ALEXIS DE TOCQUEVILLE

WSPOMNIENIA

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL TO: HISTORIAN@Z.PL

MMIII

CZ PIERWSZA
Napisana w Tocqueville w lipcu 1850 roku.

[GENEZA I CHARAKTER TYCH WSPOMNIE" OGLNA FIZJOGNOMIA EPOKI POPRZEDZAJCEJ REWOLUCJ 1848 ROKU - OZNAKI ZWIASTUJCE T REWOLUCJ1] Oddalonemu przejciowo od teatru spraw publicznych i dla kruchoci mego stanu zdrowia niezdolnemu powici si adnemu wikszemu studium, nie pozostaje mi w mym osamotnieniu nic innego jak przez moment zastanowi si nad sob, czy raczej rozpatrzy si wok siebie we wspczesnych wydarzeniach, ktrych byem uczestnikiem lub wiadkiem. Myl, e z mej bezczynnoci najlepszy zrobi uytek, gdy odtworz te wydarzenia, odmaluj ludzi, ktrzy na mych oczach brali w nich udzia, by w ten sposb, jeli zdoam, pochwyci i wyry w mej pamici zamazane rysy, ktre skadaj si na niepewn fizjognomi mojego czasu. Wraz z tym postanowieniem powziem i inne, ktremu pozostan nie mniej wierny; te wspomnienia bd odetchnieniem dla umysu, a nie dzieem uczonym. Pisz je wycznie dla
1

Pierwsz cz swoich wspomnie Tocqueville pozostawi nie podzielon na

rozdziay. Wyodrbni je i opatrzy tytuami bratanek autora, Christian de Tocqueville, ktry w roku 1893 przygotowa pierwsze wydanie Wspomnie.

siebie. Bd one zwierciadem w ktrym bawi si bd widokiem moich wspczesnych i siebie samego, nie za malowidem przeznaczonym dla publicznoci. Nie przeczytaj ich nawet najlepsi przyjaciele, poniewa chc zachowa swobod malowania bez pochlebstwa i siebie, i ich. Chc szczerze odsoni skryte pobudki, ktre ka nam dziaa, im i mnie zarwno jak innym ludziom, i pobudki te zrozumiawszy opisa je. Sowem, chc w tych wspomnieniach wypowiada si szczerze i dlatego jest niezbdne, aby pozostay zupenie sekretne. Nie zamierzam w mych wspomnieniach cofa si dalej ni do rewolucji 1848 roku, ani te prowadzi ich poza 30 padziernika 1849 roku, kiedy opuciem ministerstwo2. Zawarte w tych granicach wydarzenia nie s pozbawione pewnej wielkoci, a rwnie i moja wczesna pozycja pozwolia mi dobrze je widzie, dlatego chc je odmalowa. Jakkolwiek nieco na uboczu, yem w obrbie parlamentarnego wiata ostatnich lat monarchii lipcowej, a przecie miabym kopot z wyrazistym odtworzeniem zdarze tego czasu tak nieodlegego, lecz tak zatartego w mej pamici. Gubi wtek wspomnie pord labiryntu maych incydentw maych idei, maych namitnostek, osobistych pogldw i sprzecznych projektw, w ktrym wyczerpywao si ycie wczesnych politykw. W moim umyle utrwalia si tylko oglna fizjognomia tych lat. Na m to czsto spogldaem z zaciekawieniem pomieszanym z obaw i wyrazicie postrzegaem szczeglne rysy, ktre j charakteryzuj. Ogldane z oddalenia i jako cao nasze dzieje midzy rokiem 1789 a 1830 jawiy mi si niczym obraz zaciekej walki, jaka toczya si midzy dawnym ustrojem, jego tra2

Tocqueville by ministrem spraw zagranicznych w gabinecie, ktry rozwiza si 31 padziernika 1849 r. na danie Ludwika Napoleona.

dycjami, pamitkami, nadziejami i jego ludmi uosobionymi w arystokracji, a now Francj wiedzion przez klas redni. Wydawao mi si, e rok 1830 zamkn ten pierwszy okres naszych rewolucyj, czy raczej naszej rewolucji, poniewa bya tylko jedna rewolucja, cigle ta sama w zmiennych obrotach fortuny i rnych namitnoci, ktrej pocztek widzieli nasi ojcowie i ktrej my sami wedle wszelkiego prawdopodobiestwa nie zobaczymy koca. Wszystko, co si ostao z dawnego ustroju, zostao na zawsze zburzone. W 1830 triumf klasy redniej by ostateczny i tak zupeny, e wszelka wadza, wszystkie swobody i prerogatywy, cae rzdzenie znalazy si cienione i jakby upchnite w wskich granicach owej klasy mieszczaskiej, z wyczeniem na mocy prawa wszystkiego, co byo pod ni oraz moc faktw wszystkiego, co byo nad ni. Tym sposobem zostaa ona nie tylko jedynym przewodnikiem spoeczestwa, ale rzec mona staa si ona jego dzierawc. Pozajmowaa wszelkie urzdy, zwikszya niebywale ich liczb i przyzwyczaia si y tyle prawie ze skarbu publicznego ile ze swojej wasnej przedsibiorczoci. I nieledwie jak rzecz caa si bya dopenia, zaraz te nastpio wielkie uspokojenie wszystkich politycznych namitnoci, swego rodzaju powszechne pomniejszenie wszelkich wydarze i prdki rozwj publicznego bogactwa. Szczeglny duch klasy redniej sta si oglnym duchem rzdw zapanowa w polityce zewntrznej rwnie dobrze jak w sprawach wewntrznych duch aktywnoci i przedsibiorczoci, czsto bez poczucia przyzwoitoci, na og stateczny, nieraz zuchway przez prno i egoizm, niemiay z temperamentu, umiarkowany w kadej rzeczy wyjwszy upodobanie w dobrobycie, wreszcie mierny duch ten, zmieszany z duchem ludu lub arystokracji, moe by niezrwnany, sam natomiast zawsze da rzdy pozbawione wielkoci i cnoty. Rozpanoszywszy si jak nigdy adna arystokracja, klasa rednia, ktr naley zwa klas rzdow, utwierdzia si w swym panowaniu, a wkrtce w egoizmie

i poczynaa sobie niczym w prywatnej firmie kady z jej czonkw tyle myla o sprawach publicznych, ile mg z nich wycign korzyci dla swych spraw prywatnych, i w swym maym dobrobycie acno zapomina o ludziach z ludu. Potomno, ktra dostrzega tylko wielkie zbrodnie, a ktrej umykaj zazwyczaj przywary, nie dowie si by moe nigdy, do jakiego stopnia wczesne rzdy przybray pod koniec charakter towarzystwa przemysowego, gdzie wszystkie operacje s nastawione na zysk, jaki mog z nich osign jego czonkowie. Przywary te wynikay z naturalnych popdw panujcej klasy, z jej niepodzielnej wadzy, z wycieczenia i korupcji tego czasu. Do ich powikszenia znacznie przyczyni si krl Ludwik Filip3. By przypadkiem, ktry sprawi, e choroba staa si miertelna. Jakkolwiek wadca ten by synem najszlachetniejszego w Europie rodu, chocia w gbi duszy skrywa pync z tego dziedziczn dum i z pewnoci adnego czowieka nie uwaa za sobie rwnego, to jednak posiada wikszo zalet i wad, ktre szczeglnie przynale niszym szczeblom spoeczestwa. Mia w zwyczaju regularno i oczekiwa tego od otoczenia. W zachowaniu by stateczny, peen prostoty w przyzwyczajeniach i umiarkowany w gustach, z natury przyjaciel prawa i wrg wszelkich naduy, powcigliwy jeli nie w pragnieniach, to w swych posuniciach, ludzki ale nie wraliwy, zachanny i agodny, adnych haaliwych namitnoci, adnych rujnujcych saboci, adnych racych przywar, z cnt krlewskich mia tylko jedn, odwag. Grzecznoci by niebywaej,
3

Ludwik Filip, ksi Orleanu (1773 1850) potomek bocznej linii krlewskiego domu Burbonw wywodzcej si od Filipa Orleaskiego, modszego brata Ludwika XIV. Po rewolucji lipcowej 1830 r. i abdykacji Karola X, Burbona z linii krlewskiej, Ludwik Filip zosta namiestnikiem generalnym krlestwa, a 7 sierpnia krlem Francuzw.

lecz mao wyszukanej i bez wielkoci, grzecznoci raczej kupca ni wadcy. Zupenie nie gustowa w literaturze i sztuce, kocha natomiast namitnie przemys. Pami mia znakomit, zdoln do uporczywego przechowywania najdrobniejszych szczegw. Jego konwersacja obfita, niezborna, oryginalna, trywialna, anegdociarska, pena fakcikw, pieprzu i sensu, dawaa ca przyjemno, jak mona znale w rozrywkach intelektu, gdy brak im delikatnoci i powagi. Umys wyborny, lecz zacieniony i skrpowany niedostatkiem wzniosoci i rozmachu w duszy. wiaty, finezyjny, gitki i uparty, nastrojony wycznie utylitarnie i wypeniony tak pogard dla prawdy oraz tak niewiar w cnot, e przytpiao to jasno jego umysu, e nie tylko nie dostrzega pikna bijcego zawsze z prawdy i prawoci, lecz nawet nie rozumia, jaki moe z nich czasem pyn poytek, gboki znawca ludzi, ale tylko poprzez ich wady, w religii niedowiarek jak wiek XVIII, w polityce sceptyk jak wiek XIX, sam bez wiary, nie wierzy wcale w wiar innych, wadz i nieuczciwych dworzan kocha w sposb tak naturalny, jak gdyby rzeczywicie urodzi si na tronie, z ambicjami powciganymi tylko przez ostrono, nigdy nie nasyconymi i nigdy przesadnymi, zawsze przyziemnymi. Wielu byo wadcw podobnych do tego portretu, lecz w przypadku Ludwika Filipa zupenie szczeglna bya analogia czy raczej rodzaj pokrewiestwa, rodzinnego wrcz podobiestwa midzy jego osobistymi wadami a uomnociami jego czasu; dla wspczesnych, a w szczeglnoci dla rzdzcej klasy czynio go to wadc pocigajcym oraz wyjtkowo niebezpiecznym i znieprawiajcym. Stojc na czele arystokracji miaby na ni by moe wpyw dobroczynny. Jako przywdca buruazji pcha j ku naturalnym skonnociom, ktrym bya ona a nadto gotowa ulega. Swe wady poczyli rodzinnym zwizkiem i maria ten wzmocni zrazu krla, nastpnie zdemoralizowa klas mieszczask, a na koniec oboje doprowadzi do zguby. Mimo, e nigdy nie wystpowaem w Radach krla, do

czste okazje otwieray mi do niego dostp. Ostatni raz spotkaem go krtko przed katastrof lutow. Byem wwczas dyrektorem Akademii Francuskiej4 i miaem mwi z krlem o nie wiem ju jakiej sprawie tyczcej tej korporacji. Przedstawiwszy kwesti, ktra mnie sprowadzia, chciaem odej, krl mnie zatrzyma, siad na krzele, mnie posadzi na drugim i rzek poufale: Skoro pana widz, panie de Tocqueville, porozmawiajmy. Pragn by mi pan nieco powiedzia o Ameryce"5. Znaem go wystarczajco, by zrozumie, co znacz te sowa: to ja bd mwi o Ameryce". W rzeczy samej mwi o niej i osobliwie, i dugo, za ja nie miaem ani monoci, ani ochoty wtrcenia swojego, poniewa rzeczywicie byem nim zaciekawiony. Odmalowywa miejscowoci, jakby mia je przed oczyma, przypomina sobie znamienitszych ludzi spotkanych przed czterdziestu laty, jakby rozsta si z nimi wczoraj, wymienia ich nazwiska, imiona, mwi w jakim byli wwczas
4

Akademia Francuska zostaa ufundowana patentem Ludwika XIII w 1635 r. Grupuje wybitnych przedstawicieli francuskiego ycia umysowego w tradycj ustalonej liczbie czterdziestu. W czasach Tocqueville'a dyrektor by wybierany co kwarta i przewodniczy posiedzeniom akademikw. 5 Ludwik Filip przebywa w Ameryce w 1799 r. Tocqueville, wraz ze swoim przyjacielem Gustawem de Beaumont, pojecha do Stanw Zjednoczonych z oficjaln misj ktrej celem byo zapoznanie si z amerykaskim wiziennictwem. Przebywali tam od maja 1831 r. do lutego 1832, a w roku 1833 opublikowali wsplnie napisany memoria O systemie penitencjarnym w Stanach Zjednoczonych i jego zastosowaniu we Francji. Najcenniejszym rezultatem podry staa si jednak ksika O demokracji w Ameryce, ktrej cz pierwsza ukazaa si w 1835, druga w 1840 r. i ktr trzydziestoletni autor zdoby duy rozgos. Do dzi jest ona uwaana za jedn z wietniejszych analiz spoeczestwa amerykaskiego i zagroe zwizanych z procesem demokratyzacji, w ktrym Tocqueville widzia gwn tendencj rozwoju rwnie i spoeczestw europejskich.

wieku, wspomina koleje ich ycia, genealogie, dzieci z cudown dokadnoci i mnstwem szczegw, nie bdc przy tym nudny. Bez odpoczynku powrci z Ameryki do Europy, mwi mi o rnych naszych sprawach zagranicznych i wewntrznych z niesychanym brakiem pomiarkowania w sowach, bo nie miaem adnego prawa do jego zaufania. Powiedzia mi wiele zego o cesarzu Rosji, ktrego nazywa Panem Mikoajem6, lorda Palmerston7 potraktowa mimochodem jako szelm i zakoczy opowiadajc mi dugo o hiszpaskich maestwach8, niedawno zawartych i o kopotach, jakich mu przyczyniy ze strony Anglii. Krlowa ma o nie wielki al i nie skrywa swej irytacji, ale przecie dorzuci te biadolenia nie przeszkodz mi powozi moim fiakrem". Jakkolwiek powiedzonko to pochodzio z czasw dawnego ustroju, pomylaem sobie, e naley wtpi, by uy go kiedykolwiek Ludwik XIV po przyjciu sukcesji hiszpaskiej. Sdz zreszt, e Ludwik Filip si myli i, by si posuy jego sowami myl, e hiszpaskie maestwa mocno si przyczyniy do wywrcenia jego fiakra.
6 7

Mikoaj I (1796-1855) - car Rosji od 1825 r.

Henry John Temple wicehrabia Palmerston (17841865) angielski m stanu, od roku 1807 czonek parlamentu i wielokrotny minister spraw zagranicznych. 8 Nazywano tak podwjn uni personaln o jak z inspiracji Guizota staraa si Francja celem zdobycia wpywu na polityk hiszpask. 10 padziernika 1846 r. krlowa Izabela polubia swego kuzyna ksicia Kadyksu a jej siostra ksicia de Montpensier najmodszego syna Ludwika Filipa. Maestwa hiszpaskie przyczyniy si do cakowitego zerwania przymierza midzy Francj a Angli. Nieco dalej Tocqueville porwnuje starania Ludwika Filipa o zapewnienie cigoci dynastii Burbonw w Hiszpanii do podobnych de Ludwika XIV, ktry osadzi na tronie hiszpaskim swego wnuka ksicia Andegawenii (Filipa V Hiszpaskiego) w roku 1700, co doprowadzio do dugoletniej wojny o sukcesj hiszpask.

Po trzech kwadransach krl podnis si podzikowa mi za przyjemno, jak wynis z naszej konwersacji (nie wyrzekem dwch sw) i poegna mnie widocznie mn zachwycony, bo tak zwykle bywa, e nabiera si dobrego mniemania o bystroci osoby, przed ktr we wasnym przekonaniu byskotliwie si mwio. Bya to nasza ostatnia rozmowa. Wadca ten, nawet w najkrytyczniejszych momentach, naprawd improwizowa swoje odpowiedzi dla najwyszych organw pastwowych, w podobnych okolicznociach by rwnie wielomwny jak w konwersacji, lecz z mniejszym szczciem i dowcipem . Zazwyczaj by to zalew gotowych frazesw wygaszanych z faszyw i przesadn gestykulacj, wielki wysiek, aby wyda si wzruszonym i wielkie omotanie si po piersiach. W takich przypadkach stawa si czsto niejasny, poniewa puszcza si zuchwale i, by tak rzec, gow naprzd w dugie zdania, ktrych rozmiaru i koca nie mg z gry przewidzie i z ktrych wydobywa si w kocu si gubic sens i nie koczc myli. Na og styl jego przy uroczystych okazjach przypomina sentymentalny argon osiemnastowieczny, powtarzany z atw i osobliwie niepoprawn obfitoci, co z Jana Jakuba Rousseau9 poprawionego przez dziewitnastowieczn kuchark. Przypominam sobie jak jednego dnia, znajdujc si w pierwszych szeregach i mocno na widoku podczas wizyty jak Izba Deputowanych skadaa w Tuileriach, o mao nie wybuchnem miechem i nie spowodowaem skandalu, poniewa, gdy krl przemawia, Remusat10, mj kolega w Aka9

Jean-Jacques Rousseau (17121778) pisarz, publicysta, filozof, jeden z najwybitniejszych ludzi francuskiego Owiecenia. Dziki przede wszystkim swej powieci Julia albo Nowa Heloiza (1761) uwaany za wsptwrc preromantycznego sentymentalizmu.
10

Charles de Remusat (1797-1875) - literat i filozof, od r. 1846 czonek Akademii Francuskiej. Deputowany do Zgromadzenia Narodowego, w okresie monarchii lipcowej i II Republiki zwizany z grup lewego centrum. W r. 1840 minister spraw wewntrznych. Pozostawi

demii i w legislaturze 11 wpad na pomys, aby mi szepn zoliwie do ucha tonem powanym i melancholijnym, t pikn sentencj: W tym momencie dobry obywatel powinien si przyjemnie wzruszy, lecz akademik cierpi". W wiecie politycznym tak utworzonym i tak kierowanym, rzecz, ktrej brakowao najbardziej, zwaszcza pod koniec, byo samo ycie polityczne. Nie mogo ono ani si narodzi, ani utrzyma w owym prawnym kolisku zakrelonym przez konstytucj, dawna arystokracja bya pobita, a lud wykluczony. Poniewa wszystkie sprawy rozstrzygay si midzy czonkami jednej i tej samej klasy, wedle jej interesw i jej punktu widzenia, nie mona byo znale pola walki, na ktrym wielkie partie mogyby toczy wojn. Ta osobliwa jednolito pozycji, interesw i skutkiem tego pogldw, jaka panowaa w obrbie tego, co pan Guizotl2 nazwa krajem legalnym, odbieraa
piciotomowe pamitniki (Mmoires de ma vie, Paris 1958 1967) obejmujce czas od Dyrektoriatu do pocztkw III Republiki, w ktrych nakreli ciekawy portret Tocqueville'a.
11

Mianem lgislature okrela si we Francji system cia wydajcych ustawy (np. Senat wraz z Izb Deputowanych), albo kadencj tych cia. Miano Legislatywy przysuguje zwyczajnemu Zgromadzeniu ustawodawczemu w odrnieniu od Konstytuanty Zgromadzenia uchwalajcego konstytucj. 12 Franois-Pierre Guillaume Guizot (1787 - 1874) historyk i m stanu. Od r. 1812 profesor Sorbony, potem czonek Akademii Francuskiej - jego wykadw sucha Tocqueville. W okresie Restauracji peni wane funkcje w rnych ministerstwach, sympatyzuje z liberaami. W czasach monarchii lipcowej by deputowanym i sprawowa kolejno: urzd ministra spraw wewntrznych, owiaty i spraw zagranicznych, stajc si gwnym rzecznikiem polityki konserwatywnej, ktra przyspieszya upadek Ludwika Filipa i ktrej ostatnim przejawem by sprzeciw wobec projektu ustawy zmierzajcej do demokratyzacji prawa wyborczego, m. in. poprzez obnienie cenzusu majtkowego uprawniajcego do udziau w wyborach. Przy tej okazji wypowiedzia swoje synne: "Enrichissez vous!" (bogacie si). Po roku 1848 wycofa si z ycia politycznego i powici pracom historycznym.

parlamentarnym debatom wszelk oryginalno i realno, a wic wszelk prawdziw pasj. Dziesi lat ycia spdziem w towarzystwie znakomitych umysw, ktre podniecay si bez przerwy nie mogc si rozpali, ktre wysilay ca sw bystro eby wynale jakie powane przedmioty sporu i nie potrafiy ich znale. Z drugiej strony przewaga, jak zyska krl Ludwik Filip w sprawach pastwowych wykorzystujc bdy, a zwaszcza przywary swoich przeciwnikw, przewaga ta sprawiaa, e nigdy nie naleao zbyt si oddala od pogldw wadcy, aby tym samym nie oddali sukcesu i sprowadzaa rnic midzy partyjnymi kolorami do drobnych odcieni, a walk do sownych utarczek. Nie wiem czy w ktrym z parlamentw (nie wyczajc Konstytuanty, tej prawdziwej z 1789 roku) zebrao si wicej rnorodnych i wietnych talentw ni w naszym podczas ostatnich lat monarchii lipcowej. Mog jednak stwierdzi, e ci wspaniali mwcy srodze si nudzili suchajc si wzajemnie i co gorsza, e suchajc ich nudzi si cay nard. Przyzwyczaja si on niepostrzeenie do traktowania walki w Izbach raczej jako igraszek umysu ni powanej debaty, a tego wszystkiego, co dzielio rne parlamentarne stronnictwa wikszo, centrolewic, opozycj dynastyczn13 jako wew13

Tocqueville charakteryzuje tu rzeczywicie jedn rodzin" po lityczn,

kontynuujc tradycj stronnictwa liberalnego z czasw Restauracji, ktre po rewolucji lipcowej podzielio si na konserwatywn parti oporu" i reformistyczn parti ruchu". W ostatnich latach monarchii konserwatyci dysponowali wikszoci w Zgromadzeniu, ich czoowym przedstawicielem by Guizot. Reformistyczna mniejszo to centrolewica lub lewe centrum z Thiersem na czele oraz opozycja lub lewica dynastyczna z Odilonem Barrotem jako przywdc. O podziale na frakcje parlamentarne decydoway bardziej osobiste animozje ni zasadnicze rnice pogldw politycznych: mniejszo nalegaa na reform prawa wyborczego i zerwanie z protekcjonizmem w gospodarce dla ocalenia monarchii, ktrej tak samo jak wikszo bya zwolenniczk.

netrznych ktni dzieci jednej rodziny, ktre usiuj wzajemnie si wykantowa przy podziale spadku. Kilka gonych faktw ujawnionej korupcji skaniao go do podejrzewania wszdzie afer ukrytych, wyrobio w nim przekonanie, e caa klasa rzdzca jest skorumpowana oraz cich dla niej pogard, ktr brano za ufn i zadowolon ulego. Kraj by wwczas podzielony na dwie czci czy raczej dwie sfery: w grnej, jedynej w ktrej miao si mieci cae ycie polityczne, panowaa apatia, niemono i bezruch, w strefie dolnej przeciwnie, ycie polityczne dawao o sobie zna poprzez gorczkowe i nieregularne symptomy, dostrzegalne dla uwanego obserwatora. Byem jednym z tych obserwatorw i cho daleki byem od myli, e katastrofa jest tak bliska i e bdzie tak straszna, to czuem jak w mym umyle rodzi si niepostrzeenie i wzrasta niepokj, jak zakorzenia si w nim przekonanie, e zmierzamy ku nowej rewolucji. Przynioso to moim mylom wielk odmian, bo powszechne uspokojenie i nijako, jakie przyszy po rewolucji lipcowej, utrzymyway mnie dugo w mniemaniu, e przyjdzie mi spdzi ycie w spoeczestwie wycieczonym i znieruchomiaym. I w takim przewiadczeniu trwaby kady, kto spogldaby wycznie do wntrza rzdowej fabryki. Wszystko wydawao si tam sprzgnite, aeby obracajc dwigniami wolnoci wytwarza olbrzymi wadz krlewsk, absolutn prawie do despotyzmu i dziao si to bez wysiku, skutkiem regularnej i spokojnej pracy caej machiny. Dumny bardzo z korzyci, jakie czerpa z owego przemylnego mechanizmu, krl Ludwik Filip przedoy sobie, e jeli tylko nie naruszy tego piknego instrumentu, jak nieopatrznie uczyni Ludwik XVIII14, jeli pozwoli mu
14

Ludwik XVIII (1755-1824) - wnuk Ludwika XV i brat Ludwika XVI, citego

w styczniu 1793 z wyroku rewolucyjnej Konwencji. Wstpi na tron w r. 1814 po upadku Cesarstwa, po powrocie Napoleona z Elby i w czasie synnych "stu dni" schroni si w Gan-

dziaa wedle jego regu, to nie gro mu adne niebezpieczestwa. Stara si te wycznie o utrzymywanie go w dobrym stanie i uywanie go zgodnie ze swymi zamiarami, zapominajc przy tym o spoeczestwie, na ktrym spoczywa ten przemylny mechanizm; by jak czowiek, co nie wierzy, e podpalono mu dom, poniewa w kieszeni ma klucz. Tego rodzaju troskami i zabiegami y nie mogem, co mi pozwalao siga okiem poza mechanizm instytucji i mnogo drobnych, codziennych faktw, aeby przyjrze si stanowi obyczajw i nastrojom kraju. Tam za dostrzegaem wyranie jak gromadz si oznaki, ktre zazwyczaj zwiastuj nadejcie rewolucyj i zaczynaem rozumie, e w roku 1830 koniec aktu wziem za koniec caej sztuki. W padzierniku 1847 roku liczne grono moich parlamentarnych przyjaci zebrao si, aeby uzgodni jak lini postpowania na zbliajc si sesj ustawodawcz. Ustalono, e opublikujemy program w formie manifestu i mnie powierzono jego opracowanie. Potem pomys tej publikacji zosta zarzucony, lecz rzecz, o ktr mnie proszono zredagowaem15. Odnajduj j teraz w swoich papierach i wyjmuj z niej te oto zdania. Przedstawiwszy apati ycia parlamentarnego, dorzucam:
dawie, obj wadz ponownie w r. 1815. Po jego mierci w r. 1824 rzdy obj jego brat, hrabia d'Artois jako Karol X. Tocqueville sugeruje ironiczne porwnanie midzy Ludwikiem Filipem, ktry swym konserwatyzmem uatwi polityczn karier Ludwikowi Napoleonowi Bonapartemu, przyszemu Napoleonowi III, a Ludwikiem XVIII, ktrego reakcyjne rzdy, sprawowane wbrew gwarancjom zawartym w Karcie konstytucyjnej, przyczyniy si do triumfalnego powrotu Napoleona z Elby. 15 Manifest ten, pod tytuem De la classe moyenne et du Peuple (O klasie redniej i o ludzie), zosta przedrukowany w IX tomie Oeuvres compltes Tocqueville'a (Paris 1860-1865), wydanych przez G. Beaumonta.

... Nadejdzie czas, gdy kraj podzieli si znowu na dwie wielkie partie. Rewolucja francuska, ktra zniosa wszystkie przywileje i specjalne uprawnienia, pozostawia wszake jedno prawo, prawo wasnoci. Nie trzeba, by posiadajcy ywili zudzenie, e ich pozycja jest mocna, by sobie wyobraali, e prawo wasnoci jest szacem nie do zdobycia, poniewa nigdzie dotd nie zosta on zdobyty, albowiem nasz czas nie jest podobny adnemu innemu. Gdy prawo wasnoci byo tylko rdem i podwalin dla wielu innych praw, bronio si bez trudu, lub raczej nie byo atakowane; wwczas opasywao ono spoeczestwo jakby waem obronnym, dla ktrego inne prawa byy wysunitymi umocnieniami; nie sigay go uderzenia, nawet nie usiowano powanie go dosign. Dzisiaj natomiast, gdy prawo wasnoci jawi si jako ostatnia ju pozostao po zburzonym wiecie arystokratycznym, gdy wznosi si ono samotnie jako odosobniony przywilej pord zrwnanego spoeczestwa i nie pozostaje osonite przez liczne inne prawa, atwiej podwaalne, bardziej znienawidzone, dzi wic zagraa mu wiksze niebezpieczestwo: kadego dnia musi ono samotnie stawia czoa bezporedniemu i nieustannemu natarciu opinii demokratycznych... ... Walka polityczna bdzie si wkrtce toczy midzy tymi, co posiadaj a tymi, co nie posiadaj; wielkim polem bitwy stanie si wasno, za gwne kwestie polityczne bd si rozgrywa wok mniej lub bardziej gbokich modyfikacji prawa posiadaczy. Wwczas to ujrzymy ponownie wielkie publiczne poruszenia i wielkie stronnictwa. Dlaczeg to znaki zapowiadajce ten obrt rzeczy nie s dla wszystkich widzialne? Czy sdzi si, e to przez przypadek, skutkiem chwilowego kaprysu ludzkiego umysu pojawiaj si zewszd te szczeglne doktryny o rnych nazwach, lecz wsplnym gwnym rysie, ktrym jest negacja prawa wasnoci; ktre d wszystkie do przynajmniej ograniczenia, umniejszenia, osabienia jego dziaania? Kt nie rozpoznaje w tym

najnowszego symptomu tej starej choroby demokratycznej naszego czasu, ktrej przesilenie by moe jest bliskie?" Janiej i bardziej ponaglajco wyraaem si w swoim przemwieniu do Izby Deputowanych 29 stycznia 1848 roku, zamieszczonym w Monitorze z 30 stycznia 16. Oto najwaniejsze ustpy: ...Mwi si, e nie ma niebezpieczestwa, bo nie ma rozruchw, mwi si, e poniewa na powierzchni spoeczestwa nie ma nieporzdku w sensie materialnym, to rewolucje s od nas daleko. Panowie, pozwlcie sobie powiedzie, e sdz, i si mylicie. Bez wtpienia, nieporzdek nie przejawia si w faktach, lecz wdar si gboko w umysy. Spjrzcie, co si dzieje w onie tych klas pracowniczych ktre dzi, przyznaj, s spokojne. Prawd jest, e nie targaj nimi namitnoci czysto polityczne w takim stopniu, jak niegdy, lecz czy nie widzicie, e namitnoci z politycznych przemieniy si w socjalne? Czy nie widzicie, e rozprzestrzeniaj si w ich onie pogldy, idee, ktre nie prowadz wcale do obalenia wycznie tej ustawy, tego ministerium, tego nawet rzdu, lecz do obalenia spoeczestwa, do wstrznienia podstawami, na ktrych dzi ono si wspiera? Czy nie syszycie jak cigle wrd nich si powtarza, e wszystko, co znajduje si ponad nimi, jest niezdolne i niegodne nimi rzdzi, e dotychczasowy rozdzia dbr w wiecie jest niesprawiedliwy, e wasno opiera si na podstawach, ktre nie s sprawiedliwymi? I czy nie sdzicie, e kiedy podobne pogldy si zakorzeniaj i staj si prawie powszechne, e kiedy gboko schodz w masy, to musz wwczas
16

Le Moniteur Universel dziennik zaoony w 1789 r. w Paryu, zamieszcza sprawozdania z obrad parlamentu. Staje si oficjalnym dziennikiem rzdowym w r. 1800, od r. 1869 zmienia tytu na Journal officiel. Tocqueville pomyli daty przemwienie wygasza 27 stycznia, zostao opublikowane w Monitorze z 28 stycznia.

prdzej czy pniej doprowadzi, nie wiem kiedy, nie wiem jak, lecz musz wczeniej czy pniej doprowadzi do najgroniejszych przewrotw? Takie jest, Panowie, moje najgbsze przekonanie sdz, e nie w por zasypiamy na wulkanie, jestem o tym gboko przekonany. Powiedziaem wam przed chwil Panowie, e to zo doprowadzi wczeniej czy pniej, nie wiem kiedy, nie wiem jak, nie wiem skd przyjd, lecz wczeniej czy pniej doprowadzi do najpowaniejszych w tym kraju rewolucyj, bdcie o tym przekonani. Kiedy przychodzi mi szuka w rnych epokach, u rnych ludw, jaka bya rzeczywista przyczyna, ktra doprowadzia do ruiny rzdzce klasy, dostrzegam oczywicie takie czy inne zdarzenie, czowieka, przypadkow lub powierzchown przyczyn lecz wierzcie mi, e przyczyn rzeczywist, przyczyn sprawcz, ktra powoduje utrat wadzy przez ludzi jest to, e stali si oni niegodni by j sprawowa. Pomylcie Panowie o dawnej monarchii, bya ona silniejsza ni wy silniejsza swymi pocztkami, lepiej ni wy wspieraa si na dawnych zwyczajach, na starych obyczajach, na starodawnych wierzeniach, bya silniejsza ni wy, a jednak obrcia si w proch. Dlaczego? Sdzicie moe, e sprawi to jaki szczeglny przypadek? Mylicie, e byo to dzieo jakiego czowieka deficytu przysigi w sali Jeu de Paume, La Fayette'a, Mirabeau?17 Nie Panowie, jest inna przyczyna ta, e klasa, ktra
17

Mowa o faktach i ludziach potocznie uznawanych za przyczyny wybuchu

Rewolucji Francuskiej, deficyt chodzi o olbrzymie niedobory w budecie pastwa i zarazem jeden z powodw zwoania Stanw Generalnych, od ktrych minister finansw chcia uzyska uchwalenie reformy podatkowej, przysiga deklaracja uchwalona przez przedstawicieli stanu trzeciego 20 czerwca 1789 w sali Jeu de Paume, w ktrej przysigli sobie nie rozsta si zanim nie opracuj i nie

wtedy rzdzia, przez sw obojtno, przez egoizm, przez swoje wady staa si niezdolna i niegodna rzdzi. Oto prawdziwa przyczyna. Panowie! Jeli jest suszne ywi patriotyczn trosk w kadej epoce, to jake suszne jest ywi j w naszym czasie! Czy nie czujecie Panowie jak instynktown intuicj, ktrej nie da si uzasadni, lecz ktra nie zawodzi, e w Europie znowu dry ziemia? Czy nie czujecie w powietrzu wiatru rewolucji? Tego wiatru, o ktrym nie wiadomo gdzie si rodzi, skd przychodzi i kogo porwie. I w tak por pozostajecie spokojni wobec zepsucia publicznych obyczajw, a to sowo nie jest zbyt mocne. Mwi teraz bez goryczy, zwracam si do was, jak sdz, wyzbyty stronnego ducha partyjnoci, atakuj ludzi, wobec ktrych nie czuj gniewu, lecz wreszcie mam obowizek powiedzie mojemu krajowi to, co jest moim gbokim i ustalonym przekonaniem. Ot moim przekonaniem gbokim i ustalonym jest to, e psuj si obyczaje publiczne, e zepsucie publicznych obyczajw was doprowadzi w krtkim, by moe bliskim czasie do nowych rewolucji. Czy nici krlewskiego ywota s mocniejsze, trudniejsze do przecicia ni u innych ludzi? Czy w godzinie, ktra wanie wybija, macie pewno jutra? Czy wiecie, co moe si sta z Francj za rok, za
uchwa dla krlestwa francuskiego konstytucji na trwaych podstawach opartej". Marie-Joseph Motier markiz de La Fayette (1757-1834) - polityk i genera. Zyska saw w walkach o niepodlego Stanw Zjednoczonych. Przedstawiciel stanu szlacheckiego w Stanach Generalnych 1789 r., inicjowa opracowanie Deklaracji praw czowieka i jako liberalny rojalista bra udzia w Rewolucji Francuskiej. W czasach Restauracji by jednym z przywdcw stronnictwa liberalnego, HonoreGabriel Riqueti hrabia de Mirabeau (17491791) polityk, przedstawiciel trzeciego stanu w Stanach Generalnych, rzecznik monarchii konstytucyjnej i jeden z najlepszych mwcw rewolucyjnych.

miesic, moe za dzie? Tego nie wiecie, lecz macie wiadomo, e nad horyzontem jest burza, e do nas nadciga. Czy pozwolicie jej si zaskoczy? Nie pozwlcie Panowie, bagam was! nie prosz, a bagam. Padbym przed wami na kolana, tak powana i rzeczywista wydaje mi si groba, tak bardzo jestem przewiadczony, e przed ni przestrzega nie jest pust form retoryczn. Tak! groba jest wielka! Zaegnajcie j, gdy jest jeszcze na to czas. Naprawcie zo skutecznymi rodkami, atakujc je nie w symptomach, lecz w jego istocie. Mwiono o zmianach w ustawodawstwie. Skonny jestem sdzi, e zmiany te s nie tylko poyteczne, lecz konieczne, wierz w potrzeb reformy prawa wyborczego, w pilno reformy parlamentarnej, lecz Panowie, nie jestem na tyle nierozsdny, aeby nie wiedzie, e to nie prawa przesdzaj o losach ludw, nie, to nie prawny mechanizm tworzy wielkie zdarzenia, lecz sam duch rzdw. Jeli pragniecie, zachowajcie prawa, cho myl, e to bd, ale zachowajcie je, jeli taka wasza wola, zachowajcie nawet ludzi co do mnie, nie wnosz adnego sprzeciwu, ale na Boga odmiecie ducha rzdw, albowiem powtarzam to raz jeszcze duch rzdw dzisiejszych prowadzi was w przepa" l8 Na awach wikszoci te ponure przepowiednie przyjto obraliwymi miechami. U opozycji zyskay ywy poklask, lecz bardziej przez ducha partyjnoci ni z przekonania. Tak naprawd, nikt jeszcze nie wierzy powanie w niebezpieczestwo, ktre zapowiadaem, cho tak bliscy bylimy upadku. Zwyczaj ubarwiania ponad miar wyrazu swych uczu i niepohamowanej przesady w wypowiadaniu myli, zwyczaj zastarzay, jakiego ci
18

Fragmenty tego przemwienia zostay wczone do Wspomnie przez ich

pierwszego wydawc Christiana de Tocqueville, autor zostawi w swym rkopisie puste miejsce.

wszyscy politycy nabyli w trakcie dugiej komedii parlamentarnej, pozbawi ich take umiejtnoci oceny tego, co rzeczywiste i prawdziwe. Od wielu lat wikszo twierdzia, e opozycja wystawia kraj na niebezpieczestwo, a opozycja powtarzaa bez przerwy, e ministrowie gubi monarchi. Jedni i drudzy czynili to tyle razy, nie bardzo w zagroenie wierzc, e w kocu przestali w nie wierzy zupenie w chwili, gdy wydarzenia miay przyzna racj obu stronom . Nawet moi bliscy przyjaciele sdzili, e w mojej mowie byo nieco retoryki. Pamitam, e gdy schodziem z trybuny, Dufaure 19 wzi mnie na stron i powiedzia mi z owym wyczuciem parlamentu, ktre u niego stanowi jedyny rys geniuszu: Udao si panu lecz udaoby si znacznie lepiej, gdyby Pan nie wznis si tak ponad pogldy zgromadzenia i nie chcia nas tak wystraszy". Teraz za twarz w twarz ze sob, gdy we wspomnieniach szukam odpowiedzi czy rzeczywicie byem tak przeraony, jak wygldaem znajduj, e nie, i bez oporu przyznaj, e wydarzenia potwierdziy mj pogld szybciej i peniej ni przewidywaem . Nie, nie spodziewaem si takiej rewolucji, jak mielimy zobaczy, zreszt, kto mg si jej spodziewa. Dostrzegaem, jak sdz, janiej ni inni oglne przyczyny, ktre cigay monarchi lipcow ku ruinie. Nie widziaem jednak biecych wypadkw, ktre miay j obali. A tymczasem szybko mijay dni, ktre dzieliy nas jeszcze od katastrofy.

19

Jules-Armand Dufaure (1798-1881) - adwokat, czonek stronnictwa liberalnego, od 1834 deputowany do Zgromadzenia. Dwukrotnie by ministrem spraw wewntrznych II Republiki. Wok niego i Tocqueville'a skupiaa si grupa modych neokonserwatystw, zwolennikw umiarkowanych reform.

II
[BANKIETY - BEZPIECZESTWO RZDU - TROSKI PRZYWDCW OPOZYCJI - OSKARENIE MINISTRW] Nie chciaem si wdawa w awantur z bankietami1. Miaem po temu swoje mae i due racje. Maymi racjami, powiedziabym chtnie lichymi racjami, chocia byy godne szacunku i byyby wybornymi w sprawach prywatnych, nazywaem irytacj i niesmak, jakie we mnie wywoyway charakter i kombinacje tych, ktrzy kierowali caym przedsiwziciem - bo wiadomo, e w polityce zym przewodnikiem jest emocja, jak budz w nas ludzie. Doszo wwczas do cisego porozumienia midzy panem Thiers2 i panem Barrot3 oraz do prawdziwej fuzji dwu od1

Bankietami nazywano kampani propagandow na rzecz reform elektoralnych i parlamentarnych ktr w latach 18471848 prowadziy wszystkie orientacje opozycyjne. Przybraa ona form bankietw, poniewa organizatorzy chcieli w ten sposb omin ograniczenia ustawy o zgromadzeniach publicznych. 2 Louis-Adolphe Thiers (1797-1877) - adwokat, historyk, m stanu. Autor dziesiciotomowej Historii Rewolucji (18241827) i dziewitnastotomowej Historii Konsulatu i Cesarstwa (1840 1855). W ostatnich latach Restauracji dziaa w liberalnej opozycji, zakada w r. 1830 dziennik Le National, bdcy trybun zwolennikw ksicia Orleaskiego, krytycznie nastawionych wobec absolutyzmu krla Karola X. W pierwszej dekadzie monarchii lipcowej Thiers peni funkcje ministra spraw wewntrznych, spraw zagranicznych i szefa gabinetu

amw opozycji, ktre w naszym parlamentarnym argonie nazywalimy centrolewic i lewic. Wszystkie oporne i niepokorne umysy, ktre tak licznie byy reprezentowane w tym ostatnim stronnictwie, zostay stopniowo uagodzone, zmikczone i ujarzmione przez obietnice stanowisk, jakimi sypa pan Thiers. Myl nawet, e pan Barrot po raz pierwszy da si nie tyle zapa, co zaskoczy podobnymi argumentami. Jakakolwiek by tego bya przyczyna, dwaj szefowie opozycji weszli w jak najlepsz zayo, a pan Barrot, u ktrego zarwno saboci jak i cnoty mieszaj si atwo z odrobin niedowarzenia, wysila si jak mg, aby zapewni triumf swojego sprzymierzeca, nawet ze szkod dla samego siebie. Pan Thiers pozwoli mu angaowa si w spraw bankietw, a myl nawet, e go do tego nakoni sam si nie angaujc, jako
i przyczynia si do sprowadzenia prochw Napoleona, w drugiej dekadzie, gdy role jego przej Guizot, przewodzi w Zgromadzeniu opozycyjnemu lewemu centrum. W Zgromadzeniach II Republiki staje na czele partii porzdku, zwalcza socjalistw i z lku przed nimi popiera Ludwika Napoleona. W dniu zamachu stanu 2 grudnia 1851 aresztowany, potem wygnany, powraca do Francji w r. 1852, a do ycia politycznego w r. 1863, by w Zgromadzeniu wystpowa jako rzecznik liberalizacji autorytarnych rzdw Napoleona III, a w r. 1870 jako przeciwnik wojny z Prusami. Po upadku Cesarstwa i zgnieceniu Komuny Paryskiej, ktrego by organizatorem, Thiers prawie do koca ycia pozostaje czoow postaci polityczn III Republiki. By jej prezydentem w l. 1871-1873.
3

Odilon Barrot (1791 1873) - adwokat, mwca i polityk. W ostatnich Zgromadzeniach monarchii lipcowej przewodzi opozycji dynastycznej. Po rewolucji lutowej by deputowanym do Konstytuanty i Legislatywy. W roku 1848 i po raz drugi w 1849 Ludwik Napoleon powierzy mu misj utworzenia gabinetu. Po zamachu stanu Barrot, zwolennik monarchii konstytucyjnej, wycofa si z ycia politycznego. W pierwszych latach III Republiki Thiers mianowa go przewodniczcym Rady Stanu.

e chcia rezultatw, a nie odpowiedzialnoci za t niebezpieczn agitacj. Tote otoczony bliskimi przyjacimi tkwi w Paryu, milczcy i nieruchomy, podczas gdy Barrot od trzech miesicy przemierza kraj we wszystkich kierunkach, w kadym miecie, w jakim si zatrzymywa wygasza dugie mowy przypominajc, moim zdaniem, owych naganiaczy, co czyni wiele haasu, aeby zaczajonemu strzelcowi wyprowadzi zwierzyn na strza. Niewielk miaem ochot uczestniczy w tym polowaniu. Lecz gwna i powana racja mej odmowy bya inna. Przedstawiaem j wielokrotnie tym, ktrzy prbowali mnie wcign w te polityczne zebrania. Po raz pierwszy od osiemnastu lat mwiem zaczynacie zwraca si do ludu i poszukujecie punktu oparcia poza klas redni. Jeli ludu nie uda si wam podburzy co wydawao mi si najprawdopodobniejsze staniecie si jeszcze bardziej odraajcy ni teraz dla tych, ktrzy rzdz i dla klasy redniej, ktra w wikszoci ich popiera, a tym samym wzmocnicie administracj, ktr chcecie obali. Jeli natomiast uda si wam podburzy lud, nie potraficie przewidzie, tak jak i ja, dokd cae to wzburzenie was poprowadzi". W miar, jak kampania bankietw si przeduaa, wbrew moim oczekiwaniom prawdopodobniejsz stawaa si ta druga hipoteza. Pewien niepokj zaczyna ogarnia samych agitatorw, niepokj co prawda niejasny, ktry w ich mylach pojawia si tylko przelotnie. Dowiedziaem si od de Beaumonta4, ktry wtedy by pord nich jednym z pierwszych, e poruszenie
4

Gustave-Auguste de Beaumont (1802 1866) publicysta i polityk. Przyjaciel Tocqueville'a, towarzyszy mu w podroy do Stanw Zjednoczonych. Deputowany do Zgromadzenia od r. 1839, posowa nastpnie do Konstytuanty (pracowa w Komisji opracowujcej konstytucj) i do Legislatywy za II Republiki, by ambasadorem w Londynie w 1848 i w Wiedniu w 1849 r. Przygotowa pierwsze wydanie pism zebranych Tocqueville'a.

w kraju spowodowane bankietami przeroso nie tylko nadzieje, ale i yczenia tych, ktrzy je wywoali, starali si oni raczej je uspokaja ni powiksza. Zamierzali nie robi bankietu w Paryu, a nawet adnych innych po zwoaniu Izb. Tak naprawd, to szukali wyjcia, eby si wycofa ze zej drogi na jak weszli. I z pewnoci ostatni bankiet zosta postanowiony wbrew nim, doczyli si do niego pod naciskiem, z rozpdu i nade wszystko dla podranionej prnoci. Przez swe wyzywajce postpowanie sam rzd wymusza na opozycji niebezpieczne kroki w przekonaniu, e w ten sposb doprowadzi j do klski. Opozycja przyjmowaa wyzwanie przez fanfaronad i eby nie wygldao, e si wycofuje. Dranic i podniecajc si wzajemnie, popychajc si ku wsplnej przepaci i on, i ona znaleli si ju na jej skraju, a jeszcze jej nie widzieli i kroczyli dalej. Pamitam, e na dwa dni przed rewolucj lutow spotkaem Duvergiera de Hauranne5 na balu u ambasadora Turcji. Darzyem go szacunkiem i przyjani, mimo e posiada wszystkie wady, jakie daje partyjniactwo. czy z tym jednak ten rodzaj bezinteresownoci i szczeroci, ktry towarzyszy prawdziwym uczuciom, dwa przymioty rzadkie za naszych dni, kiedy to prawdziwym uczuciem obdarza si najczciej samego siebie. Zwrciem si do niego z poufaoci, na ktr dozwalay nasze relacje: "Odwagi, drogi przyjacielu, rozgrywacie niebezpieczn parti". Na co odrzek powanie, lecz bez adnych oznak
5

Prosper Duvergier de Hauranne (1798 1881) publicysta historyk i polityk.

Deputowany od 1831 r. Jeden z przywdcw centrolewicy, organizowa kampani bankietw, napisa gon broszur o reformie prawa wyborczego i parlamentu. W Konstytuancie czonek Komisji konstytucyjnej, wybrany do Legislatywy jest zwolennikiem powrotu do monarchii. Po zamachu stanu Ludwika Napoleona uwiziony i wygnany. Po upadku II Cesarstwa sta si zwolennikiem Republiki. Napisa obszern Histori rzdw parlamentarnych we Francji od 1814 do 1848. W 1870 r. wszed do Akademii Francuskiej.

niepokoju. Niech pan wierzy, e wszystko dobrze si skoczy, a zreszt trzeba ryzykowa. Nie ma wolnych rzdw, ktre nie przeszyby przez podobne prby". Owa replika dobrze maluje tego czowieka, zdecydowanego i ograniczonego, cho bystrego, t jednak bystroci, ktra postrzega jasno i drobiazgowo to wszystko, co mieci si w jej horyzoncie i nie potrafi sobie wyobrazi, e horyzont moe si zmieni, erudyt, bezinteresownego, arliwego, choleryka, mciwego, nalecego do tej uczonej i sekciarskiej rasy, ktra uprawia polityk naladujc cudzoziemszczyzn i wspominajc histori, ktra mylenie zamyka w obrbie jednej idei, ni si podnieca i zalepia. Zreszt rzd niepokoi si jeszcze mniej ni przywdcy opozycji. Kilka dni przed t rozmow widziaem si z ministrem spraw wewntrznych Duchtelem6. Z tym ministrem pozostawaem w do dobrych stosunkach, mimo e od omiu lat prowadziem ostr wojn (co si tyczy polityki zagranicznej, przyznaj - zbyt ostr) z gabinetem, ktrego by on jednym z szefw. Nie wiem czy wanie ten mankament nie przysuy mi si w jego oczach, bo jak mi si zdaje, ywi on w gbi duszy czu sabo do tych, co atakowali jego koleg od spraw zagranicznych, pana Guizot7. Zbliya nas i w pewnym sensie zwizaa wsplna walka o popraw systemu penitencjarnego8, jak toczylimy kilka lat przedtem. Duchtel rni si
6

Charles-Marie hrabia Duchtel (18031867) ekonomista, polityk zwizany

ze stronnictwem liberalnym przed 1830 r. Za Ludwika Filipa by ministrem rolnictwa, handlu, finansw, od r. 1840 spraw wewntrznych. Po r. 1848 wycofa si z ycia politycznego. 7 Funkcj t peni Guizot od r. 1840. 8 Prace nad reform wiziennictwa zostay podjte na pocztku lat trzydziestych i zmierzay do uczynienia z wizienia instytucji wychowujcej. Tocqueville w tych pracach uczestniczy poprzez sw misj w Ameryce (por. rozdz. I, przyp. 5), a potem w latach 1841 1843 jako czonek i sprawozdawca parlamentarnej Komisji do reformy wizie.

mocno od de Hauranne'a, o ktrym wyej mwiem. W postawie i obejciu tak by dostojny, jak tamten chuderlawy, kanciasty, czasem skwaszony i zgryliwy. Mia w sobie tyle sceptycyzmu, co tamten arliwoci w przekonaniach, tyle agodnej obojtnoci, co tamten rozgorczkowania w dziaaniu. Umys bardzo gitki, bardzo otwarty i bardzo subtelny, zamknity w masywnym ciele, doskonale rozumiejcy sprawy pastwa, mwicy o nich z wyszoci, dobrze znajcy grub strun zych ludzkich namitnoci, a zwaszcza zych namitnoci wasnego stronnictwa i potraficy na niej umiejtnie gra, bez przesdw i uraz, ciepy i przystpny, zawsze gotw wywiadczy przysug, jeli nie byo to wbrew jego interesom; peen wzgardy i yczliwoci dla blinich, czowiek wreszcie, ktrego nie mona byo darzy ani estym, ani nienawici. Kilka wic dni przed katastrof wziem pana Duchtel na stron w rogu sali konferencyjnej i przedkadaem mu, e rzd i opozycja zdaj si zgodnie pracowa, aby popchn wypadki ku skrajnoci, ktra moe okaza si szkodliwa dla wszystkich. Spytaem go czy nie widzi uczciwego wyjcia z sytuacji tak nieznonej, jakiego godziwego ukadu, ktry pozwoliby cofn si kadej ze stron. Dodaem, e moi przyjaciele i ja bylibymy zadowoleni, gdyby nam je wskazano i e dooylibymy wszelkich stara, aeby koledzy z opozycji na podobny ukad przystali. Sucha uwanie zapewniajc, e mnie rozumie, lecz wyranie czuem, e nie mia przekonania do tego co mu powiedziaem. Rzeczy przybray taki obrt rzek e niemoliwe stao si znalezienie rozwizania, jakiego szukaem, suszno jest po stronie rzdu i nie moe on ustpi, a jeli opozycja bdzie obstawa przy swoim, wynikn z tego by moe walki uliczne, lecz od dawna s one przewidziane i gdyby rzd by powodowany niecnymi namitnociami, jakie mu si przypisuje, pragnby tej walki zamiast si jej obawia, bo ma pewno zwycistwa". To rzekszy, zacz z upodobaniem wprowadza mnie w szczegy przygotowa

militarnych liczebno wojska, rozmiar zapasw, ilo zgromadzonej amunicji. Rozstaem si z nim przekonany, e rzd, cho nie zmierza do wywoania rozruchw, to zupenie si ich nie obawia i e majc pewno triumfu, gabinet w zapowiadajcych si wydarzeniach upatrywa jedyny sposb, aeby skupi swych rozproszonych zwolennikw i obezwadni przeciwnikw. Musz wyzna, e wierzyem w to podobnie jak on, zrobia na mnie wraenie jego nie udawana pewno siebie. Do prawdziwie zaniepokojonych naleeli w Paryu jedynie przywdcy radykaw lub ludzie, ktrzy mieli na tyle bliskie kontakty z ludem i parti rewolucyjn, eby wiedzie, co si po tamtej stronie dziao. Mam prawo sdzi, e wikszo z nich spogldaa z obaw na moliwo dalszego rozwoju wypadkw, bd dlatego, e zachowali tradycj swych dawnych namitnoci raczej ni namitnoci same, bd dlatego, e przywykli do stanu rzeczy, w ktrym ugruntowali swoj pozycj, cho uprzednio tyle razy na wyklinali, bd najpewniej dlatego, e ze wzgldu na sw sytuacj mogli z bliska widzie i dobrze pozna swych sprzymierzecw i w tym ostatnim momencie przerazio ich zwycistwo, jakie mieli im zawdzicza. W przeddzie wydarze do pani de Tocqueville9 przysza z wizyt pani de Lamartine10; zdradzaa niepokj tak nadzwyczajny i wzburzenie, prawie pomieszanie umysu od przeczu tak zowieszczych, e poruszona jej widokiem moja maonka opowiedziaa mi o tym jeszcze tego samego wieczora. Z pewnoci do cech nie najmniej dziwacznych owej osobliwej rewolucji naley to, e zdarzenie, ktre j wywoao byo spowodowane i nieledwie podane przez tych wanie, ktrzy
9

pani de Tocqueville - Mary Mottley (1799-1864), Angielka, ktr Tocqueville

pozna w r. 1828 i polubi w 1835.

10

pani de Lamartine Mary-Anne Birch (1790 1863), Angielka, ktra polubia Lamartine'a w r. 1820.

mieli w jego wyniku utraci wadz, za przewidzieli je i lkali si go ludzie, ktrzy mieli zwyciy. W tym miejscu musz odtworzy acuch historii, aeby lepiej z nim powiza wtek wasnych wspomnie. Jak wiadomo, podczas otwarcia sesji Izby w 1848 roku, krl Ludwik Filip w swej mowie tronowej okreli organizatorw bankietw jako ludzi powodowanych lepymi lub wrogimi namitnociami11. Byo to rwnoznaczne z bezporednim zaangaowaniem krlewskiego majestatu przeciw ponad setce czonkw Izby. Obelga ta, dodajc gniewu do rozpalonych ambicji, ktre opanoway serca tych ludzi, ostatecznie odebraa im rozsdek. Spodziewano si gwatownej debaty, wszake potoczya si ona tak nie od razu. Dyskusja nad adreseml2 do krla bya pocztkowo spokojna, bowiem i wikszo, i opozycja zachoway w pierwszej chwili powcigliwo jak dwaj ludzie, ktrzy czujc w sobie wcieko obawiaj si, e w takim stanie uczyni lub powiedz jakie gupstwo. W kocu jednak namitnoci wybuchy i przejawiy si z niezwyk gwatownoci. I ci, co z dala potrafi zwietrzy rewolucj, poczuli w nadzwyczajnej zaartoci debaty zapach wojny domowej. W zapale zmaga mwcy opozycji umiarkowanej doszli do wniosku, e prawo gromadzenia si na bankietach jest jednym z naszych najbardziej niepodwaalnych praw i najbardziej niezbdnych, e podwaa je, to depta sam wolno i gwaci Kart13, nie dostrzegajc, e tym sposobem nawouj mimo woli nie do dyskusji, lecz do broni. Ze swej strony pan Duchtel, zazwyczaj bardzo zrczny, okaza si w tej okolicz11 12

T ostatni mow tronow Ludwik Filip wygosi 28 grudnia 1847 r. adres tu odpowied parlamentu na mow tronow. 13 Karta konstytucyjna z 14 sierpnia 1830.

noci skoczonym niezdar14. Nieodwoalnie zanegowa prawo zbierania si na jakichkolwiek bankietach, lecz nie powiedzia jasno, e rzd jest zdecydowany nie dopuci odtd do adnej tego rodzaju manifestacji, przeciwnie, zdawa si zachca opozycj do ponownej awantury, aeby spraw mogy zajc si sdy. Jego kolega, minister sprawiedliwoci pan Hbert15 zachowa si jeszcze niezrczniej, lecz mia to w zwyczaju. Stwierdzaem cigle, e urzdnicy pastwowi nie stawali si nigdy politykami, nie spotkaem wszake adnego, ktry politykiem staby si mniej ni pan Hbert. Bdc ministrem pozosta a do szpiku koci urzdnikiem sdowym, mia charakter i twarz waciwe tej profesji. Wyobracie sobie twarzyczk wsk jak u asiczki, pokurczon, spaszczon przy skroniach, z czoem, nosem i podbrdkiem spiczastym, o maych i ywych oczkach i o wskich zacinitych wargach. Dodajcie do tego tkwice zazwyczaj w ustach w poprzek twarzy gsie piro, ktre z dala wygldao jak nastroszone wsy kota, a otrzymacie portret kogo, kto jak nikt inny podobny by do drapienego zwierztka. Nie by on jednakowo ani gupi, ani nawet zoliwy, posiada wszelako umys sztywny i mao zwrotny, ktry nigdy nie potrafi nagi si do okolicznoci ani w por si cofn i ktry mimowolnie popada w gwatowno przez nieznajomo odcieni. Pan Guizot
14

Duchatel powoa si na ustawy z r. 1790 i 1791 uprawniajce rzd do zakazania zgromadze zagraajcych spokojowi publicznemu owiadczy, e rzd wypenia swj obowizek i nie ugnie si przed adnymi manifestacjami, a na koniec raz jeszcze przywoa sowa krla o lepych i wrogich namitnociach, ktre tak oburzyy posw. 15 Michel-Pierre Hbert (1799-1887) - adwokat, deputowany do Zgromadzenia od 1834 do 1848, od 1847 minister sprawiedliwoci. W swoim wystpieniu stwierdzi m. in. e poniewa Karta nie mwi nic o prawie do zgromadze to prawo takie nie istnieje.

musia nisko ocenia moliwo krokw pojednawczych, skoro w podobnych okolicznociach wysa na trybun takiego mwc. Mwi on jzykiem tak przesadnym i prowokujcym, e Barrot, nie panujc nad sob, wykrzykn prawie mimowiednie i gosem na wp zdawionym z rozwcieczenia, e ministrowie Karola Xl6, Polignac17 i Peyronnet18 nigdy nie odwayli si mwi w taki sposb. Przypominam sobie, e mimowiednie zadraem na swej awce syszc, jak w z natury umiarkowany czowiek, tak monarchii oddany, lecz wwczas doprowadzony do ostatecznoci, przywoa po raz pierwszy straszliwe wspomnienia rewolucji 1830 roku, ukaza j w pewnym sensie jako przykad i mimo woli podsun myl jej naladowania. Jak wiadomo, w rezultacie tej zapalczywej dyskusji rzd i opozycja wymieniy midzy sob rodzaj pozww jedna i druga strona wyznaczyy sobie spotkanie przed balaskami trybunau. Mianowicie przyjto milczco, e opozycjonici zbior si na ostatnim bankiecie, za rzd, nie przeszkadzajc w zgromadzeniu, postawi jego organizatorw przed sdami, ktre wydadz wyroki.
16

Karol X (1757-1836) - wnuk Ludwika XV, brat Ludwika XVI i Ludwika XVIII, nosi tytu hrabiego d'Artois, czasy rewolucyjne spdzi na wygnaniu, wrci do Francji w r. 1814 i po mierci brata w r. 1824 wstpi na tron. Jego absolutystyczne denia: rozwizanie Zgromadzenia, ograniczenie prawa wyborczego i wolnoci prasy doprowadziy w lipcu 1830 r. do rewolucji. Karol X abdykowa na rzecz wnuka, ksicia Bordeaux i uda si na wygnanie. 17 Auguste-Jules ksi de Polignac (1780-1847) - w roku 1829 minister spraw zagranicznych i szef rzdu Karola X, razem z nim podpisa lipcowe ordonanse (dekrety krlewskie z moc ustawy), ktre wywoay rewolucj. 18 Charles Ignace hrabia Peyronnet (1778 1854) deputowany od r. 1821 do 1830, by ministrem sprawiedliwoci od 1821, spraw wewntrznych w 1830, rwnie i on sygnowa ordonanse lipcowe.

Jeli mnie pami nie myli, debata nad adresem zostaa zamknita 12 lutego. Od tej wanie chwili ruch rewolucyjny uleg przyspieszeniu. Od tego dnia opozycja konstytucyjna, przez wiele miesicy popychana przez stronnictwo radykalne, przesza cakiem pod jego kierownictwo. Nie tyle pod kierownictwo tych jego czonkw, ktrzy zajmowali miejsca w Izbie Deputowanych (wikszo z nich w atmosferze parlamentarnej jakby znuya si i ostyga), co ludzi modszych, zuchwalszych i gorzej sytuowanych, ktrzy pisywali w prasie demagogicznej. Owo podporzdkowanie umiarkowanej opozycji partii rewolucyjnej stao si nieuniknione z chwil, gdy przeduaa si wsplna akcja. Zauwayem, e w politycznej zbiorowoci ci, ktrzy chc mie zarazem cele i rodki, staj si zawsze z czasem panami tych, co chc jednych bez drugich. Owo podporzdkowanie przejawio si przede wszystkim w dwu wanych faktach, ktre odegray przemony wpyw na wydarzenia w programie bankietu i w postawieniu ministrw w stan oskarenia. 20 lutego, pod nazw programu najbliszego bankietu, ukazaa si w prawie wszystkich opozycyjnych gazetach prawdziwa proklamacja, ktra wzywaa ca ludno do olbrzymiej manifestacji politycznej, nawoywaa do uczestnictwa szkoy i zapraszaa Gwardi Narodow do stawienia si jak jeden m na ceremonii19. Mona by rzec dekret wydany przez Rzd Tymczasowy, ktry mia powsta trzy dni pniej. Gabinet, ju potpiany przez cz swych czonkw za ciche przyzwolenie na bankiet, uzna wwczas, e naley okaza stanowczo
19

Gwardia Narodowa powstaa w r. 1789 obywatelska formacja paramilitarna.

W Paryu, od r. 1830 zorganizowana wedle dzielnic i podzielona na kompanie, bataliony i legie. Pukownikw i podpukownikw, dowdcw legii, mianowa krl, pozostali oficerowie byli wybierani. Program bankietu ogosiy Le National, La Reforme i La Dmocratie pacifique.

Oficjalnie ogosi, e go zakazuje i uyje siy, by do nie dopuci. Pole do walki stworzya ta wanie deklaracja rzdu. I cho trudno temu da wiar, mog stwierdzi, e program, ktry tak znienacka przemieni bankiet w insurekcj, zosta uoony, przyjty i ogoszony bez udziau i wiedzy parlamentarzystw, ktrzy jeszcze sdzili, e panuj nad wywoanym przez siebie ruchem. Program ten by pospiesznym dzieem nocnego zebrania dziennikarzy i radykaw, a przywdcy opozycji dynastycznej zapoznali si z nim podobnie jak publiczno, czytajc go po przebudzeniu. Spjrzcie teraz, jak plcz si ludzkie sprawy! Pan Barrot, ktry jak nikt potpia w program, nie odway si go zdezawuowa, obawiajc si urazi ludzi, ktrzy do tej pory zdawali si i razem z nim. Nastpnie, gdy rzd przeraony ogoszeniem tego dokumentu zabroni bankietu, Barrot, stanwszy wobec wojny domowej, wycofa si. Zrezygnowa sam z tej niebezpiecznej manifestacji, lecz czynic to ustpstwo na rzecz umiarkowanej opinii, przyznawa zarazem prawo radykaom do postawienia ministrw pod sd. Oskary tych ostatnich o pogwacenie konstytucji zakazem bankietu, dostarczajc tym samym usprawiedliwienia tym, co mieli chwyci za bro w imi pogwaconej konstytucji. Tak wic, czoowi przywdcy partii radykalnej, ktrzy uwaali rewolucj za przedwczesn i wcale jej jeszcze nie chcieli, podczas bankietw czuli si zobowizani aby odrni si od swych sprzymierzecw z opozycji dynastycznej do wygaszania bardzo rewolucyjnych mw i do rozdmuchiwania ognia buntowniczych namitnoci. Za opozycja dynastyczna, ktra nie chciaa ju adnych bankietw, zostaa przymuszona do trwania na tej zej drodze, by nie wygldao, e cofa si przed wyzwaniami wadz. W kocu masa konserwatystw, ktrzy uznawali niezbdno ustpstw i pragnli je poczyni, zostaa przywiedziona do cofnicia nawet prawa zbie-

rania si na prywatnych bankietach i do odebrania krajowi nadziei na jakkolwiek reform. Wiele lat trzeba przey wrd stronnictw, wewntrz tego wirowiska, w jakim si poruszaj, aeby poj, do jakiego stopnia ludzie tam si wzajem popychaj poza swe wasne zamierzenia i jak los tego wiata postpuje skutkiem czynw, lecz czsto wbrew pragnieniom tych wszystkich, co go wsptworz, podobny w tym latawcowi poruszanemu przeciwstawnymi dziaaniami linki i wiatru.

III
[ZAMIESZKI 22 LUTEGO - POSIEDZENIE 23 LUTEGO NOWY GABINET - NASTROJE PANA DUFAURE I PANA DE BEAUMONT] Dzie 22 lutego nie wyglda tak, by budzie powany niepokj. Tum wypenia ju ulice, lecz zdawao mi si, e skada si raczej z ciekawskich i niespokojnych duchw ni z buntownikw, mijajc si mieszczuch i onierz wymieniali dowcipne swka i w toku syszaem mniej okrzykw ni artw. Wiem, e nie naley wierzy pozorom, bo zazwyczaj powstania rozpoczynaj paryscy ulicznicy i na og czyni to na wesoo, jak uczniowie wyjedajcy na wakacje. Gdy wszedem do Izby, odnalazem tam pozr niewzruszonego spokoju, pod ktrym dostrzegao si wrzenie tysica powciganych namitnoci. Od poranka byo to jedyne miejsce w Paryu, gdzie nie usyszaem, eby gono mwiono o tym co w tej chwili zajmowao ca Francj. Nonszalancko rozwaano utworzenie banku w Bordeaux, lecz prawd powiedziawszy sprawa interesowaa wycznie osobnika, ktry przemawia z trybuny i tego, ktry mia mu replikowa. Pan Duchtel powiedzia mi, e wszystko jest w porzdku. Mia przy tym min tak pewn siebie i zarazem by tak niespokojny, e obudzio to moje podejrzenia. Zauwayem, e kark i ramiona drgay mu, co byo u niego starym tikiem, znacznie mocniej ni zwykle i przypominam sobie, e to mae spostrzeenie dao mi do mylenia wicej ni cokolwiek.

Dowiedziaem si w istocie, e w wielu punktach miasta, do ktrych nie dotarem, miay miejsce powane zaburzenia, e jaka liczba ludzi zostaa zabita lub poraniona. Nie bylimy przyzwyczajeni do tego rodzaju awantur, jak kilka lat wstecz i kilka miesicy pniej. Poruszenie byo silne. Tego wanie wieczora miaem zaproszenie na obiad do jednego z moich kolegw z Izby, pana Paulmier1, opozycyjnego posa z Calvados. Doszedem do niego z niejakim trudem pomidzy oddziaami, ktre patroloway jeszcze ulice. Dom mego gospodarza zastaem w wielkim popochu. Pani Paulmier, wwczas przy nadziei, wystraszona bijatyk, jaka wydarzya si pod jej oknami, pooya si do ka. Posiek by wspaniay, lecz st opustoszay, na dwudziestu zaproszonych stawio si tylko piciu, innych zatrzymay jakie materialne przeszkody lub troski tego dnia. Z zamylonymi minami siedlimy do tej zbdnej obfitoci. Co do mnie, mylaem, e yjemy w dziwnym czasie, kiedy nigdy nie ma si pewnoci czy nie wybuchnie jaka rewolucja midzy zamwieniem obiadu, a chwil, gdy si go zjada. Pord biesiadnikw znajdowa si pan Sallandrouze2, dziedzic wielkiego domu handlowego firmowanego tym nazwiskiem, ktry wielce si wzbogaci na produkcji dywanw. Pan Sallandrouze nalea do grona modych konserwatystw, bardziej zasobnych w pienidz ni honory, ktrzy od czasu do czasu przejawiali cigoty opozycyjne, a moe raczej ducha przekory, jak sdz po to gwnie, aby przyda sobie wanoci. Podczas ostatniej dyskusji nad mow tronow w modzieniec zgosi poprawk, ktra by zdyskredytowaa gabinet, gdyby j
1

Charles-Henri Paulmier (1811 1887) adwokat, by deputowanym do Zgromadzenia od r. 1846 do 1848, wszed do Legislatywy w r. 1849.
2

Charles-Jean Sallandrouze (1808 1867) przemysowiec, waciciel

manufaktur w Aubusson, by deputowanym prawicy od r. 1846 a do mierci.

przyjto3. W okresie, gdy incydent ten najywiej zajmowa umysy, pan Sallandrouze uda si pewnego wieczora na przyjcie do Tuilerii oywiony nadziej, e tym razem nie pozostanie niedostrzeony w tumie. I w rzeczy samej, gdy tylko krl Ludwik Filip go ujrza, podszed do niego wawym krokiem i z powag odcign go na stron, natychmiast te z wielkim zainteresowaniem i zapaem pocz mwi o brany, ktrej mody pose zawdzicza swoj fortun. Modzieniec zrazu tym si nie zdziwi w przekonaniu, e krl bdcy zrcznym manipulatorem umysw wybra t okrn drk, aby wkrtce doj do powanych spraw pastwowych. Myli si jednak, poniewa po kwadransie krl zmieni nagle nie temat, lecz rozmwc, pozostawiajc poczciwca w wielkiej konfuzji midzy jego wenami i dywanami. Sallandrouze nie zdoa jeszcze strawi owego figla, a ju oblatywa go strach, e otrzyma za a nadto hojn rekompensat. Powtrzy nam sowa pana Emila Girardin4, jakie w przeddzie od niego usysza: Za dwa dni monarchia lipcowa nie bdzie ju istniaa". Wyday si one nam wszystkim przesad dziennikarza,
3

Po sowach: lepe lub wrogie namitnoci" chcia umieci fragment agodzcy

ich wymow: Pord rnych protestw rzd potrafi rozpozna prawdziwe i suszne yczenia kraju. Mamy nadziej, e wystpi z inicjatyw rozwanych i umiarkowanych reform jakich domaga si opinia publiczna, a przede wszystkim reformy parlamentarnej. W monarchii konstytucyjnej jedno wadz pastwowych dozwala polityk postpu i zaspokojenie wszystkich moralnych i materialnych interesw kraju".
4

Emile de Girardin (1806-1881) - publicysta i polityk. Jeden z najwybitniejszych dziennikarzy swego czasu, waciciel kilku czasopism, w roku 1836 zaoy La Presse pierwszy wielonakadowy dziennik polityczny. Deputowany od 1834 r., bez staych pogldw politycznych popiera kandydatur Ludwika Napoleona na prezydenta, ale w Zgromadzeniu gosowa za skrajn lewic.

by moe nie bez racji, lecz wydarzenia uczyniy z nich przepowiedni. Nazajutrz, 23 lutego, dowiedziaem si po przebudzeniu, e poruszenie w Paryu wzmaga si zamiast uspokoi. O wczesnej godzinie udaem si do Izby. Wok Zgromadzenia panowaa cisza, dojcia byy zajte i zamknite przez bataliony piechurw, a wzdu murw gmachu rozstawiy si szwadrony kirasjerw. Wewntrz burzyy si namitnoci nie wiedzce jeszcze dokadnie na czym si wyadowa. Posiedzenie zostao otwarte o zwykej porze, lecz zabrako si do odgrywania tej samej co w przeddzie komedii parlamentarnej i Zgromadzenie zawiesio prace. Nasuchiwao wieci o incydentach w miecie, czekao dalszych wypadkw i liczyo godziny w rozgorczkowanej bezczynnoci. W pewnym momencie z zewntrz da si sysze donony dwik trbek. Dowiedzielimy si wkrtce, e pilnujcy gmachu kirasjerzy zabawiali si dla zabicia czasu wygrywaniem fanfar. Radosne i triumfalne tony instrumentw w bardziej ni bolesny sposb kontrastoway z cichym zamyleniem Zgromadzenia, przerwano wic pospiesznie t przykr i niedyskretn muzyk, ktra tak dokuczliwie stawiaa kadego twarz w twarz z samym sob. Na koniec zdecydowano si powiedzie gono to, o czym wszyscy od kilku godzin rozmawiali po cichu. Okoo godziny trzeciej pan Vavin5 deputowany Parya, zacz interpelowa rzd na temat stanu miasta i wwczas w drzwiach ukaza si pan Guizot. Stpa krokiem pewnym jak nigdy, z najbardziej wynios min, na jak go sta, w milczeniu kroczy przejciem i wchodzi na trybun zadzierajc gow tak, by nie
5

Alexis Vavin (1792 1863) notariusz i posiadacz licznych nieruchomoci w

Paryu. Od r. 1839 deputowany zwizany z opozycj liberaln. Za II Republiki wybrany do Konstytuanty i Legislatywy, po zamachu stanu Ludwika Napoleona wycofa si z ycia politycznego.

wygldao, e j spuszcza. W dwu sowach obwieszcza, e krl powierzy Panu Mole6 utworzenie nowego gabinetu. Nigdy nie widziaem tak zaskakujcej zmiany dekoracji. Opozycja pozostaje w awach, tum jej czonkw wydaje okrzyki zwycistwa i zaspokojonej dzy odwetu, tylko jej przywdcy milcz, rozwaaj w duchu, jaki uytek uczyni z triumfu i ju powstrzymuj si od lenia wikszoci, z ktrej gosw by moe niedugo trzeba bdzie korzysta. Ta ostatnia, dotknita tak nieprzewidzianym ciosem, kotuje si przez chwil na miejscu jak brya, ktra si koysze, zanim w ktr stron upadnie. Potem jej czonkowie w haasie zbiegaj do amfiteatru aw rzdowych, jedni otaczaj ministrw z pytaniami lub poegnalnymi wyrazami uznania, wikszo napastuje ich obelywymi i haaliwymi zorzeczeniami. Opuszcza rzd, porzuca w takich okolicznociach swoich politycznych przyjaci powiadaj to niesychana nikczemno". Inni wykrzykuj, e naley uda si razem do Tuilerii i zmusi krla, aby odwoa tak zgubne postanowienie. Owa rozpacz nie zaskoczy nikogo, jeli pomyle, e wikszo tych ludzi poczua si dotknita nie tylko w swych politycznych przekonaniach, lecz w najczulszych punktach prywatnego interesu. Zdarzenie obalajce gabinet wystawiao na szwank to fortun jednego, to posag crki drugiego, to znw karier syna jeszcze innemu. Dziki temu trzymano ich w garci prawie wszystkich. Wikszo z nich nie tylko posza w gr dziki sprzedajnoci, ale rzec mona wrcz z niej ya, ya z niej cigle jeszcze i spodziewaa si y z niej nadal, skoro bowiem gabinet przetrwa osiem lat, przywyknito do myli, e trwa bdzie zawsze, przywizano si do niego tym poczci6

Louis-Mathieu hrabia de Mole (1781 1855) krewniak Tocqueville'a. Minister sprawiedliwoci za I Cesarstwa, marynarki za Restauracji, po rewolucji lipcowej zwiza si z parti oporu, by ministrem spraw zagranicznych w r. 1830 i 1836, wszed do obu Zgromadze II Republiki. Od 1840 czonek Akademii Francuskiej.

wym i niezachwianym przywizaniem, jakie chop ywi do swego pola. Z mojej awy patrzyem na ten falujcy tum. Dostrzegaem, jak na tych wystraszonych obliczach maloway si pomieszane przebyski zaskoczenia, zoci, lku i podliwoci zmconych zanim zdyy si nasyci. W duchu porwnywaem tych wszystkich ustawodawcw do sfory ogarw oderwanych od zdobyczy z na wp penymi pyskami. Trzeba zreszt zauway, e aby spora ilo czonkw opozycji zrobia z siebie podobne widowisko, wystarczyoby wystawi j na podobn prb. Jeli wielu konserwatystw bronio rzdu tylko dla zachowania rnych gratyfikacji i stanowisk, to musz powiedzie, e wielu opozycjonistw zdawao si go atakowa wycznie po to, by si ich dochrapa. Faktem jest bowiem, faktem godnym poaowania, e upodobanie do funkcji publicznych i pragnienie ycia z podatkw nie s u nas wcale chorob waciw jakiej jednej partii, jest to wielka i staa uomno caego narodu, jest to czny produkt demokratycznej konstytucji naszego spoeczestwa obywatelskiego i nadmiernej centralizacji naszego aparatu wadzy, jest to ukryta choroba, ktra trawia wszystkie dawne rzdy i ktra tak samo trawi bdzie wszystkie nowe. Wreszcie zamieszanie si uciszyo. Istota wydarzenia nieco si wyjania dowiedzielimy si, e przesdziy o nim buntownicze nastroje jednego z batalionw pitej legii i bezporednia interwencja u krla wielu wyszych oficerw tego wanie oddziau Gwardii Narodowej. Z chwil, gdy krl dowiedzia si, co si dzieje, a Ludwik Filip w niczym nie zmieniajc swoich pogldw potrafi odmienia postpowanie tak atwo jak nikt, kogo znaem, powzi natychmiast decyzj i po omiu latach uprzejmoci gabinet zosta przez niego odprawiony bez ceregieli w krtkich sowach i w dwu minutach. Zgromadzenie bezzwocznie przerwao posiedzenie, kady przemyliwa nad zmian gabinetu zapominajc o rewolucji.

