postaci nasadki cztero gwiazdkowej i skrzanego futerau. Rozwj rodzimego marketingu i duy popyt na bro gazow spowodowa, e do grona wytwrcw doczy w najbliszym czasie Kombinat Maszyn Wkienniczych Wifama" w odzi. Zakad ten specjalizujcy si take w produkcji broni sportowej przedstawi w 1990 r. prototyp rewolweru
Rys. 22.7. 9 mm pistolet ga zowy P-83G
Rys. 22.8. Prototyp 9 mm rewolweru gazowego kon strukcji Widzewskiej Fabry ki Maszyn Wkienniczych w odzi
gazowego wasnej konstrukcji. Bro dostosowana jest do naboju 9 mm x 17R (.380). cechuje si niewielk mas i gabarytami oraz du niezawodnoci i sta gotowoci do strzau. Rewolwer zaopatrzony jest w mechanizm spustowo-uderzeniowy systemu duble action", za adowanie i rozadowanie broni nastpuje przez zamanie lufy. Autorem koncepcji broni jest in. Tomasz Podgrski z Biura Konstrukcyjnego Widzewskiej Fabryki Maszyn Wkienniczych. Naley podkreli, e polska bro gazowa, w porwnaniu z analogicznymi modelami spowadzanymi z zagranicy, wykonana jest z jakociowo lepszych materiaw, cfi w znacznym stopniu zwiksza jej wytrzymao i ywotno oraz bezpieczestwo uytkownika. Znane s bowiem przypadki rozerwania pistoletu po oddaniu kilku strzaw. Koczc przegld krajowych opracowa i konstrukcji wypada wspomnie jeszcze o dwu typach broni bocznego zaponu, znajdujcych si na naszym rynku. Pierwszy to rewolwer OLYMPIC-6 kalibru 6 mm dostosowany do
Rys. 22.9. Przekrj rewol weru gazowego
gazowa
271
amunicji akustycznej i gazowej bocznego zaponu typu long (5,6 m m x 15,6). Rewolwer posiada luf stal oraz bbenek z 8 komorami nabojowymi odchylany w bok (w lewo) oraz mechanizm spustowo-uderzeniowy podwjnego dziaania. Bro ta wytwarzana jest w Polsce przy uyciu woskich form firmy S.G.S. INCORSA, jako odlew cinieniowy z mikkich stopw, co powoduje, e rewolwer odznacza si nisk ywotnoci poszczeglnych czci i zespow. Drugi to 6 mm pistolet startowy o nazwie START, produkowany przez Spdzielni Rzemiel nicz Metalowcw i Elektrykw we Wrocawiu. Bro produkowana od 1981 r. nawizuje konstrukcj do niemieckich pistoletw startowych (zwanych popular nie straszakami) firmy EM-GE" z okresu midzywojennego.
Tablica 22.1. Podstawowe dane techniczne broni gazowej polskiej produkcji Nazwa broni Typ naboju Dugo broni (mm) Wysoko broni (mm) Szeroko broni (mm) Masa broni bez naboi (g) Pojemno magazynka-bebenka (szt.) Skuteczna odlego raenia (m) 90 GS 8 mm K 9 mm P.A. 165 130 30 770 8 1-6 Kruk cal. 35 9 mm PA, 175 130 30 770 8 1-6 P-83G 9 mm P.A. 8 mmK* 165 125 30 730 8 3-5 Rewolwer Wifama 9mmxl7R 185 122 37 850 6 3-5 Olympic-6 6 mm 155 107 29 385 8 1,8 Start 6 mm 100 79,5 21,5 250 6 1
* W przypadku wikszych zamwie producent gotw jest dostarczy bro w kalibrze 8 mniK
Celem niniejszego rozdziau jest zaprezentowanie Czytelnikon charakterys tycznych przykadw znakowania polskiej broni palnej. Brakuje bowiem w naszym pimiennictwie publikacji powiconej w caoci temu zagadnieniu, za nieliczne wydane w kraju ksiki i katalogi muzealne ujmuj ten problem fragmentarycznie, zajmujc si czciej broni bia lub myliwsk. Zagadnienie wydaje si jednak do istotne, gdy znajomo cech i sygnatur wystpujcych na broni palnej pozwala na ustalenie wytwrni, roku produkcji, lub te wielkoci serii produkcyjnej oraz kraju, w ktrym bro bya uywana lub przechodzia naprawy czy renowacje. Zdarza si rwnie czsto tak w praktyce