Lech Gardocki Prawo karne Spis treci Wykaz skrtw. Rozdzia I. Zagadnienia wstpne. 1.

. Prawo karne na tle innych gazi prawa i dyscyplin naukowych. I. Pojcie prawa karnego. II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne. 2. Funkcje prawa karnego. 3. Zasady prawa karnego. I. Zasada odpowiedzialnoci karnej za czyn. II. Zasada winy. III. Zasada odpowiedzialnoci indywidualnej i osobistej. IV. Zasada humanitaryzmu. V. Zasada nullum crimen sine lege. 1. Uwagi oglne. 2. Nullum crimen sine lege scripta. 3. Nullum crimen sine lege certa. 4. Zakaz analogii. 5. Nullum crimen sine lege praevia (lex retro non agit). 6. Nulla poena sine lege. 4. Szkoy i kierunki w nauce prawa karnego. I. Kierunek racjonalistyczno-humanitarny wieku Owiecenia.

II. Szkoa klasyczna. III. Szkoa antropologiczna (szkoa pozytywna). IV. Szkoa socjologiczna. V. Inne kierunki w prawie karnym. 1. Obrona spoeczna. 2. Nowa obrona spoeczna. 3. Neoklasycyzm. 4. Abolicjonizm. 5. Zagadnienia kryminalizacji. I. Kryminalizacja i nauka o kryminalizacji. II. Opisowa nauka o kryminalizacji. III. Normatywna nauka o kryminalizacji. 6. Ustawa karna i jej stosowanie. I. rda polskiego prawa karnego. 1. Kodeks karny. 2. Przepisy innych dziedzin prawa. 3. Konstytucja i umowy midzynarodowe. 4. Judykatura i doktryna. II. Wykadnia przepisw prawa karnego. III. Obowizywanie ustawy karnej pod wzgldem czasu. 1. Wejcie w ycie 2. Czas popenienia przestpstwa. 3. Obowizywanie ustawy karnej pod wzgldem czasu. 4. Ustawy epizodyczne. IV. Obowizywanie

ustawy pod wzgldem miejsca i osb. 1. Uwagi oglne. 2. Zasada terytorialnoci. 3. Zasada narodowoci podmiotowej. 4. Zasada narodowoci przedmiotowej (ochronna) ograniczona. 5. Zasada narodowoci przedmiotowej (ochronna) nieograniczona. 6. Zasada odpowiedzialnoci zastpczej. 7. Zasada represji wszechwiatowej. 8. Moc prawna orzecze zagranicznych. V. Immunitety. Rozdzia II. Nauka o przestpstwie. 7. Oglne pojcie przestpstwa. I. Definicja przestpstwa. II. Przestpstwo jako czyn czowieka. III. Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestpstwa. IV. Bezprawno czynu. V. Wina. VI. Spoeczna szkodliwo. VII. Klasyfikacja przestpstw. 1. Waga przestpstwa 2. Forma winy 3. Forma czynu 4. Znami skutku 5. Typy przestpstw 6. Tryb cigania 8. Struktura przestpstwa. I. Uwagi oglne.

II. Podmiot przestpstwa. 1. Wiek sprawcy 2. Nieletni 3. Modociany 4. Przestpstwa indywidualne i przestpstwa powszechne III. Strona przedmiotowa przestpstwa. IV. Formy czynu. I. Przestpstwa trwae 2. Przestpstwa wieloosobowe 3. Przestpstwa wieloczynowe V. Przestpstwa z zaniechania. 1. Uwagi oglne 2. Przestpstwa materialne z zaniechania VI. Skutek czynu. Zwizek przyczynowy. 1. Teoria ekwiwalencji 2. Teoria adekwatnego zwizku przyczynowego 3. Teoria relewancji 4. Przyczynowo zaniechania VII. Strona podmiotowa przestpstwa. VIII. Formy winy umylnej. 1. Zamiar bezporedni 2. Zamiar ewentualny IX. Dodatkowe cechy umylnoci. Przestpstwa kierunkowe. X. Formy winy nieumylnej. 1. Uwagi oglne 2. Lekkomylno 3. Niedbalstwo

XI. Wina mieszana (kombinowana). XII. Przedmiot przestpstwa. 1. Uwagi oglne 2. Podzia przestpstw ze wzgldu na przedmiot ochrony 3. Indywidualny, rodzajowy i oglny przedmiot ochrony 4. Znaczenie przedmiotu ochrony przy interpretacji przepisu 5. Podobiestwo przestpstw 9. Formy popenienia przestpstwa. I. Uwagi oglne. II. Sprawstwo. Wspsprawstwo. Sprawstwo kierownicze. 1. Sprawstwo 2. Wspsprawstwo 3. Sprawstwo kierownicze 4. Indywidualizacja winy III. Podeganie i pomocnictwo. 1. Uwagi oglne 2. Podeganie 3. Pomocnictwo 4. Uczestnictwo konieczne IV. Odpowiedzialno podegacza i pomocnika. 1. Zakres 2. Wyczenia odpowiedzialnoci 3. Prowokator V. Formy stadialne przestpstwa. VI. Przygotowanie. 1. Przygotowanie w sensie cisym 2. Wejcie w porozumienie 3. Karalno

przygotowania 4. Czynny al VII. Usiowanie. 1. Definicja 2. Zagroenie kar 3. Usiowanie nieudolne 4. Czynny al 10. Wyczenie odpowiedzialnoci karnej. I. Uwagi oglne. 11. Kontratypy. I. Obrona konieczna. 1. Definicja 2. Warunki 3. Dysproporcja dbr 4. Prowokacja 5. Problem bjki 6. Przekroczenie granic II. Stan wyszej koniecznoci. 1. Definicja 2. S.W.K a obrona konieczna 3. Rozwj instytucji 4. Bezporednie niebezpieczestwo 5. Proporcja dbr 6. Subsydiarno 7. Celowo dziaania 8. Konsekwencje 9. Kolizja obowizkw 10. Zawiniony s.w.k. 11. Wyczenie s.w.k. 12. Przekroczenie granic III. Dziaanie w ramach uprawnie lub obowizkw.