Wyszedem z Izby z panem Dufaure. Spostrzegem, e by on nie tylko zamylony, lecz rwnie zatroskany. Zrozumiaem zaraz, e poczu ciar krytycznej i zoonej sytuacji przywdcy opozycji, ktrego dzieli krok od przemiany w ministra i ktry bdc do tej pory wiadom korzyci z posiadania zwolennikw zaczyna teraz si zastanawia nad kopotami, jakie mog mu przynie ich roszczenia. Pan Daufaure posiada usposobienie nieco ponurawe, ktre dawao u niego atwy przystp podobnym mylom, nie potrafi ich skrywa skutkiem szczypty wrodzonego nieokrzesania zmieszanej z uczciwoci. By to poza tym najbardziej szczery i z pewnoci najbardziej prawy czowiek spord tych wszystkich, ktrzy obecnie stanli wobec szansy stania si ministrami. Tyle, e poczu si bliski wadzy, ktrej poda pragnieniem tym mocniejszym, e tumionym i skrywanym. Na jego miejscu pan Mole miaby w sobie znacznie wicej egoizmu i niewdzicznoci, lecz tym bardziej byby otwarty i grzeczny. Rozstaem si z nim po chwili i udaem si do pana de Beaumont. Tam wszystkie serca znalazem rozradowane. Daleki byem od dzielenia tej radoci, a znajdujc si u ludzi wobec ktrych mogem mwi swobodnie, przedstawiem tego powody. Paryska Gwardia Narodowa mwiem obalia gabinet, nowi ministrowie, ktrzy bd rzdzi, zdani bd na jej ask i nieask. Cieszycie si z tego, e zosta obalony rzd, ale czy nie dostrzegacie, e nie tylko rzd, lecz caa wadza zostaa wywrcona?" Panu de Beaumont nie spodobao si to smtne politykowanie. Pan zawsze widzi wszystko na czarno - odrzek cieszmy si teraz ze zwycistwa. O nastpstwa bdziemy martwi si pniej". Wydao mi si, e obecna przy rozmowie pani de Beaumont7 podzielaa zapay swego ma i to wanie naj7

pani de Beaumont Clmentine de Lafayette, wnuczka generaa, ktr

Beaumont polubi w r. 1836.

lepiej mi ukazao przemony wpyw ducha partyjnego, poniewa interesowno i nienawi byy najzupeniej obce sercu tej przemiej i wytwornej kobiety, jednej z najprawdziwiej i najgbiej cnotliwych, jakie w yciu spotkaem, ktra cnot potrafia uczyni czym wzruszajcym i wdzicznym. Wbrew jego zdaniu podtrzymywaem jednak swoj tez, twierdziem, e z szerszej perspektywy incydent jest nieszczciem, czy raczej nie jest to incydent, lecz wielkie wydarzenie, ktre wszystko odmieni. Mogem spokojnie filozofowa w ten sposb, poniewa nie podzielaem zudze mojego przyjaciela Dufaure. Bieg nadany politycznej machinie by zbyt gwatowny, aeby wadza moga zatrzyma si w rkach stronnictw porednich, do ktrych sam naleaem i przewidywaem, e wpadnie ona w rce tych, ktrzy byli mi wwczas prawie tak nieprzyjani jak ci, ktrym si wymkna. Wieczorem byem na obiedzie u mego innego przyjaciela, pana Lanjuinais8, o ktrym czsto jeszcze bd mwi. Towarzystwo byo do liczne i politycznie mocno zrnicowane. Wielu zaproszonych radowao si rezultatami dnia, inni byli peni obaw, wszyscy za sdzili, e powstacza ruchawka zakoczy si sama z siebie, aby pniej wybuchn przy innej okazji i w innej formie. Wszystkie docierajce z miasta nowiny zdaway si potwierdza to przekonanie w miejsce bojowych zawoa rozlegay si okrzyki radoci. By pord nas Portalis9,
8

Victor-Ambroise wicehrabia de Lanjuinais (1802 1869) deputowany

liberalny od 1838 do 1846, przyjaciel Tocqueville'a, wchodzi w skad skupionej wok niego grupki neokonserwatystw, a w r. 1849 znalaz si wraz z nim w drugim gabinecie Barrota jako minister rolnictwa. Deputowany w obu Zgromadzeniach II Republiki, uwiziony podczas zamachu stanu w grudniu 1851. 9 Auguste de Portalis (1801-1855) - adwokat, od 1831 deputowany lewicy republikaskiej w Zgromadzeniu, w 1848 wybrany do Konstytuanty. Jego stryj Joseph-Marie hrabia Portalis (1778 1858),

ktry w kilka dni pniej zosta prokuratorem generalnym Parya10, nie syn, lecz bratanek pierwszego przewodniczcego Trybunau Kasacyjnego. w Portalis nie posiada ani rzadkiej inteligencji, ani przykadnych obyczajw, ani nabonej pospolitoci swego stryja. Umysu jego, prostackiego, porywczego i dziwacznego czepiay si wszystkie faszywe idee i wszystkie skrajne pogldy naszego czasu. Mimo swych powiza z wikszoci tych, ktrych nazwano potem sprawcami i przywdcami Rewolucji 1848 roku, nie spodziewa si on tego wieczora bardziej ni my takiej rewolucji. Jestem przewiadczony, e w tym momencie to samo mona by powiedzie o wikszoci jego przyjaci. Szuka, jakie tajne konspiracje wywoay owe zdarzenia, to zupena strata czasu; rewolucje, do ktrych dochodzi poprzez poruszenie ludu, s raczej wynikiem pragnie ni premedytacji. Samochwa, ktry wszystko przypisuje swemu spiskowaniu, co najwyej z wydarze umia skorzysta. Rewolucje rodz si z oglnej choroby umysw z naga przechodzcej w stan przesilenia wywoany przypadkow okolicznoci, ktrej nikt nie przewidzia, co za do mniemanych inspiratorw i wodzw, niczego nie zainspirowali, niczemu nie przewodzili, a caa ich zasuga jest taka sama jak zuchwalcw, ktrzy odkrywali nieznane ldy. Szybko opuciem towarzystwo i wczenie si pooyem. Mimo e zamieszkiwaem nieopodal paacu Ministerstwa Spraw Zagranicznych11, zupenie nie syszaem strzelaniny, ktra taki wywara wpyw na nasze losy i zasnem nie podejrzewajc, e ogldaem ostatni dzie monarchii lipcowej.
minister sprawiedliwoci i spraw zagranicznych Ludwika XVIII, zosta mianowany w r. 1829 przewodniczcym Trybunau Kasacyjnego (sdu apelacyjnego, badajcego formaln zgodno orzecze sdw niszej instancji z przepisami prawa). 10 To jest prokuratorem w paryskim sdzie apelacyjnym.
11

Tocqueville mieszka wwczas na ulicy Madeleine.

IV
[24 LUTY - MINISTERIALNY PLAN POWSTRZYMANIA POWSTANIA. - GWARDIA NARODOWA. - GENERA BEDEAU 1] Nazajutrz, 24 lutego, gdy wychodziem z sypialni natknem si na kuchark, ktra wracaa z miasta. Poczciwa kobieta bya u szczytu zdenerwowania, z jej paczliwego bekotu nie zrozumiaem nic prcz tego, e rzd kaza masakrowa biedny lud. Natychmiast wyszedem i ledwo znalazem si na ulicy poczuem zaraz i po raz pierwszy, e oddycham na caego atmosfer rewolucyjn. Jezdnia bya pusta, sklepy zamknite, nie byo wida ani powozw, ani pieszych, nie byo sycha zwykych krzykw wdrownych kramarzy. Pod bramami ssiedzi rozmawiali ze sob pgosem i w maych grupkach, z wystraszonymi minami, na wszystkich twarzach rysowa si niepokj lub zo. Zobaczyem gwardzist narodowego, ktry z karabinem w rku i nieszczciem na obliczu przechodzi
1

Marie-Alphonse Bedeau (1804 1863) genera, pod dowdztwem generaa Bugeaud dziesi lat suy w armii kolonialnej w Algierii, ktrej by generalnym gubernatorem w r. 1847. Podczas rewolucji lutowej w Paryu dowodzi jedn z piciu kolumn wojska wysanych przeciw powstacom. W przekonaniu, e zmiana gabinetu ich zadowoli i eby unikn rozlewu krwi, wycofa si pod Tuilerie, gdzie pod obeliskiem na placu Ludwika XV (dzi de la Concorde) zobaczy go Tocqueville.

spiesznym krokiem. Zaczepiem go, lecz niczego nie mogem si dowiedzie wyjwszy to e rzd kaza masakrowa lud (tu dorzuci, e Gwardia Narodowa zrobi z tym porzdek). By to wic cigle ten sam refren i rozumie si, e te wyjanienia niczego mi nie wyjaniy. Zbyt dobrze znaem wady rzdu lipcowego, aeby nie wiedzie, e nie naleao do nich okruciestwo. Miaem ten rzd za jeden z najbardziej korumpujcych, lecz take jeden z najmniej krwawych, jakie istniay i gadanin t wspominam tu tylko po to, by pokaza przy pomocy jakich plotek robi si rewolucje. Pobiegem do pana de Beaumont, ktry mieszka na ssiedniej ulicy. Dowiedziaem si tam, e tej nocy krl wezwa go do siebie. To samo usyszaem u pana Remusat, do ktrego poszedem nastpnie. Pan de Corcelles2 wreszcie, ktrego spotkaem, zda mi spraw z tego, co si dzieje, lecz w sposb wci niejasny, bo w zrewoltowanym miecie, jak na polu bitwy, kady bierze incydent, ktrego by wiadkiem, za gwne wydarzenie dnia. Dowiedziaem si od niego o strzelaninie na bulwarze Capucines3, o prdkim rozszerzeniu si insurekcji, ktrego ten niepotrzebny akt przemocy sta si przyczyn czy te pretekstem, o odmowie pana Mole, by formowa rzd w takich okolicznociach i w kocu o wezwaniu do paacu
2

Claude Franois Tircuy de Corcelles (1802 1892) deputowany od 1837 nalea do grupki modych neokonserwatystw, po 1848 wybrany do obu Zgromadze II Republiki, dwukrotnie wysany z misj dyplomatyczn do Rzymu, za drugim razem przez Tocqueville'a. 3 23 lutego 1848 po poudniu z Faubourg Saint Antoine wysza manifestacja, ktra natkna si na bulwarze Capucines na oddzia wojska strzegcy dojcia do Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Przypadkiem doszo do strzelaniny, zgino szesnacie osb. Zabitych uoono na wzku i obwoono po miecie pochd zmieni si w kondukt. W nocy miasto chwycio za bro.

panw Thiersa, Barrota i ich przyjaci obarczonych ostatecznie misj utworzenia gabinetu faktw zbyt znanych, bym si nad nimi rozwodzi. Zapytaem pana de Corcelles jakich rodkw zamierzaj si chwyci ministrowie, aeby uspokoi umysy. "Wiem od pana de Remusat odrzek mi e powzito plan wycofania caego wojska i zalania Parya Gwardi Narodow". Takie byy jego sowa. Zawsze uwaaem, e w polityce zbyt dobra pami grozi zgub. Ludzie, ktrzy wwczas mieli powstrzyma rewolucj 1848 roku byli tymi samymi ludmi, ktrzy robili rewolucj roku 1830. Dobrze pamitali, e w tamtym czasie nie powstrzyma ich opr wojska i e, przeciwnie, obecno Gwardii Narodowej tak nierozwanie rozwizanej przez Karola X, moga bya przysporzy im trudnoci i przeszkodzi im w osigniciu celu. Zrobili wic co przeciwstawnego temu, co uczyni rzd starszej linii i osignli ten sam rezultat. Prawd jest bowiem, e jeli ludzko jest cigle taka sama, to nastroje narodw i dziejowe wypadki cigle si odmieniaj. aden czas nie pokryje si nigdy z innym czasem, a stare obrazy, ktre si chce si wepchn w nowe ramy, sprawiaj zawsze fatalny efekt. Po kilku chwilach roztrzsania niebezpieczestw sytuacji i stanu pastwa poszedem z panem de Corcelles po Lanjuinaisa i udalimy si we trjk do pana Dufaure, ktry mieszka na ulicy Le Peletier. Bulwar, ktrym szlimy, przedstawia dziwny widok. Cho byo okoo dziewitej rano, nie wida byo na nim prawie nikogo, nie sycha byo adnego ludzkiego gosu, lecz wszystkie drewniane budki umieszczone wzdu tej dugiej ulicy zdaway si podskakiwa, chwia si w podstawach i od czasu do czasu to jedna, to druga walia si z trzaskiem, za ogromne drzewa jakby same z siebie paday na jezdni. Te akty zniszczenia byy dzieem pojedynczych ludzi, ktrzy dziaali w milczeniu, sprawnie i z popiechem przygotowujc w ten sposb materia na barykady, ktre wznosi mieli inni. Nic nie wydawao mi si bardziej podobne

do wykonywania rzemiosa i w rzeczy samej dla wikszoci tych ludzi byo to rzemioso, w ktrym upodobanie da im instynkt nieporzdku, a ktrego teori wynieli z dowiadczenia tylu poprzednich zamieszek. Nie wiem czy ktry z widokw, jakich byem wiadkiem tego dnia, wywar na mnie takie wraenie, jak ta pustka, w ktrej, by tak rzec, wida byo jak miotaj si najgorsze ludzkie namitnoci i ani jedna dobra. Wolabym w tym miejscu natrafi na rozwcieczony tum. Przypominam sobie, e pokazujc na owe walce si budki i padajce drzewa powiedziaem do Lanjuinaisa, po raz pierwszy wypowiadajc sowa, ktre dugo ju miaem na kocu jzyka: Niech mi pan wierzy, tym razem to ju nie zamieszki, to rewolucja". Pan Dufaure opowiedzia nam to, w czym uczestniczy poprzedniego wieczora i dzisiejszej nocy. Pan Mole zwrci si zrazu do niego o pomoc w sformowaniu nowego gabinetu. Wobec rosncej powagi sytuacji obaj prdko pojli, e ich chwila mina. Okoo pnocy pan Mole powiadomi o tym krla, ktry wysa go na poszukiwanie Thiersa, ktry z kolei nie chcia obejmowa wadzy bez pana Barrot. Od tego momentu liczc, pan Dufaure nie wiedzia wicej ni my. Rozstalimy si nie ustaliwszy niczego w sprawie dalszego postpowania i z jednym tylko postanowieniem, by uda si do Izby z chwil jej otwarcia. Pan Dufaure tam si nie zjawi i nie dowiedziaem si nigdy dokadnie dlaczego. Powodem nie bya na pewno sabo, widywaem go pniej bardzo spokojnego i bardzo stanowczego w znacznie niebezpieczniejszych okolicznociach. Sdz, e lkajc si o rodzin, chcia najpierw umieci j bezpiecznie poza Paryem. Jego cnoty prywatne i cnoty publiczne, a posiada i te, i tamte (i to znaczne), nie chadzay rwnym krokiem, pierwsze wyprzedzay zawsze drugie; zobaczymy nieraz jak pjd krok w krok. Nie potrafibym zreszt uwaa mu tego za wielki wystpek. Wszelkie przymioty s na tyle rzadkie,

e w przypadku osb, co je posiadaj, trudno wybrzydza na ich gatunek i hierarchi. Czas, jaki spdzilimy u pana Dufaure, wystarczy buntownikom na wzniesienie znacznej liczby barykad na ulicy, ktr dopiero przechodzilimy. Gdymy wracali, wanie je wykaczano. Barykady te byy zbudowane ze znawstwem przez niewielk liczb osb, ktre pracoway bardzo sprawnie, nie jak winowajcy, ktrych popiesza strach przed zapaniem na gorcym uczynku, lecz jak dobrzy robotnicy, ktrzy pragn szybko i dobrze uwin si z robot. Publiczno przypatrywaa si temu z pogard, ani potpiajc, ani pomagajc. Nie odnajdowaem nigdzie owego powszechnego wrzenia, jakie ogldaem w roku 1830 i ktre w owym czasie sprawiao, e miasto przyrwnywaem do gotujcego si kota. Tym razem rzdu nie obalano, pozwalano mu upa. Spotkalimy na bulwarze kolumn piechoty, ktra wycofywaa si ku ulicy Madeleine, nikt nie wykrzykiwa nic zego pod jej adresem, a jednak jej odwrt wyglda na ucieczk. Szeregi si rozsypay, onierze szli w nieadzie, ze zwieszonymi gowami, wygldali zarazem na zawstydzonych i zalknionych. Gdy ktry z nich odrywa si od kolumny, natychmiast go otaczano, chwytano, przytrzymywano, rozbrajano i puszczano, a wszystko w mgnieniu oka. Po powrocie zastaem u siebie mojego brata Edwarda4, wraz z on i dziemi. Mieszkali na Faubourg Montmartre. Wok ich domu strzelano ca noc. Przeraeni starciami zdecydowali si na opuszczenie mieszkania. Dotarli do nas piechot pomidzy barykadami. Zgodnie ze swoim obyczajem moja bratowa stracia gow. Ju roi si jej obraz zabitego ma i zgwa4

Louis-Edouard wicehrabia de Tocqueville (1800 1847) brat Alexisa, suy w gwardii przybocznej Karola X. Zaoy w r. 1854 Instytut rolniczy w Beauvais, by czonkiem Rady Generalnej departamentu Oise.

conych crek. Mj brat ktry by przecie mczyzn ogromnie stanowczym, nie wiedzia, co pocz, nie by zupenie sob i nigdy tak mocno si nie przekonaem, e jeli dzielna towarzyszka jest wielkim oparciem w rewolucyjnym czasie, to zmoka kura, choby z sercem gobicy, przysparza okrutnego kopotu. Z tym wszystkim z gruntu dobra i nawet bardzo dowcipna, lecz umys swj jakby przykrcia i serce wychodzia zamykajc je w swoistym nabonym egoizmie, w ktrym ya zajta wycznie Panem Bogiem, mem, dziemi i swoim zdrowiem, nie interesujc si zupenie innymi, najlepsza kobieta i najgorsza obywatelka, jak mona spotka. Spieszno mi byo jej pomc i samego siebie wybawi z kopotu, jaki mi sprawiaa. Zaproponowaem, e j odprowadz na poblisk kolej do Wersalu. Baa si zosta w Paryu, lecz baa si rwnie go opuci i dalej suszya mi gow swoimi obawami na nic si nie decydujc. W kocu zabraem j prawie si i wraz z rodzin odprowadziem bezpiecznie na dworzec i tam ich pozostawiem, by powrci do miasta. W drodze powrotnej, przechodzc plac Hawru napotkaem po raz pierwszy batalion owej Gwardii Narodowej, ktr miano zala cay Pary. Ludzie ci maszerowali ze zdziwionymi minami i niepewnym krokiem, otoczeni obuziakami, ktrzy wykrzykiwali: Niech yje Reforma!" i ktrym odpowiadali oni tym samym okrzykiem, lecz gosami schrypnitymi i zakopotanymi. By to batalion z mojej dzielnicy i wikszo gwardzistw znaa mnie z widzenia, jakkolwiek ja sam nie znaem prawie adnego. Otoczyli mnie i chciwie wypytywali o nowiny. Powiedziaem im, e uzyskalimy wszystko czego moemy pragn, e zmieni si rzd, e wszystkie naduycia, na ktre si skarono, zostan naprawione, e jedynym niebezpieczestwem, na jakie jestemy wystawieni, byoby da si pocign zbyt daleko i e do nich naleao temu przeszkodzi. Widziaem, e suchali tego niechtnym uchem. No tak, prosz pana mwili ale rzd wpdzi si w trudnoci z wasnej winy, nieche

wic sam sobie radzi jak umie..." Biedacy, odrzekem, czy nie widzicie, e teraz ju nie chodzi o rzd, a o was samych? Jeli w Paryu nastanie anarchia, a w caym kraju zamieszanie, to czy mylicie, e ucierpi na tym tylko krl?" Nic to nie pomogo i nie mogem od nich uzyska niczego poza t zdumiewajc dziecinad: zawini rzd, niech rzd cierpi, nie chcemy da si zabija za ludzi, ktrzy prowadzili tak z polityk. A bya to przecie owa klasa rednia, o ktrej wszystkie zachcianki troszczono si od lat osiemnastu. Nurt opinii publicznej pocign za sob w kocu take j i popycha przeciwko tym, ktrzy jej tak schlebiali, e j skorumpowali. Nasuna mi si przy tej okazji uwaga, ktra potem czsto powracaa w moich mylach, e mianowicie we Francji rzd popenia bd, jeli za jedyny punkt oparcia obiera ograniczone interesy i egoistyczne uczucia jednej tylko klasy. Moe si to udawa tylko u narodw bardziej interesownych i nie tak prnych jak nasz. U nas, gdy w ten sposb ufundowany rzd staje si niepopularny, zdarza si, e przedstawiciele tej wanie klasy, ktrej okazywa on wzgldy i przez to straci popularno, nad przywileje, jakie im on zapewnia, przedkadaj wyrzekanie na razem z wszystkimi. Dawna francuska arystokracja, bardziej owiecona ni nasza klasa rednia i obdarzona znacznie mocniejszym duchem korporacyjnym daa ju taki sam przykad, na ostatek znajdowaa w dobrym tonie potpia swe wasne prerogatywy i grzmie przeciw naduyciom, z ktrych ya. Sdz wic, e majc to na wzgldzie, najpewniejsz metod, jak u nas moe stosowa rzd aby si utrzyma, jest dobrze rzdzi i nade wszystko rzdzi w interesie wszystkich. Cho przyzna musz, e nawet gdy obierze on t drog, nie jest cakiem oczywiste, czy przetrwa dugo. Ruszyem wkrtce do Izby, cho nie nadesza jeszcze godzina otwarcia posiedzenia. Byo chyba okoo jedenastej. Plac Ludwika XV nie by jeszcze zatoczony ludem, lecz zajty przez liczne puki kawalerii. Kiedy ujrzaem oddziay tak liczne i w tak

piknym ordynku, pomylaem, e wycofano si z ulic po to, aby skupi due siy wok Tuilerii i Izby, i tam si broni. U stp obelisku znajdowa si sztab na koniach z jakim generaem na czele. Zbliywszy si rozpoznaem Bedeau, ktrego zy los sprowadzi niedawno z Afryki, aby wyprawi pogrzeb monarchii. Poprzedniego roku spdziem z nim kilka dni w Constantine5, skd wynika midzy nami zayo trwajca od tego czasu. Ledwie mnie zoczy, zsiad z konia, podszed do mnie i ucisn mi do w sposb, ktry od razu wskaza mi na jego wzburzenie. Rozmowa potwierdzia to jeszcze wyraniej. Nie byem zaskoczony, poniewa nieraz mogem stwierdzi, e wanie ludzie wojny najatwiej trac gow i okazuj zazwyczaj najwiksz sabo w dniach rewolucji. Przyzwyczajeni stawia czoo zorganizowanej sile i dowodzi si biern, mieszaj si atwo wobec bezadnych okrzykw zbiegowiska zoonego z nieszkodliwych i nieuzbrojonych obywateli oraz wobec wahania, a czasem przyjaznej dla tumu postawy wasnych onierzy. Bedeau ponad wszelk wtpliwo by rozstrojony i kady wie, jakie byy nastpstwa jego rozstroju: jak Izba zostaa opanowana przez garstk ludzi, podczas gdy pilnujce jej szwadrony stay na odlego pistoletowego strzau, jak wreszcie ogoszono upadek ustroju i wybrano Rzd Tymczasowy. Rola, jak odegra Bedeau tego fatalnego dnia, bya na nieszczcie dla niego tak istotna, e chc si nieco zatrzyma, aeby zastanowi si nad tym czowiekiem i przyczynami jego zachowania. Przed i po tych wydarzeniach bylimy na tyle zwizani, e mog o nim mwi z niejak znajomoci rzeczy. Wiadomo z pewnoci, e otrzyma rozkaz nieprzystpowania do walki, lecz dlaczego usucha rozkazu tak niezwykego i ktry okolicznoci uczyniy niewykonalnym?
5

Constantine nazwa miasta i prowincji we wschodniej Algierii. Tocqueville

przebywa w Algierii dwukrotnie, w 1841 i 1846, obarczony przez Izb przygotowaniem raportu o polityce kolonialnej.

Bez wtpienia Bedeau nie by niemiay, ani w gruncie rzeczy niezdecydowany, bo gdy ju powzi decyzj zmierza do celu z wielk stanowczoci, spokojem i odwag, lecz umys mia ogromnie metodyczny, ogromnie wobec siebie nieufny, bez cienia awanturniczoci i najbardziej gnuny, jaki mona sobie wyobrazi. Gdy mia rzecz jak do wykonania, zanim si zabra do czynu mia zwyczaj oglda j ze wszystkich stron, poczynajc od najgorszych, i traci cenny czas na rozjanianiu sobie gowy przy pomocy wielu sw. By poza tym czowiekiem sprawiedliwym, umiarkowanym, liberalnym i ludzkim, jak gdyby nie mia poza sob osiemnastu lat wojny w Afryce, skromny, moralny, uczciwy, religijny i nawet delikatny ten rodzaj porzdnego czowieka, jaki bardzo rzadko mona spotka w wojsku, a take gdzie indziej. To nie przez niedostatek ducha dziaa w sposb, ktry zdawa si o tym wiadczy, poniewa cechowaa go odwaga wysokiej prby, a zdrada ju wcale nie moga by jego pobudk, bo cho nie by przywizany do domu Orleaskiego, to by niezdolny go zdradzi rwnie jak jego najlepsi przyjaciele, nie wspominajc o sucych Orleanom kreaturach. Jedynym jego nieszczciem byo to, e wplta si w przerastajce go wydarzenia, e zachowa godno tam, gdzie trzeba byo mie geniusz, ten szczeglny geniusz rewolucji, ktry polega gwnie na dostosowywaniu czynw do faktw i amaniu rozkazw we waciwej chwili. Wspomnienia lutego 1848 roku zatruy ycie generaowi Bedeau i zostawiy w jego duszy okrutn ran, a bl, jaki mu sprawiaa, ujawnia si cigle w niekoczcych si opowieciach i tumaczeniach wydarze tego czasu. Gdy by w trakcie objaniania mi swych niepewnoci i pouczania mnie, e obowizkiem opozycji jest wyj gremialnie na ulic, aeby swoimi mowami uciszy wzburzenie ludu, wielk alej, przeciskajc si pomidzy drzewami Pl Elizejskich, posuwa si w naszym kierunku wielki tum. Bedeau spostrzeg

tych ludzi, pocign mnie ku nim oddalajc si na jakie sto krokw od swych szwadronw i zacz przemawia, a przemwienia kocha jak nikt, kto przechadza si z szabl u boku. Podczas gdy Bedeau perorowa do tumu spostrzegem, e kko suchaczy z wolna si rozciga i niebawem nas zamknie, a poprzez pierwsz lini gapiw przepychaj si mczyni z rebeli na obliczach, za z gbi tumu dobiegay mych uszu guche pomruki: To Bugeaud"6. Syszc te niebezpieczne sowa pochyliem si ku generaowi i rzekem mu po cichu: Mam wiksze ni pan dowiadczenie ludowych rozruchw, niech mi pan wierzy, niech pan wraca natychmiast i siada na konia, pozostajc tu, zostanie pan zabity lub pojmany zanim minie pi minut. Uwierzy mi i dobrze zrobi. Bo ci sami ludzie, ktrych pocz nawraca, zmasakrowali nieco pniej posterunek w alei Pl Elizejskich. Sam miaem spore trudnoci, eby si pomidzy nimi przepchn. Jeden z nich, niski i przysadzisty, wygldajcy na robotnika z maej fabryczki spyta mnie dokd id. Odpowiedziaem, e do Izby i dorzuciem, eby pokaza mu, e jestem z opozycji: Niech yje Reforma! czy wiecie, e rozpdzono gabinet Guizota?" Wiem, prosz pana - odrzek mi z drwic min i pokazujc Tuilerie doda ale my chcemy wicej".

Thomas Robert Bugeaud de la Piconnerie (1784 1849) marszaek Francji.

Odznaczy si w kampaniach Cesarstwa, popad w nie ask za Restauracji, w r. 1836 mianowany dowdc korpusu kolonizujcego Algieri, a w r. 1840 jej generalnym gubernatorem. Wrd paryan zdoby z saw krwaw represj rozruchw z kwietnia 1834, a zwaszcza masakr w domu na ulicy Transnonain.

V
[POSIEDZENIE IZBY - KSINA ORLEASKA - RZD TYMCZASOWY] Wszedem do Izby. Posiedzenie jeszcze nie zostao otwarte. Deputowani krcili si po korytarzach jak nieprzytomni, bez wiadomoci i yjc pogoskami. Byo to bardziej zbiegowisko, ktrym nikt nie kierowa, ni Zgromadzenie. Przywdcy obu stronnictw byli nieobecni, dawni ministrowie uciekli, nowi si nie pojawili. Z wielkim krzykiem domagano si otwarcia posiedzenia, raczej z niejasnej potrzeby, aby co zrobi, ni z jakim wyranym zamiarem. Przewodniczcy si opiera przywyk niczego nie przedsibra bez rozkazu, ot od rana nikt nie rozkazywa, tote i on nie wiedzia, co pocz. Poproszono mnie, abym go odszuka i namwi, iby zaj swj fotel - poszedem wic. Podnieca si atwo kadym drobiazgiem, lepiej nie pyta jak teraz by roztrzsiony. Miaem go za czeka przyzwoitego i by taki, mimo e czsto pozwala sobie na niewinne krtactwa, kamstwa w dobrej wierze, niewielkie podostki i w ogle rne mae grzeszki, jakie uczciwej duszy mog podpowiedzie niemiae serce i chwiejny umys. Gdy go odnalazem, przechadza si wielce poruszony po swoim biurze. Wiadomo, e pan Sauzet1 mia rysy pikne,
1

Jean-Pierre Sauzet (1800-1876) - adwokat. W Izbie Deputowanych zasiada od 1834 r. w lewym centrum, od 1839 do 1848 by jej przewodniczcym. Napisa ksik Izba Deputowanych i Rewolucja lutowa (Pary 1851).

lecz bez dystynkcji, nosi si z godnoci kocielnego ze swoim wielkim i grubym tuowiem, do ktrego doczepione byy krciutkie ramionka. W chwilach, gdy by zmieszany i niespokojny, a zdarzao si to prawie zawsze, porusza konwulsyjnie ramionami i wymachiwa nimi jak czowiek, ktry si topi. W trakcie naszej rozmowy wyprawia dziwne rzeczy, chodzi, stawa, siada z nog podwinit pod swe tuste siedzenie, co zwyk czyni w chwilach podniecenia, podnosi si, znowu siada i na nic si nie decydowa. Dla domu Orleaskiego byo wielkim nieszczciem, e w taki dzie mia tego rodzaju poczciwca na czele Izby, lepszy byby odwany obuz. Pan Sauzet przedstawi mi liczne racje przeciwko rozpoczciu posiedzenia, lecz przekonaa mnie jedna, ktrej nie przedstawi. Znalazszy go bez dyrektyw i tak niezdolnego, eby samodzielnie je ustali, uznaem, e powikszyby zamt w umysach, chcc nimi pokierowa. Zostawiem go przeto i w przekonaniu, e trzeba raczej znale obrocw Izby zamiast j zwoywa, udaem si do Ministerstwa Spraw Wewntrznych, aby domaga si pomocy. Przemierzajc z tym zamiarem plac przed Palais-Bourbon2 zobaczyem wielce pstrokaty tum, ktry z gromkimi wiwatami towarzyszy dwu ludziom, w ktrych natychmiast rozpoznaem panw Barrota i Beaumonta. Mieli kapelusze wcinite na oczy, ubrania pokryte kurzem, wpadnite policzki i zmczony wzrok nigdy chyba triumfatorzy nie byli bardziej podobni ludziom, ktrych ma si wiesza. Podbiegem do Beaumonta i spytaem, co si dzieje. Powiedzia mi na ucho, e w jego obecnoci krl abdykowa, e wanie ucieka, e Lamoriciere3, wedle
2 3

W Paacu Burboskim do r. 1848 miecia si Izba Deputowanych.

Christophe Leon Juchault de Lamoriciere (1806 1865) genera. Od 1830 do 1847 r . suy pod Bugeaudem w Algierii. Wybrany do Izby w 1846 r. wszed nastpnie do obu Zgromadze II Republiki. W tymczasowym rzdzie Cavaignaca obj ministerstwo wojny, a w r. 1849 Tocqueville wysa go z dyplomatyczn misj do Rosji.

wszelkiego prawdopodobiestwa zosta przed chwil zabity, gdy szed obwieci powstacom o abdykacji (jaki adiutant cofn si, aby powiedzie, e widzia go z daleka jak spada z konia), e wszystko si rozpada i w kocu, e on, Beaumont wraz z Barrotem spiesz do Ministerstwa Spraw Wewntrznych, aeby obj nad nim kierownictwo i prbowa utworzy w ten sposb jaki orodek zarzdzania i oporu. A Izba powiedziaem czy co uczynilicie dla jej ochrony?" Beaumont przyj t uwag z niechci, tak jak gdybym mwi o mym prywatnym domostwie. Pomylaem, e popenia bd i tak byo w istocie. To prawda, e w owym momencie Izba staa si bezsilna, z wikszoci, ktr pogardzano i mniejszoci, ktra pozostaa w tyle za nastrojami chwili. Lecz pan de Beaumont zapomina, e to wanie w czas rewolucji nabieraj najwikszego znaczenia najskromniejsze choby organy prawa, a nawet jego zewntrzne symbole, ktre umysom ludu przypominaj o idei prawa, poniewa pord anarchii i powszechnego zamtu najbardziej jest odczuwana potrzeba zaczepienia si o najkruchszy pozr tradycji lub resztki autorytetu, aeby ocali to, co pozostao z na poy obalonej konstytucji lub te zniszczy j do reszty. Gdyby deputowani mogli ogosi regencj, utrzymaaby si ona by moe mimo ich niepopularnoci. Z drugiej za strony trudno zaprzeczy, e Rzd Tymczasowy wiele zawdzicza przypadkowi, dziki ktremu powsta, a ktry zaszed pomidzy czterema cianami od tak dawna zamieszkiwanymi przez przedstawicielstwo narodu. Poszedem z przyjacimi do Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Tum, ktry nam towarzyszy, wszed tam take, a raczej gwatownie si wtoczy i wdar a do gabinetu przed chwil opuszczonego przez pana Duchtel. Barrot prbowa si wyswobodzi wypraszajc tum, lecz mu si to nie udao. Ci ludzie, ktrzy mieli pogldy zupenie przeciwstawne jedni byli republikanami, inni konstytucjonalistami rozpoczli burzliw dyskusj z nami i midzy sob na temat tego, co naley teraz zrobi, a poniewa bylimy cinici w maym

pomieszczeniu, zaduch kurz, zamt i harmider zrobiy si wkrtce okropne. Barrot, ktry zawsze wygasza dugie i nadte zdania w najkrytyczniejszych momentach i zachowywa godn i nieprzeniknion min w najmieszniejszych sytuacjach, perorowa w najlepsze in angustus4. Jego gos wznosi si czasem ponad tumult, nie potrafi go jednak uciszy. Zniechcony i obrzydzony widokiem tak gwatownej i groteskowej sceny opuciem to miejsce, w ktrym wymieniano prawie tyle kuakw, co rozumowa, i powrciem do Izby. Zaledwie doszedem do bramy, nie podejrzewajc jeszcze co si dzieje wewntrz, a ju ujrzaem ludzi, ktrzy biegli i wykrzykiwali, e wanie przybya ksina Orleaska5 z hrabi Parya6 i ksiciem de Nemours7. Na t wiadomo popdziem schodami przeskakujc po cztery stopnie i wpadem do sali obrad. U podna trybuny i tyem do niej zwrcon ujrzaem w istocie ksic trjk, o ktrej usyszaem. Ksina Orleaska siedziaa, w aobnym stroju, blada i spokojna. Widziaem, e jest mocno poruszona, lecz jak mi si zdao tym poruszeniem, jakie przeywaj charaktery odwane, atwiej przechodzcym w heroizm ni w przestrach.
4 5

in angustus (ac.) w trudnym pooeniu, w opaach (dos. w ciasnocie). Helene Luise von Mecklembourg-Schwerin (18141858) polubia najstarszego z synw Ludwika Filipa w 1837, owdowiaa w r. 1842. 24 lutego 1848 r. zabiegaa o uznanie najstarszego syna, hrabiego Parya, za krla, a siebie za regentk. Gdy to si nie udao, opucia Francj, osiada w Anglii i oddaa si wychowaniu dzieci. 6 Ludwik Filip Albert hrabia Parya (1838-1894) spadkobierca dynastii orleaskiej, najstarszy syn Ferdynanda Filipa Orleaskiego, zmarego na skutek wypadku w 1842 r. 7 Ludwik Karol Orleaski ksi de Nemours (1814-1896)-drugi syn krla Ludwika Filipa, stryj hrabiego Parya.

Hrabia Parya okazywa waciw swemu wiekowi beztrosk i przedwczesn niewzruszono wadcw. Obok nich sta ksi de Nemours, opity mundurem, wyprostowany, sztywny, chodny i milczcy, sup w roli regenta. By to moim zdaniem jedyny czowiek, ktremu tego dnia zagraao rzeczywiste niebezpieczestwo. Gdy sta tak na nie wystawiony, dostrzegaem w nim wci t sam odwag, niezomn, milkliw i bezbarwn, odwag bardziej zdoln zniechci i ostudzi zwolennikw ni oniemieli adwersarzy, ktra co najwyej zapewniaby mu godn mier gdyby zasza taka potrzeba. Wok tych nieszczsnych ksit toczyli si przybyli wraz z nimi gwardzici narodowi, posowie i niewielka liczba ludzi z ludu. Trybuny byy zamknite i puste, wyjwszy te dla dziennikarzy, gdzie wtargn tum nieuzbrojony, ale ju haasujcy. Uderzyy mnie okrzyki wznoszone stamtd od czasu do czasu, a potem ju przez cae posiedzenie. Mino pidziesit lat jak nie ogldano tu podobnego widowiska. Od czasu Konwencji8 trybuny pozostaway nieme i owo milczenie trybun weszo do naszych parlamentarnych obyczajw. Jednake jeli w momencie, o ktrym mwi, Izba ju bya skrpowana w swych ruchach, to jeszcze nie zostaa obezwadniona. Posowie byli do liczni, cigle brakowao przywdcw stronnictw. Syszaem jak zewszd dopytywano si, gdzie s panowie Thiers i Barrot, nie wiedziaem co si stao
8

Konwencja cilej Konwencja Narodowa, rewolucyjne Zgromadzenie, ktre

dziaao od 20 wrzenia 1792 do 26 padziernika 1795 r. Podzielone byo na trzy gwne stronnictwa: umiarkowan yrond, centrow Rwnin i radykaln Gr. Konwencja zniosa monarchi i proklamowaa Republik, skazaa na mier Ludwika XVI, ustanowia Trybuna Rewolucyjny i Komitet Ocalenia Publicznego, ktry rozprawi si z czci umiarkowanych posw i wprowadzi rzdy terroru. Ostatnia faza dziaa Konwencji, od lipca 1794, to termidoriaska reakcja na terror, nie mniej krwawa.

z Thiersem, lecz a nadto dobrze wiedziaem, co robi Barrot. Pospiesznie wysaem jednego z kolegw, aby powiadomi go o tym, co si dzieje. Przybieg z wielkim popiechem, gdy co do niego, rczy mog, e dusza jego nigdy nie zaznaa lku. Przypatrzywszy si przez chwil temu nadzwyczajnemu posiedzeniu, zajem spiesznie moje zwyke miejsce na grnych awach lewego centrum. Trzymaem si zawsze zdania, e w kryzysowych sytuacjach naley nie tylko uczestniczy w zgromadzeniu, ktrego si jest czonkiem, lecz zajmowa miejsce, na ktrym byo si zazwyczaj widywanym. Rozpoczto co na ksztat obrad, bezadnych i haaliwych. Usyszaem jak pan Lacrosse9, ktry potem wsppracowa ze mn w ministerstwie, wykrzykn pord wrzawy: Pan Dupin 10 prosi o gos. Ale nie! Ale nie! odkrzykn tene wcale si nie zgaszaem! Nie szkodzi! woano zewszd prosz mwi, prosz mwi!" Wypchnity w ten sposb pan Dupin wszed na mwnic i w kilku sowach zaproponowa odejcie od ustawy z roku 1842 i obwoanie ksinej Orleaskiej regentk11. Z aw poselskich odezway si oklaski, z trybun
9

Bertrand-Thobald baron de Lacrosse (1796-1865) - od 1834 do 1848 r. zasiada w Izbie z lewic dynastyczn, w Konstytuancie i Legislatywie by wiceprzewodniczcym Zgromadzenia oraz ministrem robt publicznych w obu gabinetach utworzonych przez Barrota. 10 Andr-Marie Dupin (1783 1865) adwokat, czonek stronnictwa liberalnego, deputowany do Izby od r 1826, a od 1832 jej przewodniczcy. Krl mianowa go prokuratorem generalnym w Trybunale Kasacyjnym. Od r. 1831 czonek Akademii Francuskiej. By wybrany do obu Zgromadze II Republiki. 11 Gdy w lipcu 1842 r. zmar po wypadku najstarszy syn krla Ferdynand Filip Orleaski, jego pierworodny syn, hrabia Parya, mia cztery lata. Trzeba wic byo uregulowa problem regencji na wypadek, gdyby jego dziad zmar, zanim on sam osignie penoletno. Rzd

krzyki, a pomruk z korytarzy. Te ostatnie, zrazu pustawe, zaczy si niepokojco wypenia, lud nie wdziera si jeszcze do Izby strumieniami, wciska si jednak pomau, czowiek po czowieku i z kad chwil przybywaa jaka nowa twarz. Od sczcych si kropel wzbieraa powd. Wikszo nowo przybyych naleaa do najniszych klas, wielu miao bro. Widziaem z daleka t narastajc inwazj i czuem, jak z minuty na minut ronie zagroenie. Oczami szukaem po caym zgromadzeniu czowieka, ktry najlepiej potrafiby powstrzyma ten zalew. Nie dostrzegem nikogo poza Lamartinem 12, ktry mia ku temu i waciw pozycj, i odpowiednie zdolwystpi z projektem ustawy, ktry formuowa ogln zasad, e regencja przypadnie najstarszej osobie z rodziny krlewskiej, majcej prawo do sukcesji i bdcej w odpowiednim wieku, co znaczyo, e regencj obejmie krlewski brat Ludwik Karol, ksi de Nemours, znany ze swych konserwatywnych pogldw. Za znacznie liberalniejsz uchodzia wdowa po ksiciu Orleaskim, ktrej roszczenia do regencji wspierali Lamartine i Barrot. Tocqueville sprzeciwi si propozycji rzdowej argumentujc, e wprowadza ona zasad ogln tam, gdzie konstytucja wymaga tylko rozstrzygnicia przypadku szczeglnego i pozostawia wybr Zgromadzeniu. Do projektu rzdowego przychyli si jednak Thiers, powodujc tym rozam midzy lewym centrum, a opozycj dynastyczn. 12 Alphonse-Marie de Prat de Lamartine (17901869) wybitny poeta romantyczny i polityk, od 1830 r. w Akademii Francuskiej Deputowany do Izby od 1833 r., pocztkowo zwizany ze stronnictwem liberalnym, od 1840 przechodzi do opozycji przeciw Guizotowi i skania si ku republikanizmowi. Uczestniczy w kampanii bankietw, po rewolucji lutowej wchodzi do Rzdu Tymczasowego jako minister spraw zagranicznych, potem do Komisji Wykonawczej, traci popularno po rewolcie czerwcowej 1849, do Legislatywy wchodzi dopiero w wyborach uzupeniajcych. Bezskutecznie kandydowa w wyborach prezydenckich przeciw Ludwikowi Napoleonowi; po zamachu stanu 2 grudnia 1851 wycofa si z ycia politycznego.

noci. W roku 1842, jak pamitaem by jedynym ktry proponowa regencj ksinej Orleaskiej. Ponadto jego ostatnie przemwienia, a nade wszystko ostatnie publikacje zyskay mu przychylno ludu. Sta na swoim miejscu. Przebiem si przez tum i zbliywszy si do niego wyszeptaem pospiesznie: Giniemy, jest pan jedynym, ktry w tym krytycznym momencie moe zyska posuch, niech pan wejdzie na mwnic i prze mwi". W chwili gdy pisz te sowa zda mi si, e jeszcze go widz, tak uderzy mnie wyraz jego twarzy. Widz jego szczup i wyprostowan posta, jego oko utkwione w amfiteatr, jego wzrok nieruchomy i nieobecny, raczej zatopiony w wewntrznej kontemplacji ni w ogldzie tego, co dziao si wkoo. Nie odwrci si ku mnie na dwik moich sw, lecz tylko wycign rami w stron ksit i rzek bardziej w odpowiedzi na myl swoj ni moj. Nie zabior gosu, dopki tam pozostan ta kobieta i to dziecko". To mi starczyo, o nic wicej ju go nie prosiem i powrciem na swoj aw. Przechodzc przez prawe centrum obok siedzcych tam Lanjuinaisa i Billaulta13 powiedziaem im: Widzicie moe co co moglibymy zrobi?" Smutno kiwnli gowami, e nie, poszedem wic dalej. Tymczasem w amfiteatrze tum gstnia do tego stopnia, e troje ksit ryzykowao w kadej chwili uduszenie lub zadeptanie. Przewodniczcy bezskutecznie prbowa oprni sal, a nie mogc tego dopi, poprosi ksin Orleask by wysza. Odwana ksina odmwia. Jej przyjaciele wycignli j wwczas z wielkim trudem ze cisku i przeprowadzili na najwysze awy lewego centrum, gdzie usiada ze swym synem i z ksiciem de Nemours.
13

Auguste Adolphe Billault (1805-1863) - adwokat, od 1837 deputowany lewego centrum, w r. 1848 wybrany do Konstytuanty.

Przy nieprzychylnym milczeniu posw i aklamacjach ludu, Marie14 i Cremieux15 zaproponowali utworzenie rzdu tymczasowego i w tej wreszcie chwili ukaza si Barrot. Zadyszany, ale wcale nie przestraszony, wbieg na mwnic i zacz: Nasza powinno rysuje si wyranie, korona monarchii lipcowej spoczywa na gowie dziecka i kobiety". Odzyskujc odwag Zgromadzenie powstaje i wybucha oklaskami, a z kolei lud milknie. Ksina wstaje z awy, zdaje si chce co powiedzie, waha si, sucha niemiaych porad i siada, zgas ostatni przebysk fortuny. Barrot koczy przemwienie, lecz nie powraca ju efekt pierwszych sw. Mimo to Izba jest pokrzepiona, a lud si waha. W tym momencie tum, ktry wypenia amfiteatr, jest spychany ku pustoszejcym ju awom centrum przez ludzi z zewntrz, wznosi si i rozprzestrzenia. Posowie, ktrzy jeszcze znajdowali si na swoich miejscach, po czci si usuwaj i opuszczaj sal, po czci cofaj si od awy do awy, jak zaskoczeni przez przypyw nieszcznicy, ktrzy uciekaj ze skay na ska cigam przez wznoszce si morze. Cay ten ruch zosta wywoany przez dwa oddziay ludzi, w wikszoci uzbro14

Alexandre-Pierre Marie de Saint-Georges (17951870) adwokat. Za Restauracji czonek partii liberalnej, wybrany do Izby w 1842 r., zasiada z lewic dynastyczn. Minister robt publicznych w Rzdzie Tymczasowym, czonek Komisji Wykonawczej i minister sprawiedliwoci w rzdzie Cavaignaka. Wybrany do Konstytuanty, by jej przewodniczcym. 15 Adolphe (wac. Isaac Moise) Cremieux (1796 1880) adwokat. Za Restauracji w partii liberalnej , deputowany od 1842, uczestniczy w kampanii bankietw. W Rzdzie Tymczasowym by ministrem sprawiedliwoci. Wybrany do obu Zgromadze II Republiki. Gosujc z lewic popiera kandydatur Ludwika Napoleona. Uwiziony po zamachu stanu, powrci do polityki w 1869. Po upadku II Cesarstwa wszed do Rzdu Obrony Narodowej.

jonych, posuwajce si dwoma korytarzami, kady z oficerem Gwardii Narodowej i sztandarem na czele. Obaj oficerowie nioscy sztandary, jeden z nich o wygldzie obwiesia, jak si potem dowiedziaem by to emerytowany pukownik Dumoulin l6 wkraczaj teatralnym krokiem na mwnic, wymachuj swoimi sztandarami, wypinaj piersi, gestykuluj melodramatycznie i dobywaj z siebie jaki rewolucyjny bekot. Przewodniczcy ogasza zawieszenie posiedzenia i zgodnie z obyczajem chce naoy kapelusz, lecz poniewa posiada dar miesznoci w najtragiczniejszych sytuacjach, siga po nakrycie gowy ktrego z sekretarzy i biorc je za swoje, wciska je sobie a na oczy. Wbrew naiwnemu przekonaniu, tego rodzaju posiedze nie da si zawiesi i prba przewodniczcego spowodowaa jeszcze wiksze zamieszanie. Od tej chwili posiedzenie przerodzio si w nieustajcy tumult, z rzadka przerywany chwilami ciszy, podczas ktrych mwcy wskakiwali na trybun ju tylko grupami . Cremieux, Ledru-Rollin 17, Lamartine wbiegaj na ni jednoczenie, Ledru-Rollin zgania Cremieux i przyczepia si do niej swymi szerokimi domi, podczas gdy Lamartine nie podejmujc walki pozostaje i czeka, a jego kolega skoczy mwi. Ledru-Rollin zaczyna si rozwodzi, a jego zniecierpliwieni przyjaciele co
16

Dumoulin pukownik, dawny ordynans Napoleona. W czasie Restauracji

organizowa bonapartystowskie spiski, a podczas rewolucji lipcowej manifestacje na rzecz ksicia Reichstadtu, syna Napoleona I.
17

Alexandre-Auguste Ledru, zwany Ledru-Rollin (1807 1874) adwokat, czonek partii demokratycznej, wybrany do Izby w 1841 r. Zaoy gazet La Reforme, by jednym z organizatorw kampanii bankietw. Zwizany z socjalistami, w Zgromadzeniu gosowa z Gr. W 1848 r. wszed do Rzdu Tymczasowego, potem do Komisji Wykonawczej. Po nieudanej manifestacji demokratw 13 czerwca 1849 uciek z Francji i cay okres II Cesarstwa spdzi na wygnaniu.

chwila mu przerywaj, Do wnioskw! do wnioskw!" krzyczy Berryer l8, bardziej dowiadczony i przezorniejszy w swych dynastycznych urazach ni tamten w swej republikaskiej pasji. Ledru-Rollin domaga si na koniec natychmiastowego mianowania rzdu tymczasowego i schodzi. Wwczas Lamartine daje krok do przodu, uzyskuje spokj i zaczyna od wspaniaej pochway odwagi ksinej Orleaskiej, i nawet lud, ktry nigdy nie jest nieczuy na szlachetne uczucia przybrane w wielkie sowa, wznosi oklaski. Posowie odetchnli. Poczekajcie - rzekem do ssiadw - to tylko wstp". Jako Lamartine szybko ucina i zmierza wprost do celu, jaki wytkn Ledru-Rollin. A do tej chwili, jak wspomniaem, wszystkie trybuny, wyjwszy t dla dziennikarzy, pozostaway puste i zamknite. Lecz podczas przemwienia Lamartine'a rozlego si walenie w drzwi prowadzce na jedn z nich. Ustpujc pod naporem, drzwi rozlatuj si w kawaki. Zbrojny motoch zajmuje z haasem ca trybun, a po chwili rwnie i nastpne. Oparszy stop na zewntrznym gzymsie, jaki czowiek z ludu bierze na muszk przewodniczcego i mwc, pozostali zdaj si kierowa sw bro w Zgromadzenie. Oddani przyjaciele wyprowadzaj ksin Orleask i jej syna poza sal w tylny korytarz. Przewodniczcy mamrocze jakie sowa, ktre maj znaczy, e posiedzenie jest zamknite i schodzi, a raczej zelizguje si z podium, na
18

Pierre-Antoine Berryer (1790-1868) - adwokat i mwca polityczny,

deputowany od r. 1830, nalea do opozycji legitymistycznej. Posowa do obu Zgromadze II Republiki. Rojalista, libera i demokrata by w parlamencie postaci do malownicz i przysparza kopotu swoim przyjacioom politycznym legitymistom, legitymici stronnictwo monarchiczne opowiadajce si za powrotem na tron starszej, a wiec prawowitej" (lgitime) linii Burbonw. Po mierci Karola X w r. 1836 popierao kandydatur jego syna Henryka, hrabiego Chambord, ksicia Bordeaux (1820 1883), zwanego tez Henrykiem V.

ktrym umieszczony by jego fotel. Przemkn mi przed oczami jak jaki bezksztatny przedmiot - nigdy bym nie sdzi, e strach moe nada tak prdko, a raczej zmusi do swego rodzaju lotnoci tak grube cielsko. Pierzcha te resztka posw konserwatywnych, a stojca dotd tuszcza rozpiera si na awach centrum wykrzykujc: Zajmujemy miejsca sprzedawczykw!" W trakcie opisanego tu burzliwego widowiska pozostawaem na swej awie nieruchomy, baczny, lecz miernie poruszony. Teraz za, gdy dociekam, dlaczego wwczas nie doznaem ywszych uczu wobec zdarzenia, ktre tak miao wpyn na los Francji i mj wasny, znajduj, e wraenie, jakie wywara na mnie ta przygoda, zostao mocno pomniejszone przez jej przebieg. Podczas rewolucji asystowaem przy dwu lub trzech scenach cechujcych si wielkoci (opisz je we waciwym miejscu) lecz to widowisko byo jej pozbawione cakowicie, poniewa zupenie zabrako w nim prawdy. Nasi kochani Francuzi szczeglnie w Paryu, do najbardziej powanych manifestacji mieszaj chtnie wspominki z literatury i teatru co czsto sprawia, e uzewntrzniane przez nich uczucia wydaj si faszywe, podczas gdy s tylko niezrcznie, przybrane. Tu za naladownictwo byo tak widoczne, e skryo straszliw nowo faktw. W tym czasie wszyscy mieli wyobrani podbarwion ostrymi kolorami, jakimi Lamartine odmalowa swoich yrondystw19. Ludzie pierwszej rewolucji yli we wszystkich umysach, ich czyny i sowa byy obecne w kadej pamici. Wszystko, co widziaem tego dnia, nosio widoczne pitno owych wspomnie. Dlatego zdawao mi si, e starano si na nowo odegra Rewolucj Francusk raczej ni dopeni jej dzieo. Mimo obnaonych szabel, mimo bagnetw i muszkietw
19

W r. 1847 Lamartine opublikowa omiotomow Histoire des Girondis, ktra

cieszya si wielkim powodzeniem.

ani przez chwil nie mogem uwierzy, e nie tylko ja sam, lecz i inni znajdujemy si w miertelnym niebezpieczestwie i szczerze sdz i rzeczywicie nikomu ono nie zagraao. Krwawe nienawici przyszy dopiero pniej, wtedy nie zdyy si jeszcze zrodzi, w szczeglny duch, jaki mia cechowa rewolucj lutow jeszcze si by nie przejawi. Zanim to nastpio prbowano w sobie roznieci namitnoci naszych ojcw lecz bez skutku. Naladowano te ich gesty i pozy, jakie ogldao si na teatrach, bo nie potrafiono naladowa ich entuzjazmu i odczuwa ich szalestwa. Nie pojmujc jej dobrze, do tradycji czynw gwatownych nawizyway dusze wystyge. Cho wic widziaem dobrze, i zakoczenie sztuki bdzie straszne, nie potrafiem powanie traktowa aktorw i cao wydaa mi si kiepsk tragedi odgrywan przez prowincjonalnych histrionw20. Wyznam, e jedyne, co mnie wzruszyo tego dnia to widok owej kobiety i owego dziecka, na ktrych spada cay ciar bdw nie przez nich popenionych. Ze wspczuciem spogldaem na t cudzoziemsk ksiniczk rzucon w wir naszych domowych niezgd, a kiedy musiaa ratowa si ucieczk, z niezwyk si stan mi w oczach obraz jej smutnych, agodnych i spokojnych spojrze, jakie rzucaa na Zgromadzenie podczas tego dugiego posiedzenia. Mylc o niebezpieczestwach towarzyszcych jej ucieczce, poczuem lito tak siln, e zerwaem si i pobiegem ku miejscu, w ktrym jak wynikao z mojej znajomoci budynku musiaa wraz z synem szuka schronienia. Przebiem si szybko przez tum, przebiegem sal konferencyjn, minem szatnie i dotarem do bocznych schodw, ktre prowadz od furty przy ulicy Bourgogne na strychy paacu. Odwierny, ktrego wypytaem w biegu, powiedzia mi, e jestem na tropie ksit i w istocie posyszaem liczne osoby pospiesznie wchodzce na grn cz schodw.
20

histrion (z ac.) komediant, aktorzyna, bazen.

Biegn wic dalej i zatrzymuj si na podecie, przed chwil przestaem sysze odgos poprzedzajcych mnie krokw. Znajduj si przed zamknitymi drzwiami, stukam, nikt nie otwiera. Staj wwczas nie tyle zawstydzony, co zdziwiony, e tutaj si znalazem nie miaem przecie adnego powodu, aby przejmowa si losem tego rodu. Nie obdarzy mnie nigdy adnym dobrodziejstwem, ani adnymi oznakami zaufania. Objcie przeze tronu przyjem z ubolewaniem, a jeli dokadaem stara, by go utrzyma, to powodowa mn wzgld na dobro publiczne, a nie osobista sympatia. W mych oczach rod w posiada jeden tylko powab, ten, ktrego przydaj wielkie nieszczcia. Gdyby wadcy mieli przymioty Boga, ktry czyta w sercach i za czyn liczy intencj, ci wanie wadcy byliby zapewne wdziczni za to, co chciaem tego dnia uczyni, lecz nie dowiedz si o tym nigdy, bo nikt mnie nie widzia i nikomu si nie zwierzyem. Powrciem na sal i zajem ponownie swoje miejsce. Prawie wszyscy posowie si rozeszli. awy pozajmowa lud. Lamartine, cigle na mwnicy, dalej przemawia do tumu, a raczej z nim rozmawia, bo jak zauwayem, mwcw byo prawie tylu co obecnych. Zamt sign szczytu. W jakiej spokojniejszej chwili Lamartine zacz czyta list zawierajc rne osoby wysunite nie wiem przez kogo, a majce wej w skad rzdu tymczasowego, ktry zosta nie wiadomo jak powoany. Wikszo tych nazwisk przyjto przez aklamacj, cz odrzucono przez pomruki, inne witano arcikami, poniewa na ludowej scenie, jak w dramatach Szekspira, groteska atwo idzie w parze z groz, a wic dowcipy mieszay si czasem w rewolucyjne uniesienia. Gdy doszo do nazwiska Garnier-Pages21 usyszaem krzyczcy gos: Pan si pomyli
21

Louis-Antoine Garnier-Pages (1803-1878) - bra udzia w rewolucji lipcowej,

od r. 1842 posowa do Izby, gdzie zasiada na skrajnej lewicy. Uczestniczy w kampanii bankietw, w r. 1848 zosta

panie Lamartine, dobry by ten, co nie yje!" Wiadomo, e Garnier-Pages mia synnego brata, z ktrym czyo go jedynie nazwisko22. Jak mi si zda, pan de Lamartine zaczyna by mocno zakopotany swoj rol, gdy tak w zamieszkach, jak w powieci najtrudniej wymyli zakoczenie. Kiedy wic kto wpad na pomys, by krzykn: Na Ratusz!" - Na Ratusz" odkrzykn Lamartine i bez zwoki wyszed pocigajc za sob poow tumu. Druga poowa zostaa z Ledru-Rollinem, ktry, aby zachowa jak domniemywam pierwszoplanow rol, uzna za suszne od nowa rozpocz ow namiastk wyborw, po czym i on uda si na Ratusz. Tam przeprowadzono t sam parad wyborcz. Nie mog si tu powstrzyma, by nie przytoczy zwizanej z ni anegdoty, jak w miesic pniej opowiedzia mi pan Marrast23. Przerywa ona nieco wtek mej opowieci, lecz doskonale odmalowuje dwu ludzi, ktrzy w tym czasie odgrywali znaczn rol i ukazuje rnice, jeli nie ich nastawienia, to przynajmniej ich edukacji i obyczaju. Ustalono w popiechu, mwi mi Marrast, list kandydatw do Rzdu Tymczasowego i trzeba byo zapozna z ni lud. Daem j Lamartine'owi proszc go, aeby gono j odczyta z tarasu. Nie mog - rzek tene przebiegszy j wzrokiem
czonkiem Rzdu Tymczasowego i na krtko merem Parya. W Konstytuancie gosowa z umiarkowanymi republikanami, nie zosta wybrany do Legislatywy.
22

Etienne - Joseph Garnier-Pages (1801 1841) adwokat, bra udzia w rewolucji lipcowej, wybrany do Izby w r. 1831 sta si jednym z przywdcw partii republikaskiej, by bardziej znany ni jego modszy przyrodni brat. Zmar na grulic. 23 Armand Marrast (1801-1852) - publicysta i polityk. Redaktor republikaskiej La Tribune, potem Le National. W r. 1848 czonek Rzdu Tymczasowego, mer Parya i pose do Konstytuanty. Ostro wystpi przeciw rewolcie z czerwca 1848 r. i Louisowi Blanc. Przepad w wyborach do Legislatywy.

jest na niej moje nazwisko". Przekazaem wic list Cremieux, ktry rzek po jej przeczytaniu: Pan kpi sobie ze mnie proponujc czytanie ludziom listy, na ktrej nie ma mojego nazwiska!" Kiedy zobaczyem, jak pan Ledru-Rollin opuszcza sal, w ktrej zosta tylko najczystszej prby motoch powstaczy, zrozumiaem, e nie ma ju tu nic do zrobienia. Wyszedem wiec, lecz poniewa nie chciaem znale si w tumie maszerujcym do Ratusza, skierowaem si w odwrotn stron i zaczem schodzi prostymi i stromymi jak do piwnicy schodami, ktre prowadz na wewntrzny dziedziniec paacu. Ujrzaem wwczas kolumn uzbrojonych gwardzistw narodowych, ktrzy wbiegli tymi schodami z bagnetami na karabinach. Przodem biego dwch mczyzn ubranych po cywilnemu, ktrzy zdawali si ich prowadzi i ktrzy dononie wykrzykiwali: Niech yje ksina Orleaska i regencja!" W jednym z nich rozpoznaem generaa Oudinot24, a w drugim Andryane'a25 tego, ktry by wiziony w Spielbergu26 i ktry napisa Pamitniki wzorowane na wspomnieniach Silvio Pellico27. Poza nimi nie spostrzegem
24

Nicolas-Charles Oudinot, ksi Reggio (1791-1863) - genera. Odznaczy si w kampaniach napoleoskich. Od 1842 deputowany do Izby, zwizany z opozycj dynastyczn . Wybrany do obu Zgromadze II Republiki. Stan na czele korpusu ekspedycyjnego wysanego przez Ludwika Napoleona do Rzymu. 25 Alexandre-Philippe Andryane (1797 1863) karbonariusz, w r. 1822 reorganizowa kka rewolucyjne we Woszech. Aresztowany i osadzony w Spielbergu do r. 1832. Napisa Pamitniki winia stanu (Pary 1837-1838). 26 Twierdza w austriackim Brunn a dzisiejszym Brnie w Czechosowacji.
27

Silvio Pellico (1789 1854) pisarz woski podejrzewany o zwizki z karbonaryzmem, zosta aresztowany w r 1820 i wiziony w Spielbergu a do r 1832 Napisa wspomnienia wizienne pt. Le mie Prigiom (Moje wizienia, Turyn 1832)

nikogo wicej, co dowodzi najlepiej jak trudn jest rzecz, by opinia publiczna poznaa kiedykolwiek prawd o wydarzeniach dziejcych si w zamcie rewolucji. Wiem, e istnieje list marszaka Bugeaud, w ktrym opowiada on, e udao mu si zebra kilka kompanii dziesitej legii, poruszy je spraw ksinej Orleaskiej i przez dziedziniec paacu Burboskiego poprowadzi je a do Izby, ktr znalaz opustosza. Relacja jest prawdziwa wyjwszy obecno marszaka, ktrego niechybnie bybym zauway, gdyby si tam znajdowa, a byli tam powtarzam wycznie genera Oudinot i pan Andryane. Ten ostatni widzc, jak stoj bez sowa, pochwyci mnie za rami wykrzykujc: Niech Pan si do nas przyczy, trzeba uwolni ksin Orleask i ratowa monarchi! Panie, odrzekem, zamiar jest suszny, lecz przybywacie za pno. Ksina opucia Izb, a posowie si rozeszli". A co si stao tego wieczora z zapalczywym obroc monarchii? Rzecz warto opowiedzie i zauway pomidzy licznymi przejawami sprzedajnej sualczoci, w jakie obfituj dzieje rewolucyj. Ot znalaz si on w gabinecie pana LedruRollin, urzdujc w imieniu Republiki jako sekretarz generalny ministerstwa spraw wewntrznych. Wracajc za do kolumny, jak prowadzi przyczyem si do niej, jakkolwiek niczego si nie spodziewaem po jej wysikach. Poruszajc si machinalnie w nadanym jej kierunku dotara do drzwi Izby, tam ludzie j tworzcy dowiedzieli si, co zaszo, pokrcili si w kko, a potem rozpierzchli na wszystkie strony. P godziny wczeniej ta garstka gwardzistw moga bya jak pniej 15 maja odmieni losy Francji. Poczekaem, a ten nowy tum si rozejdzie i ponownie, sam i zamylony, ruszyem w drog do domu, ogarnwszy wprzdy ostatnim spojrzeniem t sal teraz opustosza i cich, gdzie przez dziewi lat syszaem tyle wymownych i prnych sw. Pan Billault, ktry nieco wczeniej opuci Izb przez furt od ulicy Bourgogne, opowiada mi, e napotka na tej ulicy pana Barrot. Szed pospiesznie nie zwaajc, e jest bez ka-

pelusza i e siwe wosy, ktre zazwyczaj odgarnia starannie ze skroni, opady mu teraz w nieadzie na ramiona, zdawa si pprzytomny". Przez cay dzie czowiek ten podejmowa heroiczne wysiki, aby powstrzyma monarchi przed ruin, do ktrej sam si przyczyni i wyglda teraz, jakby przygniota go ona swym upadkiem. Od Beaumonta, ktry nie opuszcza go przez cay dzie, dowiedziaem si, e od rana pan Barrot stawi czoa dwudziestu barykadom, wspinajc si na kad bez broni, naraajc si czasem na obelgi, a czciej na wystrzay i za kadym razem, si tylko sw, potrafic zjedna w kocu ludzi, ktrzy ich strzegli. A sowem umia tum rzeczywicie niewoli, posiada wszystko czego trzeba, aeby w stosownej chwili na oddziaywa: mocny gos, napuszon wymow i nieustraszone serce. W momencie, gdy pan Barrot opuszcza w takim pomieszaniu Izb, jeszcze bardziej zagubiony pan Thiers bdzi wok Parya lkajc si powrci do domu, o szczegach jego ucieczki dowiedziaem si nazajutrz od pana Talabot28, ktry mu w niej pomaga. Ja z panem Talabot byem zwizany przez do cise kontakty w stronnictwie, za pan Thiers, o ile wiem, przez jakie dawne wsplne interesy. By to czowiek peen duchowego wigoru i bardzo zdecydowany, niezwykle wic przydatny w podobnych okolicznociach. Oto co mi opowiedzia, a jak sdz niczego nie dodam, ani nie ujm: Jak si zdaje, przechodzc placem Ludwika XV29 pan Thiers zosta przez kilku mczyzn z ludu potraktowany obelgami i pogrkami. Kiedy pojawi si w sali konferencyjnej widziaem, e jest poruszony i nieswj. Podszed do mnie, wzi mnie za rce i powiedzia, e jeli nie pomog mu w ucieczce
28

Leon Talabot deputowany z departamentu Haute-Vienne, autor artykuw o ustroju celnym. 29 Dzisiejszy plac Zgody (de la Concorde).

zostanie zmasakrowany przez posplstwo. Z obawy przed tumem chcia omin most Ludwika XVI30, poszlimy w kierunku mostu Inwalidw lecz i tu si cofn, poniewa zdawao mu si, e dostrzega zbiegowisko po drugiej stronie Sekwany. Dotarlimy do mostu Jeny, ktry by pusty i swobodnie przeszlimy na drug stron. Tam znowu pan Thiers odkry kilku krzyczcych obuzw na amfiteatralnych stopniach, gdzie mia by budowany paac krla Rzymu i rzuci si w ulic Auteuil, a potem zapuci w lasek Buloski, gdzie na szczcie trafilimy na jak dorok, ktra zewntrznymi bulwarami powioza nas a do rogatek w Clichy, skd koujc maymi uliczkami dojechalimy pod jego dom. Przez ca t drog, dorzuci pan Talabot, a zwaszcza na pocztku zdao mi si, e pan Thiers prawie postrada zmysy gestykulowa, szlocha, mwi co bez sensu. Katastrofa, jakiej sta si wiadkiem, przyszo kraju i lk o siebie stworzyy kbowisko, w ktrym jego myli bez przerwy si szamotay i gubiy". Tak wic spord czterech ludzi, ktrzy najbardziej przyczynili si do wydarze 24 lutego, Ludwika Filipa, pana Guizota, pana Thiersa, pana Barrota, dwaj pierwsi pod koniec tego dnia stali si banitami, a dwaj nastpni na poy szalecami.

30

Dzisiejszy most Zgody

CZ DRUGA
Wszystko, co zawiera ten zeszyt (mianowicie rozdziay od I do XI wcznie) zostao w sposb nieco chaotyczny spisane w Sorrento w listopadzie i grudniu roku 1850, styczniu, lutym i marcu roku 1851.

I MJ SD O PRZYCZYNACH 24 LUTEGO I MOJE MYLI O TYM CO Z TEGO DNIA WYNIKO Upada wic monarchia lipcowa, upada bez walki, raczej na widok ni pod ciosami zwycizcw, ktrzy zwycistwem zdziwili si w rwnym stopniu, co zwycieni porak. Od czasu rewolucji lutowej po wielekro syszaem jak panowie Guizot, a nawet Mole i Thiers powtarzali, e wydarzenie to naley przypisa zaskoczeniu i widzie w nim dzieo czystego przypadku, szczliwy zbieg okolicznoci i nic wicej. Kusio mnie zawsze, aby im odpowiedzie sowami, jakie molierowski Mizantrop kieruje do Oronta: eby tak mniema, macie swoje powody1, poniewa przez osiemnacie lat panowie ci rzdzili Francj pod berem Ludwika Filipa i byoby im trudno przyj, e ze rzdy tego wadcy doprowadziy do katastrofy, ktra zmiota go z tronu.
1

Molier, Mizantrop , akt I scena II, w. 169.

atwo poj, e co do mnie, ktry nie mam zupenie takich powodw do podobnego mniemania, to nie mog w peni podziela ich zdania. Nie znaczy to, bym sdzi, e przypadki nie odegray adnej roli w rewolucji lutowej przeciwnie, ich rola bya wielka, ale nie zdziaay one wszystkiego. Obcowaem z ludmi pira, ktrzy opisywali histori nie mieszajc si do polityki i z politykami, ktrzy zajmowali si wycznie tworzeniem wydarze, bez zamiaru ich opisywania. Uderzao mnie zawsze, e ci pierwsi dopatrywali si wszdzie przyczyn oglnych, a ci drudzy yjc w pltaninie codziennych faktw - skonni byli sobie wyobrazi, e wszystko naley przypisywa drobnym incydentom i e wiatem poruszaj takie same mae sprynki, jakie naciskaj oni swymi rkami. Sdz, e w bdzie s jedni i drudzy. Ze swej strony ywi odraz do owych absolutnych systemw, ktre uzaleniaj wszystkie historyczne wydarzenia od wielkich przyczyn sprawczych powizanych midzy sob w fatalistyczny acuch, ktre by tak rzec wykluczaj czowieka z historii ludzkiego rodzaju. Znajduj, e s ciasne mimo ich rzekomej wielkoci i faszywe pod pozorami matematycznych prawd. Cho nie spodoba si to twrcom, ktrzy wymylili te wzniose teorie, aby syci wasn prno i uatwi sobie prac, jestem przekonany, e wielu wanych faktw historycznych nie da si wytumaczy inaczej jak przypadkowymi okolicznociami i e wiele innych pozostaje niewytumaczalnymi, e wreszcie przypadek czy raczej kombinacja przyczyn wtrnych, ktr tym mianem okrelamy nie potrafic ich rozwika liczy si bardzo w tym, co ogldamy na teatrze wiata. Lecz rwnie mocno jestem przekonany, e przypadek nie czyni niczego, co uprzednio nie byoby przygotowane. Dawniej zasze fakty, natura spoecznych urzdze, charakter umysw, stan obyczajw s materiaem, z ktrego ukada on owe improwizacje, ktre tak nas dziwi i przeraaj. Rewolucja lutowa jak wszelkie tego rodzaju wane wyda-

rzenia wynika z przyczyn oglnych, zapodnionych jeli mona tak rzec przez drobne wypadki. I byoby rwnie powierzchowne wywodzi j koniecznie z tych pierwszych, jak przypisywa jej wybuch wycznie tym drugim. Rewolucja przemysowa, ktra trzydzieci lat temu uczynia z Parya pierwsze fabryczne miasto francuskie i przycigna w jego mury nowy cakiem lud robotniczy, do ktrego, skutkiem robt fortyfikacyjnych2, doszed jeszcze lud rolniczy, obecnie pozbawiony zajcia, gorczka uywania dbr materialnych, ktra podniecana przez rzd ogarna t ludno, demokratyczna choroba zawici, ktra skrycie j trawia, ekonomiczne i polityczne teorie, ktre znalazy do niej dostp i chciay j przekona, e ludzkie niedole s dzieem praw, a nie Opatrznoci i e mona usun ubstwo zmieniajc podstawy spoeczestwa, pogarda, w jak popada klasa rzdzca, a zwaszcza przewodzcy jej ludzie, pogarda tak powszechna i gboka, e sparaliowaa opr nawet ze strony tych, ktrzy mieli najwikszy interes w podtrzymaniu tej wadzy, jak obalano, centralizacja, ktra sprawia, e rewolucyjna operacja moga si ograniczy do opanowania Parya i pooenia rki na gotowej machinie pastwowej, wreszcie niestao wszystkiego instytucji, idei, obyczajw i ludzi w niestaym spoeczestwie, ktrym w przecigu niespena szedziesiciu lat wstrzsno siedem wielkich rewolucyj, nie liczc wstrzsw pomniejszych takie oto byy oglne przyczyny, bez ktrych rewolucja lutowa byaby niemoliwa. Waniejszymi wypadkami, ktre do niej doprowadziy, byy niezrczne posunicia opozycji dynastycznej, ktre wznieciy rozruchy chcc przygotowa re2

W roku 1841 rozpoczte zostay wielkie prace nad otoczeniem Parya

acuchem fortyfikacji, ktre ukoczono w r. 1845. Podczas wojny francuskopruskiej w 1870 r. okazay si bezuyteczne. Potem suyy paryanom jako teren niedzielnego wypoczynku, a w pierwszych latach po I wojnie wiatowej zostay wyburzone.

form, represja tych rozruchw, zrazu nadmierna, a potem zarzucona, nage zniknicie dawnych ministrw, zrywajce w jednej chwili wtek rzdw, ktrego nowi ministrowie nie umieli na czas podchwyci i zwiza, bdy i baagan mylowy tych ministrw, niezdolnych do umocnienia tego, co byli zdolni nadwtli, wahania generaw, nieobecno tych wanie ksit, ktrzy byli popularni i energiczni3, lecz nade wszystko szczeglna, starcza nieudolno krla Ludwika Filipa, ktrej nikt nie przewidzia i ktra pozostaje niewiarygodna nawet teraz, gdy wydarzenia j ujawniy. Zapytywaem czasem sam siebie, co mogo w duszy krla spowodowa to nage i niesychane znuenie. Ludwik Filip spdzi ycie pord rewolucyj i z pewnoci nie brakowao mu ani dowiadczenia, ani odwagi, ani przenikliwoci, ktre tego dnia tak zupenie go opuciy. Myl, e jego sabo wynika z nadmiernego zaskoczenia, zosta powalony zanim zrozumia. Rewolucja lutowa bya nieprzewidziana dla wszystkich, lecz dla niego bardziej ni dla kogokolwiek. Nie przygotowaa go do niej adna przestroga z zewntrz, poniewa od wielu lat jego umys zamkn si w tego rodzaju pysznej samotnoci, w jakiej zazwyczaj zaczyna przebywa rozum wadcw, ktrym przez dugi czas sprzyja fortuna i ktrzy, biorc szczcie za geniusz, nie chc ju nikogo sucha, bo sdz, e niczego ju nie mog si dowiedzie. Ludwik Filip zosta zreszt zmylony, podobnie jak jego ministrowie o czym ju wspominaem przez owo zwodnicze wiato, jakie dawne dzieje rzucaj na czas teraniejszy. Daoby si sporzdzi osobliw list wszystkich bdw, ktre si rodziy jedne z drugich, nie bdc sobie podobnymi. To Karol I, popchnity do samowol3

Tocqueville ma tu na myli dwch synw krla Ludwika Filipa ksicia de

Joinville i ksicia d'Aumale, ktrzy w tym czasie znajdowali si w Algierii.

i gwatw widokiem postpw, jakie poczyni w Anglii duch opozycyjny pod dobrotliwym berem jego ojca4, to Ludwik XVI, zdecydowany wszystko znosi, bo Karol I zgin nie chcc w niczym ustpi, to Karol X, prowokujcy rewolucje majc w oczach sabo Ludwika XVI; to na koniec Ludwik Filip, najbystrzejszy z nich wszystkich, ktry sobie wyobraa, e aby si utrzyma na tronie wystarczy faszowa prawo nie amic go i e jeli on sam bdzie si porusza w kole zakrelonym przez Kart, to nard z niego nie wyjdzie. Korumpowa lud nie stawiajc mu czoa; odchodzi od ducha konstytucji nie tykajc jej litery; przeciwstawia sobie przywary kraju, agodnie roztapia namitnoci rewolucyjne w dzy materialnego uycia to bya idea caego jego ycia, a pomau staa si nie tylko naczeln, lecz wyczn. Zamkn si w niej, y ni i gdy nagle spostrzeg, e jest faszywa, zachowa si jak czowiek obudzony noc przez trzsienie ziemi, ktry czujc w ciemnociach, jak wali si jego dom i ziemia usuwa spod ng, stoi oszoomiony i zagubiony pord niespodzianej i powszechnej ruiny. Dzisiaj swobodnie mog rozprawia o przyczynach, ktre doprowadziy do zaj 24 lutego, lecz popoudniem tego dnia co innego miaem w gowie. Rozmylaem o samych wydarzeniach i bardziej zajmoway mnie ich nastpstwa ni przyczyny. Od siedemnastu lat bya to druga rewolucja, ktra dokonywaa si na moich oczach.
4

Karol I Stuart (1600-1649) - krl Anglii, syn Jakuba I. Wstpi na tron w 1625 r.

i swoimi despotycznymi rzdami doprowadzi do rewolucji. Osdzony jako tyran, zdrajca, morderca i wrg publiczny, zosta city, Jakub I Stuart (1566 1625) krl Szkocji od 1567, Anglii od 1603 r. Bezskutecznie zabiega o zjednoczenie tych dwu krajw, pozostawa w cigym konflikcie z Parlamentem. Tocqueville idealizuje jego dobrotliwo. Wadcy dalej wymienieni, to krlowie francuscy.