muzealnej, jak i kryminalistycznej, e mamy do czynienia z broni skadan z kilku egzemplarzy i w tej sytuacji identyfikacja cech wystpujcych na broni jest szczeglnie przydatna i pomocna. Ponadto przyjte w niektrych krajach systemy cechowania broni pozwalaj na dokadne ustalenie, czy dany egzemp larz stanowi wojskow, policyjn, czy te jej komercyjn odmian. Aktualnie system znakowania broni komercyjnej (cywilnej) reguluj przepi sy Umowy Brukselskiej z 1975 r. w sprawie wzajemnego uznawania znakw legalizacyjnych i cech probierczych (kontrolnych), stosowanych na broni strzeleckiej i amunicji. Sygnatariuszami umowy s: Austria, Belgia, CSRF, Chile, Hiszpania, Francja, Jugosawia, RFN, Wgry oraz Wielka Brytania. Nad przestrzeganiem zasad umowy czuwa staa midzynarodowa komisja (CIP) z siedzib w Liege (Belgia), ktra okresowo publikuje znaki legalizacyjne i kontrolne, stosowane na broni i amunicji w pastwach bdcych syg natariuszami powyszej umowy. Odzyskanie niepodlegoci w 1918 r. oraz utworzenie zrbw wasnego przemysu zbrojeniowego, w oparciu o powstae zbrojownie i wojskowe warsztaty naprawcze, powodoway, e w pocztkowym okresie istnienia past wa polskiego brak byo jednolitego systemu cechowania broni. Wrd nielicznych zachowanych zabytkw z tego okresu w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie znajduje si tablica, stanowica przegld asortymentu produkcji Warsztatw DOG we Lwowie. Umieszczone na niej detale i czci zamienne do broni strzeleckiej cechowane s tam wasnym tokiem wytwrni. Tok ten w formie owalu posiada na swym obwodzie napis: Warsztaty broni DOG
Znaki i cechy wystpujce na polskiej broni strzeleckiej
273
R y s . 2 3 . 1 . Pistolet sygnaowy kolbowy W a r s z t a t w Broni D O G Lww
Lww". Take prowadzone w warsztatach przerbki broni austriackiej oznaczo ne s t cech. W tym wypadku mamy do czynienia z podwjnym znakowaniem, bowiem bro posiada napisy i cechy, typowe dla broni wojskowej wytwarzanej w monarchii austro-wgierskiej oraz znaki polskie. Podwjne znakowanie wystpuje rwnie na karabinach Mosina i Mausera przerabianych w Polsce na karabinki lub przechodzcych renowacje w warsztatach lub fabrykach broni.
R y s . 23.2. Zblienie odcis ku toka (puncy) Warszta tw Broni D O G Lww na pistolecie sygnaowym kol bowym (wzr W a r s z t a t w Broni 1919)
W latach 1923-1927 cz z posiadanych zasobw 7,62 mm rosyjskich karabinw Mosin wz. 1891 zostaa przerobiona i dostosowana do 7,92 mm amunicji typu Mauser. Bro ta, produkowana w czasie I wojny wiatowej w zakadach zbrojenio wych w Tul, Iewsku i Sestroriecku oraz fabrykach Remingtona w USA, moe posiada niektre cechy tych wytwrni, jak rwnie cechy polskie w postaci niewielkiego orzeka zblionego ksztatem to ora wz. 1919 wybijanego zwykle na komorze nabojowej karabinka. (Czasami cecha ta wybijana jest podwjnie na komorze zamkowej i komorze nabojowej). Ponadto, jak stwierdza kpt. W. Kolendo w skrypcie wydanym dla zbrojmistrzw {Nauka o broni bro rczna, maszynowa towarzyszca piechocie, biaa
Znaki i cechy wystpujce
Rys. 23.3. Cechy stosowa ne w latach 1922-1939 na broni produkcji polskiej: od gry) cechy kontroli tech nicznej; od dou) cechy od bioru wojskowego