IV. Zgoda pokrzywdzonego (zgoda dysponenta dobrem). 1. Definicja 2. Warunek pierwszy 3. Warunek drugi 4. Warunek trzeci V. Czynnoci lecznicze. VI. Karcenie maoletnich. VII. Ryzyko sportowe. VIII. Ryzyko nowatorstwa. IX. Ostateczna potrzeba. X. Zwyczaj. 12. Wyczenie winy. I. Niepoczytalno. II. Poczytalno ograniczona. III. Wprawienie si w stan odurzenia. IV. Stan nietrzewoci. V. Bd co do faktu. VI. Niewiadomo bezprawnoci czynu (bd co do prawa). 1. Definicja 2. Zakres odpowiedzialnoci 3. Przestpstwo urojone VII. Bd co do kontratypu lub okolicznoci wyczajcej win. VIII. Rozkaz przeoonego.

 13. Znikoma spoeczna szkodliwo czynu. 14. Zbieg przestpstw i przepisw ustawy. I. Zbieg przestpstw. Kara czna. 1. Przesanki zbiegu przestpstw 2. Wymiar kary cznej 3. Cig przestpstw 4. Zbieg kar 5. Pozorny zbieg przestpstw 6.Przestpstwo cige 7.Czynnoci wspukarane II. Zbieg przepisw ustawy 1. Definicja 2. Kumulatywna kwalifikacja czynu 3. Pozorny zbieg przepisw Rozdzia III. Nauka o karu, rodkach karnych i rodkach zabezpieczajcych. 15. Zagadnienia wstpne. I. Pojcie kary. II. Teorie kary. 16. System kar. I. Katalog kar. II. Kara grzywny. III. Kara ograniczenia wolnoci. IV. Kara pozbawienia wolnoci. V. Kara doywotniego pozbawienia wolnoci i kara 25 lat pozbawienia wolnoci. VI. Problem kary mierci.

 17. rodki karne. I. Uwagi oglne. II. Pozbawienie praw publicznych. III. Zakaz zajmowania stanowisk, wykonywania okrelonego zawodu lub prowadzenia okrelonej dziaalnoci gospodarczej. IV. Zakaz prowadzenia pojazdw. V. Przepadek przedmiotw. VI. Podanie wyroku do publicznej wiadomoci. VII. Nawizka i wiadczenie pienine. 1. Nawizka 2. wiadczenie pienine VIII. Obowizek naprawienia szkody. Zwrot korzyci. 1. Obowizek naprawienia szkody 2. Zwrot korzyci 18. Zaniechanie ukarania sprawcy. I. Uwagi oglne. II. Niepodleganie karze. III. Abolicja. IV. Odstpienie od wymierzenia kary. V. Warunkowe umorzenie postpowania karnego. 19. Sdowy wymiar kary. I. Zasady sdowego wymiaru kary i rodkw karnych. II. Dyrektywy sdowego wymiaru kary. 1. Dyrektywy oglne

2. Dyrektywa humanitaryzmu kary 3. Dyrektywa stopnia winy 4. Stopie szkodliwoci spoecznej czynu 5. Prewencja generalna i indywidualna 6. Dyrektywa pierwszestwa kar wolnociowych 7. Wymiar kary nieletnim i modocianym 8. Wymiar grzywny 9. Dyrektywy szczegowe III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary. IV. Nadzwyczajne zagodzenie kary. 1. Istota nadzwyczajnego zagodzenia kary 2. Podstawy nadzwyczajnego zagodzenia kary 3. Przypadki szczeglne 4. Zbieg podstaw V. Zmiana rodzaju kary na agodniejszy. VI. Warunkowe zawieszenie wykonania kary. 1. Literatura oglna 2. Istota warunkowego zawieszenia 3. Przesanki zastosowania 4. Okres prby, wymierzenie grzywny 5. Obowizki 6. Zarzdzenie wykonania 20. Zmiana kary orzeczonej. I. Warunkowe przedterminowe zwolnienie. 1. Istota warunkowego zwolnienia 2. Przesanki 3. Okres prby, dozr 4. Odwoanie

warunkowego zwolnienia 5. Warunkowe zwolnienie przy zbiegu kar II. Kary zastpcze i zmiana kar w toku ich wykonywania. III. Uaskawienie. Amnestia. 1. Uaskawienie 2. Amnestia 21. rodki zabezpieczajce. I. Istota rodkw zabezpieczajcych. II. Stosowanie rodkw zabezpieczajcych. III. rodki zabezpieczajce o charakterze administracyjnym. 22. Przedawnienie. Zatarcie skazania. I. Przedawnienie. 1. Uwagi oglne 2. Przedawnienie cigania 3. Przedawnienie wyrokowania 4. Przedawnienie kary 5. Spoczywanie biegu przedawnienia 6. Wyczenie przedawnienia II. Zatarcie skazania. Rozdzia IV. Poszczeglne przestpstwa. 23. Przestpstwa przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkoci i przestpstwa wojenne. I. Przestpstwa prceciwko pokojowi, ludzkoci i przestpstwa wojenne w prawie karnym midzynarodowym. II. Przestpstwa przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkoci i przestpstwa wojenne w prawie polskim 24. Przestpstwa przeciwko Rzeczpospolitej Polskiej. I. Uwagi oglne