Przygnbiy mnie obie, lecz druga o ile wicej przysporzya mi goryczy. Wzgldem Karola X do koca zachowaem resztki dziedzicznej sympatii, lecz ten krl upad, poniewa naruszy prawa, ktre byy mi drogie i ywiem wwczas nadziej, e skutkiem jego upadku wolno w mym kraju raczej si odrodzi ni zmarnieje. Natomiast dzisiaj ta wolno zdawaa mi si martwa, uciekajcy wadcy byli dla mnie niczym i czuem, e przegrana zostaa sprawa, o ktr zabiegaem. Najpikniejsze lata modoci upyny mi w spoeczestwie, ktre zdawao si odnajdywa pomylno i wielko stajc si ponownie wolnym. Stworzyem sobie w nim ide wolnoci umiarkowanej, statecznej i powciganej wierzeniami, obyczajami i prawami, zachwyciem si powabami tej wolnoci i staa si ona namitnoci mego ycia. Przeczuwaem, e jej utraty nigdy nie przebolej, a teraz jasnym si stao, e musz si z ni poegna. Zbyt dobrze poznaem ludzi, aeby tym razem pociesza si prnymi sowami. Wiedziaem, e jeli jedna wielka rewolucja moe przynie krajowi wolno, to licznie po sobie nastpujce rewolucje uniemoliwiaj w nim na dugo wszelk wolno umiarkowan. Co miao wynikn z tej rewolucji, tego jeszcze nie byem wiadom, lecz miaem ju pewno, e nic takiego, co mogoby mnie zadowoli. Przewidywaem, e jakikolwiek miaby by los naszych dzieci, to my jestemy ju skazani na ndzny ywot pomidzy nastpujcymi przemiennie falami rozpasania i ucisku. Zrobiem w duchu powtrk z historii naszych ostatnich szedziesiciu lat i gorzko si umiechaem przypominajc sobie zudzenia, jakie ywiono przy kocu kadego z etapw tej dugiej rewolucji, teorie, z jakich te zudzenia wyrastay, uczone rojenia naszych historykw i tyle owych przemylnych i faszywych systemw, jakimi usiowano objania teraniejszo tak jeszcze sabo widoczn i przepowiada przyszo, ktrej nie byo wida zupenie. Po dawnym ustroju nastpia monarchia konstytucyjna, po

monarchii republika, po republice cesarstwo, po cesarstwie restauracja i wreszcie monarchia lipcowa5. Po kadej z tych kolejnych mutacji powiadano, e Rewolucja Francuska wypeniwszy to, co zarozumiale nazywano jej dzieem, dobiega koca: tak mwiono i tak wierzono. Niestety! sam chciaem w to wierzy podczas Restauracji i nawet po upadku rzdw restauracyjnych. Lecz oto Rewolucja Francuska zaczyna si wci na nowo, bo wci mamy do czynienia z jedn i t sam rewolucj. W miar jak posuwamy si przed siebie jej fina oddala si i ginie w mroku. Czy dojdziemy jak nas zapewniaj nowi prorocy, by moe tyle warci co ich poprzednicy do przeobraenia spoeczestwa gbszego i zupeniejszego, ni przewidywali i pragnli nasi ojcowie i ktrego sami nie umiemy jeszcze przewidzie, czy te moe osigniemy w stan okresowej, chronicznej i nieuleczalnej anarchii, dobrze znanej choroby starych narodw? Co do mnie, nie umiem odpowiedzie, nie wiem, kiedy zakoczy si ta podr. Zmczyo mnie cige branie za port tego, co okazuje si zwodnicz mg i czsto zapytuj sam siebie czy rzeczywicie istnieje w stay ld, ktrego tak dugo poszukujemy, czy naszym przeznaczeniem nie jest raczej nieskoczone eglowanie po penym morzu! Reszt tego dnia spdziem z Amprem6, koleg z Insty5

Mianem ancien rgime (dawny ustrj) obejmowany jest w historii Francji okres

od mniej wicej pocztku XVII w. do Rewolucji; monarchia konstytucyjna wprowadzona konstytucj z wrzenia 1791; republika proklamowana dekretem Konwencji z wrzenia 1792; cesarstwo wprowadzone konstytucj z maja 1804; restauracja potwierdzona Kart konstytucyjn z czerwca 1814; monarchia lipcowa Kart konstytucyjn z sierpnia 1830 r.
6

Jean-Jacques Ampre (1800 1864) - dziejopisarz i historyk literatury, syn synnego fizyka. W 1838 r. otrzyma katedr literatury francuskiej w Collge de France, w r. 1848 wszed do Akademii Francuskiej.

tutu7, jednym z moich najlepszych przyjaci. Dowiedzia si, co mnie spotkao skutkiem rozruchw i zaprosi mnie na kolacj. Chciaem zrazu uly sobie dzielc si z nim moimi strapieniami, lecz szybko spostrzegem, e jego wraenia byy odmienne od moich i e na dziejc si rewolucj spoglda innym okiem. Ampre by czowiekiem bystrego umysu i, co wicej znaczy, dobrego serca, agodnym w obejciu i wiernym w przyjani. By lubiany za sw dobrotliwo, ujmowa konwersacj ciekaw, dowcipn, zabawn, satyryczn, w ktrej rzuca mas arcikw, co prawda niezbyt wysokiego lotu, lecz przyjemnych dla rozmwcy. Na nieszczcie mia siln skonno, aby do literatury przenosi mentalno salonow, a do polityki mentalno literack. To, co nazywam mentalnoci literack w polityce polega na dostrzeganiu bardziej tego, co kunsztowne i nowe ni tego, co prawdziwe, na upodobaniu w tym, co zaciekawiajce, bardziej ni w tym, co uyteczne, na przejawianiu wikszej wraliwoci na pikne gesty i swka aktorw ni na nastpstwa granej sztuki, na kierowaniu si raczej wraeniami ni rozumowymi racjami. Nie musz dodawa, e jest to przywara cechujca nie tylko akademikw. Prawd powiedziawszy jest ni po trosze dotknity cay nard, bo wzity w swej masie, francuski lud sdzi bardzo czsto o materiach politycznych jak literat. Ampre, ktry by chodzc wyrozumiaoci, a jedyn wad, jak wynis z ycia koteryjnego, bya sabo do kolegw, mia upadajcy rzd w wielkiej pogardzie, a jego pocignicia na rzecz szwajcarskich
7

Instytut pod nazw Instytut Francuski zgrupowano w 1794 roku pi dawnych

akademii, rozwizanych rok wczeniej Akademi francusk, inskrypcji i literatury piknej, nauk, sztuk piknych, oraz nauk moralnych i politycznych. W ten sposb zorganizowane s one po dzi dzie.

ultramontanw mocno go poirytoway8. Do tych ostatnich, a zwaszcza ich francuskich przyjaci, ywi nienawi, poza tym jednak do nienawici by niezdolny. Obawia si miertelnie nudziarzy, lecz naprawd z gbi serca nie znosi tylko pobonisiw. Faktem jest, e ci ostatni zranili go okrutnie i mocno niezrcznie, gdy nie by on z natury ich przeciwnikiem i nic lepiej nie dowodzi ich zalepionej nietolerancji ni to, e potrafili do tego stopnia zrazi sobie czowieka o tak chrzecijaskiej postawie, jak Ampre, wyraaa si ona moe nie tyle w wierze, co w jego upodobaniach i intencjach oraz, jeli wypada tak rzec, w jego temperamencie. Upadkiem rzdu, ktry tak dobrze im suy, Ampre nie martwi si ponad miar. Pord powstacw by zreszt wiadkiem przejaww bezinteresownoci, wspaniaomylnoci i nawet odwagi, udzieliy mu si powszechne uczucia. Spostrzegem, e nie tylko nie skania si ku moim opiniom, lecz gotw by broni ich odwrotnoci. Sprawio to, e wszystkie uczucia oburzenia, blu i gniewu, jakie od rana gromadziy si w moim sercu, obrciy si nagle przeciwko niemu. Przemawiaem do niego jzykiem tak gwatownym, e pniej czsto sobie to ze wstydem przypominaem, wybaczy mi to moga tylko przyja tak szczera, jak mnie darzy. Pamitam, e powiedziaem mu midzy innymi: Z tego,
8

Mowa tu o poparciu, jakiego Guizot udzieli szwajcarskiemu Sonderbundowi,

separatystycznej koalicji siedmiu kantonw katolickich wystpujcych w r. 1845 przeciwko szwajcarskiemu rzdowi federalnemu. Koalicja zostaa zawizana wskutek gwatownej reakcji innych kantonw na decyzj kantonu Lucerneskiego, by szkoy powierzy w nim jezuitom. Doszo do walk, armia Sonderbundu zostaa pobita w 1847 r., ultramontanie zwolennicy silnych zwizkw z papiestwem w przeciwstawieniu do gallikanw opowiadajcych si za daleko posunit autonomi katolicyzmu francuskiego, w znaczeniu szerszym ortodoksyjni katolicy.

co si dzieje niczego pan nie rozumie, wydaje pan sdy paryskiego gapia lub poety. Nazywa to pan zwycistwem wolnoci, a jest to jej ostateczna klska. Ten lud, ktry tak naiwnie pan podziwia, dowid ostatecznie, e jest niezdolny i niegodny y w wolnoci. Prosz mi pokaza, czego nauczyo go dowiadczenie? Jakich naby nowych cnot, jakich dawnych wad si wyzby? Nie, powiadam, jest cigle taki sam niecierpliwy, nierozsdny, wystpujcy przeciw prawu, saby wobec dobrych przykadw, zuchway wobec niebezpieczestwa zupenie jak jego ojcowie. Czas niczego w nim nie zmieni i pozostawi go rwnie lekkomylnym w sprawach powanych jak dawniej w drobnostkach". Wykrzyczawszy sobie wiele podobnych rzeczy, obaj odwoalimy si w kocu do przyszoci, sdziego wiatego i nieprzekupnego, lecz ktry niestety zawsze przybywa za pno.

II
PARY NAZAJUTRZ PO 24 LUTEGO I W DNI NASTPNE - SOCJALISTYCZNY CHARAKTER NOWEJ REWOLUCJI Pisane w Sorrento, grudzie 1850 r. Noc przesza bez incydentw, mimo e ulice rozbrzmieway krzykami i wystrzaami a do ranka, byy to jednak odgosy zwycistwa, a nie walki. Gdy zawitao, wyszedem z domu, eby zobaczy jak wyglda miasto i dowiedzie si o bratankw1. Byli wwczas chowani w maym seminarium, instytucji wychowawczej, ktra nie przygotowuje wcale do ycia w czasach rewolucyjnych, i w ktrej podczas rozruchw nie jest si bezpiecznym. Mae seminarium znajdowao si przy ulicy Madame, za paacem Luksemburskim i aeby tam doj, musiaem przeby spory kawaek Parya. Ulice znalazem spokojne i na p opustoszae, jak w niedzielny poranek, kiedy to zazwyczaj w Paryu bogaci pi, a biedni odpoczywaj. Od czasu do czasu mona byo napotka zwycizcw z dnia poprzedniego, lecz wikszo z nich powracaa do domw nie zwracajc uwagi na przechodniw.
1

Byli to Bernard-Hubert Clrel baron de Tocqueville (1832-1864), syn Edwarda,

ojciec Christiana pierwszego wydawcy Wspomnie, oraz Auguste-Ren Clrel wicehrabia de Tocqueville (1837 ?), drugi syn Edwarda, oficer za II Cesarstwa, deputowany w czasach III Republiki.

W niewielu otwartych sklepikach wida byo wystraszonych mieszczan, przede wszystkim jednak zdziwionych jak widzowie, ktrzy po zakoczeniu sztuki zastanawiaj si nad jej sensem. Na tych wyludnionych ulicach najwicej byo onierzy pojedynczych lub w maych grupkach, wszystkich bez broni ktrzy przemierzali miasto powracajc do swoich domostw. Klska, jak ci ludzie ponieli, zostawia w ich duszach ostre i trwae poczucie wstydu i gniewu, lecz okazao si to pniej, w tamtej chwili niczego po nich nie byo wida. Rado z odzyskanej swobody zdawaa si u tych modych ludzi growa nad innymi uczuciami, szli z beztroskimi minami i lekkim, zamaszystym krokiem, jak uczniacy na wakacje. Maego seminarium nie atakowano, ani nawet nie niepokojono. Moich bratankw zreszt ju tam nie byo. Wieczorem poprzedniego dnia odesano ich do babki. Wrciem wic do siebie zahaczajc o ulic du Bac, aeby si dowiedzie czy Lamoriciere, ktry wwczas mieszka przy tej ulicy, zosta poprzedniego dnia rzeczywicie zabity, jak mi powiedzia jego adiutant, ktry widzia go spadajcego z konia. Sucy powiedzieli mi, e ich pan jest w domu, dopiero gdy mnie rozpoznali i wtedy te zgodzili si wprowadzi mnie do niego. Znalazem tego osobliwego czowieka, o ktrym nieraz jeszcze wspomn, wycignitego na ku i zmuszonego do bezczynnoci cakiem sprzecznej z jego natur i upodobaniami. Gow mia rozbit, rce poprzebijane ciosami bagnetw, wszystkie czonki zmaltretowane i bezwadne, lecz umys oywiony i serce nieposkromione. Opowiedzia mi o swoich wczorajszych przygodach i tysicu niebezpieczestw, z ktrych wyszed zupenym cudem. Doradzaem mu, by nie opuszcza domu, zanim nie wrci do zdrowia i nawet duej, by w oglnym zamcie nie naraa na szwank swej osoby i reputacji. Rady uzasadnione wobec czowieka tak lubicego dziaanie i tak do przyzwyczajonego, e po zrobieniu rzeczy niezbdnych i uytecznych zawsze by gotw przedsiwzi co niebezpiecznego i szkodli-

wego raczej, ni zgodzi si na bezczynno, lecz rady mao skuteczne jak wszystkie sprzeciwiajce si naturalnym skonnociom. Cae popoudnie spdziem chodzc po Paryu. Dwie zwaszcza rzeczy uderzyy mnie tego dnia. Pierwsza, to mao powiedzie gwnie bo jedynie i wycznie ludowy charakter rewolucji, jaka si dokonaa, przewaga, jak w jej wyniku uzyska nad innymi klasami lud we waciwym tego sowa znaczeniu, to jest ci, ktrzy yj z pracy rk. Druga rzecz, to brak objaww nienawici, a co wicej brak jakichkolwiek ywszych namitnoci, jakie w pierwszych chwilach mgby okazywa prosty lud, ktry sta si nagle jedynym panem sytuacji. Jakkolwiek klasy pracownicze odgryway nieraz pierwsz rol w wydarzeniach pierwszej Republiki, to ani faktycznie, ani prawnie nie objy pastwa w niepodzielny zarzd i wadanie. W Konwencji nie byo ani jednego czowieka z ludu, skadaa si ona z mieszczan i inteligencji. Rozgrywka midzy Gr i yrond toczya si wycznie w onie buruazji, a swoim zwycistwem Gra nigdy nie przekazaa wadztwa w rce ludu2. Rewolucj lipcow zrobi lud, lecz klasa rednia, ktra j wywoaa i przeprowadzia, zebraa te prawie wszystkie jej owoce. Natomiast rewolucja lutowa zdawaa si zrobiona cakowicie poza buruazj i przeciwko niej. W tym wielkim wstrzsie dokona si ostatecznie podzia midzy dwiema czciami, z jakich we Francji skada si organizm spoeczny, i wyosobniony w ten sposb lud obj ca wadz. W naszych annaach bya to zupena nowo, chocia gdzie indziej i w innych czasach tego rodzaju rewolucje miay ju miejsce dzieje waciwe dla jakiej epoki, nawet w naszych czasach, mog si wprawdzie wydawa niezwyke i nowe, lecz zawsze wi si w swej istocie ze
2

Zob. przyp. 8 do rozdz. V, cz. I.

star histori ludzkoci. Na przykad Florencja pod koniec redniowiecza bya ma widowni wydarze podobnych do naszych, klasa szlachecka zostaa najpierw zastpiona przez klas mieszczask, a potem pewnego dnia i ona zostaa odsunita od rzdw3, mona byo zobaczy gonfaloniera maszerujcego boso na czele ludu i tak przewodzcego republice. Lecz we Florencji t ludow rewolucj wywoay przyczyny szczeglne i przejciowe, podczas gdy tutaj doprowadziy do niej przyczyny tak trwae i oglne, e jak mona sdzi, wstrzsnwszy Francj, rozszerzy si ona na ca Europ. Tym razem nie chodzio ju o zwycistwo jednego stronnictwa, zmierzano do zbudowania nauki spoecznej, filozofii, mgbym rzec, prawie religii powszechnej, ktr mona by naucza i narzuca wszystkim ludziom. A to w starym obrazie bya ju cz istotnie nowa. Podczas tego dnia nie dostrzegem w Paryu ani jednego przedstawiciela publicznego porzdku, ani jednego onierza, andarma czy policjanta, znikna nawet Gwardia Narodowa. Wycznie lud nosi bro, pilnowa pastwowych budynkw, czuwa, rozkazywa i kara. Byo rzecz nadzwyczajn i straszn oglda w rkach tych, co nic nie posiadaj, cae to wielkie miasto wypenione bogactwami, a raczej cay ten wielki nard, albowiem na skutek centralizacji ten, kto wada Paryem, panuje nad Francj. Przeraenie wszystkich innych klas byo wic ogromne. Sdz, e w adnym z okresw rewolucji nie byo ono tak due i myl, e mona je porwna tylko ze strachem,
3

Tocqueville mwi tu o synnym powstaniu Ciompich (grplarzy) z lipca 1378 r., kiedy to gonfalonierem zosta przedstawiciel plebsu, grplarz Michle di Lando, gonfaloniere tak we Florencji nazywano osob i urzd komendanta policji miejskiej.

jaki musiay odczuwa cywilizowane miasta wiata rzymskiego, gdy ujrzay si we wadzy Wandali i Gotw4. I poniewa niczego podobnego do tej pory nie widziano, sporo ludzi spodziewao si niesychanych aktw gwatu. Co do mnie, zupenie nie podzielaem tych obaw. To, co ogldaem, kazao mi oczekiwa w najbliszej przyszoci dziwnych perturbacji i osobliwych wystpkw, lecz ani przez chwil nie wierzyem w rabunek bogatych. Zbyt dobrze znaem lud paryski, aeby nie wiedzie, e w czasie rewolucji kieruje si on zazwyczaj szlachetnymi porywami, e w dniach po zwycistwie zaczyna zaraz nim si pyszni, pokazywa wadz i odgrywa bohatera. A gdy tym jest zajty, dochodzi zwykle do tego, e kto tam przechwytuje rzdy, policja powraca na posterunki, a sdziowie na swe awy i wwczas, kiedy nasi bohaterowie zapragn wreszcie powrci w bardziej znane i przyziemne rejony maych i niedobrych ludzkich namitnoci, wwczas napotykaj na przeszkody i musz si kontentowa prostym yciem poczciwych ludzi. Ponadto tyle ju lat spdzilimy na powstaniach, e wytworzy si midzy nami szczeglny rodzaj moralnoci na uytek zamieszek, szczeglny kodeks na czas rozruchw. Wedle tych wyjtkowych praw tolerowane jest zabjstwo, dopuszczalne s dewastacje, ale surowo wzbroniona grabie, co oczywicie nie przeszkadza licznym kradzieom, poniewa spoeczno rebeliantw nie stanowi pod tym wzgldem adnego wyjtku i jak w innej, tak i w jej onie znajdzie si zawsze nieco hultajw, ktrzy kpi sobie wewntrznie z grupowej moralnoci i gdy nikt ich nie widzi, za nic maj sw
4

Wandalowie plemi germaskie, w V w. zajli Gali i Hiszpani, wwczas rzymskie prowincje, Goci plemi germaskie, od po. III wieku zaczli wdziera si na terytorium imperium rzymskiego, w V w. Wizygoci pod wodz Alaryka spldrowali Rzym.

godno. Uspokajaa mnie zreszt myl, e zwycizcy bd zaskoczeni sukcesem, tak jak ich adwersarze porak. Ich namitnoci nie zdyy rozgorze i rozpta si w walce, rzd upad przez nikogo nie broniony i sam si nie bronic. By bd zwalczany, bd przynajmniej ywo krytykowany od duszego czasu przez tych, ktrzy teraz ubolewali w gbi serca nad jego upadkiem. Od roku opozycj dynastyczn i opozycj republikask poczya zudna zayo, te same posunicia wykonyway w odmiennych intencjach. To samo nieporozumienie, ktre uatwio rewolucj, przyczyniao si teraz do jej agodnego przebiegu. Gdy znika monarchia, pole bitwy wydao si puste. Lud nie dostrzega na nim wyranie wrogw, ktrych naleaoby ciga i powali, zabrako dawnych przyczyn gniewu. Kler nigdy nie pogodzi si do koca z now dynasti i bez alu patrza na jej upadek. Z zadowoleniem i nie baczc na nastpstwa powitaa go stara szlachta. Ten pierwszy ucierpia od nietolerancyjnego systemu mieszczastwa, ta druga z powodu jego pychy. W obojgu jego rzdy budziy pogard lub obaw. Od lat szedziesiciu ksiy, dawn arystokracj i lud poczyo wsplne uczucie, co prawda uczucie niechci, a nie wsplnej sympatii. Lecz w polityce, gdzie przyja wspiera si najczciej na wsplnych nienawiciach, byo to ju sporo. Tego dnia jedynymi naprawd zwycionymi byli mieszczanie, lecz oni mao mieli powodw do lku. Swe rzdy mieszczastwo sprawowao wycznie, ale bez ucisku, stosujc raczej korupcj ni przemoc, tote byy one bardziej pogardzane ni nienawidzone. Zreszt klasa rednia nie tworzy nigdy w narodzie grupy zwartej i wyranie z caoci wyodrbnionej, zawsze przenika si po trosze z innymi i czciowo z nimi miesza. w brak jednorodnoci i cisych granic czyni rzdy mieszczastwa sabymi i niepewnymi, lecz gdy je traci, ono samo staje si niepochwytne i jakby niewidoczne dla tych, ktrzy chc w nie uderzy.

Jak myl, wszystkie te przyczyny powodoway w ludzie ow ospao, ktra mnie uderzya na rwni z jego wszechwadz, ospao tym widoczniejsz, e osobliwie kontrastowaa ona z nadt gwatownoci jzyka i straszliwych wspomnie, jakie wskrzesza. Historia Rewolucji Thiersa, yrondyci Lamartine'a5, inne dziea mniej sawne, lecz dobrze znane, przede wszystkim sztuki teatralne, zrehabilitoway Terror6 i w pewnym sensie uczyniy go modnym. W pomiennym wic jzyku 1793 roku wypowiadano letnie uczucia chwili i gsto cytowano nazwiska synnych zbrodniarzy, do ktrych upodabnia si nie miano ani energii, ani szczerej ochoty. Pniej dopiero socjalistyczne teorie, ktre poprzednio nazwaem filozofi lutowej rewolucji, rozpali miay prawdziwe namitnoci, podsyci zawici i wywoa wojn klas. Ale jeli na pocztku pasje byy mniej rozpasane, ni mona byo si obawia, to nazajutrz po rewolucji w ideach ludu przejawiy si istotnie nadzwyczajne rozgorczkowanie i niesychany chaos. Po 25 lutego z gw nowatorw wyskoczyy z impetem tysice przedziwnych systemw, ktre wnikny w zmcone umysy tumu. Dotd wszystko pozostao jeszcze nienaruszone, wyjwszy monarchi i parlament, lecz od tej chwili zdao si, e
5

Dziesiciotomowa Histoire de la Revolution franaise Adolfa Thiersa ukazaa si w latach 1823 1827, osiem tomw Histoire des Girondins Lamartine'a w r. 1847.
6

Terror - okres dyktatorskich rzdw Konwencji, rozpoczty powoaniem Trybunau Rewolucyjnego w marcu 1793 r., uchwaleniem w maju, sierpniu i wrzeniu tego roku ustaw wyjtkowych zawieszajcych swobody polityczne, osigajcy apogeum w dziaalnoci Komitetu Ocalenia Publicznego, kierowanego przez jakobiski triumwirat Robespierre'a, Saint-Justa i Couthona, zakoczony przewrotem termidoriaskim w lipcu 1794 r. Ofiary terroru szacuje si na okoo 40 tys. osb.

pod uderzeniami rewolucji rozpadnie si samo spoeczestwo, e rozpisany zosta konkurs na now form gmachu, jaki mia powsta w jego miejsce. Kady przedstawia jaki projekt, ten w gazetach, tamten na afiszach, ktrymi pokryy si wkrtce mury, inny jeszcze gosi go na wieym powietrzu. Jeden proponowa zniesienie rnic majtkowych, inny rnic w owieceniu, trzeci zamierza usun najstarsz z nierwnoci, t midzy mczyzn a kobiet. Zachwalano specyfiki przeciwko ndzy lub lekarstwo na prac, t chorob, ktra trawi ludzko od pocztku jej istnienia. Wszystkie te teorie rniy si midzy sob, czsto byy sprzeczne, czasem wrogie, lecz mierzc poniej rzdu, w samo spoeczestwo, ktre stanowi jego podstaw, wszystkie przyjy wsplne imi socjalizmu. Socjalizm pozostanie najistotniejsz cech i najgroniejszym wspomnieniem rewolucji lutowej. Republika przedstawia si w niej bdzie po czasie nie jako cel, lecz jako rodek. Nie zamierzam w tych Wspomnieniach roztrzsa, co przesdzio o socjalistycznym charakterze rewolucji lutowej, ogranicz si do stwierdzenia, e nie powinien by on wiata zaskoczy w stopniu, w jakim to si stao. Czy nie mona byo od dawna spostrzec, e lud rs i nieustannie podwiga sw kondycj, e nieustannie powikszao si jego znaczenie, jego owiecenie, jego pragnienia i moliwoci? Wzrasta rwnie jego dobrobyt, lecz mniej szybko, i zblia si do granicy jakiej nie moe przekroczy w starych spoeczestwach, gdzie przybywa duo ludzi, a mao stanowisk. Dlaczeg to klasy biedne, upoledzone, a przy tym silne nie miay pomyle o wyjciu z upoledzenia korzystajc ze swej siy? Szykoway si przecie do tego od szedziesiciu lat. Lud chcia sobie pocztkowo dopomc zmieniajc instytucje polityczne, lecz po kadej zmianie jego los albo nie polepsza si wcale, albo polepsza si z powolnoci nieznon dla gorczki jego pragnie. Byo zatem nieuniknione, e pewnego dnia lud dojdzie do odkrycia, i tym, co go krpuje jest nie urzdzenie rzdw, lecz niezmienne

prawa waciwe urzdzeniu samego spoeczestwa i byo te naturalne, e zacznie sobie stawia pytanie, czy ma prawo i si aeby zmieni te ostatnie tak, jak zmienia rzdy. Przyjrzyjmy si szczeglnie wasnoci, na ktrej zasadza si nasz porzdek spoeczny gdy wszystkie przywileje, ktre przykryway i, by tak rzec, ukryway przywilej wasnoci zostay usunite i ten jeden przywilej pozosta jako gwna przeszkoda dla rwnoci pomidzy ludmi, jawic si jako jedyny przejaw nierwnoci, to czy nie stao si konieczne, nie powiadam od razu, aeby i ten przywilej z kolei usun, lecz co najmniej eby myl o jego usuniciu nasuna si tym, ktrzy nie czerpali z niego adnej korzyci? w naturalny niepokj w umysach ludu, owo nieuniknione poruszenie jego pragnie i myli, owe potrzeby i instynkty tumu sploty si w swego rodzaju tkanin, na ktrej nowatorzy nakrelili tyle potwornych i groteskowych wzorw. Mona ich dziea znajdowa miesznymi, lecz podoe, na ktrym pracowali, stanowi dla filozofw i politykw najpowaniejszy przedmiot do zastanowienia. Czy socjalizm zostanie spowity pogard, ktr tak susznie zostali okryci socjalici z 1848 roku? Pozostawiam to pytanie bez odpowiedzi. Nie wtpi, e zmodyfikowane zostan prawa, na ktrych wspiera si nasze nowoczesne spoeczestwo, bo w znacznej czci ju to si stao, lecz czy dojdzie kiedy do cakowitego ich obalenia i zastpienia ich innymi? Wydaje mi si to niewykonalne. Nie powiem nic wicej, poniewa w miar, jak gbiej studiuj stan dawnego wiata i bardziej szczegowo poznaj wiat dzisiejszy, kiedy uzmysawiam sobie zadziwiajc rozmaito nie tylko praw, lecz i zasad prawnych, kiedy widz zrnicowane formy, jakie cokolwiek by si mwio prawo wasnoci ziemi przybiera nawet dzisiaj, skonny jestem sdzi, e instytucje nazywane koniecznymi, czsto s tylko instytucjami, do ktrych si przyzwyczajono i e w materii urzdze spoecznych pole moliwoci jest o wiele szersze ni wyobraaj sobie ludzie yjcy w spoeczestwie.

III
NIEPEWNO BYYCH DEPUTOWANYCH CO DO STANOWISKA, JAKIE NALEY ZAJ - MOJE REFLEKSJE O TYM CO MAM POCZ I MOJE POSTANOWIENIA W dniach, jakie nastpiy po 25 lutego, nie szukaem spotkania i nie widziaem si z adnym z politykw, od ktrych oddzieliy mnie wydarzenia tego dnia, nie czuem po temu potrzeby, ani te prawd powiedziawszy adnej chci. Czuem rodzaj instynktownej odrazy do owego marnego wiatka parlamentarnego, z jakim obcowaem przez dziesi lat i w ktrego obrbie obserwowaem zalki rewolucji. Dostrzegaem ponadto w tym momencie daremno wszelkich rozmw i kombinacji politycznych. Chocia racje, jakie wprawiy tum w ruch byy sabe, to ruch ten sta si niepowstrzymany. Miaem poczucie, e znalelimy si porodku jednej z tych demokratycznych powodzi, gdzie tamy, jakie chc stawia jednostki, a nawet partie, mog co najwyej przyczyni si do utonicia tych, ktrzy je wznosz i gdzie przez pewien czas nie pozostaje nic innego, jak studiowanie oglnych rysw zjawiska. Cay mj czas spdzaem wic na ulicy wraz ze zwycizcami, jak gdybym by wielbicielem obrotw fortuny. Nowemu wadcy nie zoyem jednak hodu, niczego ode nie chciaem . Nie prbowaem nawet z nim rozmawia, wystarczao mi go oglda i sucha. Atoli po kilku dniach nawizaem kontakt ze zwycionymi. Ponownie zobaczyem si z byymi deputowanymi, z byymi

parami1, z ludmi pira, z przemysowcami i handlowcami, z posiadaczami, z tymi, ktrych w jzyku dnia zaczynano nazywa prniakami. Stwierdziem, e wygld rewolucji ogldanej od gry by nie mniej nadzwyczajny ni pocztkowo, gdy patrzaem na ni od dou. Spotykaem tu duo strachu i rwnie mao prawdziwych namitnoci jak gdzie indziej, osobliw rezygnacj, a zwaszcza adnej myli o powrocie do rzdw, z ktrymi wieo si rozstalimy. Chocia rewolucja lutowa bya najkrtsz i najmniej krwaw z naszych rewolucyj, to umysy i serca zwycionych wypeniaa wiadomoci i poczuciem swej wszechwadzy jak adna inna. Sdz, e wynikao to gwnie z tego, e owe serca i umysy zostay wymiecione z przekona i pasji politycznych, e po tylu zawiedzionych rachubach i daremnych zabiegach pozostao w nich tylko upodobanie do dobrobytu, uczucie wielce uporczywe i wielce absorbujce, lecz bardzo agodne, ktre z atwoci przystosowuje si do wszelkiego rodzaju rzdw, pod warunkiem, e umoliwiaj one jego zaspokojenie. Dostrzegaem wic powszechny wysiek przystosowania si do wydarzenia, jakie zgotowaa fortuna i do oswojenia nowego pana. Wielcy posiadacze chtnie przypominali, e zawsze byli nieprzyjacimi klasy mieszczaskiej i sprzyjali klasom ludowym, ksia w Ewangelii odnaleli dogmat rwnoci i zapewniali, e zawsze go tam dostrzegali, sami za mieszczanie przypominali sobie z niejak dum, e ich ojcowie byli robotnikami, a kiedy z powodu nieuniknionych niejasnoci genealogicznych nie umieli wskaza prawdziwego robotnika, ktry pracowaby swymi rkami, usiowali przynajmniej wywie rd
1

par czonek Izby Parw. W okresie Restauracji i monarchii lipcowej

parlament francuski by dwuizbowy, skada si z Izby Deputowanych i z Izby Parw. Godno para nadawa krl doywotnio lub dziedzicznie, parami z urodzenia byli czonkowie rodziny krlewskiej i ksita krwi.

od jakiego nieokrzesaca, ktry wzbogaci si wasnym przemysem. Obnoszono si z takim z rwn troskliwoci z jak niedawno jeszcze by go ukrywano, albowiem ludzka prno, ta sama co do istoty, objawia si na rne sposoby. Rne ma strony, lecz jest to wci ten sam medal. A poniewa nie byo wwczas prawdziwych uczu poza strachem, nie tylko, e nie prbowano zerwa z krewniakami, ktrzy wdali si w rewolucj, lecz szukano z nimi zblienia. By to moment, w ktrym starano si wycign korzy z wszystkich nicponi, jakich posiadao si w rodzinie. Jeli szczliwym zbiegiem okolicznoci posiadao si kuzyna, brata lub syna, ktry si zrujnowa skutkiem hulactwa, mia on widoki na karier, a jeli odznaczy si ponadto jak ekstrawaganck teori, mg liczy, e zajdzie najwyej. Tego gatunku ludzie byli komisarzami i podkomisarzami nowego rzdu. Krewni, o ktrych wolano nie wspomina i ktrych niegdy wsadzano do Bastylii, a dzi posano by do Algierii2 jako pastwowych funkcjonariuszy, stawali si znienacka podpor rodziny i jej uwietnieniem. Co do krla Ludwika Filipa, nie byo ju o nim wcale mowy, jak gdyby nalea do dynastii Merowingw3. Nic mnie bardziej nie uderzyo jak cisza, ktra powstaa nagle wok jego nazwiska. Nie usyszaem, by je cho raz wypowiedziano, ani wrd ludu, ani wyej. Nie mwili o nim zupenie ludzie z jego dworu, jakich spotkaem i sdz, e naprawd o nim
2

Bastylia czternastowieczna forteca, suya jako wizienie, zburzona po 14

lipca 1789 r., do Algierii w latach 1763 1814 Francja utracia prawie wszystkie kolonie, podbojem i kolonizacj Algierii w latach monarchii lipcowej rozpocza odbudowe imperium kolonialnego. 3 Merowingowie pierwsza dynastia krlujca we Francji, pocztek wzia od Meroweusza, ktry jak si przypuszcza panowa w latach 448 458, a skoczya si na Childeryku III w 752 r.

nie myleli. Rewolucja dostarczya im tak silnej rozrywki, e o nim zapomnieli. Powie kto, e to zwyczajny los odchodzcych wadcw, ale godne uwagi jest to, e zapomnieli o nim nawet jego wrogowie, za mao ju w nich budzi lku, by mieli go spotwarza lub moe jeszcze nienawidzi obelga losu jeli nie wiksza, to przynajmniej rzadka. Nie pragn odtwarza dziejw rewolucji 1848 roku, usiuj jedynie odnale lad moich czynw, myli i wrae podczas jej przebiegu opuszcz wic fakty z pierwszych tygodni po 24 lutego i przejd do okresu, ktry bezporednio poprzedzi wybory powszechne4. Nadesza chwila, gdy naleao zdecydowa czy si chce obserwowa t osobliw rewolucj jako osoba prywatna, czy te wzi udzia w wydarzeniach. W tej materii dawni przywdcy stronnictw byli podzieleni, a sdzi byo mona, e kady z osobna te by wewntrznie podzielony, czego dowodziy zamt w ich wypowiedziach i zmienno pogldw. Owi politycy, z ktrych wikszo uczya si publicznej dziaalnoci w uregulowanym i spokojnym nurcie wolnoci konstytucyjnej i ktrych wielka rewolucja zaskoczya pord ich zwyczajnych rozgrywek, upodobnili si w mych oczach do flisakw, ktrzy nie przyzwyczajeni do innej eglugi ni rzeczna znaleliby si nagle na penym morzu. Umiejtnoci, jakich nabyli w trakcie swych maych podry, bardziej im teraz przeszkadzay, ni pomagay w wielkiej przygodzie i popadali teraz w osupienie i niepewno atwiej ni pasaerowie. Pan Thiers kilkakrotnie by zdania, e naley kandydowa i da si wybra, kilkakrotnie te broni pogldu, e naley si trzyma na uboczu. Nie wiem czy jego wahania wynikay z obawy przed niebezpieczestwami, jakie mogy zagrozi mu po wyborze, czy z lku, e nie zostanie wybrany.
4

Gosowanie na kandydatw do Zgromadzenia Narodowego (Konstytuanty) odbyo si 23 i 24 kwietnia 1848 r.

Remusat, ktry zawsze widzi jasno, co by mona, a niejasno co naley uczyni, przedstawia trafne argumenty za schronieniem si w prywatno, i argumenty rwnie trafne na rzecz publicznej dziaalnoci. Duvergier straci gow. Rewolucja zniweczya t rwnowag si, ktrej jego umys trzyma si przez tyle lat w bezruchu i wydawao mu si, e wisi w prni. Co do ksicia de Broglie5, to od 24 lutego nie wychyli on gowy spod paszcza, oczekujc w tej pozycji koca wiata, bardzo jego zdaniem bliskiego. Jeden pan Mole, cho by najstarszy spord dawnych przywdcw w Parlamencie, a moe wanie dlatego, zaj zdecydowane stanowisko, e trzeba wzi udzia w zdarzeniach i dy do pokierowania rewolucj. Bd dlatego, e jego dugie dowiadczenie nauczyo go, i w niepewnym czasie rola widza jest niebezpieczna, bd dlatego, e nadzieja, i znowu bdzie mg czym kierowa, dodaa mu wigoru i przesonia niebezpieczestwo przedsiwzicia, bd w kocu dlatego, e wbrew sobie tyle ju razy musia ulega pod przernymi rzdami, sta si on bardziej stanowczy i zarazem gitki, a take obojtny na gatunek wadzy. Ja z kolei, jak mona si domyla, dugo si zastanawiaem nad decyzj. Racje, ktre mn wwczas powodoway, chciabym tu dokadnie sobie przypomnie i przedstawi je bez osonek, lecz jake jest trudno mwi dobrze o sobie samym! Zauwayem, e wikszo spord tych, ktrzy pozostawili nam swe wspomnienia dobrze odmalowaa swoje ze czyny lub skonnoci tylko wtedy gdy zostay one przez nich przypadkowo wzite za wiadectwo
5

Achille Charles ksi de Broglie (1785-1870) mianowany parem w r. 1814, od 1817 deputowany zwizany z liberaami, wzi udzia w rewolucji lipcowej, by ministrem wyzna i owiaty, spraw zagranicznych. W Legislatywie II Republiki zasiada z monarchiczn wikszoci. Po zamachu stanu Ludwika Napoleona wycofa si w ycie prywatne.

dzielnoci czy dobroci, co czasem im si przytrafio. Tym to na przykad sposobem kardyna de Retz6, aeby zyska sobie saw dobrego konspiratora, wyznaje nam swj zamiar zamordowania kardynaa de Richelieu7, i eby nie wypa na czowieka niezrcznego opowiada o swych obudnych modach i aktach dobroczynnoci. Wwczas wcale nie mio do prawdy kae mwi, lecz uomnoci umysu zdradzaj bezwiednie skazy serca. Atoli wtedy nawet, gdy chce si by szczerym, rzadko udaje si taki zamiar doprowadzi do koca. Przeszkadza w tym najpierw publiczno, ktra lubi, gdy kto sam siebie gani, lecz nie cierpi, by kto sam siebie chwali, nawet przyjaciele miym poczciwcem nazywaj tego, co ze mwi o sobie, za tego, co mwi dobrze nieprzyjemnym pyszakiem. Dlatego szczero staje si zajciem wielce niewdzicznym na ktrym mona stracie niczego nie zyskawszy. Ale gwna trudno tkwi w samym temacie zbyt sobie jestemy bliscy, eby dobrze si widzie, atwo si gubimy pord pogldw, interesw, idei, upodoba i skonnoci, ktre popchny nas do dziaania. Ta pltanina maych cieek, le znanych tym nawet, ktrzy nimi chadzaj, przeszkadza w odnalezieniu gwnego traktu, jakim sza wola, aeby doj do najwaniejszych postanowie.
6

Jean-Franois-Paul de Gondi, kardyna de Retz (1613 1679) jedna z barwniejszych postaci XVII w., od koca lat trzydziestych intrygowa i spiskowa przeciw kardynaowi Richelieu, w 1648 by jednym z przywdcw paryskiej frondy, spdzi kilkanacie miesicy w Bastylii i innych wizieniach. Pamitniki zacz pisa okoo r. 1655, kryy zrazu w odpisach, wydane w 1717 (tumaczenie polskie w r. 1958).
7

Armand Jean du Plessis, diuk de Richelieu (1585 1642) kardyna i m

stanu, w 1624 r. wszed do Rady krlewskiej Ludwika XIII, w ktrej do koca ycia peni funkcj gwnego ministra i architekta polityki wewntrznej i zagranicznej, rozprawi si z opozycj monowadcz i protestanck przygotowujc grunt dla monarchii absolutnej Ludwika XIV.

Chce jednak sprbowa odnale siebie w tym labiryncie. Sprawiedliwie bdzie, gdy siebie potraktuj z rwn swobod, na jak sobie pozwoliem i bd jeszcze pozwala z innymi. Powiem wic, e gdy zaczem uwanie spoglda w swoje serce, odkryem z niejakim zaskoczeniem pewn ulg, rodzaj radoci pomieszanej z wszystkimi troskami i obawami, do jakich rewolucja daa powd. Tyczyy one jednak mojego kraju i jasno widziaem, e nie tycz mnie samego. Przeciwnie, wydawao mi si, e oddycham swobodniej ni przed katastrof. W obrbie tego parlamentarnego wiata, ktry zosta zburzony, byo mi zawsze ciasno i ciko. Spotkay mnie w nim rnego rodzaju rozczarowania zwizane z innymi i ze mn samym. Co do tych ostatnich, to prdko odkryem, e brakuje mi danych do odegrania byskotliwej roli, o jakiej marzyem, przeszkadzay temu moje zalety i moje wady. Nie miaem w sobie do szlachetnoci, eby budzi respekt, a zbyt byem uczciwy, aeby zgadza si na mae kombinacje, jakie wwczas byy niezbdne dla szybkiego sukcesu. Na t uczciwo nie byo sposobu, jako e wynika ona tyle z mego temperamentu, co z moich zasad, tak e bez niej niewiele potrafi z siebie wykrzesa. Gdy si zdarzyo, e musiaem przemawia w jakiej zej sprawie, albo i faszyw drog, natychmiast opuszczay mnie talent i arliwo. Wyznaj, e wobec niepowodze, jakie odnosia moja uczciwo, nic tak mnie nie pocieszao jak pewno, ktra mi zawsze towarzyszya, e ajdak ze mnie byby wielce niezrczny i bardzo mierny. Sdziem bdnie, e na trybunie odnajd powodzenie, z jakim spotkaa si moja ksika8. Lecz warsztat pisarza i mwcy bardziej sobie szkodz ni pomagaj. Dobre przemwienie wcale nie jest podobne do dobrego rozdziau. Spostrzegem to wkrtce i doszedem do przekonania,
8

Mowa o ksice O demokracji w Ameryce, ktrej cz pierwsza ukazaa si w 1835, druga w 1840 r. (tumaczenie polskie 1976 r.)

e nale do oratorw poprawnych, pomysowych, czasem gbokich, lecz zawsze chodnych i tym samym bez siy przekonywania. W tej materii nie potrafiem nigdy powanie si zmieni. Nie brak mi ywych uczu, lecz na trybunie przygaszaa je zawsze sabo do piknego wysowienia. Doszedem rwnie do wniosku, e cakowicie brakowao mi umiejtnoci niezbdnych do skupiania ludzi w grupy i kierowania nimi. Zrczno wykazywaem wycznie wobec pojedynczego rozmwcy, w tumie stawaem si skrpowany i milczcy. Owszem, bywaj chwile, e potrafi dziaa i mwi zgodnie z jego oczekiwaniami, ale jest to dalece niewystarczajce, w rozgrywce politycznej takie wielkie okazje zdarzaj si bardzo rzadko. Od przywdcy stronnictwa wymaga si przede wszystkim, eby umia bezustannie obcowa ze swoimi, a nawet z przeciwnikami, eby bez przerwy pokazywa si i wystpowa, znia si i wznosi na przemian do poziomu rnych umysw, eby dyskutowa, niezmordowanie argumentowa, setki razy powtarza to samo w innej formie i cigle zapala si tym samym tematem. Do tego wszystkiego jestem gboko niezdolny, rozmowa o rzeczach, ktre mnie nie interesuj, sprawia mi przykro, a o tych ktre interesuj mnie ywo cierpienie. Prawda jest dla mnie rzecz tak rzadk i cenn, e gdym raz j znalaz, nie lubi jej wystawia na przypadek debaty, jest wiatem, ktre boj si zgasi wymachujc nim. Za z ludmi nie umiabym spotyka si regularnie i czsto, bo znam ich niewielu. Gdy kto nie sprawi na mnie wraenia czym wyjtkowym w myleniu lub uczuciach, przestaj go prawie dostrzega. Wiem, e zarwno ludzie mierni jak i wybitni posiadaj nos, oczy i usta, lecz nigdy nie zapaday mi w pami ich rysy. Zapytuj cigle o nazwiska nieznajomych, ktrych widuj codziennie i cigle je zapominam, a przecie wcale nimi nie pogardzam, lecz uwaajc ich za pospolitych nie umiem z nimi obcowa. Oddaj im cze, bo kieruj wiatem, lecz gboko mnie nudz. Tym, co przesdzio o mej niechci, bya mierno i mo-

notonia parlamentarnych zdarze mego czasu, a take mao uczu i banalne zepsucie osb, ktre wierzyy, e te zdarzenia tworz lub nimi kieruj. Wydawao mi si czasami, e jeli spoeczestwa rni si obyczajami, to moralno politykw jest wszdzie taka sama. Jedno jest pewne, e we Francji wszyscy przywdcy stronnictw, jakich znaem w mym czasie, w rwnym stopniu wydali mi si niegodni przewodzenia, jedni skutkiem uomnoci charakteru lub umysu, za wikszo dla braku jakichkolwiek przymiotw. W adnym nie mogem prawie nigdy dostrzec owej bezinteresownej troski o dobro ludzi, jak, zda mi si, odkrywam w sobie mimo mych uomnoci i saboci. Byo mi zatem rwnie trudno wiza si z innymi, jak pozostawa samemu, sucha, jak rozkazywa i skoczyo si na tym, e przebywaem w ponurej izolacji, skutkiem czego ogldano mnie z daleka i osdzano nietrafnie. Czuem kadego dnia, e przypisywano mi zalety i wady urojone. Posdzano mnie o zrczno manewrowania, o gboko pogldw i wyrafinowanie ambicji, ktrych jako ywo byem pozbawiony, z kolei za moje niezadowolenie z siebie, znudzenie i rezerw brano za wynioso, grzech, ktry przysparza wicej wrogw ni najgorsze wady. Sdzono, e jestem przebiegy i skryty, poniewa byem milczcy. Uchodziem za surowego, skonnego do uraz i zgryliwego, cho cech tych nie posiadam, bo midzy dobrem a zem przechodz z mikk pobaliwoci, ktra graniczy ze saboci, o doznanych krzywdach zapominam tak pospiesznie, e podobna niepami o zadanym mi cierpieniu wiadczy raczej o chwiejnoci duszy, niezdolnej przechowa wspomnienie za, ni o wspaniaomylnym wysiku wybaczania. Owe bolesne nieporozumienia powodoway nie tylko moje cierpienie, lecz spychay mnie poniej poziomu moich moliwoci. Na nikogo aprobata nie dziaa bardziej kojco, nikt bardziej ni ja nie potrzebuje pomocy w postaci jawnego szacunku i zaufania, aeby zdoby si na czyny, do ktrych

jest zdolny. Skd bierze si owo skrajne wtpienie we wasne siy, potrzeba jak odczuwam, by znajdowa cigle potwierdzenie samego siebie w mylach innych? Ze skromnoci? Sdz raczej, e z dumy, ktra miota si i niepokoi tak samo jak mj umys. Lecz podczas tych dziewiciu lat publicznej dziaalnoci najbardziej mczya mnie i pozbawiaa ducha nieustannie mi towarzyszca niepewno co do najlepszego uytku, jaki naleao uczyni z kadego dnia, ktra dzi jeszcze pozostaje najokropniejszym wspomnieniem tamtych czasw. Wydaje mi si, e chwiejno mego charakteru bierze pocztek raczej w ospaoci inteligencji ni w sabociach serca, bez waha bowiem i bez skrupuw obieram najbardziej lisk drog, gdy jasno widz dokd mnie doprowadzi. Lecz pord owych maych stronnictw dynastycznych, tak mao rnicych si celem, a tak podobnych w wyborze niskich rodkw, jaka cieka wyranie prowadzia do tego, co uczciwe, a przynajmniej poyteczne? Gdzie bya prawda? Gdzie fasz? Po ktrej stronie li? Po ktrej dobrzy? Nie potrafiem wwczas rozstrzygn, a prawd powiedziawszy me umiabym tego zrobi i dzisiaj. Ludziom partii tego rodzaju wtpliwoci nie odbieraj na og ani wiary, ani energii, wikszo z nich nigdy ich nie przeywaa, albo ju nie przeywa. Oskara si ich czsto o dziaanie bez przekonania, moje dowiadczenie mwi mi, e zdarza si to rzadziej, ni mona sdzi. Posiadaj oni bowiem zdolno, w polityce cenn, a czasem nawet niezbdn, budowania sobie przekona chwilowych, zgodnych z ich aktualnymi interesami i ambicjami, i w ten sposb potrafi do uczciwie robi rzeczy mao uczciwe. Na nieszczcie nie umiaem nigdy wspomaga swej inteligencji takim osobliwym i sztucznym wiatem, ani te wyobraa sobie, e to, co korzystne dla mnie jest zgodne z dobrem oglnym. w wiat parlamentarny, w ktrym przeyem opisane tu niedole, zosta przez rewolucj zburzony. Poczya ona i wymie-

szaa dawne partie we wsplnej ruinie, strcia ich przywdcw, zniszczya ich tradycj i dyscyplin. Zrodzio si z niej, co prawda, spoeczestwo rozprzone i skbione, lecz w ktrym zrczno stawaa si mniej potrzebna i ceniona ni bezinteresowno i odwaga, w ktrym charakter by waniejszy ni sztuka krasomwcza lub umiejtno manewrowania ludmi, i w ktrym nade wszystko nie byo ju miejsca na wahania tu ocalenie kraju, tam jego zguba. Nie byo ju mowy o pomyce w wyborze drogi, trzeba byo ni i w wietle dnia, wraz z tumem wspierajcych i dodajcych ducha. Trakt wydawa si niebezpieczny, lecz z moim usposobieniem mniej lkam si niebezpieczestwa ni zwtpienia. Czuem ponadto, e jestem jeszcze w sile wieku, nie miaem dzieci, a przede wszystkim w domu odnajdowaem tak rzadkie i cenne w czasach rewolucyjnych oparcie w oddanej onie, ktrej trzewy i przenikliwy umys, wrodzona wznioso ducha pozwalay mierzy si bez trudu z kad sytuacj i godnie znosi wszelkie poraki. Zdecydowaem si wic wkroczy na aren i podj obron nie takich czy innych rzdw, lecz praw, ktrymi stoi samo spoeczestwo, moja fortuna, mj spokj i moja osoba. Na pocztek naleao da si wybra, wyjechaem wic natychmiast do mojej Normandii, aeby przedstawi si wyborcom.

IV
MOJA KANDYDATURA W DEPARTAMENCIE LA MANCHE - WYGLD PROWINCJI - WYBORY POWSZECHNE Departament la Manche zamieszkany jest, jak wiadomo, prawie wycznie przez rolnikw. Nie ma w nim wielkich miast, mao jest manufaktur, adnych wyjwszy Cherbourg wikszych skupisk robotniczych. Rewolucji tam nie dostrzeono. Klasy wysze ugiy si natychmiast pod ciosem, a klasy nisze zaledwie j odczuy. Tak si zazwyczaj dzieje, e ludno wiejska powolniej odbiera i duej przechowuje polityczne podranienia, powstaje ostatnia i ostatnia skada bro. Zarzdca moich dbr, pwieniak, tak mi pisa donoszc o tym, co si dzieje w okolicy: Ludzie powiadaj, e dobrze si stao, e Ludwik Filip zosta odsunity, bo na to zasugiwa..." Do tego si sprowadza dla nich cay mora sztuki. Lecz kiedy usyszeli o nieporzdkach w Paryu, o nowych podatkach, o wojnie powszechnej, jakiej naleao si obawia, kiedy zobaczyli jak zamiera handel, jak pienidz zdaje si zapada pod ziemi, kiedy przede wszystkim dowiedzieli si, e atakowana jest zasada wasnoci, wtedy te pojli, e chodzi o wicej ni o Ludwika Filipa. Strach, ktry pocztkowo zatrzyma si na wierzchokach spoeczestwa, zszed wtedy do dna klasy ludowej i powszechna trwoga ogarna ca prowincj. W tym stanie j zastaem, gdy przybyem w poowie marca. Uderzy mnie natychmiast widok, ktry zdziwi mnie i oczarowa. Wrd robotnikw miejskich szerzya si co prawda jaka demagogiczna agitacja,

lecz po wsiach wszyscy waciciele, bez wzgldu na rnice pochodzenia przodkw, edukacji, mienia zbliyli si do siebie i zdawali tworzy jedn cao, nie byo ju wida zadawnionych nienawici za pogldy, starych rywalizacji kastowych i majtkowych. Znika zawi i pycha dzielce chopa i bogacza, szlachcica i mieszczucha, w ich miejsce wzajemne zaufanie, odwzajemniane poszanowanie i yczliwo. U wszystkich co ni si cieszyli, wasno przemienia si w rodzaj braterstwa. Najbogatsi stali si brami starszymi, ubosi modszymi, ale wszyscy uwaali si za rodzestwo majce taki sam interes w obronie wsplnego dziedzictwa. Poniewa Rewolucja Francuska upowszechnia posiadanie ziemi, caa ludno zdawaa si przynalee do tej licznej rodziny. Niczego podobnego jeszcze nie ogldaem, nikt czego takiego we Francji nie widzia, jak siga ludzka pami. Dowiadczenie wykazao, e owa jedno nie bya tak cisa jak si zdawaa, e dawne stronnictwa i rne klasy tylko si zbliyy, a nie przemieszay. Strach oddziaa na nie jak nacisk mechaniczny na bardzo twarde przedmioty, ktre mocno do siebie przylegaj, pki on trwa, a rozstpuj si, gdy zeleje. Skdind w tych pierwszych chwilach nie dostrzegem najmniejszego ladu tego, co zasuguje na miano pogldw politycznych. Rzekby, e ustrj republikaski sta si z naga nie tylko najlepszym, ale i jedynym, jaki mona byo sobie dla Francji wyobrazi, nadzieje i tsknoty dynastyczne zostay w duszach pogrzebane tak gboko, e nie wida byo miejsca jakie przedtem zajmoway. Republika zapewnia poszanowanie osb i mienia, uznano jej prawowito. Poza tym co opisaem, uderzyo mnie jeszcze jedno - widok powszechnej nienawici przemieszanej z powszechn trwog, jakie po raz pierwszy wzbudza Pary. We Francji, wobec Parya i wadz centralnych, ktrych jest on siedzib, mieszkacy prowincji ywi uczucia podobne do tych, jakie Anglicy maj dla swej arystokracji, na ktr czasem utyskuj ze znie-

cierpliwieniem i na ktr czsto spogldaj z zazdroci, lecz ktr w gbi duszy kochaj, poniewa wierz, e jej wadz mona wykorzysta dla prywatnego poytku. Tym jednak razem Pary i ci, ktrzy przemawiali w jego imieniu, tak naduyli swej potgi i tak mao zdawali si liczy z reszt kraju, e idea zrzucenia jarzma i dziaania samodzielnego przysza do gowy wielu tym, ktrzy nigdy by jej nie wymylili. Byy to zapewne pragnienia chwiejne i niemiae, marzenia przelotne i mgliste nigdy te nie sdziem by naleao wiele si po nich spodziewa czy bardzo ich lka, lecz wanie te nowe uczucia przemieniay si w gorczk wyborcz. Chciano gosowa, a wybr przeciwnikw paryskiej demagogii mniej by rozumiany jako wykorzystanie przysugujcego prawa, bardziej jako najmniej niebezpieczny rodek, jakim mona byo si posuy, aeby sprzeciwie si swojemu mocodawcy. Zatrzymaem si w miasteczku Valognes, ktre stanowio naturalny orodek moich wpyww i zakrztnem si wok mojej kandydatury. Stwierdziem wwczas, co ju zauwayem w wielu innych okolicznociach, e nic tak nie sprzyja sukcesowi jak to by zbyt zapalczywie go nie poda. Bardzo chciaem zosta wybrany lecz w warunkach tak trudnych i krytycznych godziem si atwo z myl, e si to nie uda i ze spokojnego oczekiwania na niepowodzenie czerpaem spokj i jasno umysu, szacunek dla siebie i pogard dla szalestw czasu jakich nie osignbym w takim stopniu gdybym y dz sukcesu. Po okolicy rozsypali si wdrowni kandydaci, ktrzy z trybuny na trybun kolportowali swoje republikaskie wyznania. Ja odmwiem wystpowania przed innymi wyborcami ni mieszkacy okrgu jaki zamieszkiwaem. Kade miasteczko miao swj klub, kady klub wymaga od kandydatw zdania sprawy z pogldw i dziaalnoci narzucajc im swoje formuy. Odmawiaem odpowiadania podczas tych bezwstydnych przesucha. Odmowa ta moga by wzita za lekcewaenie zostaa jednak

odebrana jako wyraz godnoci i niezalenoci wobec nowych wadcw, przysporzya mi wicej uznania ni innym ich ulego. Ograniczyem si tylko do opublikowania oklnika, ktry zosta rozwieszony w caym departamencie. Wikszo kandydujcych powrcia do starych obyczajw z 1792 roku. Ludzi tytuowano obywatelami" i zwracano si do nich z braterskimi" pozdrowieniami. Mj oklnik zaczem nazywajc wyborcw Panowie" i skoczyem go zapewnieniami o moim powaaniu. Nie przychodz prosi was o gosy pisaem - Przychodz, aeby odda si pod komend mojej ziemi. Zobowizaem si by waszym przedstawicielem w czasach atwych i spokojnych. Mj honor nie pozwala mi si wycofa w czasie, ktry jest niespokojny, a ktry moe si sta niebezpieczny. To pragn owiadczy na samym pocztku". Dorzuciem nastpnie, e przysidze zoonej monarchii pozostawaem wierny do koca, ale e gdy bez mego udziau nadesza republika, bd j energicznie wspiera, e nie tylko ycz sobie, by przetrwaa, lecz zamierzam j wspomaga. I dalej zapytywaem: Lecz o jak republik idzie? S ludzie, dla ktrych republika znaczy dyktatur sprawowan w imi wolnoci, ktrzy myl, e republika winna nie tylko zmieni instytucje polityczne, ale przeobrazi samo spoeczestwo, s tacy, ktrzy chc republiki zaborczej i haaliwej. Nie jestem republikaninem w tym stylu. Gdyby to mia by wasz styl, ja w niczym wam si nie przydam, nie bd waszego zdania. Lecz jeli republik pojmujecie tak, jak ja j pojmuj, moecie liczy, e ca dusz oddam si sprawie, ktra jest spraw i moj, i wasz". Ludzie, ktrzy podczas rewolucji si nie boj, s jak wadcy dla armii. Zachowujc si zwyczajnie osigaj wielkie efekty poniewa ich szczeglna pozycja stawia ich na widoku, ponad innymi. Mj oklnik zyska uznanie, ktre zadziwio mnie samego. W kilka dni uczyni mnie najpopularniejszym czowiekiem w departamencie la Manche i zwrci na mnie wszystkie

spojrzenia. Moi dawni polityczni adwersarze, rwnie i konserwatyci, stronnicy starego rzdu, ktrzy ze mn wojowali i ktrych republika obalia, pojawili si tumnie z zapewnieniami, e s gotowi nie tylko mnie wesprze, lecz we wszystkim i za mym zdaniem. Tymczasem w okrgu Valognes odbyo si wstpne zebranie wyborcze, na ktrym zjawiem si wraz z innymi kandydatami. Zgromadzilimy si w szopie, ktra suya jako targowisko. St prezydialny znajdowa si w gbi, obok szkolna katedra zmieniona w mwnic dla kandydatw. Przewodniczcym by profesor z gimnazjum w Valognes, ktry grubym gosem i z godn min, ale penym szacunku tonem zwrci si do mnie: Obywatelu de Tocqueville, odczytam skierowane do was pytania, na ktre bdziecie odpowiadali". Na co odrzekem do swobodnym tonem : Sucham pana, Panie Przewodniczcy". Pewien mwca parlamentarny, ktrego nazwisko przemilcz, powiedzia mi kiedy: Wie pan, drogi przyjacielu, jest tylko jeden sposb, eby dobrze przemawia wchodzc na trybun trzeba sobie wmwi, e jest si mdrzejszym od publicznoci". Zawsze wydawao mi si to atwiejsze do powiedzenia ni zrobienia, gdy wystpowaem przed naszymi wielkimi zgromadzeniami politycznymi. Wyznam jednak, e tutaj recepta wydaa mi si atwa do zastosowania i bya mi pomocna. I chocia nie posunem si tak daleko, by sdzi, e jestem mdrzejszy od wszystkich, to szybko spostrzegem, e jako jedyny dobrze znaem fakty, jakie przypominano, a nawet polityczny jzyk, jakim chciano si posugiwa. Trudno byo okaza wicej niezdarnoci i ignorancji ni moi przeciwnicy. Zarzucili mnie pytaniami w ich pojciu szalenie kopotliwymi, a ktre nie sprawiay mi kopotu. Odpowiadaem im nie najlepiej i zdawao si im, e si pogram. A sdzili, e pogr mnie najskuteczniej w kwestii bankietw. Jak wiadomo, nie chciaem uczestniczy w tych niebezpiecznych wystpieniach. Moi polityczni przyjaciele wyrzucali mi, e ich wwczas opuciem, a wielu z nich nadal miao

o to pretensje, chocia rewolucja wykazaa suszno mego stanowiska czy moe dlatego wanie, e stao si to tak wyrane. Dlaczego odszed pan od opozycji przy okazji bankietw?" pytano. Odpowiedziaem miao: Mgbym szuka pretekstw, ale wol wyjawi prawdziwe pobudki, nie chciaem bankietw, poniewa nie chciaem rewolucji i miem rzec, e prawie nikt, kto w nich uczestniczy, nie zrobiby tego, gdyby jak ja, przewidzia ich nastpstwa. Jedyna wic rnica, jak dostrzegam midzy mn a wami jest ta, e ja wiedziaem co czynicie, gdy wy tego nie wiedzielicie". Odwane to wyznanie antyrewolucyjne zostao poprzedzone wyznaniem wiary republikaskim, szczero drugiego zdaa si potwierdza szczero pierwszego. Zebranie wybuchno miechem i oklaskami. Drwiono z moich przeciwnikw i odniosem triumf. W protokole tego posiedzenia odnajduj jeszcze takie pytanie i odpowied, ktre przytaczam, bo obrazuj dobrze wczesne nastroje i stan mojego ducha. Pytanie: 'Gdyby wok Zgromadzenia wybuchy zamieszki, gdyby w jego obrb wprowadzono bagnety, czy przysignie Pan nie opuci posterunku i, jeli zajdzie potrzeba, odda na nim ycie?' Odpowied: 'Moja tutaj obecno jest odpowiedzi. Po dziewicioletnich staraniach i nieudolnych wysikach, aeby obalony niedawno rzd sprowadzi na drog uczciwsz i liberalniejsz miabym ochot wycofa si w ycie prywatne i przeczeka burz. Lecz zabroni mi tego honor. Tak, sdz jak wy, e niebezpieczestwa mog czeka na tych, ktrzy zechc wiernie was reprezentowa, lecz niebezpieczestwom towarzyszy chwaa i wanie dla niebezpieczestw i dla chway jestem tutaj' Rolnicz ludno departamentu zyskaem sobie oklnikiem, robotnikw z Cherbourga pozyskaem przemwieniem. Zebrano ich w liczbie okoo dwu tysicy na obiedzie zwanym patriotycznym. Zaproszono mnie na ten obiad w sowach wielce zobowizujcych i nalegajcych, tedy si na udaem.

Gdy przybyem, na czele pochodu gotowego wyruszy na uczt spostrzegem mego byego koleg, deputowanego Havina1, ktry przyjecha specjalnie z Saint-Lo, aeby przewodniczy uroczystoci. Spotykaem go po raz pierwszy od 24 lutego. Tamtego dnia widziaem go jak podawa rami ksinej Orleaskiej, a nazajutrz rano dowiedziaem si, e jest komisarzem republiki w departamencie la Manche. Nie zaskoczyo mnie to, poniewa znaem go jako jednego z tych wykolejonych ambicjuszy, ktrzy przez dziesi lat musieli popasa w opozycji ywic przekonanie, e znaleli si w niej przejazdem. Ilu to wok siebie ogldaem owych ludzi aujcych wasnej uczciwoci i popadajcych w rozpacz z tego powodu, e czuli jak najpikniejsze lata ich ycia upywaj na krytykowaniu wad u innych wobec niemonoci folgowania wadom wasnym i sycenia si naduyciami inaczej ni w wyobrani! Przez ten dugi okres wstrzemiliwoci wikszo z nich nabawia si takiego apetytu na posady, honory i pienidze, e atwo mona byo przewidzie, i przy lada okazji rzuc si do wadzy z apczywoci, ktra im nie pozwoli wybiera ani momentu, ani kska. Tego typu czowiekiem by Havin. Jako wsplnika, a nawet jako szefa dosta od Rzdu Tymczasowego innego z moich dawnych kolegw z Izby, pana Vieillard2, ktry pniej sta si sawny jako osobisty przyjaciel ksicia Ludwika Napoleona3. Ten do suenia republice mia
1

Leonor-Joseph Havin (1799 1868) deputowany od 1831 r., zwizany z

opozycj dynastyczn, bra udzia w kampanii bankietw. By wiceprzewodniczcym w Konstytuancie i od 1851 r. do mierci dyrektorem republikaskiego dziennika Le Sicle. 2 Narcisse Vieillard (1791-1857) - byy oficer artylerii, by preceptorem Ludwika Napoleona, od r. 1842 deputowany, zwizany z lewic dynastyczn, wybrany do Konstytuanty i Legislatywy. 3 Karol Ludwik Napoleon Bonaparte, cesarz Napoleon III (1808 1873) bratanek Napoleona I, syn Ludwika Bonapartego, krla Ho-

prawo, poniewa nalea do siedmiu czy omiu republikanw wchodzcych w skad Izby za monarchii. By to zreszt jeden z owych republikanw, ktrzy przewinli si przez salony Cesarstwa zanim popadli w demagogi, nietolerancyjny klasycysta w sprawach literackich, wolterianin w kwestiach wiary, nieco prny, ogromnie yczliwy, czowiek zacny i nawet bystry, ale osobliwie tpy w polityce. Havin uywa go jako narzdzia ilekro chcia uderzy w przeciwnika lub nagrodzi przyjaciela, tylekro zasania si Vieillardem, ktry mu na to pozwala. Havin kroczy wic dobrze ubezpieczony, chroniony uczciwoci i republikanizmem Vieillarda, wystawiajc go zawsze przed siebie, jak grnik, ktry popycha przed sob kosz na wgiel. Havin mia min jakby mnie z trudem rozpoznawa, nie zaprosi mnie do pochodu. Wmieszaem si skromnie w tum i przybywszy na sal bankietow usiadem przy bocznym stole. Doszo wkrtce do przemwie. Vieillard odczyta zupenie przyzwoit mow. Havin odczyta drug, ktra do si spodobaa. Miaem wielk ochot take przemwi, lecz nie byem zapisany do gosu, a ponadto nie bardzo wiedziaem od czego
landii i Hortensji de Beauharnais. Wobec dekretu, zakazujcego czonkom rodziny napoleoskiej przebywania na terenie Francji, Ludwik Napoleon opuci kraj i wraz z matk osiad w Anglii. Po mierci jedynego syna Napoleona I, ksicia Reichstadtu w 1832, uzna si za spadkobierc dynastii i pretendenta do tronu. Po kilku prbach zorganizowania przewrotu, w roku 1840 zosta ujty w Bologne, skazany na doywocie i osadzony w twierdzy Ham, skd w r. 1846 zbieg do Londynu. W czerwcu 1848 r. wybrao go deputowanym siedem departamentw, a 10 grudnia 1848 zosta prezydentem na cztery lata i bez prawa ponownego wyboru. Zamachem stanu z 2 grudnia 1851 przeduy sobie mandat. 10 grudnia 1852 w wyniku plebiscytu ogosi si cesarzem Francuzw pod imieniem Napoleona III. Na pocztku wojny francusko-pruskiej w r. 1870 dosta si do niewoli w bitwie pod Sedanem, w marcu 1871 zosta zdetronizowany przez Zgromadzenie, schroni si w Anglii.

zacz. Sowo jednego z mwcw, powicone pamici pukownika Briqueville'a4, dao mi punkt zaczepienia. Poprosiem o gos, zebranie zechciao mnie wysucha. Znalazszy si na wierzchoku trybuny, czy raczej kazalnicy wznoszcej si ponad dwadziecia stp powyej tumu, poczuem trem, lecz otrzsnem si szybko i popisaem si kawakiem wzniosego krasomwstwa, ktrego dzi nie potrafi sobie przypomnie. Pamitam jedynie, e byo tam troch dowcipu i ciepa, ktre bije zazwyczaj z nieadu improwizacji i ktre wystarcza, eby pocign zgromadzenie ludowe, a nawet kade zgromadzenie, bo zawsze powtarza za mao mowy s po to, aeby ich sucha, nie za czyta, i tylko te s udane, ktre wzruszaj. Sukces wystpienia by zupeny i haaliwy. Wyznam, e mio mi byo zemci si takim sposobem za sposb, w jaki mj dawny kolega naduywa tego, co uwaa za askawo fortuny. W tym te czasie, jeli si nie myl, jeszcze przed wyborami pojechaem do Saint-Lo jako czonek Rady Generalnej5. Zebraa si ona na posiedzeniu nadzwyczajnym w skadzie jak za monarchii, wikszo jej czonkw zabiegaa o wzgldy administracji Ludwika Filipa i mona byo ich zaliczy do tych, ktrzy najbardziej si przyczynili do skompromitowania jego rzdw. Jedyna rzecz, jaka mi utkwia w pamici podczas tej podry, to szczeglna sualczo tych dawnych konserwatystw. Nie do, e nie przeciwstawiali si Havinowi, nad
4

Armand-Franois hrabia de Briqueville (17851844) suy w kawalerii we

wszystkich kampaniach Cesarstwa, w r. 1815 mianowany pukownikiem, za Restauracji i monarchii lipcowej deputowany, w Zgromadzeniu czonek opozycji dynastycznej.
5

Rada Generalna (Conseil gnral) organ samorzdu lokalnego na szczeblu departamentu, wprowadzony ustaw z 1800 r., liczya tylu czonkw, ile kantonw liczy departament, kady bowiem kanton wybiera do Rady po jednym delegacie.

ktrym tak si zncali przez dziesi lat, to zaczli mu na wycigi nadskakiwa. Pochlebiali mu sowem, brali jego stron w gosowaniach i potakiwali mu gestami wychwalali go nawet midzy sob w obawie przed niedyskrecj. Nieraz ogldaem obrazy ludzkiej podoci, nigdy jednak nie widziaem jej obrazu doskonalszego. Mimo swej maoci jest on wart przedstawienia, stanie si wyraniejszy w wietle dalszych faktw, tutaj za dorzuc jeszcze, e miesic pniej, gdy opada fala ludowego wzburzenia i powrcili oni do wadzy, zaczli Havina ponownie napada z gwatownoci, a czasem niesprawiedliwoci wprost niesychan. Znw wysza na wierzch ich zastarzaa nienawi, pobudzana ostatnimi podrygami ich strachu i zdawao si j powiksza wspomnienie wasnego sualstwa. Tymczasem zblia si moment wyborw powszechnych, a przyszo rysowaa si w barwach coraz bardziej ponurych. Z wiadomoci, jakie przychodziy z Parya wynikao, e lada chwila miasto wpadnie w rce uzbrojonym socjalistom. Obawiano si, e nie zostawi oni swobody wyborcom lub e co najmniej wywr nacisk na Zgromadzenie Narodowe. I ju wwczas kazano przysiga oficerom Gwardii Narodowej, e pjd przeciwko Zgromadzeniu, jeli popadnie ono w konflikt z ludem. Prowincja niepokoia si coraz mocniej, lecz rwnie krzepa wobec zagroenia. W ostatnich dniach przed walk wyborcz odwiedziem moj biedn i ukochan Tocqueville, wracaem tu po raz pierwszy od rewolucji i by moe po raz ostatni! Gdy wyjedaem ogarn mnie smutek tak dotkliwy, e zachowaem o nim pami do dzisiaj, jego wspomnienie rysuje si ostro pord odpryskw wydarze, jakie z tamtego czasu zapamitaem. Przybyem niezapowiedziany. Puste pokoje, obluzowane okna, meble spitrzone i zakurzone, zgase kominki, zatrzymane zegary, stche powietrze, wilgotne mury, zewszd ziao opuszczeniem i ruin. w cichy zaktek, jakby zgubiony pord ywopotw i pastwisk normandzkiego krajobrazu, ktry tyle razy wyda mi si najwdzi-

czniejsz samotni, ukazywa si teraz moim oczom jako niszczejce pustkowie, lecz spod jego obecnego wygldu, jakby z gbi grobowca, wyzieray ku mnie sodkie i umiechnite obrazy mego ycia. Podziwiam doprawdy, jak u czowieka wyobrania potrafi by barwniejsza i bardziej przejmujca od rzeczywistoci. Widziaem niedawno jak upada monarchia, przygldaem si krwawym i okropnym scenom. I c! Twierdz, i ani jeden z tych wielkich widokw nie wywoa we mnie uczu tak gbokich i dojmujcych, jak widok staroytnego domostwa moich ojcw i wspomnienie spokojnych dni i szczliwych godzin, jakie w nim spdziem niewiadom ich ceny. Mog rzec, e tam wanie i tego dnia najlepiej zrozumiaem gorycz rewolucyj. Mieszkacy wioski byli mi zawsze yczliwi, lecz tym razem okazywali mi serdeczno i nigdy nie doznaem od nich takiego szacunku jak wwczas, gdy rwno bya brutalnie afiszowana na wszystkich murach. Mielimy wsplnie i na wybory do miasteczka Saint-Pierre, oddalonego o mil od naszej wioski6. W dzie wyborw wszyscy wyborcy, to znaczy mczyni powyej dwudziestu lat, zgromadzili si rankiem przed kocioem. Ustawili si parami i ruszyli kolumn w porzdku alfabetycznym. Szedem w dwjce, jak wyznaczy mi alfabet, poniewa wiedziaem, e w demokratycznych czasach i krajach nie naley stawa na czele ludu, lecz czeka a si zostanie na to miejsce wysunitym. Kolumn zamykali inwalidzi i chorzy, ktrzy chcieli si do nas przyczy, jadcy na wzkach lub na noszach niesionych przez konie. Byo nas w sumie stu siedemdziesiciu, a za kolumn szy kobiety i dzieci. Po wejciu na wzgrze grujce nad Tocqueville pochd si zatrzyma, ludzie pragnli, ebym przemwi. Wdrapaem si wic na wa biegncy wzdu rowu, otoczono mnie i powiedziaem kilka sw
6

Saint-Pierre-Eglise ley 17 km na pnoc od Cherbourga, wie i paac Tocqueville okoo 5 km na wschd od Saint-Pierre-Eglise.

zwizanych z okolicznociami. Przypomniaem tym zacnym ludziom powag i donioso aktu, jaki ich czeka, poradziem im, eby nie dali si zaczepia i odciga przez ludzi, ktrzy chcieliby moe ich omami, gdy znajdziemy si w miasteczku, eby wic si nie rozdzielali i pozostali razem, kady w swej dwjce tak dugo, dopki wszyscy nie oddadz gosu. Niech nikt powiedziaem nigdzie nie wstpuje, eby si posili lub osuszy (tego dnia padao), zanim nie dopeni swego obowizku". Wykrzyknli, e tak zrobi i tak te zrobili. Wszystkie gosy zostay oddane wsplnie i mam prawo sdzi, e zostay oddane prawie wszystkie na jednego kandydata. Natychmiast po zoeniu swego gosu poegnaem si z nimi i wsiadszy do powozu, pojechaem do Parya.