Warszawa 1935.), bro moe posiada wybit na komorze nabojowej liter W" co oznacza, e lufa karabinu bya badana na wysoki ostrza lub liter ,,C" oznaczajc, e karabinek by przestrzel i wany na celno. Trzeba zaznaczy, e orzekiem podobnego wzoru cechowaa swoje wyroby w latach dwudziestych Zbrojownia nr 4, znajdujce si w Krakowie. Powstae warsztaty i zbrojownie nie stanowiy jednak kompleksu wytwrni zdolnych do zaspokojenia biecych potrzeb armii. Sprawa to zostaa uregulo-
Rys. 23.4. Komora nabojowa 7.92 mm kara binka wz. 1929, produkcji Fabryki Broni w Radomiu
na polskiej broni strzeleckiej
Rys.23.5. Cechy stawiane na kb Mauser wz. 1898, przechodz cych renowacj w Fabryce Broni w Radomiu
wana dopiero specjaln uchwa z 29 czerwca 1922 r., kiedy to Komitet Ekonomiczny Rady Ministrw zdecydowa o utworzeniu w Polsce przemysu wojennego. Na mocy zapadej uchway zostao powoane do ycia przedsibiors two pastwowe z wasnym statutem pod nazw Centralny Zarzd Wytwrni Wojskowych. Przedsibiorstwo to objo rozproszone po kraju warsztaty
Rys. 23.6. Znaki i cechy stawiane na rewolwerach subowych Nagant wz. 1930
Rys. 23.7. 5,6 mm karabinek sportowy wz. 1929 produkcji P.F.K. w Warszawie, na nakadce wypalona cyfra 22
Rys. 23.8. Komora nabojowa 7,92 mm rkm wz. 1928, produkcji P.W.U.-F.K. Warszawa
sprztu wojennego oraz urzdzenia fabryki karabinw, ktre w myl po stanowienia z 22 lipca 1921 r. Komisji Podziau Mienia Pastwowego Poniemiec kiego przypady Polsce, z likwidacji fabryki w Gdasku. Uruchomiona w drugie poowie 1922 r. Pastwowa Fabryka Karabinw w Warszawie podja produkcj 7,92 mm karabinw Mauser wz. 1898 w oparciu o urzdzenia i zapasy surowcw dostarczone z Gdaska. Wytwrnia przyja system znakowania swych wyrobw podobny do systemu niemieckiego z okresu I wojny wiatowej. Polega on na umieszczeniu symbolu wytwrni w Polsce za goda pastwowego zwykle na komorze nabojowej oraz nazwy wytwrni i roku produkcji. Na bocznej paszczynie komory nabojowej znajdowa si numer seryjny, skadajcy si zazwyczaj z kombinacji literowo-cyfrowej. System ten z niewielkimi modyfikacjami zosta przyjty przez Fabryk Broni w Radomiu i by stosowany do wybuchu II wojny wiatowej. Ponadto, na kadym egzemplarzu broni wystpuj rwnie cechy (znaki) techniczne, wrd ktrych mona wyrni:
cech ostrzau na zwikszone cinienie stanowic orzeek pastwowy, wysokoci 3 mm, ktry by wybijany na komorze zamkowej, lufie i zamku karabinu; cech ostrzau na celno i skupienie w postaci orzeka wysokoci 5 mm wystawianego w fabrykach polskich na ou; cechy kontroli technicznej i odbioru czci lub broni w postaci znakw literowych i punc wystawianych na rnych czciach broni. Naley zaznaczy, e cechy brakarzy i odbioru wojskowego przypisane byy imiennie do kadego kontrolera lub czonka nadzoru technicznego. I tak np. cech D-2 posugiwa si mjr Dzieryski w Radomiu, cecha G-2 naleaa do kpt. Gadomskiego z Warszawy, za cecha C-2 stanowia wasno kpt. Czumy ze
Rys. 23.9. Charakterystyczny stylizo wany orzeek, stosowany na broni ma szynowej ckm Browning wz. 1930, produkcji P.W.U.-F.K. Warszawa
Skaryska. Oprcz przedstawionych wyej znakw fabrycznych, na niektrych egzemplarzach broni moe wystpowa tzw. cechowanie rejestracyjne stoso wane w jednostkach wojskowych w celu umoliwienia szybkiej identyfikacji przedmiotw podlegajcych szczeglnej ewidencji. Do cechowania rejestracyj-
Rys. 23.10. Cechy ostrzau i odbioru wojskowego na karabinie przeciwpancernym wz. 1935
Rys. 23.11. Zamek 9 mm pistoletu VIS wz. 1935, z umieszczonym numerem patentu