II. Zdrada gwna. Zamach stanu. 1. Zdrada gwna 2. Zamach stanu III. Zdrada dyplomatyczna. IV. Szpiegostwo i dezinformacja wywiadowcza. 1. Szpiegostwo 2. Dezinformacja wywiadowcza V. Czynny al. VI. Zniewaanie Narodu. VII. Zamach na Prezydenta RP. VIII. Zniewaanie symboli pastwowych. IX. Zamachy na funkcjonariuszy pastw obcych. X. Przepisy oglne. 25. Przestpstwa przeciwko obronnoci. I. Uwagi oglne. II. Zamach na jednostk si zbrojnych (dywersja). III. Suba w obcym wojsku. IV. Uchylanie si od suby wojskowej. 26. Przestpstwa przeciwko yciu i zdrowiu. I. Zabjstwo, morderstwo i zabjstwo w afekcie. 1. Zabjstwo 2. Morderstwo 3. Zabjstwo w afekcie II. Dzieciobjstwo. III. Zabjstwo

eutanatyczne. IV. Namowa lub pomoc do samobjstwa. V. Nieumylne spowodowanie mierci. VI. Przestpstwa zwizane z aborcj. 1. Uwagi oglne 2. Historia uregulowania problemu 3. Regulacja VII. Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu. VIII. Bjka i pobicie IX. Naraenie na niebezpieczestwo XI. Przestpstwa zwizane z problemem narkomanii 27. Przestpstwa przeciwko bezpieczestwu powszechnemu I. Sprowadzenie zdarzenia powszechnie niebezpiecznego albo jego niebezpieczestwa. II. Inne postacie powszechnego niebezpieczestwa. III. Piractwo w komunikacji wodnej lub powietrznej. III. Postanowienia oglne. 28. Przestpstwa przeciwko bezpieczestwu w komunikacji. I. Katastrofa komunikacyjna. II. Wypadek komunikacyjny. III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary. IV. Inne przestpstwa przeciwko bezpieczestwu w komunikacji. 29.

Przestpstwa przeciwko rodowisku naturalnemu. I. Niszczenie wiata rolinnego lub zwierzcego. II. Zanieczyszczanie rodowiska. III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary. IV. Dziaanie na szkod terenu chronionego prawnie. 30. Przestpstwa przeciwko wolnoci. I. Uwagi oglne. II. Pozbawienie czowieka wolnoci. III. Groba karalna. IV. Zmuszanie. V. Naruszenie miru domowego. VI. Prawnokarna ochrona wolnoci sumienia i wyznania. 31. Przestpstwa przeciwko wolnoci seksualnej i obyczajnoci. I. Uwagi oglne. II. Zgwacenie. III. Czynnoci seksualne z osob bezradn lub niepoczytaln. IV. Naduycie zalenoci. V. Czynnoci seksualne z dzieckiem (czyn lubieny). VI. Kazirodztwo. VII. Rozpowszechnianie pornografii. VIII. Zmuszanie do prostytucji. IX. Inne przestpstwa zwizane ze zjawiskiem prostytucji. 1. Systemy prawnej

regulacji prostytucji 2. Typy przestpstw X. Tryb cigania. 32. Przestpstwa przeciwko rodzinie i opiece. I. Bigamia. II. Przestpstwo zncania si. III. Rozpijanie maoletniego. IV. Uchylanie si od alimentacji. V. Porzucenie lub uprowadzenie dziecka lub osoby bezradnej. 1. Porzucenie 2. Uprowadzenie lub zatrzymanie maoletniego 33. Przestpstwa przeciwko czci. I. Zniesawienie 1. Zakres pojcia 2. Prawo do informacji 5 3. Fakty i oceny 4. Dziaanie w ramach uprawnie 5. Zniesawienie a krytyka 6. Forma zarzutu 7. Upublicznienie wyroku. Nawizka 8. Typ kwalifikowany II. Zniewaga. III. Naruszenie nietykalnoci cielesnej. 34. Przestpstwa przeciwko prawom pracownika. I. Naruszanie uprawnie pracowniczych lub zasad BHP II. Naraanie pracownika na niebezpieczestwo III. Niezawiadomienie o wypadku

 35. Przestpstwa przeciwko dziaalnoci instytucji pastwowych oraz samorzdu terytorialnego. I. Uwagi oglne. II. Naruszenie nietykalnoci i czynna napa na funkcjonariusza. 1. Naruszenie nietykalnoci 2. Czynna napa III. Przemoc i groba wobec urzdw i ich funkcjonariuszy. Utrudnianie kontroli. IV. Zniewaga funkcjonariusza lub organu. V. Przywaszczenie funkcji. VI. Patna protekcja. VII. apownictwo. 1. Uwagi oglne 2. Sprzedajno 3. Kwalifikowane typy sprzedajnoci 4. Przekupstwo VIII. Naduycie wadzy. 36. Przestpstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwoci. I. Wywieranie wpywu na sd. II. Faszywe zeznania. III. Faszywe oskarenie. Faszywe zawiadomienie. Zatajenie dowodw niewinnoci. IV. Tworzenie faszywych dowodw. V. Poplecznictwo. VI. Niezawiadomienie o przestpstwie.

VII. Inne przestpstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwoci. 1. Bezprawne naciski. 2. Wymuszanie zezna 3. Naruszenie tajemnicy postpowania karnego 4. Bezprawne samouwolnienie si 5. Bezprawne uwolnienie winia 6. Naduycie czasowego zwolnienia 7. Niestosowanie si do zakazu 37. Przestpstwa przeciwko wyborom i referendum. I. Przestpne naruszanie prawa wyborczego. II. Przeszkadzanie wyborom. III. Bezprawny wpyw na wybory. IV. Naruszenie tajnoci gosowania. V. Inne przestpstwa wyborcze. 38. Przestpstwa przeciwko porzdkowi publicznemu. I. Uwagi oglne. II. Wzicie zakadnika. III. Handel ludmi. Nielegalna adopcja. 1. Handel ludmi 2. Nielegalna adopcja IV. Udzia w zbiegowisku publicznym. Naruszanie wolnoci zgromadze. V. Przestpne naduywanie wolnoci wypowiedzi.