V
PIERWSZE POSIEDZENIE KONSTYTUANTY WYGLD TEGO ZGROMADZENIA W Valognes zatrzymaem si tylko, aby poegna si z kilkoma przyjacimi. Niektrzy rozstawali si ze mn ze zami w oczach, gdy na prowincji powszechn bya wwczas wiara, e posowie bd w Paryu wystawieni na wielkie niebezpieczestwo. Zacni ci ludzie mwili mi te: Jeli Zgromadzenie Narodowe zostanie zaatakowane, przybdziemy was broni". Wyrzucam sobie, e tych sw nie wziem powanie, bo wszyscy i wielu innych, o czym dalej, pojawili si z pomoc. Dopiero w Paryu dowiedziaem si, e na okoo 120 000 gosujcych otrzymaem 110 704 gosy1. Wikszo kolegw, jakich przyday mi wybory, naleaa do dawnej opozycji dynastycznej, a tylko dwch gosio pogldy republikaskie przed rewolucj i byli wczorajszymi republikanami", jak si wwczas mwio. Wiadomo, e wyniki byy podobne w caej Francji. Od rewolucjonistw z 1848 roku bywali groniejsi, nie sdz jednak, by mona byo znale gupszych. Bez powszechnych wyborw nie umieli si obej, ale te nie potrafili si nimi posuy. Gdyby zorganizowali je zaraz po 24 lutego, kie1

Tocqueville by trzeci, Havin i Vieillard uzyskali po 120 tys. gosw.

dy klasy wysze byy jeszcze oszoomione ciosem jaki otrzymay, a lud raczej zdziwiony ni niezadowolony, mogli uzyska Zgromadzenie po ich myli. Gdyby odwayli si wprowadzi dyktatur, mogliby j sprawowa przez jaki czas. Lecz oni z jednej strony zdali si na nard, a z drugiej uczynili wszystko, aby go do siebie zrazi odwoujc si do niego zaczli mu si odgraa, przerazili go miaoci zamiarw i gwatownoci jzyka, zachcili go do oporu niezdecydowanymi dziaaniami podporzdkowujc mu si, udawali zarazem jego nauczycieli. Zamiast po zwycistwie rozewrze swe szeregi, zazdronie je zwarli jednym sowem zdawao si, e stawiaj sobie do rozwizania problem nierozwizywalny, rzdzi w oparciu o wikszo lecz wbrew jej upodobaniom. Wzorujc si na przykadach z przeszoci, lecz ich nie rozumiejc, wyobrazili sobie naiwnie, e wystarczy wcign tumy w ycie polityczne, aby je zwiza ze swoj spraw, e aby zyska dla republiki przychylno, wystarczy ludziom przyzna prawa nie zapewniajc im korzyci. Zapomnieli, e ich poprzednicy, dajc chopom prawa wyborcze, znieli jednoczenie dziesicin, zlikwidowali odrobek, obalili inne feudalne przywileje i pomidzy dawnych wyrobnikw rozdzielili ziemi dawnej szlachty, gdy natomiast oni sami nie mogli ofiarowa niczego podobnego. Wprowadzajc powszechno gosowania sdzili, e przywouj lud na pomoc rewolucji, gdy tymczasem dali mu bro przeciwko niej. Daleki jestem wszake od przekonania, e niemoliwe byo obudzenie rewolucyjnych nastrojw nawet na wsi. We Francji wszyscy rolnicy posiadaj kawaek ziemi, wikszo jest zaduona, ich nieprzyjacielem nie jest ju szlachcic, lecz wierzyciel i tego naleao zaatakowa. Nie trzeba byo obiecywa zniesienia wasnoci, lecz zniesienie dugw. Demagodzy 1848 roku nie wpadli na ten pomys, od swoich poprzednikw okazali si o wiele niezrczniejsi, cho wcale nie uczciwsi, poniewa w swoich pragnieniach byli rwnie gwatowni i niesprawiedliwi jak tamci w swoich czynach. Ale eby przej do atakw niesprawiedliwej przemocy, nie wystarcza wola rzdu,

ani nawet jego moliwoci, trzeba, by sprzyjay temu obyczaje, idee i nastroje czasu. Wybory przebiegy wic w wikszoci przeciwko partii, ktra zrobia rewolucj i tak by musiao. Tym niemniej przeya ona bolesne zaskoczenie. W miar jak odpadali jej kandydaci, ogarnia j wielki smutek i wielki gniew, dao si sysze to paczliwe, to grubiaskie wyrzekania na nard, ktremu wypominano, e jest ciemny, niewdziczny, nierozumny i przeciwny swojemu wasnemu dobru. Przypomina mi si molierowski Arnolf, ktry powiada do Agnieszki, ale przecie: Dlaczego mnie nie kocha, o niewdziczna pani?2 Lecz wcale nie mieszny, a doprawdy straszny i ponury by wygld Parya, gdy do niego wrciem. W miecie zastaem setk tysicy robotnikw uzbrojonych, zmilitaryzowanych, bez zajcia, umierajcych z godu, lecz z gowami penymi pustych teoryj i chimerycznych nadziei. Spoeczestwo podzielio si na dwie czci: jednych, ktrzy nic nie posiadali, zespolia dza posiadania, drugich ktrzy mieli jaki majtek, zespoli strach. adnych ju wizw, adnej sympatii midzy tymi dwiema klasami, wszdzie przekonanie o nieuniknionej i bliskiej walce. Do starcia midzy mieszczastwem i ludem bo powrciy te stare zawoania bojowe doszo ju w Rouen i w Limoges3. W Paryu nie byo dnia, eby czynem lub grob
2 3

Molier, Szkoa on, akt V, scena IV, w. 52. W Limoges doszo do rozruchw na tle przynalenoci robotnikw do Gwardii

Narodowej, do tej pory zoonej wycznie z mieszczan. 27 kwietnia 1848 r. robotnicy z fabryk porcelany rozbroili Gwardi Narodow i na dwa tygodnie opanowali dwudziestotysiczne miasteczko. Nie byo strzelaniny ani ofiar w ludziach. W Rouen zamieszki zostay wywoane przez robotnikw niezadowolonych z tego, e ich kandydat przepad w wyborach. 27 kwietnia zbudowali barykady, doszo do star z Gwardi Narodow, 11 osb zgino, 76 byo rannych, 250 aresztowano, okoo 40 skazano na wizienie lub cikie roboty.

nie dobierano si do kapitau lub dochodw posiadajcych to si domagano eby dawali zatrudnienie, ale nie sprzedajc to znowu, eby lokatorw zwolnili z komornego przy braku innych rde utrzymania dla samych siebie. Pamitam midzy innymi, e w gazetach czytaem ogoszenie, ktre uderzyo mnie jako przykad zarozumiaoci, tchrzostwa i gupoty. Panie Redaktorze gosio ono korzystam z amw Paskiego dziennika, eby uprzedzi moich lokatorw, e pragnc urzeczywistni wobec nich zasady braterstwa, ktrymi powinni kierowa si szczerzy demokraci, tym z wyej wymienionych lokatorw, ktrzy tego zadaj, wydam ostateczne pokwitowanie na kwot najbliszej raty". Tymczasem ciemna rozpacz ogarna owo mieszczastwo tak uciskane i zagroone, a niepostrzeenie rozpacz ta zmienia si w odwag. Od pocztku byem przekonany, e postpu rewolucji lutowej nie da si okiezna stopniowo i spokojnie, e zatrzyma si ona tylko nagle, w wielkiej bitwie stoczonej w Paryu. Powiedziaem to w pierwszych dniach po 24 lutego bo to, co wwczas ogldaem przekonywao mnie, e bitwa jest nie tylko nieunikniona, lecz nieodlega i e naley wykorzysta pierwsz okazj, aeby j wyda. Zgromadzenie Narodowe zebrao si wreszcie 4 maja, do ostatniej chwili wtpiono, e do tego dojdzie. Sdz, e najgorliwszych demagogw nieraz kusio eby si bez niego obej lecz zabrako im miaoci pozostawali sptani wasnym dogmatem suwerennoci ludu. Powinienem mie w oczach obraz, jaki sob przedstawiao pocztkujce Zgromadzenie, konstatuj jednak, e pozostao mi wielce niejasne wspomnienie. Byoby bdem sdzi, e pami zatrzymuje wydarzenia wycznie ze wzgldu na ich wielko lub donioso, to raczej jakie ich drobne osobliwoci pozwalaj im zapa w umys gboko i utwierdzi si tam na trwae. Przypominam sobie jedynie, e pitnacie razy w cigu posiedzenia wykrzykiwalimy: Niech yje Republika!", na zo jedni drugim. Dzieje zgromadze pene s podobnych incy-

dentw, do reguy naley, e stronnictwa daj swym przekonaniom wyraz przesadzony, aeby wprawi w zakopotanie przeciwnikw, ci za udaj przekonania nie swoje, aeby unikn puapki. Wsplnym przeto wysikiem popychali si wszyscy do mijania z prawd, bd wrcz do wystpowania przeciw niej. Myl zreszt, e tutaj okrzyk by z obu stron szczery, ale odpowiada rnym, a nawet przeciwstawnym intencjom. Wszyscy byli wtedy za zachowaniem Republiki lecz jedni chcieli j wykorzysta do atakowania, drudzy dla swej obrony. wczesne gazety opisyway entuzjazm Zgromadzenia i tumw, haasu byo sporo, lecz entuzjazmu adnego. Kady by zanadto zatroskany jutrem, aeby da si od tej myli odwie jakiemukolwiek uczuciu. Dekret Rzdu Tymczasowego stanowi, e posowie maj si nosi jak czonkowie Konwencji, a szczeglnie chodzio o bia kamizelk z wyogami, w jakiej regularnie ukazywano na scenach teatralnych Robespierre'a4. Sdziem zrazu, e na ten piekny pomys wpad pan Ledru-Rollin albo Louis Blanc5, lecz dowiedziaem si pniej, e by owocem wybujaej i li4

Maximilien Robespierre (1758 1794) adwokat, deputowany stanu trzeciego

do Stanw Generalnych w 1789 r., potem do Konwencji. Przywdca jakobinw. Od lipca 1793 czonek Komitetu Ocalenia Publicznego. Nalea do czoowych postaci politycznych okresu Terroru. Wraz z Saint-Justem sformuowa teori rzdw rewolucyjnych. 27 lipca 1794 roku (9 termidora roku II) Konwencja przegosowaa dekret o aresztowaniu Robespierre'a i jego przyjaci z Komitetu. Nazajutrz zgin na szafocie.
5

Jean-Joseph-Louis Blanc (1811 1882) publicysta, historyk i polityk o przekonaniach socjalistycznych. Autor rozprawy o organizacji pracy (1840), Historii Rewolucji Francuskiej (1847-1862), Historii Rewolucji 1848 (1870). W 1848 r. jako czonek Rzdu Tymczasowego domaga si utworzenia ministerstwa postpu" oraz warsztatw narodowych dla bezrobotnych. Po rozruchach 15 maja 1848 r., oskarony o ich sprowokowanie schroni si w Londynie gdzie przebywa do upadku Cesarstwa.

terackiej wyobrani Armanda Marrasta. Jak wiadomo nikt, nawet autor nie przestrzega dekretu, w sposb przeze nakazany, przebra si jedynie Caussidire6. To zwrcio na niego moj uwag, bo nie znaem go podobnie jak wikszoci tych, ktrzy mieli nazwa siebie Gr, wci aby pozosta w zgodzie ze wspomnieniami 1793 roku. Dostrzegem bardzo wielki i gruby korpus, na ktrym bya osadzona trjktna gowa, wcinita gboko w ramiona i wielce wyrazista. Oczy mia chytre i ze przy dobrodusznym wyrazie rozlanym na reszcie twarzy. W sumie bya to masa wielce bezksztatnej materii, w ktrej jednak koata si umys na tyle subtelny, e wasne grubiastwo i nieuctwo umia obrci na sw korzy. Przez nastpne dwa dni czonkowie Rzdu Tymczasowego opowiadali nam kolejno, co uczynili od 24 lutego. Kady powiedzia wiele dobrego o sobie i nawet o swoich kolegach cho trudno byo spotka ludzi, ktrzy nienawidziliby si bardziej ni oni. Niezalenie od nienawici i zawici politycznych, jakie ich dzieliy, wydao mi si, e odczuwali wobec siebie to szczeglne podranienie, jakiego dowiadczaj podrni zmuszeni do wsplnego obcowania podczas dugiego i burzliwego rejsu, gdy nie mogli ani si dobra, ani zgodzi. W trakcie tego pierwszego posiedzenia zobaczyem, e pojawili si ponownie prawie wszyscy ludzie ze starego parlamentu. Wyjtek stanowili pan Thiers, ktry w wyborach przepad, ksi de Broglie, ktry nie kandydowa7, o ile pamitam, oraz panowie
6

Marc Caussidiere (18081861) oskarony o udzia w powstaniu w 1834,

skazany i wiziony do r. 1839. Uczestniczy w manifestacjach opozycji republikaskiej i w walkach rewolucji lutowej. W 1848 r. zosta mianowany prefektem policji, po rozruchach 15 maja schroni si w Londynie.
7

Thiers zosta wybrany do Konstytuanty dopiero 4 czerwca w wyborach uzupeniajcych. Ksi de Broglie wszed do Legislatywy w maju 1849 r.

Guizot i Duchatel, ktrzy wybrali ucieczk. Poza nimi obecni byli wszyscy synni krasomwcy i znani mwcy dawnego wiata politycznego, lecz czuli si nieswojo, mieli wraenie, ze s izolowani i podejrzani, budzili lk i sami byli zalknieni, dwa przeciwiestwa, ktre w polityce czsto si spotykaj. Nie posiadali w tym momencie nic z wpywu, jaki mieli wkrtce odzyska dziki swym talentom i dowiadczeniu. Reszt Zgromadzenia tworzyli zupeni nowicjusze, jak gdyby ustrj feudalny dopiero co by si zawali. Skutkiem centralizacji, cae ycie publiczne cisno si w granicach obu Izb i kto nie by ani posem, ani parem, ten ledwie wiedzia czym jest jakiekolwiek zgromadzenie, jak w nim naley si zachowywa i mwi. Nowicjusze przeto cechowali si gbok niewiadomoci parlamentarnych obyczajw, nie uwaali w momentach decydujcych, uwanie suchali rzeczy pozbawionych znaczenia. Przypominam sobie jak drugiego dnia stoczyli si wok trybuny i domagali si absolutnej ciszy, eby lepiej sysze czytanie protokou z dnia poprzedniego wyobraajc sobie, e ta mao istotna czynno ma wielkie znaczenie. Jestem pewien, e dziewi setek przypadkiem dobranych wieniakw angielskich lub amerykaskich potrafioby zachowa si znacznie lepiej ni to wielkie polityczne zgromadzenie. Na najwyszych awach, wci na wzr Konwencji, usadowili si ludzie przejawiajcy pogldy najbardziej radykalne i rewolucyjne. Byo im mocno niewygodnie, lecz zyskiwali tam prawo do miana Grali i jako e ludzie lubi si syci miymi rojeniami, rwnie i oni miele sobie pochlebiali, e s podobni do synnych zbrodniarzy, od ktrych zapoyczyli miano. Owi Grale podzielili si wkrtce na dwie do rne bandy starej szkoy rewolucjonistw i socjalistw, przy czym oba odcienie si nie wykluczay. Jeden przechodzi w drugi barwami ledwo wyczuwalnymi, prawdziwi Grale mieli prawie wszyscy w gowach par idei socjalistycznych, za socjalici chtnie przejmowali rewolucyjne procedery tych pierwszych. Jednake rnili

si na tyle gboko, e nie zawsze mogli poda razem i to nas ocalio. Bardziej niebezpieczni byli socjalici, poniewa cilej pasowali do prawdziwego charakteru rewolucji lutowej i do namitnoci, ktre wyzwolia, ale byli raczej teoretykami ni ludmi czynu i eby przewrci spoeczestwo na swoj mod potrzebowaliby praktycznej energii i umiejtnoci insurekcyjnych, ktrych posiadaczami byli wycznie ich pobratymcy. Z miejsca, jakie zajmowaem, mogem atwo sysze, co si mwio na awach Gry i przede wszystkim widzie, co si tam robio. Dao mi to sposobno do szczegowego poznania ludzi, ktrzy zamieszkiwali t cz Izby. Byo to dla mnie jakby odkryciem nowego wiata. Pocieszenia z powodu nieznajomoci obcych krajw szuka si w przewiadczeniu, e zna si kraj wasny, niesusznie, bo w tym ostatnim odkrywa si zawsze okolice, ktrych si nie zwiedzao i gatunki ludzi, ktre s nowe. Spotkao mnie to przy wspomnianej okazji. Wydawao mi si, e tych Grali widz po raz pierwszy, tak ich obyczaje i narzecze mnie zaskoczyy. Rozmawiali argonem, ktry doprawdy nie by francuszczyzn ani ludzi prostych, ani wyksztaconych, lecz ktry w sobie czy wady jednej i drugiej, poniewa obfitowa w sowa grube i w zwroty grnolotne. Z aw Gry tryskaa nieprzerwana struga to obelywych, to jowialnych zawoa, fabrykowano tam jednoczenie mnstwo arcikw i powiedzonek przybierajc na zmian ton wielce frywolny lub szalenie podniosy. Oczywicie ludzie ci nie mieli wicej wsplnego z karczm ni z salonem, myl, ze szlifowali swe obyczaje po kawiarniach, a umysy karmili pisanin gazetow. W kadym razie od czasw rewolucji po raz pierwszy gatunek ten pojawi si w naszych zgromadzeniach, do tej pory bywa reprezentowany przez niedostrzegalne i odosobnione jednostki, ktre wolay raczej si maskowa, ni pokazywa. Konstytuanta miaa jeszcze dwie inne cechy, rwnie nowe jak wspomniana, cho zupenie od niej rne. W jej skad weszo znacznie wicej posiadaczy wielkich dbr i nawet szlach-

ty ni do jakiejkolwiek Izby wybieranej w czasie, gdy warunkiem niezbdnym gosowania i kandydowania by pienidz. Wiksze te i mocniejsze ni za Restauracji stao si stronnictwo religijne, doliczyem si w nim trzech biskupw, wielu generalnych wikariuszy i jednego dominikanina, podczas gdy Ludwikowi XVIII i Karolowi X nie udao si nigdy doprowadzi do wyboru wicej ni jednego ksidza. Zniesienie wszelkich cenzusw, ktre sprawio, e cz elektoratu uzalenia si od bogaczy, perspektywa zagroenia wasnoci, ktra skonia lud do szukania przedstawicieli pord tych, ktrzy mieli najwicej powodw by jej broni, to gwne przyczyny wyjaniajce t wielk liczb posiadaczy. O wyborze duchownych przesdziy przyczyny podobne i jedna przyczyna odmienna, ktrej warto si przyjrze. T przyczyn by prawie powszechny i nieoczekiwany nawrt wielkiej czci narodu do religii. Uderzajc w najwysze klasy rewolucja roku 1792 oduczya je niedowiarstwa, pokazaa im przejrzycie jeli nie prawd, to przynajmniej spoeczny poytek wiary. Tej lekcji nie odebraa klasa rednia, ich polityczna spadkobierczyni, ktra staa si ich zazdrosn rywalk. Brna ona nawet w niedowiarstwo tym dalej im tamte bardziej zdaway si zwraca ku pobonoci. Dla mieszczastwa rewolucja 1848 staa si w pomniejszeniu lekcj, jak dla szlachty by rok 92, te same poraki, te same lki, taki sam nawrt. By to ten sam obraz, cho malowany w mniejszym formacie i mniej ywymi barwami, a i zapewne mniej trwaymi. To nawrcenie uatwio samo duchowiestwo, odrywajc si od wszystkich dawnych stronnictw politycznych i powracajc do starej i waciwej zasady katolickiego kleru, jak jest przynaleno wycznie do Kocioa. Bez oporu zatem gosio ono pogldy republikaskie, a przy tym dawnym interesom dawao rkojmi w postaci swej tradycji, swego obyczaju i swej hierarchii. Byo akceptowane i obskakiwane przez wszystkich. Ksia, ktrzy weszli

do Zgromadzenia cieszyli si wielkim uznaniem, na ktre sobie zasuyli rozsdkiem, umiarkowaniem i nawet skromnoci. Kilku z nich usiowao wystpowa na trybunie, lecz nie potrafili zupenie nauczy si jzyka polityki, zapomnieli go od zbyt dawna, wszystkie ich przemwienia zamieniay si niepostrzeenie w kazania. Z tym wszystkim, powszechne gosowanie, ktre poruszyo krajem od piwnic do strychw, nie wyonio ani jednego nowego czowieka godnego publicznej roli. Myl, e jakikolwiek system byby przyjty w wyborach powszechnych, to zawsze zostanie wybrana wikszo wybitnych ludzi spord tych, jakich posiada nard. Prawo wyborcze wywiera wycznie wpyw na wybr ludzi przecitnych, ktrzy tworz to w kadym zgromadzeniu politycznym. Nale oni do rnych warstw i przychodz z ronymi przekonaniami, zalenie od tego czy wybory odbyy si w takim lub innym systemie. Nic tak nie utwierdzio mnie w tym pogldzie jak widok Konstytuanty. Prawie wszyscy ludzie, ktrzy odegrali w niej jak rol, byli mi ju znani, lecz tum innych nie by podobny do niczego co do tej pory ogldaem. Musz jednak przyzna, e z tym wszystkim Konstytuanta bya wicej warta ni inne Zgromadzenia, jakie widziaem. Mona w niej byo spotka wicej ludzi szczerych, bezinteresownych, uczciwych i przede wszystkim odwanych ni pord deputowanych, z jakimi stykaem si w Izbach za monarchii. Zgromadzenie konstytucyjne zostao wybrane eby stawi czoa wojnie domowej bya to jego gwna zasuga i tak dugo, pki trzeba byo toczy walk, nie zabrako mu istotnie wielkoci. Zmarniao dopiero po zwycistwie, gdy stracio siy skutkiem tego zwycistwa i jakby przygniecione jego ciarem. Wybraem sobie miejsce po lewej stronie sali, na awie, z ktrej dobrze syszao si mwcw i skd atwo byo uda si na trybun chcc zabra gos. Wielu moich dawnych przy-

jaci do mnie doczyo. Lanjuinais, Dufaure, Corcelles, Beaumont i inni posadowili si w bliskim ssiedztwie. Chc powiedzie par sw o samej sali, chocia wszyscy j znaj jest to niezbdne dla zrozumienia tego, co opowiadam, a ponadto, chocia ten zabytek z drzewa i gipsu przetrwa zapewne duej ni republika, ktrej posuy za koysk, nie sdz, by mia bardzo dugi ywot, a kiedy zostanie zburzony wiele wydarze, jakie si w nim rozegray, stanie si trudnymi do zrozumienia. Sala tworzya dugi prostokt niespotykanej wielkoci. Na jednym z jego kocw wspieray si o cian trybuna i st przewodniczcego, wzdu pozostaych trzech cian ustawione byy awy w dziewiciu wznoszcych si rzdach. Porodku, na wprost trybuny rozcigaa si rozlega, pusta przestrze, ktra tworzya jakby aren amfiteatru, z t jednake rnic, e ta arena bya nie okrga, a prostoktna, skutkiem czego wikszo suchaczy moga oglda mwc tylko z profilu, a ci, ktrzy widzieli go en face znajdowali si daleko, rozmieszczenie osobliwie sprzyjajce nieuwadze i baaganowi, bo ci pierwsi, le widzc mwc, mieli przed oczami kolegw z naprzeciwka i zamiast sucha, obie strony bardziej byy zajte wzajemnymi nawoywaniami i pogrkami, pozostali za nie bardziej byli skupieni, bo dobrze widzc tego, co zajmowa trybun, le go syszeli. Przez wielkie okna, umieszczone wysoko pod stropem i wychodzce bezporednio na zewntrz, wpadao wiato i powietrze, ciany byy ozdobione tylko kilkoma sztandarami, bo na szczcie zabrako czasu, aeby umieci na nich owe paskie alegorie z kartonu i ptna, ktrymi Francuzi lubi wypenia swoje gmachy i ktre s mde dla tych, co je rozumiej, a niezrozumiae dla ludu. Cao przytaczaa ogromem zimnym, powanym i prawie smutnym wygldem. Przygotowano miejsca dla dziewiciuset posw, najwikszego zgromadzenia we Francji od lat szedziesiciu.

Atmosfera tego Zgromadzenia natychmiast mi si spodobaa i mimo powagi wydarze odczuwaem rodzaj nieznanego mi do tej pory zadowolenia. Od chwili bowiem, gdy zaczem uczestniczy w yciu publicznym, po raz pierwszy zostaem wcignity w prd wikszoci i wraz z ni podaem w kierunku, jaki mi wskazyway rozum, sumienie i upodobania, uczucie nowe i przyjemne. Przewidywaem, e ta wikszo odsunie socjalistw i Grali, lecz bdzie szczerze chciaa utrzyma i zorganizowa republik. W dwch podstawowych punktach mylaem podobnie jak ona, nie wierzyem w monarchi, w adnego wadc, do ktrego bybym przywizany, nie przychodziem broni adnej sprawy prcz jednej wolnoci i ludzkiej godnoci. Ocali starodawne prawa spoeczestwa przeciwko nowatorom przy pomocy nowej siy, jak rzdowi moe da zasada republikaska; przeprowadzi oczywist wol francuskiego ludu wbrew namitnociom i pragnieniom robotnikw paryskich, zwalczy demagogi demokracj taki by mj jedyny zamiar. Nigdy cel nie wyda mi si szczytniejszy i lepiej widoczny. Nie wiem czy nieco ryzykowna droga, jak trzeba byo przeby, aeby go osign, nie sprawiaa, e stawa si on dla mnie bardziej kuszcy, poniewa mam wrodzon skonno do przygody. Bardzo nie lubi bliskiego widoku wielkiego niebezpieczestwa. Lecz szczypta ryzyka wydawaa mi si zawsze najlepsz przypraw w dziaaniu.

VI
MOJE STOSUNKI Z LAMARTINEM - WAHANIA TEGO W tym czasie Lamartine znajdowa si u szczytu sawy, jawi si jako zbawca tym wszystkim, ktrych rewolucja skrzywdzia lub wystraszya, to jest wikszoci narodu. Do Zgromadzenia Narodowego wybra go Pary i jedenacie departamentw1, takich uniesie, jakie wwczas on wyzwala, nie udao si chyba wzbudzi nigdy nikomu. Aeby si przekona z jak szalecz arliwoci ludzie potrafi kocha, trzeba byo lku, ktry pobudza mio. Wszyscy deputowani, ktrzy do Parya przyjedali w zamiarze ukrcenia wybrykw rewolucji i zwalczania partii demagogicznej, uznawali go z gry za jedynego przywdc i oczekiwali, e bez wahania stanie na ich czele, aeby zaatakowa i powali socjalistw i demagogw. Spostrzegli wkrtce, e si mylili i zobaczyli, e Lamartine nie tak prosto pojmowa rol, jak przyszo mu odgrywa. Trzeba przyzna, e jego sytuacja bya trudna i zoona. Zapominano wwczas, lecz on sam nie mg zapomina, e to on bardziej ni ktokolwiek przyczyni si do zwycistwa rewolucji lutowej. W owej chwili strach wymaza wspomnienie tego faktu z umysw ludu, lecz pami o nim wrciaby niechybnie wraz ze spokojem publicznym. atwo byo przewidzie, e gdyby zatrzymany
1

Lamartine zosta wybrany w departamencie Sekwany i w dziewiciu innych.

zosta prd, ktry doprowadzi sprawy do punktu w jakim si znalazy, to powstaby wwczas prd przeciwny, ktry popchnby nard w odwrotnym kierunku szybciej i dalej, ni Lamartine mg i chcia si cofn. Zwycistwo Grali doprowadzioby natychmiast do jego upadku, ale ich zupena klska czynia go cakowicie niepotrzebnym i wczeniej czy pniej zmusiaby go do wypuszczenia steru z rki. Widzia wic dla siebie tyle szkd i niebezpieczestw w zwycistwie, co w klsce. Myl w rzeczy samej, e gdyby od pierwszego dnia Lamartine zdecydowanie stan na czele ogromnego stronnictwa, ktre chciao spowolni i uregulowa bieg rewolucji i gdyby doprowadzi je do celu, zostaby bezzwocznie pogrzebany pod triumfem, nie potrafiby zatrzyma we waciwym momencie swej armii, ktra zostawiaby go w tyle i poszukaa sobie innych przywdcw. Nie sdz, eby mia moliwo, jakkolwiek by postpi, duszego utrzymania si przy wadzy. Myl, e pozostawaa mu jedynie szansa utracenia jej z chwa, dla ocalenia kraju. Lamartine z pewnoci nie by czowiekiem gotowym do powicenia si w ten lub inny sposb. Nie wiem, czy w tym wiecie samolubnych ambicji, w jakim przebywaem, spotkaem umys bardziej wyjaowiony z myli o dobru publicznym. Widziaem mnstwo ludzi siejcych zamt w kraju dla umocnienia swej pozycji, jest to znieprawienie nagminne. Lecz Lamartine jest jedynym, jak sdz, ktry gotw by wywrci wiat dla swej rozrywki. Nie znaem rwnie nikogo mniej szczerego, kto prawd miaby w zupeniejszej pogardzie. Mwic, e j ma w pogardzie, myl si. Nigdy nie mia dla niej na tyle czci, aeby si ni w ogle przejmowa. Przemawiajc lub piszc trzyma si prawdy lub od niej oddala, nie zwracajc na to uwagi, poniewa pochania go jedynie efekt, jaki chce wywoa w tym momencie. Nie widziaem Lamartine'a od 24 lutego. Po raz pierwszy

dostrzegem go dzie przed sesj Zgromadzenia w nowej sali, w ktrej wybraem sobie miejsce, lecz z nim nie rozmawiaem, by wwczas otoczony kilkoma ze swoich nowych przyjaci. Gdy mnie spostrzeg, uda, e ma co do zaatwienia w drugim kocu sali i pospiesznie si oddali. Poprzez Champeaux2 (ktry si go trzyma jako w poowie przyjaciel, w poowie sucy) przekaza mi nastpnie, abym nie mia mu za ze, e mnie unika, e jego obecna pozycja wymaga, aby tak si zachowywa wobec dawnych deputowanych, e zreszt mam zapewnione miejsce pord przyszych przywdcw republiki, lecz aby bezporednio porozmawia, naley odczeka, a zostan przezwycione pierwsze i przejciowe trudnoci. Ponadto Champeaux owiadczy, e mia mnie rwnie zapyta o moje zdanie na temat sytuacji. W ten sposb poprzez Champeaux ustaliy si porednie stosunki midzy Lamartinem a mn. W imieniu swego szefa Champeaux odwiedza mnie czsto, aeby uprzedza o szykujcych si zajciach, czasem ja zachodziem do maego pomieszczenia, jakie zajmowa na poddaszu jednego z budynkw przy ulicy Saint-Honore, w ktrym przyjmowa podejrzane odwiedziny, bo posiada mieszkanie w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Przewanie by tam oblony przez petentw, bo we Francji polityczna ebranina kwitnie w kadym ustroju, nasila si podczas tych nawet rewolucji, ktre zwalczaj ten rodzaj zepsucia, poniewa wszystkie rewolucje rujnuj jak liczb ludzi i poniewa u nas czowiek zrujnowany liczy zawsze tylko na pastwo, aeby si podwign. Tum skada si z ebrakw najrozmaitszego gatunku, przyciganych przez odblask potgi, jaki przyja z Lamartinem bardzo przelotnie rzucaa na Champeaux. Przypominam sobie midzy innymi jakiego kucharza, niezbyt
2

Victor Champeaux de La Boulaye sekretarz Lamartine'a od roku 1833,

towarzyszy mu w podry na Wschd, zmar na Malcie w roku 1850.

tgiego w swym zawodzie jak mi si zdao, ktry chcia absolutnie przyj na sub do Lamartine'a, gdy powiada - bdzie on prezydentem Republiki. Ale jeszcze nim nie jest" - krzycza mu Champeaux. Jeli jak pan powiada nim nie jest - replikowa drugi to nim bdzie i powinien ju teraz zadba o swoj kuchni". Aby pozby si garkotuka z upartymi ambicjami, Champeaux obieca mu przedoy jego nazwisko Lamartine'owi, gdy tylko ten bdzie prezydentem i biedny petent, wielce zadowolony, odszed marzc zapewne o urojonych wspaniaociach swych rondli. Z Champeaux widywaem si wwczas do czsto, chocia by prny, gadatliwy i nader nudny. Rozmawiajc z nim dowiadywaem si jednak wicej o mylach i projektach Lamartine'a ni gdybym sucha samego szefa. Umysowo Lamartine'a odbijaa si w gupocie Champeaux jak soce w przyczernionym sadz szkieku, ktre pozwala go oglda bez promieni, lecz wyraniej ni goym okiem. Bez trudu dostrzegaem, e w tym wiatku kady syci si takimi samymi chimerami jak kucharz, ktrego wspomniaem i e sam Lamartine w gbi serca smakowa uroki najwyszej wadzy, ktra w tym wanie momencie wymykaa mu si z rk. Poda wwczas t krt drog, ktra miaa go doprowadzi do zguby, usiujc zapanowa nad Gralami, lecz ich oszczdzajc, prbujc przytumi rewolucyjny ogie, lecz go nie gaszc, aeby tym sposobem zapewni krajowi tyle spokoju, by by przeze bogosawionym lecz nie tyle, by da o sobie zapomnie. Najbardziej obawia si oddania kierownictwa nad Zgromadzeniem w rce dawnych przywdcw parlamentarnych. Myl, e bya to wwczas jego najwaniejsza troska. Przejawio si to wyranie podczas wielkiej debaty nad ukonstytuowaniem wadz wykonawczych. Nigdy stronnictwa lepiej nie okazay tego rodzaju pedantycznej obudy, ktra ich interes kae skrywa oglnymi teoriami. To czste widowisko byo tym razem bardziej ni zazwyczaj uderzajce poniewa potrzeba chwili zmusia kad z partii do chronienia

si za teoriami, ktre byy jej najzupeniej obce, a nawet wrogie. Dawne stronnictwo monarchiczne utrzymywao, e Zgromadzenie samo powinno rzdzi i mianowa ministrw, i tym samym wchodzio w demagogi. Demagodzy za dowodzili, e uprawnienia wykonawcze naley przekaza staej komisji, ktra bdzie rzdzia i mianowaa urzdnikw pastwowych wedle systemu bliskiego ideom monarchicznym. Caa ta gadanina oznaczaa, e jedni chcieli odsun od wadzy Ledru-Rollina, a drudzy go przy niej utrzyma. Dla narodu Ledru-Rollin by wwczas krwawym wcieleniem Terroru, uwaano go za ducha zego jak Lamartine'a za ducha dobrego, co w obu przypadkach byo pomyk. Ledru-Rollin by otyym chopcem, bardzo zmysowym i zmiennym, pozbawionym zasad i po trosze idei, brakowao mu odwagi umysu i serca, a nawet zoliwoci, z natury bowiem wszystkim yczy dobrze i by niezdolny do ucicia gowy adnemu z przeciwnikw, chyba e przez wierno historycznym wspomnieniom lub ulego przyjacioom. Przez dugi czas wynik debaty by niepewny. Barrot obrci go przeciw nam wygaszajc pikne przemwienie na nasz rzecz. W parlamentarnych potyczkach widywaem sporo takich nieoczekiwanych zwrotw i takich faszywych krokw popenianych przez stronnictwa, ktre myl o przyjemnoci, jak im sprawia wystpienie ich znakomitego mwcy, a nie o niebezpiecznej ekscytacji, jak ono wywoa u przeciwnikw. Kiedy Lamartine, ktry do tej pory siedzia milczcy i, jak sdz, niezdecydowany, kiedy wic usysza jak po raz pierwszy od lutego rozleg si znowu wietnie i z sukcesem gos dawnego przywdcy lewicy, wtedy te powzi nagle decyzj i poprosi o gos. Pan rozumie powiedzia mi nazajutrz Champeaux e chodzio przede wszystkim, by nie dopuci, aeby Zgromadzenie uchwalio co na wniosek Barrota". Lamartine wic przemwi i swoim zwyczajem przemwi byskotliwie.

Suchajc go, wikszo cofna si z drogi, ktr otworzy przed ni Barrot i na ktr ju bya wesza (bo to Zgromadzenie, jak adne inne, ktre znaem, podatne byo na krasomwcze sztuczki, byo na tyle niedowiadczone i niewinne, e racji swego postpowania szukao w wystpieniach mwcw). W ten sposb Lamartine wygra swoj spraw, lecz przegra swj los, poniewa obudzi tego dnia nieufno, ktra wkrtce wzrosa i ze szczytw popularnoci, jak osign, strcia go szybciej ni na nie si wspi. Podejrzenia zmaterializoway si ju nazajutrz, gdy Lamartine popar Ledru-Rollina i na swych przyjacioach wymusi zgod na to, by mu go przydzielili jako koleg w Komisji Wykonawczej. W Zgromadzeniu i narodzie to posunicie wywoao zawd, przeraenie i nieopisany gniew. Co do mnie, to tych dwu ostatnich uczu doznaem z nadzwyczajn si widziaem wyranie, e Lamartine schodzi z wielkiej drogi, ktra nas wyprowadzaa z anarchii, nie wiedziaem, ku jakim przepaciom zawiod nas krte cieki, jakimi on kroczy. Jake bowiem przewidzie, dokd moe prowadzi cigle rozpdzona wyobrania, ktrej nie powciga ani rozum, ani cnota? Zdrowemu rozsdkowi Lamartine'a ufaem tyle co jego bezinteresownoci, miaem go za zdolnego do wszystkiego. Z wyjtkiem nikczemnoci w dziaaniu i wulgarnoci w mowie. Wyznam, e wydarzenia czerwca zmieniy nieco moj opini o jego postpowaniu, pokazay mi one, e nasi przeciwnicy byli liczniejsi, lepiej zorganizowani i przede wszystkim bardziej zdeterminowani, ni przypuszczaem. Lamartine, ktry od dwu miesicy przebywa tylko w Paryu i, by tak rzec, wycznie wewntrz partii rewolucyjnej, musia przesadnie sobie wystawia jej potg i bierno Francji w czym si myli. Nie wiem jednak czy ja z kolei nie przesadzaem w odwrotnym kierunku. Droga wydawaa mi si tak wyranie nakrelona i tak widoczna, i nie dopuszczaem myli, by mona byo j zgubi przez pomyk, wydawao mi si

oczywiste, i naley prdko wykorzysta si moraln, jak posiadao Zgromadzenie wyniesione rkami ludu po to, by miao uchwyci ster rzdw i wzmocni je wielkim wysikiem. Wszelka zwoka zdawaa mi si osabia nasze siy i potgowa siy naszych przeciwnikw. I w rzeczy samej, podczas szeciu tygodni, jakie upyny od zebrania Zgromadzenia do dni czerwcowych, robotnicy rozzuchwalili si w oporze, nabrali ducha, zorganizowali si, zaopatrzyli w bro i amunicj i w kocu przygotowali do walki. Jest wszake moliwe, e wahania Lamartine'a, jego pzmowa z przeciwnikiem, ktre go zgubiy, ocaliy nas zwodziy one przywdcw Gry i podzieliy ich. Grale starej szkoy, ktrych wprowadzono do rzdu, oddzielili si od socjalistw, ktrych ze wykluczono. Gdyby wszyscy oni byli zespoleni wsplnym interesem i popychani jednak desperacj zanim doszo do naszego zwycistwa, jak to si stao po nim, mona wtpi czy zwycistwo bylibymy odnieli. Gdy sobie uwiadamiam, e mao nie zginlimy, chocia mielimy przeciwko sobie rewolucyjn armi bez przywdcw, to stawiam sobie pytanie, jaki byby wynik starcia, gdyby przywdcy si wyonili i gdyby insurekcja moga si wesprze na jednej trzeciej Zgromadzenia Narodowego. To zagroenie Lamartine widzia z bliska i wyraniej ode mnie, tote dzisiaj myl, e na jego postpowanie wpywaa zarwno obawa przed wywoaniem miertelnego konfliktu, jak jego ambicje. Tak powinienem by sdzi ju wwczas, suchajc pani de Lamartine, ktrej lki o bezpieczestwo ma i caego Zgromadzenia byy nadmierne. Za kadym razem, gdy j widziaem, mwia: Pilnujcie si przed popychaniem rzeczy do ostatecznoci, nie doceniacie si stronnictwa rewolucyjnego. Jeli podejmiemy z nim walk, zginiemy wszyscy". Wyrzucaem sobie czsto, e nie do pielgnowaem kontakty z pani de Lamartine, bo zawsze w niej znajdowaem wielk uczciwo,

lecz tej ostatniej towarzyszyy prawie wszystkie wady, jakie da si z uczciwoci pogodzi i ktre niczego jej nie ujmujc, czyni j mniej przyjemn: wadcze skonnoci, sporo pychy, umys trzewy, lecz sztywny i czasem surowy, skutkiem czego nie mona byo jej nie szanowa, ani te cieszy si jej towarzystwem.

VII
15 MAJA 1848 Partia rewolucyjna nie odwaya si przeciwstawi zwoaniu Zgromadzenia, lecz nie miaa ochoty mu si podporzdkowa i wida byo, e przeciwnie, zamierza mu narzuci sw wol uzyskujc naciskiem to, czego nie moga otrzyma przez sympatie. Kluby ju rozbrzmieway obelgami i pogrkami wymierzonymi w posw. A poniewa w politykowaniu u Francuzw mdrkowanie idzie w parze z nierozsdkiem, wiec podczas tych ludowych zebra zajmowano si fabrykowaniem zasad, ktre miay uprawomocni pniejsze akty gwatu. Dowodzono wic, e lud, stojcy zawsze ponad swymi przedstawicielami, nigdy swej woli na ich rzecz nie wyzbywa si cakowicie zasada prawdziwa, lecz z ktrej faszywie wycigano wniosek, e robotnicy paryscy s narodem francuskim. Od naszego pierwszego posiedzenia, w Paryu panowao wielkie i niejasne podniecenie. Kadego dnia na ulicach i placach gromadziy si tumy, lecz bez kierownictwa zachowyway si bezadnie jak fale w rozkoysanym oceanie. Dojcia do Zgromadzenia byy cigle wypenione gromadami owych gronych prniakw. Demagogiczne stronnictwo posiada tyle gw, jego posunicia zawsze zale w stopniu tak maym od rady, a tak duym od przypadku, e jest prawie niemoliwe czy to przed, czy to po wydarzeniu powiedzie czego ono chce lub chciao. Wwczas jednak byem zdania, ktrego i dzi nie zmieniem, e gwnym demagogom nie chodzio o rozpdzenie Zgromadzenia,

lecz e chcieli si nim posuy wywierajc na nie nacisk. Atak, jaki poprowadzili na nie 15 maja, mia zdaje si na celu raczej je przerazi ni rozbi. Byo to w kadym razie jedno z owych przedsiwzi o niejasnym charakterze, tak czstych w czasie ludowych zamieszek, ktrych pomysodawcom zaley na tym, by z gry nie okrela ich planu i celu po to, eby mc poprzesta na pokojowej demonstracji lub te, zalenie od wypadkw dnia, doprowadzi do rewolucji. Od tygodnia mona byo si spodziewa tego rodzaju wystpie, lecz ycie w cigym niepokoju przeradza si w nawyk, ktry powoduje, e tak zgromadzenia, jak jednostki staj si niezdolne do odrnienia, pord oznak zapowiadajcych niebezpieczestwo, tej wanie oznaki, ktra je bezporednio poprzedza. Wiadome byo tylko, e chodzi o jakie wielkie ludowe poruszenie w sprawie Polski1, co budzio obawy do powierzchowne. Czonkowie rzdu posiadali bez wtpienia wicej informacji i wicej powodw do lku, lecz skrywali jedne i drugie, a sam byem od tych ludzi zbyt daleki, by mc przenikn ich tajemne myli. Przybyem wiec 15 maja do Izby nie przewidujc, co si stanie. Posiedzenie zaczo si jak kade inne, ale dwadziecia tysicy ludzi otaczao ju sal i, co dziwne, aden haas z zewntrz nie zdradza ich obecnoci. Woowski2 sta na trybunie i przez
1

12 maja, wobec wieci o tumieniu polskiego ruchu niepodlegociowego w

Poznaskiem, Komitet Centralizacyjny paryskich klubw demokratycznych postanowi przedstawi Zgromadzeniu petycj domagajc si interwencji Francji na rzecz sprawy polskiej. 13 maja odbya si wielka manifestacja na cze Polski i innych narodw walczcych o niepodlego, 15 maja druga, jeszcze wiksza, w ktrej jednak problemy polskie zeszy na dalszy plan poniewa przeobrazia si ona w prb przejcia wadzy przez demokratyczn i socjalistyczn lewic. Szacuje si, e w drugiej manifestacji wzio udzia od stu do dwustu tysicy paryan. Blanqui powiedzia pniej: Imi Polski jest magiczne, na jego dwik lud paryski powstaje".

zby cedzi jakie komunay o Polsce, gdy wreszcie lud zapowiedzia swe nadejcie straszliwym okrzykiem, ktry wtargn ze wszech stron przez grne okna, otwarte z powodu upau, i spad na nas jakby z nieba. Nigdy nie bybym w stanie sobie wyobrazi, e poczone ludzkie gosy mog spowodowa tak wielki haas i widok samego tumu wdzierajcego si do Zgromadzenia nie zrobi na mnie takiego wraenia, jak w niebyway ryk wydany przez ludzi, zanim si ukazali naszym oczom. Ulegajc pierwszemu odruchowi ciekawoci lub strachu, niektrzy posowie wstali, inni zaczli dononie krzycze: Na miejsca!" Wszyscy siedli, mocniej posadowili si w awach i zamilkli. Woowski podj przerwane przemwienie i cign je przez chwil. Chyba po raz pierwszy w yciu by suchany w milczeniu, tyle, e suchano nie jego a tumu, ktrego wrzawa stawaa si coraz blisza i wyraniejsza. Nagle Degousee3, jeden z naszych kwestorw4, uroczycie
2

Ludwik Rajmund Woowski (18101876) uczestnik powstania listopadowego, wyemigrowa do Francji, gdzie w 1836 r. si naturalizowa. Profesor prawa przemysowego w paryskim Konserwatorium Sztuk i Rzemios, od 1839 r. autor licznych prac z dziedziny ekonomii, w ktrych gosi liberalizm gospodarczy, od r. 1864 profesor ekonomii politycznej w tyme Konserwatorium. W r. 1855 wszed do Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. Po rewolucji lipcowej wybrany do Konstytuanty, potem do Legislatywy, pocztkowo zwizany z umiarkowanymi republikanami, skoni si pniej ku konserwatystom. Wycofa si z ycia politycznego po zamachu stanu Ludwika Napoleona, by jeszcze posem i senatorem w parlamencie III Republiki.
3

Joseph-Marie Degousee (17951862) inynier i polityk, od Restauracji zwizany z liberaln opozycj, posowa tylko w Konstytuancie. 4 kwestor funkcja polegajca na sprawowaniu pieczy nad finansami, wewntrznym porzdkiem i bezpieczestwem Zgromadzenia. Spord swych czonkw Izba wybieraa trzech kwestorw.

wkracza na trybun, bez sowa odsuwa Woowskiego i powiada: Wbrew woli kwestorw, genera Courtais5 wyda przed chwil rozkaz zdjcia bagnetw gwardzistom, ktrzy strzeg wejcia do Zgromadzenia". To rzekszy, milknie. w Degousee, czek skdind dobry, posiada oblicze wyjtkowego szubienicznika i wyjtkowo grobowy gos. W zgodzie ze sob czowiek, gos i wiadomo wywary niesamowite wraenie, w Zgromadzeniu zapanowao poruszenie i zaraz potem spokj, niczego nie dao si ju zrobi. Sala zostaa wzita. Lamartine, ktry przy pierwszych haasach wyszed, ukaza si wreszcie w drzwiach z bezradn min. Kroczc szerokim centralnym przejciem dotar spiesznie do swojej awy, jak gdyby goni go kto dla nas niewidzialny. Prawie zaraz po nim pokazao si kilku ludzi z ludu, zatrzymali si na progu zdziwieni widokiem tego wielkiego, siedzcego zgromadzenia. W teje chwili, tak samo jak 24 lutego, otwieraj si z trzaskiem galerie, wtacza si na nie ludzka rzeka, wypenia je i wkrtce poza nie przelewa, pierwsi z nowo przybyych przekraczaj balustrady, wypatruj przej w samej sali, ktrej podoga znajduje si o dziesi stp niej, opuszczaj si na rkach i z wysokoci piciu, szeciu stp skacz w sam rodek zgromadzenia. Kolejny upadek kadego z tych cia, uderzajcych jedno po drugim w podog, powodowa guche wstrzsy, ktre w zgieku braem zrazu za odlegy huk kanonady. Podczas gdy cz ludu spadaa w ten sposb na sal, cz druga, zoona gwnie z szefw klubw, wdzieraa si przez drzwi. Ci ostatni nieli liczne emblematy Terroru i wymachiwali mnstwem sztandarw, na drzewcach niektrych z nich byy nasadzone czerwone czapki.
5

Amable-Gaspard wicehrabia de Courtais (17901877) oficer za Cesarstwa i

Restauracji, w latach 1842 1848 deputowany lewicy. Po rewolucji lutowej wybrany do Konstytuanty i mianowany komendantem paryskiej Gwardii Narodowej. Usunity z tego stanowiska po wydarzeniach 15 maja.

Tum w jednej chwili wypenia rozleg pustk porodku Zgromadzenia, toczy si na niej i nie mogc wytrzyma cisku wspina si wszystkimi wskimi przejciami, ktre midzy naszymi awami prowadz do kuluarw. Stacza si, szamoce coraz bardziej na tych maych pasmach wolnej przestrzeni. Pord tej skbionej i bez przerwy falujcej ciby kurz staje si tak gsty i duchota tak wielka, e bybym moe wyszed, aby odetchn, gdyby chodzio wycznie o dobro publiczne, lecz do aw przygwada nas honor. Pord tych, co dokonali na nas tego najazdu, niektrzy byli widomie uzbrojeni, inni mieli zapewne bro ukryt, nie wygldao jednak, by zdecydowani byli uy jej przeciw nam. Spojrzenia raczej zdziwione i nieyczliwe ni wrogie, u wielu nad innymi uczuciami growa rodzaj prostackiej wcibskoci, bo u nas, nawet podczas krwawych rozruchw, znajduje si zawsze mnstwo na poy gapiw, na poy obuzw, ktrym si zdaje, e przyszli na widowisko. Poza tym nie mieli adnego przywdcy, ktrego by suchali, by to motoch, a nie karna grupa. Widziaem wrd nich pijanych, lecz wikszo zdawaa si ogarnita gorczkowym podnieceniem wzmaganym krzykami z zewntrz, zaduchem, zgiekiem i ciskiem wewntrz sali. Ociekali potem, chocia upa nie powinien by im przeszkadza, wziwszy pod uwag rodzaj i stan ich odzienia, wielu byo tylko w koszulach. W oglnej wrzawie, jaka unosia si nad tumem, dawao si od czasu do czasu posysze ostre pogrki. Spostrzegem ludzi wygraajcych nam piciami i nazywajcych nas swymi komisantami6. Powtarzali to okrelenie za ultrademokratycznymi gazetami, ktre od wielu dni nie nazyway posw inaczej jak komisantami ludu; spodobao si to
6

komisant (w oryg. commis) osoba dziaajca na czyje zlecenie, u kogo

zatrudniona, parobek, sprzedawca, niszy rang urzdnik, goniec.

rnym hultajom. W chwil pniej miaem okazj przekona si, jak ywo i obrazowo lud potrafi postrzega i wyraa rzeczywisto. Usyszaem jak czowiek w roboczej bluzie zwraca si obok mnie do swojego towarzysza: "Widzisz tam tego spa? Miabym ochot skrci mu kark". Podajc wzrokiem za ruchem jego rki i spojrzenia, domyliem si bez trudu, e mwi o ojcu Lacordaire7, ktry siedzia wysoko na awach lewicy w swoim habicie dominikaskim. Chtka zdaa mi si paskudna, lecz porwnanie znakomite: duga i ylasta szyja zakonnika wystajca z biaej kapuzy, jego ogolona gowa otoczona rzadkim wianuszkiem czarnych wosw, wska twarz, orli nos, blisko osadzone oczy, nieruchome i byszczce, nadaway mu rzeczywicie uderzajce podobiestwo do drapienego ptaka. W czasie tego caego zamtu Zgromadzenie pozostawao bierne i nieruchome na swych awach nie stawiajc oporu, ale nie ustpujc, w milczeniu i bez lku. Kilku czonkw Gry bratao si z ludem, ale ukradkiem i szeptem. Na trybun wepchn si Raspail8 i gotowa si do odczytania petycji klubw. Wstaje mody deputowany d'Adelsward9 i mwi: Jakim prawem obywatel Raspail zabiera tutaj gos?" Rozlega si wcieke wycie, ludzie z posplstwa rzucaj si na d'Adelswarda
7

Jean-Baptiste Lacordaire (18021861) dominikanin i znany kaznodzieja, pocztkowo zwizany z katolicyzmem spoecznym i Lamennaisem, odsun si od mistrza, gdy jego pogldy zostay potpione przez papiea. Wybrany do Konstytuanty, zoy dymisj po 15 maja. W r. 1860 zaj miejsce po Tocqueville'u w Akademii Francuskiej. 8 Franois Vincent Raspail (1794 1878) - dziaacz republikaski za Restauracji i monarchii lipcowej, bra udzia w rewolucji 1830 i 1848 r., jako organizator manifestacji z 15 maja zosta aresztowany i skazany na sze lat wizienia, kar t zmieniono mu na banicj. 9 Renauld Oscar d'Adelsward (1811 - 1898) - deputowany do Konstytuanty i Legislatywy, zwizany z monarchistami.

udaje si ich zatrzyma i uspokoi. Raspail z trudem uzyskuje od swych towarzyszy chwil spokoju i odczytuje petycj, a raczej rozkaz klubw, ktre domagaj si abymy bezzwocznie wypowiedzieli si za restaurowaniem Polski. "Pospieszcie si, czekamy na odpowied", sycha zewszd. Zgromadzenie nadal nie reaguje. Tum w zniecierpliwieniu i w nieadzie podnosi okropny tumult, ktry skdind zwalnia nas od odpowiedzi. Przewodniczcy Buchez 10, ktrego jedni mieli za szelm, inni za witego, lecz ktry tego dnia by beczk sada, wymachuje dzwonkiem co si, aby uzyska cisz, jak gdyby ciszy tego tumu nie naleao w owych okolicznociach obawia si bardziej ni jego krzykw. W teje chwili ujrzaem, jak na trybunie pojawi si z kolei czowiek, ktrego raz w yciu widziaem tego dnia, lecz wspomnienie ktrego budzio we mnie zawsze niesmak i zgroz; mia policzki wychude i pomarszczone, wargi biae, wygld chorobliwy zy i plugawy, brudn blado, ciao jakby pokryte pleni, ani ladu bielizny, stary, czarny surdut przyklejony do cherlawych i wyschnitych czonkw zdawao si, e mieszka w ciekach i z nich wyszed. Powiedziano mi, e to Blanqui 11. Blanqui wyrzek par sw na temat Polski i szybko potem
10

Philippe Joseph Buchez (1796 - 1865) - filozof i polityk. W modoci zwizany

z karbonaryzmem i saint simonizmem, by pniej jednym z animatorw katolicyzmu spoecznego. Deputowany do Konstytuanty, nie wszed do Legislatywy. 11 Louis Auguste Blanqui (1805 1881) karbonariusz za Restauracji, dziaacz socjalistyczny w okresie monarchii lipcowej, wiziony za udzia w rozruchach od r. 1839 do 1848, zwolniony w czasie rewolucji, zosta skazany za organizowanie manifestacji 15 maja, wyszed z wizienia w r. 1859. Wiziony znw w l. 1861 1865. Ponownie aresztowany w r. 1871 jeszcze przed wybuchem rewolucji (Komuny Paryskiej), skazany w r. 1872 na doywotnie wizienie, amnestionowany w r. 1880.

przechodzc do spraw wewntrznych da pomsty za to, co nazywa masakr w Rouen12, przypomina ndz, w jakiej zostawa lud i skary si na krzywdy, jakie ju zdyo wyrzdzi ludowi Zgromadzenie. Rozgrzawszy w ten sposb suchaczy, powraca do sprawy Polski i jak Raspail domaga si natychmiastowego gosowania. Zgromadzenie nadal pozostaje nieruchome, lud napiera i wznosi sprzeczne okrzyki, przewodniczcy wymachuje dzwonkiem. Ledru-Rollin prbuje przekona ludzi, by si wycofali, lecz nikogo nie chcieli ju usucha. Prawie wygwizdany, Ledru schodzi z trybuny. Tumult podnosi si na nowo, ronie i by tak rzec, samoczynnie si wzmacnia, poniewa lud do tego ju stopnia nad sob nie panuje, e nie moe zrozumie, i aby osign swj cel, musiaby uspokoi si cho na chwil. Upywa jaki czas. Wreszcie zrywa si Barbes13, wchodzi, a raczej wskakuje na trybun. By to czowiek, w ktrym demagog, szaleniec i rycerz zczyli si tak cile, e trudno byo rozpozna, gdzie koczy si jeden, gdzie zaczyna drugi, a w swych kolejnych wcieleniach mg by w ogle si jawi tylko w spoeczestwie tak chorym i rozdartym jak nasze. Sdz jednak, e bra w nim gr szaleniec, ktry stawa si furiatem na widok ludu. Jego dusza w obliczu namitnoci posplstwa zaczynaa wrze jak woda na rozpalonej pycie. Od chwili, gdy
12 13

Zob. przyp. 3 do rozdz. V, cz. II. Armand Barbes (1809 1870) czonek stronnictwa republikaskiego, za udzia w spiskach i rozruchach przeciw monarchii wieziony, a w r. 1839 skazany na mier, po interwencji Victora Hugo wyrok zmieniono mu na doywocie. Uwolniony przez rewolucj lutow wszed do Konstytuanty, za manifestacje 15 maja, podobnie jak Blanqui, Raspail i Huber, zosta skazany na doywocie. Uaskawiony wbrew swej woli przez cesarza w 1855 r., uda si dobrowolnie na wygnanie.

tum wdar si do Izby, nie spuszczaem z niego oka, uwaaem go za najgroniejszego z naszych przeciwnikw, poniewa by z nich wszystkich najbardziej nierozwany, najbardziej bezinteresowny i najbardziej zdecydowany. Wszed na podwyszenie, na ktrym urzdowa przewodniczcy, sta przez dusz chwil nieruchomo i omiata Zgromadzenie niespokojnymi spojrzeniami. Sam i swoim ssiadom zwrciem uwag na jego zmienione rysy, na jego sin blado i konwulsyjne ruchy, jakimi co chwila skrca w palcach wsa, sta tam jak ywy obraz niezdecydowania, ale przechyla si ju ku skrajnemu rozwizaniu. Zdecydowa si wreszcie, chcia jakby podsumowa uczucia ludu i zapewni sobie triumf pokazujc im cel. dam rzeki przerywanym i zdyszanym gosem aeby natychmiast i bezzwocznie Zgromadzenie uchwalio wysanie armii na pomoc Polsce, opodatkowanie bogatych na jeden miliard, oprnienie Parya z wojska, zakaz bicia na apel14, w przeciwnym wypadku posowie zostan ogoszeni zdrajcami ojczyzny". Myl, e bylibymy zgubieni, gdyby Barbes zdoa przeprowadzi swj wniosek przez gosowanie. Uchwalajc go, Zgromadzenie stracioby honor i pozbawio si szans obrony, odrzucajc go co prawdopodobniejsze wystawioby si na ryzyko rozszarpania przez tum. Ale i Barbes nie zdoa uzyska chwili ciszy, aeby zmusi nas do zajcia stanowiska. Kolosalna wrzawa, jaka podniosa si po jego ostatnich sowach, nie opada, lecz przeciwnie, przeduaa si w tysicu rozmaitych intonacji. Barbes wysila si jak mg, aeby nad ni zapanowa, lecz na prno, chocia by dzielnie wspomagany dzwonkiem przewodniczcego, ktrego dwik rozbrzmiewa przez cay czas niby podzwonne.
14

Biciem w bbny lub dwikiem trbek ogaszano apel, czyli mobilizacj

Gwardii Narodowej.

Owo niebywae posiedzenie trwao ju od dwu godzin. Zgromadzenie trzymao si mocno, nastawiajc uszu na odgosy z zewntrz w oczekiwaniu, e zjawi si pomoc. Pary wydawa si jednak miastem jakby wymarym. Nasuchiwalimy daremnie, nie dochodzi z niego aden odgos. w bierny opr doprowadza lud do gniewu i desperacji, by jak zimna i gadka powierzchnia, po ktrej zo zelizgiwaa si nie majc czego si uczepi. Tote tum niepokoi si i miota na prno, nie znajdujc sposobu, aeby dopi swego. W powietrzu krzyoway si najrniejsze i sprzeczne okrzyki. Chodmy std", woali jedni Organizacja pracy! Ministerstwo pracy! Podatek na bogatych! Chcemy Louisa Blanc!"15 domagali si inni. Pod trybun doszo w kocu do bjki o to, kto ma na ni wej, zajmowao j po piciu, szeciu mwcw na raz, czasem przemawiajc jednoczenie. Jak zawsze podczas ruchawek, straszne mieszao si ze miesznym. Zaduch stawa si nie do wytrzymania i wielu pierwszych napastnikw opuszczao sal, przy drzwiach czekali drudzy, ktrzy wdzierali si na ich miejsce. Wzdu przejcia biegncego obok mojej awy zobaczyem suncego straaka w mundurze. Nie mona ich zmusi do gosowania!" krzyczano do niego. Zara, zara odkrzykiwa ju tam id, ju ja im wygarn!" Z zawzit min nakada kask, dociga rzemyki, puszcza si w cib wywracajc wszystko, co mu na drodze i wchodzi na trybun. Wyobraa sobie, e poczuje si na niej rwnie pewnie jak na dachu, ale gdy tylko wszed zabrako mu sw i stan jak zamurowany. Ej, straak, mwe co!" krzycz do niego. Nie doby gosu i wreszcie zepchnito go z mwnicy. W tym momencie kilku ludzi wzio Louisa Blanc na ramiona i zaczo triumfalnie obnosi go po sali. Trzy15

Organizacja pracy to tytu socjalistycznej broszury Louisa Blanc, on te

domaga si utworzenia ministerstwa pracy w Rzdzie Tymczasowym.

mali go ponad swymi gowami za krtkie nki, widziaem jak bezskutecznie im si wyrywa krcc si i wyginajc na wszystkie strony, nie przestajc jednoczenie mwi zduszonym i ostrym gosem. Nie udawao mu si wylizgn z rk zwolennikw, a mnie si zdao, e ogldam wa, ktrego szczypi w ogon. Postawiono go wreszcie na awie, nieco poniej mnie. Usyszaem jak woa: Przyjaciele, prawa jakie zdobylicie...", reszta utona w haasie. Powiedziano mi, e nieco dalej w podobny w sposb obnoszony by Sobrier l6. Tych saturnaliw o mao co nie przerwao wydarzenie tragiczne. Tylna galeria znienacka zatrzeszczaa, przechylia si pod ciarem o ponad stop i zagrozia zwaleniem na sal ciby, ktra j oblepia i ktra w przeraeniu pocza umyka. Ten incydent przerwa na chwil wrzaw i wwczas po raz pierwszy posyszaem bbny bijce w Paryu na apel. Usysza je rwnie tum i wyda dugi krzyk wciekoci i przeraenia. Dlaczego bij na apel?" wykrzykuje nie posiadajcy si ze zoci Barbes i ponownie ukazuje si na trybunie: "Kto bije na apel? Postawi poza prawem tych, co bij na apel!" I krzyki: "Zdrada! Do broni! Na Ratusz!" Przewodniczcy zostaje zgoniony ze swego fotela, lub jeli wierzy jego pniejszym sowom, z rozmysem pozwala si z niego zgoni. Jeden z szefw klubistw, nazwiskiem Huber17 wskakuje na st prezydialny i wymachuje sztandarem z zatkni16

Marie-Joseph Sobrier (18251854) jeden z przywdcw rewolucji lutowej,

organizator demokratycznego Klubu Klubw, zaoyciel socjalistycznej gazetki La Commune de Paris, po 15 maja aresztowany i skazany.
17

Louis Aloysius Huber (1815-1865) - wieziony od r. 1837 za spiskowanie

przeciw monarchii, uwolniony przez rewolucj lutow, przewodniczy Komitetowi Centralizacyjnemu. Po 15 maja zbieg do Londynu, wrci na proces w czerwcu 1849 r. i z innymi organizatorami majowych rozruchw skazany zosta na doywocie.

t czapk frygijsk. Czowiek ten dozna podobno przed chwil dugiej epileptycznej zapaci spowodowanej zapewne podnieceniem i zaduchem. Ukaza si tedy tu po przebudzeniu z owego koszmarnego omdlenia; ubranie mia jeszcze w nieadzie, oblicze wylknione i bdne. Wykrzykn po dwakro: W imieniu ludu oszukanego przez swych przedstawicieli ogaszam, e Zgromadzenie Narodowe jest rozwizane!" Donony jak dwik trbki, jego gos dochodzcy z wysoka wypeni sal i wybi si nad inne haasy. Zgromadzenie nie ma ju biura i zaczyna si rozprasza. Barbes wraz z najzuchwalszymi klubistami wychodz i udaj si pod Ratusz. Podobny fina dalece nie wszystkim by po myli. Obok siebie syszaem ludzi z ludu, ktrzy z blem mwili do siebie: "Nie, to nie to, nie tego chcielimy". Zdesperowanych byo wielu szczerych republikanw. W caym tym tumulcie podszed do mnie Trelatl8, rewolucjonista na mod sentymentaln i marzyciel, ktry spiskowa na rzecz republiki przez ca monarchi, poza tym zasuony lekarz, ktry prowadzi wwczas jeden z gwnych w Paryu szpitali dla umysowo chorych, chocia sam by nieco trzanity. Wzi mnie wylewnie za rce i powiedzia ze zami w oczach: "Ach, prosz pana, c za nieszczcie i jake przykro pomyle, e to wariaci, prawdziwi wariaci do tego doprowadzili! Ja ich wszystkich wizytowaem i leczyem. Blanqui to wariat, Barbes to wariat, Sobrier to wariat, zwaszcza Huber to wariat. Wszystko wariaci, ktrzy powinni by w Salptriere19, a nie tutaj". Na tej licie z pewnoci nie omieszkaby umieci samego siebie.
18

Ulysse Trelat (1795 1879) doktor medycyny, czonek stronnictwa liberalnego za Restauracji i monarchii lipcowej, w r. 1848 wybrany do Konstytuanty i mianowany ministrem robt publicznych. 19 Zbudowany w XVII w. Szpital Salptriere suy do koca w. XVIII jako schronisko dla ndzarzy, od r. 1823 urzdzono w nim przytuek dla starych kobiet, a cz pomieszcze wydzielono jako szpital dla umysowo chorych.

gdyby zna siebie rwnie dobrze jak swoich starych przyjaci. Od dawna myl, e w rewolucjach, a zwaszcza demokratycznych wariaci, i to nie ci, ktrych si tak okrela przez metafor, lecz prawdziwi wariaci odgrywali wan rol polityczn. To przynajmniej jest pewne, e w tych czasach pobd doskonale uchodzi, a nawet sprzyja sukcesom. Zgromadzenie si rozeszo, lecz z pewnoci nie uwaao si za rozwizane. Nie uwaao si nawet za pokonane. Wikszo posw opuszczaa sal z silnym postanowieniem ponownego zebrania si gdzie indziej, mwili o tym midzy sob i jestem przekonany, e byli na to rzeczywicie zdecydowani. Co do mnie, postanowiem pozosta, zatrzymaa mnie z jednej strony ciekawo, ktra przykuwa mnie do miejsc, gdzie dziej si rzeczy osobliwe, a z drugiej przekonanie, jakie ywiem tak wtedy, jak 24 lutego, e sia Zgromadzenia tkwi po czci w pomieszczeniu, jakie ono zajmuje. Pozostaem wic i byem wiadkiem scen bezadnych i groteskowych, lecz pozbawionych znaczenia. W baaganie i krzyku tum powzi zamiar utworzenia rzdu tymczasowego. Bya to parodia 24 lutego, podobnie jak 24 lutego by parodi innych scen rewolucyjnych. Trwao to jaki czas, gdy zdao mi si, e sysz jaki szczeglny dwik, ktry pord wrzawy dochodzi z gbi budynku. Ucho mam do dobre i szybko rozpoznaem gos zbliajcego si bbna ktry bi do ataku bo w naszych czasach domowej niezgody kady nauczy si rozumie jzyk tych wojennych przyrzdw. Natychmiast pobiegem do drzwi, ktrymi nowoprzybyli mieli wej. W rzeczy samej, by to bben poprzedzajcy czterdziestu ludzi z gwardii ruchomej20. Modziecy ci do zdecydowanie
20

gwardia ruchoma formacja wydzielona z Gwardii Narodowej, (zob. przyp.

19, rozdz. II, cz. I) w ktrej suyli mczyni od lat 16 do 60. W gwardii ruchomej suyli wycznie ochotnicy, modzi ludzie z rodzin plebejskich; otrzymywali do wysoki od.

wkroczyli w tum, ale jakby nie wiedzc, co dalej maj czyni, wkrtce te rozpynli si w nim i znikli. Lecz niedaleko za nimi maszerowaa spora kolumna Gwardii Narodowej i wpada do sali z niedwuznacznym okrzykiem: Niech yje Zgromadzenie Narodowe!" Zatknem moj kart deputowanego na kapelusz i ruszyem za nimi. Najpierw oprniono trybun z kilku mwcw, ktrzy przemawiali na niej jednoczenie, spychajc ich bez wikszych ceregieli ze schodkw, jakie na ni prowadz. Widzc to, buntownicy chc zrazu stawia opr, po chwili ogarnia ich paniczny strach, wskakuj na puste awy, przewracaj si w przejciach, dopadaj kuluarw, wyskakuj wszystkimi oknami na dziedziniec. W przecigu kilku minut na sali pozostali tylko gwardzici narodowi, a jej mury dray od okrzykw: Niech yje Zgromadzenie Narodowe!" Samo Zgromadzenie byo nieobecne, lecz powoli rozpierzchnici w pobliu posowie zaczli przybiega. ciskano rce gwardzistom, caowano si i powracano na awy. Gwardzici narodowi wykrzykiwali: Niech yje Zgromadzenie Narodowe!", a posowie: Niech yje Gwardia Narodowa, niech yje Republika!" W chwil po odbiciu sali, gwny sprawca naszych nieszcz, Courtais, zdoby si na nieporwnan czelno i w niej si pojawi. Gwardzici narodowi przyjli go wciekymi okrzykami, pochwycili go i zaczli wlec pod trybun. Gdy go przede mn cignito, zobaczyem go bladego jak mier pord byszczcych szabel, przelkem si, e go zakuj i wykrzyknem z caych si: Zedrzyjcie mu epolety, lecz go nie zabijajcie!", co te uczyniono. Wtenczas zjawi si znowu Lamartine. Nigdy si nie dowiedziaem, czym si zajmowa przez trzy godziny, gdy lud okupowa Izb. Mign mi w oczach w pierwszej godzinie, siedzia na awie poniej mnie i maym grzebykiem dobytym z kieszeni rozczesywa sklejone od potu wosy, pniej tum zgstnia i straciem go z oczu. Zdaje si, e poszed do

wewntrznych sal paacu, do ktrych lud wdar si rwnie, chcia tam przemawia i zosta bardzo le przyjty. Na temat tej sceny opowiadano mi nazajutrz ciekawe szczegy, ktre bybym powtrzy, gdybym nie postanowi opowiada tu wycznie o rzeczach, jakie sam widziaem. Powiadano mi, e schroni si niedaleko we wznoszonym wwczas budynku przeznaczonym dla ministerstwa spraw zagranicznych, zrobiby lepiej, gdyby stan na czele Gwardii Narodowej i przyszed nas uwolni. Sdz, e dozna wwczas jednego z tych zaama ducha, jakim ulegaj najdzielniejsi ludzie (a on do nich nalea), jeli s obdarzeni lotn i yw wyobrani. Gdy powrci na sal, odnalaz energi i dar piknego sowa. Powiedzia nam, e jego miejsce nie jest w Izbie, lecz na ulicy i e idzie pod Ratusz, aeby udaremni powstanie. Po raz ostatni usyszaem wtedy jak oklaskiwano go z uniesieniem. Prawd powiedziawszy oklaskiwano nie tylko jego, lecz zwycistwo, te okrzyki, to uniesienie byy ju tylko echem kipicych uczu, ktre koatay si jeszcze we wszystkich sercach. Po wyjciu Lamartine'a, bbny, ktre przedtem biy do ataku, teraz zaczy wybija odmarsz. Ruchoma i Narodowa Gwardia, ktre znajdoway si jeszcze pomidzy nami, uformoway si w kolumn i wyszy za Lamartinem. Zgromadzenie, mocno jeszcze niekompletne, wznowio obrady. Bya szsta po poudniu. Powrciem na chwil do domu, eby si posili, potem znowu poszedem do Izby, ktra ogosia nieustajce obrady. Wkrtce dowiedzielimy si o aresztowaniu czonkw nowego rzdu tymczasowego. W stan oskarenia postawiono Barbsa i tego starego gupca de Courtais, ktry w rzeczy samej zasuy sobie na rzgi, wielu chciao do nich doczy Luisa Blanc. Ten jednak broni si odwanie. Z trudem wymkn si rozwcieczonym gwardzistom narodowym, ktrzy pilnowali wejcia, ubranie mia jeszcze w nieadzie, porozdzierane i zabrudzone. Tym razem nie kaza sobie przynie taboretu, na ktry zazwyczaj si wdrapywa, aeby wystawa ponad pulpit mw-

nicy (by prawie karzekiem), zapomnia nawet o efekcie, jaki chcia wywoa, skupi si wycznie na tym, co mia do powiedzenia. Mimo to, a raczej dlatego wygra sw spraw. Tego dnia wykaza si talentem, ktrego w moim mniemaniu zawsze mu brakowao, bo nie uwaam za talent umiejtnoci atwego fabrykowania byskotliwych i pustych zda, ktre s jak piknie wyrobione pmiski, ale bez strawy. Zreszt tak byem zmczony caodziennym zamtem, e o tym nocnym posiedzeniu zachowaem wspomnienie niezbyt ywe i wyrane. Nie powiem wic o nim nic wicej, bo chc si trzyma osobistych wrae. Jeli chodzi o szczegy i dalszy bieg wypadkw, lepszy ode mnie bdzie Monitor.

VIII
WITO ZGODY I PRZYGOTOWANIA DO DNI CZERWCOWYCH Nie chcc lub nie mogc naladowa krwawych szalestw swych poprzednikw, rewolucjonici 1848 roku wynagradzali to sobie naladujc ich szalestwa mieszne. Wpadli wic na pomys, eby obdarzy lud wielkimi alegorycznymi uroczystociami. Mimo opakanego stanu finansw, Rzd Tymczasowy zdecydowa si wyasygnowa sum od jednego do dwu milionw dla urzdzenia na Polu Marsowym obchodw wita Zgody. Wedle wczeniej ogoszonego i potem cile wykonywanego programu, Pole Marsowe miao wypeni si figurami wyobraajcymi wszelkiego rodzaju osobistoci, cnoty, instytucje polityczne, a nawet publiczne urzdy, Francj, Niemcy i Wochy podajce sobie rce, Rwno, Braterstwo i Wolno rwnie podajce sobie rce, Rolnictwo, Handel, Armi, Marynark i zwaszcza Republik, t ostatni kolosalnych rozmiarw. Szesnacie koni roboczych miao cign wz. Na owym wozie, prostym i wiejskim w swej formie, jak gosi program, przewidywano umieci trzy drzewa db, laur, oliwk symbole siy, honoru, i obfitoci, a ponadto pug pord pkw kosw i kwiatw. Wz mia by otoczony wieniakami i modymi dziewcztami w biaych sukniach, piewajcymi patriotyczne pieni. Przyrzeczono nam rwnie woy z pozacanymi rogami, ale obietnicy nie dotrzymano. Zgromadzenie Narodowe nie miao najmniejszej ochoty ogl-

da tych piknych rzeczy. Obawiao si wrcz, e nieuniknione przy takiej okazji, ogromne zbiegowisko ludowe mogoby doprowadzi do zamieszek. Oddalao wic dat wita jak tylko moliwe lecz przygotowania zostay poczynione; nie byo sposobu, eby si wycofa i trzeba byo wyznaczy j na 24 maja. Tego dnia o wczesnej godzinie przyczyem si do Zgromadzenia, ktre pieszo i jak jeden m uda si miao na Pole Marsowe. Woyem do kieszeni pistolety i rozmawiajc z kolegami zauwayem, e wikszo z nich tak jak ja po cichu si uzbroia. Ten mia lask z ukryt w niej szpad, w schowany sztylet, prawie kady pomyla o obronie. Edmond Lafayette 1 pokaza mi szczeglnego rodzaju przyrzd: bya to oowiana kula umocowana na krtkim rzemieniu, ktr atwo byo przywiza w przegubie, mona by to urzdzenie nazwa kieszonkow maczug. Lafayette objani mnie, e w podobn bro zaopatrzyo si wielu czonkw Zgromadzenia, szczeglnie po wypadkach 15 maja. Tak wyposaeni udalimy si na owo wito Zgody. Ponure pogoski wieciy, e na Zgromadzenie czyha wielkie niebezpieczestwo gdy bdzie przechodzi pord tumw na Polu Marsowym, eby zaj miejsce na podium przygotowanym w Szkole Wojskowej. Prawd jest, e podczas tego dugiego przemarszu piechot i praktycznie bez adnej ochrony, byoby niesychanie atwo dokona na nie napaci. Jednak najlepsz jego ochron stanowio jeszcze wiee wspomnienie o 15 maja. To wystarczao. Zreszt Francuzi nie robi nigdy dwu rzeczy na raz, atwo zmieniaj przedmiot zainteresowania, lecz ten, ktrym s zajci, pochania ich bez reszty i nie znajduj
1

Francois Edmond Motier hrabia de Lafayette (1818 1890)-wnuk synnego generaa, adwokat, w Konstytuancie nalea do grupy centrowej.

przykadu, by zabrali si do insurekcji podczas jakiego wita czy nawet uroczystoci. Tego dnia lud zdawa si do chtnie uczestniczy w fikcji swego szczcia, zapominajc na chwil o swych cierpieniach i nienawiciach, by oywiony, ale nie buntowniczy. Wedle programu, w pomieszaniu stanw doj miao do zbratania. Do pomieszania doszo zaiste niebywaego, cho nie byo adnych wybrykw. Dziwnymi jestemy ludmi, potrzebujemy policji, gdy panuje porzdek, a staje si ona zbdna, gdy zaczyna si rewolucja. Widok rozradowanego ludu cieszy szczerych i umiarkowanych republikanw i budzi w nich rodzaj rozczulenia. Carnot2 powiedzia mi z gupot, ktra u uczciwych demokratw czy si z ich przymiotami: Prosz mi wierzy, drogi kolego, na ludzie mona zawsze polega". Pamitam, e mu odburknem: Ach, czemu mi pan tego nie powiedzia w przeddzie 15 maja!" Jedn cz ogromnego podium wzniesionego wzdu Szkoy Wojskowej zajmowaa Komisja Wykonawcza, a jego cz drug Zgromadzenie. W pierwszej kolejnoci przedefiloway przed nami alegorie rnych narodw, co zajo mnstwo czasu z powodu pomieszania i bratania, o ktrych wspomina program. Potem przysza kolej na wz i mode dziewczta w bieli. Byy ich co najmniej trzy setki, a w swych dziewiczych szatach nosiy si tak po msku, e mona byo wzi je za przebranych chopakw. Wszystkim dano do rki po wielkim bukiecie i przechodzc wywiadczay nam t uprzejmo, e rzucay je w nasz stron. A poniewa byy to kumoszki o rkach mocno ylastych i jak myl bardziej wpraw2

Lazare-Hippolyte Carnot (1801-1888) syn azarza zwanego le Grand Carnot, synnego posa Konwencji i organizatora rewolucyjnej armii, deputowany lewicowy od 1839 r., uczestniczy w kampanii bankietw, posowa do Konstytuanty, by w Rzdzie Tymczasowym ministrem owiaty.

ne w tumaczeniu kijankami ni w rozrzucaniu kwiatw, owe bukiety spaday na nas jak tgi i dokuczliwy grad. Wysoka panna oderwaa si od towarzyszek i stanwszy przed Lamartinem zacza mwi hymn na jego cze. W miar recytacji podniecaa si stopniowo, wykrzywiaa straszliwie twarz i okropnie wyginaa si caym ciaem. Nigdy entuzjazm nie wyda mi si bliszy padaczce. Gdy skoczya, lud yczy sobie by Lamartine j ucaowa. Podstawia mu dwa pene i spocone policzki, ktre musn czubkiem warg, bez widocznej przyjemnoci. Jedyn godn uwagi czci obchodw by przegld wojsk. Nigdy w yciu nie ogldaem takiej iloci uzbrojonych ludzi zebranych w jednym miejscu i chyba mao kto widzia ich wicej. Niezalenie od niezliczonego tumu ciekawskich stoczonych na Polu Marsowym, mona byo na nim obejrze cay lud postawiony pod bro. Liczb gwardzistw narodowych i onierzy liniowych, ktrzy si tam znaleli, Monitor oceni na trzysta tysicy, co wydaje mi si przesad, nie sdz jednak, by byo ich mniej ni dwiecie tysicy. Widoku dwustu tysicy bagnetw nigdy nie zapomn. Poniewa ludzie, ktrzy je nieli, maszerowali ciasno jeden przy drugim, aeby pomieci si midzy skarpami Pola Marsowego i poniewa z nieznacznego podwyszenia, na jakim si znajdowalimy, moglimy ogarnia je tylko spojrzeniami prawie poziomymi, tworzyy one dla oka pask i lekko falujc powierzchni, ktra lnia w socu i upodobniaa Pole Marsowe do wielkiego jeziora wypenionego pynn stal. Przedefiloway przed nami kolejno wszystkie oddziay. W tym ludzkim mrowiu byo znacznie wicej karabinw ni mundurw. Wycznie w legiach z bogatych dzielnic mona byo dostrzec du liczb gwardzistw narodowych w wojskowych uniformach. Szy one pierwsze wykrzykujc z zapaem: Niech yje Zgromadzenie Narodowe!" W legiach z przedmie, ktre tworzyy osobn armi, wida byo tylko kurtki i bluzy, co

zreszt nie odbierao im wojowniczego wygldu. Przechodzc przed nami wikszo krzyczaa: Niech yje republika demokratyczna!" lub piewaa Marsyliank, albo melodi yrondystw3. Nadeszy w kocu kolumny podmiejskie, uformowane z le wyposaonych i le uzbrojonych wieniakw ubranych w bluzy jak robotnicy z przedmie. Przyniosy nastrj wprost przeciwny usposobieniu tych ostatnich, czemu daway wyraz gestami i okrzykami. Bataliony gwardii ruchomej wykrzykiway najrnorodniejsze hasa, ktre pozostawiy nam wtpliwoci i niepokj o zamiary tych modych ludzi, a raczej tych dzieci, w ktrych rkach, bardziej ni w czyichkolwiek, spoczywa wwczas nasz los. Zamykajce rewi puki liniowe przedefiloway w milczeniu. Przygldaem si temu widowisku z cikim sercem. Nigdy, w adnych czasach nie oddano w rce ludu tyle broni na raz. atwo zgadn, e nie podzielaem krtkowzrocznej ufnoci i gupkowatej radoci mojego przyjaciela Carnot. Przeciwnie, przewidywaem, e wszystkie te byszczce w socu bagnety zostan niebawem obrcone jedne przeciwko drugim i e dokonalimy przegldu dwu armii, ktre wystpi przeciw sobie w wojnie domowej. Tego dnia syszaem do jeszcze czsto okrzyk: Niech yje Lamartine!", ale jego wielka popularno ju przygasaa. Waciwie mona powiedzie, e ju przygasa, bo w kadym tumie znajd si spnialscy oywieni wczorajszymi entuzjazmami, na wzr tych prowincjuszy, co parysk mod odkrywaj w dniu, w ktrym paryanie j porzucaj. Zreszt spod ostatnich promieni swej chway Lamartine wymkn si sam, opuci uroczystoci dugo przed ich zako3

Pie yrondystw sowa: Aleksander Dumas, muzyka: Louis Varney,

pochodzi z dramatu Dumasa Le Chevalier de Maison-Rouge wystawionego w 1847 r., wesza do repertuaru francuskich pieni patriotycznych.

czeniem. Wyglda na zatroskanego i zmczonego. W jego lady poszo wielu czonkw Zgromadzenia, ktrym zmczenie rwnie dao si we znaki. Rewia koczya si przy prawie pustych awkach. Zacza si rankiem, a koca dobiega po zapadniciu nocy. Mona powiedzie, e czas, jaki upyn midzy witem 21 maja, a dniami czerwcowymi, wypeniony by trwonym napiciem, wywoanym ich zapowiedziami. Kadego dnia coraz to nowe niepokoje stawiay na nogi Gwardi Narodow i armi, rzemielnicy i mieszczanie mieszkali nie w domach, a na publicznych placach i w swoich oddziaach. Przed koniecznoci konfliktu kady gorco pragn uciec, lecz wszyscy niejasno przeczuwali, e z kad chwil staje si on bardziej nieunikniony. Ta myl bez przestanku przeladowaa Zgromadzenie Narodowe i mona rzec, e na czterech cianach Izby czytao ono napis: wojna domowa. Wszystkie reprezentowane w nim strony narzuciy sobie ostrono i cierpliwo, aeby powstrzyma lub co najmniej opni kryzys. Posowie, ktrzy w gbi serca ywili wrogo dla rewolucji, starannie unikali wyraania swoich niechci czy sympatii, wytrawni mwcy zachowywali milczenie w obawie aby swym gosem nie powodowa zadranie, pozostawiali trybun nowym posom, ktrym wcale nie byo na ni spieszno poniewa zaprzestano powanych sporw. Wedle obyczaju powszechnego we wszystkich zgromadzeniach, najmniej mwiono o tym, co najbardziej drczyo umysy, lecz kady dzie przynosi dowody, e o tym nie zapominano. Przedstawiano i roztrzsano najrozmaitsze sposoby ulenia ndzy ludu. Zabrano si nawet chtnie do rozpatrywania rnych systemw socjalistycznych i kady w najlepszej wierze szuka w nich jakich rodkw, ktre byyby moliwe do zastosowania, albo przynajmniej do pogodzenia z dawnymi prawami spoeczestwa. Tymczasem warsztaty narodowe nie przestaway si wype-

nia4, zatrudniay ju ponad sto tysicy ludzi. Stawao si jasne, e nie mona ich dalej utrzymywa, lecz obawiano si najgorszego przy prbie ich rozwizania. Ta palca kwestia warsztatw narodowych powracaa kadego dnia, lecz omawiano j powierzchownie i niemiao, dotykano jej, lecz obawiano si wyranie j postawi. Widoczne byo ponadto, e poza Zgromadzeniem rne stronnictwa, chocia walki si obawiay, przygotowyway si do niej aktywnie. Bogate oddziay Gwardii Narodowej zapraszay wojsko i gwardzistw ruchomych na bankiety, podczas ktrych zachcano si wzajemnie do wsplnej obrony. Ze swej strony robotnicy z przedmie gromadzili potajemnie zapasy naboi, ktre pniej pozwoliy im na tak dugie prowadzenie walk. Co do karabinw, to Rzd Tymczasowy zatroszczy si o to, by im dostarczy ich z naddatkiem, nie byo robotnika, ktry nie posiadaby co najmniej jednego, a czasem kilku karabinw. Z oddalenia niebezpieczestwo byo rwnie dobrze widoczne jak z bliska. W prowincjach oburzano si i gniewano na Pary, po raz pierwszy od szedziesiciu lat pojawia si myl, by mu si przeciwstawi. Zbrojono si i zachcano do przyjcia na odsiecz Zgromadzeniu, wysyano mu tysice adresw z gra4

25 lutego Rzd Tymczasowy wyda dekret, ktrym zobowizywa si do

zapewnienia pracy kademu obywatelowi". Dekretem z 26 lutego utworzone zostay warsztaty narodowe". W intencji Louisa Blanc, rzd mia dostarczy grupie robotnikw tego samego zawodu kapitau do zaoenia warsztatu, ktrym sami bd zarzdzali. Wykonanie polece dekretu naleao jednak do Piotra Marie, ministra robt publicznych, ktry zorganizowa bezrobotnych wedle wzorw militarnych i zatrudni ich w budownictwie i przy pracach drogowych, bez wzgldu na kwalifikacje, a wic wbrew idei inicjatora dekretu. Dla zatrudnionych w warsztatach zabrako wkrtce zajcia.

tulacjami za jego zwycistwo z 15 maja. Niechtne nastawienie do Republiki wzbudzay upadek handlu, cige zamieszki, obawa przed socjalizmem, wyraz tej niechci dawano przede wszystkim w tajnych gosowaniach. W dwudziestu jeden departamentach miay si odby wybory uzupeniajce, gosowano przewanie na ludzi, ktrzy w oczach wyborcw reprezentowali w taki czy inny sposb ide monarchii. Pan Mole zosta wybrany w Bordeaux, Thiers w Rouen. W tym te czasie po raz pierwszy i nagle wypyno imi Ludwika Napoleona. Zosta wybrany jednoczenie w Paryu i kilku innych departamentach5, dosta gosy od republikanw, legitymistw i demagogw, bo nard by wwczas jak zalknione stado, ktre gubi drog i rozbiega si w rne strony. Dowiadujc si o wyborze Ludwika Napoleona nie przypuszczaem, e w rok pniej, dokadnie co do dnia, bd jego ministrem. Wyznam, e na powrt dawnych przywdcw parlamentarnych patrzyem z alem i duymi obawami, nie dlatego, bym nie uznawa ich talentw i umiejtnoci, lecz lkaem si, e ich obecno odsunie ku Gralom umiarkowanych republikanw, ktrzy si do nas zbliyli. Poza tym znaem ich nadto dobrze, by nie wiedzie, e ledwo wrciwszy od spraw publicznych zechc nimi kierowa, a jeli nimi nie bd kierowali, mao im bdzie zaleao na ocaleniu kraju. Ot taki obrt rzeczy wydawa mi si przedwczesny i niebezpieczny. Nasz i ich rol byo pomaga rozsdnym republikanom w rzdzeniu Republik, nie usiujc ni rzdzi nawet
5

Ludwik Napoleon wrci z Londynu do Parya 25 lutego, lecz nie odway si

kandydowa w kwietniowych wyborach do Konstytuanty. W wyborach uzupeniajcych 4 czerwca przeszed w czterech departamentach. Wbrew ustawie z 1832 r., zakazujcej wstpu do Francji rodzinie Bonapartych, Zgromadzenie jego wybr zaakceptowao dwiema trzecimi gosw.

porednio, a przede wszystkim nie sprawiajc wraenia, e do tego zmierzamy. Ze swej strony nie wtpiem, e jestemy w przededniu straszliwej walki, lecz ca jej groz uprzytomniem sobie dopiero dziki rozmowie, jak w tym czasie odbyem ze synn pani Sand6. Spotkaem j u jednego z mych angielskich przyjaci, Milnesa7, czonka Izby Gmin, ktry przebywa wwczas w Paryu. Milnes by rozsdnym chopcem, ktry robi, i co rzadsze, mwi wiele gupot. Ilu to w mym yciu widziaem ludzi, o ktrych mona powiedzie, e maj dwa niepodobne do siebie profile: z jednej strony czowiek rozsdny, z drugiej niemdry. Ilekro Milnesa widziaem, tylekro by kim lub czym optany. Tym razem bya to pani Sand, i mimo niewesoych wydarze upar si wyda na jej cze obiad literacki. Uczestniczyem w tym obiedzie, a dni czerwcowe, ktre zaraz potem nastpiy, zamiast zatrze, utrwaliy moje o nim wspomnienie. Towarzystwo byo bardzo mieszane. Poza pani Sand spotkaem tam pewn mod Angielk, ktrej nazwiska zapomniaem, lecz ktrej miy i skromny wygld mnie uderzy i ktra mu6

George Sand (wac. Aurore Dupin baronowa Dudevant) (1804-1876) - znana powieciopisarka zwizana z demokratami i socjalistami. Wzia udzia w rewolucji lutowej. Redagowaa Biuletyn Republiki wydawany przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych dla politycznej edukacji ludu. Biuletyn objania najwaniejsze wydarzenia i decyzje rzdu, jego numerem 16 George Sand wywoaa skandal, poniewa wezwaa lud paryski do insurekcji gdyby wybory do Zgromadzenia nie przyniosy zwycistwa republikanom. Po zajciach 15 maja pisarka wycofaa si do wiejskiej posiadoci w Nohant.
7

Richard Monckton-Milnes lord Houghton (1809 1885) pisarz angielski, czonek Parlamentu, zajmowa si mecenatem artystycznym, w Londynie znany z upodobania w wydawaniu przyj, na ktre sprasza ekscentrycznie dobrane towarzystwo.

siaa by zdziwiona kompani, w jakiej si znalaza, kilkoma mao znanymi pisarzami i Mrimem8. Niektrzy z zaproszonych nie znali si wcale, inni a nadto dobrze. Jeli si nie myl, do tych ostatnich naleeli pani Sand i Mrime. Nie tak dawno czy ich zwizek tyle czuy, co krtkotrway. Powiadano nawet, e swj romans przeprowadzili wedle regu Arystotelesa, w caej akcji zachowujc jedno miejsca i dnia. Nasz gospodarz zza Kanau nic nie wiedzia o tej historii i do niezrcznie zaprosi oboje nie uprzedzajc ich o tym. Odnaleli si wic znienacka i po raz pierwszy od swej przygody, a poniewa pani Sand miaa za ze Mrimemu, e odnis triumf tak prdki i tak krtko z niego korzysta, oboje byli zrazu wielce zakopotani, lecz szybko si otrzsnli i przez reszt wieczoru zachowywali si naturalnie. Milnes posadzi mnie obok pani Sand. Nigdy jeszcze z ni nie rozmawiaem i sdz, e nawet jej nie widziaem (rzadko przebywajc w wiecie literackich awanturnikw, w ktrym ona si obracaa). Gdy jeden z moich znajomych spyta j, co sdzi o mojej ksice na temat Ameryki, odpowiedziaa: Prosz pana, mam zwyczaj czytywa wycznie ksiki ofiarowane mi przez ich autorw". Wobec pani Sand byem gboko uprzedzony, poniewa nie znosz piszcych kobiet, a zwaszcza tych, co buduj systemata ze saboci swojej pci, zamiast interesowa ukazujc je we waciwym wietle. Mimo to, pani Sand bardzo mi si spodobaa. Rysy miaa do grube, lecz spojrzenie zachwycajce, zdawao si, e caa jej inteligencja skupia si w oczach, reszt twarzy pozostawiajc materii. Przede wszystkim jednak uderzya mnie w niej naturalna swoboda waciwa wielkim umysom. W rzeczy samej, cechowaa j prawdziwa prostota w obejciu i w wysowieniu,
8

Prosper Mrime (1803-1870) znany pisarz romantyczny, tumaczy Puszkina i Gogola. Od 1833 r. peni funkcj generalnego konserwatora zabytkw. W r. 1844 wszed do Akademii Francuskiej.

poczona moe z nieco sztuczn prostot stroju. Wyznam, e wykwintniej ubrana wydaaby mi si jeszcze prostsza. Przez ca godzin mwilimy o sprawach publicznych, w tym czasie nie mona byo mwi o czym innym. Poza tym na swj sposb pani Sand bya politykiem. To, co mi powiedziaa, uderzyo mnie ogromnie. Po raz pierwszy miaem bezporedni i prywatn styczno z osob, ktra moga mi powiedzie cz z tego, co dziao si w obozie naszych przeciwnikw. Stronnictwa nie znaj si wzajemnie, zbliaj si, spieraj z sob lub cieraj, nigdy si sobie nie przygldaj. Pani Sand odmalowaa mi w szczegach i z wielk ywoci sytuacj paryskich robotnikw, ich organizacj, ich liczebno, ich uzbrojenie, przygotowania, myli, uczucia, ich straszliw determinacj. Obraz wziem za przesadzony, e nie by, dowid tego bieg wypadkw. Wydao mi si, e ona sama lka si ludowego zwycistwa i nieco teatralnie lituje si nad naszym losem. Niech pan przestrzee przyjaci, by nie popychali ludu na ulice dranic go lub niepokojc, ja ze swej strony pragn skoni moich przyjaci do cierpliwoci, bo jeeli zacznie si walka, niech pan mi wierzy, zginiecie wszyscy". Po tych pocieszajcych uwagach rozstalimy si i ju nigdy potem jej nie widywaem.