Rys. 23.12. 5,6 mm karabinek sportowy wz. 1930 (strona prawa i lewa)
nego uywano zazwyczaj cechy prostoktnej z umieszczonymi na niej literami formacji oraz dat przyjcia do uytku przydzielonego sprztu. Przykadem cechowania rejestracyjnego moe by znajdujcy si w M uzeum Ora Polskiego w Koobrzegu 7,92 mm karabinek wz. 1898, na ktrego trzewiku kolby, pod grnym wkrtem, zosta wybity dwurzdowy napis: 162 1 P. SZ. W co wiadczy, e bro ta stanowia wasno 1. puku szwoleerw stacjonujcego w Warszawie.
Rys. 23.13. Pistolet sygna owy wz. 1944. Widoczna seria jednoliterowa
W 1927 r. rozpoczyna produkcj broni duy zakad zbrojeniowy Rzeczypos politej Pastwowa Fabryka Broni w Radomiu. Pierwsze serie Mausera wz. 1898 wytwarzane w Radomiu w latach 1927-1928 posiadaj oznaczenie w postaci goda pastwowego, symbolu wytw rni skadajcego si z dwurzdowego napisu: P.W.B. RADOM oraz roku produkcji. Od 1929 r. fabryka zastpuje skrt P.W.Bku (Pastwowa Wytwrnia Broni) skrtem F.B. (Fabryka Broni). Skrt ten wystpuje w postaci cechy, w ksztacie trjkta zwrconego podstaw ku grze, stawianej na kb i kbk Mausera produkcji niemieckiej przechodzcych remont i renowacje w Fabryce Broni w Radomiu w latach 1933-1936. Jedynym odstpstwem od przyjtej zasady znakowania broni s produko wane od 1931 r., dla potrzeb Policji Pastwowej i funkcjonariuszy Ministerstwa Poczt i Telegrafw, 7,62 mm rewolwery subowe Nagant. Bro ta bowiem
posiada na szkielecie z lewej strony umieszczony napis: ,,F.B. RADOM Ng. 30" okrelajcy wytwrc, lecz bez roku produkcji i charakterystycznego ora stosowanego dla broni wojskowej. (Rok produkcji rewolweru zosta wybity na szkielecie z lewej strony broni w mniej eksponowanym miejscu). Na uwag zasuguj take 5,6 mm karabinki sportowe bocznego zaponu wz. 1929, uywane w wojsku i organizacjach paramilitarnych jako bro
Rys. 23.14. Pistolet sygnaowy wz. 1944. Widoczna seria jednoliterowa
pomocnicza w szkoleniu strzeleckim. Produkowano je rwnolegle w PWK. w Warszawie IJW FB w Radomiu posiadaj one typowe znakowanie jak karabinki bojowe z t rnic, e na drewnianej nakadce chronicej rk strzelca przed oparzeniem, powyej celownika znajduje si wypalona cyfra 22, okre lajca kaliber broni w calach.
Rys. 23.15. Komora nabojowa 5,6 mm karabinka spor towego wz. 1948. Pod liczb 1956" {okrelajc rok produkcji), widoczna cecha odbioru wojskowego oraz seria dwuliterowa
R y s . 2 3 . 1 6 . Cechy kontroli technicznej i o d b i o r u wojs k o w e g o s t o s o w a n e na broni produkcji polskiej w latach 1948-1965
Reorganizacja Centralnego Zarzdu Wytwrni Wojskowych i utworzenie w 1927 roku przedsibiorstwa pod nazw Pastwowe Wytwrnie Uzbrojenia w skrcie P.W.U." znalazo rwnie swoje odzwierciedlenie w znakowaniu broni stosowanym przez Fabryk Karabinw w Warszawie. Od tej pory wytwrnia ta zaczyna umieszcza na swych wyrobach stosowany napis P.W.U. FABRYKA KARABINW WARSZAWA". Skrtu P.W.U. nie stosuje jednak Fabryka Broni w Radomiu, ktra pozostaje przy swym dotych czasowym systemie znakowania. W kocu lat dwudziestych na broni produkowanej w Polsce zaczyna si pojawia dodatkowa informacja okrelajca rwnie wzr broni. Odpowiedni napis jest umieszczany na grnej czci komory nabojowej np. rkrfc-wz. 1928 lub na bocznej paszczynie komory zamkowej, karabinek sportowy wz. 1929, ckm wz. 1930, pistolet VIS wz. 1935, pm Mors wz. 