VI. Zwizek przestpny. Zorganizowana grupa przestpcza. VII. Naruszenie przepisw dotyczcych broni VIII. Nielegalne przekroczenie granicy 39. Przestpstwa przeciwko ochronie informacji . . I. Naruszenia tajemnicy pastwowej. II. Naruszenie tajemnicy zawodowej i subowej. III. Naruszenie tajemnicy korespondencji. Naruszenie sfery ycia prywatnego. 1. Tajemnica korespondencji 2. Naruszenie sfery ycia prywatnego IV. Uniemoliwianie lub utrudnianie dostpu do informacji 40. Przestpstwa przeciwko wiarygodnoci dokumentw. I. Fasz materialny dokumentu. II. Fasz intelektualny dokumentu. III. Niszczenie dokumentw lub znakw granicznych. IV. Przestpstwa przeciwko dokumentom tosamoci. 41. Przestpstwa przeciwko mieniu. I. Uwagi oglne. II. Kradzie. Kradzie z wamaniem. 1. Kradzie zwyka 2. Bezprawne uzyskanie programu komputerowego 3. Kradzie z wamaniem III. Rozbj i

palnej.

kradzie rozbjnicza. 1. Rozbj 2. Kradzie rozbjnicza IV. Wymuszenie rozbjnicze. V. Przepisy wsplne. VI. Przywaszczenie. VII. Naduycie telefonu. VIII. Oszustwo. IX. Oszustwo komputerowe. X. Niszczenie lub uszkadzanie mienia. XI. Kradzie lena. XII. Porwanie pojazdu. XIII. Paserstwo. 1. Paserstwo umylne 2. Paserstwo nieumylne XIV. Typy kwalifikowane przestpstw przeciwko mieniu. XV. Czynny al przy przestpstwach przeciwko mieniu. 42. Przestpstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu. I. Naduycie zaufania. Niegospodarno. 1. Naduycie zaufania 2. Niegospodarno II. Oszustwo kredytowe lub subwencyjne. III. Oszustwo ubezpieczeniowe. IV. Pranie brudnych

pienidzy. 1. Pranie brudnych pienidzy 2. Wspdziaanie pracownika banku 3. Zaniechanie powiadomienia 4. Typ, kwalifikowany. Czynny al V. Przestpstwa na szkod wierzycieli. VI. Nierzetelne prowadzenie dokumentacji. VII. Lichwa. VIII. Udaremnienie przetargu. IX. Usuwanie lub faszowanie oznacze towaru. X. Uregulowania wsplne. 1. Rozszerzenie pojcia podmiotu 2. Podwyszenie wysokoci grzywny 3. Czynny al 43. Przestpstwa przeciwko obrotowi pienidzmi i papierami wartociowymi. I. Faszowanie pienidzy, papierw wartociowych, znakw urzdowych i narzdzi pomiarowych. 1. Faszowanie pienidzy 2. Puszczanie w obieg 3. Przygotowanie 4. Faszowanie znakw wartociowych lub urzdowych 5. Faszowanie narzdzi pomiarowych 6. Przepadek przedmiotw II. Faszowanie dokumentacji w obrocie papierami wartociowymi. Rozdzia I. Zagadnienia wstpne. 1. Prawo karne na tle innych gazi prawa i dyscyplin naukowych. I. Pojcie prawa karnego. Prawo karne (materialne) jest dziedzin prawa okrelajc

czyny bdce 1 przestpstwami, kary groce za popenienie przestpstw, rodki karne i rodki zabezpieczajce stosowane w zwizku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialnoci karnej. Prawo karne w szerszym znaczeniu tego okrelenia obejmuje rwnie prawo karne procesowe (inaczej postpowanie karne albo procedura karna) oraz prawo karne wykonawcze. Prawo karne procesowe jest dziedzin prawa okrelajc reguy postpowania organw pastwowych w procesie karnym, tj. dziaalnoci zmierzajcej do ustalenia czy i przez kogo popenione zostao przestpstwo, i do osdzenia sprawcy przestpstwa. Prawo karne procesowe okrela te uprawnienia i obowizki osb uczestniczcych w procesie karnym. Prawo karne wykonawcze reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestpstwo oraz uprawnienia osb skazanych. W ramach prawa karnego wykonawczego wyrnia si jego cz o najwikszym znaczeniu praktycznym, zwan prawem penitencjarnym, ktra zawiera przepisy odnoszce si do wykonywania kary pozbawienia wolnoci. Prawo karne materialne zawarte jest w Polsce gwnie w Kodeksie karnym (KK), prawo karne procesowe w Kodeksie postpowania karnego (KPK), za prawo karne wykonawcze w Kodeksie karnym wykonawczym (KKW). W ramach prawa karnego wyodrbnia si pewne jego czci, charakteryzujce si odmiennoci przedmiotu i sposobu regulacji. S to: prawo karne skarbowe i prawo karne wojskowe. Prawo karne skarbowe reguluje problematyk odpowiedzialnoci za przestpstwa i wykroczenia skarbowe, tzn. czyny naruszajce interesy Skarbu Pastwa w zakresie podatkw, ce, obrotu dewizowego oraz gier losowych i totalizatorw. Prawo karne skarbowe zawarte jest w Ustawie karnej skarbowej z 1971 r. (UKS). Jego specyfika, oprcz wspomnianego zakresu czynw karalnych, wyraa si w odmiennych czciowo zasadach odpowiedzialnoci. UKS zawiera te szereg odmiennoci w zakresie przepisw proceduralnych. Prawo karne wojskowe mieci si w KK jako jego wyodrbniona "Cz wojskowa" (art. 317-363 KK). Okrela ono tzw. przestpstwa wojskowe, tzn. przestpstwa onierzy czce si z obowizkiem suby wojskowej i dyscyplin wojskow(np. dezercja), i wprowadza pewne odmiennoci od oglnych zasad odpowiedzialnoci karnej, majce zastosowanie rwnie w razie popenienia przez onierza przestpstwa niewojskowego. Dziedzin prawa cile wic si z prawem karnym jest postpowanie z nieletnimi, uregulowane w ustawie z 26.10.1982 r. o postpowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. Nr 35, poz. 228). Nie jest to cz prawa karnego, poniewa wobec nieletnich w zasadzie nie stosuje si kar, lecz rodki wychowawcze i poprawcze. Podstaw zastosowania tych rodkw moe by jednak m.in. popenienie czynu karalnego,