IX
DNI CZERWCOWE (Sorrento) Oto wic doszedem do powstania czerwcowego, najwikszego i najosobliwszego w naszej historii, a moe w historii w ogle. Najwikszego, poniewa w cigu czterech dni walczyo ponad sto tysicy ludzi, zgino piciu generaw1, najosobliwszego, poniewa powstacy nie mieli ani hase bojowych, ani sztandarw, ani dowdcw, a mimo to prowadzili walk w najlepszym porzdku i ze znajomoci rzeczy, ktre zadziwiy starych oficerw. Pord podobnego rodzaju zdarze, ktre zaszy przez ostatnie szedziesit lat, wyrniao si ono tym, e miao na celu nie zmian formy rzdw, lecz wywrcenie porzdku spoeczestwa. Prawd powiedziawszy, byo nie walk polityczn (w sensie, jaki dotychczas nadawalimy temu sowu), lecz bitw klasow, rodzajem wojny domowej. Taki charakter naday rewolucji lutowej fakty, podobnie jak o jej ideach przesdziy teorie socjalistyczne, a raczej zrodzia si ona w sposb naturalny z tych idei, tak jak syn rodzi si z matki. Widzie w niej trzeba przede wszystkim wysiek robotnikw, brutalny i lepy, lecz potny, aeby wyrwa si koniecznociom ich kondycji, ktr odmalowano im jako bezprawn, i aeby mie1

Generaowie Brea, Damesme, Duvivier, Ngrier i Renault.

czem otworzy sobie drog do tego urojonego dobrobytu, ktry z daleka ukazywano im jako ich przyrodzone prawo. To wanie owa mieszanina zachannoci i faszywych teoryj, przyczyniwszy si do wybuchu powstania, nadaa mu pniej jego niebyway i straszny charakter. Zapewniano tych biednych ludzi, e mienie bogatych ma rdo w swego rodzaju kradziey na nich dokonywanej. Zapewniano ich, e nierwnoci majtkowe s rwnie przeciwne moralnoci i spoeczestwu, jak naturze. Bieda oraz emocje przyszy z pomoc i wielu w to wszystko uwierzyo. Owo mtne i faszywe poczucie prawa, ktre zczyo si z brutaln przemoc, dodao jej energii, wytrwaoci i tgoci, jakich bez niego nigdy by nie miaa. Trzeba te podkreli, e to straszliwe powstanie nie byo dzieem pewnej liczby konspiratorw, lecz zrywem caej spoecznoci, jednej przeciw drugiej. Wziy w nim udzia kobiety na rwni z mczyznami. Gdy ci walczyli, one przygotowyway i donosiy amunicj, a kiedy przyszo si podda, przystay na to ostatnie. Mona rzec, e te kobiety wniosy do walki emocje gospody domowych, liczyy, e zwycistwo uly doli ich mw i pozwoli im na wychowanie dzieci. Zasmakoway w tej wojnie, jak mogyby zasmakowa w loterii. Co za do strategicznych talentw, jakie okazao posplstwo, to wrodzona wojowniczo Francuzw, bogate dowiadczenie insurekcyj, a zwaszcza wojskowa edukacja, jak otrzymuj w wikszoci modzi mczyni z ludu, stanowi wystarczajce wyjanienie. Poowa paryskich robotnikw suya w armii i zawsze z chci chwyta ponownie za bro. W rozruchach peno jest zazwyczaj byych onierzy. Gdy 24 lutego Lamoricire by otoczony przeciwnikami, dwa razy ocalili mu ycie powstacy, ktrzy walczyli pod nim w Afryce i u ktrych wspomnienia obozowe wziy gr nad optaniem wojn domow.

Wiadomo, e okazj do powstania daa akcja warsztatw narodowych. Nie omieliwszy si zwolni za jednym zamachem tej gronej milicji, jak tworzyli ich pracownicy, sprbowano j rozproszy wysyajc cz robotnikw na prowincj. Ci ostatni jednak wyjazdu odmwili. 22 czerwca przebiegali Pary wielkimi gromadami, rytmicznie i monotonnie zawodzc: Nie wyjedziemy, nie wyjedziemy..." Przed Komisj Wykonawcz stawiay si ich deputacje ze stanowczymi protestami, lecz spotkawszy si z odmow odchodziy zapowiadajc, e nazajutrz ludzie chwyc za bro. Wszystko wic wiadczyo, e dugo oczekiwany kryzys wreszcie nadszed. atwo sobie wyobrazi, e docierajce do Zgromadzenia nowiny wywoyway wielkie zaniepokojenie. Nie zakciy jednake ustalonego porzdku obrad, Zgromadzenie, mimo e poruszone, cigno rozpoczt debat i nawet si jej uwanie przysuchiwao. Prawda, e chodzio o wan ustaw gospodarcz i e suchano znakomitego mwcy. Rzd przedstawi projekt wykupienia caej kolei elaznej. Przeciwstawi si temu Montalembert2. Sprawa bya dobra, ale wystpienie jeszcze lepsze, ani przedtem, ani potem nie syszaem go tak dobrze mwicego, wprawdzie tym razem si z nim zgadzaem, ale sdz, e przeszed samego siebie nawet w oczach przeciwnikw. Atakowa ostro, lecz bez zwykej u niego popdliwoci i przesady. Poczucie zagroenia miarkowao jego wrodzon zuchwao i ptao jego paradoksalny i zaczepny dowcip, mia bowiem, jak wikszo zawodowych mwcw, wicej miaoci w jzyku nili odwagi w sercu.
2

Charles Forbes hrabia de Montalembert (1810 1870) - publicysta, rzecznik liberalnego katolicyzmu, przyjaciel Lacordaire'a, mianowany parem przez Ludwika Filipa, w r. 1844 sta si jednym z przywdcw stronnictwa katolickiego, wybrany w 1848 r. do Konstytuanty zasiada ze skrajn prawic.

Zgromadzenie zakoczyo obrady nie zajwszy si tym, co zachodzio na wewntrz. 23 czerwca, gdy udawaem si do Izby nieco wczeniej ni zwykle, zobaczyem mnstwo omnibusw wok placu Madeleine, z czego wniosem, e zaczto na ulicach wznosi barykady, co mi potwierdzone po przybyciu do gmachu. Wtpiono jednak, czy chodzi o powane wystpienie zbrojne. Postanowiem sam si przekona jak wyglda sytuacja i wraz z Corcellesem wybraem si w okolice Ratusza. We wszystkich uliczkach ssiadujcych z tym gmachem napotykaem na lud zajty budowaniem barykad, prac t wykonywa z inyniersk sprawnoci i metodycznoci, rozbierajc bruk o tyle tylko, o ile to byo potrzebne dla zgromadzenia graniastych kamieni, z ktrych ukada gruby i solidny mur, dbajc wszake o pozostawienie pod cianami domw wskich przerw dla uatwienia cyrkulacji. Poniewa spieszno nam byo rozezna si w stanie miasta, postanowilimy si rozsta, Corcelles poszed w jedn stron, ja w drug. Jego wyprawa o mao si le nie skoczya. Opowiada mi potem, e przebywszy bez kopotu wiele na wp postawionych barykad, zosta przy jednej z nich zatrzymany. Wznoszcy j ludzie z ludu, widzc jak jaki elegancki jegomo w czarnym surducie przechadza si spokojnie po brudnych uliczkach otaczajcych Ratusz i jak oglda ich z min pogodn i zaciekawion, wpadli na pomys, by zatrudni tego podejrzanego obserwatora. Zaprosili go wic, aeby w imi braterstwa przyoy rki do ich dziea. Corcelles by waleczny jak Cezar, lecz nie bez racji uzna, e w tych okolicznociach bdzie najlepiej, jeli usucha bez szemrania. Zabra si wic szparko do wyrywania brukowcw i starannego ich ukadania jeden na drugim. Wrodzona nieporadno i roztargnienie wybawiy go z opresji, zosta niebawem zwolniony jako zbdny pomocnik. Mnie nic podobnego si nie przydarzyo. Obszedem ulice dzielnicy Saint-Martin i Saint-Denis nie natrafiajc na bary-

kady, ale poruszenie panowao wszdzie nadzwyczajne. Wracajc, spotkaem na ulicy Jeneurs gwardzist narodowego spryskanego krwi i resztkami mzgu, by bardzo blady i wraca do domu. Spytaem go, co si stao. Powiedzia mi, e pod bram Saint-Denis jego batalion wszed pod morderczy ogie, jeden z jego towarzyszy, ktrego nazwisko mi wymieni, zosta tu przy nim zabity; krew i miazga, jak by zbryzgany, naleaa do tego nieszcznika. W drodze do Zgromadzenia dziwiem si, e nie spotykam ani jednego onierza. Dopiero znalazszy si naprzeciw Paacu Burboskiego dostrzegem wreszcie znaczne kolumny maszerujcej piechoty, za ktr cigny armaty. Na czele wojska, konno i w paradnym mundurze jecha Lamoriciere. Na jego twarzy malowa si zapa wojenny, jakiego nigdy nie widziaem i, mona by rzec, prawie rado. I jakkolwiek wielka porywczo cechowaa go z urodzenia nie sdz by tylko ona oywiaa go w tej chwili, doczya si do niej dza pomsty za niebezpieczestwa i zniewagi jakich dozna w lutym Na co czekacie? spytaem go - Pod bram Saint-Denis doszo ju do walk, a okolice Ratusza pokrywaj si barykadami Cierpliwoci odrzek. Wanie tam idziemy. Sdzi pan, e jestemy na tyle gupi, eby rozpuci naszych onierzy po uliczkach przedmie w takim dniu jak dzisiejszy? Nie! najpierw pozwolimy powstacom skoncentrowa si w dzielnicach, ktrymi zawadnli i potem ruszymy, aby ich tam zgnie. Tym razem nam nie ujd". Gdy zbliaem si do Zgromadzenia, rozptaa si niesamowita burza, ktra zalaa miasto. Miaem cich nadziej, e tego dnia za pogoda wybawi nas z kopotw. Wystarczyaby moe w przypadku zwykych zamieszek, poniewa lud Parya potrzebuje adnej pogody, aeby si bi i bardziej obawia si deszczu ni kanonady. Ale nadziej t szybko straciem, z kad chwil nowiny staway si coraz bardziej niepokojce. Zgromadzenie, ktre

chciao podj normaln prac, nie moe si na niej skupi, wytrcone z rwnowagi poruszeniem z zewntrz, nie chce mu ulec, odchodzi od porzdku obrad, powraca do, znw odchodzi i wreszcie porzuca go cakowicie, by zaj si wycznie sprawami wojny domowej. Jedni posowie wchodz na mwnic i opowiadaj co widzieli w Paryu, inni proponuj rne rodki zaradcze. Falloux3 w imieniu komitetu opieki spoecznej zgasza projekt dekretu rozwizujcego warsztaty narodowe i otrzymuje brawa. Czas upywa na jaowych dyskusjach i przemwieniach. Nic nie byo dokadnie wiadome, co chwila domagano si obecnoci Komisji Wykonawczej, by przedstawia sytuacj Parya, ta jednak si nie stawia. Nie ma nic bardziej nieszczsnego nad widok Zgromadzenia podczas kryzysu, gdy brakuje rzdu. Staje si ono podobne do czowieka penego jeszcze ycia i de, lecz sparaliowanego i bezradnie si miotajcego przeciw bezwadowi swych organw. Pojawiaj si wreszcie dwaj czonkowie Komisji Wykonawczej, owiadczaj, e sytuacja jest grona, lecz e mona mie nadziej, i przed noc powstanie zostanie zduszone. Zgromadzenie ogasza permanencj obrad i wyznacza posiedzenie na wieczr. Po wznowieniu posiedzenia dowiadujemy si, e Lamartine'a przyjmowano ogniem karabinowym ze wszystkich barykad, do ktrych prbowa podej, a dwch naszych kolegw, Bixio4
3

Frdric Alfred hrabia de Falloux (1811 1886) publicysta, pose prawicy od 1846 r. Wybrany w 1848 do Konstytuanty, swoim projektem rozwizania warsztatw narodowych spowodowa czerwcow rewolt robotnikw. Od 1849 r. minister owiecenia publicznego. W czerwcu 1848 przewodniczy pracom parlamentarnego komitetu opieki spoecznej. 4 Jacques-Alexandre Bixio (1808 1865) doktor medycyny i publicysta, uczestniczy w rewolucji 1830 r. Deputowany do Konstytuanty, ranny w starciach ulicznych 24 czerwca.

i Dorns5 zostao miertelnie rannych, gdy prbowali przemawia do powstacw. Bedeau otrzyma postrza w udo przy wejciu na przedmiecie Saint-Jacques, wielu doskonaych oficerw jest zabitych lub niezdolnych do walki. Jeden z deputowanych, Considrant6, mwi o ustpstwach wobec robotnikw. Na te sowa Zgromadzenie niespokojne i zdenerwowane, ale nie sabe reaguje oburzeniem. Do rzeczy sycha zewszd wcieke krzyki tak mwi bdzie wolno po zwycistwie!" Reszta wieczoru i cz nocy upywaj na dyskusjach, wysuchiwaniu nowin i oczekiwaniu. Okoo pnocy zjawia si Cavaignac7. Od popoudnia Komisja Wykonawcza przekazaa w jego rce ca wadz wojskow. Gosem dobitnym i suchym, w prostych i precyzyjnych sowach, Cavaignac opowiada najwaniejsze wydarzenia dnia. Powiadamia nas, e wszystkim pukom rozmieszczonym wzdu linii kolejowych wyda rozkaz marszu na Pary i e okoliczne oddziay Gwardii Narodowej zostay postawione w stan pogotowia, koczy mwic, e powstacy zostali wyparci poza rogatki i e mona liczy na opanowanie miasta. Zmczone i wyczerpane Zgromadzenie zawiesza posiedzenie do smej rano, pozostawiajc na nocnym dyurze tylko swoje biuro.
5

Auguste Dorns (17991848) - dziennikarz w Le National, przyjaciel Marrasta, umiarkowany republikanin, deputowany do Konstytuanty. Zmar wskutek ran odniesionych w czerwcu 1848 r.
6

Prosper-Victor Considrant (1808-1893) - socjalista, ucze Fouriera. Wybrany do obu Zgromadze II Republiki, po zorganizowaniu 13 czerwca 1849 manifestacji przeciwko wysaniu francuskich wojsk do Rzymu opuci wraz z Ledru-Rollinem Francj.
7

Louis-Eugne Cavaignac (1802 1857) genera, walczy w Algierii, czonek partii republikaskiej. W 1848 mianowany ministrem wojny, potem naczelnikiem Komisji Wykonawczej. Kandydowa w wyborach prezydenckich i uzyska, 1,5 miliona gosw. Przeszed w wyborach do Legislatywy.

Gdy opuciwszy t pen jeszcze zgieku sal znalazem si o pierwszej po pnocy na mocie Royal i gdy stamtd zobaczyem Pary spowity ciemnociami, spokojny jak upione miasto, z trudem tylko mogem sobie uprzytomni, e wszystko, co od rana widziaem i syszaem, byo prawd, a nie czystym tworem mojej wyobrani. Przechodziem zupenie pustymi ulicami i placami. Ani jednego szmeru, ani jednego krzyku. Mona by rzec, e pracowity lud, strudzony dniem, wypoczywa zanim nazajutrz powrci do spokojnej krztaniny. Beztroski nastrj tej nocy udzieli si mnie samemu, wmwiem sobie, e ju zwyciylimy i wrciwszy do siebie natychmiast zasnem. Obudziem si wczesnym rankiem, ale soce dawno ju weszo nad horyzont, bo by to czas najduszych dni w roku. Otwierajc oczy posyszaem suchy i metaliczny dwik, ktry wstrzsa szybami i zaraz gas w ciszy Parya. Co to?" - spytaem. Odpowiedziaa mi ona Armaty, sysz je od dobrej godziny. Nie chciaam ci budzi, bo myl, e bardzo dzi bdziesz potrzebowa si". Pospiesznie si ubraem i wyszedem. Zewszd dochodzio bicie bbnw na apel. Dzie wielkiej bitwy nadszed naprawd. Gwardzici narodowi pod broni wybiegali z domw, wszyscy, ktrych widziaem wydawali mi si peni energii, huk dzia wywabia ludzi dzielnych, inni pozostawali u siebie. Ogarna ich jednak desperacja, uwaali, e Komisja Wykonawcza le nimi dowodzi lub ich zdradzia i straszliwie na ni zorzeczyli. Tak gboka nieufno wojska do dowdztwa wydaa mi si gron oznak. Idc dalej trafiem na pocztku ulicy Saint-Honore na tum robotnikw, ktrzy trwonie wsuchiwali si w huk armat. Wszyscy byli ubrani w bluzy, ktre jak wiadomo su im za strj zarwno roboczy jak bojowy, nie posiadali jednake broni, ale z oczu im patrzyo, e gotowi s za ni chwyci. Z ledwie skrywan radoci stwierdzali, e kanonada zdaje si zblia, co znaczyo, e powstanie si rozszerza. Potwierdzao to moje przypuszczenie, e caa klasa pracownicza, bd ramieniem, bd sercem przy-

czya si do walki. Insurekcyjny duch kry z kraca na kraniec i po kadej czci tej wielkiej klasy, jak krew w jednym ciele, wypenia dzielnice, gdzie si bitwa nie toczya i te, gdzie si toczya, przenikn do naszych domostw, by wok nas, pod nami i nad nami. Nawet miejsca, ktrych czulimy si panami, choway wrogw pord domownikw, nastrj wojny domowej przepenia cay Pary i musiao si nim oddycha, gdziekolwiek by si schroni. W zwizku z tym narusz regu, jak sobie narzuciem, by nie odwoywa si do cudzych relacji, i przytocz historyjk, jak w kilka dni pniej opowiedzia mi mj kolega Blanqui8, jest ona baha, lecz znakomicie oddaje oblicze czasu. Blanqui wzi do siebie ze wsi jako sucego syna pewnego biedaka, ktrego ndza go wzruszya. Wieczorem dnia, w ktrym zaczo si powstanie, usysza jak chopiec ten powiedzia sprztajc ze stou po kolacji: W przysz niedziel (by to czwartek), to ju my bdziemy jedli skrzydeka od kury". Na co maa dziewczynka, ktra te u niego suya, odrzeka: I bdziemy nosi adne sukienki z jedwabiu". C mogoby lepiej odmalowa stan umysw ni w dziecinny obrazek naiwnej podliwoci? A dopenia go to, e Blanqui niczym nie zdradzi, e usysza t dwjk dzieciuchw, bo wielce si ich obawia. Dopiero w dzie po zwycistwie pozwoli sobie odesa do rodzinnych ruder tak ambitnego modzieca, jak ma elegantk. Doszedem wreszcie do Zgromadzenia. Posowie zbiegali si tumnie, cho nie nadesza wyznaczona godzina - zwoywa ich huk armat. Gmach wyglda jak warownia, wok rozoyy si bataliony, armaty stay wymierzone we wszystkie prowadzce do ulice.
8

Jrme-Adolphe Blanqui (1798 1854) ekonomista, starszy brat rewolucjonisty Augusta Blanqui. Od 1838 czonek Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. Od 1846 deputowany, wybrany do Konstytuanty.

Zgromadzenie okazywao zdecydowanie, lecz byo niespokojne, ku czemu, trzeba powiedzie, miao powody. Poprzez sprzeczne doniesienia atwo byo dostrzec, e mielimy do czynienia z najpowszechniejszym, najlepiej uzbrojonym i najzacieklejszym z powsta, jakie oglda Pary. Warsztaty narodowe i rewolucyjne bandy zwolnionych zasilay je w zdyscyplinowanych i wywiczonych onierzy oraz w dowdcw. Rozszerzao si z kad chwil i biorc pod uwag, e wszystkie wielkie powstania od lat szedziesiciu byy zwyciskie, trudno byo nie przewidywa, e i to zwyciy. Przeciwnikom moglimy przeciwstawi tylko bataliony mieszczan, oddziay rozbrojone w lutym i dwadziecia tysicy modych i niezdyscyplinowanych onierzy gwardii ruchomej, ktrzy byli synami, brami lub krewnymi powstacw i ktrych nastawienie pozostawao wielce niepewne. Najbardziej jednak lkalimy si naszych przywdcw. Czonkowie Komisji Wykonawczej budzili w nas gbok nieufno. W tym wzgldzie spotkaem si w Zgromadzeniu z tymi samymi uczuciami, jakie przejawiaa Gwardia Narodowa. Wtpilimy w wierno niektrych, a w kompetencj wszystkich. Byli zbyt liczni, aeby dziaa zgodnie, a gdyby nawet doszli do zgody zbyt byli ludmi pira i sowa, aeby dziaa skutecznie. Odnielimy jednak zwycistwo nad owym straszliwym powstaniem, wicej, ocalio nas to, co byo w nim tak grone, zgodnie ze synnym powiedzeniem, ktre nigdy chyba nie byo prawdziwsze: Bylibymy zgubieni, gdybymy nie byli tak bliscy zguby"9. Gdyby rewolta bya mniej radykalna i objawia si z mniejsz gwatownoci, wikszo mieszczan pozostaaby prawdopodobnie w domach, a Francja nie przyszaby nam z pomoc. Samo Zgromadzenie byoby moe ustpio, tego chciaaby
9

Sowa te mia wypowiedzie Louis de Conde (1530 1569) w czasie wojen religijnych.

mniejszo jego czonkw, i energia caoci zostaaby przez to osabiona. Lecz powstanie byo tej natury, e wszelkie ukady od razu wyday si niemoliwe, e od pierwszego dnia nie pozostawio nam innego wyboru jak zwyciy lub zgin. Dla tej samej przyczyny aden znaczniejszy czowiek nie stan na jego czele. Jest rzecz zwyczajn, e powstania, mwi o powstaniach zwyciskich, zaczynaj si bez przywdcw, lecz w kocu zawsze ich znajduj. To za powstanie nie wyonio adnego, objo wszystkie klasy ludowe, lecz nie wyszo poza ich obrb. Nie omielili si za nim opowiedzie nawet Grale w Zgromadzeniu, niektrzy byli mu przeciwni. Nie stracili nadziei, e do swych celw dojd inn drog, obawiali si ponadto, by zwycistwo robotnikw nie okazao si fatalne dla nich samych. Przestrach budziy w nich lepe, grube i zachanne dze, ktre wpychay ludowi bro do rk, dze w istocie tak samo prawie niebezpieczne dla tych, ktrzy im sprzyjaj nie poddajc si im cakowicie, co dla tych, ktrzy je potpiaj i zwalczaj. Jedyni ludzie, ktrzy mogli stan na czele powstacw, pozwolili si jak gupcy uj przedwczenie 15 maja i odgosy walk syszeli przez mury baszty w Vincennes 10. Mimo, e mocno zajmoway mnie sprawy publiczne, nie przestawa mnie szarpa niepokj o moich bratankw. Powrcili do swojego maego seminarium i przypuszczaem, e powstanie musiao si zbliy do miejsca, ktre zamieszkiwali, jeli ju go nie dosigo. Postanowiem zabra ich stamtd do siebie, poniewa ich rodzice wyjechali z Parya. Ponownie wic przebyem dug drog, ktra dzieli Paac Burboski od ulicy Notre-Dame-des-Champs. Natrafiem na kilka barykad.
10

Podparyski zamek wzniesiony w XIII w., wielokrotnie przebudowywany, dzi

w obrbie Parya. Od XVII w. suy m. in. jako wizienie stanu.

wzniesionych noc przez zbkane dzieci powstacw, za dnia zostay one opuszczone lub zdobyte. Dzielnice, przez ktre przechodziem, rozbrzmieway jak diabelsk muzyk, mieszanin bbnw i trbek, ktrych urywane, niezgodne i dzikie dwiki byy mi nieznane. W istocie, syszaem t muzyk po raz pierwszy i nie usyszaem jej nigdy potem. By to apel generalny, ktry wolno byo ogasza tylko w wypadku skrajnego zagroenia, aeby zwoa wszystkich pod bro. Wszdzie gwardzici narodowi wyskakiwali z domw, wszdzie gromady robotnikw w bluzach suchay dwikw apelu i armat z ponurymi minami. Bitwa nie dosza jeszcze do ulicy Notre-Dame-des-Champs, ale bya blisko. Wziem ze sob bratankw i powrciem do Izby. Gdy si do niej zbliaem i gdy znajdowaem si ju pord wojska, ktre jej strzego, drog zatarasowaa mi stara kobieta popychajca wzek z jarzynami. Poniewa nie ustpowaa powiedziaem jej do ostro, by zrobia przejcie. Zamiast si usun, pucia wzek i rzucia si na mnie z tak zaciekoci, e z trudem si zasaniaem. Przerazi mnie okropny i odraajcy wyraz jej twarzy, na ktrej maloway si demagogiczne pasje i wcieko wojny domowej. Wspominam to bahe wydarzenie, poniewa dostrzegem w nim wwczas, i susznie, istotny symptom. W czasie gwatownych kryzysw nawet czyny, ktre nie maj adnego zwizku z polityk, nabieraj osobliwie charakteru buntowniczego i gniewnego, ktry nie umyka bystremu spojrzeniu i ktry staje si niechybn oznak powszechnego stanu umysw. Owe silne emocje stwarzaj rodzaj rozpalonej atmosfery, w ktrej uczucia jednostek rozgrzewaj si i zaczynaj wrze. Zgromadzenie zastaem rozstrojone tysicem ponurych pogosek. Insurekcja wszdzie zdobywaa teren. Jej ognisko, by tak rzec jej tuw mieci si za Ratuszem, stamtd coraz bardziej wycigaa swe dugie ramiona na prawo i na lewo, ku przed-

mieciom paryskim i nam samym grozia zamkniciem. Kanonada zbliaa si wyczuwalnie. Nowinom prawdziwym towarzyszyo mnstwo kamliwych plotek. Jedni rozpowiadali, e naszemu wojsku zaczyna brakowa amunicji, inni za, e jego cz zoya bro lub przesza na stron powstacw. Pan Thiers poprosi Barrota, Dufaure'a, Rmusata, Lanjuinaisa i mnie do osobnego gabinetu. Tam powiedzia: Znam si na powstaniach, wierzcie mi, e to jest najstraszliwsze z wszystkich. Za godzin powstacy mog si tu pojawi i kady z nas zostanie zmasakrowany. Czy nie sdzicie panowie, e powinnimy midzy sob uzgodni zaproponowanie Zgromadzeniu, gdy nam si to wyda niezbdne i gdy nie bdzie za pno, by zwoao wok siebie wojsko i pod jego oson wyszo z Parya, aeby siedzib Republiki przenie w miejsce, z ktrego bdziemy mogli wezwa na pomoc armi i Gwardi Narodow z caej Francji?" Mwi to wszystko podnieconym tonem i okazujc poruszenie by moe wiksze, ni jest to stosowne w chwilach wielkiego zagroenia. Wida byo, e przeladuje go widmo lutego. Dufaure, ktry mia wyobrani mniej waw i ktry ponadto niechtnie stowarzysza si z ludmi, ktrych nie lubi, nawet by szuka ocalenia, Dufaure wic wyjani z grymasem i nieco kpiarsk flegm, e nie nadesza pora, by takie plany rozwaa, e mona bdzie o nich pomwi pniej, e nasze szanse nie wydaj mu si a tak nike, bymy musieli przemyliwa nad ostatecznymi rodkami, e mylc tak, sami si osabiamy. Bez wtpienia mia racj, na jego sowach narada si zakoczya. Natychmiast potem skreliem kilka linijek do mojej ony, aeby jej powiedzie, e niebezpieczestwo ronie z kad chwil, e by moe Pary wpadnie w rce buntownikw i e wwczas bdziemy zmuszeni go opuci, aeby dalej prowadzi wojn domow poza stolic. Poleciem jej, aeby woln jeszcze lini kolejow udaa si do Saint-Germain i tam czekaa na wieci ode mnie. Poprosiem bratankw, eby odnieli list, a sam przyczyem si do Zgromadzenia. Radzono nad dekretem, ktry mia wprowadzi w Paryu

stan oblenia, zawiesi uprawnienia Komisji Wykonawczej, ustanowi w jej miejsce dyktatur wojskow sprawowan przez generaa Cavaignac. Zgromadzenie wiedziao dobrze, e tego wanie chce. Rzecz bya wic atwa do przeprowadzenia, bya te naglca i staa w miejscu. Co chwila jakie drobne incydenty, jakie mao istotne wnioski wstrzymyway i zawracay nurt powszechnej woli, zgromadzenia bowiem atwo popadaj w rodzaj jakby sennego koszmaru, w ktrym jaka nieznana i niewidzialna sia kadzie tam midzy myl a czynem i tej pierwszej nie pozwala wyrazi si w tym drugim. Kt mgby pomyle, e to Bastide11 zmusi Zgromadzenie do dziaania? A jednak zrobi to on. Syszaem jak nie bez susznoci mawia o sobie, e nigdy nie potrafi wymyle wicej ni pitnacie pierwszych sw przemwienia. Lecz jak zauwayem przy innych okazjach, czasem ludzie nie potraficy mwi osigaj lepszy wynik ni najwytrawniejsi mwcy. Przychodz z jedn tylko myl, myl wyraajc chwil, i t myl oprawn w jedno zwize zdanie skadaj na mwnicy jak napis ryty w kamieniu duymi literami, napis, ktry wszyscy widz i rozpoznaj w nim swoj myl. Bastide objawi si wic nam ze swoim podugowatym, uczciwym i smutnym obliczem i wyrzek z bolesn min: Obywatele, w imi Ojczyzny bagam was, gosujcie jak najprdzej. Mwi, e za godzin Ratusz moe by wzity". Tymi sowami uci debat. Dekret uchwalono w jednej chwili. Sprzeciwiaem si artykuowi, ktry wprowadza w Paryu stan oblenia, raczej przez odruch ni zastanowienie. Dla tyranii wojskowej mam wrodzon niech i tak wielk odraz, e syszc o stanie oblenia, uczucia te zakipiay w mym
11

Jules Bastide (1800 1879) publicysta, za Restauracji karbonariusz. W r. 1848 mianowany ministrem spraw zagranicznych.

sercu i wziy gr nad uczuciami, jakie powodowao zagroenie. W tej materii popeniem bd, ktry wielkim szczciem znalaz niewielu naladowcw. Przyjaciele Komisji Wykonawczej rozpowiadali z przeksem, e jej przeciwnicy a zwolennicy generaa Cavaignac mnoyli z rozmysem przeraajce pogoski, aeby przyspieszy gosowanie. Jeeli rzeczywicie posuyli si oni takim wybiegiem, chtnie im wybacz, bo doprowadzili do powzicia rodkw niezbdnych dla ocalenia kraju. Przed przegosowaniem wspomnianego dekretu Zgromadzenie przyjo przez aklamacj inny dekret, ktry stanowi, e rodziny polegych w walce otrzymaj pensj z funduszy skarbowych, a ich dzieci zostan zaadoptowane przez Republik. Postanowiono, e szedziesiciu czonkw Izby, wskazanych przez poszczeglne biura, rozejdzie si po Paryu i zapozna gwardzistw narodowych z dekretami uchwalonymi przez Zgromadzenie, aeby przywrci ufno tej milicji, o ktrej mwiono, e jest zniechcona i niepewna. W biurze, ktrego byem czonkiem, zamiast bez zwoki mianowa komisarzy, przystpiono do niekoczcej si dyskusji na temat zbdnoci podjtego przez Izb postanowienia i zwizanych z nim niebezpieczestw. Przerwaem t mieszn gadanin, mwic: Panowie, by moe Zgromadzenie popenio bd, lecz pozwlcie zwrci sobie uwag, e gdy ju raz i publicznie takie postanowienie podjto, hab byoby, gdyby Izba si ze wycofaa, hab, gdybymy si mu nie podporzdkowali". Od razu zaczto gosowa i jak przewidywaem, jednogonie wybrano mnie komisarzem. Jako kolegw dostaem Cormenina12 i Crmieux, ktremu przydzielono Goudchaux 13.
12

Louis-Marie de Lahaye wicehrabia de Cormenin (1788 1868) - publicysta, znakomity prawnik. Deputowany w latach 1828 - 1846. Zosta wybrany do Konstytuanty i przewodniczy komisji opracowujcej projekt republikaskiej konstytucji.

Ten ostatni byt wwczas najmniej znany, chocia w swoim rodzaju by pord nich najwikszym oryginaem. By jednoczenie radykaem i, rzadkie poczenie, bankierem. Si rzeczy musia wic zna si na interesach i trzon swych przekona pokrywa kilkoma rozsdnymi ideami, spod ktrych jednake, koniec kocw, wyzieray zawsze szalone teorie. Chocia przez matk i ojca mia pochodzenie ydowskie, nic na to w jego wygldzie nie wskazywao, mia pucoowate policzki, grube czerwone wargi, krtki i pkaty korpus, ktry pozwala go bra za kucharza z jakiego dobrego domu. Byoby niemoliwe by bardziej prnym ni on, bardziej ktliwym i popdliwym, bardziej wybuchowym i skonniejszym do wzrusze. Nie potrafi mwi o kopotach budetowych nie ronic ez, poza tym najwaleczniejszy czowieczek, jakiego mona spotka. Skutkiem niefortunnej dyskusji w biurze, inne deputacje ju si byy rozeszy, a wraz z nimi przewodnicy i eskorta. Zaoywszy nasze szarfy14, wyruszylimy jednake w drog i skierowalimy si wzdu prawego brzegu Sekwany ku centrum Parya, zdajc si po trosze na przypadek. Insurekcja poczynia takie postpy, e wida byo baterie armatnie strzelajce midzy mostami Pont des Arts i Pont Neuf. Dostrzegajc nasze nadejcie, gwardzici narodowi patrzyli na nas wyczekujco, zdejmowali z uszanowaniem kapelusze i mwili wzruszonym pgosem: Niech yje Zgromadzenie Narodowe!" adna z owacji sprawianych krlowi nie wychodzia bardziej z gbi serca i nie wyraaa mniej udanej sympatii. Gdy podsieniami Luwru przedostalimy si na plac Carrousel, spostrzegem, e Cormenin i Crmieux zbaczaj nieznacznie w stron Tuilerii i usy13

Michel Goudchaux (1797-1862) - bankier. W Konstytuancie przedstawiciel republikaskiej prawicy. By ministrem finansw w Rzdzie Tymczasowym i ponownie w rzdzie Cavaignaka.
14

Oprcz karty reprezentanta narodu", deputowani posiadali rwnie zewntrzne insygnia godnoci poselskiej: szarfy i specjalne medale z wyrytymi na nich nazwiskami.

szaem jak nie pamitam ju, ktry z nich mwi: Dokd moemy i? I co poczniemy bez przewodnikw? Najlepiej bdzie jeli obejdziemy ogrd Tuilerii, w ktrym stacjonuje duo rezerwowych batalionw, powiemy im o dekretach Zgromadzenia Dobra myl, odrzek drugi, sdz nawet, e w ten sposb lepiej ni inni koledzy wypenimy instrukcje Zgromadzenia. Co mona powiedzie tym, co ju walcz? To raczej tych, co s w odwodzie trzeba przygotowa do akcji". Zawsze ciekawio mnie obserwowanie bezwiednych odruchw strachu u ludzi mylcych. Gupcy okazuj strach po prostacku i bez osonek, ci natomiast przykrywaj go zason tak delikatn, tak misternie utkan z prawdopodobnych kamstewek, e w podziwianiu tego dziea inteligencji mona znale niejak przyjemno. Wyruszaem w zym humorze i jak atwo si domyli, spacer po Tuileriach mnie nie nci. Skoro piwo, jak powiadaj, zostao nawarzone, trzeba byo je wypi. Zwrciem si wic do Goudchaux pokazujc mu drog, jak wybierali si koledzy. Widz, odpar z wciek min, ale ich zostawi i pjd ogasza dekrety Zgromadzenia bez nich". Ruszylimy w stron przeciwlegych podcieni. Cormenin i Cremieux doczyli wkrtce, z lekka zawstydzeni swoimi manewrami. Doszlimy wnet do ulicy Saint-Honore, ktrej wygld uderzy mnie moe najbardziej z wszystkiego, co widziaem podczas dni czerwcowych. Ulica, tak zazwyczaj ludna i haaliwa, bya teraz bardziej opustoszaa ni zim o czwartej rano. Gdzie okiem sign, nie byo ywej duszy, sklepiki, bramy i okna byy szczelnie pozamykane. Nikt si nie ukazywa, nic si nie ruszao, nie sycha byo ani skrzypu k, ani koskich podkw, ani ludzkich krokw, tylko gos armat, ktry zdawa si rozlega w opuszczonym miecie. Domy jednak nie byy puste, bo w miar jak si posuwalimy, dostrzegalimy w oknach kobiety i dzieci, ktre z nosami przy szybach odprowadzay nas przeraonym wzrokiem.

Koo Palais-Royal napotkalimy wreszcie due grupy Gwardii Narodowej i nasza misja si zacza. Gdy Cremieux zobaczy, e chodzi tylko o to, by mwi, zaraz nabra ognia. Opowiedzia tym ludziom, co dziao si w Zgromadzeniu i zapiewa im jaki dziarski kawaek, ktry zyska duy poklask. Przydano nam eskort i poszlimy dalej. Dugo krylimy po uliczkach tej dzielnicy, a na ulicy Rambuteau natknlimy si na wielk barykad, ktrej jeszcze nie zdobyto i ktra nas zatrzymaa. Stamtd powrcilimy cofajc si 15. Na wszystkich tych uliczkach pozostay krwawe lady niedawnych walk, a na niektrych bito si jeszcze od czasu do czasu. Bya to bowiem wojna partyzancka, bez staego teatru, powracajca nieustannie do opuszczonych przed chwil miejsc. Najmniej si tego spodziewajc, mona byo zosta ostrzelanym z jakiego okienka na poddaszu, a dostawszy si do budynku, zastawao si strzelb, ale nie strzelca, ktry uciek tylnym wyjciem, gdy wyamywano bram. Dlatego gwardzici narodowi otrzymali rozkaz pilnowania, eby mieszkacy nie zamykali okiennic oraz strzelania do tych, co pokazywali si w oknach. Wypeniali go z tak gorliwoci, e mao nie pozabijali rnych ciekawskich, ktrych wielu wychylao si na widok naszych szarf. Podczas tej wdrwki, ktra trwaa jakie dwie, trzy godziny, musielimy wygosi ze trzydzieci przemwie. Mwi o Cremieux i o sobie, bo Goudchaux potrafi rozprawia wycznie o finansach, za Cormenin by, jak wiadomo, zawsze niemy jak ryba. Prawd powiedziawszy, prawie cae brzemi tego dnia spado na Cremieux. Obudzi we mnie nie tyle moe podziw, co zdziwienie. Janvier16 nazwa Cremieux wymown pch. e te nie widzia go tego dnia, zgonionego, rozchestanego, z twarz
15 l6

W rkopisie brakuje tu nazw ulic.

Eugne Janvier (1800 1852) adwokat, deputowany w latach 1834 - 1848, przedstawiciel konserwatywnej wikszoci i zwolennik Guizota. Za II Republiki wybrany do Legislatywy.

pokryt mask kurzu zlepionego z potem, zadyszanego, krzyczcego, lecz cigle znajdujcego nowe komunay, a raczej nowe sowa i formuy, by odda jedn myl, streszczajcego to, co rozwin, rozwijajcego to, co streci, cigle wymownego, cigle arliwego, cigle oklaskiwanego. Nie byo chyba i trudno byoby sobie wyobrazi czowieka, ktry byby brzydszy i bardziej wygadany. Zauwayem, e gdy gwardzici narodowi dowiadywali si, i w Paryu ogoszono stan oblenia, byli zadowoleni, a gdy syszeli, e miejsce Komisji Wykonawczej zaja dyktatura wojskowa, krzyczeli z radoci. Nigdy lud tak si nie cieszy z tego, e odebrano mu wolno i jego rzd. Oto do czego w cigu dwu miesicy doprowadzia popularno Lamartine'a. Gdy koczylimy mwi, ludzie nas otaczali i dopytywali si czy na pewno Komisja Wykonawcza przestaa dziaa trzeba byo pokazywa im dekret, aby ich zadowoli. Co jednak zauwayem przede wszystkim, to nieugit postaw tych ludzi, przyszlimy doda im odwagi, a to raczej oni nam jej dodawali. Trzymajcie si mocno w Zgromadzeniu krzyczeli do nas a my bdziemy trzymali si tutaj, adnych pertraktacji z powstacami. Damy sobie rad z tym buntem, wszystko dobrze si skoczy". Nigdy nie widziano Gwardii Narodowej tak zdecydowanej i sdz, e si to ju nie powtrzy, jej odwaga pyna z koniecznoci i z desperacji, wynikaa z okolicznoci, ktre nie wrc. Tego dnia Pary by podobny do owych staroytnych miast, ktrych mieszkacy bohatersko stawali na murach, poniewa wiedzieli, e po zdobyciu miasta czeka ich los niewolnikw. Gdy wracalimy do Zgromadzenia, Goudchaux nas opuci. Teraz, gdy wypenilimy nasz misj rzek mi przez zacinite zby z akcentem na p gaskoskim, na p alzackim ja te chc pj troch si pobi". Powiedzia to wojowniczym tonem, tak mao pasujcym do jego pokojowego wygldu, e nie mogem powstrzyma umiechu.

Z tego, co si dowiedziaem, poszed rzeczywicie si bi, i to z takim zapaem, e gdyby nie szczcie, miaby kilka dziur w krgym brzuszku. Wracaem z tego obchodu ufajc w nasze zwycistwo, to, co zobaczyem przed Zgromadzeniem jeszcze mnie w tym przekonaniu utwierdzio. Wszystkimi drogami, ktrych nie kontrolowali powstacy, przybywali nam z pomoc ludzie z caej Francji. Dziki kolejom elaznym, przyjedali z punktw oddalonych o ponad pidziesit mil, chocia walka rozpocza si ledwie w przeddzie wieczorem. Nazajutrz i w nastpne dni cigali z odlegoci stu i dwustu mil. Ludzie ci naleeli bez rnicy do wszystkich klas spoeczestwa, byo pomidzy nimi wielu wieniakw, wielu mieszczan, wielu wacicieli ziemskich i szlachty, wszyscy zmieszani w jednych szeregach. Uzbrojenie mieli niejednolite i niewystarczajce, lecz wszyscy cignli na Pary z niebywaym zapaem, w naszych annaach rewolucyjnych zjawisko tak samo niespotykane i nowe, jak charakter samej insurekcji. Z t chwil stawao si oczywiste, e musimy w kocu zwyciy, poniewa powstacw nie zasilay wiee siy, my natomiast mielimy w odwodzie ca Francj. Na placu Ludwika XV spotkaem mojego krewniaka, Lepelletiera d'Aunay17, ktry za ostatnich lat monarchii by wiceprzewodniczcym Izby Deputowanych. Teraz by otoczony uzbrojonymi mieszkacami swojego kantonu, sam jednak nie mia ani munduru, ani muszkietu, a tylko ma paradn szpad o srebrnej gowicy, ktr zawiesi u boku na pendencie18 z biaego ptna zaoonym przez surdut. Wzruszyem si do ez widzc w takim stroju owego czo17

Flix Le Pelletier d'Aunay (1782 1855) kuzyn Tocqueville'a, deputowany w latach 1827 - 1848, od 1842 wiceprzewodniczcy Izby. Po 1848 r. wybrany do Legislatywy.
18

pendent pas zakadany przez rami i pier do noszenia broni biaej.

wieka, budzcego respekt siwymi wosami. Spytaem go, czy nie przyszedby do mnie na kolacj. Nie odpowiedzia co powiedzieliby ci dzielni ludzie, ktrzy mi towarzysz i ktrzy wiedz, e w razie zwycistwa insurekcji mam znacznie wicej do stracenia ni oni, gdyby zobaczyli, e ich zostawiam, aby samemu zaywa wygd. Nie, zjem posiek z nimi i z nimi bd spa na biwaku. O jedno tylko ci prosz, eby, jeli si da, przyspieszy nieco rozdzia chleba, ktry nam przyrzeczono, od rana jestemy bez jedzenia". W Zgromadzeniu znalazem si chyba okoo trzeciej i ju wicej go nie opuszczaem. Reszt dnia wypeniy opowieci o starciach, kada chwila przynosia jakie wydarzenie lub jak nowin. Ogaszano przybycie ochotnikw z tego czy innego departamentu, doprowadzano jecw, przynoszono sztandary zdobyte na barykadach. Raportowano o brawurowych czynach i bohaterskich zgonach, nie mijaa chwila bez wiadomoci o ranieniu lub mierci jakiej znaczniejszej osoby. Co do kocowego wyniku dnia, nic jeszcze nie pozwalao go przewidzie. Przewodniczcy zwoywa Zgromadzenie na obrady tylko z rzadka i na krtko, w czym mia suszno, bo zgromadzenia s jak dzieci, bezczynno skania je do robienia lub mwienia wielu gupich rzeczy. Za kadym razem sam zdawa relacj ze sprawdzonych nowin, jakie nadeszy w przerwie midzy obradami. Przewodniczcym by jak wiadomo Senard l9, synny adwokat z Rouen, czowiek odwany, lecz ktry od modych lat tak si zarazi aktorskimi manierami zwyczajnymi w komediach odgrywanych przed trybunaami, e utraci zdolno prawdziwego wyraania prawdziwych uczu, kiedy przypadkiem
19

Antoine-Marie-Julies Senard (1800-1855) - adwokat, w r. 1847 przewodniczy bankietowi reformistycznemu w Rouen. Przewodniczcy zgromadzenia w Konstytuancie, minister spraw wewntrznych w rzdzie Cavaignaka.

takowych doznawa. Przykady bohaterstwa, o ktrych mwi, musia okrasza swojego przemysu sztuczkami, a gdy swym uczuciom, jak myl niekamanym, dawa wyraz przy pomocy grobowych tonw, dre w gosie i swego rodzaju tragicznej czkawki, upodabnia si wwczas do kiepskiego aktora. Nigdy wznioso i mieszno bliej nie ssiadoway wznioso bia z faktw, mieszno od sprawozdawcy. Rozeszlimy si pn noc, aeby troch odpocz. Walki ustay, by nazajutrz rozpocz si na nowo. Insurekcja, wszdzie powstrzymana, nigdzie jeszcze nie zostaa poskromiona.

X
CIG DALSZY DNI CZERWCOWYCH W domu przy ulicy Madeleine, ktry wwczas zamieszkiwalimy, portierem by czowiek majcy do z saw w dzielnicy, dawny onierz, troch zwariowany, pijaczyna i wielki nicpo, ktry spdza czas w knajpie, jeli nie by zajty tuczeniem swojej ony. Mona powiedzie, e czowiek ten by socjalist z urodzenia, a raczej z temperamentu. Pierwsze sukcesy powstania go podnieciy i rankiem dnia o ktrym mwi, odwiedza okoliczne knajpy rozpowiadajc pord innych zych rzeczy, e zabije mnie wieczorem, gdy wrc do domu, pokazywa nawet dugi n, jakim mia zamiar si posuy. Jaka poczciwa kobieta, ktra go syszaa, wielce tym poruszona przybiega ostrzec pani de Tocqueville. Ona z kolei przed wyjazdem z Parya posaa mi bilet, w ktrym przedstawiwszy rzecz, prosia mnie, abym wieczorem nie wraca do domu, lecz poszed nocowa u mojego ojca1, wwczas nieobecnego w miecie, a ktry mieszka w pobliu. Postanowiem, e tak zrobi, lecz gdy okoo pnocy opuszczaem Zgromadzenie, nie miaem ju si postpi zgodnie z tym zamiarem. Byem ledwo ywy ze zmczenia i nie miaem pewnoci,
1

Ojciec Alexisa, Herve-Louis-Francois-Bonaventure Clrel hrabia de Tocqueville (1772- 1856), uwiziony w czasie Terroru, uwolniony po 9 termidora roku II (27 lipca 1794), za Restauracji mianowany prefektem a w r. 1827 parem Francji.

czy w cudzym domu znajd przygotowane posanie. Poza tym nie wierzyem zbytnio w wykonanie tej zapowiedzi zabjstwa i ulegem beztrosce, jaka zazwyczaj przychodzi po dugotrwaych napiciach. Zapukaem wic do swojej bramy, zadbawszy uprzednio o nabicie pistoletw, jakie w tym nieszczsnym czasie byo w zwyczaju nosi przy sobie. Otworzy mi rzeczony portier, wszedem i gdy zamyka za mn starannie wszystkie zamki, spytaem go czy wszyscy lokatorzy ju wrcili. Odpowiedzia krtko, e rankiem wszyscy wyjechali z Parya i e w domu pozostalimy tylko my dwaj. Wolabym sam na sam z kim innym, lecz nie sposb ju byo si cofa. Popatrzaem mu gboko w oczy i nakazaem nie przed sob wiato. Doszedszy do drzwi prowadzcych na podwrze, mj czowiek si zatrzymuje i powiada, e w wozowni sycha dziwny haas, ktry go niepokoi, e chce sprawdzi jego przyczyn i prosi abym z nim poszed, to powiedziawszy, rusza do wozowni. Wszystko to zaczo mi wyglda podejrzanie, lecz pomylaem, e skoro ju tu si znalazem, pewniej bdzie jeli pjd dalej. Poszedem wic za nim nie tracc z oka ani jednego z jego ruchw i zdecydowany zabi go jak psa przy najmniejszym znaku zdradzajcym ze zamiary. Rzeczywicie, usyszelimy bardzo dziwny dwik, o ktrym wspomnia. Przypominao to guchy poszum pyncej wody lub daleki odgos jadcego wozu, cho bez wtpienia dwik dochodzi gdzie z bliska. Nigdy nie dowiedziaem si jego przyczyny, co prawda niedugo jej szukaem. Po chwili wrciem do domu i wci majc si na bacznoci, kazaem si odprowadzi pod moje drzwi. Poprosiem towarzysza, by je otworzy, a gdy byy otwarte, wziem mu z rk kaganek i wszedem do mieszkania. Dopiero gdy znikaem, zdecydowa si zdj kapelusz i mi ukoni. Czy czowiek ten mia rzeczywicie zamiar mnie zabi, a zobaczywszy, e mam si na bacznoci i trzymam rce w kieszeniach, pomyla sobie, e jestem od niego lepiej uzbrojony i e lepiej bdzie, gdy zrezygnuje z tego zamiaru? Byem wwczas i jestem do dzi

przekonany, e nie myla o tym powanie. W rewolucyjnych czasach ludzie przechwalaj si tyle zbrodniami, jakie podobno zamierzaj popeni, co dobrymi uczynkami, jakie sobie przypisuj w zwykym czasie. Sdziem zawsze, e ten nieszcznik mgby sta si niebezpieczny dopiero gdybymy zaczli przegrywa, lecz szala zwycistwa, cho niepewnie, chylia si w nasz stron i to mnie chronio. O witaniu usyszaem, e kto wchodzi do mieszkania i zerwaem si na rwne nogi. By to mj sucy, ktry posiada wasny klucz i posuy si nim aeby wej. Ten dzielny chopak wrci z biwaku (na jego prob sprawiem mu mundur gwardzisty narodowego i strzelb), aby si dowiedzie, czy jestem w domu i czy go nie potrzebuj. On nie by socjalist na pewno, ani w teorii, ani przez temperament. W najmniejszym nawet stopniu nie dotkna go powszechna choroba wieku, czyli duch niepokoju, a nawet w innych ni nasze czasach trudno byoby spotka czowieka bardziej zadowolonego ze swej pozycji i mniej zatroskanego o sw dol. Zawsze kontent z siebie i z innych, poda zazwyczaj tego tylko, co znajdowao si w jego zasigu i na og osiga - lub wierzy, e osiga to, czego poda, stosujc si w ten sposb bezwiednie do porad, jakich filozofowie udzielaj, ale sami nie przestrzegaj, cieszy si w sposb naturalny z owej rwnowagi midzy moliwociami i pragnieniami, ktra daje szczcie zgodnie z obietnicami filozofii. No c Eugeniuszu, spytaem go rano, jak si maj nasze sprawy? Jak najlepiej, prosz pana, doskonale! Jake to, cigle przecie sysz armaty? Ano prawda, e si wci bij, ale wszyscy powiadaj, e to si dobrze skoczy". Po tych sowach cign mundur, wyczyci mi buty, wyszczotkowa ubranie i woywszy mundur zapyta: Jeli pan ju mnie nie potrzebuje, to za pana pozwoleniem, chciabym wrci do naszych". Przez cztery dni i noce wypenia t podwjn sub z prostot, jak przed chwil przedstawiem, za ja, ogldajc

spokojn i zadowolon twarz tego chopca, odnajdowaem wytchnienie w tych dniach tak rozkoysanych od nienawici i barbarzystwa. Nie sdziem, by w Zgromadzeniu miay si dzia jakie wane rzeczy, postanowiem wic, zanim si tam udam, zapuci si a do miejsc, gdzie jeszcze trway starcia i skd dochodzi gos armatnich wystrzaw. Nie to, bym mia ochot, jak Goudchaux pj troch si pobi, lecz dlatego, e na wasne oczy chciaem zobaczy jak wyglda sytuacja, poniewa przy mojej zupenej ignorancji spraw wojennych nie mogem zrozumie, czemu walki przecigaj si tak dugo. A ponadto, powiem szczerze, pord wielu uczu, jakie wypeniay mi dusz, pojawiaa si rwnie i czasem braa gr jaka gryzca ciekawo. Przeszedem spory kawaek bulwarami nie odnajdujc ladw bitwy, lecz poczynajc od bramy Saint-Denis, stay si one obfite. Szo si pomidzy szcztkami pozostawionymi przez cofajc si insurekcj: rozbite okna, wyamane bramy, w murach liczne dziury od kul lub wyrwy po granatach, powalone drzewa, zway brukowcw, a za nimi soma pomieszana z krwi i botem oto smutne pamitki. Doszedem tak do Chteau d'Eau2, wok ktrego zgromadzi si spory oddzia wojska rnych broni. U podna tej wielkiej fontanny staa armata strzelajca w ulic Samson. Sdziem pocztkowo, e powstacy ze swej strony rwnie odpowiadaj ostrzaem armatnim, lecz pniej spostrzegem, e si omyliem, e to echo ze straszliwym haasem powtarzao huk naszej armaty. Nigdy czego podobnego nie syszaem, mogo si wydawa, e jest si w rodku wielkiej bitwy. W rzeczywistoci powstacy odpowiadali tylko ogniem muszkietw, rzadkim, ale mierciononym. Dziwna to bya bitwa. Jak wia2

Chteau d Eau wielka fontanna na dzisiejszym placu Republiki, ktry nosi

wwczas nazw placu du Chteau d'Eau.

domo ulica Samson nie jest zbyt duga, jeden z jej kocw zamyka kana, a za nim, frontem do ulicy, stoi wielki dom. Ulica bya cakowicie pusta, nie byo barykady i zdawao si, e kanonierzy odbywaj wiczebne strzelanie, ale od czasu do czasu z okien domw ukazywa si oboczek dymu i zdradza obecno niewidocznego nieprzyjaciela. Nasi strzelcy, kryjc si pod murami, mierzyli w okna, z ktrych paday strzay. Cofnity za fontann, ale znakomicie wystawiony na ostrza, siedzia na wielkim koniu Lamoriciere i wydawa rozkazy pord gwidcych kul. Znajdowaem go bardziej oywionym i wielomwnym ni wedle mych wyobrae powinien by gwnodowodzcy genera w tego rodzaju okolicznociach. Mwi i krzycza zachrypnitym gosem, gestykulowa jakby owadnity furi. Jasno myli i rozkazw wiadczya, e w caym tym zamieszaniu nie traci zimnej krwi, ale skutkiem podobnej metody dowodzenia podwadni mogli acno utraci zwierzchnika i wyznam, e podziwiabym go bardziej, gdyby powcigliwiej okazywa sw odwag. Ta bitwa, gdzie nie mona byo nikogo przed sob dostrzec i ktra zdawaa si toczy przeciwko murom, zadziwiaa mnie osobliwie. Nigdy nie wyobraaem sobie wojny tak prowadzonej. Poniewa za placem Chteau d'Eau bulwar wydawa mi si wolny, nie rozumiaem, dlaczego nasze kolumny nie posuwaj si dalej, ani te dlaczego, skoro tak chciano zdoby dom zamykajcy ulic Samson, nie przypuszczano na szturmu zamiast tak dugo czeka, wystawiajc si na zabjcze strzay, ktre z niego paday. A jednak wytumaczy to atwo, bulwar, ktry zdawa mi si wolny poza Chteau d'Eau, w rzeczywistoci wcale wolny nie by; zaamuje si w tym miejscu, a poza tym zaamaniem jey si barykadami a do placu Bastylii. Przed atakiem na barykady chciano opanowa ulice pozostawiane za sob, a zwaszcza zdoby dom zamykajcy ulic Samson, ktry dawa panowanie nad bulwarem; na koniec nie brano go szturmem, poniewa by oddzielony kana-

em, ktrego nie dostrzegaem z bulwaru. Ograniczono si zatem do usiowa, aeby go zniszczy ostrzaem armatnim lub co najmniej zrobi z niego placwk nie do utrzymania. Byo to zadanie wielce mudne i jak tego ranka dziwiem si, e walki si przewlekaj, tak teraz stawiaem sobie pytanie jak, idc tym trybem, bd mogy w ogle si skoczy. To samo bowiem, co na wasne oczy ogldaem pod Chteau d'Eau, w teje samej chwili dziao si w stu innych punktach Parya, w innej nieco formie. Poniewa powstacy nie mieli armat, wojna nie przybieraa owego okropnego charakteru, jaki miewa wwczas, gdy pole bitwy jest rozorywane kartaczami. Ludzie, ktrych obok mnie dosigay kule, zdawali si trafieni jak niewidzialn strza, saniali si i padali zanim mona byo ujrze maleki otwr w ich ubraniach. W zdarzeniach, jakich byem wiadkiem, uderza mnie raczej obraz cierpie duchowych ni fizycznych. Jako dziwn i przeraajc rzecz byo patrze jak twarze zmieniay wyraz, jak groza mierci gasia blask spojrze. Po jakim czasie ujrzaem jak pod Lamoricierem zwali si ko, ktrego przeszya kula, od przedwczoraj by to ju trzeci ko zabity pod generaem. Ten ostatni zeskoczy na ziemi i nie zaprzesta wciekego wydawania komend. Zauwayem, e po naszej stronie najmniej ducha mieli w sobie onierze liniowi, pozostawali sabi i odrtwiali pod wpywem wspomnie o lutym, jakby nie byli pewni, czy nazajutrz si nie dowiedz, e popenili zy czyn. Bez wtpienia najwawsi byli onierze tej wanie ruchomej gwardii, ktrej tak bardzo nie dowierzalimy i, mimo tego, co zobaczyem, twierdzi bd, e susznie, gdy niewiele brakowao, by zwrcili si przeciw nam i przeszli na drug stron. Prawda, e gdy ju weszli do walki, dokonywali cudw. Naleeli do tego plemienia paryskich dzieci, ktre dostarcza naszej armii onierzy najmniej zdyscyplinowanych i zarazem najodwaniejszych, rwali si tam, gdzie byo najniebezpieczniej. Do walki szli jak

na bal. Lecz atwo byo dostrzec, e mocniej pocigaa ich sama walka ni sprawa, o jak si bili. Cae to wojsko byo zreszt bardzo jeszcze zielone i atwo ulegajce panice, sam staem si tego wiadkiem i nieledwie ofiar. W pobliu Chteau d'Eau, na rogu ulicy Samson sta wysoki i duy dom, wwczas jeszcze w budowie. Przekradajc si zapewne od tyu podwrkami, weszli do niego niepostrzeenie powstacy. Ukazuj si znienacka na szczycie budynku i gst palb siek po wojsku, ktre wypeniao bulwar i ktre zupenie nie spodziewao si nieprzyjaciela z tej strony i z tak bliska. Huk wystrzaw zwielokrotniony odbiciem od przeciwlegych domw wywoa wraenie, e i w nich urzdzono zasadzk. W naszej kolumnie powstaje natychmiast niesychane zamieszanie w jednej chwili wpadaj na siebie artyleria, piechota, konnica, onierze strzelaj na wszystkie strony nie wiedzc, co robi i w nieadzie cofaj si o jakie szedziesit krokw. w odwrt by tak bezadny i potny, e rzuci mnie pod mury domw przeciwlegych do ulicy Faubourg-du-Temple, docinity do nich i wywrcony przez kawaleri zostawiem tam swj kapelusz i niewiele brakowao, bym zostawi te skr. Byo to zapewne najwiksze niebezpieczestwo, jakie przeyem w czasie dni czerwcowych i zarazem dowd, e w bohaterskich zmaganiach wojennych nie wszystko jest bohaterskie. Nie sdz, by podobne wypadki nie zdarzay si najlepszemu wojsku, lecz nikt si nimi nie chwali i milcz o nich raporty. Wspaniay w tym momencie okaza si Lamoriciere. Dotd mia szabl w pochwie, wyciga j teraz, podbiega do swych onierzy z szlachetnym gniewem na twarzy, powstrzymuje ich gosem, chwyta rkami, a nawet uderza gowic szabli, spdza ich, zawraca i stajc na czele zmusza ich do przebiegnicia pod ogniem ulicy Faubourg-du-Temple celem odbicia domu, z ktrego pady strzay. Zostao to zrobione w jednej chwili i bez jednego wystrzau, przeciwnik znikn. Bitwa przybraa znowu swj pospny charakter i trwaa

czas jaki, a do momentu, gdy ogie powstacw umilk, a ulica zostaa zajta. Przed przejciem do dalszych dziaa nastpia krtka przerwa. Lamoriciere wszed do swojej gwnej kwatery umieszczonej w traktierni koo Bramy Saint-Martin i mogem wreszcie zapyta go o sytuacj. Jak pan myli, czy dugo to jeszcze potrwa?" - Czy ja wiem, odrzek, to zaley od nieprzyjaciela, nie od nas". Pokaza mi na planie wszystkie ulice, ktre zostay ju zdobyte i zajte, oraz te wszystkie, ktre pozostay do zdobycia i doda: Jeli na terenie, ktry im zosta, powstacy zechc broni si tak jak w miejscach, ktre im odebralimy, mamy przed sob dobry tydzie walk i poniesiemy ogromne straty, bo tracimy wicej ludzi ni oni. Tutaj ulegnie ten, komu jako pierwszemu zabraknie siy ducha". Zaczem mu czyni wyrzuty, e tak niepotrzebnie i lekkomylnie naraa swoj osob. A co mam robi? powiedzia - Niech Cavaignac przyle mi generaw, ktrzy potrafi i zechc mnie wspomc, wtedy bardziej bd si oszczdza. Gdy mona liczy tylko na siebie, to trzeba naraa si osobicie". Nadszed wwczas pan Thiers i rzuci si Lamoricire'owi na szyj mwic mu, e jest bohaterem. Widzc t wylewno, nie mogem si powstrzyma od umiechu, bo nie lubili si wcale, lecz niebezpieczestwo jest jak wino, wyzwala w ludziach czuo. Pozostawiem Lamoricire'a w ramionach Thiersa i powrciem do Zgromadzenia. Byo pno, a ponadto uwaam, e nie ma niczego gupszego ni czowiek, ktry na wojnie daje sobie rozbi eb dla ciekawoci. Reszta dnia upyna podobnie jak dnia poprzedniego, ten sam niepokj Zgromadzenia, ta sama gorczkowa bezczynno i ta sama nieugito. Do Parya nadal napywali tumnie wolontariusze, bez przerwy donoszono o jakim tragicznym wydarzeniu lub o czyjej chwalebnej mierci. Nowiny te zasmucay, lecz rwnie

dodaway Zgromadzeniu ducha i si. Wszyscy posowie, ktrzy powaali si wystpowa z wnioskami proponujcymi jaki kompromis z powstacami byli przyjmowani gniewnymi okrzykami. Pod wieczr postanowiem uda si sam do Ratusza eby tam dowiedzie si nieco pewniejszych nowin o rezultatach dnia. Na pocztku powstanie zaniepokoio mnie swoj gwatownoci, teraz niepokoia mnie jego dugotrwao. Kt bowiem mg przewidzie skutek, jaki w niektrych czciach Francji, a zwaszcza w wielkich miastach robotniczych jak Lyon, mog wywrze wieci o tak dugich i niepewnych zmaganiach, o tak dugo bezwolnym Paryu. Gdy szedem nadbrzeem Feraille, spotkaem gwardzistw narodowych z mojej dzielnicy, ktrzy dwigali na noszach kilku swoich towarzyszy i dwch oficerw. Rozmawiajc z nimi spostrzegem, z jak przeraajc atwoci, nawet w wieku tak cywilizowanym jak nasz, najspokojniejsze w wiecie dusze zaczynaj, by tak rzec, gustowa w wojnie obywatelskiej i jak prdko w takich nieszczsnych czasach staj si powszechnymi upodobanie w przemocy i pogarda dla ludzkiego ycia. Ludzie, z ktrymi rozmawiaem, byli pracowitymi i spokojnymi rzemielnikami, ktrzy w swych agodnych i nieco gnunych obyczajach dalecy byli od heroizmu, a jeszcze dalsi od okruciestwa. A przecie marzyy im si teraz tylko zniszczenia i masakry. Skaryli si, e przeciwko powstacom nie uyto bomb, podkopw i min, nie chcieli darowa ycia nikomu. Robiem co mogem, aby uspokoi te rozjuszone owieczki. Zapewniaem, e jutro zastosowane zostan okrutniejsze rodki. Jako Lamoriciere powiedzia mi rano, e sprowadzi kartacze dla miotania ich za barykady, wiedziaem te, e czekano na regiment saperw z Douai, ktrzy mieli wierci otwory w murach oblonych domw i wysadza je adunkami. Dodaem, e nakazano nie rozstrzeliwa jecw, lecz na miejscu zabija wszystkich, ktrzy prbowaliby si broni. Zostawiem mych rozmwcw nieco uspokojonych, lecz puciwszy si dalej w drog, nie mogem

si powstrzyma, by nie zastanowi si nad samym sob, nad argumentami, jakich uyem i nad prdkoci, z jak sam w przecigu dwu dni oswoiem si z myl o bezlitosnym niszczeniu i karaniu, ktra bya mi z natury tak obca. Przechodziem ponownie obok wylotw uliczek, na ktrych dwa dni wczeniej ogldaem barykady, tak porzdnie i solidnie stawiane, teraz ledwie mona byo dostrzec ich lady, bo armaty niewiele zostawiy z tych piknych dzie. W Ratuszu przyj mnie Marrast, mer Parya. Powiedzia mi, e istotnie Ratusz zosta odblokowany, lecz by moe powstacy bd w nocy prbowali odbi ulice, z ktrych zostali wyparci. Marrast wyglda na mniej pewnego siebie ni w swoich komunikatach. Zaprowadzi mnie do pomieszczenia, w ktrym pooono generaa Bedeau, niebezpiecznie rannego ju pierwszego dnia. Posterunek w Ratuszu by nieszczliwy dla generaw, ktrzy nim dowodzili. Bedeau mao co nie zgin, Duvivier i Ngrier ktrzy go zastpili, zostali zabici. Bedeau by przekonany, e jest lekko ranny i jego uwag pochaniaa sytuacja w miecie, myla o niej bez przerwy, co wydao mi si z wrb i mnie zaniepokoio. Opuciem Ratusz i skierowaem si do Zgromadzenia dobrze po zapadniciu nocy. Chciano mi przydzieli eskort, ale odmwiem, aujc tego potem w drodze powrotnej. Aeby uniemoliwi zbuntowanym dzielnicom uzyskiwanie posikw, amunicji i wiadomoci z innych czci miasta gdzie tylu ludzi gotowych byo doczy do powstania, od samego rana wydano zakaz, i bardzo susznie, poruszania si po ulicach. Zatrzymywano wszystkie osoby, ktre po miecie chodziy bez przepustki albo bez eskorty. Podczas mego powrotu czsto wic mnie zatrzymywano i wymagano okazania oznaki poselskiej. Dobre dziesi razy brali mnie na muszk patrolujcy nowicjusze, ktrzy mwili wszelkiego rodzaju gwar, bo Pary peen by przybyych z prowincji wieniakw, z ktrych wielu znalazo si w nim pierwszy raz w yciu.