1938. W tym czasie niezalenie od ora zblionego swym ksztatem do goda pastwowego, ktry by stosowany przez wytwrnie pastwowe do oznaczania wyrobw wojskowych, w tym broni rcznej fabryka karabinw w Warszawie wprowadza nowy wzr ora, ktrym zaczyna oznacza bro maszynow. Orze ten oparty by na stylizowanym rysunku ora projektu W. Jastrzbskiego, przyjtego dla monet drobnej warto ci, wprowadzonych do obiegu z dat 1923. Orem tego typu znakowany by rwnie prototyp 9 mm pistoletu maszynowego Mors wz. 1938. Obok typowych oznacze wytwrni spotykane s egzemplarze broni maszynowej opatrzone napisami zwizanymi z prowadzon w latach 1936-1939 akcj zbirek pieninych skadanych na Fundusz Obrony Narodowej (FON). Bro ta przekazywana uroczycie wojsku przez spoeczestwo, zaopatrzona bya w grawerowane mosine tabliczki, jak np. zachowany w zbiorach MWP w Warszawie ckm Browning wz. 1930 Dar Ziemi Wieluskiej. Przedstawione wyej prawidowoci wystpujce w znakowaniu broni, nie odnosz si jednak do 7,92 mm karabinu przeciwpancernego wz. 1935. Bro ta prawdopodobnie ze wzgldu na znaczne jej utajnienie pozbawiona bya charak terystycznego duego ora znajdujcego si zwykle nad napisem okrelajcym wytwrc. Brak jest rwnie napisw wskazujcych producenta, okrelajcych wzr broni i rok jej produkcji. Na lufie karabinu wystpuje jedynie numer seryjny oraz cechy technologiczne i wytrzymaociowe. Bro posiada na komorze
R y s . 23.17.
Z n a k i z a k a d w produkcyjnych s t o s o w a n e w latach 1948-1985
zamkowej z lewej strony wybite 7,8", cech odbioru wojskowego (G-2" w owalu), cech ostrzau na zwikszone cinienie w postaci maego orzeka i numer seryjny.
283
Rwnie w broni sportowej produkowanej na rynek cywilny widzimy pewne rnice. Opracowane w 1930 r. w dziale broni sportowej PFK w War szawie karabinki sportowe bocznego zaponu wz. 1930 typu ,,A" posiadaj z prawej strony komory zamkowej napis: PWU FABRYKA KARABINW WARSZAWA" oraz numer seryjny, z lewej za: K.B.K.S. WZ. A PATENT Nr 72A KAL. 22 LONG R I F L E " . Bro nie posiada typowego ora wystpujcego na broni wojskowej. W wytoczonym napisie wystpuje rwnie pewna niekon sekwencja. Patent nr 72 A nie jest bowiem zbieny z numerami patentw dotyczcymi karabinka sportowego jak to np. w przypadku pistoletu VIS wz. 1935, gdzie umieszczony na zamku patent nr 15567 odpowiada w Urzdzie Patentowym RP dokumentacji tego pistoletu. Przyjty po wojnie system znakowania wojskowej broni strzeleckiej polega na wprowadzeniu arabskiej cyfry w owalu, stanowicej kod zakadu produkcyjnego. Znak ten umieszczany by zwykle na komorze nabojowej lub bocznej paszczynie broni. Ponadto na kadym egzemplarzu wybijana jest seria jedno- lub dwuliterowa, numer oraz rok produkcji. Bro posiada rwnie znaki i cechy wynikajce z procesu technologicznego jej wytwarzania. Obejmuj one cechy brakarzy poszczeglnych punktw technicznych, cechy prb na wysokie cinienie i wysoki ostrza oraz znaki odbioru wojskowego. Do najczciej spotykanych kodw oznacze zakadw produkcyjnych nale cyfry 6, 11, 12, 53. Jedynym wyjtkiem od tej zasady s pistolety maszyno we systemu PPS wz. 1943 produkowane w kocu lat czterdziestych przez Zakady Hipolita Cegielskiego w Poznaniu. Bro ta cechowana jest wasnym
Rys. 23.18. Znak firmowy Zakadw Hipolita Cegiels kiego w Poznaniu, umiesz czony na osonie nabojowej 7.62 mm pistoletw maszy nowych PPS wz. 1943