zabronionego przez ustaw (gwnie KK) jako przestpstwo, std cisy zwizek postpowania z nieletnimi z prawem karnym. Ustawa o postpowaniu w sprawach nieletnich (NielU) reguluje rwnie kwestie proceduralne i postpowanie wykonawcze. Dziedzin prawa blisko spokrewnion z prawem karnym jest prawo o wykroczeniach (zwane te prawem karnoadministracyjnym). Przepisy nalece do tej dziedziny zawiera gwnie Kodeks wykrocze z 1971 r. (KW), a w zakresie procedury Kodeks postpowania w sprawach o wykroczenia z 1971 r. Prawo o wykroczeniach okrela czyny bdce wykroczeniami, kary groce za wykroczenia i zasady odpowiedzialnoci za wykroczenia. KW nie nazywa odpowiedzialnoci za wykroczenie odpowiedzialnoci karn, niemniej istota tych dwch rodzajw odpowiedzialnoci jest taka sama, skoro chodzi o wymierzanie kar za czyny zabronione przez ustaw. Prawo o wykroczeniach od prawa karnego rni gwnie waga czynw, ktrymi kada z tych dziedzin prawa si zajmuje. Wykroczenia s czynami karalnymi o niszym stopniu spoecznej szkodliwoci ni przestpstwa i w zwizku z tym zagroone s agodniejszymi karami. Granica midzy tymi dwoma rodzajami czynw jest w pewnym stopniu pynna i zdarza si, e ustawodawca przeksztaca dotychczasowe przestpstwa w wykroczenia lub odwrotnie. Nie dotyczy to jednak zasadniczego zestawu przestpstw i wykrocze. Trudno sobie wyobrazi, by kiedykolwiek przestpstwo rozboju stao si wykroczeniem, a wykroczenie niezastosowania si do znaku lub sygnau drogowego przestpstwem. Charakterystyczne dla wykrocze jest te to, e inaczej ni przy przestpstwach, ich popenienie nie czy si przewanie z moralnym potpieniem sprawcy. Sprawy o wykroczenia s w pierwszej instancji rozpatrywane przez organy pozasdowe - kolegia do spraw wykrocze. Zgodnie z art. 175 ust. 1 Konstytucji RP z 1997 r. wymiar sprawiedliwoci w RP sprawuj sdy. Jednak w art. 237 Konstytucji postanawia si, e w okresie 4 lat od jej wejcia w ycie w sprawach o wykroczenia orzekaj kolegia do spraw wykrocze przy sdach rejonowych. Wrd nazw dyscyplin prawniczych zawierajcych przymiotnik "karne" spotykamy rwnie termin prawo karne midzynarodowe. W literaturze prawniczej uywa si terminu prawo karne midzynarodowe i terminu midzynarodowe prawo karne, panuje jednak znaczna rozbieno pogldw co do zakresu. tych poj. Najczciej przez prawo karne midzynarodowe rozumie si przepisy wewntrznego prawa karnego odnoszce si do przestpstw z elementem obcym (np. popenionych przez cudzoziemcw lub za granic) oraz do instytucji midzynarodowej wsppracy w sprawach karnych (ekstradycja, wykonywanie obcych wyrokw skazujcych). Natomiast przez midzynarodowe prawo karne rozumie si przewanie przepisy prawa midzynarodowego publicznego odnoszce si do

przestpstw midzynarodowych, a zwaszcza do zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci. Wydaje si, e najbardziej trafne jest szerokie rozumienie pojcia prawo karne midzynarodowe, obejmujce wszelkie midzynarodowe aspekty odpowiedzialnoci karnej. W tym szerokim rozumieniu, prawo karne midzynarodowe obejmuje: 1) normy prawa karnego wewntrznego poszczeglnych pastw dotyczce zakresu zastosowania ustawy karnej (tzw. prawo karne kolizyjne); 2) normy prawa wewntrznego i normy zawarte w dwustronnych i wielostronnych umowach midzynarodowych odnoszce si do ekstradycji i innych form wsppracy midzynarodowej w sprawach karnych; 3) normy prawa midzynarodowego zawarte w wielostronnych umowach midzynarodowych odnoszce si do pewnych czynw (okrelanych jako delicta iuris gentium); umowy te przede wszystkim zobowizuj sygnatariuszy do kryminalizacji takich czynw (np. piractwa, handlu narkotykami) i do wsppracy w ich ciganiu; 4) normy prawa midzynarodowego ustanawiajce odpowiedzialno za zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko pokojowi i zbrodnie przeciwko ludzkoci (tzw. prawo norymberskie); 5) normy wewntrznego prawa karnego odnoszce si do zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci; 6) normy prawa midzynarodowego zawarte w wielostronnych umowach midzynarodowych odnoszcych si do praw czowieka (np. w Midzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r.- MPPOP lub w Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci z 1950 r. - KPCPW) i ustalajce pewne standardy w zakresie prawa karnego, prawa karnego procesowego i prawa karnego wykonawczego, ktre powinny by przestrzegane przez pastwa - sygnatariuszy tych umw przy tworzeniu i stosowaniu przepisw prawa wewntrznego.

II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne. Prawo karne jako dziedzina prawa pozytywnego, a wic jako zesp obowizujcych przepisw, jest przedmiotem bada dyscypliny naukowej - nauki prawa karnego. Nauka prawa karnego zajmuje si wykadni obowizujcych przepisw, tworzeniem usystematyzowanego zbioru poj, instytucji i zasad tego prawa (tzw. dogmatyka prawa karnego). Uprawianie nauki prawa karnego nie ogranicza si jednak do tego typu rozwaa. W ramach tej dyscypliny mieci si rwnie wyjanianie spoecznej funkcji przepisw, instytucji i zasad prawa karnego oraz