Gdy dotarem do Izby, posiedzenie od do dawna byo zawieszone, lecz w budynku panowao wielkie poruszenie. Rozesza si wie, e tej nocy robotnicy z Gros-Caillou3 zamierzaj opanowa Izb. Tak wic to samo Zgromadzenie, ktre po trzech dniach walki zdoao ograniczy jej teatr do dzielnic zajtych przez powstacw, drao teraz o swoj siedzib. Nic bardziej nieuzasadnionego, lecz take nic bardziej ni ta obawa nie obnaa charakteru owej wojny, w ktrej nieprzyjacielem mg okaza si ssiad, w ktrej nie mona byo mie pewnoci, e wasny dom nie zostanie spldrowany w chwili, gdy gdzie indziej odnioso si zwycistwo. Aeby paac uchroni od tego rodzaju napaci, u wylotw prowadzcych do ulic zaczto tej nocy w popiechu wznosi barykady. W przekonaniu, e chodzi o faszyw pogosk poszedem spa do siebie. O czerwcowych walkach nie powiem ju nic wicej. Wspomnienia z dwu ostatnich dni mieszaj mi si ze wspomnieniami dwu dni pierwszych i cakiem si zacieraj. Wiadomo, e ostatnia cytadela wojny domowej, przedmiecie SaintAntoine, zoya bro dopiero w poniedziaek, to jest w czwartym dniu od rozpoczcia walk. Dopiero tego dnia rankiem ochotnikom z departamentu La Manche udao si dotrze do Parya. Spieszyli si bardzo, lecz mieli do przebycia ponad osiemdziesit mil okolicami pozbawionymi linii kolejowych. Byo ich okoo tysica piciuset. Ze wzruszeniem rozpoznawaem wrd nich ziemian, adwokatw, lekarzy, chopw, moich przyjaci i ssiadw. Prawie caa stara szlachta z okolicy chwycia za bro i wesza w skad kolumny. Tak byo w prawie caej Francji. Od szarakw gospodarzcych w gbi swych prowincji po elegantw i prniakw, potomkw wielkich domw, wszyscy
3

Gros-Caillou - dzielnica Parya w dzisiejszym VII okrgu, ssiadujca od zachodu z Paacem Bourboskim, w ktrym miecia si Izba. W poowie XIX wieku zamieszkana gwnie przez robotnikw i drobnych rzemielnikw.

przypomnieli sobie w owym momencie, e naleeli niegdy do kasty wojownikw i panw, wszdzie dali haso do wyruszenia i przykad hartu, tak jest wielka ywotno owych starych rodw arystokratycznych. Wspomnienie o sobie przechowuj jeszcze wtedy gdy zdaj si starte w proch i po wielekro powstaj z krainy cieni, zanim w niej spoczn na wieczno. To wanie pord dni czerwcowych odszed na zawsze pan de Chateaubriand4, czowiek, ktry by moe najlepiej przechowa w sobie ducha dawnej rasy i do ktrego zbliao mnie tyle rodzinnych wizw i dziecicych wspomnie. Od dawna popad on w rodzaj niemego odrtwienia, ktre pozwalao czasem mniema, e zgasa caa jego inteligencja. Znajdujc si w tym stanie, zarejestrowa jednak wieci o rewolucji lutowej i zapragn dowiedzie si co si stao. Powiedziano mu, e monarchia Ludwika Filipa zostaa obalona. Rzek wtedy: To dobrze" i zamilk. Cztery miesice pniej zgiek dni czerwcowych przenikn do jego ucha i znowu zapyta, co to za haas. Odpowiedziano mu, e to armaty, bo w Paryu toczy si walka. Prbowa wtedy daremnie si podnie mwic: Chc tam
4

Franois-Rene de Chataubriand (1768 1848) - synny pisarz, inicjator francuskiego romantyzmu. Prawie cay okres Rewolucji Francuskiej ktrej by wrogi, spdzi w Ameryce i w Anglii. Wrci za Konsulatu. Monarchista, libera i arliwy katolik, wyoy swe pogldy polityczne w dzieku La Monarchie selon la Charte (Monarchia wedle Karty 1816). Minister spraw zagranicznych za Restauracji mimo przywizania do Burbonw dziaa w stronnictwie liberalnym, a w okresie monarchii lipcowej sympatyzowa z katolicyzmem spoecznym Lamennais'go. Matka Tocqueville'a i szwagierka Chateaubrianda byy siostrami. Brat Chateaubrianda i jego ona zginli na szafocie w czasie Rewolucji, ich dzieci wzi na wychowanie starszy pan de Tocqueville do swego paacu w Verneuil. Chateaubriand przyjeda tam do bratankw, pisa o tym w swoich pamitnikach (Mmoires d'outre-tombe, t. I, ks. XVII, rozdz. I).

by" i potem zamilk, tym razem na zawsze, bo nazajutrz zmar. Tak wyglday dni czerwcowe, dni niezbdne i zabjcze. Nie ugasiy we Francji rewolucyjnego ognia, lecz pooyy kres temu, co nazwa mona waciwym dzieem rewolucji lutowej. Wyzwoliy nard spod opresji paryskich robotnikw i przywrciy mu wadz nad samym sob. Socjalistyczne teorie nadal przenikay do umysw ludu w postaci zawistnych i zachannych dz, i zostawiay w nich posiew przyszych rewolucyj, lecz partia socjalistyczna zostaa zwyciona i obezwadniona. Grale, ktrzy do niej nie naleeli, przekonali si wkrtce, e cios, ktry j powali rwnie ich dosign nieodwoalnie. Niewiele czasu rwnie byo trzeba umiarkowanym republikanom, aeby sami zobaczyli, e zwycistwo, ktremu zawdziczali ocalenie, pchao ich w kierunku prowadzcym poza republik. Natychmiast te podjli wysiki, by na tej drodze si zatrzyma, lecz na prno. Mnie, ktry nie znosiem Grali i ktremu nie zaleao na republice, ogarna o ni obawa nazajutrz po tych dniach. Dni czerwcowe uznaem od razu za konieczne przesilenie, po ktrym nastroje narodu musiay si odwrci. Po uwielbieniu swobody przyj miaa obawa, a by moe odraza do wolnych instytucji, po takich naduyciach wolnoci, tego rodzaju zwrot by nieunikniony. Jako odwrt ten zacz si zaraz po 27 czerwca, zrazu powolny i jakby niedostrzegalny goym okiem, potem prdszy, pniej potny i niepowstrzymywany. W ktrym miejscu si zatrzyma? Tego nie wiem. Sdz, e wielkiego trzeba bdzie trudu, by nie cofn si poza punkt, jaki osignlimy przed Lutym i przypuszczam, e my wszyscy, Grale, republikanie i liberaowie popadniemy w jednak nieask na tak dugo, dopki nie oddal si i nie zatr wspomnienia o rewolucji 1848 roku, dopki znw nie zapanuje oglny duch czasu

XI
KOMISJA KONSTYTUCYJNA (Sorrento, marzec 1851) Zmieniam temat i z przyjemnoci odchodz od scen wojny domowej, eby powrci do wspomnie z mojego ycia parlamentarnego. Chc mwi o tym, co dziao si w komisji konstytucyjnej, ktrej byem czonkiem. Zmusi nas to do cofnicia si wstecz, poniewa nominacja i prace tej komisji poprzedzaj dni czerwcowe, nie chciaem jednak o niej mwi wczeniej, aby nie rozrywa relacji o faktach, ktre prdko i bezporednio prowadziy nas do tych dni. Komisj zaczto tworzy 17 maja, operacja trwaa dugo, poniewa postanowiono, e czonkowie zostan wybrani przez cae Zgromadzenie absolutn wikszoci gosw. Przeszedem w pierwszej turze wyborw wraz z Cormeninem1, Marrastem, Lamennaisem2, Vivienem3 i Dufau1

Cormenin otrzyma najwicej gosw, Tocqueville by na czwartym miejscu, gosowano jeszcze w dwu turach. 2 Felicite-Robert de Lamennais (1782-1854) - ksidz, gwny animator katolicyzmu spoecznego za Restauracji, zaoy pismo L'Avenir, ktre w r. 1832 papie Grzegorz XVI potpi w encyklice Mirari vos. Lamennais odszed od katolicyzmu. W 1848 r. opowiedzia si za rewolucj, zosta deputowanym do Konstytuanty, gdzie zasiada z lewic republikask.
3

Alexandre-Franois Vivien (1799 1854) adwokat, deputowany od 1834. Minister sprawiedliwoci w r. 1840, od 1846 czonek Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. Wybrany do Konstytuanty, by ministrem robt publicznych w rzdzie Cavaignaka.

rem. Trzeba byo nie wiem ilu tur, aeby uzupeni list, ktra miaa liczy osiemnacie osb. Chocia komisja konstytucyjna zostaa wybrana przed zwycistwem czerwcowym, to prawie wszyscy jej czonkowie naleeli do rnych stronnictw umiarkowanych. Gra miaa tylko dwu przedstawicieli: Lamennais'go i Considranta. A i ci dwaj byli chimerycznymi marzycielami, zwaszcza Considrant, ktry zasugiwaby na umieszczenie w pensjonacie dla zwariowanych, gdyby si by wypowiada z cakowit szczeroci. Przypatrujc si caej komisji, nietrudno byo si przekona, e nie naley si po niej spodziewa adnego znakomitego dziea. Cz jej czonkw strawia ywot na kierowaniu administracj pastwow za poprzedniego rzdu lub na jej kontrolowaniu. Nigdy nie poznali, nie dowiadczyli, nie zrozumieli niczego poza monarchi. Ba! wikszo z nich stosowaa biernie jej zasady specjalnie si nad nimi nie zastanawiajc, nie wznieli si nigdy ponad rutyn zarzdzania. Obarczeni dzisiaj zadaniem realizowania teorii, ktrych albo zupenie nie znali, albo je zwalczali i ktrym musieli ulec bez przekonania, mieli wielkie trudnoci, aby przystpi do pracy z ideami innymi ni monarchiczne, gdy za chwytali si ju idei republikaskich, czynili to albo niemiao, albo z przesadnym zapaem, zawsze bez adu i skadu jak to nowicjusze. Co za do waciwych republikanw, ktrzy weszli do komisji, to w ogle mieli om mao jakichkolwiek idei, wyjwszy te, jakie przyszy im do gowy przy czytaniu gazet, albo przy pisaniu do nich, jako ze kilku byo dziennikarzami. Marrast jak wiadomo przez dziesi lat redagowa Le National4,
4

Le National dziennik polityczny zaoony w styczniu 1830 przez Thiersa

jako organ opozycji liberalnej. W 1836 redakcj obj Marrast i Le National sta si gazet republikask, w ktrej pisali Thomas, Trelat, Bastide.

a Dorns by jego gwnym dyrektorem. Vaulabelle5, umys powany, lecz prostacki, a nawet cyniczny, pisywa regularnie do tej gazety. W miesic pniej bardzo si sam dziwi i susznie - e zosta ministrem owiecenia publicznego i wyzna. Cay ten zesp zupenie by niepodobny do owych ludzi, tak jasno widzcych cel i prowadzce do rodki, ktrzy szedziesit lat wczeniej pod przewodnictwem 6 Waszyngtona uoyli konstytucj amerykask. Nie ma narodu, ktry mniej przywizywaby si do tych, co nim rzdz i ktry mniej potrafiby obywa si bez rzdu, ni nard francuski. Gdy tylko zobaczy, e musi porusza si o wasnych siach, dostaje czego w rodzaju zawrotu gowy i wydaje mu si, e w kadej chwili upadnie w przepa. W momencie, o ktrym mowa, domaga si on gorczkowo, eby zakoczy prace nad konstytucj i eby wadza otrzymaa podstaw jeli nie solidn, to przynajmniej sta i unormowan. Trzeba mu byo konstytucji nie tyle dobrej, co jakiejkolwiek. Gorczka ta udzielia si Zgromadzeniu i poganiao nas ono bez przestanku, chocia wcale tego nie potrzebowalimy, poniewa wspomnienie 15 maja, przestrach dniami czerwcowymi i widok rzdu skconego, osabego i niezdolnego do kierowania pastwem zupenie wystarczay, aeby skoni nas do popiechu. Trzeba jednake powiedzie, e tym, co najbardziej odbierao komisji swobod mylenia, by lk o przyszo i nastrj chwili. Trudno sobie wyobrazi, jaki nacisk wywieray idee rewolucyjne na umysy ludzi najmniej usposobionych, by im ulega
5

Achille Tenaille de Vaulabelle (1799- 1879) - historyk, od 1838 r. w ekipie redakcyjnej Le National. Wybrany do Konstytuanty, w 1848 by ministrem owiaty w rzdzie Cavaignaka.
6

George Washington (17321799)jeden z zaoycieli i pierwszy prezydent Stanw Zjednoczonych Ameryki. By w r. 1787 przewodniczcym Konwencji filadelfijskiej, ktra opracowaa konstytucj federaln.

i jak w nacisk kaza im posuwa si bezwiednie dalej, ni zamierzali, albo zgoa odwodzi ich od kierunku, jaki chcieli obra. Gdyby komisja utworzya si 27 czerwca, a nie 16 maja, jej praca z pewnoci wygldaaby inaczej. Dyskusja zacza si 22 maja, chodzio najpierw o ustalenie, od jakiej strony zabierzemy si do tego olbrzymiego dziea Lamennais zaproponowa, by zacz od okrelenia statusu gmin. Sam tak postpi w projekcie konstytucji, jaki niedawno opublikowa, aby swym wynalazkom zapewni palm pierwszestwa. Od kwestii porzdkowych przeszed nastpnie do samej rzeczy i zacz mwi o centralizacji administracyjnej, niezdolny by bowiem do mylenia analitycznego. Umys mia zawsze zajty jakim jednym systemem i wszystkie idee, ktre si na skaday, tak mocno do siebie przylegay, e gdy mwi o jednej, musiay i za ni wszystkie pozostae. Wykazywa nam wic niezbicie, e republika, ktrej obywatele nie posiadaj umiejtnoci i codziennego nawyku samodzielnego dziaania, jest potworkiem, ktry dugo nie wyyje. W komisj na to jakby ogie wstpi. Barrot, ktry swobody lokalne wystawia sobie zawsze ywo, cho nieco mtnie, popar gorco Lamennais'go, ja zrobiem to samo. Przeciwstawili si nam Vivien i Marrast. Bronic centralizacji, Vivien nie wychodzi ze swej roli, poniewa administrowanie byo jego zawodem, do ktrego mia zreszt wrodzone skonnoci. Obdarzony by talentami zrcznego prawnika i doskonaego interpretatora, adnymi natomiast uzdolnieniami niezbdnymi prawodawcy i mowi stanu. Tym razem zapali si na widok niebezpieczestwa grocego jego ukochanym instytucjom, zagalopowa si tak, e utrzymywa jakoby republika winna bya centralizacj powiksza, a nie zmniejsza. Mona rzec, e rewolucja lutowa bya mu mi od tej wanie strony. Natomiast Marrast nalea do tego do pospolitego gatunku francuskich rewolucjonistw, ktrzy wolno ludu rozumieli zawsze jako despotyzm sprawowany w imi ludu. Ta

naga zgoda midzy Vivienem i Marrastem nie zaskoczya mnie wic wcale. Przywykem do takich widokw i od dawna wiedziaem, e jedynym sposobem pogodzenia konserwatysty i radykaa by atak przypuszczony na wadz centraln, nie na jej sprawowanie, lecz na sam jej zasad. Czynic tak, mona byo mie pewno, e jeden i drugi stan do boju we wsplnym froncie. Gdy wic si utrzymuje, e u nas przed rewolucj nie uchowa si adna wito, powiadam, e to bd jest przecie centralizacja. We Francji jednej tylko rzeczy nie mona zbudowa wolnociowej formy rzdu, i jednej rzeczy nie mona zburzy centralizacji. Jakeby miaa si rozpa? Kochaj j przeciwnicy rzdu, jest droga rzdzcym. Ci ostatni uwiadamiaj sobie od czasu do czasu, e sprowadza ona na nich nage i nieuniknione klski, lecz to ich wcale od niej nie odstrcza. Dostarcza im ona przyjemnoci mieszania si we wszystko i trzymania w rku kadego, a ta przyjemno wynagradza im zagroenia. Przedkadaj ycie tak uprzyjemnione nad ywot pewniejszy i duszy. Krtkie, lecz dobre" powiadaj wzorem libertynw z czasw Regencji7. Kwestia nie moga by rozstrzygnita tego dnia, lecz o jej rozstrzygniciu przesdzono ustalajc, e nie zaczniemy od sprawy gmin. Nazajutrz Lamennais zoy dymisj. W sytuacji, w jakiej si znajdowalimy, by to krok niestosowny. Musia si przyczyni do upowszechnienia i wzmocnienia uprzedze, jakich bylimy przedmiotem. Dlatego podjto spieszne i do upokarzajce starania, by Lamennais'go odwie od jego postanowienia. Poniewa podzieliem jego pogldy, zwrcono si do mnie,
7

Regencja - w historii Francji lata 1717 - 1723 gdy wadzy w imieniu

niepenoletniego Ludwika XV sprawowa Filip Orleaski. W dziedzinie obyczaju okres ten cechuje daleko posunita swoboda, w przeciwiestwie do surowoci ostatnich lat rzdw Ludwika XIV.

bym do niego poszed i namwi go do powrotu. Co te uczyniem, lecz bez skutku. A ponis przecie porak tylko w kwestii formalnej, tyle e wysnu z niej wniosek, i nie przypadnie mu rola przewodniczcego. To starczyo, aby odechciao mu si odegra jakkolwiek rol. By nieprzejednany, mimo e argumentujc powoywaem si na dobro idei, ktre podzielalimy. Jeli kto chciaby si dowiedzie jak nieprzemony i, by tak rzec, nieograniczony wpyw wywieraj ksiowskie obyczaje i mentalno na tych, ktrzy zostali do nich wdroeni, ten powinien bacznie przypatrzy si osobom, ktre porzuciy sukienk duchown. Lamennais na prno nosi biae poczochy, t kamizelk, kolorowy halsztuk i zielony surdut, zachowa mimo to charakter i nawet wygld ksidza. Porusza si maymi, spiesznymi i cichymi kroczkami, nigdy nie odwraca gowy i nie patrzy na nikogo, przelizgiwa si pord tumu z nieporadn i skromn min, jak gdyby wychodzi z zakrystii, skrywajc przy tym pych, ktra kazaa mu stawia siebie wyej krlw i na rwni z Bogiem. Nie mogc przeama jego uporu, dano mu wreszcie spokj i eby nie zaplta si w przedwczesne dyskusje, poruczono specjalnej podkomisji uoenie porzdku pracy i zaproponowanie tematw. Na nieszczcie skad podkomisji by taki, e Cormenin, ktry nam przewodniczy, podporzdkowa j sobie zupenie i zawaszczy sobie jej rol. Przywilej inicjatywy, ktry tym sposobem uzyska oraz kierowanie obradami, ktre mu przysugiwao jako przewodniczcemu, wywary jak najgorszy wpyw na tok naszych prac i nie wiem, czy tym nie naley gownie tumaczy wad naszego dziea. Jak Lamennais, tak i Cormenin uoy i opublikowa konstytucj wasnego pomysu, i jak tamten dy oczywicie, ebymy j przyjli. Nie bardzo jednak wiedzia, jak nas do tego przywie. Skrajna zarozumiao zazwyczaj dodaje miaoci w mowie, albo te cakiem j odbiera. Zarozumiao Cormenina sznurowaa mu usta, gdy tylko znalaz si wobec

trzech suchaczy. Najchtniej postpowaby jak jeden z moich ssiadw w Normandii, wielki mionik sporw, ktremu jednak niebo odmwio daru polemiki ustnej, tote gdy tylko zdarzyo mi si zbija jego pogldy, spiesznie powraca do siebie i wykada na pimie to, co powinien by mi powiedzie. Cormenin wtpi wic, e nas przekona, lecz uroi sobie, e wemie nas zaskoczeniem. Powzi nadziej, e nakoni nas do tego, bymy przyjli jego system pomaleku i, by tak rzec, bezwiednie, jeeli bdzie nam kadego dnia podsuwa jego may kawaeczek. Tak si do tego przyoy, e ani razu nie moga si odby oglna debata nad caoci konstytucji i e w zwizku z jej poszczeglnymi czstkami nie dao si ani ustali, ani uzgodni adnych pierwotnych zasad. Kadego dnia przynosi pi, sze zredagowanych artykuw i na t grzdk z wolna i cierpliwie zagania wszystkich, ktrzy chcieli z niej zej. Wierzgalimy czasami, ale dawalimy za wygran i w kocu ustpowalimy pod jego mikkim i staym naciskiem. Wpyw przewodniczcego na prac komisji jest olbrzymi, zrozumiej mnie wszyscy, ktrzy z podobnymi ciaami mieli do czynienia. Trzeba jednak zastrzec, e gdyby kilku z nas wykazao siln wol wyrwania si spod tej tyranii, to porozumiawszy si midzy sob mona byo to osign. Lecz dla wielkich sporw brakowao i czasu, i chci. Ogrom i zoono problemu z gry odstraszay i nuyy umysy, wikszo nie sprbowaa nawet gbiej si z nim zapozna lub z podobnej prby wyniosa do mtne wyobraenia, ci za, ktrzy mieli o nim janiejsze pojcie, zanadto czuli si skrpowani, by swe idee wyoy. Lkano si, e denie do poruszenia rzeczy podstawowych wywoa gwatowne i niekoczce si utarczki i podtrzymywano pozr zgodnoci trzymajc si rzeczy drugorzdnych. Takim sposobem dobrnlimy do koca, przyjmujc wielkie zasady przy okazji drobnych szczegw i krok po kroku ustawiajc ca machin rzdow bez uwiadomienia sobie jasno, z jak wzajemn si bd na siebie oddziayway jej poszczeglne tryby i czy bd mogy si wsplnie obraca.

W chwilach wytchnienia, jakie przeryway t pikn robot, Marrast, ktry by republikaninem na mod Barrasa8, i ktry zawsze wyej ceni zbytek, st i kobiety od demokracji w achmanach, opowiada rne frywolne przygody, za Vaulabelle raczy nas tustymi dowcipami. Przez wzgld na honor komisji yczybym sobie bardzo, aby nigdy nie ukazay si protokoy z jej posiedze, zreszt do marnie sporzdzane przez sekretarza. Wobec obfitoci samej materii, zaskakujca musiaaby si okaza jaowo debaty. Musz stwierdzi, e w adnej z komisji, w ktrych pracowaem, nie syszaem debaty mizerniejszej. Doszo jednak do jednej duej dyskusji. Dotyczya systemu jednoizbowego. I prawd powiedziawszy tylko przy tej jednej okazji stary si naprawd ze sob dwie partie, na jakie dzielia si komisja. Szo przy tym nie tyko o dwie izby, co o ogln zasad, na jakiej mia si oprze nowy system rzdw. Czy naleao trzyma si dalej przemylnego i nieco skomplikowanego systemu przeciwwag i postawi na czele republiki organy wadzy, ograniczone i wzajem si miarkujce, a w konsekwencji ostrone i rozwane?9 Czy te pj drog przeciwn i opowiedzie si za teori prostsz, wedle ktrej ster spraw publicznych przejmuje jedynowadza, nie rozdzielona midzy rne organy, bez wewntrznych ogranicze, a skutkiem tego gwatowna i niepohamowana w swych poczynaniach? Na tym po8

Paul-Franois Barras (1755-1829) - deputowany do Konwencji, jeden z przywdcw przewrotu termidoriaskiego, od 1795 czonek Dyrektoriatu, zasyn korupcj i zamiowaniem do wystawnego ycia. 9 Tocqueville nawizuje tu do synnej, przez Monteskiusza sformuowanej teorii trjpodziau wadzy pastwowej na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz oraz takiego ich wzgldem siebie usytuowania, by si wzajemnie przeciwwayy i ograniczay, co miao chroni pastwo i obywateli przed despotyzmem. Aby wadzy nie mona byo naduywa, trzeba rzeczy tak urzdzi, by wadza powstrzymywaa wadz". (Monteskiusz, O duchu praw, Ks. XI, rozdz. IV)

legao sedno sporu. Ta oglna kwestia moga bya wystpi w zwizku z wieloma innymi artykuami, lecz rysowaa si najwydatniej przy szczegowej kwestii dwuizbowoci parlamentu. Spr by dugi i cign si przez dwa posiedzenia. Jego wynik ani przez chwil nie by niepewny, poniewa opinia publiczna opowiedziaa si za jednoizbowoci, nie tylko w Paryu, lecz we wszystkich prawie departamentach. Barrot wystpi jako pierwszy bronic dwuizbowoci. Wyszed od mojej tezy i rozwin j z duym talentem, lecz bez umiarkowania. Podczas rewolucji lutowej straci jakby rwnowag i od tej pory nie mg jej odnale. Poparem go i kilkakrotnie przypuszczaem szturm. Zaskoczy mnie Dufaure, ktry wypowiedzia si przeciwko nam i to w sposb do ostry. Adwokaci nie potrafi si wyzby jednego z dwu nawykw: bronienia tezy, w ktr nie wierz lub wmawiania sobie, e teza ktrej broni, jest prawdziwa. Dufaure mia ten drugi nawyk. Ani wpyw opinii publicznej, ani wasne jego namitnoci czy interesy nie popchny go nigdy tak daleko, by opowiedzia si za spraw, ktr uwaa za z, ale zdarzao si, e wzbudzay w nim pragnienie doszukania si w niej czego dobrego i czsto to wystarczao. Jego z natury chwiejny, lotny i subtelny umys skania go powoli ku niej tak dugo, a stawa si jej zwolennikiem nie tylko przekonanym, lecz i zapalonym. Ile to razy wprawi mnie w zdziwienie bronic zapalczywie tez, na ktre przystawa po wielu wahaniach. Gwn racj jak tym razem przedstawia na rzecz jednoci ciaa ustawodawczego (a sdz, e racja to istotnie najlepsza jak dao si znale) byo to, e u nas wadza wykonawcza sprawowana przez jednego czowieka wybranego przez lud zyskaaby niechybnie znaczn przewag, gdyby obok niej postawi wadz ustawodawcz osabion przez rozczonkowanie na dwie izby. Odpowiedziaem mu, jak pamitam, e istotnie co takiego

jest moebne, lecz e z drugiej strony ju w tej chwili mona by pewnym tego, e dwie potne i z natury o sw potg zazdrosne wadze, gdy si je postawi w wiekuistym sam na sam (takich uyem sw), bez moliwoci odwoania si do arbitrau trzeciej wadzy, wejd natychmiast w ze stosunki i bd si nieustannie zwalcza tak dugo dopki jedna z nich nie zniszczy drugiej. Dodaem te, e jeli prezydent, wybrany przez lud i obdarzony ogromnymi uprawnieniami, jakie przysuguj gowie administracji publicznej, mgby istotnie bra czasem gor nad podzielonym ciaem ustawodawczym, to z pewnoci tene prezydent, wiadomy swych uprawnie i siy pyncej z powszechnego wyboru, nie zechce nigdy sta si prostym wykonawc, podporzdkowanym kaprynym i tyraskim yczeniom jednolitego zgromadzenia. Racje byy rozoone po obu stronach. Problem tak postawiony by nie do rozwizania, o czym dalej, ale tak postawi go nard 10. Nasz klsk przypiecztowa Dupin, broni jednej izby ze zdumiewajc werw, jak gdyby nigdy nie by innego zdania. Tego si po nim spodziewaem. Wiedziaem, e ma dusz interesown i nikczemn, od czasu do czasu tylko zdoln do poryww odwagi i uczciwoci. Widziaem go, jak przez dziesi lat kry wok wszystkich stronnictw nie wic si z adnym, jak rzuca si na pokonanych. Mia co z mapy i szakala, nieustannie ksa, stroi grymasy, nadskakiwa i zawsze by gotw wymierza kopniaki lecemu. W komisji konstytucyjnej okaza si godny samego siebie, a raczej przeszed sa10

Obojtnie jak by go rozwizywa to pozostawienie prezydentowi wadzy jak mia krl i jego wybr przez nard musiay doprowadzi do unicestwienia Republiki. Naleao albo nieskoczenie ograniczy sfer jego uprawnie, albo przyj, e wybiera go Zgromadzenie, ale nard nie chcia ani jednego, ani drugiego". (Dopisek Tocqueville'a )

mego siebie. Nie zdoby si na aden z tych poryww, o ktrych wspomniaem, od pocztku do koca zachowywa si pasko. Zazwyczaj milcza, dopki wikszo si jeszcze nie zdecydowaa, ale gdy tylko dostrzeg, e wypowiedziaa si za opiniami demokratycznymi, wysuwa si skwapliwie na jej czoo, a nawet wybiega daleko do przodu. Pewnego razu zorientowa si w poowie drogi, e si omyli i e wikszo nie posza w tym kierunku, co mu si zdawao, ale natychmiast wywin mylowego koza, zatrzyma si, zawrci i pogna ku zdaniu, od ktrego si by oddala. Prawie wszyscy dawni deputowani wypowiedzieli si przeciwko dwu izbom. Wielu dla tego stanowiska szukao mniej lub bardziej wiarygodnych uzasadnie. Jedni chcieli uwierzy, e niezbdn przeciwwag bdzie moga stanowi Rada Stanu, inni obiecywali sobie, e jednoizbowemu zgromadzeniu narzuci si regulamin, ktrego zawioci uchroni je przed niespodziankami i wasn zapalczywoci, lecz przecie prawdziwy powd wyszed w kocu na jaw. Mielimy w komisji pana Coquerel11, protestanckiego duchownego, ktry nie chcia pozosta w tyle za swymi kolegami katolickimi i za ich przykadem wszed do Zgromadzenia. Postpi le, bo z podziwianego kaznodziei przemieni si w miesznego mwc politycznego. Nie potrafi otworzy ust, eby nie powiedzie przy tym kilku nadtych gupstw. Tym razem powiadomi nas naiwnie, e nadal pozosta zwolennikiem dwu izb, lecz e bdzie gosowa za jedn izb, poniewa tego da opinia publiczna, a on nie chce i pod prd, jak si wyrazi. Ta prostoduszno wielce zmartwia tych, co postpowali jak on, a mocno uradowaa Barrota i mnie. Lecz bya to jedyna nasza satysfakcja, gdy w gosowaniu tylko trzy osoby byy przeciw jednej izbie
11

Athanase-Laurent Coquerel (1795 - 1868) pastor protestancki w Amsterdamie, pniej w Paryu, wybrany do Konstytuanty i nastpnie do Legislatywy.

Ta sromotna poraka zniechcia mnie do dalszej walki, a Barrota ostatecznie z niej wyczya. Na posiedzeniach komisji pojawia si ju z rzadka, sta go byo odtd tylko na okazywanie zniecierpliwienia i lekcewaenia, nie na obron wasnych pogldw. W kwestii oddania wadzy wykonawczej w rce jednego czowieka panowaa jednomylno. Lecz w jakim trybie tego czowieka wybiera, w jakie go wyposay uprawnienia i w jakich wykonawcw, jak okreli zakres jego odpowiedzialnoci? Jest jasne, e adnej z tych kwestii nie mona byo rozpatrywa w sposb abstrakcyjny, e o kadej naleao rozstrzyga w powizaniu z innymi, a zwaszcza majc baczenie na obecny stan obyczajw i przyzwyczaje naszego kraju. Byy to bez wtpienia problemy stare, ale zostay odwieone przez nowe okolicznoci. Swoim zwyczajem Cormenin otworzy dyskusj odczytujc cakiem ju gotowy artykulik, z ktrego wynikao, e szef wadzy wykonawczej, czyli jak go od tego momentu zaczto nazywa prezydent, bdzie obierany bezporednio przez lud, zwyczajn wikszoci, przy minimum gosw ustalonym na dwa miliony. Zdaje mi si, e sprzeciwi si temu jedynie Marrast. Zaproponowa, aby szefa wadzy wykonawczej wybierao Zgromadzenie. Marrastowi uderzya wwczas do gowy fortuna i obiecywa sobie, cho dzi wyda si to dziwne, e to wanie na niego padnie wybr Zgromadzenia. Tym niemniej o ile pamitam, artyku w brzmieniu zaproponowanym przez Cormenina zosta przyjty bez trudnoci. Naley wszake zauway, e tryb wyaniania prezydenta wprost przez lud nie by wcale narzucajc si oczywistoci, e ustanowienie tu gosowania bezporedniego byo tyle nowe, co niebezpieczne. W kraju bez tradycji monarchicznych, gdzie wadza wykonawcza bya zawsze saba i nadal tak pozostaje, w takim kraju wybr prezydenta wprost przez nard byby rozwizaniem jak najbardziej roztropnym. Pozbawiony mocy czerpanej z tego rda, szef pastwa staby

igraszk parlamentu. Lecz u nas warunki byy odmienne, mielimy za sob monarchi i nawet obyczaje samych republikanw pozostay jeszcze monarchiczne. Ponadto centralizacja czynia nasz sytuacje zupenie wyjtkow. Wedle centralistycznych zasad prezydentowi musiaa by podporzdkowana administracja caego kraju, od spraw najmniejszych do najwikszych. Jemu musiay podlega tysice urzdnikw, ktrzy w swych rkach trzymaj cay kraj tak rzeczy byy urzdzone wedle panujcych ustaw i przekona, ktrych nie tkna rewolucja lutowa, a nie tkna ich, poniewa straciwszy upodobanie do monarchii nie wyzbylimy si monarchicznego ducha. W takich warunkach czyme innym mg by prezydent wybrany przez nard, jeeli nie pretendentem do korony? Instytucja ta moga odpowiada jedynie tym, ktrzy chcieli si ni posuy, eby wadz prezydenck przeksztaci we wadz krlewsk. Wydawao mi si wwczas i wydaje mi si dzi oczywiste, e jeli chciano, by bez zagroenia dla republiki prezydent mg by wybierany przez lud, to naleao jednoczenie ograniczy bezlitonie zakres jego uprawnie, a nie wiem czy i to byoby wystarczyo, poniewa zakres wadzy wykonawczej, tak ograniczony w sferze prawnej, pozostaby rwnie szeroki jak dawniej dziki przyzwyczajeniom i przywizaniu do przeszoci Jeli natomiast prezydentowi pozostawiano jego uprawnienia, nie powinien by by wybierany przez lud. Artyku w redakcji Cormenina, zrazu przyjty, sta si pniej przedmiotem ostrych atakw, lecz by atakowany z innych powodw ni te, ktre wyoyem. Doszo do tego nazajutrz po 4 czerwca, kiedy to ksi Ludwik Napoleon, o ktrym nikt par dni wczeniej nie myla, zosta wybrany do Zgromadzenia przez Pary i trzy departamenty. Zaczto si obawia, by nie stan na czele republiki, jeli wybr prezydenta miaby nalee do ludu. Rni pretendenci do tego urzdu i ich zwolennicy podnieli wrzaw i kwestia zostaa ponownie wniesiona na komisj, lecz wikszo opowiedziaa si za pierwotnym rozstrzygniciem.

Przypominam sobie, e w czasie, gdy komisja zajmowaa si t spraw, mj umys wysila si nad inn kwesti. Prbowaem mianowicie dociec, na ktr stron bdzie chylia si szala wadzy w republice tego rodzaju, jak wanie ustanawiano. Ju to sdziem, e na stron jednoizbowego zgromadzenia, ju to mylaem, e na stron wybieralnego prezydenta i ta niepewno wielce mi dokuczaa. Jednake trzeba uzna, e przewidzie to byo niemoliwe, zwycistwo jednego lub drugiego z tych dwu wielkich rywali musiao zalee od okolicznoci i od nastrojw chwili. To tylko byo pewne, e bd ze sob w wojnie i ze wojna ta doprowadzi republik do upadku. Z rzeczy, o ktrych mwi, adna nie zostaa gbiej potraktowana w komisji, adna nie bya dyskutowana. Barrot o nich napomkn jednego dnia, ale si przy nich nie zatrzyma. Przemkny mu przez umys (ktry mia raczej ospay ni saby, bo sta go byo na dalekowzroczno, gdy tylko chcia patrze) jak w chwili przebudzenia midzy snem a jaw, i potem ju o nich nie myla. Ja sam wskazywaem na nie z wahaniem i pewn rezerw. Poraka, jak poniosem w sprawie dwu izb, osabia we mnie ch do walki. Wyznam poza tym, e bardziej si troszczyem o postawienie na czele republiki jakiego silnego przywdcy ni o opracowanie doskonaej konstytucji republikaskiej. Nie trzeba zapomina, e znajdowalimy si pod niepewnym i podzielonym rzdem Komisji Wykonawczej, e pod drzwi podchodzi socjalizm i zbliay si dni czerwcowe. Pniej, ju po tych dniach, argumentowaem ywo przed Zgromadzeniem na rzecz systemu wyboru prezydenta przez lud i w jakiej mierze przyczyniem si do jego przyjcia. Gwnym powodem, na jaki wskazywaem byo to, e skoro ju raz powiedziao si narodowi, i uzyska prawo, ktrego domaga si tak natarczywie, nie mona mu byo tego prawa zabiera. Byo to prawd, lecz auj, e si w tej sprawie wypowiadaem.

Wracam do prac komisji. Nie mogc, czy te nie chcc sprzeciwia si przyjciu samej zasady, prbowaem uczyni mniej niebezpiecznym jej zastosowanie. Zaproponowaem zrazu, aeby w wielu punktach ograniczy uprawnienia wadzy wykonawczej, lecz zorientowaem si prdko, e od tej strony niczego powanego nie uda mi si uzyska. Przerzuciem si zatem na tryb jej obierania i poddaem pod dyskusj t cz artykuu Cormenina, ktra o tym traktowaa. Jak ju wspomniaem, artyku ten stanowi, e prezydent jest wybierany w wyborach bezporednich zwyczajn wikszoci gosw, przy minimum potrzebnych gosw ustalonym na dwa miliony. Ot ten tryb by z kilku wzgldw niewaciwy. Przy bezporednim wyborze prezydenta przez obywateli zachodzia obawa, e lud bdzie si powodowa zalepieniem i ulega nastrojom. Poza tym prezydent powinien w wyniku wyborw uzyskiwa presti i autorytet moralny wikszy ni to zakadaa ich procedura. Przy wymogu tylko zwykej wikszoci mogo si zdarzy, e prawomocnie wybrany elekt reprezentowaby wol tylko mniejszoci narodu. Wniosem, aeby odstpi od wyboru prezydenta w gosowaniu bezporednim i eby czynno t powierzy specjalnym przedstawicielom wybranym przez lud. Zaproponowaem po drugie, eby wikszo zwyczajn zastpi wymogiem wikszoci absolutnej, gdyby natomiast w pierwszej turze aden z kandydatw nie uzyska wikszoci absolutnej, wyboru ostatecznego dokonywaoby Zgromadzenie. Byy to jak sdz pomysy dobre, ale nie nowe, zaczerpnem je z konstytucji amerykaskiej. Przypuszczam, e gdybym tego nie powiedzia, nikt zapoyczenia by si nie domyli, tak sabo komisja bya przygotowana do odgrywania swej wielkiej roli. Pierwsza cz mojej poprawki zostaa odrzucona, czego si spodziewaem; moim znakomitym kolegom system wyda si nie do prosty i z lekka skaony duchem arystokratycznym.

Cz drug przyjto i wczono do obecnej redakcji artykuu w konstytucji l2. Beaumont zaproponowa niewybieralno prezydenta na drug kadencj. Poparem go energicznie i propozycja przesza. Obaj przy tej okazji popenilimy wielki bd, ktry jak sdz bdzie mia opakane skutki13. Zawsze obawialimy si obaj niebezpieczestwa, jakie stworzy dla wolnoci i moralnoci publicznej moliwo wyboru na drug kadencj prezydenta, ktry, aeby z niej skorzysta, uywaby niechybnie ogromnych rodkw nacisku i korupcji, na ktrych stosowanie zezwalaj szefowi wadz wykonawczych nasze prawa i obyczaje. Nasze mylenie okazao si nie do prdkie i gitkie, aby si w por przestawi na inny tor i spostrzec, e z chwil, gdy postanowiono, e prezydenta bd wybierali bezporednio obywatele, zo stao si nie do naprawienia i e prba ograniczenia ludu w swobodzie wyboru moga to zo tylko powikszy. Gosowanie w tej sprawie i mj wpyw na jego wynik by najbardziej przykrym wspomnieniem, jakie zachowaem z tego czasu. Bez przestanku natrafialimy na centralizacj i zamiast t przeszkod usun, za kadym razem si o ni potykalimy. Odpowiedzialno polityczna prezydenta wynikaa z istoty republiki, lecz odpowiedzialno za co? w jakim stopniu? Czy mona go byo czyni odpowiedzialnym za tysice szczegw administracyjnych, ktrymi nasze ustawodawstwo administracyjne jest przecione? Byoby niemoliwe i niebezpieczne, gdyby mia nad nimi osobicie czuwa, byoby to take mieszne i niesprawiedliwe. A jeli nie on, to kto mia odpowiada
12

Zaproponowan przezTocqueville'a zasad przyjto w art. 47 konstytucji z 4

listopada 1848. 13 Tocqueville pisze te sowa w marcu 1851 r., jego obawy sprawdziy si ju w grudniu tego roku. Ludwik Napoleon, ktremu konstytucja nie pozwalaa na ponowne kandydowanie, dokona zamachu stanu.

za administracj w cisym tego sowa znaczeniu? Zdecydowano, e odpowiedzialno prezydenta obejmie rwnie ministrw, e jak za monarchii bdzie on musia uzyskiwa ich kontrasygnat 14. Tym sposobem prezydent stawa si odpowiedzialny, lecz traci swobod dziaa i moliwo chronienia swych urzdnikw. Komisja zaja si nastpnie Rad Stanu. Rzecz wzili na siebie Cormenin i Vivien mona rzec, e przykadali si do tej pracy jak ludzie, ktrzy buduj dom dla siebie. Robili wszystko co si dao, aeby Rada Stanu staa si trzeci wadz, lecz bez skutku. Rada pozostaa czym wicej ni ciaem czysto administracyjnym, ale te czym nieskoczenie mniejszym ni zgromadzenie ustawodawcze. Jedyna cz naszego dziea, ktra zostaa wykonana na wysokim poziomie i jak myl mdrze rozwizana, to cz powicona wymiarowi sprawiedliwoci. W tej dziedzinie komisja okazaa si kompetentna, bo jej czonkowie w wikszoci byli albo dawnymi, albo jeszcze czynnymi adwokatami. Dziki nim udao si ocali zasad nieusuwalnoci sdziw, ostaa si ona wbrew prdowi, ktry podmywa ca reszt. Atakowali j jednak republikanie i moim zdaniem robili gupio, bo ta zasada znacznie bardziej sprzyja niezalenoci obywateli ni potdze tych, ktrzy rzdz. Bez przeszkd ustanowiony zosta trybuna kompetencyjny i zwaszcza trybuna, do ktrego naleao rozpatrywanie przestpstw politycznych, w tej samej formie istniej one dzisiaj (1851)15. To, co w tej materii zrobilimy
14

kontrasygnata wsppodpis ministra zoony na akcie wydanym przez gow pastwa - krla lub prezydenta, oznacza, e minister bierze za ten akt prawn i polityczn odpowiedzialno. 15 Tocqueville ma tu zapewne na myli nastpujce artykuy konstytucji z r. 1848: Art. 87 Sdziowie pierwszej i drugiej instancji, czonkowie Trybunau Kasacyjnego i Trybunau Obrachunkowego s mianowani doywotnio. Mog by zawieszeni lub odwoani tylko

jest lepsze od wszystkiego, co prbowano zdziaa od lat szedziesiciu. Jest to przypuszczalnie jedyna cz konstytucji z 1848 roku, ktra przetrwa. Na danie Viviena przyjto postanowienie, e poprawki do konstytucji bdzie moga wprowadza wycznie nowa Konstytuanta, co byo suszne, lecz do tego dodano, e zmiana konstytucji moe si dokona wycznie na danie Zgromadzenia Narodowego wyraone w specjalnych obradach, potwierdzone trzykrotnym gosowaniem wikszoci czterech pitych gosw, co w praktyce uniemoliwiao jakkolwiek legaln zmian. Nie wziem udziau w gosowaniu nad t spraw. Od dawna sdziem, e zamiast wysila si nad tym, eby rzdy u nas byy wieczne, naleao raczej dy do tego, by mona byo je zmienia w sposb atwy i zgodny z prawem. Zwaywszy wszystkie za i przeciw, system ten wydawa mi si mniej niebezpieczny ni system przeciwny, sdziem bowiem, e lud francuski naley traktowa jak owych szalecw, ktrych nie wolno krpowa w obawie, by pta nie wprawiy ich w furi. Przy okazji naszej pracy usyszaem sporo osobliwych opinii. Martin 16, ktremu nie starczao by starej daty republikaninem i ktry okry si miesznoci stwierdzajc pewnego dnia z tryw wyniku postpowania sdowego, a przesunici w stan spoczynku tylko w przypadkach i trybie okrelonych ustaw". Art. 89 Spory kompetencyjne midzy organami administracji i organami wymiaru sprawiedliwoci s rozstrzygane przez specjalny trybuna zoony w rwnej liczbie z czonkw Trybunau Kasacyjnego i czonkw Rady Stanu mianowanych na trzy lata przez oba te organy". Art. 91, ktry stanowi, e Trybuna Stanu sdzi osoby stajce pod zarzutem zbrodni, zamachu, spisku przeciwko wewntrznemu i zewntrznemu bezpieczestwu Pastwa, skierowane przed ten Trybuna przez Zgromadzenie Narodowe". 16 Edouard Martin (1801-1858) - adwokat, deputowany od 1837 r., w Konstytuancie nalea do grupy umiarkowanych republikanw.

buny, e jest republikaninem urodzonym. Martin zaproponowa mimo to, by prezydentowi da prawo rozwizania Zgromadzenia, nie dostrzegajc zapewne, e podobne prawo uczynioby go wszechwadnym panem republiki. Marrast chcia, aeby przy Radzie Stanu utworzy sekcj majc wynajdywa nowe idee byaby to sekcja Postpu. Barrot zaproponowa, aby rozstrzygnicia we wszystkich procesach cywilnych odda sdom przysigych, jak gdyby mona byo improwizowa podobn rewolucj w sdownictwie. Wreszcie Dufaure chcia zakaza zastpstwa i zobowiza wszystkich osobicie do suby wojskowej, co zabioby wszelk swobod studiowania, gdyby nie zredukowa czasu tej suby, lub zdezorganizowaoby armi, gdyby si go skrcio. Wci pospieszani przez czas i le przygotowani do rozwizywania tak wielkich spraw, zblialimy si powoli do zakoczenia naszej pracy. Powiadano cigle zgdmy si na przedstawiane nam projekty artykuw, powrcimy do nich pniej, gdy bdziemy mieli szkic caoci atwiej nam bdzie poprawie szczegy i dopasowa do siebie poszczeglne czci. Lecz pniej do niczego nie powrcilimy i szkic okaza si ukoczonym malunkiem. Na sprawozdawc wyznaczylimy Marrasta. Sposb, w jaki wywiza si z tej wielkiej misji, obnay widome lenistwo, lekkomylno i bezwstyd, ktre stanowiy gwne rysy jego charakteru. Przez kilka dni nie robi nic, mimo e Zgromadzenie domagao si cigle, bymy je zapoznali z wynikami naszych obrad, a rwnie i caa Francja bardzo bya ich ciekawa. Potem z ca prac zaatwi si w cigu nocy poprzedzajcej dzie, w jakim mia Zgromadzeniu przedstawi swoje sprawozdanie. Rano pokaza je jednemu lub dwu kolegom, ktrych spotka przypadkiem, potem miao wszed na trybun i sprawozdanie odczyta w imieniu komisji, ktrej prawie aden czonek nie zna z tego tekstu ani jednego sowa. Czytanie to miao miejsce 19 czerwca. Projekt konstytucji zawiera sto trzydzieci

dziewi artykuw i zosta opracowany w niespena miesic. Nie mona byo pracowa szybciej, ale mona byo lepiej. Przyjlimy wiele malutkich artykuw, ktre nam przynosi Cormenin, lecz odrzucilimy ich jeszcze wicej, co wywoao u autora podranienie tym ywsze, e nie mogo si ono wydosta dalej ni jego krta. Zechcia wic znale pocieszenie u publicznoci. Opublikowa lub spowodowa opublikowanie (nie pamitam ju jak to byo) we wszystkich gazetach artykuu, ktry zawiera opowie o tym, co dziao si w komisji i przypisywa wszystko co dobre Cormeninowi, a wszystko co ze jego przeciwnikom. Jak mona si domyle, podobna publikacja nie spodobaa si adnemu z nas i postanowilimy powiedzie Cormeninowi, jakie reakcje wywoa jego postpek. Nikt jednak nie kwapi si do roli rzecznika caego towarzystwa. Mielimy pord siebie robotnika (bo wwczas przy wszystkim potrzebny by robotnik), ktry nazywa si Corbon 17 i by czowiekiem rozsdnym i stanowczym, a ktry podj si chtnie tej roli. Nazajutrz wic, gdy zaczo si posiedzenie komisji, Corbon zabra gos i powiedzia Cormeninowi, co o nim mylimy, z nieco brutaln prostot i zwizoci. Ten zmiesza si i zacz wodzi wzrokiem wok stou patrzc, czy kto przyjdzie mu z pomoc. Nikt nie drgn. Cormenin powiedzia wwczas niepewnym tonem: Czy z tego, co zaszo mam wnosi, e komisja pragnie abym j opuci?" Nie powiedzielimy ani sowa. Wzi kapelusz i wyszed. Nikt go nie zatrzyma. Nigdy tak wielka zniewaga nie zostaa przeknita atwiej i bez grymasw. Myl, e chocia niezwykle prny, Cormenin nie by czuy na obelgi w cztery oczy i pod warunkiem, e jego
17

Claude-Anthime Corbon (18081891) snycerz, zaoy pismo L'Atelier o

umiarkowanie republikaskiej orientacji. By sekretarzem w Rzdzie Tymczasowym, wiceprzewodniczcym Zgromadzenia Konstytucyjnego.

mio wasna byaby zaspokojona publicznie, bez ceregieli przystaby na prywatne garbowanie skry. Wielu sdzio, e Cormenin od czasu, gdy z wicehrabiego przeobrazi si nagle w radykaa pozostajc pobonym, odgrywa tylko rol, w niezgodzie z tym, co myla naprawd. Nie omielibym si twierdzi, e tak byo, chocia czsto zauwaaem zadziwiajce niezgodnoci midzy tym, co owiadcza w rozmowie, a rzeczami, ktre pisa, i prawd powiedziawszy zawsze wydawa mi si tak samo szczery w strachu, ktrym napaway go rewolucje, jak w pogldach, ktre od nich zapoycza. Tym, co mnie u niego uderzao przede wszystkim, byy uomnoci jego umysu. Nigdy literat lepiej nie zachowa w politykowaniu nawykw i uomnoci zawodu pisarskiego. Gdy tylko udao mu si powiza w cao postanowienia jakiej ustawy i uj jej artykuy w dobitne i zgrabne formuy stylistyczne, zdawao mu si, e wszystko jest zrobione pochaniay go forma, kompozycja i symetria. Lecz przede wszystkim trzeba mu byo nowoci. Instytucje ju wyprbowane gdzie indziej lub w innych czasach wydaway mu si tak samo odraajce jak oklepane komunay i za najpierwsz zalet ustawy uwaa to, e w niczym nie bya podobna do poprzednich. Wiadomo, e ustawa, wedle ktrej wybrano Konstytuant, bya jego dzieem. Gdy go spotkaem podczas wyborw powszechnych, powiedzia mi z niejak dum: Czy na wiecie widziano co podobnego do tego, co dzi ogldamy? Gdzie jest kraj, w ktrym dopuszczono kiedy do gosowania sucych, biedakw i onierzy? Niech pan przyzna, e do tej pory niczego podobnego nie wymylono". I doda zacierajc rce: Ciekawe bdzie zobaczy, co z tego wszystkiego wyniknie". Mwi to tak, jak gdyby chodzio o dowiadczenie chemiczne.

CZ TRZECIA
MOJE MINISTERIUM 3 CZERWCA - 29 PADZIERNIKA 1849 R. Cz rozpoczta w Wersalu 16 wrzenia 1851, w trakcie odroczenia sesji Zgromadzenia Narodowego. Aeby przej od razu do tej czci moich wspomnie, pomijam okres poprzedzajcy, ktry rozciga si od zakoczenia dni czerwcowych 1848 roku do 3 czerwca 1849 roku. Powrc do niego jeeli mi czas pozwoli. Wydawao mi si waniejsze przedstawi pi miesicy, jakie spdziem w rzdzie, korzystajc z tego, e moje wspomnienia s jeszcze cakiem wiee.

I
POWRT DO FRANCJI - UTWORZENIE GABINETU Gdy tak zajty byem ogldaniem, jak na maej scenie Niemiec rozgrywa si jeden z aktw wielkiego dramatu rewolucji europejskiej 1, niespodziewane i zatrwaajce nowiny ponownie przycigny moj uwag ku Francji i naszym sprawom. Dowiedziaem si o zgoa niepojtym niepowodzeniu naszej
1

Tocqueville przebywa w Niemczech, gownie we Frankfurcie od koca

kwietnia do koca maja 1849 r.

armii pod murami Rzymu2, o haniebnej debacie, jak spowodowao ono w onie Zgromadzenia, o niepokojach w kraju wywoanych tymi dwoma wydarzeniami i wreszcie o wyborach powszechnych, w wyniku ktrych ponad stu pidziesiciu Grali weszo do nowego Zgromadzenia, wbrew przewidywaniom obu stronnictw3. Przy tym wszystkim, demagogiczny podmuch ktry powia przez cz Francji, nie ogarn wcale departamentu la Manche. Przeciwnie, w wyborach przepadli prawie wszyscy spord dawnych posw, ktrzy w Zgromadzeniu odeszli od partii zachowawczej. Spord trzynastu posw z la Manche, uratowao si tylko czterech. Co do mnie, to zebraem najwicej gosw, mimo e byem nieobecny i niemy, i mimo e w grudniu ostentacyjnie gosowaem na Cavaignaka4
2

Gdy zamordowano 15 listopada 1848 r. pierwszego ministra Pastwa

Kocielnego - Rossiego, papie Pius IX (1846- 1876) uda si do Gaety pod opiek krla Neapolu. W styczniu 1849 r. Rzym zosta ogoszony republik, na ktrej czele stan Mazzini (1805-1872). Rzd Odilona Barrota wysa korpus ekspedycyjny, ktry mia pomc papieowi w powrocie do wadzy i ktry wyldowa w Civit Vecchia 25 kwietnia. Dowdca korpusu, genera Oudinot, przypuci szturm na Rzym 30 kwietnia, lecz zosta odparty tracc 80 zabitych i 250 jecw.
3

Wybory do Legislatywy odbyy si 13 maja 1849 r. Na 750 miejsc obsadzono 713, z 900 czonkw Konstytuanty powrcio tylko 300. Gra uzyskaa okoo 180 mandatw, a 450 mandatw przypado partii porzdku, ktrej trzon stanowili legitymici i orleanici.
4

W grudniu 1848 r. genera Cavaignac kandydowa w wyborach prezydenckich i otrzyma, po Ludwiku Napoleonie, najwiksz ilo gosw. W pomocniczych zapiskach do Wspomnie Tocqueville tak streszcza swj sd o tych wyborach: Kandydatura Ludwika Napoleona. Nadal objawia si w tym istota rewolucji lutowej, lud w cisym tego sowa znaczeniu gwnym aktorem, wydarzenia tocz si jakby same z siebie, jakby bez udziau wybitnych ludzi, a nawet wyszych i rednich klas. Nago tej kandydatury, co to oznacza. Od razu uznaj wybr Ludwika Napoleona za pewny, Cavaignaka

Lecz gosowano na mnie moe nie tyle z powodu moich pogldw politycznych, co raczej dla wielkiego powaania, jakim mnie darzono osobicie poza polityk. Pozycj dawao mi to zapewne godn, ale trudn do utrzymania wobec stronnictw i ktra staaby si niepewn, gdyby te, wszedszy w ostr walk, miay usztywni swe stanowiska. Zaraz po otrzymaniu tych wiadomoci ruszyem w drog powrotn. W Bonn naga niedyspozycja zmusia do zatrzymania si pani de Tocqueville, ale ona sama namawiaa mnie do nie przerywania podry, co te uczyniem, aczkolwiek z alem, poniewa musiaem j zostawi w kraju wci jeszcze wstrzsanym wojn domow, a ponadto jej odwaga i rozsdek s mi najbardziej pomocne w trudnych i niebezpiecznych chwilach. Jeli si nie myl, do Parya przybyem 25 maja 1849, na cztery dni przed zebraniem si Zgromadzenia Ustawodawczego, gdy Konstytuanta przeywaa ostatnie konwulsje. Starczyo kilku tygodni, aeby nie do poznania zmieni si wygld wiata politycznego, mniej skutkiem przemian zewntrznych, co z powodu niebywaej rewolucji, jaka dokonaa si w umysach. U wadzy znajdowaa si wci partia, ktra dzierya j w chwili mego wyjazdu, a wyniki wyborw miay, jak si zdaje, umocni jej pozycj. Partia ta zoona z tylu rnych stronnictw i ktra chciaa bd zatrzyma rewolucj, bd zmusi j do cofnicia si uzyskaa ogromn wikszo i miaa stanowi ponad dwie trzecie nowego Zgromadzenia, ale opanowao j przeraenie tak wielkie, e mgbym je przyrwna
za przegranego [...] dojdziemy do stanu, gdzie bdzie mniej wolnoci ni za monarchii. Postanawiam jednak poprze Cavaignaka. Moje motywy. Ludwik Napoleon wydaje mi si dla Republiki wyjciem najgorszym, nie chc w tym macza palcw, sdz, e po zgodzie na funkcj w rzdzie Cavaignaka byoby niegodne przej na stron jego rywala".

jedynie do trwogi wywoanej wypadkami lutowymi, albowiem trzeba wiedzie, e w polityce naley rozumowa jak na wojnie i nigdy nie zapomina i skutek wydarze mierzy si nie tyle wedle tego, czym s one same w sobie, ile wraeniem, jakie wywouj. Konserwatyci, ktrzy od szeciu miesicy nieustannie wygrywali wszystkie wybory uzupeniajce i ktrzy zdobyli przewag w prawie wszystkich radach lokalnych, nabrali teraz do systemu wyborw powszechnych zaufania prawie nieskoczonego, tak jak przedtem darzyli go bezgraniczn nieufnoci. W powszechnym gosowaniu, jakie si odbyo, obiecywali sobie nie tylko zwyciy, ale unicestwi przeciwnikw, a nie odnisszy triumfu na miar swych oczekiwa popadli w takie przygnbienie, jak gdyby spotkaa ich prawdziwa przegrana. Z drugiej za strony Grale, ktrym zdawao si, e przepadn z kretesem, nie posiadali si z radoci i nabrali takiej odwagi, jak gdyby wybory zapewniy im wikszo w Zgromadzeniu. Dlaczego obrt rzeczy zmyli zarwno nadzieje, jak obawy obu stronnictw? trudno odpowiedzie z pewnoci, bo zachowaniami wielkich mas ludzkich rzdz racje tak samo prawie ludzkoci nie znane jak te, ktre powoduj ruchami mrz, w obu przypadkach przyczyny zjawiska kryj si i, by tak rzec, gubi si w jego niezmierzonoci. Wolno jednake przypuci, e niepowodzenia jakie spotkay konserwatystw, wyniky z bdw przez nich samych popenionych. Ich nietolerancja, gdy byli pewni zwycistwa, wobec tych, ktrzy niekoniecznie podzielajc ich wszystkie idee, pomagali im jednak w walce przeciwko Gralom, ostro pocigni nowego ministra spraw wewntrznych Fauchera5 i nade wszystko niepowodzenia ekspedycji rzymskiej zniechciy do nich
5

Leon Faucher (1803 1854) dziennikarz i ekonomista. Wybrany w 1847 do

Izby, potem do Konstytuanty, minister robt publicznych i potem spraw wewntrznych w pierwszym gabinecie Barrota.

cz gotowych za nimi pj ludzi i popchny tych ostatnich w objcia agitatorw. Jak ju powiedziaem wybrano ponad pidziesiciu Grali, gosowaa na nich cz chopstwa i wikszo onierzy; te dwie gwne podpory groziy zatem pkniciem w czasie trzsienia ziemi. Trwoga staa si powszechna; przypomniaa ona ronym stronnictwom monarchicznym o tolerancji i skromnoci, cnotach, ktre praktykoway one po Lutym, lecz o ktrych od szeciu miesicy jakby cakiem zapomniay; uznay one, e przynajmniej teraz nie mona myle o zniesieniu republiki i e nie pozostao nic innego jak przeciwstawi Gralom umiarkowanych republikanw. Na tych samych ministrw, ktrych powoano i podbechtywano, teraz byy rzucane oskarenia i wielkim gosem domagano si zmian w gabinecie. Sam gabinet uzna si za bezsilny i woa o nastpcw. W momencie, gdy wyjedaem z Francji, komitet z ulicy Poitiers6 nie chcia wpisa nazwiska pana Dufaure na swoj list, kiedy wrciem wszystkie spojrzenia skierowane byy na pana Dufaure i jego przyjaci, w sposb najpatetyczniejszy; bagano go, eby ocali spoeczestwo obejmujc wadz. Przybywszy wieczorem do Parya dowiedziaem si, e kilku moich przyjaci zebrao si na kolacji w maej restauracyjce przy Polach Elizejskich. Zaraz tam pospieszyem i w rzeczy
6

W maju 1848 r. po otwarciu sesji Zgromadzenia przy ulicy Poitiers zawizao si

koo skupiajce deputowanych nalecych do partii porzdku, gdzie uzgadniano (zreszt niezbyt skutecznie) sposb gosowania w Izbie. Komitet, o ktrym wspomina tu Tocqueville, postawi sobie ambitniejsze cele ni dyscyplin w gosowaniu chodzio o ujednolicenie ruchu konserwatywnego w caym kraju. W skad komitetu wchodzili konserwatyci o zrnicowanych pogldach politycznych: bonapartyci, legitymici, katolicy; gwn rol odgrywali w nim: Mole, Thiers, Broglie, Berryer, Duvergier, de Hauranne, Montalembert, Morny, Persigny. Jednoczya ich obawa przed socjalizmem.

samej odnalazem Dufaure'a, Lanjuinaisa, Beaumonta, Corcellesa, Viviena, Lamoricire'a, Bedeau i jednego lub dwu innych, ktrych nazwiska s mniej znane. W kilku sowach wprowadzili mnie w sytuacj. Barrot, obarczony przez prezydenta misj rekonstrukcji gabinetu, od kilku dni podejmowa w tym celu daremne wysiki. Pan Thiers, pan Mol i gwni ich przyjaciele nie pragnli bra na siebie ciaru rzdw. Zamierzali, a jake, wodzi prym, co dalej si okae, ale nie jako ministrowie. Odstrczay ich od tego niepewno jutra, niestao sytuacji, trudnoci czy niebezpieczestwa chwili. Chcieli wadzy, lecz nie odpowiedzialnoci. Przez nich odtrcony, Barrot przyszed do nas. Lecz kogo z nas wzi? Jakie ministerstwa nam powierzy? Jakich nam przyda kolegw? Jak przyj wspln polityk? Pojawiay si trudnoci praktyczne, przez ktre do tej pory nie udawao si przebrn. Kilka ju razy Barrot powraca, do naturalnych przywdcw wikszoci i przez nich odtrcany, zwraca si do nas. Na tych prnych wysikach upywa czas, rosy zagroenia i trudnoci, nowiny z Woch z kadym dniem staway si coraz bardziej niepokojce, gabinet w kadej chwili mg zosta pozbawiony zaufania przez konajce, lecz rozwcieczone Zgromadzenie. Wrciem do domu, jak nietrudno zgadn, z gow wypenion tym, co usyszaem. Byem gboko przewiadczony, e wycznie ode mnie i moich przyjaci zaleao, czy zostaniemy ministrami. Bylimy osobami stosownymi i niezbdnymi. Wystarczajco znaem przywdcw wikszoci, aeby wiedzie, i nigdy nie zechc a tak nadstawi karkw, by wzi na siebie brzemi spraw publicznych w rzdzie, ktry mieli za efemeryd, nawet gdyby sta ich byo na podobn bezinteresowno, nie starczyoby im odwagi. Natomiast nam starczao stan twardo na naszym gruncie i tym sposobem wymusi, by si do nas zwrcono. Ale czy teki ministerialnej chcie naleao? To pytanie stawiaem sobie bardzo powanie. Sdz, e mog odda sobie sprawiedliwo i powiedzie, e nie czyniem sobie ad-

nych zudze co do rzeczywistej trudnoci przedsiwzicia i e przyszo jawia mi si z wyrazistoci, z jak zazwyczaj ogldamy tylko przeszo. Spodziewano si powszechnie walk ulicznych, ja rwnie sdziem, e ich groba jest bliska. Wydawao mi si, e wcieka odwaga, jak wyniki wyborw day stronnictwu Grali oraz okazja, jak stwarzaa im sprawa rzymska, musiay do takich wydarze doprowadzi. O ich wynik zreszt niezbyt si obawiaem. Byem przekonany, e chocia onierze w wikszoci gosowali na Gr, to armia bdzie bez wahania walczy przeciwko niej. onierz, ktry gosuje indywidualnie na jakiego kandydata podczas wyborw i onierz, ktry dziaa w grupie pod naciskiem wojskowej dyscypliny s w rzeczy samej dwoma innymi ludmi. Przekonania pierwszego nie rzdz czynami drugiego. Garnizon paryski by liczny, pod dobr komend, doskonale wywiczony w walkach ulicznych i peen jeszcze wspomnie o namitnociach i przykadach dni czerwcowych. Zwycistwa byem przeto pewny. Ale z wielkim zatroskaniem zapytywaem si o cig dalszy to, co mogo si zdawa kocem trudnoci, byo dla mnie dopiero ich pocztkiem. Trudnoci te jawiy mi si jako nierozwizywalne i chyba tak byo w istocie. W ktrkolwiek stron obracaem spojrzenie, nigdzie nie dostrzegaem dla nas mocnego i trwaego oparcia, poniewa w sytuacji, gdy cay nard by niezadowolony, wszyscy chcieli wyj poza konstytucj jedni przez socjalizm, inni przez monarchi. Wzywaa nas opinia publiczna, lecz liczy na ni byoby dowodem nieprzezornoci to strach popycha ku nam kraj. Jego wspomnienia, interesy, popdy i namitnoci odcignyby go od nas niechybnie z chwil, gdyby strach znikn. Naszym celem byo w miar monoci umocnienie republiki, lub co najmniej utrzymanie jej jaki czas przez rzdzenie ni w sposb spokojny, umiarkowany, zachowawczy i bez reszty konstytu-

cyjny, a to nie mogo przysporzy nam na dugo popularnoci, poniewa wszyscy chcieli odej od konstytucji. Stronnictwo Grali chciao wicej, stronnictwa monarchiczne chciay znacznie mniej ni ona pozwalaa. W Zgromadzeniu byo jeszcze gorzej. Na te przyczyny oglne nakaday si dodatkowo liczne incydenty wynikajce z interesw i prnostek przywdcw stronnictw. Ci ostatni mogli oczywicie zgodzi si na to, bymy weszli do rzdu, ale nie naleao si spodziewa, e zgodz si na to, bymy rzdzili. Po zaegnaniu kryzysu mona byo z ich strony oczekiwa tysicznych zasadzek. Co do prezydenta, to jeszcze go nie znaem, ale byo jasne, e jego wsparcia moglimy si spodziewa liczc wycznie na zawi i nienawi, jak w nim budzili nasi wsplni przeciwnicy. Nie moglimy natomiast liczy na jego sympati, poniewa nasze zamierzenia byy nie tylko rne, lecz z natury rzeczy przeciwstawne. My chcielimy republik utrzyma przy yciu, on pragn obj po niej spadek. My dostarczalimy mu tylko ministrw, gdy on potrzebowa wsplnikw. Do tych trudnoci, ktre byy nieodczne od sytuacji, a zatem stae, dochodziy jeszcze trudnoci przejciowe, z ktrymi wcale nie byo atwiej sobie poradzi: rewolucyjne nastroje ponownie rozbudzone w czci kraju, duch i nawyki nietolerancji oraz gwatu, jakie przenikny do administracji pastwowej, wyprawa rzymska, tak le pomylana i poprowadzona, e rwnie trudno byo j zakoczy, jak si z niej wycofa, cae wreszcie dziedzictwo bdw popenionych przez naszych poprzednikw. Oto wic do powodw, aeby si waha, a w gruncie rzeczy nie wahaem si wcale. Myl eby obj urzd, od ktrego lk odstrcza tyle osb i eby wyprowadzi spoeczestwo ze zej drogi, na jak je wprowadzono, pochlebiaa zarwno mojej dumie jak uczciwoci. Przeczuwaem, e w rzdzie bd przechodniem, ktry

dugo w nim nie zabawi, ale miaem nadzieje pozosta w nim wystarczajco dugo, by odda liczc si przysug mojemu krajowi i sobie samemu przysporzy zasug. To byo wystarczajc pokus. Od razu przeto powziem trzy postanowienia. Po pierwsze, nie odrzuca ministrowania, jeeli trafi si dobra okazja. Po drugie, do rzdu wchodzi tylko wraz z gwnymi przyjacimi, godzi si wycznie na objcie wanych ministerstw tak, eby w gabinecie zapewni sobie decydujcy gos. Po trzecie wreszcie, bdc ministrem postpowa kadego dnia tak, jakbym nazajutrz mia przesta nim by, to znaczy potrzeby pozostawania sob nie podporzdkowywa nigdy chci utrzymania si na stanowisku. Pi lub sze nastpnych dni ubiego na bezskutecznych wysikach utworzenia gabinetu. Owe usiowania byy tak liczne i popltane, tak wypenione drobnymi incydentami, wielkimi wydarzeniami dnia zapomnianymi nazajutrz, e z trudem odnajduj ich lad w pamici, chocia sam w nich uczestniczyem. Jako problem by trudny do rozwizania przy zaoeniach, jakie wwczas byy przyjmowane. Prezydent pozornie chcia dokona zmian w ministerium, lecz pragn zachowa w nim ludzi, ktrych uwaa za swych gwnych przyjaci. Przywdcy stronnictw monarchicznych nie chcieli sami wchodzi do rzdu, lecz nie chcieli widzie w nim ludzi, na ktrych nie mieliby adnego wpywu. Jeli zgadzano si nas do wprowadzi, to tylko w maej liczbie i na drugorzdne stanowiska. Bylimy traktowani jak lekarstwo konieczne, lecz niesmaczne, ktre chciano aplikowa w maych dawkach. Na pocztku zaproponowano Dufaure'owi, eby wszed sam i zadowoli si robotami publicznymi. Odmwi dajc spraw wewntrznych i dwu innych ministerstw dla przyjaci. Z wielkimi oporami zgodzono si na sprawy wewntrzne, ale odrzucajc reszt. Mam podstawy sdzi, e bliski by tego, eby

ofert przyj i jak sze miesicy wczeniej zostawi mnie po drodze, nie dlatego, by by niewierny lub obojtny w przyjani, lecz dlatego, e perspektywa tego wanego stanowiska, ktre znalazo si w zasigu jego rki i ktre mg uczciwie przyj, wystawia go na wielk pokus. Nie to, by podsuwaa mu myl o zdradzie przyjaci, lecz mu ich przysaniaa i kazaa o nich zapomina. Moja kandydatura narzucaa si najbardziej, poniewa nowe Zgromadzenie Ustawodawcze wybrao mnie na jednego ze swych wiceprzewodniczcych. Lecz gdzie mnie umieci? Sam uwaaem, e nadawabym si najlepiej do objcia ministerstwa owiecenia publicznego. Niestety ministerstwo to znajdowao si wwczas w rkach pana de Falloux, czowieka niezastpionego, na ktrego odejcie nie zgodziliby si ani legitymici, bo by jednym z ich przywdcw, ani stronnictwo religijne, bo widziao w nim gwarancj dla siebie, ani wreszcie sam prezydent, bo Falloux zrobi sobie z niego przyjaciela. Zaproponowano mi rolnictwo, odmwiem. W braku lepszego wyjcia, Barrot przyszed i zaofiarowa mi wzicie ministerstwa spraw zagranicznych. Ja z kolei woyem uprzednio wiele wysiku, aeby namwi pana de Remusat na przyjcie tej funkcji i to, co zaszo midzy nami przy tej okazji, jest na tyle charakterystyczne, e zasuguje na opowiedzenie. Zaleao mi wielce na tym, by pan de Remusat wszed razem z nami do gabinetu. By przyjacielem pana Thiersa i rzecz do rzadka jednoczenie czowiekiem zacnym. On jeden mg nam zapewni jeli nie poparcie, to przynajmniej neutralno tego ma stanu, nie nkajc nas przy tym jego pogldami. Ulegajc namowom Barrota i naszym, Remusat pewnego wieczora ustpi. Zobowiza si wobec nas, lecz ju nazajutrz przyszed odebra dane sowo. Dowiedziaem si potem, e w midzyczasie widzia si z Thiersem i sam take mi wyzna, e pan Thiers wyperswadowa mu wchodzenie do rzdu razem z nami, a doda trzeba, e gosi wwczas publicznie i dononie niezbdno naszego udziau w gabinecie. Remusat po-

wiedzia mi wtedy: Przekonaem si, e stajc si waszym koleg nie przynios wam jego wsparcia, a sam nara si niebawem na wojn z panem Thiersem". Oto z jakimi ludmi przychodzio nam mie do czynienia. Nie mylaem nigdy o ministerstwie spraw zagranicznych, w pierwszym odruchu chciaem ofert odrzuci. Czuem si niezdolny do penienia zada, do ktrych w niczym nie byem przygotowany. Pomidzy moimi papierami natrafiem na lad tych waha w postaci swego rodzaju pisanej rozmowy, jak z jednym z moich przyjaci odbyem podczas obiadu, w ktrym obaj uczestniczylimy. Ostatecznie zdecydowaem si na przyjcie ministerstwa spraw zagranicznych, lecz jako warunek postawiem wejcie Lanjuinaisa wraz ze mn do Rady Ministrw. Miaem kilka wanych powodw, aby tak postpi. Wydawao mi si po pierwsze, e niezbdne nam byy trzy ministerstwa, aeby uzyska w gabinecie przewag, jakiej potrzebowalimy dla skutecznego dziaania. Sdziem ponadto, e Lanjuinais bdzie mi bardzo uyteczny dla utrzymania przy linii, jak chciaem i, samego Dufaure'a, na ktrego nie miaem dostatecznego wpywu. Chciaem przede wszystkim mie przy sobie przyjaciela, z ktrym mgbym o wszystkim otwarcie mwi, dobro zawsze cenne, a zwaszcza w czasach penych jak nasze podejrzliwoci i zmiennoci pogldw, i w przedsiwziciu tak ryzykownym, na jakie si puszczaem. Z wszystkich tych wzgldw Lanjuinais odpowiada mi znakomicie, chocia mocno od siebie si rnilimy, on z usposobienia by tak zrwnowaony i spokojny jak ja zmienny i niespokojny. Metodyczny, powolny, opieszay, przezorny i nawet drobiazgowy, Lanjuinais z wielkim trudem dawa si wcign w jakie zamierzenie, lecz gdy raz ju na nie przysta, nie cofa si nigdy i a do koca okazywa zdecydowanie i upr jak bretoski wieniak. Ogromnie powcigliwy w wypowiadaniu swoich opinii, lecz gdy je wypowiada - ogromnie bezporedni.

i szczery, a do bezwzgldnoci. Po jego przyjani nie naleao spodziewa si ani wzlotw, ani ciepa, ani wylewnoci, lecz w zamian nie trzeba byo si obawia ani uchybie, ani zdrady, ani ukrytych myli. W sumie by niezawodnym sprzymierzecem i chyba najuczciwszym czowiekiem, jakiego spotkaem w yciu publicznym, czowiekiem, u ktrego, jak mogem si przekona mio do wsplnego dobra najmniej si mieszaa z osobistymi czy interesownymi pobudkami. Nikt nie wyrazi zastrzee co do nazwiska Lanjuinaisa, lecz trudno polegaa na znalezieniu dla niego teki. Poprosiem o rolnictwo i handel, ktrym od 30 grudnia zajmowa si Buffet7, przyjaciel Falloux, a nawet jego zausznik przytakujcy mu sualczo. Falloux nie zgodzi si na odejcie kolegi, ja si uparem i prawie sformowany nowy gabinet by przez dob bliski rozwizania. Aeby odwie mnie od mego postanowienia, Falloux uciek si do krokw bezporednich, poniewa byem chory i leaem w domu, zjawi si u mnie, nalega i prosi, aebym zrezygnowa z Lanjuinaisa i pozostawi rolnictwo jego przyjacielowi Buffetowi. Ja obstawaem przy swoim i pozostawaem guchy na argumenty. Uraony, lecz wci opanowany, Falloux zacz w kocu zbiera si do odejcia. Pomylaem, e przegraem. Przeciwnie, wygraem. Wycigajc do mnie rk, powiedzia z owym arystokratycznym wdzikiem, jakim w sposb naturalny potrafi pokrywa swoje uczucia, nawet najbardziej gorzkie: Poniewa pan tego pragnie, do mnie naley ustpi. Nikt nie powie, e wzgldy osobiste kazay mi popsu tak konieczny ukad w czasach tak krytycznych i trudnych. Pozostan wic midzy wami sam. Lecz nie zapomni pan, mam nadziej, e jestem nie tylko waszym koleg, lecz rwnie waszym winiem". W godzin pniej gabinet by
7

Louis-Joseph Buffet (1818-1898) - adwokat, deputowany prawicy do Konstytuanty. By ministrem rolnictwa i handlu w pierwszym gabinecie Barrota, a potem w gabinecie Fauchera.

sformowany i Dufaure, ktrymi o tym donis, zobowiza mnie do natychmiastowego przejcia spraw zagranicznych. Byo to 2 czerwca 1849 roku. Tak oto wyglday trudne i powolne narodziny gabinetu, ktry mia trwa tak krtko. Podczas poprzedzajcego je dugiego porodu najbardziej utrudzonym czowiekiem we Francji by bez wtpienia Barrot. Jego szczera mio publicznego dobra sprawiaa, e chcia zmian w ministerium, a jego ambicja, cilej zespolona z uczciwoci ni mona byo sdzi, kazaa mu arliwie pragn kierowania nowym gabinetem. Kry wic od jednych do drugich, molestujc kadego patetycznymi baganiami i wymownymi zaklinaniami, zwracajc si to do przywdcw wikszoci, to do nas, to nawet do niedawno nawrconych republikanw, ktrych uwaa za bardziej umiarkowanych od innych, przejawiajc gotowo do wsppracy z jednymi i drugimi, bo w polityce by zawsze niezdolny tak do przyjani, jak do nienawici. Serce mia jak cieknce naczynie, nic w nim nie pozostawao. Gdy widziaem go tak biegajcego od strony do strony, przychodzia mi mimo woli na myl kura, ktra niespokojnie drepce, aeby zgoni swoje stadko, nie zwaajc czy chodzi o kurczaki, czy o kaczta.