:SJ
znakiem zakadw w postaci duych liter H C P " umieszczonych w okrgu. Oprcz typowych oznacze na broni mog wystpowa napisy informacyjne, ustalajce jej przeznaczenie, np. napis SZKOLNY" oznacza, e bro po zbawiona jest cech uywalnoci i moe by uywana do celw dydaktycznych lub wystawowych. Podobnie treningowa wersja pistoletu TT wz. 1933 posiada po lewej stronie zamka napis SPORTOWY", podkrelajcy, i bro ta do stosowana jest do amunicji sportowej bocznego zaponu. Wprowadzone do uzbrojenia w drugiej polowie lat 60-tych nowe wzory broni strzeleckiej maj oprcz numeru seryjnego, kodu wytwrni i roku produkcji dodatkowe napisy okrelajce kaliber i nazw broni, np. ,,9 mm P-64". W 1967 r. podczas uroczystych promocji prymusi akademii wojskowych i szk oficerskich za uzyskanie I lokaty otrzymali w formie nagrody od ministra Obrony Narodowej pistolety P-64 zaopatrzone w imienne dedykacje, wy grawerowane na zamku pistoletu. Zwyczaj ten zosta pniej usankcjonowany w Regulaminie dyscyplinarnym Sil Zbrojnych PRL, ktry jako jedn z form wyrnie onierzy zawodowych WP, wprowadzi nagrodzenie onierza broni paln lub bia z dedykacj. Na zakoczenie warto moe wspomnie, e w latach szedziesitych cz rewolwerw Nagant wz. 1895, znajdujcych si w zasobach MSW, zostaa dostosowana w Fabryce Broni w Radomiu do amunicji lepej kalibru 6,3 mm. Bro ta bya wykorzystywana do treningu psw subowych, std w poszczegl-
Rys. 23.19. Zamek 9 mm pistoletu P-64 (strona prawa). Widoczna cecha producenta, seria i numer oraz rok produkcji
Rys. 23.20. Lewa strona zamka 9 mm pistoletu P-64. Napis okrela kaliber i wzr broni
nych jednostkach MO mogy si znale rewolwery, rnice si znakowaniem oraz pochodzce z rnych lat produkcji. Jako ciekawostk mona rwnie przytoczy fakt, e pierwsze pistolety maszynowe RAK pochodzce z serii informacyjnej miay na lewej stronie zamka poniej celownika wybitego orla w formie goda pastwowego. Producent broni Zakady Metalowe ucznik" w Radomiu chcia w ten sposb nawiza do tradycji cechowania swych wyrobw sigajcej okresu midzywojennego. In nowacja ta jednak nie znalaza uznania w oczach wczesnych (^Spydentw. Do pomysu tego udao si powrci po blisko 30 latach i w czasie targw uzbrojenia INTERARMS Sopot 92 bro prezentowana w stoisku firmowym ucz nika" cechowana bya orem w koronie i napisem RADOM.
Rys. 23.21. Znaki firmowe stoso wane na 7,62 mm rewolwerach Na gania w latach 1895-1945
Przedstawione Czytelnikom charakterystyczne przykady znakowania pol skiej broni strzeleckiej wymagaj jeszcze pogbionych studiw i bada. Nie uwzgldniono bowiem broni produkowanej w latach 1919-1939 przez wytwrnie prywatne. Opracowanie nie obejmuje rwnie broni wytwarzanej konspiracyj nie, broni myliwskiej oraz pneumatycznej broni sportowej. Pominite zostay take egzemplarze prototypowe oraz bro pamitkowa, wykonana czsto w wykoczeniu luksusowym i wrczana w formie darw osobom zasuonym lub delegacjom zagranicznym.
Niniajaza ksika przedsta via dorobek polskich konstruk torw broni strzeleckiej od odania niepodlegoci w 1918 roku a po dzie dzisiejszy, wit ajc w to zarwno konstrukcja utorskia. jak i liczne adaptacje sroni licencyjnych. Ukad ksiki oraz 221 zdj i 61 rysunkw technicznych opi sujce poszczeglne rodzaje brostrzeleckiej na tle przemian Wojsku Polskim stanowi i ogromnej wartoci taj pozycji.
<P3Q5-a/?;
;&