ich krytyczna ocena i formuowanie propozycji zmian prawa karnego. Wymaga to gromadzenia wiedzy o historii prawa karnego i rozwizaniach ustawodawczych w innych pastwach (metoda prawnoporwnawcza), dokonywania krytycznej analizy orzecznictwa sdowego, jak rwnie przeprowadzania empirycznych bada funkcjonowania prawa karnego w praktyce. Pokrewne nauce prawa karnego s dziedziny naukowe zajmujce si rnymi aspektami przestpstwa, przestpczoci, kary i jej wykonywania oraz stosowania prawa karnego. Tak dziedzin jest nauka procesu karnego. Do nauk pokrewnych zaliczamy te: 1) kryminologi, 2) wiktymologi, 3) kryminalistyk, 4) nauk o polityce kryminalnej i nauki penitencjarne. Kryminologia jest nauk o przestpczoci i przestpcy. Uprawiana jest w formie bada empirycznych i formuowania na ich podstawie twierdze oglnych o badanych zjawiskach. Badanie przestpczoci jako zjawiska spoecznego polega przede wszystkim na opisie jej rozmiarw, struktury, dynamiki i skutkw spoecznych. Problemem, ktremu kryminologia powica najwicej miejsca jest zagadnienie przyczyn przestpczoci. Jest to te problem, ktry by i jest w kryminologii przedmiotem najwikszych sporw naukowych, i ktremu najczciej powicone s koncepcje teoretyczne kryminologw, okrelane jako teorie kryminologiczne. Gwnie w aspekcie przyczyn przestpczoci prowadzone s te kryminologiczne badania nad sprawcami przestpstw dotyczce ich cech fizycznych, motyww dziaania, cech osobowoci i trybu ycia. Do zada kryminologii zalicza si te badania rodkw i metod zwalczania i zapobiegania przestpczoci i ich skutecznoci. Niekiedy kryminologia, wbrew swej nazwie, rozumiana jest szerzej, tzn. za przedmiot jej bada uwaa si nie tylko przestpczo, ale rwnie inne zjawiska zaliczane do patologii spoecznej, jak np. alkoholizm. Wiktymologia (od ac. victima - ofiara) jest nauk o ofierze przestpstwa. Jest to stosunkowo moda dziedzina naukowa, stanowica jak gdyby dopenienie kryminologii. Tak jak kryminologia zajmuje si zjawiskiem przestpczoci i przestpcy, tak wiktymologia zajmuje si zjawiskiem pokrzywdzenia przestpstwem (wiktymizacj) i osob pokrzywdzonego. W szczeglnoci wiktymologia zajmuje si badaniem roli ofiary w genezie przestpstwa, zwaszcza ustalaniem czynnikw tworzcych podatno na stanie si ofiar przestpstwa oraz metod zapobiegania wiktymizacji. Do zada wiktymologii zalicza si te formuowanie postulatw co do

tworzenia i funkcjonowania mechanizmw kompensowania pokrzywdzonym szkd wyrzdzonych przestpstwem. Kryminalistyka jest nauk o metodach i rodkach wykrywania przestpstw, 13 wykrywania i cigania ich sprawcw oraz uzyskiwania i utrwalania rodkw dowodowych dla celw procesu karnego. W ramach kryminalistyki wyrnia si taktyk kryminalistyczn (np. taktyk przesuchania lub taktyk pocigu za sprawc) i technik kryminalistyczn. Technika kryminalistyczna wykorzystuje osignicia rnych dziedzin naukowych dla tworzenia metod rekonstrukcji zdarzenia przestpnego i identyfikacji sprawcy. Nale tu np. badania odciskw palcw (daktyloskopia), ladw narzdzi przestpstwa (mechanoskopia), badanie pisma, problematyka wariografu ("wykrywacza kamstw") i szereg innych zagadnie. Kryminalistyka zajmuje si rwnie metodami i rodkami technicznymi zapobiegania przestpstwom. Przedmiotem nauki o polityce kryminalnej jest dziaalno organw pastwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwoci w sprawach karnych. Obejmuje ona polityk ustawodawcz pastwa w zakresie tworzenia prawa karnego, polityk cigania przestpstw, polityk wpywania na stosowanie przez sdy kar za poszczeglne rodzaje przestpstw (tzw. polityka karna) i polityk w zakresie wykonywania kar pozbawienia wolnoci (polityka penitencjarna). W szerszym znaczeniu polityka kryminalna obejmuje rwnie dziaalno pastwa zmierzajc do zapobiegania przestpczoci. Nauki penitencjarne zajmuj si rnymi aspektami wykonywania kary pozbawienia wolnoci. W ich zakres wchodzi zarwno problematyka prawa penitencjarnego, jak i zagadnienie metod postpowania ze skazanymi w celu ich resocjalizacji lub przynajmniej w celu zapobieenia ich degradacji spoecznej w trakcie wykonywania kary. 2. Funkcje prawa karnego. Historycznie pierwotn funkcj prawa karnego jest funkcja sprawiedliwociowa. Zaspokajanie poczucia sprawiedliwoci osoby pokrzywdzonej przestpstwem, a take rodziny ofiary i jej grupy spoecznej, przez ukaranie sprawcy, ley u genezy prawa karnego. Jak to sformuowa Makarewicz, kara pojawia si w spoeczestwach pierwotnych jako instynktowna reakcja na przestpstwo, jako odpata (Makarewicz, Oglne, 18). Myl o tym, e prawo karne ma suy ochronie pewnych dbr, ktrych istnienie i respektowanie skada si na pewien porzdek spoeczny, a wic, e prawo karne ma peni funkcj ochronn, jest historycznie pniejsza i zwizana z rozwojem refleksji teoretycznych na temat prawa karnego i karania. Wspczesne prawo karne powinno godzi obie te funkcje. Rola i znaczenie kadej z tych funkcji s rne w