II
OBLICZE GABINETU - JEGO PIERWSZE POSUNICIA DO DNI JAKIE NASTPIY PO PRBACH POWSTACZYCH Z 13 CZERWCA W skad ministerium weszli Barrot minister sprawiedliwoci i przewodniczcy Rady, Passy1 finanse, Rulhiere2 wojna, Tracy3 marynarka, Lacrosse prace publiczne, Falloux owiecenie publiczne, Dufaure sprawy wewntrzne, Lanjuinais rolnictwo, ja sprawy zagraniczne. Dufaure, Lanjuinais i ja bylimy trzema nowymi ministrami, wszyscy pozostali naleeli do poprzedniego gabinetu4. Passy by czowiekiem prawdziwie wartociowym, lecz war1

Hippolyte Passy (1793-1880) deputowany liberalny w parlamencie

monarchii lipcowej. W 1836 minister handlu i robt publicznych, w 1839 r. szef gabinetu i minister finansw. Wszed do Akademii Nauk Moralnych i Politycznych w 1838 r.
2

Joseph-Marcellin Rulhiere (1781 -1862) - genera, w r. 1845 mianowany parem Francji. W okresie II Republiki deputowany do Konstytuanty i Legislatywy. 3 Antoine-Cesar-Victor hrabia Destutt de Tracy (1781-1864) - oficer za Cesarstwa, w latach 1822 1848 deputowany lewicy. W r. 1848 wybrany do Konstytuanty i potem Legislatywy. Wycofa si z ycia politycznego po zamachu stanu Ludwika Napoleona. 4 Pierwszy gabinet sformowany przez Odillona Barrota przetrwa od grudnia 1848 do czerwca 1849 r.

tociowym w sposb niemiy. Obdarzony umysem sztywnym i sprzecznym, by niezrczny, zoliwy i raczej przebiegy ni mdry - mdrzejszy wszake wtedy, gdy trzeba byo naprawd dziaa, ni wtedy, gdy mona byo wycznie mwi, paradoksami bowiem lubi bardziej si zabawia nili rzeczywicie je praktykowa. Nigdy nie widziaem wikszego gaduy ani czowieka, ktry mniej by si przejmowa nieprzyjemnymi wydarzeniami. Gdy przedstawia ich przyczyny i nastpstwa, jakie nieuchronnie musiay z nich wynikn, i gdy ju odmalowa jak najczarniejszy obraz sytuacji, koczy z umiechnit i dobrotliw min: tak wic nie ma prawie sposobu, eby si uratowa i powinnimy si przygotowa na cakowity rozpad spoeczestwa. Poza tym, by to minister dobrze wyksztacony i dowiadczony, nieposzlakowanej uczciwoci i odwagi, niezdolny tak do poddania si, jak do zdrady. Jego idee i przekonania, jego dawne stosunki z panem Dufaure, a przede wszystkim ywa niech do pana Thiersa daway za niego rkojmi. Rulhiere naleaby i do partii monarchicznej, i byby ultrakonserwatyst, gdyby w ogle do jakie partii nalea i gdyby na wiecie nie istnia Changarnier5. By jednak tylko onierzem i marzy jedynie o tym, by pozosta ministrem wojny. Spostrzeglimy od razu, e zazdro, jak w nim wzbudza komendant garnizonu paryskiego i jego dobre stosunki z przywdcami wikszoci skaniay Rulhiere'a do zblienia si z nami i czyniy go od nas zalenym. Tracy mia charakter z natury saby, lecz pocztkowo jakby uzbrojony i wzmocniony przez wielce systematyczne i abstrak5

Nicolas-Anne-Theodule Changarnier (17931877) - genera, walczy w

Hiszpanii i Algierii. W r. 1848 wszed do Konstytuanty. Rzd powierzy mu naczelne dowdztwo nad Gwardi Narodow, potem take dowdztwo okrgu wojskowego Parya. Zgnit manifestacje w Paryu 13 czerwca 1849 r.

cyjne teorie, jakie zawdzicza danej mu przez ojca6 ideologicznej edukacji. Z czasem jednake kontakt z codziennymi sprawami i ciosy rewolucyj jakby nadweryy w twardy pancerz i pozostaa do chwiejna inteligencja oraz serce mde cho uczciwe i yczliwe. Lacrosse by nieszcznikiem o nieco nadszarpnitej fortunie i obyczajach, ktry przez rewolucyjne przypadki zosta z pieleszy dynastycznej opozycji wypchnity na kierownicze stanowiska w pastwie, i ktrego przyjemno bycia ministrem najwidoczniej nie nudzia. Chtnie ucieka si do naszego wsparcia, lecz jednoczenie rnymi maymi usugami i drobnymi pochlebstwami zabiega o wzgldy prezydenta Republiki. Prawd powiedziawszy, trudno byoby mu zasugiwa si inaczej, poniewa by wyjtkowym wprost zerem i na niczym si nie zna. Wyrzucano nam, e zabralimy si do rzdzenia w towarzystwie tak marnych ministrw jak Tracy i Lacrosse i susznie. Nie tylko dlatego, e le penili swe funkcje, lecz take dlatego, e ich niedostwo stawiao cigle na porzdku dziennym spraw ich zastpienia i byo powodem czego w rodzaju nieustannego kryzysu gabinetowego. Co do Barrota, to czyy go z nami w sposb naturalny jego przekonania i idee. Jego stare liberalne nawyki, jego republikaskie upodobania, jego wspomnienia o parlamentarnej opozycji wizay go z nami. Zwizawszy si z kim innym, staby si by moe aczkolwiek z alem naszym przeciwnikiem, lecz majc go midzy nami, moglimy na nim polega. W caym wic ministerium jedynie Falloux by nam obcy
6

Jego ojcem by Antoine-Louis-Claude hrabia Destutt de Tracy (1754 1836), filozof, kontynuator owieceniowego sensualizmu i racjonalizmu. Deputowany stanu trzeciego w 1789 r., uwiziony w czasie Terroru, za Dyrektoriatu czonek komitetu owiecenia publicznego. Ludwik XVIII mianowa go parem Francji.

przez swj punkt wyjcia, swoje powizania i zobowizania, swoje dnoci. On jeden w Radzie Ministrw reprezentowa przywdcw wikszoci, lub raczej reprezentowa ich z pozoru, poniewa w rzeczywistoci, jak pniej powiem, zarwno tu jak i gdzie indziej, by wycznie przedstawicielem Kocioa. Ta jego odosobniona pozycja, a take jego skryte zamiary polityczne skaniay go do szukania oparcia poza naszym gronem. Usiowa je znale w Zgromadzeniu i u prezydenta, lecz robi to jak wszystko co robi w sposb dyskretny i zrczny. Tak skomponowany gabinet odznacza si jedn du saboci: mia sprawowa rzdy z pomoc skoalizowanej wikszoci, ale sam nie by gabinetem koalicyjnym. Z drugiej jednake strony posiada on wielk si, jak daj ministrom wsplne pochodzenie polityczne, wsplne upodobania, dawne wizy przyjani, wzajemne zaufanie i wsplne zamierzenia. Mona zapewne postawi mi pytanie, co to byy za zamierzenia, czego chcielimy. yjemy w czasach tak niepewnych i tak trudnych do pojcia, e wydaje mi si zuchwaoci odpowiada na to pytanie w imieniu moich kolegw, lecz chtnie na nie odpowiem we wasnym imieniu. Podobnie jak dzi, tak i wtedy byem przekonany, e republika nie jest form rzdw dla Francji najlepsz, a przez form republikask w cisym znaczeniu rozumiem obieraln wadz wykonawcz. Dla narodu, w ktrym nawyki, tradycja, obyczaje zapewniy tak szerokie pole dziaania wadzy wykonawczej, jej zmienno bdzie zawsze przyczyn rewolucyj w czasach niespokojnych, a w czasach spokojnych przyczyn rnych zaburze. Zawsze ponadto uwaaem, e republika jest form rzdu pozbawion systemu przeciwwag, e zawsze przyobiecywaa wicej, a dawaa mniej wolnoci ni monarchia konstytucyjna. A jednak szczerze pragnem utrzymania republiki i mimo, e poniekd we Francji nie byo wwczas republika-

nw, nie uwaaem zamiaru jej utrzymania za cakowicie niewykonalny. Chciaem j utrzyma, poniewa nie widziaem niczego ani gotowego, ani dobrego, co mona by postawi w jej miejsce. Dawna dynastia bya przez wikszo kraju gboko nielubiana. Przy caym osabieniu namitnoci politycznych, spowodowanym zmczeniem rewolucjami i ich prnymi obietnicami, jedna pasja pozostaa we Francji: ywotna nienawi do dawnego ustroju i nieufno do dawnych klas uprzywilejowanych, ktre go w oczach ludu reprezentoway. Uczucie to ostaje si wszystkim rewolucjom, nie niknie w nich ani si nie rozpywa, jak woda z owych cudownych fontann, ktra wedle staroytnych wpywaa w morskie fale nie mieszajc si z nimi i w nich nie ginc. Co do dynastii orleaskiej, to ostatnie z ni dowiadczenia nie budziy szczeglnej ochoty, by do niej ju teraz powraca. Musiaaby niechybnie wrogo do siebie nastawi wszystkie klasy wysze i duchowiestwo, oddzieli si jak to bya uczynia od ludu pozostawiajc troski i poytki rzdzenia wycznie owym klasom rednim, ktre w przecigu osiemnastu lat okazay swe niedostwo w kierowaniu Francj. Nic zreszt nie zapowiadao jej zwycistwa. Do zajcia miejsca po Republice gotowy by wycznie Ludwik Napoleon, poniewa znajdowa si ju u wadzy. Lecz c mogo przynie jego zwycistwo poza niepraw monarchi, budzc wzgard klas owieconych, wrog wolnoci i rzdzon przez intrygantw, awanturnikw i sugusw? aden z tych rezultatw niewart by nowej rewolucji. Utrzymanie Republiki byo bez wtpienia niesychanie trudne, bo ci, ktrzy j kochali, byli w wikszoci niezdolni, albo niegodni ni pokierowa, za ci, ktrzy byli w stanie j utrwali i poprowadzi, nienawidzili jej. Ale trudno byo rwnie j obali. Nienawi, jak j darzono, bya nienawici md jak mde byy wszystkie uczucia ywione przez kraj. Ponadto, nie lubic jej rzdw, nie skaniano si ku adnym innym. O sched

po niej kciy si trzy partie, ktre ze sob adn miar pogodzi si nie mogy, partie czujce do siebie wiksz wrogo ni do Republiki. Nie byo adnej wikszoci. Sdziem wic, e rzd republikaski, bdc faktem i majc za przeciwnikw rne nie mogce si ze sob porozumie mniejszoci, mg si pord powszechnej biernoci utrzyma, jeliby tylko postpowa w sposb umiarkowany i mdry. Byem wic zdecydowany nie przycza si do adnych przedsiwzi przeciw niemu wymierzonych, lecz go broni. Prawie wszyscy czonkowie Rady myleli podobnie. Dufaure bardziej ni ja wierzy w zalety i przyszo instytucji republikaskich. Barrot mniej ni ja by skonny do bezwzgldnego ich poszanowania. Wszyscy jednak w obecnej chwili pragnlimy je niezachwianie utrzyma i to postanowienie byo naszym spoiwem i sztandarem. Gdy tylko ministerium si zebrao, poszlimy wszyscy do prezydenta dla odbycia Rady. Spotykaem go wwczas po raz pierwszy, przedtem, wczasach Konstytuanty, widziaem go tylko raz z daleka. Przyj nas uprzejmie. Nie moglimy oczekiwa niczego wicej, poniewa Dufaure ostro by wystpowa przeciwko niemu i prawie obraliwie wypowiada si na temat jego kandydatury nie dalej, ni sze miesicy wczeniej, za ja ostentacyjnie gosowaem na jego rywala. W dalszym cigu tej historii Ludwik Napoleon odegra tak wielk rol, e pord tego tumu moich wspczesnych, ktrych rysy tu szkicuj, wydaje si on zasugiwa na osobny portret. Sdz, e pomidzy wszystkimi jego ministrami, a moe i pomidzy wszystkimi osobami, ktre nie chciay wzi udziau w jego spisku przeciw Republice, byem tym, ktrego darzy najwikszymi askami, ktry zbliy si do niego najbardziej i najlepiej potrafi go oceni. By on wicej wart ni nie bez racji mona byo sdzi z jego dotychczasowego ycia i jego szalonych wyczynw. Takie na mnie sprawi wraenie ju w pierwszych kontaktach.

Zaskoczy tym swoich przeciwnikw, a by moe bardziej jeszcze swych przyjaci, o ile tym mianem mona okreli politykw, ktrzy wysuwali jego kandydatur. Jako wikszo tych ostatnich wspara go nie dla jego przymiotw, lecz z powodu jego rzekomej miernoty. Liczyli, e uczyni sobie z niego powolne narzdzie, ktre atwo bdzie mona odrzuci. W czym srodze si omylili. Jako osoba prywatna Ludwik Napoleon obdarzony by pewnymi pocigajcymi cechami: yczliwoci i pogod w obejciu, ludzkim charakterem, dusz agodn i nawet do wraliw, lecz niezbyt subteln, spor doz staoci i doskona prostot w relacjach z ludmi, do skromnym wyobraeniem o sobie poczonym z niezmiern pych, jak czerpa ze swego pochodzenia, lepsz pamici o dugach wdzicznoci ni o urazach. Bdc sam zdolny do serdecznoci, potrafi j wzbudza u tych, ktrzy si z nim stykali. Rozmowy z nim byy rzadkie i jaowe, nie umia zachca innych do mwienia i nawizywa z nimi intymnego kontaktu, obca mu bya atwo mwienia o samym sobie, posiada natomiast nawyczki drugorzdnego pisarzyny i nieco autorskiej prnoci. By gboko skryty, jak czowiek, ktry spdzi ycie na spiskowaniu, a skryto t osobliwie wspomagaa nieruchomo jego rysw i nijako spojrzenia oczy mia przygaszone i matowe jak owe grube szyby w kajutach statkw, ktre wpuszczaj wiato, lecz przez ktre, niczego nie wida. Wobec niebezpieczestw przejawia beztrosk i w trudnych chwilach wykazywa si pikn i chodn odwag, ale jednoczenie co zdarza si czsto wielk chwiejnoci w zamierzeniach. Czsto zmienia obrany kierunek, stawia krok do przodu, waha si, zawraca z wielk szkod dla siebie samego, bo nard wybra go po to, by way si na wszystko, i oczekiwa od niego miaoci, a nie ostronoci. Jak powiadaj, mia zawsze jakie miostki i w swych wyborach nie by zbyt wybredny. Owa namitno do paskich rozkoszy i upodobanie w wygodach wzrosy wraz z uatwie-

niami jakie dawaa mu wadza. Tym sposobem osabia kadego dnia sw energi, stpia i obnia swe ambicje. Umys mia niepozbierany i mtny, wypeniony mylami wielkimi, lecz nieuporzdkowanymi, szuka ich bowiem u Napoleona, bd w teoriach socjalistycznych, czasem we wspomnieniach z Anglii, gdzie przez jaki czas przebywa, a wic w rdach cakiem odmiennych, jeli nie sprzecznych. Myli te gromadzi podczas samotnych medytacji, z dala od zdarze i ludzi, poniewa usposobienie mia marzycielskie i chimeryczne. Lecz kiedy zosta zmuszony do porzucenia owych rozlegych i mglistych sfer i do skupienia umysu na jakiej jednej sprawie, okazywa si w swych sdach zdolny do trafnoci, czasem do spojrzenia przenikliwego i rozlegego, a nawet gbokiego, lecz swego zdania nigdy nie by pewny i zawsze by gotw umieci jak ide dziwaczn obok idei trafnej. Na og jednak, ktokolwiek styka si z nim duej i bliej, ten nie mg na jego zdrowym rozsdku nie dostrzec rysy szalestwa, ktrej widok przypomina i zarazem tumaczy przygody jego modoci. Z tym wszystkim powiedzie mona, e dziki okolicznociom sukcesw i siy przyczynio mu raczej jego szalestwo ni rozsdek. wiat bowiem jest dziwnym teatrem zdarzaj si chwile, e wanie najgorsze sztuki osigaj w nim najwiksze powodzenie. Gdyby Ludwik Napoleon by czowiekiem rozwanym czy nawet geniuszem, nigdy nie staby si prezydentem republiki. Ufa w swoj gwiazd, wierzy wicie, e jest narzdziem przeznaczenia i czowiekiem niezastpionym. Zawsze sprawia na mnie wraenie rzeczywicie przewiadczonego o swych prawach do wadania i wtpi, by u Karola X przewiadczenie to byo gbsze ni u niego, podobnie zreszt jak i tamten nie by zdolny tej swojej wiary racjonalnie uzasadni. Jeli w stosunku do ludu ywi swego rodzaju abstrakcyjne uwielbienie, to nie przepada za wolnoci. Charakterystycznym

i zasadniczym rysem jego mylenia w materiach politycznych bya odraza i pogarda dla zgromadze. Monarchia konstytucyjna wydawaa mu si czym znacznie nieznoniejszym ni republika. Niezmierzona pycha, jak napawao go jego nazwisko, uginaa si acno przed narodem, lecz burzya na myl, e mogaby ulega wpywom parlamentu. Zanim doszed do wadzy mia do czasu, aeby rozwin w sobie owo naturalne upodobanie dla sugusw, jakie zawsze maj mierni wadcy, a to za przyczyn nawykw nabytych przez dwadziecia lat spiskowania pord poledniego gatunku awanturnikw, modych rozpustnikw, jedynych, ktrzy przez cay ten czas mogli godzi si na to, by wystpowa w roli jego zausznikw lub wsplnikw. Zreszt i u niego samego spod dobrych manier przebijao co, co pachniao awanturnikiem i uzurpatorem. Nadal znajdowa upodobanie w owej podejrzanej kompanii, w ktrej ju wcale nie musia przebywa. Myl, e trudno, jak sprawiao mu wyraanie myli inaczej ni na pimie, przywizywaa go do ludzi, ktrzy od dawna znali jego idee i podzielali jego rojenia, e jego nieumiejtno prowadzenia dyskusji sprawiaa, i kontakty z ludmi bystrego umysu byy mu przykre. Oczekiwa on przede wszystkim oddania dla swej osoby i dla swej sprawy (jak gdyby jego osoba i sprawa mogy je rodzi), wszelka zaleta mu przeszkadzaa, gdy tylko sza w parze z niezalenoci. Potrzebowa wiernych, zapatrzonych w jego gwiazd i kornych wielbicieli jego fortuny. Aeby si do zbliy, trzeba wic byo si przedziera przez krg najbliszych sug i osobistych przyjaci, o ktrych genera Changarnier mi mwi, e mona ich okreli przy pomocy dwch rymujcych si sw szachraje i hultaje. W sumie nic gorszego od tego towarzystwa, chyba e jego rodzina, zoona gwnie z nicponiw i szelm. Oto czowiek, ktrego na czele Francji postawiy potrzeba przywdcy i potga wspomnie, czowiek, z ktrym mielimy wsplnie sprawowa rzdy.

Trudno doprawdy byoby si do tego zabra w chwili bardziej krytycznej. 7 maja 1849, przed zakoczeniem swego niespokojnego ywota, Konstytuanta podja decyzj zabraniajc rzdowi atakowania Rzymu. Pierwsz za rzecz, o jakiej si dowiedziaem po wejciu do gabinetu byo to, e przed trzema dniami nasza armia dostaa rozkaz zaatakowania Rzymu. To jawne nieposuszestwo nakazom najwyszego suwerena, jakim byo Zgromadzenie, ta wojna wydana ludowi Rzymu, ktry rozpocz rewolucj, wydana przeciw tej rewolucji i wbrew postanowieniom naszej konstytucji, ktre zobowizyway do poszanowania innych narodw, ta wojna musiaa niechybnie i w krtkim czasie doprowadzi do starcia wewntrznego, ktrego si tak obawialimy. Co mogo wynikn z tego nowego starcia? Wszystkie listy od prefektw, jakie nam przedoono, wszystkie raporty policji, jakie do nas docieray, daway powody do najwyszego niepokoju. Pod koniec rzdw Cavaignaka przekonaem si, do jakiego stopnia wadze pastwowe mog by utrzymywane w zudnych nadziejach przez wyrachowane pochlebstwa urzdnikw. Tym razem przekonaem si, i cakiem ju z bliska, jak ci sami urzdnicy mog przyczynia si do potgowania strachu u swych zwierzchnikw. Skutek odwrotny spowodowany tak sam przyczyn w przewiadczeniu, e my sami jestemy zaniepokojeni, kady z urzdnikw chcia si odznaczy odkryciem jakich nowych knowa i dostarczy nam ze swej strony jak now wiadomo o zagraajcym nam spisku. Tym chtniej donoszono nam o zagroeniach, im bardziej wierzono w nasz sukces. Jedn z niebezpieczniejszych cech tego rodzaju informacji jest to, e staj si coraz rzadsze i mniej obszerne wtedy wanie, gdy zagroenie ronie i gdy byyby istotnie niezbdne. Urzdnicy, zwtpiwszy na koniec w trwao rzdu, ktry ich opaca i obawiajc si ju jego nastpcy, nie chc mwi lub zupenie milkn. Tym razem podnosili wielki haas. Suchajc ich niemoliwoci byo nie wierzy, e znajdujemy si na skraju

przepaci, a jednak nie wierzyem w to ani troch. Jak dzi tak i wwczas byem mocno przekonany, e korespondencja urzdowa i raporty policyjne, ktre mog by poyteczne, gdy chodzi o wykrycie spisku, dostarczaj danych wycznie przesadzonych i niepenych, a zawsze faszywych, gdy chodzi o rozpoznanie lub przewidywanie zachowania wielkich ruchw i stronnictw. W tego rodzaju materii znajdziemy pouczenie w oglnym wygldzie kraju, w znajomoci jego potrzeb, jego nastrojw, jego idei, a wic w danych natury oglnej, o ktre mona postara si samemu, a ktrych nigdy nie dostarcz adni funkcjonariusze, nawet najbardziej wiarygodni i posadowieni na najlepszych stanowiskach obserwacyjnych. Ot ogld tych oglnych faktw przyprowadzi mnie do przekonania, e w tej chwili nie naleao obawia si zbrojnej rewolucji, cho mona byo spodziewa si gwatownego starcia. A oczekiwanie na wojn domow jest zawsze bolesne, zwaszcza gdy ta ostatnia dokada swe okruciestwa do okropnoci zarazy. Pary za by w tym momencie nkany przez choler. Tym razem mier zbieraa niwo we wszystkich szeregach. Zmaro ju wielu czonkw Konstytuanty, a Bugeaud, ktrego oszczdzia Afryka, by konajcy7. Gdybym chocia przez moment chcia wtpi o zblianiu si kryzysu, sam wygld nowego Zgromadzenia musiaby odwie mnie od takiej myli. Mona powiedzie, e w jego murach oddychao si ju atmosfer wojny domowej. Wystpienia posw stay si krtkie, ich gesty gwatowne, sowa przesadne, zniewagi dotkliwe i bezporednie. Posiedzenia odbyway si przejciowo w dawnej Izbie Deputowanych8. Sala
7 8

Marszaek Bugeaud zmar na choler 10 czerwca 1849 r.

W okresie Restauracji i monarchii lipcowej Izba Deputowanych obradowaa w budynku Paacu Burboskiego. W 1848 r. na dziedzicu paacu postawiono pospiesznie nowy budynek dla wybranej w wyborach powszechnych Konstytuanty, ktra liczya okoo 900 posw. Zob. rozdz. V, cz. II Wspomnie.

obliczona na czterysta pidziesit osb, z trudnoci miecia siedmiuset pidziesiciu reprezentantw. Siedzieli wic rami przy ramieniu, ale z wrogoci w sercach, jeden blisko drugiego wbrew nienawiciom, ktre ich od siebie oddalay, a niewygoda wzmagaa rozjtrzenie. By to pojedynek w beczce. Jakim sposobem Grale mogli byli si miarkowa? byli do liczni, aeby uwaa si za silnych i w narodzie, i w armii. W parlamencie jednake tworzyli grup zbyt sab, aeby nad nim zapanowa czy nawet w nim si liczy. Tymczasem nadarzya im si znakomita okazja, by odwoa si do gwatu. Caa Europa jeszcze wrzaa i mona j byo popchn do rewolucji organizujc wielki wybuch w Paryu. Byo to wicej ni potrzeba ludziom obdarzonym tak dzikimi temperamentami. Mona byo przewidzie, i wybuch nastpi w chwili, gdy stanie si wiadomym, e rozkaz atakowania Rzymu zosta wydany i e atak si odby. Tak te si stao. Rozkaz by tajny, lecz 10 czerwca rozesza si wiadomo o pierwszym szturmie. Ju 11 czerwca Gra zacza miota wciekymi sowami. Wszedszy na trybun, Ledru-Rollin wezwa do wojny domowej powiadajc, e konstytucja zostaa pogwacona i on wraz z przyjacimi s gotowi broni jej wszystkimi rodkami, nawet z broni w rku. Wysunito wniosek o postawienie w stan oskarenia prezydenta i poprzedniego gabinetu. 12 czerwca, powoana przez Zgromadzenie dla rozpatrzenia wniosku komisja oddalia oskarenie z poprzedniego dnia i wezwaa Zgromadzenie do niezwocznego wypowiedzenia si na temat losu prezydenta i jego ministrw. Gra przeciwstawia si natychmiastowej dyskusji i zadaa przedstawienia dowodw. Jaki miaa cel w opnieniu debaty? Trudno powiedzie. Czy miaa nadziej, e zwoka podsyci rozgorczkowanie umysw, czy te po cichu yczya sobie ich uspokojenia? Pewne jest to, e jej gwni przywdcy, bardziej zwyczajni mwi ni walczy, bardziej roznamitnieni ni zdecydowani, przy braku pohamo-

wania w sowach okazali tego dnia wicej wahania ni w przeddzie. Wycignwszy szabl do poowy zachowali si tak jakby chcieli j na powrt schowa, lecz byo ju za pno, ich przyjaciele z zewntrz dostrzegli sygna i ruszyli, za przywdcy Gry zamiast prowadzi zmienili si w prowadzonych. Podczas tych dwu dni znalazem si w sytuacji niezwykle trudnej. Jak ju wspomniaem, nie aprobowaem zupenie sposobu, w jaki wyprawa rzymska zostaa przedsiwzita i poprowadzona. Zanim wszedem do rzdu, owiadczyem z moc Barrotowi, e zamierzam bra odpowiedzialno tylko za przyszo i e wycznie on sam bdzie musia troszczy si o obron tego, co do tej pory uczyniono we Woszech. Na ministerium zgodziem si tylko pod tym warunkiem. Milczaem wic podczas dyskusji 11 czerwca, pozostawiajc Barrota samego na placu boju. Lecz gdy 12 dostrzegem, e nad moimi kolegami zawisa groba oskarenia, doszedem do wniosku, e nie mog duej pozostawa bierny. Okazji do wkroczenia dostarczyo mi danie nowych dowodw ktre nie zmuszao mnie do wyraania mego pogldu o meritum caej sprawy. Wystpiem ostro, lecz do krtko. Odczytujc w Monitorze to krtkie przemwienie, widz jak byo niezgrabne i niewiele warte. A jednak od wikszoci dostaem olbrzymie oklaski, bo w chwilach kryzysu bliskiego wojny domowej na suchaczy dziaa bardziej oglny tok myli i akcent sw, ni ich rzeczywista warto. Natarem wprost na Ledru-Rollina. Oskaryem go zapalczywie o to, e dy do zamieszek i e dla ich wywoania rozsiewa kamstwa. Emocje, ktre pobudziy mnie do wystpienia, byy ywe, ton zdecydowany i agresywny, przeto rzecz spodobaa si bardzo, cho mwiem le, niezbyt jeszcze pewnie czujc si w nowej roli. Replikujc mi, Ledru zarzuci wikszoci, e znalaza si w stronnictwie kozakw, odpowiedziano mu, e sam naley do stronnictwa rabunikw i podpalaczy. Komentujc wystpienie Ledru, Thiers stwierdzi, e midzy jego autorem a bun-

townikami z czerwca zachodzi cisy zwizek9. Zgromadzenie du wikszoci gosw odrzucio wniosek o postawienie rzdu w stan oskarenia i na tym zakoczyo posiedzenie. Mimo, e przywdcy Gry nadal zachowywali si wyzywajco to jednak nie starczyo im stanowczoci. Wszyscy wic uznali z ulg, e nie nadesza jeszcze decydujca chwila do walki. Mylili si. Z raportw, jakie tej nocy otrzymalimy wynikao, e szykuj si wystpienia zbrojne. I w rzeczy samej, nazajutrz demagogiczne gazety ogosiy, e ich redaktorzy nie licz ju na sprawiedliwo, lecz na rozszerzenie rewolucji. Wszyscy porednio lub bezporednio wzywali do wojny domowej. Zapraszali Gwardi Narodow, uczniw i ca ludno do zebrania si bez broni w oznaczonym miejscu i do udania si nastpnie pod bramy Zgromadzenia. Tym to sposobem z 13 czerwca chciano zrobi 15 maja i istotnie, okoo jedenastej w okolicach Chteau d'Eau zebrao si siedem do omiu tysicy osb. Z naszej strony, odbywalimy narad u prezydenta Republiki. Ten ostatni mia ju na sobie mundur i gotw by dosi konia z chwil, w ktrej by mu doniesiono, e bitwa si rozpocza. Skdind zmieni on tylko odzienie. Poza tym pozosta dokadnie tym samym czowiekiem, co w przeddzie ten sam nieco pospny wyraz twarzy, ta sama powolna i nieco trudna wymowa, to samo matowe spojrzenie. Nic z owego podniecenia przed walk i gorczkowej nieco wesooci, jak powoduje czsto myl o bliskim niebezpieczestwie, nic wic z owej postawy, ktra koniec kocw jest by moe oznak wewntrznego niepokoju. Sprowadzilimy Changarniera, ktry zaznajomi nas z wydanymi dyspozycjami i zapewni o zwycistwie, Dufaure przedstawi raporty, ktre by otrzyma i ktre zapowiaday straszli9

Thiers nawizuje do wypadkw z czerwca 1848 r., opisanych we Wspomnieniach

w cz. II, rozdz. IX i X.

we powstanie. Wrci potem do ministerstwa spraw wewntrznych, ktre byo jego sztabem, za ja okoo poudnia poszedem do Zgromadzenia. Zbierao si ono do dugo, poniewa ustalajc w przeddzie porzdek obrad i to bez konsultacji z nami, przewodniczcy ogosi, e nazajutrz nie bdzie publicznego posiedzenia, zadziwiajce roztargnienie, ktre komu innemu zostaoby poczytane za zdrad. W czasie, gdy posacy rozbiegli si, aeby zwoa posw, udaem si do biura przewodniczcego, gdzie zebrali si prawie wszyscy przywdcy wikszoci. Na wszystkich twarzach malowao si podniecenie i niepokj batalii si tu obawiano, lecz zarazem jej sobie yczono i pod adresem ministrw zaczy pada zarzuty opieszaoci. Thiers, wcinity gboko w fotel, z nogami wycignitymi na drugim, masowa si po odku (zaczyna odczuwa objawy panujcej w Paryu choroby) i swoim cienkim falsetem wykrzykiwa gromko i z irytacj, e do dziwne wydaje mu si, i jeszcze nie pomylano o ogoszeniu w Paryu stanu oblenia. Odpowiedziaem mu agodnie, e ju o tym pomylano, lecz nie mona byo tego uczyni bez Zgromadzenia, na ktrego zebranie wanie oczekujemy. Posowie zaczli si schodzi, sprowadzeni nie tyle zawiadomieniami, ktrych wikszo nie otrzymaa, co krcymi po miecie pogoskami. Posiedzenie zostao otwarte o drugiej po poudniu. awy wikszoci byy wypenione, miejsca, na ktrych zasiadaa Gra pozostay puste. Ponura cisza, ktra na nich panowaa bya bardziej przeraajca ni krzyki, jakie stamtd zazwyczaj dobiegay. Mwia ona, e zakoczya si dyskusja, a rozpoczynaa wojna domowa. O trzeciej pojawi si Dufaure i wnis o ogoszenie w Paryu stanu oblenia. Cavaignac popar go jednym z owych krtkich przemwie, z jakimi czasem wystpowa i w ktrych jego umys, tpy i mierny z natury, dorwnywa przymiotom jego duszy i zblia si do wzniosoci. W tych okolicznociach

stawa si na chwil najznakomitszym z oratorw, jakich zdarzao mi si sysze w Zgromadzeniu, daleko w tyle zostawiajc wszystkich mwcw dobrych. "Powiedzia pan co o moim upadku ze stanowiska wykrzykn zwracajc si do schodzcego z trybuny przedstawiciela Gry10. Ot nie! ja ze stanowiska odszedem, bo wola narodu nie obala, lecz nakazuje i jej nakazw si sucha. Powtarzam wic i chciabym, eby partia republikaska zawsze miaa prawo tak powiedzie odszedem skadajc w ten sposb hod moim republikaskim przekonaniom. Powiedzia pan, e przeywalimy terror, historia nie bdzie milczaa i da wiadectwo prawdzie. Panu za powiem, e swymi sowami pan mnie nie zastraszy, lecz obudzi we mnie gboki bl. Naley pan do dawnych republikanw, co do mnie, nie dziaaem na rzecz Republiki przed jej ustanowieniem, nie cierpiaem dla niej, czego auj, ale suyem jej wiernie. Wicej! ja ni kierowaem. I czemu innemu ni Republika suy nie bd. Niech pan zapamita te sowa, niech zostan zapisane, prosz je zanotowa, eby na zawsze pozostay w annaach naszych obrad: czemu innemu suy nie bd! Midzy panem, a mn, midzy nami jaka sprawa? sprawa o to, kto lepiej potrafi suy Republice. Ot mj bl std, e pan jej suy nader niedobrze. Usilnie chc wierzy, dla dobra mego kraju, e zgin nie jest jej przeznaczone, lecz jeli bylibymy skazani na podobne nieszczcie, niech pan nie zapomina, niech pan pamita, e
10

Chodzi o Leroux, ktry by deputowanym do Legislatywy i Konstytuanty,

Pierre Leroux (17971871) publicysta i filozof socjalistyczny. Drukarz z zawodu, zwiza si w 1831 roku z saint-simonistami, w 1841 r. wyoy swoje pogldy w dzieku O ludzkoci, jej zasadach i przyszoci, rozwija je nastpnie w licznych pracach. Po zamachu stanu Ludwika Napoleona schroni si w Anglii.

oskarymy o to was z waszym niepomiarkowaniem i z waszymi szalestwami". Niedugo po ogoszeniu stanu oblenia dowiedzielimy si, e powstanie zostao stumione. Kawaleria z Changarnierem i prezydentem na czele rozbia i rozproszya kolumn, ktra zdaa ku Zgromadzeniu. Kilka ledwo co wzniesionych barykad zostao zdobytych prawie bez wystrzau. Grali otoczono w Conservatoire des Arts et des Mtiers 11, z ktrego zrobili sobie gwn kwater, cz z nich aresztowano, reszta ucieka. Pary by w naszych rkach. W kilku wielkich miastach doszo do podobnych wystpie, rwnie bezskutecznych, chocia ostrzejszych. W Lyonie zacieka bitwa trwaa przez pi godzin, chwilami zwycistwo byo wtpliwe. Ale zwyciywszy w Paryu, niezbyt lkalimy si o prowincj, poniewa wiedzielimy, e we Francji ton nadaje Pary czy chodzi o porzdek, czy o nieporzdek. Tak si zakoczyo drugie powstanie czerwcowe, od pierwszego rnice si sabszym nateniem i krtkotrwaoci, lecz podobne przyczynami, ktre przesdziy o jego upadku. W czasie pierwszego, ulegajc raczej swym apetytom ni pogldom, lud walczy samotnie, nie zdoawszy swych przedstawicieli wycign z parlamentu na ulic i zrobi z nich swoich przywdcw. Tym razem przedstawiciele nie zdoali pocign za sob ludu. W czerwcu roku 1848 armii zabrako dowdcw, w czerwcu 1849 dowdcom armii. Przedziwnymi osobnikami byli ci Grale, ich skonno do ktni i pycha objawiay si nawet w najmniej temu sprzyjajcych okolicznociach. Pomidzy tymi, ktrzy osobicie i za porednictwem gazet najmocniej parli do wojny domowej i ata11

Konserwatorium Sztuk i Rzemios przy ulicy Saint-Martin, zaoone w XVIII w.

jako muzeum rzemiosa, przeksztacio si nastpnie w szko podleg Ministerstwu Handlu i Przemysu.

kowali nas najzajadlej, znajdowa si Considrant, ucze i nastpca Fouriera12, autor tylu socjalistycznych wynalazkw, ktre kiedy indziej byyby mieszne lecz w naszym czasie stay si grone. Wraz z Ledru-Rollinem Considrantowi udao si wymkn z budynku Conservatoire i uj do Belgii. Bywaem z nim niegdy w towarzyskich kontaktach i po przybyciu do Brukseli napisa do mnie: Drogi Tocqueville (nastpowaa tu proba o pewn przysug, po czym dorzuca: ) Przy najbliszej okazji moe Pan liczy na wzajemno z mej strony. Macie przed sob co najwyej dwa, trzy miesice, a czystej wody Biali 13, ktrzy po was przyjd jakie sze miesicy w najlepszym przypadku. Pewnego dnia, prdzej czy pniej, spotka was jednych i drugich to, na co niechybnie i sprawiedliwie sobie zapracujecie. Lecz nie mwmy o polityce i przestrzegajmy nader legalnego, nader lojalnego i nader OdilonBarrotycznego stanu oblenia". Na co mu odpisaem: Mj drogi Considrant, Paska proba ju zostaa speniona. Nie chciabym tu doprawdy powoywa si na t tak drobn przysug, lecz mio mi mimochodem stwierdzi, e owi odraajcy poskramiacze wolnoci, ktrych nazywa si ministrami, budz do zaufania w swych przeciwnikach, aeby ci, okrzyczawszy ich uprzednio jako wyjtych spod prawa, nie wahali si nastpnie zwraca do nich z ufnoci po to, co im si susznie naley. Dowd to, e
12

Charles Fourier (17721837) ekonomista i filozof socjalistyczny. Planowa

zorganizowanie spoeczestwa w liczce okoo 1600 osb falangi, rodzaj kooperatyw samorzdnych i ekonomicznie samowystarczalnych, kada z takich spek zamieszkiwaaby wasny paac zwany falansterem. We Francji idee Fouriera nie odniosy wikszego sukcesu, byy natomiast do popularne w Stanach Zjednoczonych gdzie w latach 1840-1850 powstao sporo falang. 13 Biali legitymici, nazwa pochodzi od bieli, ktra bya kolorem sztandarw burboskich, szerzej konserwatyci, skrajna prawica.

nie jestemy tacy li, jak si powiada. Czy jest Pan naprawd pewien, e gdyby role si odwrciy, mgbym si zachowa podobnie, moe nie wobec Pana, lecz wobec ktrego z Paskich przyjaci politycznych, ktrych mgbym wymieni? Myl, e nie i owiadczam Panu uroczycie, e gdyby mieli kiedykolwiek doj do wadzy i gdyby pozwolili mi uj tylko z gow, uznam si za cakiem zadowolonego i gotowego do ogoszenia, e ich wielkoduszno przesza me oczekiwania".

III
POLITYKA WEWNTRZNA - NIESNASKI W ONIE GABINETU - JEGO KOPOTY Z WIKSZOCI I Z PREZYDENTEM Odnielimy zwycistwo, prawdziwe trudnoci miay si wyoni, tego si spodziewaem. Od dawna zreszt przekonany byem do zdania, e najwiksze ryzyko upadku pojawia si dopiero po duym sukcesie. Jak dugo trwa zagroenie, ma si do czynienia tylko z przeciwnikami, ktrych mona pokona, lecz po zwycistwie zaczyna si mie do czynienia z samym sob, ze swoj gnunoci, ze swoj pych, z zawodnym poczuciem pewnoci, jakie daje zwycistwo, a wtedy atwo o klsk. Na to ostatnie niebezpieczestwo nie byem wystawiony, poniewa wcale nie byem przekonany, e dalimy ju sobie rad z najwaniejszymi przeszkodami. Widziaem, e tkwi one w tych wanie ludziach, z jakimi mielimy sprawowa rzdy, e prdka i kompletna rozsypka Gry zamiast chroni nas przed ich z wol, bezporednio nas na ni wystawiaa. Gdyby nie tak bardzo nam si udao, bylibymy znacznie mocniejsi. Wikszo skadaa si wtedy z trzech gwnych stronnictw (partia prezydencka bya jeszcze zbyt nieliczna i miaa zanadto z saw, by liczy si w parlamencie). Jakie szedziesit do osiemdziesiciu posw co najwyej, jak my szczerze prbowao utrwali umiarkowan republik; by to nasz jedyny solidny punkt oparcia w owym ogromnym Zgromadzeniu. Reszta wikszoci skadaa si z legitymistw, w liczbie okoo stu szedziesiciu, oraz z dawnych przyjaci lub zwolennikw mo-

narchii lipcowej, gwnie przedstawicieli owych klas rednich, ktre Francj rzdziy, a przede wszystkim j wykorzystyway przez osiemnacie lat. Wyczuem od razu, e spord tych dwu partii najbardziej pomocn w naszych zamiarach moe okaza si partia legitymistw. Za Ludwika Filipa legitymici byli odsunici od wadzy, nie posiadali wic ani stanowisk, ani wynagrodze, ktrych by aowali i do ktrych chcieliby wraca. Bdc zreszt w wikszoci wielkimi wacicielami, nie podali publicznych urzdw tak mocno, jak bourgeois czy te nie zdyli jeszcze jak tamci zazna ich sodyczy. Chocia z powodu swych zasad trudniej ni inni godzili si na Republik, to atwiej j znosili, poniewa odsuna tego, ktry ich odsuwa i otworzya im drog do wadzy. Republika przysuya si ich ambicjom i pragnieniu zemsty, a przeciw sobie budzia tylko ich strach, co prawda strach wielki. Dawnym konserwatystom, najliczniejszym w obrbie wikszoci, spieszno byo skoczy z Republik, ale poniewa nienawi, jak j darzyli, powcigana bya obaw przed nieprzewidzianymi nastpstwami, jakie mogaby pocign przedwczesna prba jej obalenia i poniewa wyrobili w sobie nawyk maszerowania w ostatnich szeregach wadzy, to daliby si nam z atwoci prowadzi, gdybymy tylko zdoali pozyska wsparcie lub chocia neutralno ze strony ich przywdcw, z ktrych, jak wiadomo, najwaniejsi byli wwczas panowie Thiers i Mole. Rozpatrzywszy si dobrze w tej sytuacji, zrozumiaem, e naleao wszystkie zamiary drugorzdne podporzdkowa celowi najpierwszemu, jakim byo uchroni Republik przed obaleniem, a przede wszystkim zapobiec narzuceniu przez Ludwika Napoleona jakiej nieprawej monarchii, co wtedy grozio najbardziej. W pierwszym rzdzie pomylaem o ubezpieczeniu si przed bdami przyjaci, poniewa zawsze gboko wierzyem w sens starego normandzkiego porzekada: Dobry Boe, bro mnie od przyjaci, bo od wrogw sam si obroni".

Na czele naszych zwolennikw w Zgromadzeniu Narodowym sta genera Lamoriciere, ktrego popdliwoci i niewyparzonego jzyka mocno si obawiaem, najmocniej jednak bezczynnoci. Znalem go jako jednego z tych ludzi, ktrzy wol czyni rzeczy dobre ni ze, lecz bd czyni rzeczy ze raczej ni gdyby mieli nie czyni nic. Postanowiem wic obdarzy go jak wan i dalek ambasad. Rosja bez zwlekania uznaa Republik, wypadao wic nawiza z ni stosunki dyplomatyczne, za ostatniego rzdu prawie zerwane. Szukajc kandydata do tej dalekiej i nadzwyczajnej misji zatrzymaem wzrok na generale Lamoriciere. Nadawa si do tego rodzaju zadania, z ktrego potrafi si wywizywa tylko generaowie i to generaowie sawni. Namwienie go nie byo atwe, lecz najwicej trudnoci miaem z przekonaniem prezydenta Republiki. Opiera si zrazu mocno i przy tej okazji powiedzia mi z niejak naiwnoci, ktra wiadczya mniej o jego szczeroci, co o nieumiejtnoci mwienia (sowa nie suyy mu do wyraania jego myli, czasem jednak j zdradzay), powiedzia mi wic, e na wielkich dworach pragn mie ambasadorw oddanych sobie. Nie przejem si tym wcale, poniewa sprawujc zwierzchno nad ambasadorami zamierzaem pozostawa oddany wycznie Francji. Nadal wic nalegaem, ale niewiele bym zdziaa, gdybym nie uciek si do pomocy Falloux, ktry wwczas by jedynym czowiekiem w gabinecie cieszcym si zaufaniem prezydenta. Falloux przekona go, nie wiem jakimi argumentami, i Lamoriciere wyjecha. Czego dokona, powiem dalej. Poczuwszy si spokojniejszym po jego wyjedzie co do postpowania naszych przyjaci, zaczem si zastanawia nad pozyskaniem lub utrzymaniem niezbdnych sprzymierzecw. Tutaj sprawa bya znacznie trudniejsza, poniewa z wyjtkiem wewntrznych spraw mego resortu o niczym nie mogem decydowa bez przyzwolenia gabinetu, w ktrym znaleli si ludzie jak najuczciwsi, lecz w politykowaniu tak sztywni i ogra-

niczeni, e zdarzyo mi si czasem aowa, i nie mam doczynienia z inteligentnymi obuzami. Co do legitymistw, to byem zdania, e naley im pozostawi due wpywy w resorcie owiecenia publicznego. Przyznaj, e bya to ofiara nie byle jaka, ale te jedyna, jak mona ich byo zaspokoi i zyska sobie w zamian ich wsparcie, gdy chodzio o miarkowanie zapdw prezydenta i przeszkodzenie mu w obaleniu konstytucji. Plan ten zosta przyjty. Panu Falloux pozostawilimy woln rk w jego dziedzinie i Rada Ministrw pozwolia mu na wniesienie do Zgromadzenia projektu reformy owiaty publicznej, ktry potem zosta uchwalony jako ustawa z 15 marca 1850. Z caej mocy doradzaem te moim kolegom, aeby osobicie zadbali o dobre relacje ze znanymi legitymistami. Sam si do tej rady zastosowaem i wkrtce staem si tym spord czonkw gabinetu, ktry nawiza z nimi najlepsze stosunki, potem za jedynym porednikiem midzy nimi a nami. Prawda, e moje urodzenie i wiat, w jakim mnie wychowano, byy mi w tym wielkim uatwieniem, ktrego nie posiadali inni. Jeli bowiem francuska szlachta przestaa tworzy klas, to pozostaa czym na ksztat masonerii, ktrej wszyscy czonkowie nadal wzajem si rozpoznaj dziki nie wiem jakim niewidocznym znakom, bez wzgldu na ich osobiste pogldy, ktre ich rni lub nawet sobie przeciwstawiaj. Doszo wic do tego, e chocia przed wejciem do gabinetu przysporzyem Falloux wicej przykroci ni ktokolwiek inny, to bdc ministrem atwo si z nim zaprzyjaniem. By zreszt czowiekiem, o ktrego usugi warto byo zabiega. Nie wiem czy w swej karierze spotkaem kogo rwnie wyjtkowego. Posiada jednoczenie dwie rzeczy najpotrzebniejsze dla kierowania stronnictwem, arliwe przekonania, ktre pchay go nieustannie ku wytknitemu celowi, nie pozwalajc na zniechcenie si porakami czy trudnociami oraz umys pozbawiony

skrupuw, tyle gitki co stanowczy, ktry wynajdywa mnstwo najrnorodniejszych rodkw dla urzeczywistnienia raz powzitego planu. By uczciwy w tym sensie, e mia zawsze na uwadze jak sam powiada spraw, a nie prywatny interes, ale by przy tym mataczem, ktry mataczy w sposb wielce niepospolity i skuteczny. We wasnych bowiem przekonaniach udawao mu si miesza momentalnie prawd z faszem, by zaraz t mieszanin karmi umysy innych, rzadki to sekret, ktry kamstwom daje si i polor szczeroci, a tych, co z nami obcuj lub nam podlegaj, pozwala nakoni do bdu, ktry sami uznalimy za dobroczynny. Mimo ponawianych wysikw, nie udao mi si doprowadzi do stosunkw, nie mwi dobrych, ale choby naleytych midzy Falloux a Dufaurem. Ci dwaj ludzie mieli wady i zalety doprawdy przeciwstawne. Dufaure, ktry w gbi serca pozosta prawdziwym mieszczuchem z zachodniej Francji, wrogiem szlachty i ksiy, nie mg si przyzwyczai ani do zasad, ani do wytwornych i grzecznych manier Falloux, cho mnie mogy si one zdawa przyjemne. Z wielkim wysikiem udao mi si jednak wytumaczy mu, e nie naley Falloux przeszkadza na jego wasnym terenie. Aeby jednak pozwoli mu na najmniejszy wpyw w rzeczach podlegych Ministerstwu Spraw Wewntrznych (w stopniu oczywicie, w jakim byo to przyzwoite i konieczne), o tym Dufaure ani nawet sysze nie chcia. W swojej Andegawenii Falloux mia prefekta1, na ktrego z sobie wiadomych powodw si uskara. Nie domaga si, by pozbawi go stanowiska lub wstrzyma mu awans, chcia tylko, by przeniesiono go gdzie indziej, bo sdzi, e jego wasna pozycja pozostaje zagroona bez tego przeniesienia, ktrego zreszt domagaa si rwnie wikszo deputowanych.
1

prefekt urzdnik pastwowy kierujcy administracj departamentu. Tutaj chodzi o prefekta Bordillon, urzdujcego w Angers, a wic w okrgu wyborczym Falloux, gdzie jako republikanin mg ministrowi przeszkadza.

z Mainet-Loire. Niestety w prefekt by zdeklarowanym przyjacielem Republiki i to starczyo, by napeni Dufaure'a podejrzliwoci, zrodzi w nim przekonanie, e Falloux zamierza go skompromitowa wykorzystujc jako narzdzie do uderzenia w tych republikanw, ktrych do tej pory nie odwaono si ruszy. Odmwi. Tamten nalega. Dufaure si usztywni. Byo rzecz do zabawn oglda, jak Falloux krci si wok Dufaure'a, jak obtacowywa go zrcznie i z wdzikiem nie mogc znale adnego dostpu do jego duszy. Dufaure odczekiwa chwil, a potem nie spogldajc nawet na niego odpowiada krtko, albo te zwracajc ku niemu kose i martwe spojrzenie, owiadcza: Pragnbym bardzo dowiedzie si dlaczego nie uwolni si pan od paskiego prefekta korzystajc z pomocy paskiego przyjaciela Fauchera, gdy by on ministrem spraw wewntrznych". Falloux stara si zachowa spokj, mimo e jak sdz by z natury popdliwy, a potem wyala si przede mn i mogem wwczas widzie, ile ci pyno w jego miodnych sowach. Prbowaem porednictwa przedkadajc Dufaure'owi, e nie odmawia si koledze spenienia tego rodzaju proby, chyba e chce si z nim zerwa. Na codziennym poredniczeniu midzy tymi dwoma ludmi strawiem cay miesic, wkadajc w to wicej wysiku i dyplomacji ni woyem w tym samym czasie w rozwizywanie wielkich spraw europejskich. Z powodu tego nieszczsnego drobiazgu gabinet po kilkakro by bliski rozpadu. W kocu Dufaure ustpi, lecz z takimi oporami, e nie mg adn miar wzbudzi wdzicznoci, tym sposobem odda swego prefekta, nie zyskujc sobie Falloux2.
2

Ani o tym incydencie, ani o nieuytoci Dufaure'a nie wspomina Falloux w

swoich Pamitnikach rojalisty (Pary 1888, t. I, s. 499). Pisze natomiast, e prefekt Bordillon zosta przeniesiony z Angers do Grenoble z inicjatywy nie ministra, a samego prezydenta oraz e on sam o to przeniesienie wcale nie zabiega.

Lecz najtrudniejsz czci naszej roli okazao si ustalenie postpowania wobec dawnych konserwatystw, ktrzy jak powiedziaem byli w obrbie wikszoci najliczniejsz grup. Ci ostatni chcieli przeprowadzi kilka spraw oglnych, ale mieli te do zaspokojenia sporo ambicji osobistych. Domagali si energicznego przywrcenia porzdku, w tym punkcie bylimy z nimi. Chcielimy tego, jak oni robilimy tyle ile mogliby sobie yczy i lepiej, ni mogliby to robi oni sami. Wprowadzilimy stan oblenia w Lyonie i kilku ssiednich departamentach. W Paryu, w zwizku ze stanem oblenia, zawiesilimy sze rewolucyjnych gazet, rozwizalimy trzy legie Gwardii Narodowej, ktre 13 czerwca okazay niezdecydowanie, aresztowalimy siedmiu deputowanych i zwrcilimy si o wniesienie oskarenia przeciwko trzydziestu innym3. Podobne rodki zastosowano w caej Francji. Oklniki kierowane do urzdnikw dowodziy im, e maj do czynienia z rzdem, ktry potrafi wymusi posuch i chce eby wszystko ustpowao wobec prawa. Za kadym razem, gdy Dufaure by atakowany przez pozostaych w Zgromadzeniu Grali, odpowiada im w dobrze mu znany sposb, mski, dobitny i ostry, przybierajc ton czowieka, ktry staje do walki spaliwszy za sob mosty. Konserwatyci domagali si nie tylko rzdw silnej rki, uwaali, e zwycistwo naley wykorzysta dla uchwalenia represyjnych i prewencyjnych ustaw. Rwnie i my odczuwalimy tak potrzeb, nie chcielimy jednak posuwa si tak daleko jak oni. Co do mnie byem zdania, e w tej materii naley da
3

Zawieszone zostay nastpujce dzienniki: La Reforme, Le Peuple, La Dmocratie pacifique, La Rvolution dmocratique et sociale, La Vraie Rpublique i La Tribune des peuples. Postpowanie wszczto przeciwko trzydziestu czterem posom skrajnej lewicy, aresztowano omiu. Rozwizane zostay legie 8, 9 i 12.

satysfakcj usprawiedliwionym lkom i urazom narodu i e po tak gwatownym przewrocie jedynym sposobem na ocalenie wolnoci byo jej ograniczenie. Moi koledzy podzielali ten pogld. Wystpilimy przeto z kolejnymi projektami ustawy zawieszajcej kluby, ustawy przewidujcej kary surowsze nawet ni za monarchii za wykroczenia prasowe, ustawy normujcej stan oblenia. Waszymi ustawami wprowadzacie dyktatur militarn!" dobiegy nas krzyki. Dufaure odpowiedzia: Tak, dyktatur, lecz dyktatur parlamentu. Niezbywalnego prawa, jakie posiada spoeczestwo do samoobrony, nie mog ogranicza adne prawa jednostki. Istniej nieodparte koniecznoci, takie same dla wszelkich rzdw, monarchicznych czy republikaskich Kt jest winien, e koniecznoci te si pojawiy? Kto na nas cign okrutne dowiadczenie osiemnastu miesicy gwatownych zamieszek, nieustajcych spiskw, straszliwych powsta? Tak, macie zapewne suszno, smutne to, e po tylu rewolucjach robionych w imi wolnoci przyszo nam teraz zarzuca caun na jej posg i w rce wadzy ka okropn bro? Lecz czyja to wina, jeli nie wasza i kto lepiej suy Republice. Ci, ktrzy sprzyjaj powstaniom czy te ci, co jak my usiuj je tumi?" Te rodki, te ustawy i ten jzyk podobay si konserwatystom, ale im nie wystarczay i prawd powiedziawszy, eby ich zadowoli naleaoby obali Republik. Do tego bez przerwy popycha ich instynkt, a powstrzymyway ich jedynie rozsdek i ostrono. Lecz czego podali nade wszystko, to odebrania stanowisk ich przeciwnikom i oddania ich jak najszybciej im samym i ich zwolennikom. Stawalimy tu wobec tych samych dz, ktre doprowadziy do upadku monarchii lipcowej. Rewolucja ich nie zniszczya, wrcz je podsycia. Bya to trudno, na ktr wci si natykalimy. Tu rwnie byem zdania, e naley pj na pewne ustpstwa. Na pastwowych posadach znajdowaa si jeszcze spora ilo albo nieudolnych, albo zwario-

wanych republikanw, ktrych rewolucyjne przypadki wyniosy do wadzy. Wedle mnie, naleao si ich pozby bezzwocznie, nie czekajc naciskw na ich dymisj, aeby w ten sposb wzbudzi zaufanie do naszych intencji i zdoby prawo do bronienia wszystkich uczciwych i dobrze penicych obowizki republikanw. Wszake Dufaure'a nie zdoaem do tego przekona. Tumaczyem mu wiele razy: Jaki mamy cel? Czy ocali Republik razem z republikanami? - Nie, bo wikszo tych, co przyznaj si do tego miana umierciaby nas razem z ni, za tych, co na to miano zasuguj nie ma w Zgromadzeniu nawet setki. Postawilimy sobie za cel ocalenie Republiki, opierajc si na stronnictwach, ktrym ona si nie podoba. Musimy wic rzdzi przy pomocy ustpstw, naley jedynie nie ustpowa w niczym istotnym. Rzecz caa sprowadza si tu do waciwej miary. W tej chwili dla Republiki najlepsz, a moe jedyn gwarancj jest to, bymy utrzymali si w rzdzie. A eby si w nim utrzyma musimy wykorzysta wszelkie przyzwoite rodki". Na co on odpowiada, e prowadzc walk, jak to czyni kadego dnia, z najwiksz energi, przeciwko socjalizmowi i anarchii, zaspokaja przecie dania wikszoci jak gdyby mona byo kiedykolwiek zaspokoi ludzi biorc pod uwag wycznie ich pogldy, a nie troszczc si zupenie o ich prno i ich prywatne interesy. Gdyby jeszcze, odmawiajc, potrafi odmawia z wdzikiem, ale nie, forma, w jakiej to robi, bya bardziej odstrczajca ni sama rzecz. Nigdy nie mogem poj, jakim sposobem czowiek tak znakomicie wadajcy sowem na trybunie, tak zrczny w doborze argumentw i zwrotw mogcych si podoba, tak dbay o niuanse, ktrymi jedna suchaczy dla swej myli, jak ten sam czowiek mg by tak skrpowany, nieprzyjemny i niezrczny w rozmowach. Myl, e by to skutek wychowania, jakie otrzyma w modych latach. By to czowiek o duej inteligencji, a raczej wielce uzdolniony, bo inteligencji prawdziwie bystrej nie posiada wcale,

lecz brakowao mu wiatowej ogady. Modo mia pracowit, skupion i samotnicz. Oeni si w wieku lat czterdziestu. Ten zwizek da jego samotnictwu jakby now form. Zamkn si w tym maestwie i nie bdc ju samotny nadal y w odosobnieniu. Prawd powiedziawszy, nie pocigaa go nawet polityka. Trzyma si z dala nie tylko od intryg, ale i kontaktw partyjnych. Nienawidzi zgieku zgromadze i lka si trybuny cho bya ona jego jedyn si, przy tym by na swj sposb ambitny lecz ambicj umiarkowan i jakby poledni, wola bowiem zarzdza ni naprawd rzdzi. Jako minister, do ludzi odnosi si czasami w sposb nader dziwaczny. Pewnego dnia genera Castellane4 (niebezpieczny szaleniec, to prawda, lecz popularny) zgosi si do niego na audiencj. Zostaje przyjty, dugo wykada swoje ale i to co nazywa swoimi sprawami. Dufaure sucha go dugo i uwanie, potem wstaje i z wielk uprzejmoci odprowadza go do drzwi pozostawiajc tam osupiaego, nie odpowiedziawszy mu nawet jednym sowem. Gdy mu wyrzucaem jego zachowanie odpowiedzia: Miabym mu do powiedzenia rzeczy wycznie nieprzyjemne, postpiem najuprzejmiej jak mogem, nie mwic mu nic!" atwo sobie wyobrazi, e od podobnego czowieka mona byo wychodzi tylko w zym humorze. Na domiar zego wybra sobie szefa gabinetu5 rwnie nieokrzesanego jak on sam, a ponadto wielkiego gupca. Tym sposobem, gdy interesanci wychodzili od ministra do gabinetu
4

Esprit-Boniface hrabia de Castellane (1788 1862) marszaek Francji.

Karier w armii rozpocz za Cesarstwa i kontynuowa j nieprzerwanie w okresie monarchii lipcowej. Zosta urlopowany z armii w r. 1848 przez Rzd Tymczasowy, rok pniej Ludwik Napoleon przywrci go na stanowisko. 5 By nim Eugne Brissot de Warville, ktry zosta szefem gabinetu w Ministerstwie Spraw Wewntrznych l lipca 1849.

jego sekretarza w nadziei, e znajd niejakie ukojenie, natykali si na t sam szorstko lecz bez okrasy inteligencji. Wygldao to tak, jak gdyby kto przedarszy si przez gsty ywopot zlatywa nastpnie na wizk ciernistego chrustu. Mimo tej nieuytoci konserwatyci znosili Dufaure'a do dobrze, bo na trybunie bra za nich pomst na Gralach z ich obelgami, lecz konserwatywnych przywdcw nie przekona do siebie nigdy. Ci ostatni, jak przewidywaem, nie chcieli bra si sami do rzdw, ale te innym nie chcieli pozostawi swobody rzdzenia. Sdz, e od 13 czerwca do ostatniej debaty na temat Rzymu, nie byo jednego dnia, by nie kopali pod nami dokw. Nie wystpowali wprawdzie przeciw nam z trybuny, ale skrycie podburzali wikszo, krytykowali nasze pocignicia, nieprzychylnie interpretowali nasze sowa i chocia nie zdecydowali si na obalenie gabinetu, robili wszystko, aby pozbawiwszy nas punktw oparcia, mc z atwoci spowodowa nasz upadek. Tak wic nieufno Dufaure'a niezupenie bya pozbawiona podstaw. Przywdcy wikszoci chcieli nas uy do przeprowadzenia represyjnych ustaw, ktre nastpnie miay uatwi rzdzenie naszym nastpcom, do czego z naszymi republikaskimi pogldami nadawalimy si lepiej ni konserwatyci. Liczyli, e potem nas odprawi i na scen wprowadz wasnych dublerw. Nie tylko chcieli, bymy nie zdobyli wpyww w Zgromadzeniu, ale ponadto usiowali nieustannie przeszkodzi nam w zyskaniu zaufania w oczach prezydenta. Nie wyzbyli si jeszcze zudzenia, e Ludwik Napoleon bdzie zawsze uszczliwiony ich kuratel. Oblegali go wic nieustannie dziki naszym agentom wiedzielimy, e wikszo z nich, a przede wszystkim panowie Thiers i Mole, skadali mu poufne wizyty i na wszelkie sposoby nakaniali go do obalenia Republiki w porozumieniu z nimi i przy rwnym podziale ryzyka i zyskw. Poczynajc od 13 czerwca yem nieustannymi obawami, lkajc si codziennie, by wykorzystujc nasze zwycistwo nie popchnli oni

Ludwika Napoleona do jakiego zamachu i by, jak mwiem Barrotowi, pewnego piknego poranka nie wyskoczyo mu zza plecw cesarstwo. Ju pniej dowiedziaem si, e nasze obawy byy bardziej uzasadnione ni sdziem. Po moim odejciu z ministerstwa dostaem wiadomo z pewnego rda, e okoo lipca 1848 roku uczyniony by spisek majcy na celu dokonanie si zmian w konstytucji przy wspudziale prezydenta i czci Zgromadzenia. Przywdcy wikszoci i Ludwik Napoleon byli gotowi, a zamach nie doszed do skutku bo Berryer, ju to dlatego, e ba si zosta wystrychnity na dudka, ju to dlatego, e oblecia go strach, gdy przyszo do czynw, co nie byo u niego dziwne, do, e odmwi udziau swojego i swojego stronnictwa. Z zamiaru wszake nie zrezygnowano, lecz go odoono i gdy pomyl, e w chwili, gdy pisz te sowa, a wic zaledwie w dwa lata po wydarzeniach, ktrych tycz, wikszo tych samych ludzi oburza si na przypuszczenie, e lud mgby pogwaci konstytucj na yczenie Ludwika Napoleona czynic dokadnie to samo, do czego namawiali oni prezydenta6, gdy o tym pomyl, znajduj, e trudno o wymowniejszy przykad ludzkiej niestaoci i marnoci wielkich sw, jak patriotyzm i prawo, ktrymi przykrywa si mae namitnoci. Jak wida, prezydenta nie bylimy bardziej pewni ni wikszoci. Tak dla nas samych, jak dla Republiki Ludwik Napoleon stanowi najwiksze i najtrwalsze zagroenie. Byem o tym przekonany, a jednak, przypatrujc mu si z baczn uwag, nie uwaaem bynajmniej za niemoliwe, bymy mogli przez jaki czas wywiera wpyw na jego umys. Odkryem bowiem wkrtce, e jeli nawet przypuszcza do siebie
6

Z pominiciem Zgromadzenia i wbrew konstytucji, ktra zakazywaa ponownego kandydowania ustpujcemu prezydentowi, Ludwik Napoleon zamierza odwoa si do plebiscytu, w ktrym bez wtpienia jego kandydatura zostaaby zaakceptowana.

nieustannie przywdcw wikszoci, przyjmowa ich rady, szed za nimi i przy okazji z nimi spiskowa, to z najwiksz niecierpliwoci znosi ich jarzmo, e pozostawanie pod ich widoczn kuratel odczuwa jako upokorzenie, e skrycie chcia si spod niej wyrwa. Stwarzao to paszczyzn porozumienia midzy nim a nami i dawao nam przystp do jego duszy, jako e my zdecydowani bylimy strzec naszej niezalenoci przed tymi wielkimi manipulatorami i chroni wadz wykonawcz przed ich zakusami. Ponadto nie wydawao mi si niemoliwe, by zamiary Ludwika Napoleona dao si po czci pogodzi z naszymi. Gdy rozmylaem o sytuacji tego niezwykego czowieka (niezwykego nie geniuszem, lecz okolicznociami, ktre tak wysoko mogy wynie kogo tak miernego), w mej wiadomoci ostro rysowaa si konieczno, z jak naleao karmi jego umys jakimi nadziejami, jeli tylko si chciao, by zachowywa si spokojnie. eby tego rodzaju czowiek po czterech latach rzdzenia Francj mg zosta ponownie zamknity w czystej prywatnoci, zdawao mi si wtpliwe, eby on sam si z tym pogodzi wielce chimeryczne; eby udao si w czasie jego kadencji przeszkodzi mu we wdaniu si w jak szalon awantur, wydawao mi si trudne, chyba e mona by jego ambicjom zaproponowa co, co mogoby je jeeli nie okiezna, to przynajmniej powcign. Do tego te ze swej strony zaczem si od razu przykada. Pomocnika w obalaniu Republiki mwiem mu nie znajdzie pan we mnie nigdy, ale chtnie bd zabiega o zapewnienie w niej panu nalenego miejsca i mniemam, e do tych zabiegw przycz si prdzej czy pniej moi przyjaciele. Do konstytucji mona wnie poprawki, artyku 45, ktry zabrania ponownego wyboru, mona zmieni. W osigniciu tego celu chtnie panu pomoemy". Ale poniewa widoki na rewizj konstytucji byy wtpliwe, posuwaem si dalej powiadajc, e w przyszoci, jeeli bdzie rzdzi Francj spokojnie, mdrze, skromnie, jeeli ograniczy

swe ambicje i zechce sta si pierwszym urzdnikiem w subie narodu, a nie jego zym doradc lub panem, to w przyszoci nie jest wykluczone, e po skoczeniu kadencji zostanie ponownie wybrany wbrew artykuowi 45, lecz za prawie powszechn zgod gdy partia monarchiczna ograniczonego przeduenia jego rzdw nie uzna zapewne za ruin swych nadziei, a partia republikaska dowiadczywszy takich rzdw, uzna je za najlepszy rodek przyzwyczajania kraju do Republiki, najlepszy sposb, by w niej zasmakowa. Mwiem to szczerze, bo szczerze tak mylaem. To, co mu doradzaem, wydawao mi si i nadal wydaje najlepszym, co mona byo zrobi w interesie kraju i by moe we wasnym interesie Ludwika Napoleona. Wysuchiwa mnie chtnie, nie okazujc wraenia, jakie wywieray na nim moje sowa, to mia w zwyczaju. Sowa do niego kierowane byy jak rzucane w studni kamienie, sycha byo ich odgos, ale nie wiadomo byo, co si z nimi dzieje. W kadym razie zdawa si w moim towarzystwie znajdowa coraz wiksze upodobanie. Prawda, e czyniem wysiki, aby by mu miym we wszystkim, co dawao si pogodzi z dobrem mojej suby. Kiedy przypadkiem poleca mi na dyplomatyczn posad jakiego uzdolnionego i uczciwego czowieka, przydzielaem mu j nie zwlekajc. A nawet jeli protegowany by nieudolny, a stanowisko bez znaczenia, zazwyczaj je otrzymywa. Najczciej jednak prezydent zaszczyca swymi rekomendacjami ludzi spod ciemnej gwiazdy, ktrzy niegdy z braku czego lepszego przystawali do jego partii i wobec ktrych, jak mu si zdawao, mia dugi wdzicznoci, albo te dy do umieszczenia w wielkich ambasadach ludzi, ktrych nazywa sobie oddanymi, to znaczy najczciej intrygantw i obwiesiw. W takich przypadkach szedem do niego, wyuszczaem mu przepisy prawne stojce na przeszkodzie jego pragnieniom, moralne i polityczne racje, ktre wzbraniay mi je zaspokoi, kilka razy musiaem nawet da mu do zrozumienia, e bd raczej dymisjonowa, ni ulega jego yczeniu. Poniewa

w moich odmowach nie dostrzega adnych osobistych motyww, ani te ustawicznego pragnienia, by mu si przeciwstwia, ustpowa nie ywic do mnie urazy, albo odkada rzecz na pniej. Z lego przyjacimi nie szo mi tak atwo. Rzucali si na mnie z nachalnoci wprost niebywa. Osaczali mnie nieustannie swoimi probami w sposb tak nieprzyzwoity i czstokro tak bezczelny, e miewaem ochot wyrzuci ich przez okno. Usiowaem mimo wszystko si opanowywa. Pewnego dnia jednak, gdy jeden z nich, prawdziwy szubienicznik, nalega wyniole powiadajc, e osobliwe to, by ksi nie posiada moliwoci wynagradzania tych, ktrzy cierpieli za jego spraw, musiaem mu odpowiedzie: Panie, najlepsza rzecz, jak prezydent Republiki moe uczyni, to zapomnie o swej przeszoci pretendenta i pamita, e znalaz si tu, eby dba o sprawy Francji, a nie o wasze". W askach prezydenta utwierdzia mnie ostatecznie wyprawa rzymska, gdzie wspieraem jego polityk, a do chwili, gdy jak powiem pniej staa si nierozsdna i awanturnicza. Pewnego dnia da mi tego widomy dowd. Bdc krtko ambasadorem w Anglii, Beaumont w kocu roku 1848 wyraa si w sposb wielce obraliwy o Ludwiku Napoleonie, wwczas kandydacie do prezydentury, co mu zostao powtrzone i wprawio go w wielkie rozdranienie. Zostawszy ministrem, kilkakrotnie prbowaem przekona prezydenta do Beaumonta, lecz nigdy nie odwaybym si proponowa go na jakie stanowisko, choby nawet si na nie nadawa i chobym tego i ja pragn. We wrzeniu 1849 roku oprnia si ambasada w Wiedniu. W tym momencie z powodu sprawy woskiej i wgierskiej bya to dla naszej dyplomacji jedna z najwaniejszych placwek. Prezydent powiedzia mi sam z siebie: Proponuj, aby pan powierzy ambasad wiedesk Beaumontowi. Miaem powody, by si na niego gniewa, lecz wiem, e jest on najlepszym paskim przyjacielem i to mi wystarczy". Byem zachwycony. Nie byo

nikogo bardziej odpowiedniego ni Beaumont dla obsadzenia tej placwki i to, e mogem j mu ofiarowa sprawiao mi wielk przyjemno. Nie wszyscy koledzy naladowali mnie w trosce o pozyskanie yczliwoci prezydenta bez uchybiania przy tym ani swoim pogldom, ani powinnociom. Jednake wbrew wszelkim spodziewaniom, Dufaure zachowywa si wobec niego wanie tak, jak naleao, myl, e dobrze usposabiaa go do prezydenta prostota jego manier. Natomiast Passy zdawa si znajdowa upodobanie w tym, aeby by dla niego nieprzyjemnym. Sdz, e mczyo go poczucie, i zniy si zostajc ministrem czowieka, ktrego uwaa za awanturnika i e przy pomocy impertynencji pragn podwign si we wasnych oczach. Sprzeciwia si Ludwikowi Napoleonowi cigle i bez potrzeby, odrzuca jego kandydatw, tpi jego przyjaci, podwaa jego opinie ze le skrywan pogard, tak e by przez niego szczerze znienawidzony. Pord ministrw najwikszym jego zaufaniem cieszy si Falloux. Wiedziaem, e prezydenta pozyska sobie przynoszc mu co znacznie solidniejszego ni ktrykolwiek z nas. Falloux, ktry legitymist by przez urodzenie, wychowanie, rodowisko i upodobania, w gruncie rzeczy, jak wspomniaem, by czowiekiem wycznie Kocioa. Nie wierzy w zwycistwo legitymizmu, ktremu odda si w sub, i pord naszych rewolucyj szuka jedynie sposobu, w jaki do wadzy daoby si przywrci religi katolick. Godzc si na pozostanie w ministerium, uczyni to, aby zabiega o jej interesy, speniajc - jak mi zrcznie wyzna pierwszego dnia wol swego spowiednika. Przekonany jestem, e Falloux wczenie dojrza rol, jaka w urzeczywistnianiu tego zamiaru mogaby przypa Ludwikowi Napoleonowi i e wczenie dostrzegajc w prezydencie przyszego dziedzica Republiki i wadc Francji, rozmyla jak t nieuniknion konfiguracje wyzyska z korzyci dla ducho-

wiestwa. Przynis prezydentowi poparcie swego stronnictwa, ale nie ofiarowa mu swej osoby. Od naszego wejcia do rzdu do zawieszenia sesji Zgromadzenia 13 sierpnia, zdobywalimy nieprzerwanie zwolennikw w obrbie wikszoci wbrew postawie jej przywdcw. Kadego dnia widziaa ona jak cieramy si z jej przeciwnikami, a wcieke ataki, jakie na nas cigle przypuszczali, zyskiway nam stopniowo jej wzgldy. Natomiast w oczach prezydenta nie uczynilimy przez ten czas adnych postpw i podczas Rad wydawa si on raczej znosi nasz obecno, ni j akceptowa. W sze tygodni pniej sytuacja zupenie si odwrcia. Posowie powrcili ze swych prowincji rozjtrzeni wrzaskami swoich przyjaci, ktrych nie chcielimy dopuci do zarzdzania sprawami lokalnymi, natomiast prezydent zbliy si do nas pniej poka dlaczego. Mona by powiedzie, e po jednej stronie zyskalimy wprost proporcjonalnie do tego, co stracilimy po drugiej. Tak to, ulokowany na dwu le dopasowanych i cigle chybotliwych podstawach, gabinet wspiera si to na jednej, to na drugiej, wci na granicy upadku pomidzy obie. Upad wreszcie z powodu sprawy rzymskiej. Tak rzeczy si miay w chwili wznowienia sesji parlamentarnej l wrzenia 1849 roku, kiedy to po raz drugi i ostatni debatowano nad spraw rzymsk7.
7

Po nieudanym szturmie na Rzym w kwietniu 1849 francuski korpus ekspedycyjny przystpi ponownie do oblenia miasta, w pierwszych dniach czerwca Rzym podda si po miesicu i Garibaldi z ochotniczymi oddziaami opuci go l lipca. Wbrew konstytucji i opinii posw lewicy francuskie wojska rozbiy republik rzymsk i przywrciy wadz papieowi. Nowy gabinet francuski z Tocquevillem w sprawach zagranicznych usiowa uzyska od papiea obietnic liberalnych reform, ale bez skutku.

IV
SPRAWY ZAGRANICZNE Relacji o naszych niedolach wewntrznych nie chciaem rozrywa wzmiankami o kopotach, na jakie napotykalimy na zewntrz i ktrych ciar spada na mnie bardziej ni na kogokolwiek innego. Cofn si teraz i powrc do tej czci moich wspomnie. Kiedy objem ministerstwo spraw zagranicznych i kiedy zapoznano mnie ze stanem naszych interesw przeraziem si iloci i ogromem trudnoci, jakie dostrzegem, ale bardziej ni to wszystko drczyy mnie obawy tyczce mnie samego. W moim charakterze ley gboka niewiara w samego siebie. Dziewi mizernych lat, jakie spdziem w ostatnich Zgromadzeniach monarchii rozwiny jeszcze t wrodzon uomno i chocia sposb w jaki zniosem prb rewolucji lutowej, przynis mi nieco wicej zaufania we wasne siy, obowizek, ktry na siebie braem w tak trudnych czasach, przysporzy mi wielu waha i podjem si go z duym lkiem. Do prdko jednake poczyniem nieco spostrzee, ktre nawet jeli nie day mi cakowitej pewnoci siebie to przynajmniej mnie uspokoiy. Przekonaem si zatem, e nabierajc wagi, sprawy nie zawsze staj si przez to trudniejszymi jakby si mogo wydawa z daleka. Prawdziwe jest raczej co przeciwnego. Wraz z ich doniosoci nie ronie wcale stopie ich skomplikowania, a czsto ulegaj uproszczeniu w miar jak ich nastpstwa mog si sta rozleglejsze i groniejsze. Po-

nadto ten, ktrego wola way na przeznaczeniu caego narodu, zawsze w zasigu rki znajdzie ludzi bdcych w stanie go objani, pomc mu odciy go od drobiazgw, i bardziej skonnych wesprze go czy broni ni wtedy, gdyby zajmowa si rzeczami drugorzdnymi na jakim podrzdnym stanowisku. Wreszcie wymiar celu, do jakiego si zmierza, tak mocno pobudza siy ducha, e jeli robota jest nieco trudniejsza, to wicej wart staje si sam robotnik. Wobec maych zada czuem si niepewny, sptany zniechceniem i obawami. Gdy stanem wobec zada wikszych, odczuwaem pewno umysu i szczeglny spokj. Nigdy nie potrafiem wzbudzi w sobie zapau na zawoanie. Poczucie doniosoci rzeczy, jakie wwczas robiem wynioso mnie do ich poziomu i pozwalao na nim si trzyma. Myl o porace wydawaa mi si do tej pory nieznona, perspektywa niepowodzenia na jednym z najwikszych teatrw wiata, ktrego staem si aktorem, nie zatrwaaa mnie wcale, co mi uwiadomio, e duma przewysza u mnie niemiao. Do te szybko skonstatowaem, e w polityce, a moe i we wszystkim, ywo odbieranych wrae nie zaley od doniosoci wywoujcego je faktu, lecz od jego czstotliwoci. Kto, kto traci gow i zmysy prowadzc jak ma spraw, ktrej podj si wyjtkowo, odnajduje pewno siebie wobec spraw najwikszych, jeli codziennie ma z nimi do czynienia, bo skutkiem ich powtarzalnoci maleje efekt, jaki sprawiaj. Wspominaem ju, ilu sobie niegdy przysporzyem wrogw trzymajc si z dala od ludzi, ktrzy adnym przymiotem nie przycigali mojej uwagi, a take jak czsto za wynioso poczytywano mi to, co byo znudzeniem. Lkaem si, czy ta moja cecha nie bdzie przeszkod w przedsiwziciu, jakiego si podejmowaem. Ale wkrtce zauwayem, e jeli u niektrych osb arogancja ronie w miar powodzenia, to ze mn jest inaczej, i e znacznie atwiej przychodzi wiadczy uprzejmoci, gdy czuj si na wieczniku, a nie w tumie. Brao si to std,

e bdc ministrem, nie musiaem zadawa sobie trudu szukania kontaktw z ludmi, ani te obawia si, e zostan zimno przyjty, poniewa ludzie sami odczuwaj potrzeb kontaktowania si z osobami zajmujcymi tego rodzaju stanowiska i s na tyle naiwni, e przywizuj wag do najmniejszych z wypowiadanych przez nie sw. Brao si to rwnie std, e jako minister miaem do czynienia nie tylko z ideami gupcw, ale te z ich interesami, ktre zawsze dostarczaj gotowego i atwego tematu do rozmowy. Zobaczyem wic, e jestem mniej niezdolny, ni si obawiaem, do odgrywania przyjtej roli i to dowiadczenie omielio mnie nie tylko w tamtym momencie, ale na cae moje pniejsze ycie. I gdyby mnie pytano, co zyskaem na tym ministrowaniu, tak niespokojnym, przelotnym i tak krtkim, e zaczwszy wiele spraw nie mogem ukoczy adnej, odpowiedziabym, e zdobyem dziki niemu wielkie dobro, moe najwiksze na tym wiecie, mianowicie wiar w samego siebie. Tak poza krajem jak w kraju najwiksze przeszkody byy stwarzane nie tyle przez sam trudno spraw, ile przez tych, ktrzy mieli si nimi zajmowa, zobaczyem to od razu. Wikszo naszych urzdnikw za granic, kreatury monarchii, w gbi serca ywia wciek nienawi do rzdu, ktremu suya i zasaniajc si imieniem Francji demokratycznej i republikaskiej, opowiadaa si za restaurowamem starej arystokracji oraz po cichu zabiegaa o przywrcenie w Europie wszystkich monarchii absolutnych. Inni za, ktrych rewolucja lutowa wycigna z jakich zakamarkw, w ktrych powinni byli pozosta, wspierali skrycie zwalczane przez rzd stronnictwa demagogiczne. Lecz wad prawie wszystkich bya lkliwo. Wikszo naszych dyplomatw baa si zwiza z jakkolwiek orientacj polityczn w kraju, w ktrym nas reprezentowaa, i obawiaa si nawet wasnemu rzdowi wyjawia opinie, ktre pniej mogyby im zosta poczytane za wystpek. Dbali wic o to, by chowa si bezpiecznie w gstwinie drobnych fak-

cikw, jakimi wypeniali swe korespondencje (bo w dyplomacji trzeba zawsze pisa, choby si nie potrafio lub nie chciao niczego powiedzie), pilnowali si te mocno, by nie zdradzi, co myl o relacjonowanych przez siebie wydarzeniach, a jeszcze bardziej, by nie naprowadzi nas przypadkiem na wnioski, jakie winnimy z nich wycign. Owa nico, na jak z umylnego wyboru skazywali si nasi wysannicy, a ktra prawd powiedziawszy polegaa na wydoskonaleniu ich wrodzonych skonnoci, doprowadzia mnie, gdy tylko si w niej rozeznaem, do zatrudnienia na wielkich dworach cakiem nowych ludzi. Bybym chtnie pozby si tak samo przywdcw wikszoci, nie mogc jednak tego uczyni postanowiem pozostawa z nimi w dobrych stosunkach i nie traciem nadziei, e znajd u nich uznanie nie poddajc si ich wpywom. Rzecz trudna do przeprowadzenia, a jednak udao mi si j osign, poniewa w caym gabinecie staem si ministrem, ktry najbardziej przeciwstawiajc si ich polityce cieszy si mimo to ich wzgldami. Mj sekret, bo musz go wyjawi, polega na tym, e schlebiaem ich mioci wasnej nie liczc si z ich zdaniem. Przy okazji maych spraw zrobiem spostrzeenie, ktre jak mniemam stosuje si rwnie i do spraw wikszych: zauwayem, e najkorzystniejszego targu mona dokonywa z ludzk prnoci, poniewa dziki niej mona uzyska rzeczy istotne, dajc w zamian rzeczy bahe. To prawda, e po to, by korzystnie pertraktowa z prnoci innych, trzeba cakiem na bok odoy prno wasn i na oku mie wycznie osignicie celu, co ten gatunek przetargu bdzie zawsze czynio trudnym. W okolicznociach, o ktrych mwi, stosowaem go z powodzeniem osigajc due zyski. Skutkiem zajmowanej niegdy pozycji, trzy osoby przede wszystkim czuy si w prawie kierowa nasz polityk zagraniczn, byli to panowie de Broglie, Mole i Thiers. Mnoyem wobec nich wyrazy mojego szacunku, przyjmowaem ich czsto u siebie i sam niekiedy skadaem

im wizyty, aeby si z nimi porozumie i nie przestawaem skromnie prosi ich o rady, z ktrych nie korzystaem prawie nigdy, co nie przeszkadzao, e owe osobistoci objawiay swe zadowolenie. Sprawiaem im wiksz przyjemno pytajc o zdanie, ktrego si nie trzymaem, ni gdybym si go trzyma nie pytajc o nie. Ta gra pozorw udawaa mi si najlepiej z panem Thiersem. Rmusat ktry bez adnych osobistych ambicji yczy gabinetowi przetrwania i ktrego dwudziestoletnia znajomo obznajomia z wszystkimi sabostkami pana Thiersa - powiedzia mi pewnego dnia: Ludzie mao znaj pana Thiersa, o wiele w nim wicej prnoci ni ambicji, przywizuje wiksz wag do oznak szacunku ni do posuszestwa i do pozorw wadzy, ni do wadzy samej. Niech pan czsto si go radzi, a potem robi, jak si panu spodoba. Bdzie bardziej si przejmowa objawami paskiego powaania ni paskimi czynami". Tak te robiem z dobrym skutkiem. W dwu najwaniejszych sprawach, jakimi si zajmowaem bdc ministrem, w sprawie Piemontu i Turcji, postpowaem akurat odwrotnie ni chcia pan Thiers, a mimo to a do koca pozostalimy w do dobrych relacjach. Co do prezydenta, to wanie w polityce zagranicznej pokazywao si, jak jeszcze by sabo przygotowany do wielkiej roli, ktr powierzya mu lepa fortuna. Prdko si zorientowaem, e ten czowiek, ktry przez sw pych chcia si wszystkim zajmowa, nie potrafi przedsiwzi nic, aeby by o czymkolwiek porzdnie informowany. Dopiero ja musiaem mu zaproponowa, by kadego dnia sporzdzany by wycig z napywajcych depesz, ktry byby mu nastpnie przedkadany. O tym, co si dzieje na wiecie dowiadywa si przedtem tylko z pogosek i wiedzia tyle, co minister spraw zagranicznych uzna za stosowne mu powiedzie. Jego przemyleniom brakowao solidnej podbudowy faktw, wida to byo po rojeniach, ktre wypeniay jego umys. Bywaem niekiedy przeraony rozmachem, chimerycznoci,

brakiem dokadnoci i mtnoci, jakie daway si widzie w jego zamierzeniach, ale trzeba przyzna, e gdy nawietlaem mu rzeczywisty stan rzeczy, uprzytamnia sobie trudnoci, jakie nastrczaaby ich realizacja i nie podejmowa sporu, ktry nie by jego mocnym punktem. Zachowywa milczenie, lecz si nie poddawa. Jedn z jego chimer byo zawarcie przymierza z ktr spord dwu potg niemieckich, miao mu ono pomc w jego rachubach na dokonanie zmian na mapie Europy i przesunicie granic, jakie Francji narzuciy traktaty z 1815 roku. Gdy zobaczy, e nie wierz zupenie, by Austria lub Prusy skonne byy zawrze tego rodzaju przymierze i to w takich intencjach, postanowi na wasn rk wysondowa ich ambasadorw w Paryu. Jeden z nich zjawi si u mnie pewnego dnia cay roztrzsiony, aeby mi powiedzie, e prezydent Republiki spyta go, czy w zamian za jakie zadouczynienia jego dwr zgodziby si na zajcie Sabaudii przez Francj. Innym znw razem wpad na pomys, eby przy pomocy specjalnego wysannika, swojego czowieka, jak mawia, porozumie si bezporednio z wadcami niemieckimi. Wybra Persigny'ego1 i poprosi mnie, bym go akredytowa, co te uczyniem, dobrze wiedzc, e z podobnych negocjacji nic nie moe wynikn. Sdz, e Persigny mia misj podwjn: chodzio o uatwienie uzurpacji wewntrz kraju, a na zewntrz o powikszenie terytorium. Uda si najpierw do Berlina, potem do Wiednia. Jak si spodziewaem, przyjto go tam, ufetowano i odprawiono.
1

Jean-Gilbert-Victor Fialin ksi de Pesigny (1808-1872) - przyjaciel Ludwika

Napoleona z czasw modoci, w okresie monarchii lipcowej usiowa zorganizowa kilka bonapartystowskich przewrotw. W 1849 r. zosta wybrany do Legislatywy, wzi czynny udzia w zamachu stanu 2 grudnia 1851 i w r. 1852 zosta ministrem spraw wewntrznych.