Polskie Konstrukcje Broni Strzeleckiej

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Polskie Konstrukcje Broni Strzeleckiej

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Z b i g n i e w Gwd Piotr Zarzycki

Polskie konstrukcje broni strzeleckiej

Rys. 1.4. Reklama prasowa Zakadw Amunicyjnych Pocisk" Sp. Akc.

Przemys zbrojeniowy II Rzeczypospolitej

Polski przemys zbrojeniowy

Amunicja do broni strzeleckiej

Amunicja do broni strzeleckiej

Amunicja do broni krtkiej

Amunicja do broni krtkiej

8 mm naboje rewolwerowe produkcji francuskiej i 7,62 mm naboje rosyjskie do rewolwerw Naganta.

Naboje pistoletowe Browninga.,

Amunicja do broni strzeleckiej

Rys. 3.4. Znakowanie dna uski amunicji Browninga wylwmi Pocisk"

Amunicja do broni krtkiej

Amunicja do broni strzeleckiej

Rys. 3.6. Podstawowe wy miary 9 mm naboju Parabel lum produkcji polskiej

Amunicja do broni krtkiej

Amunicja do broni strzeleckiej

Rys. 3.9. Znakowanie dna uski amunicji Mausera wytwrni Pocisk"

Amunicja do broni strzeleckiej

Nabj karabinowy Mausera 7,92 m m x 57

Rys. 3.10. Nabj 7,92 x 57 Mausera z pociskiem D

Amunicja do broni strzeleckiej

Rys. 3.12. Znakowanie pol skiej amunicji strzeleckiej w latach 1918-1939

Rys. 3.16. Znakowanie 7,92 mm amunicji karabinowej typu Mauser

Tablica 3.1. Podstawowe dane techniczne polskiej 7,92 mm amunicji karabinowej

Amunicja izbowa (rutowa)

Amunicja do broni strzeleckiej

Nabj typu DS 7,92 m m x 1 0 7 d o kb ppanc. wz. 1935

Amunicja do broni strzeleckiej

Rys. 3.21. Podstawowe wymiary eksperymen talnego 13 mm naboju do kb ppanc.

Nabj 13.2 m m x 99 do nkm Hotchk ssa wz, 1930

Amunicja do broni strzeleckiej

20 mm amunicja produkcji polskiej

Aminicja do broni strzeleckiej

Amunicja do broni strzeleckiej

Amunicja do broni strzeleckiej

Rys. 3.24. Podstawowe wymiary 20 mm amunicji produkcji polskiej

Amunicja do broni strzeleckiej

Tablica 4.1. Podstawowe dane techniczne amunicji do broni strzeleckiej w LWP

*' W nawiasach dla rkm D, * W nawiasach dla ckm i kb SWD.

Amunicja do broni strzeleckiej w WP

Amunicja do broni strzeleckiej w WP

Rys. 4.4. Uniwersalny nabj miotajcy 7,62 mm wz. 1943/60

Amunicja do broni strzeleckiej w WP

Rys. 4.5. Naboje 5,45 x 39 produkcji polskiej

Rys. 4.6. Podstawowe wymiary naboju 5,45 x 39 produkcji radzieckiej

Amunicja do broni strzeleckiej W WP

Amunicja 5,45 mm x .19

Amunicja do broni strzeleckiej w WP

R y s . 4.8. Z n a k o w a n i e amunicji strzeleckiej w latach 1948-1980

Rys. 5.1 Patent nr 306 in. Witolda Chylewskiego

Rys. 5.4. 6,35 mm pistolet Smok model 1925

R y s . 5.5. P o d s t a w o w e czci i zespoy pistoletu Smok

R y s . 5.6. 6.35 mm pistolet alarmowy G r o m

Rys. 5.8. Podstawowe czci i zespoy pistoletu Grom

Rewolwer subowy wz. Ng 30

Rewolwer subowy wz. Ng 30

Rys. 5.10. 7,62 mm rewol wer subowy wz. Ng 30

produkowana w Fabryce Amunicji w Skarysku

Rewolwer subowy wz. Ng 30

Rys. 5.13. Godo Kolumbii na lewej stronie szkieletu broni

9 mm pistolet Noury Pasza FB Radom wz. 30

Rys. 5.15. 9 mm pistolet N o u r y Pasza produkcji Fabryki Broni w R a d o m i u wz. 30

' W nawiasach dla rkm D, W nawiasach dla ckm i kb SWD.