zalenoci od tego, o jakie przestpstwo i o jaki podmiot w procesie karnym chodzi. Funkcja sprawiedliwociowa odgrywa wiksz rol przy tradycyjnych, pospolitych przestpstwach, gdzie pokrzywdzonym jest konkretna jednostka, np. zabjstwo, zgwacenie, kradzie. Odgrywa ona natomiast mniejsz, a czasami wrcz adn rol przy tzw. przestpstwach bez ofiar, godzcych w interes oglny, takich jak faszowanie dokumentw, nielegalne posiadanie broni, szpiegostwo. Kada ze wspomnianych funkcji ma te rne znaczenie, i w rnym stopniu jest akcentowana przez osoby uczestniczce w realizacji odpowiedzialnoci karnej. Pokrzywdzony dajcy cigania sprawcy nie robi tego z myl o ochronie spoeczestwa przed powtrzeniem si czynu, lecz z chci odpacenia sprawcy za doznan krzywd. Z kolei, prokurator lub sdzia kieruje si tak emocj w niewielkim stopniu, a bardziej myli o efekcie ochronnym represji karnej. Prawidowe funkcjonowanie prawa karnego wymaga zachowania rwnowagi midzy funkcj ochronn i sprawiedliwociow Akcentowanie tylko funkcji sprawiedliwociowej zubaa sens spoeczny stosowania prawa karnego, zbytnio podkrelajc jego kontekst jednostkowy. Wspczenie jednak duo czciej spotyka si niedocenianie funkcji sprawiedliwociowej, kojarzenie jej z zemst, prymitywnym odwetem itp. W istocie jednak, realizacja funkcji sprawiedliwociowej (miarkowana humanitaryzmem) peni bardzo wan rol rozadowywania pewnego stanu psychicznego, wywoanego przez popenienie przestpstwa, a wystpujcego u pokrzywdzonego i u innych osb, ktre si o tym fakcie dowiedziay. Stan ten jest mieszanin poczucia pokrzywdzenia, frustracji i poczucia zagroenia, a jego rozadowywanie nazywa si w skrcie zaspokajaniem poczucia sprawiedliwoci. Lekcewaenie tej funkcji prawa karnego moe wywoywa istotne negatywne skutki spoeczne. Przykad: Dwaj modzi ludzie, usiujc zgwaci dziewczyn, ami jej szczk i trwale oszpecaj. Sd wymierza im kar pozbawienia wolnoci z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, uwaajc, e jest ona wystarczajca dla realizacji funkcji ochronnej. Zaszokowany tym wyrokiem ojciec pokrzywdzonej zwraca si do szefa mafii z prob o wymierzenie rzeczywistej sprawiedliwoci, a ten zleca pobicie obydwu sprawcw. Przykad ten (zaczerpnity z "Ojca chrzestnego" M. Puzo) ilustruje niebezpieczestwo zastpowania pastwowego wymiaru sprawiedliwoci samosdami na skutek lekcewaenia funkcji sprawiedliwociowej prawa karnego. Prawo karne powinno peni rwnie bardzo wan funkcj gwarancyjn, 18 tzn. przez wyrane okrelenie, co jest przestpstwem, zagwarantowa jednoczenie obywatelowi, e nie bdzie on pocignity do odpowiedzialnoci karnej za czyny, ktrych prawo za przestpstwo nie uwaa. Funkcja ta, w realizacji ktrej wan rol odgrywa zasada nullum crimen

sine lege (por. Nb. 27-34) ma w odrnieniu od funkcji sprawiedliwociowej i ochronnej charakter wtrny, tzn. nie odnosi si do racji bytu prawa karnego, a suy jedynie ochronie jednostki przed arbitralnym postpowaniem organw pastwowych. 3. Zasady prawa karnego. I. Zasada odpowiedzialnoci karnej za czyn. Wspczesne prawo karne kieruje si zasad, e odpowiedzialno karna 19 jest konsekwencj popenienia przez czowieka czynu (dziaania lub zaniechania). Nie mog by podstaw odpowiedzialnoci karnej myli, pogldy, zamiary czowieka, jego waciwoci fizyczne lub psychiczne lub jego stan niebezpieczestwa. Zasada ta wyznacza prawu karnemu bardzo istotny prg jego tworzenia i stosowania. Karanie za myli lub pogldy oznaczaoby nadmierne ingerowanie w wewntrzn sfer ycia czowieka, sprzeczne z jednym z podstawowych praw czowieka - prawem do posiadania wasnych pogldw. Karanie za zamiary lub pogldy, nawet gdyby ich pniejsza ewentualna realizacja bya dla spoeczestwa szkodliwa, oznaczaoby te zbyteczne rozszerzanie zasigu prawa karnego, skoro realizacja zamiarw nastpuje tylko w niewielkiej czci przypadkw. Trzeba jednak zauway, e odpowiedzialno karna moe nastpi, gdy czyj pogld uzewntrzni si w czynie (np. art. 256 KK przewiduje przestpstwo publicznego propagowania faszyzmu lub innego totalitarnego ustroju pastwa), i oczywicie wtedy, gdy zamiar popenienia przestpstwa jest realizowany, np. osoba majca zamiar zabicia przechodzi od samego zamiaru do usiowania zabjstwa. Karanie ludzi za posiadanie przez nich pewnych waciwoci, zwaszcza ze wzgldu na to, e s oni niebezpieczni dla innych, oznaczaoby odpowiedzialno za co, co nie jest zalene od czowieka, a wic si rzeczy byaby to odpowiedzialno bez winy. Nie jest pociganiem do odpowiedzialnoci karnej umieszczanie niepoczytalnych sprawcw w odpowiednim zakadzie psychiatrycznym (art. 94 KK), poniewa umieszczenie w tym zakadzie nie jest kar, lecz rodkiem zabezpieczajcym. Zreszt stosowanie tego rodka przez sd karny moe nastpi tylko w razie popenienia przez sprawc czynu zabronionego. Niebezpieczestwo osoby niepoczytalnej dla porzdku prawnego nie jest wic samodzieln podstaw takiej decyzji. W postpowaniu w sprawach nieletnich podstaw do stosowania rodkw. wychowawczych moe by nie tylko popenienie czynu karalnego, ale rwnie wykazywanie przez nieletniego objaww demoralizacji (art. 2 NielU). Stosowanie rodkw wychowawczych nie jest jednak pociganiem do odpo-

wiedzialnoci karnej. Natomiast stosowanie rodka, ktry przypomina kar pozbawienia wolnoci, tj. umieszczenie nieletniego w zakadzie poprawczym, moe nastpi tylko wobec takiego nieletniego, ktry dopuci si czynu karalnego, okrelonego w ustawie jako przestpstwo (art. 10 NielU). Zasada odpowiedzialnoci karnej za czyn przesdza tylko, e odpowiedzialno ta nie moe nastpi bez uprzedniego czynu sprawcy, tj. czyn jest niezbdn przesank odpowiedzialnoci. Problemem dalszym jest to, w jakim stopniu rozmiar tej odpowiedzialnoci uzaleniony jest od okolicznoci zwizanych z czynem i jego wag, a w jakim od elementw zwizanych z osob sprawcy czynu (np. od rodzaju jego motyww, zachowania si po czynie, faktu recydywy itd.). Rozoenie akcentw w tym zakresie moe by rne, i w zalenoci od niego prawo karne konkretnego pastwa, w okrelonym czasie historycznym, moe by bardziej zorientowane na czyn lub na jego sprawc.