Do jednak rozprawiania o osobach, przejdmy do spraw. W chwili, gdy obejmowaem ministerstwo, Europa staa jeszcze w ogniu, cho w niektrych krajach wielkie poary byy ju ugaszone. Sycylia zostaa pokonana i podbita, Neapolitaczycy zmuszeni do posuchu, a nawet zniewoleni2. Bitwa pod Novar przyniosa klsk, a zwyciscy Austriacy rokowali z synem Karola Alberta, krlem Piemontu po abdykacji ojca3. Ich wojska opuciy Lombardi i wkroczyy w granice Pastwa Kocielnego, a nawet do Parmy, Piacenzy i Toskany, gdzie nikt ich nie wzywa i mimo e wielki ksi4 zosta restaurowany przez wasnych poddanych, ktrym nastpnie marnie si odpaci za ich wierno i zapa. Lecz Wenecja trzymaa si jeszcze 5, a Rzym, po odparciu naszego pierwszego ataku, wzywa na pomoc wszystkich woskich demagogw i swoimi krzykami sia niepokj w caej Europie. Nigdy jeszcze od czasu wypadkw lutowych Niemcy nie zdaway si tak podzielone i wzburzone. I chocia rozwiay si rojenia o jednoci niemieckiej, to dawny porzdek w krajach germaskich nie zosta jeszcze przywrcony. Zgromadzenie Narodowe, ktre do tej pory prbowao t jedno
2

Powstanie przeciwko Ferdynandowi II (18101859), krlowi Neapolu i Sycylii, wybucho 12 stycznia 1848 r. Zostao stumione w maju tego roku w Neapolu, a w marcu 1849 na Sycylii.
3

Po wybuchu powstania 18 marca 1848 w Mediolanie i wypdzeniu stamtd garnizonu austriackiego dowodzonego przez Radetzky'ego, Karol Albert Sabaudzki krl Piemontu przyczy si do lombardczykw. Po serii zwycistw zosta 23 marca 1849 r. pobity pod Novar przez Radetzky'ego. Rokowania z Austri prowadzi jego syn Wiktor Emanuel II. 4 Karol II Burbon (1799-1883) ksi Parmy i Piacenzy.
5

Po kapitulacji garnizonu austriackiego 22 marca 1848 ogoszona zostaa

Republika Wenecka. Skapitulowaa przed Austriakami 24 sierpnia 1849 r.

urzeczywistni, teraz w rozsypce uciekao z Frankfurtu i przenoszc si z miejsca na miejsce przedstawiao widowisko bezsilnoci i miesznego rozwcieczenia6. Lecz jego klska nie przyniosa porzdku, przeciwnie otworzya wolne pole dla anarchii. Rewolucjonici umiarkowani, powiedzie mona niewinni, ktrym marzyo si, e przy pomocy rozumowych argumentw i dekretw zdoaj agodnie nakoni ludy i wadcw niemieckich do podporzdkowania si jednociowemu rzdowi, ponieli porak i wycofujc si z politycznej areny pozostawiali miejsce rewolucyjnym radykaom, ktrzy gosili zawsze, e do zjednoczenia Niemiec mona doj tylko przez zburzenie wszystkich dawnych rzdw i zupene przewrcenie dawnego adu spoecznego. Miejsce sporw w parlamencie zajy wic wybuchajce wszdzie zamieszki. Spory polityczne przeobraay si w wojn klas, w wielu miejscach nienawi i urazy biednego przeciwko bogatemu wyraay si w teoriach socjalistycznych, dziao si tak gwnie w maych pastewkach Niemiec rodkowych i w wielkiej dolinie Renu. Wrzao w Wirtembergii, Saksoni wstrzsno straszliwe powstanie, ktre stumiono wycznie dziki pomocy Prus, inne powstania wybuchy w Westfalii, insurekcja ogarna Palatynat, Badeczycy przepdzili swego ksicia i ustanowili rzd tymczasowy. A jednak ostateczne zwycistwo dawnych wadcw ktre przeczuem miesic wczeniej podrujc po
6

W wyniku rewolucyjnego ruchu, ktry obj w 1848 r. rwnie Niemcy

utworzony zosta parlament, bdcy reprezentacj caego Zwizku Niemieckiego. Zebra si 18 czerwca 1848 we Frankfurcie nad Menem, wwczas wolnym miecie (liczy 330 posw na 831 miejsc). 28 marca 1849 r. ofiarowa koron cesarsk krlowi Prus Fryderykowi Wilhelmowi IV, ktry ofert odrzuci. By to fina marze o zjednoczonych Niemczech, parlament zacz si rozpada, w kocu maja 136 pozostaych posw uszo do Stuttgartu, gdzie 18 czerwca 1849 zostali rozpdzeni przez wojsko wirtemberskie.

Niemczech nie pozostawiao wtpliwoci, przyspieszaa je wanie gwatowno rozruchw. Wielkie monarchie odzyskay swe stolice i armie. Ich zwierzchnicy porali si jeszcze z trudnociami, ale ju przezwyciyli zagroenia i stawszy si panami u siebie prdzej czy pniej musieli rozcign wadz na pomniejsze pastewka. Gwatowne zaburzenia porzdku publicznego rodziy w nich wol interwencji daway do niej okazj i prawo. Prusy ju zaczy to robi. Prusacy dopiero co si zgnietli insurekcj w Saksonii, teraz wkraczali do Palatynatu Reskiego, proponowali interwencj Wirtembergii i zabierali si do zajcia wielkiego ksistwa Badenii, okupujc w ten sposb przy uyciu swego wojska lub wpyww prawie cae Niemcy. Austria dwigna si ze strasznego kryzysu, ktry zagrozi jej istnieniu lecz jeszcze nie cakiem przysza do siebie. Jej wojska, zwyciskie we Woszech, ponosiy klski na Wgrzech. Straciwszy nadziej, e poradzi sobie ze swymi poddanymi wasnymi siami, wezwaa na pomoc Rosj, i car manifestem z 13 maja, ogosi caej Europie, e wyrusza przeciwko Wgrom. Car Mikoaj do tej pory pozostawa niezagroony w swej niepodwaalnej potdze. Z oddali, bezpiecznie ale nie obojtnie spoglda na burzce si ludy. Pord wielkich mocarstw on jeden reprezentowa odtd dawn zasad tradycyjnej wadzy w Europie. By nie tylko jej przedstawicielem, lecz uwaa si za gwnego jej obroc. Do przypisania sobie tej roli popychay go jego polityczne teorie, religia, ambicja i obowizek. Ze sprawy wadzy absolutnej w wiecie uczyni wic sobie jakby drugie carstwo, rozleglejsze od pierwszego, zagrzewajc w swych listach i wynagradzajc honorami wszystkich tych, ktrzy w jakimkolwiek zaktku Europy odnosili zwycistwa nad anarchi, a nawet nad wolnoci, jak gdyby byli oni jego poddanymi i przyczyniali si do umocnienia jego wasnej wadzy. W tym to duchu, na poudniowym kracu Europy, uhonorowa jednym

ze swych orderw generaa Filangieri7,zwycizc Sycylijczykw, i skierowa do niego odrczny list z wyrazami zadowolenia z jego postawy. Z wyyn swego majestatu, skd w spokoju przyglda si perypetiom zmaga, ktre wstrzsay Europ, car osdza swobodnie i z lekcewac wyszoci, ledzi nie tylko rewolucyjne szalestwa, ktre zwalcza, lecz take bdy i przywary stronnictw i wadcw, ktrym przychodzi z pomoc. Wypowiada si na ten temat bez osonek przy rnych okazjach, nie spieszc si z wyjawianiem swych myli, ale te nie troszczc si o ich skrywanie. W tajnej depeszy pisa mi Lamoriciere 11 sierpnia 1849 roku: Car powiedzia mi dzi rano: Podejrzewa pan, generale, e wasze partie dynastyczne byyby zdolne poczy si z radykaami, aeby obali dynasti, ktra si im nie podoba, w nadziei, e na jej miejsce wprowadz t, ktrej sprzyjaj, za ja jestem tego pewien. Nie omieszkaaby tego zrobi zwaszcza wasza partia legitymistyczna. Od dawna ywi przekonanie, e to legitymici uniemoliwiaj powrt starszej linii Burbonw. Jest to jeden z powodw, dla ktrych uznaem republik, zrobiem to take dlatego, e w waszym narodzie dostrzegam zdrowy rozsdek, ktrego brakuje Niemcom. Po chwili car powiedzia mi rwnie: Mj szwagier, krl Prus, z ktrym wizaa mnie cisa przyja, nie wzi zupenie pod uwag moich rad. Z tej przyczyny nasze stosunki polityczne osobliwie si ochodziy, do tego stopnia, e odbio si to na naszych stosunkach rodzinnych. Niech sam pan osdzi jego postpowanie, czy nie stan na czele owych szalecw, ktrym si marzy zjednoczenie Niemiec! a teraz, gdy zerwa z parlamentem frankfurckim, czy nie zobowiza si do wystpienia
7

Carlo Filangieri ksi Satriano (17841867) genera i minister krlestwa Neapolu. W r. 1849 zgnit powstanie na Sycylii, gdzie pozostawa do r. 1855 jako namiestnik krla Ferdynanda II.

w razie potrzeby przeciwko wojskom Szlezwiku i Holsztyna, ktre zorganizoway si pod jego patronatem! Czy mona sobie wyobrazi co bardziej haniebnego? A na przyszo, czy wiadomo, dokd zajdzie ze swoimi projektami konstytucji? Potem car dorzuci: Niech pan nie sdzi, e interweniujc na Wgrzech, chc usprawiedliwi zachowanie Austrii w tej sprawie. Nagromadzia ona jedne po drugich najpowaniejsze bdy, najwiksze szalestwa, ale z tym wszystkim dopucia, by kraj zalay wywrotowe doktryny, a rzdy wpady w rce rzecznikw nieporzdku. Tego nie mona byo cierpie. Mwi te o sprawach woskich: Nam, Grekom, w gowie si nie mieszcz te wszystkie ziemskie funkcje, jakie w Rzymie peni duchowni, ale mao nas obchodzi, jak te klechy tam postpuj, byleby wymylono tam co, co bdzie si trzymao i byle bycie ustanowili tam rzd w taki sposb, by mg si utrzyma". A kiedy uraony nieco tym lekkim tonem, po ktrym dao si pozna autokrat i wyczu rodzaj rywalizacji midzy papieem a papieem8 Lamoriciere poczu si w obowizku wzi w obron instytucje katolickie, car zakoczy: "No dobrze ju, dobrze! Niech Francja bdzie katolicka na ile zechce, ale niech broni si przed szalonymi teoriami i namitnociami nowatorw". Surowy i twardy w sprawowaniu wadzy, car mia na codzie obyczaje proste i prawie skromne, z najwyszego zwierzchnictwa zachowujc sam istot, a odrzucajc pomp i niewygod. Car znajduje si tutaj od 12 lipca pisa mi 17 lipca z Warszawy nasz petersburski wysannik przyjecha niespodziewanie, bez adnej wity i pocztowymi komi (jego kolasa popsua si o szedziesit mil std), aby wzi udzia w imieninach imperatorowej, ktre si tu odbyy. Jecha z niesychan prdkoci przez dwa i p dnia, wraca jutro. Jestemy
8

Car Rosji by rwnie gow kocioa prawosawnego.

wzruszeni kontrastem prostoty i potgi u wadcy, ktry wysawszy na pola bitewne sto dwadziecia tysicy ludzi, przebiega drogi jak zwyczajny kurier, aby nie opuci imienin maonki. Jest to jak najbardziej zgodne z duchem Sowian, u ktrych gwnym skadnikiem obyczajowoci s uczucia rodzinne". Myliby si ten, w rzeczy samej, kto by sdzi, e niezmierna wadza cara opieraa si wycznie na ucisku. Wspieraa si ona przede wszystkim na woli i gorcej sympatii Rosjan. Bo zasada suwerennoci ludu, cokolwiek by si mwio, tkwi u podstaw wszelkich rzdw i kryje si w najmniej wolnych instytucjach. Rosyjska szlachta przyja zasady i przede wszystkim wady europejskie, ale lud nie mia stycznoci z naszym Zachodem i nowym duchem, ktry go oywia. W Imperatorze widzia nie tylko prawowitego wadc, lecz boego namiestnika czy te prawie samego Boga. W obrbie tej Europy, jak odmalowaem, sytuacja Francji bya kopotliwa i saba. Nigdzie rewolucja nie zdoaa ustanowi rozwanej i stabilnej wolnoci. Wszdzie odbudowywa si dawny system rzdw, nie takich samych wprawdzie, jak przed upadkiem, lecz bardzo podobnych. Nie moglimy przykada si do ich wzmacniania, ani przyczynia do ich zwycistwa, poniewa ustrj, jaki zaprowadzay, by antypatyczny, nie tylko instytucjom, jakie stworzya rewolucja lutowa, lecz take najgbszej istocie naszych idei, temu co najtrwalsze i najbardziej niezniszczalne w naszych nowych obyczajach. Ponadto, i nie bez racji, rzdy te nie miay do nas zaufania. Wymykaa si nam zatem wielka rola restauratora powszechnego adu w Europie. Rola ta przypada zreszt w udziale komu innemu, prawo do niej zyskaa Rosja, my natomiast znalelimy si na drugim planie. eby za Francja stan miaa na czele nowatorw, marzy o tym bardziej jeszcze byo niepodobna z dwu przyczyn: po pierwsze, zupen niemoliwoci byo suy im rad i pochlebia sobie, e si nimi kieruje z po-

wodu ich ekstrawagancji i przeraajcego braku dowiadczenia, po wtre, nie mona byo wspiera ich na zewntrz nie naraajc si na ich ciosy wewntrz kraju. Obcowanie z ich namitnociami i doktrynami postawioby prdko w ogniu sam Francj, gdzie kwestia rewolucyjna braa wwczas gr nad wszystkimi innymi. < Wybr tej drogi wcignby nas w wojny o zasady, co dla uniknicia najazdu na kraj zmusioby nas do rozptania wasnymi rkami rewolucyjnych furii poza nim. Midzy tymi dwiema skrajnociami, trudno byo o jakie wielkie przedsiwzicie lub jakie doniose przymierze9 >. Tak wic nie moglimy przyczy si do ludw, ktre nas oskaray o to e podnieciwszy je do walki nastpnie je zdradzilimy, ani te do wadcw, ktrzy zarzucali nam, e zachwialimy ich tronami. Bylimy zdani na jaow ask Anglikw i na tak sam izolacj, jak przed rewolucj lutow, przy bardziej wrogim kontynencie i chodniejszym nastawieniu Anglii. Trzeba wic byo pogodzi si ze skromnym yciem, z dnia na dzie, jak wtedy, ale i to byo nieatwe. Nard francuski, ktry niegdy mia i pod pewnymi wzgldami zachowa wielk pozycj w wiecie, buntowa si przeciw tej koniecznoci czasu, cho zdawa sobie z niej spraw, zachowa dum, ale utraci przewag, pragn przemawia dononym gosem, ale ba si dziaania, a od swego rzdu oczekiwa godnej postawy, nie akceptujc jednake wicego si z ni ryzyka. Smutna bya sytuacja ministra spraw zagranicznych w podobnym kraju i w takich czasach. < Przemylawszy wszystko to, o czym powiedziaem, przyjem dwie reguy postpowania, ktre stay mi si wielce pomocne podczas mego krtkiego ministerium i ktrych jak myl winni przestrzega wszyscy ci, ktrzy w naszych czasach bior na siebie odpowiedzialno za kierowanie sprawami zagranicznymi Francji.
9

W nawiasy ostre ujte s fragmenty dopisane przez Tocqueville'a na marginesie

rkopisu Wspomnie.

Pierwsza tyczya bezwarunkowego zerwania z parti rewolucyjn na zewntrz, poniewa nie bylimy w stanie odgrywa roli Richelieu 10, ktry tpi protestantw we Francji pomagajc im jednoczenie w Niemczech. Jednake przyrzekem sobie przy tym, e adn miar nie posun si tak daleko, by zaprze si ideaw naszej Rewolucji, zasad wolnoci, rwnoci i tolerancji, e sprzyja bd przywrceniu porzdku nie dajc si powodowa namitnociom dawnych rzdw, tak eby Francja prowadzc wojn przeciw rewolucji nie utracia liberalnego oblicza, ktrym wyrniaa si midzy narodami. w liberalizm w czasie, jaki przeywalimy, nie mg przysporzy jej wielkich wpyww, poniewa zbytek swobd nadto zdyskredytowa Republik, ale umacnia j wewntrz i zmusza do jej poszanowania na zewntrz, za w przyszoci mg sprawi, by w swych przeciwnikach budzia obaw. Druga regua tyczya tego, by nie przedsibra adn miar niczego, co w sposb oczywisty przekraczao nasze siy, by nie obiecywa niczego, czego nie potrafimy dotrzyma, by nie robi nadziei nikomu, kogo nie moemy wesprze ani nie grozi nikomu, w kogo nie moemy uderzy, jednym sowem nie pretendowa do pozycji, jaka niegdy moga by naszym udziaem, a na jak nie dozwalaa nam obecna sytuacja w wiecie, lecz trzyma si godnie do wysokiej pozycji, jaka nam pozostaa i broni jej wszystkimi siami, gdyby kto jej chcia zagrozi. A ponadto poda si natychmiast do dymisji, gdyby prezydent lub Zgromadzenie nie pozwoliy mi dziaa. Do ambasadorw, gdy przybyli na pierwsze ze mn spotkanie, zwrciem si w te sowa: Panowie, nie jestem dyplomat i na pocztku powiem wam moje ostatnie sowo, od ktrego ju nie odstpi. Wiem, e Francja nie posiada moli10

Zob. przyp. 7, rozdz. III, cz. II. Prowadzc polityk wymierzon w katolick i

habsbursk Austri, kardyna Richelieu wspiera wadcw protestanckich.

woci, by dominowa w Europie, ani by narzuca swe yczenia w wydarzeniach, ktre dziej si od niej daleko. Nie bdziemy tego zatem prbowali. Moecie liczy na to, e pozostawimy wam pen swobod w sprawach lezcych poza zasigiem naszego wpywu i e nie bdziemy nawet usiowali wpywu na nie zdobywa, ani sprawia wraenia, e go szukamy. Lecz w krajach, ktre z nami ssiaduj i w sprawach ktre bezporednio nas dotycz, Francja ma prawo do wpywu nie tylko duego, lecz decydujcego. Nie mieszamy si w to co dzieje si na drugim kracu Europy, w niemieckich ksistewkach, w Polsce lub na Wgrzech. Lecz w Belgii, Szwajcarii, Piemoncie uprzedzam was nie bdziecie czynili niczego bez naszej zgody i wsppracy. Na tym terenie bdziemy domagali si respektowania naszych praw nie tylko rokowaniami, lecz w razie potrzeby poprzez wojn, i eby prawa te utrzyma, bdziemy ryzykowa wszystkim. Nie bd ukrywa, e w tej chwili wojna byaby dla nas rzecz bardzo trudn i gron, wysiek wojenny mgby spowodowa zaamanie porzdku spoecznego, a w jego gruzach utracilibymy nasze ycie i nasze majtki. Bdcie jednake przekonani, e w przypadkach, o ktrych wspomniaem, posuniemy si a do wojny. A przynajmniej bdcie pewni, e przestan by ministrem, jeliby prezydent i Zgromadzenie nie chcieli pj w tej materii za moim zdaniem". To samo owiadczyem naszym wysannikom na wszystkich dworach.> Nigdy na Francj nie kieroway si spojrzenia bardziej niespokojne ni w chwili, gdy formowa si nowy gabinet. Prdkie i zupene zwycistwo, jakie odnielimy 13 czerwca w Paryu, wywaro na caej Europie nadzwyczajne wraenie. Powszechnie spodziewano si nowego powstania we Francji. W poowie pobici rewolucjonici czekali ju tylko na nie, aeby wrci do siy i dwoili si w wysikach, eby mc je wykorzysta. W poowie zwyciskie rzdy, lkajc si, e zostan zaskoczone tym

wydarzeniem, zatrzymay si na chwil przed zadaniem ostatecznego ciosu. W reakcji na 13 czerwca od kraca do kraca kontynentu podniosy si okrzyki blu i radoci. Ten dzie przechyli szale fortuny i przyspieszy bieg wypadkw po drugiej stronie Renu. Armia pruska, ktra opanowaa ju Palatynat Reski, wkroczya natychmiast do Wielkiego Ksistwa Badeskiego, rozproszya powstacw i zaja cay kraj z wyjtkiem Rastadtu, ktry broni si przez kilka tygodni. Zachowanie powstacw byo aosne. onierze, ktrzy na pocztku insurekcji przepdzali lub zabijali swych oficerw, ustpowali przez Prusakami. Przywdcy potrafili tylko si kci i wzajemnie zniesawia zamiast si broni; ograbiwszy publiczne kasy i zupiwszy wasny kraj uciekli nastpnie do Szwajcarii. Tak dugo jak trwaa walka pilnowalimy dobrze, aeby powstacy nie otrzymywali adnej pomocy z Francji. Ci spord nich a byo ich wielu ktrzy przekroczyli Ren, uzyskali u nas schronienie, lecz zostali rozbrojeni i internowani. Jak atwo byo przewidzie, zwycizcy niezwocznie naduyli swego zwycistwa. Wielu jecw pozbawiono ycia, wszystkie swobody zostay zawieszone na czas nieokrelony, nawet rzd, ktry przywrcono, znalaz si pod cisym nadzorem. Szybko spostrzegem, e francuski przedstawiciel w Wielkim Ksistwie nie tylko nie usiowa powstrzymywa tych aktw gwatu, ale pochwala, i si ich dopuszczano. Natychmiast do niego napisaem: Szanowny Panie, dowiaduj si, e miay miejsce liczne egzekucje wojskowe i e zapowiedziano wiele nastpnych. Nie rozumiem, czemu Pan nie sygnalizuje nam tych faktw i czemu, nie czekajc nawet naszych wskazwek, nie usiowa Pan im przeciwdziaa. Nie mieszajc si do walki, przyczynilimy si w miar naszych moliwoci do stumienia powstania powd to dodatkowy, by yczy sobie, aeby zwycistwo nie zostao zbrukane przez te akty przemocy, ktre Francja potpia i o ktrych sdzimy, e s odraajce i nie-

polityczne. Jeden jeszcze punkt napawa nas trosk, a ktry nie wydaje si budzi Paskiego zainteresowania. Mam na myli instytucje polityczne Wielkiego Ksistwa. Niech Pan nie zapomina, e celem rzdu Republiki bya pomoc temu krajowi w stumieniu anarchii, ale nie w zniszczeniu wolnoci, w adnym wypadku nie moemy przykada rki do antyliberalnej restauracji. Monarchia konstytucyjna bya zainteresowana w stworzeniu lub w utrzymaniu wok Francji wolnych pastw. Tym bardziej jest w tym zainteresowana Republika. Rzd oczekuje wic od swych wysannikw i kategorycznie od nich wymaga dostosowania si do tych koniecznoci naszej sytuacji. Prosz, by porozumia si Pan z Wielkim Ksiciem i przedstawi mu jasno, jakie s yczenia Francji. Z pewnoci nie dopucimy nigdy do ustanowienia pod naszym bokiem pruskiej prowincji, ani te absolutnego rzdu w miejsce niezawisej i konstytucyjnej monarchii". Po krtkim czasie egzekucje ustay. Wielki Ksi zapewni o swym przywizaniu do form konstytucyjnych i swoim zamiarze ich utrzymania. Nic wicej w owej chwili nie mg uczyni, poniewa rzdzi tylko nominalnie. Prawdziwymi panami byli Prusacy. Rewolucjonici z Wielkiego Ksistwa schronili si w Szwajcarii. Prcz nich przybywali wwczas do tego kraju i inni, z Woch, z Francji i prawd powiedziawszy z caej Europy, poniewa wyjwszy Rosj, caa Europa przesza lub przechodzia przez rewolucj. Ich liczba wzrosa wkrtce do dziesiciu, dwunastu tysicy. Bya to armia nieustannie gotowa run na ktre z ssiednich pastw. Zaniepokoiy si tym gabinety. Austria i przede wszystkim Prusy, ktre miay powody do skarg na Konfederacj Szwajcarsk ju wczeniej, ale take Rosja, ktrej nie powinno to byo obchodzi, zaczy mwi o zbrojnej wyprawie na terytorium helweckie i o zrobieniu tam porzdku w imieniu wszystkich rzdw. Czego podobnego nie moglimy tolerowa.

Na pocztek prbowaem Szwajcarom przemwi do rozsdku i przekona ich, by nie czekali na pogrki, lecz sami wydalili ze swego terytorium, do czego zobowizyway ich prawa ludzkie, wszystkich gwnych przywdcw, ktrzy otwarcie zagraali spokojowi ssiednich pastw. Jeli uprzedzicie dania, jakie sprawiedliwie mona wam postawi - powtarzaem bez przerwy przedstawicielowi Konfederacji w Paryu moecie liczy na Francj, e wemie was w obron przed wszystkimi niesprawiedliwymi i przesadnymi pretensjami dworw. Jestemy gotowi zaryzykowa raczej wojn ni pozwoli by was zniewoliy lub upokorzyy. Ale jeli nie postpicie zgodnie z rozsdkiem, liczcie na samych siebie i sami si brocie przed ca Europ". Sowa te niewielki odnosiy skutek, bo nic nie moe si rwna z pych i zarozumialstwem Szwajcarw. Nie ma wrd nich wieniaka, ktry by gboko nie wierzy, e jego kraj jest w stanie drwi sobie z wszystkich wadcw i wszystkich narodw na ziemi. Sprbowaem zatem innego sposobu, ktry okaza si waciwszy. Poradziem mianowicie obcym rzdom, ktre zreszt a nadto ku temu si skaniay, eby nie przyznaway adnej amnestii tym spord swych obywateli, ktrzy schronili si w Szwajcarii i eby odmwiy im wszystkim, bez wzgldu na rodzaj przewiny, pozwolenia powrotu do ojczyzny. Z naszej strony zamknlimy granice przed wszystkimi, ktrzy schroniwszy si uprzednio w Szwajcarii chcieli teraz przejeda przez Francj w drodze do Anglii lub Ameryki, przed caym tumem niegronych uchodcw, tak samo jak przed przywdcami. Po zamkniciu wszystkich wyj, Szwajcaria zostaa obciona tymi dziesicioma czy dwunastoma tysicami awanturnikw, ludzi w Europie najbardziej buntowniczych i najmniej uporzdkowanych. Trzeba byo ich ywi, dawa im mieszkanie i nawet pienidze, eby nie zaczli upi kraju. rodki te uprzytomniy Szwajcarom od razu jakie s niewygody prawa azylu. Byliby si midzy sob uoyli, eby bezterminowo zatrzyma u siebie kilku znanych przywdcw mimo zagroenia, jakie ci ostatni stwarzali

dla ssiadw, lecz rewolucyjna armia doskwieraa im mocno. Najbardziej radykalne kantony pierwsze zaczy si z wielkim krzykiem domaga, aeby uwolni je od tych niewygodnych i kosztownych goci. A poniewa niemoliwe byo uzyskanie od obcych rzdw zgody na otwarcie ich terytorium dla mnstwa niegronych uchodcw, ktrzy mogli i chcieli opuci Szwajcari, bez uprzedniego wydalenia przywdcw, ktrzy woleliby w niej pozosta, skoczyo si na tym, e nakazano im opuci kraj. Po tym, gdy zamiast pozby si tych ludzi ze swego terytorium o mao nie postawili przeciw sobie caej Europy, Szwajcarzy wygnali ich sami, aeby unikn przejciowych kopotw i niewielkich wydatkw. Nigdy lepiej nie objawia si natura ustrojw demokratycznych, ktre najczciej rzdz si w sprawach zagranicznych wyobraeniami wielce mtnymi lub zgoa bdnymi i kwestie polityki zagranicznej rozwizuj kierujc si wycznie wzgldami wewntrznymi 11. W czasie, gdy rozgryway si te wydarzenia w Szwajcarii, zmianie uleg problem niemiecki. Po walce ludw przeciwko rzdom przysza kolej na ktnie midzy wadcami. T now faz rewolucji ogldaem uwanym spojrzeniem i z mieszanymi uczuciami. Inaczej ni w pozostaych krajach Europy, w Niemczech rewolucja nie miaa prostej przyczyny. Wywoana zostaa przez oglnego ducha czasu i zarazem przez idee zjednoczeniowe, waciwe tylko Niemcom. Dzisiaj demagogia bya zwyciona, ale nie zanika myl o jednoci Niemiec, wci ywe pozostaway potrzeby, wspomnienia i namitnoci, ktre t myl zrodziy. Krl Prus12 postanowi j sobie przywaszczy i ni si posuy. Wadca ten, czowiek bystry, lecz niezbyt roz11 12

Por. O demokracji w Ameryce, op. cit., t. I, cz. II, rozdz. V. Krl Prus - Fryderyk Wilhelm IV (1795-1861), panowa od r. 1840 do 1857,

kiedy dotknity chorob umysow musia ustpi na rzecz brata, regenta Wilhelma.

sdny , od roku waha si midzy strachem, jaki budzia w nim rewolucja, a chci wycignicia z niej korzyci. Na tyle, ile mg i mia, walczy on z liberalnym i demokratycznym duchem wieku, ale sprzyja niemieckiemu duchowi zjednoczeniowemu bya to podwjna gra i gdyby odway si prowadzi j do koca, mg by straci w niej ycie i koron. Bo aeby przeama opr stawiany wprowadzeniu wadzy centralnej przez istniejce instytucje i interesy wadcw, trzeba by byo szuka pomocy w rewolucyjnych namitnociach ludw, a czynic tak Fryderyk Wilhelm zostaby przez nie prdko unicestwiony. Dopki parlament frankfurcki posiada presti i wadz, dopty krl pruski zabiega o jego wzgldy i usiowa na nim wymc uznanie go za wadc nowego imperium. Kiedy za frankfurcki parlament popad w niemoc i niesaw, krl zmieni postpowanie nie zmieniwszy zamiarw. Stara si wystpowa jako dziedzic tego Zgromadzenia i dla pokonania rewolucji prbowa urzeczywistni chimer jednoci Niemiec, ktr demokraci posuyli si, by wstrzsn wszystkimi tronami. W tym celu zaprosi wadcw niemieckich do utworzenia nowej konfederacji, cilejszej ni ta z roku 1815, w ktrej on sam objby rzdy. W zamian za to zobowizywa si, e pomoe im w odzyskaniu lub umocnieniu wadzy w ich wasnych pastewkach. Wielu z tych wadcw, ktrzy nienawidzili Prus, ale bardziej jeszcze dreli przed rewolucj, zgodzio si na t lichwiarsk transakcj. Austria, ktr powodzenie tego przedsiwzicia wyparoby z Niemiec, wyrazia swj protest, jako e w tej chwili nie moga uczyni nic wicej. Za jej przykadem poszy dwie gwne monarchie poudniowe Bawaria i Wirtembergia, ale cae Niemcy pnocne i rodkowe przystpiy do tej krtkotrwaej konfederacji, ktra zostaa zawizana 26 maja 1849 i wesza do historii pod nazw Unii trzech krlw. Tak wic Prusy zaczy nagle panowa nad rozlegym tery-

torium, ktre rozcigao si od Kajpedy a do Bazylei i na jaki czas zebray pod swoj wadz jakie dwadziecia sze, dwadziecia siedem milionw Niemcw. Wszystko to stao si niedugo po moim wejciu do rzdu. Wyznam, e patrzc na to osobliwe widowisko, ogarnity zostaem do dziwacznymi mylami i e przez moment przeyem pokus, by uwierzy, i w swej polityce zagranicznej prezydent nie by wcale takim szalecem, na jakiego zrazu wyglda. Pko przecie to przymierze dworw Pnocy, ktre tak dugo na nas ciyo. Dwie wielkie monarchie kontynentalne, Prusy i Austria, weszy ze sob w spr, prawie w wojn. Czy nie nadszed dla nas moment, eby zwiza si jakim cisym i owocnym ukadem, czego tak nam do tej pory brakowao, i choby po czci naprawi nieszczcia, jakie nas spotkay w roku 1815? Wspomagajc Fryderyka Wilhelma w jego przedsiwziciu, ktremu Anglia si nie sprzeciwiaa, Francja moga podzieli Europ i wywoa jeden z tych wielkich kryzysw, ktre prowadz do zmian terytorialnych. Czas zdawa si tak bardzo sprzyja tego rodzaju pomysom, e wypeniay one wyobrani wielu wadcw niemieckich. Najmocniejsi z nich tylko marzyli o zmianach granic i powikszeniu swej wadzy kosztem ssiadw. Zdawao si, e rewolucyjn chorob ludw zaraziy si take rzdy Niemoliwa jest konfederacja midzy trzydziestoma omioma pastwami powiada naszemu ambasadorowi pan von der Pforden, premier Bawarii13 Wiele z nich naleaoby sobie podporzdkowa. Jake na przykad spodziewa si przywrcenia adu w takim kraju, jak Wielkie Ksistwo Badeskie, jeli nie podzieli
13

Ludwig Karl Heinrich baron von Pforden (1811-1880) - bawarski m stanu, od 1843 profesor prawa rzymskiego na Uniwersytecie w Lipsku. Minister wyzna w 1848, spraw zagranicznych w latach 1849-1859.

go midzy suwerenw do silnych, aby wymusi tam posuch? - I dorzuca. Gdyby do tego miao doj, nam przypadaby oczywicie dolina Neckaru". Co do mnie, to do szybko wyzbyem si tego rodzaju chimerycznych pomysw. Stwierdziem wkrtce, e w zamian za nasze dobre usugi Prusy nie mog nam ofiarowa niczego godnego uwagi, e ich wadza nad innymi pastwami germaskimi jest krucha i bdzie krtkotrwaa, e nie mona liczy na ich krla, ktry przy pierwszej trudnoci nas zawiedzie, zawodzc si na sobie samym, e przede wszystkim tak dalekosine i rozlege zamiary nie s stosowne dla spoeczestwa tak osabionego, dla czasw tak niespokojnych i niebezpiecznych jak nasze, ani dla rzdu, ktry jak nasz przypadkiem i przejciowo znalaz si u wadzy. Przypomn natomiast znacznie powaniejsze pytanie, jakie sobie wwczas stawiaem, bo stawia je sobie trzeba bez przerwy: czy w interesie Francji ley, by wizy Konfederacji niemieckiej zacieniay si czy rozluniay? Innymi sowy, czy powinnimy sobie yczy, by Niemcy scaliy si w jeden nard lub te pozostay zbiorowiskiem skconych narodw i wadcw? Do starej tradycji naszej dyplomacji naley denie do tego, by Niemcy pozostay podzielone na du liczb odrbnych pastw i byo to denie oczywiste, gdy poza Niemcami znajdowaa si Polska i na p barbarzyska Rosja. Ale czy dzi jest ono rwnie oczywiste? Odpowied na to pytanie zaley od odpowiedzi na inne: do jakiego naprawd stopnia dzisiejsza Rosja zagraa niepodlegoci Europy? Co do mnie, to jestem przekonany, e Zachodowi grozi wczeniej czy pniej popadniecie w jarzmo, lub co najmniej w bezporedni i nieprzemon zaleno od carw, i dlatego te sdz, e naszym pierwszorzdnym interesem jest sprzyja zjednoczeniu wszystkich plemion germaskich, aeby przeciwstawi je potdze rosyjskiej. wiat wyglda dzi inaczej, musimy przeto odej od naszych starych zasad i nie lka si umacniania naszych ssiadw po to, by

jakiego dnia byli w stanie razem z nami stawi czoa wsplnemu przeciwnikowi. Rosyjski imperator ze swej strony dostrzega, jak przeszkod mogyby dla niego stanowi Niemcy. W jednym ze swych listw Lamoriciere przekaza mi, e pewnego dnia car ze zwyk sobie szczeroci i wyniosoci powiedzia mu: Gdyby miao kiedy doj do zjednoczenia Niemiec, czego zapewne yczycie sobie nie bardziej ni ja, wwczas, aeby si rzdzi, potrzebowayby czowieka zdolnego uczyni to, czego nie potrafi Napoleon, a gdyby czowiek taki si znalaz, gdyby ta uzbrojona masa staa si grona, wtedy musielibymy wsplnie wzi si do dziea, my i wy". Lecz kiedy zadawaem sobie te pytania, nie nadszed jeszcze czas na ich rozstrzyganie, ani nawet na ich dyskutowanie. Niemcy same z siebie powracay nieuchronnie do swego starego ustroju i do swej starej anarchii politycznej. Zjednoczeniowe wysiki parlamentu frankfurckiego upady, podobny los spotka usiowania krla Prus. Wadcw niemieckich w ramiona Fryderyka Wilhelma popchn wycznie strach przed rewolucj. W miar jak skutkiem wysikw pruskich tumiona rewolucja przestawaa by grona, sprzymierzecy, czy jak mona by wrcz powiedzie, nowi poddani krla pruskiego zaczli tskni do niepodlegoci. To, co czyni krl Prus, naleao do tego gatunku nieszczliwych przedsiwzi, w ktrych sukcesy szkodz ostatecznemu powodzeniu, i jeliby porwnywa rzeczy due z maymi, powiedziabym, e jego dzieje byy po trosze dziejami naszymi, musia ponie klsk po przywrceniu porzdku i wanie dlatego, e go przywrci. Wadcom, ktrzy poddali si temu, co nazywa si prusk hegemoni, spieszno byo znale okazj, by si spod niej wydoby. Okazji dostarczya im Austria, kiedy po zwycistwie nad Wgrami moga ponownie wkroczy na niemieck scen, przynoszc ze sob si materialn i potg wspomnie zwizanych z jej imieniem. Stao si to we wrzeniu

1849 roku. Gdy krl Prus zobaczy przed sob potnego rywala, a za nim dostrzeg Rosj, zabrako mu odwagi, jak to przewidywaem, i z wolna powrci do swej dawnej roli. Konstytucja niemiecka z 1815 roku powrcia do ask, a sejm do obrad, za z wielkiego poruszenia roku 1848 pozostay na obliczu Niemiec tylko dwa wyranie widoczne lady: wiksza zaleno maych pastewek od wielkich monarchii, nieodwracalne osabienie tego, co pozostao z instytucji feudalnych, dokonane tu przez ludy spustoszenia zostay usankcjonowane przez wadcw. Z powierzchni Niemiec znika wieczysta renta gruntowa, dziesicina, paszczyzna, przywileje spadkowe, prawo do polowa, senioralne sdy, na czym w wielkiej czci opierao si bogactwo szlachty. Krlowie powrcili na trony, ale arystokracja ju si nie podniosa. Doszedszy prdko do przekonania, e nie mamy do odegrania w kryzysie wewntrzniemieckim adnej roli, staraem si pozosta na dobrej stopie ze skconymi stronami. Szczeglnie przyjazne stosunki utrzymywaem z Austri, ktrej wspdziaanie byo nam niezbdne, jak pniej powiem, w sprawie rzymskiej. Staraem si naprzd doprowadzi do pomylnego zakoczenia jej negocjacje z Piemontem, przez dugi czas zawieszone. Wkadaem w to duo stara, poniewa byem pewien, e bez rozwizania tej kwestii i ustanowienia od tej strony trwaego pokoju, caa Europa nie moe liczy na stabilizacj i bdzie wci wystawiona na niebezpieczestwo. Od klski pod Novar Piemont podejmowa bezskuteczne prby negocjacji. Austria chciaa zrazu narzuci warunki nie do przyjcia. Ze swej strony Piemont wystpowa z roszczeniami, ktre nie odpowiaday ju jego sytuacji. Kilkakrotnie zrywane, rokowania zostay na nowo podjte, gdy obejmowaem ministerstwo. Mielimy liczne i powane powody, eby yczy sobie jak najspieszniejszego ustanowienia tego pokoju. Bez jego zawarcia w Europie nic nie byo pewne. Od tego maego zaktka kontynentu moga rozpocz si wojna powszechna.

Ponadto Piemont lea zbyt blisko nas, abymy mogli dopuci iby utraci on niepodlego, ktr odgradza si od Austrii oraz swoje nowe konstytucyjne instytucje, ktre zbliay go do nas; dwie zdobycze, ktrych los stawa si wielce niepewny, gdyby miano znw uciec si do broni. Wobec obu stron wystpiem wic w imieniu Francji jako mediator, do kadej przemawiajc gorco jzykiem, ktry zdawa mi si najbardziej przekonujcy. Austrii zwracaem uwag, jak pilne jest zapewnienie Europie, powszechnego pokoju dziki temu pokojowi lokalnemu i staraem si jej uzmysowi wygrowany charakter stawianych przez ni warunkw. Piemontowi wskazywaem na punkty, w ktrych jak sdziem moe on ustpi ratujc honor i interesy. Dbaem zwaszcza o to, by jego rzdowi dokadnie i wyranie uwiadomi czego moe od nas oczekiwa, tak eby nie mg sobie stworzy niebezpiecznych zudze, lub te uda, e je sobie stworzy. Nie bd tu wchodzi w szczegy, nad ktrymi debatowano dzi s one bez znaczenia. Powiem tylko, e nadszed wreszcie moment, w ktrym strony zdaway si bliskie porozumienia, a ostatnie rozbienoci tyczyy kwestii pieninych. Poprzez swego ambasadora w Paryu Austria zapewniaa nas o gotowoci do ugody i sdzi ju mogem, e pokj praktycznie jest osignity, gdy dowiedziaem si znienacka, e austriacki penomocnik odmieniwszy jzyk i postaw, postawi 19 lipca niesychanie twarde ultimatum, pozostawiajc cztery dni na odpowied. Po tych czterech dniach rozejm mia zosta przerwany i podjte dziaania wojenne. Marszaek Radetzky14 ju
14

Johann Joseph Karl hrabia Radetzky (1766-1858) - marszaek austriacki. Dowodzi armi we Woszech w r. 1831 i 1848. Zawar rozejm z krlem Piemontu Karolem Albertem, ktry go zerwa i ponis klsk pod Novar. Po zwycistwie Radetzky zosta generalnym gubernatorem Lombardii i Wenecji.

koncentrowa armi i przygotowywa si do ponownego rozpoczcia kampanii. Te wiadomoci, tak sprzeczne z pokojowymi zapewnieniami, jakie nam przekazywano, ogromnie mnie zaskoczyy i oburzyy. dania tak przesadne, przedstawione w tak ostry i wzgardliwy sposb zdaway si zapowiedzi, e pokj nie by wycznym celem Austrii, e przeszkadzaa jej niepodlego Piemontu, a by moe jego przedstawicielskie instytucje, poniewa jak dugo wolno istnieje w jakim zaktku Woch, tak dugo Austria nie czuje si pewnie w caej reszcie tego kraju. Pomylaem natychmiast, e za adn cen nie wolno dopuci do zniewolenia tak bliskiego ssiada, wyda na up austriackiej armii terytorium osaniajcego nasze granice, ani te cierpie zdawienia swobd politycznych w jedynym kraju, gdzie od 1848 roku korzystano z nich w sposb umiarkowany. Uznaem rwnie, i zachowanie Austrii wobec nas wiadczyo bd o intencji oszukania nas, bd o chci wystawienia na prb naszego zdecydowania, czy jak potocznie si mawia wybadania terenu. Doszedem do wniosku, e mam do czynienia z jedn z owych skrajnych okolicznoci, jakie z gry wziem w rachub, i w jakich naleao rzuci na szal nie tylko m tek ministra, a wic doprawdy niewiele, lecz los Francji. Udaem si do Rady Ministrw, gdzie przedstawiem spraw. Prezydent i wszyscy koledzy uznali jednomylnie, e trzeba dziaa. Drog telegraficzn przekazano bezzwocznie rozkaz do armii lyoskiej, by skoncentrowaa si u podna Alp, za ja powrciwszy do ministerstwa sam zredagowaem nastpujcy list (bo mdy styl dyplomacji byby w tych okolicznociach nie na miejscu): Jeliby rzd austriacki obstawa przy daniach wymienionych w waszej wczorajszej depeszy, jeliby porzucajc rozmowy dyplomatyczne zerwa rozejm, i, jak zapowiada, nakaza ruszy na Turyn, by stamtd podyktowa pokj, to Piemont moe

by pewien, e go nie opucimy. Nie bdzie to ju ta sama sytuacja, w jakiej postawi si przed bitw pod Novar, gdy z wasnej woli chwyci za bro i wbrew naszym radom rozpocz wojn. Tutaj inicjatyw, nie zostawszy niczym sprowokowana, podjaby Austria, charakter jej da i brutalne posunicia pozwoliyby nam sdzi, e nie chodzi jej wycznie o pokj, lecz e zagraa caoci terytorium piemonckiego lub co najmniej niezawisoci jego rzdu. Nie pozwolimy na spenienie podobnych zamiarw pod naszym bokiem. Jeli Piemont zostanie w takich warunkach zaatakowany, bdziemy go broni". Uznaem te za stosowne wezwa do siebie przedstawiciela Austrii15, maego dyplomat, z miny i usposobienia bardzo podobnego do lisa. W przekonaniu, e w naszej sytuacji przezornoci jest ukaza uniesienie, skorzystaem z tego, e nawyki dyplomatycznej powcigliwoci mogy mi by jeszcze obce i wyraziem mu nasze zaskoczenie oraz niezadowolenie w sposb tak gwatowny, e jak mi potem powiedzia, nigdy w yciu nie zazna tak zego przyjcia. Zanim przed chwil przytoczona depesza dotara do Turynu, midzy obu pastwami doszo do zgody. Porozumiano si w kwestiach finansowych, ktre zostay uregulowane w duchu wczeniejszych naszych sugestii. Rzd austriacki chcia przyspieszy negocjacje przez zastraszenie, w czasie rozmw okaza du ustpliwo. Ksi Schwarzenbergl6 przekaza mi liczne wyjanienia, usprawiedliwienia i przeprosiny. Pokj zosta ostatecznie podpisany 6 sierpnia. Dla Piemontu, po tylu bdach i nieszczciach,
15

By nim Joseph Aleksander baron Hubner (1811 1892), pisarz i dyplomata

austriacki, minister penomocny, w Paryu od 1849 do 1859 r. 16 Felix Fryderyk ksi Schwarzenberg (1800-1852) - dyplomata i m stanu austriacki. W listopadzie 1848 r. mianowany premierem.

pokj niespodziewanie korzystny, bo uzyska on dziki niemu wicej ni na pocztku mia si domaga. Sprawa ta rzucia jaskrawe wiato na zwyczaje dyplomacji angielskiej, a w szczeglnoci lorda Palmerstona, ktry ni kierowa, rzecz warta jest przedstawienia. Od rozpoczcia rokowa rzd angielski nie przestawa okazywa swej niechci wobec Austrii oraz zachca Piemontczykw do odrzucenia warunkw, jakie ta chciaa na nich wymc i dziki temu zyskiwa sobie spor sympati w Turynie. Po podjciu decyzji, o ktrych wspomniaem, zatroszczyem si od razu, by powiadomi o nich Angli, pragnc j skoni do postpienia w podobny sposb. Do naszego ambasadora w Londynie, ktrym by wwczas Drouyn de Lhuys17, przesaem wic depesz z poleceniem, aeby odczyta j lordowi Palmerstonowi i wybada, jakie s intencje ministra. Od Drouyn de Lhuysa otrzymaem nastpujc odpowied: Gdy przedstawiaem mu Paskie decyzje oraz instrukcje, jakie wysa Pan do pana Boislecomte'al8, lord Palmerston sucha z oznakami ywej aprobaty, lecz kiedy powiedziaem: Dowiedzia si pan zatem, milordzie, jak daleko my zamierzamy si posun. Czy mgby mi pan powiedzie, jak daleko posun si zechce paski kraj?" Lord Palmerston odrzek natychmiast: Rzd brytyjski, ktrego interes w tej sprawie nie rwna si waszemu, ograniczy si do udzielenia
17

Edmond Drouyn de Lhuys (1805-1881) - dyplomata, od 1842 r. deputowany. W 1848 wybrany do Konstytuanty, w pierwszym gabinecie Barrota by ministrem spraw zagranicznych, a w czerwcu 1849 obj stanowisko ambasadora Francji w Londynie. W okresie II Cesarstwa by jeszcze trzykrotnie ministrem spraw zagranicznych. 18 Andr-Olivier Saint de Boislecomte (1799?) oficer za Restauracji i monarchii lipcowej, dymisjonowa w r. 1846. By szefem gabinetu Lamartine'a w Ministerstwie Spraw Zagranicznych od lutego 1848, w maju zosta ambasadorem w Neapolu, potem w Turynie i w Waszyngtonie. Odwoany przez Ludwika Napoleona w r. 1851.

rzdowi piemonckiemu pomocy dyplomatycznej i wsparcia moralnego". Czy to nie charakterystyczne? Bezpieczna od rewolucyjnej choroby ludw, dziki mdrym prawom i sile dawnego obyczaju, ubezpieczona przed gniewem wadcw dziki swej potdze i swemu pooeniu, Anglia w sprawach wewntrznych kontynentu odgrywa chtnie rol adwokata wolnoci i sprawiedliwoci. Lubi krytykowa, a nawet obraa mocnych, usprawiedliwia i omiela sabych, lecz jak si zdaje chodzi jej w tym gwnie o strojenie poczciwej miny i goszenie dobrych teorii. Gdy si bowiem okazuje, e ktry z jej protegowanych potrzebuje pomocy, ofiarowuje wsparcie moralne. Dodam, by na tym rzecz zakoczy, e udaje si to jej doskonale. Piemontczykom zostao przewiadczenie, e bronia ich jedynie Anglia, a my prawie ich opucilimy. W Turynie zyskaa sobie ona popularno, a Francja nieufno. Narody s jak ludzie, wyej ceni haas, jaki si wok nich robi, ni rzeczywicie wywiadczone przysugi. Ledwo pozbylimy si jednego kopotu, a ju spad na nas drugi i ciszy. Z alem i niepokojem przygldalimy si wypadkom na Wgrzech. Niedole tego nieszczliwego ludu budziy w nas sympati. Interwencja Rosji, ktra na jaki czas uzaleniaa Austri od cara i powikszaa coraz bardziej jego wpyw na sprawy caej Europy, nie moga si nam podoba. Lecz wszystkie te wypadki dziay si poza naszym zasigiem i bylimy wobec nich bezsilni. Nie musz Panu mwi - pisaem w instrukcji dla Lamoricire'a z 24 lipca 1849 z jak ywym i bolesnym zainteresowaniem ledzimy bieg wypadkw wgierskich. Niestety nasza rola w tej kwestii musi na razie pozosta bierna. Litera i duch traktatw nie otwieraj nam adnej moliwoci interweniowania, a ponadto nasze oddalenie od teatru wojny samo w sobie nakazywaoby w sytuacji, w jakiej znajdujemy si my i Europa, daleko posunit rezerw. Gdy nie moemy skutecznie dziaa ani czynem, ani

sowem, godno nasza wymaga, bymy w tej kwestii nie okazywali ani jaowego podniecenia, ani bezsilnych gestw dobrej woli. W kwestii wgierskiej naszym obowizkiem jest bystre obserwowanie tego, co si dzieje i przewidywanie tego, co dzia si bdzie". Jak wiadomo, w starciu z przewaajcymi siami Wgrzy zostali pokonani albo si poddali, a najwaniejsi dowdcy wraz z paroma polskimi generaami, ktrzy przystali do ich sprawy, przeszli w kocu sierpnia przez Dunaj i przybyli do Widdin oddajc si w rce Turkw. Stamtd dwaj gwni przywdcy, Dembiski19 i Kossuth20 napisali do naszego ambasadora w Konstantynopolu. Zwyczaje i charakter tych dwu przywdcw objawiy si w ich listach. onierz pisa krtko i prosto, adwokat i mwca dugo i ozdobnie. Z listu tego ostatniego pamitam jedno zdanie: Jako dobry chrzecijanin wybraem niewysowion bole wygnania zamiast spokoju mierci". Oba listy koczyy si prob o opiek Francji. W czasie, gdy wygnacy szukali oparcia we Francji, ambasadorowie Austrii i Rosji stawili si w Dywanie21 z daniem, aby im ich wydano. Austria opieraa swe danie na
19

Henryk Dembiski (1791- 1864) - genera. Suy w armii Ksistwa

Warszawskiego, pose na sejm w 1825 r., uczestnik powstania listopadowego, w 1831 r. jego wdz naczelny. Wyemigrowa do Francji. W powstaniu wgierskim dowdca korpusu w pn. Wgrzech, potem szef sztabu i wdz naczelny. Powrci do Francji w r. 1850. 20 Ludwik Kossuth (18021894) publicysta i wgierski m stanu. Pose na sejm w 1847 r., przyczyni si do wybuchu insurekcji, by ministrem finansw w gabinecie Batthyany'ego. Jako szef rzdu obrony narodowej by inicjatorem proklamowania niepodlegoci Wgier przez Zgromadzenie. W Turcji by wiziony do r. 1851, potem przebywa na wygnaniu w Anglii, Ameryce i we Woszech.
21

Dywan tutaj rzd turecki.

traktacie belgradzkim, ktry wcale jej takiego prawa nie przyznawa, Rosja na traktacie z Kamardzi (z 10 lipca 1774), ktry by co najmniej niejasny. Jednake w gruncie rzeczy nie odwoywano si bynajmniej do prawa midzynarodowego, lecz do lepiej znanego i czciej stosowanego prawa silniejszego. Wida to byo w czynach i w sowach. Od pierwszego dnia obaj ambasadorzy dali do zrozumienia, e chodzi tu o spraw wojny lub pokoju. Nie zgadzajc si na adne dyskusje domagali si odpowiedzi tak lub nie, owiadczajc, e gdyby miaa by odmown, zerw niezwocznie wszelkie stosunki dyplomatyczne z Turcj. Na t brutalno ministrowie tureccy odpowiadali agodnym tumaczeniem, e Turcja jest krajem neutralnym, e prawa ludzkie zabraniaj im wydania wygnacw, ktrzy schronili si na ich terytorium, e Austriacy i Rosjanie przeciwstawiali im czsto te prawa, gdy muzumascy buntownicy szukali azylu na Wgrzech, w Transylwanii lub w Besarabii. Skromnie przedkadali, e to co dozwolone na lewym Dunaju, winno by rwnie dozwolone na brzegu prawym. Zapewniali wreszcie, e to, czego od nich dano jest sprzeczne z ich honorem i religi, e chtnie si zobowi do internowania uchodcw, do osadzenia ich w miejscu, skd nie bd mogli szkodzi, ale e nie mog si zgodzi na wydanie ich katu. Mody sutan22 donosi mi nasz ambasador odpowiedzia wczoraj wysannikowi austriackiemu, e nie pochwalajc tego, co robili buntownicy wgierscy, zmuszony jest teraz widzie w nich tylko ludzi nieszczliwych, ktrzy szukaj ratunku od mierci i e ludzkie uczucia nie dozwalaj mu
22

Abdul Medzid (1823-1861), sutan turecki od 1839 do 1861 r. Kontynuowa

modernizacj kraju rozpoczt przez ojca, za w polityce zewntrznej zwiza si z Angli i Francj, aby broni terytorium tureckiego, ktremu zagraa Egipt, potem Rosja.

ich wyda. Za wielki wezyr , Raszyd Pasza23 - pisa nasz wysannik - owiadczy: Jeli z tego powodu utrac wadz, bd dumny" i doda ze wzruszeniem: "Wedle naszej religii kady czowiek proszcy o miosierdzie winien je uzyska". Sowa godne ludzi cywilizowanych i chrzecijan. Jak prawdziwi Turcy zachowywali si ambasadorzy groc w odpowiedzi, e trzeba albo wyda uciekinierw, albo ponie nastpstwa zerwania, ktre najpewniej doprowadz do wojny. Poruszona bya rwnie ludno muzumaska, pochwalaa i wspieraa swj rzd, a mufti24 pojawi si u naszego ambasadora, aby mu podzikowa za poparcie udzielane w dobrej i sprawiedliwej sprawie. Ju na pocztku sporu Dywan zwrci si do ambasadorw Francji i Anglii. Odwoa si do opinii publicznej dwu wielkich krajw jakie reprezentowali, prosi o rad i o udzielenie pomocy w przypadku, gdyby mocarstwa pnocne przystpiy do wykonania swych pogrek. Ambasadorzy od razu wyrazili zdanie, e Austria i Rosja dziaaj bezprawnie i zachcali rzd turecki do stawienia oporu. Podczas caej tej rozgrywki do Konstantynopola przyjecha adiutant cara. Przywiz list do sutana, jaki jego mocodawca raczy wygotowa wasnorcznie, aeby zada ekstradycji Polakw, ktrzy walczyli przeciwko armii rosyjskiej podczas wojny wgierskiej, a nawet jeszcze wczeniej. Ten gest, zupenie pozbawiony wielkoci i raco niewspmierny z celem, jaki chciano osign, chyba e miaaby nim by rzeczywicie wojna, wyda si nader dziwny komu kto nie pojmie szczeglnych pobudek, jakie w tym przypadku powodoway carem. Ten oto wy23

Mustafa Raszyd Pasza (1802-1858) - turecki m stanu, by ambasadorem w

Londynie i w Paryu, kilkakrotnie ministrem spraw zagranicznych. 24 mufti - duchowny muzumaski czuwajcy nad stosowaniem prawa religijnego i rozstrzygajcy kwestie sporne dotyczce wiary.

imek z listu Lamoricire'a wskazuje na owe pobudki z du przenikliwoci i zarazem wiadczy, do jakiego stopnia wadze na tym kracu Europy lkaj si opinii publicznej, chocia zdawaoby si, e nie posiada tam ona ani swego organu, ani adnego wpywu. Wojna wgierska bya tu wielce niepopularna. Podjta, jak Panu wiadomo, celem wsparcia Austrii, ktrej nard jest tu znienawidzony, a rzd zupenie nie szanowany, wojna ta kosztowaa osiemdziesit cztery miliony frankw, a nie przyniosa adnych korzyci. Rosjanie mieli wic nadziej, e w zamian za ofiary tej kampanii uda im si przynajmniej przywie do Polski jako jecw Bema25, Dembiskiego i innych Polakw. Zwaszcza w armii wida prawdziw wcieko na tych ludzi. dza zaspokojenia w ten sposb narodowej mioci wasnej, mioci nieco dzikiej, podsycana bya wrd onierzy i ludu. Mimo swej wszechwadzy imperator musi ogromnie si liczy z nastrojami mas, na ktrych si opiera i z ktrych pynie jego sia. Sprawa uchodcw nie jest wic tu prywatn spraw jego mioci wasnej w gr wchodzi poczucie narodowe kraju i armii". Tego rodzaju racje skoniy zapewne cara do ryzykownego gestu, o ktrym wspomniaem. Ksi Radziwi26 przedoy list i nic nie uzyska. Wyjecha od razu, nie stawiwszy si na poegnaln audiencj, jak mu proponowano. Ambasadoro25

Jzef Bem (1794-1850) genera. Uczestnik powstania listopadowego,

wyemigrowa do Francji. W 1848 r. kierowa obron zrewoltowanego Wiednia przeciw wojskom Windischgratza, na Wgrzech walczy w Siedmiogrodzie, potem obj dowdztwo nad powstacz armi wgiersk. Po upadku insurekcji znalaz si w Turcji. Jako Murat -Pasza suy w armii tureckiej, zmar w Syrii. 26 Leon ksi Radziwi (18011882) jako oficer armii rosyjskiej odznaczy si w kampanii przeciw powstaniu listopadowemu. Adiutant cara Mikoaja II.

wie Austrii i Rosji owiadczyli oficjalnie, e ustay wszelkie stosunki dyplomatyczne midzy ich wadcami a Dywanem. Ten ostatni w krytycznej dla siebie chwili wykaza si stanowczoci i zarazem wyszukan przezornoci, ktrej nie powstydziyby si najbardziej dowiadczone gabinety europejskie. Odmawiajc ugicia si przed daniami, a raczej rozkazami obu cesarzy, sutan napisa do cara wyjaniajc mu, e nie pragnie wdawa si z nim w spr prawniczy tyczcy interpretacji traktatw, ale e odwouje si do jego przyjani i honoru proszc go, by zechcia zrozumie, e rzd turecki nie moe podj kroku, ktry odebraby mu powaanie w wiecie. Ponowi przy tym zapewnienie, e skonny jest uczyni wszystko, by uchodcy nie mogli szkodzi. Zawiezienie listu do Petersburga Abdul Medzid poruczy jednemu z najroztropniejszych i najzrczniejszych ludzi swego imperium, Fuadowi27. List o podobnej treci zosta przesany do Wiednia, ale dorczy go mia turecki rezydent na dworze austriackim, a drobna ta rnica wiadczya wymownie o nierwnej wadze, jak przykadano do zjednania obu wadcw. Doniesienia na ten temat otrzymaem w kocu wrzenia. Moim pierwszym staraniem byo przekaza je Anglii. Jednoczenie wysaem osobny list do naszego ambasadora, ktremu pisaem: Od stanowiska, jakie w tej sprawie zajmie Anglia, bardziej ni my w niej zainteresowana i mniej ryzykujca w konflikcie, jaki moe z niej wynikn, zaley w znacznej mierze nasze stanowisko. Niech angielski gabinet owiadczy jasno i kategorycznie, jak daleko zamierza si posun. Dobrze pamitam spraw Piemontu i jeli nas bd potrzebowali, niech postawi kropk nad i
27

Fuad Mehmet Pasza (1814 - 1869) - turecki m stanu. Po zakoczeniu misji w Petersburgu zosta ministrem spraw wewntrznych, w latach pniejszych trzykrotnie byt ministrem spraw zagranicznych.

Wtedy by moe okaemy zdecydowanie, ale bez tego nic. Byoby rwnie rzecz wan, aby upewni si Pan co do postawy, jak wobec tych zdarze maj torysi rnych odcieni28 w przypadku rzdw parlamentarnych, a wic przejciowych, poparcie partii rzdzcej nie zawsze daje wystarczajc rkojmi". Mimo powagi sytuacji, ministrowie angielscy, ktrzy rozjechali si na wakacje, potrzebowali sporo czasu, eby si zebra, bo w tym kraju, jedynym, gdzie nadal rzdzi arystokracja, wikszo ministrw to bogaci ziemianie, zazwyczaj wielcy panowie. O tej porze odpoczywali w swych majtkach po trudach i troskach polityki i nie byo im spieszno je opuszcza. Tymczasem caa angielska prasa, niezalenie od politycznej orientacji, stana w ogniu. Zapaaa oburzeniem na obu cesarzy i wzniecia sympati opinii publicznej dla Turkw. Zagrzany w ten sposb rzd zdecydowa si szybko. Owiadczy, e chodzi nie tylko o sutana, lecz o angielskie wpywy w wiecie. Postanowi zatem: l zamanifestowa niezadowolenie wobec Rosji i Austrii, 2 wysa brytyjsk flot rdziemnomorsk pod Dardanele, aby doda ducha sutanowi i w razie potrzeby broni Konstantynopola. Nas poproszono o wspdziaanie i powzicie podobnych decyzji. Tego samego wieczora wydano flocie angielskiej rozkaz podniesienia bandery. Wiadomoci o tych miaych postanowieniach wprawiy mnie w duy kopot. Nie miaem waha co do tego, e naleao zaaprobowa wielkoduszne postpowanie naszego ambasadora i przyj z pomoc sutanowi, lecz co do krokw wojennych sdziem, e przedsibra je ju teraz byoby nierozwane. Anglicy chcieli, ebymy postpili podobnie jak
28

torysi czonkowie stronnictwa konserwatywnego w przeciwiestwie do liberalnych wigw, stronnictwa znajdujcego si u steru rzdw w 1849 r.

oni, ale nasza sytuacja nie bya podobna. Udzielajc wojskowej pomocy Turkom Anglia ryzykowaa flot, my naszym istnieniem. Angielscy ministrowie mogli liczy na poparcie parlamentu i narodu, co do nas moglimy mie pewno, e zostaniemy opuszczeni przez Zgromadzenie, a nawet kraj, gdyby miao doj a do wojny. Niedole bowiem i niebezpieczestwa wewntrzne odebray ludziom wraliwo na cokolwiek innego. Byem ponadto przekonany, e groby w tym przypadku zamiast przysuy si naszym zamiarom raczej by im szkodziy. Bo gdyby przypadkiem Rosja - a o ni tylko chodzio, gdy Austrii przypisywaem wycznie rol satelity - zapragna przez najechanie Turcji postawi kwesti podziau Wschodu, w co trudno mi byo uwierzy to wysanie naszej floty nie powstrzymaoby kryzysu. Jeeli natomiast chodzio, co prawdopodobniejsze, wycznie o zemst na Polakach, to kryzys pogbilibymy, utrudniajc carowi wycofanie si ze sprawy, do jego dzy odwetu dodajc jego zranion prno. Z takimi mylami poszedem na Rad Ministrw, gdzie zorientowaem si od razu, e prezydent ju si zdecydowa, a nawet zaangaowa, jak nam sam owiadczy. Na jego zdecydowanie wpyn lord Normanby29, angielski ambasador i dyplomata w osiemnastowiecznym stylu, ktry u Ludwika Napoleona by w wielkich wzgldach, poniewa on sam, a nawet jego maonka wiele czasu spdzali w towarzystwie Miss Howard30, kochanki Ludwika Napoleona,
29

Constantine-Henry Phipps markiz Normanby (17971863) angielski m stanu, czonek Parlamentu, minister wojny i kolonii, potem spraw wewntrznych. W 1846 zosta wysany do Parya jako ambasador. Wypadki roku 1848 opisa w ksice A Year of revolution (Londyn 1857), Tocqueville zabiega wok jej tumaczenia francuskiego.
30

Miss Howard - Elizabeth-Ann Harryett (1823-1865), aktorka angielska,

kochanka Ludwika Napoleona, ktremu poyczya pienidze niezbdne do przygotowania zamachu stanu.

a cilej jego faworyty, bo kochanek mia zawsze kilka naraz. Wikszo moich kolegw byo podobnego co prezydent zdania, e bez wahania naley przyczy si do dziaa, jakie nam proponowaa Anglia i jak ona wysa nasz flot pod Dardanele. Nie mogc przekona ich do odczekania z decyzj, ktra wydawaa mi si przedwczesna, wymogem to przynajmniej, by zaczeka z jej wykonaniem na opini Falloux, ktrego stan zdrowia zmusi do wyjazdu z Parya na wie. Pojecha do niego Lanjuinais, przedstawi mu spraw i powrci, by powiedzie nam, e zdaniem Falloux naley bez wahania wysa flot. Rozkaz przekazano natychmiast. Ale Falloux opowiedzia si za tym rozwizaniem nie skonsultowawszy si z przywdcami wikszoci, swoimi przyjacimi, a nawet nie zdajc sobie sprawy z jego nastpstw - uleg odruchowi, co czasem mu si zdarzao, poniewa z natury by lekkomylny i roztrzepany, zanim edukacja i nawyk uczyniy go wyrachowanym, a do obudy. Prawdopodobnie po rozmowie z Lanjuinaisem otrzyma inne rady, albo sam rzecz rozway ponownie i doszed do innych wnioskw. Napisa wic do mnie dugi i mtny list, w ktrym utrzymywa, e le zrozumia Lanjuinaisa (co niemoliwe, gdy tak w sowach jak w czynach Lanjuinais by jasny jak mao kto, a ponadto w samej sprawie nie byo adnych niejasnoci). Wycofywa si ze swego zdania i prbowa wykrci si od odpowiedzialnoci za decyzj gabinetu. Natychmiast odpowiedziaem mu kilkoma sowami: Drogi kolego, Rada powzia postanowienie i teraz ju nic nie mona zrobi poza oczekiwaniem na rozwj wypadkw, a poza tym odpowiedzialno Rady w tej kwestii jest niepodzielna i mowy nie ma, by indywidualnie si od niej uchyli. Ja byem innego zdania, lecz po podjciu decyzji jestem gotw jej broni do ostatka". Mimo tej nauczki udzielonej Falloux, byem wielce niespokojny i zakopotany swoj rol. Nie obawiaem si tego,

co miao si dzia w Wiedniu. Ale jak postpi car, ktry wobec sutana zwiza si tak nierozwanie i jak si zdawao nieodwoalnie, ktrego pych wystawilimy naszymi grobami na tak srog prb? Szczliwie miaem wwczas w Petersburgu i w Wiedniu dwch zrcznych wysannikw, z ktrymi mogem by cakiem otwarty. Spraw prosz rozgrywa delikatnie pisaem kademu prosz si strzec, by przeciw nam nie obraca mioci wasnej naszych adwersarzy, prosz unika zbytniej i nadto widocznej zayoci z ambasadorami Anglii, jej rzd jest znienawidzony przez dwory, przy ktrych Panowie przebywacie. Starajcie si jednak z tymi ambasadorami zachowa dobre stosunki. Aby osign powodzenie naley przemawia przyjaznym tonem, nie prbujc nikogo straszy. Nasz sytuacj ukazujcie Panowie prawdziwie, wojny nie chcemy, budzi w nas odraz i obaw, ale bdziemy dba o nasz honor. Porcie, gdy nas pyta o zdanie, nie moemy doradza nikczemnoci, a kiedy okazana przez ni odwaga, ktr aprobujemy, ciga na ni niebezpieczestwo, nie moemy odmwi pomocy, ktrej u nas szuka. Oczekujemy, e stworzy si nam moliwo rozwizania tej kwestii. Czy skra Kossutha warta jest powszechnej wojny? Czy w interesie mocarstw ley postawienie kwestii wschodniej wanie teraz i takim sposobem? Czy nie znalazoby si honorowe dla wszystkich wyjcie? I o c w kocu chodzi? eby Turcy wydali kilku nieszcznikw? Rzecz z pewnoci nie zasuguje na tyle zachodu. Ale jeli to ma by pretekst, jeli pod t spraw kryje si istotnie ch zagarnicia imperium ottomaskiego, wwczas wojna powszechna jest pewna, bo chocia jestemy ultrapacyfistami, to Konstantynopola nie zostawimy nie dobywszy miecza". Gdy te instrukcje doszy do Petersburga, zatarg znalaz ju szczliwe zakoczenie. Nie znajc ich, Lamoriciere do nich si zastosowa. Wykaza w tej sprawie ostrono i umiarkowanie, ktre zaskoczyy tych, co go nie znali, lecz ktre wcale mnie nie zdziwiy. Wiedziaem, e przy caej swej popdliwoci

przeszed szko dyplomacji arabskiej, najbardziej wyrafinowanej z wszystkich dyplomacji, gdzie nauczy si przezornoci i finezji, a przesadnej. Od razu, gdy tylko bezporednio od Rosjan dowiedzia si o zatargu, w ostrym, aczkolwiek przyjacielskim tonie da do poznania, e nie pochwala tego, co zaszo w Konstantynopolu, ale powstrzyma si od deklaracji oficjalnych i jakichkolwiek pogrek. Dziaajc w porozumieniu z ambasadorem angielskim, unika wsplnych z nim wystpie, ktre mogyby by kompromitujce. A kiedy przyjecha Fuad z listem od sutana, zawiadomi go poufnie, e nie zoy mu wizyty, aby nie utrudnia negocjacji, ale e Turcja moe liczy na Francj. Wysannik wadcy wschodniego wspomg go znakomicie, pod tureck skr krya si niebywale bystra i gitka inteligencja. Chocia sutan zwrci si by o wsparcie do Francji i Anglii, to po przybyciu do Petersburga Fuad nie chcia si spotyka z przedstawicielami tych pastw. Odmwi te rozmawiania z kimkolwiek, zanim nie zobaczy si z carem, gdy jak powiada, jedynie od nieskrpowanej woli cara zalee miao powodzenie jego misji. Ten ostatni musia si gorzko rozczarowa widzc, jak may skutek odniosy jego groby i jak nieoczekiwany obrt przybraa caa sprawa, ale znalaz do siy by si opanowa. W gruncie rzeczy nie chcia stawia kwestii wschodniej, chocia nieco wczeniej wymkno mu si zdanie: Imperium ottomaskie jest martwe, trzeba teraz pomyle o pogrzebie". Zacz wojn, eby zmusi sutana do wydania uchodcw i pogwacenia praw czowieka byo rzecz niezmiernie trudn. Car znalazby wsparcie w dzikich namitnociach swego ludu, ale pogryby si w opinii caego cywilizowanego wiata. Wiedzia ju, co dzieje si w Anglii i Francji. Postanowi ustpi, zanim ktokolwiek zdy mu zagrozi. I wielki cesarz wycofa si ku gbokiemu zaskoczeniu swoich pod-

danych, a nawet cudzoziemcw. Przyj Fuada i odstpi od dania, jakie wysun wobec sutana. Austria pospieszya za jego przykadem. Gdy nota od lorda Palmerstona dotara do Petersburga, wszystko si zakoczyo. Byoby od tej chwili najlepiej, gdyby si o sprawie przestao mwi, ale podczas gdy nam chodzio wycznie o cel, gabinet angielski szuka ponadto rozgosu. Potrzebowa go ze wzgldu na rozgorczkowanie w kraju. W dzie potem jak postanowienie cara stao si wiadome, lord Bloomfield31, ambasador angielski, pojawi si u hrabiego Nesselrode32, ktry przyj go nader sucho, i odczyta mu not, w ktrej lord Palmerston domaga si uprzejmie, lecz stanowczo, aeby nie zmusza sutana do wydania uchodcw. Rosjanin odpowiedzia, e nie pojmuje ani celu, ani przedmiotu noty, e sprawa, o ktr by moe chodzi, zostaa ju zaatwiona i e zreszt nie powinna ona obchodzi Anglii. Lord Bloomfield zapyta na czym rzecz stana. Hrabia Nesselrode wyniole odmwi wyjanie poniewa jak rzek byoby to rwnoznaczne z uznaniem prawa Anglii do mieszania si w spraw, ktra jej nie dotyczy". A kiedy ambasador angielski nalega, chcc na rce rosyjskiego ministra zoy przynajmniej kopi noty, hrabia Nesselrode, ktry zrazu odmawia, zgodzi si niechtnie przyj pismo i egnajc si wycedzi niedbale, e na not odpowie, e jest okropnie duga i e bdzie to ogromnie nudne. Francja doda zwrcia si do mnie z tym samym, ale zrobia to wczeniej i lepiej".
31

John Arthur Douglas lord Bloomfield (1802-1879) - dyplomata angielski, by

nadzwyczajnym wysannikiem w Petersburgu w r. 1845, w Berlinie w latach 1851-1860.

32

Robert hrabia Nesselrode (17801862) dyplomata i m stanu pochodzenia niemieckiego, reprezentowa Rosj na Kongresie Wiedeskim w r. 1815, w r. 1816 zosta mianowany ministrem spraw zagranicznych. Podpisa w r. 1856 Traktat Paryski, ktry zakoczy wojn krymsk.

W chwili, gdy dowiedzielimy si o zakoczeniu tego niebezpiecznego sporu, gdy zatem pozostawilimy szczliwie za sob wojn w Piemoncie i wojn wgiersk, dwie wane sprawy, ktre zagraay pokojowi na wiecie, w chwili tej dni gabinetu byy ju policzone33.
33

Gabinet upad 31 padziernika 1849 r.

KONIEC