II. Zasada winy. Prawo karne opiera si na zasadzie winy. Oznacza to, e sprawca czynu 20 zabronionego ponosi odpowiedzialno karn tylko wtedy, gdy z popenienia czynu mona zrobi mu zarzut. To, kiedy taki zarzut moe by okrelonej osobie postawiony, a wic kiedy wina zachodzi, okrelaj przepisy obowizujcego prawa karnego. Podstawowym warunkiem osobistej zarzucalnoci czynu (czyli winy) jest wspczenie przede wszystkim wystpowanie okrelonej wizi psychicznej midzy sprawc a jego czynem. Np. w odniesieniu do przestpstw umylnych wi ta polega na tym, e sprawca ma zamiar popenienia czynu. Ten element psychiczny okrelany jest jako strona podmiotowa (strona subiektywna) przestpstwa. Wanie dlatego, e podstawowym elementem winy jest wspczenie strona podmiotowa - czsto utosamia si win ze stron podmiotow, a zasad winy nazywa zasad subiektywizmu. Nie jest to jednak zupenie cise, poniewa w historycznym rozwoju prawa karnego nie zawsze win wizano ze stron podmiotow, a z kolei wspczenie strona podmiotowa nie wyczerpuje w caoci problematyki winy. Obecnie uwaamy za oczywiste, e nie mona ponosi odpowiedzialnoci 21 karnej za samo spowodowanie jakiego skutku (tzw. odpowiedzialno obiektywna). Na pewnym etapie rozwoju prawa karnego taka odpowiedzialno bya jednak spotykana (np. wg Kodeksu Hammurabiego lekarza karano za niepomylny wynik operacji). Wedug obecnych poj odpowiedzialno obiektywna bya odpowiedzialnoci bez winy. wczenie jednak, odpowiedzialno taka czya si z postawieniem sprawcy zarzutu, a wic uwaano jego czyn za zawiniony. W literaturze uywa si nawet, dla nazwania tej formy zawinienia, okrelenia "wina obiektywna" (Makarewicz,

Einfuhrung, 358; Kutrzeba, 12). W obowizujcym polskim prawie karnym zasada winy wyraona jest 22 w art. 1 3 KK ("Nie popenia przestpstwa sprawca czynu zabronionego, jeeli nie mona mu przypisa winy w czasie czynu"). Czyn wypeniajcy znamiona okrelone w ustawie karnej nie jest przestpstwem, jeeli nie zosta przez sprawc zawiniony. Okrela si go wwczas jako czyn zabroniony (art. I 15 1 KK). Ilekro wic KK uywa okrelenia czyn zabroniony oznacza to, e chodzi o czyn obiektywnie naruszajcy prawo karne, ale niekoniecznie przestpny (np. czyn dokonany bez zamiaru przy przestpstwie umylnym albo czyn popeniony przez niepoczytalnego). III. Zasada odpowiedzialnoci indywidualnej i osobistej. Historia prawa karnego zna konstrukcj prawn odpowiedzialnoci karnej za czyny innych osb. Taki miaa charakter, np. posta odpowiedzialno pana za czyny ludzi od niego zalenych (Kutrzeba, 7). Najczciej jednak bya to tzw. odpowiedzialno zbiorowa, polegajca na tym, e za przestpstwo jednostki ponosiy odpowiedzialno pewne zbiorowoci, takie jak rd, opole, rodzina, miasto (Makarewicz, Oglne, 148). Wspczesne polskie prawo karne skarbowe zna tzw. odpowiedzialno posikow, polegajc na tym, e grzywn wymierzon sprawcy mona obciy osob, ktrej sprawy sprawca zaatwia jako penomocnik lub pracownik. W prawie karnym powszechnym tego typu konstrukcji nie ma. Istniej natomiast pewne pozostaoci odpowiedzialnoci zbiorowej w postaci takich typw przestpstw jak: udzia w bjce lub pobiciu, z ktrych wynikn uszczerbek na zdrowiu lub mier czowieka (art. 158 2 i 3 KK). Podobny charakter ma przestpstwo udziau w zbiegowisku, ktrego uczestnicy wsplnymi siami dopuszczaj si gwatownego zamachu na osob lub mienie (art. 254 KK). Nie naley natomiast zalicza do przykadw odpowiedzialnoci zbiorowej takich przestpstw, jak udzia w zwizku przestpnym (art. 258 KK), poniewa sprawca tego przestpstwa odpowiada tylko za wasny czyn (udzia w zwizku), nie obciaj go natomiast zachowania innych osb lub ich skutki, jak to jest przy przestpstwie bjki lub udziau w zbiegowisku. Zasada odpowiedzialnoci indywidualnej nie jest wic naruszona przez sam fakt, e do odpowiedzialnoci karnej pociga si grup ludzi lub jednostk za udzia w przedsiwziciu zbiorowym. Zasada odpowiedzialnoci indywidualnej znajduje swoje odbicie w KK w przepisach czci szczeglnej, formuujcych przestpstwo jako wasny czyn sprawcy, a take w przepisach o wspsprawstwie, podeganiu i pomocnictwie. Obowizuje tam zasada indywidualizacji odpowiedzialnoci karnej (art.

2l KK) osb wspdziaajcych w popenieniu przestpstwa. Z kolei art. 55 KK zawiera zasad indywidualizacji kary. Odpowiedzialno karna powinna mie charakter nie tylko indywidualny, ale i osobisty, tzn. nie moe jej przej na siebie inna osoba ni sprawca przestpstwa. Std te art. 239 KK traktuje jako przestpstwo poplecznictwa odbywanie za skazanego kary. Z kolei art. 57 KW zabrania (pod grob odpowiedzialnoci za wykroczenie) uiszczania przez osob spoza krgu osb najbliszych grzywny za skazanego. lub ofiarowania mu pienidzy na ten cel. Ten ostatni przepis (wprowadzony w 1985 r. w trakcie walki z opozycj polityczn) z pewnoci zbyt gboko ingeruje w kwesti, w jaki sposb skazany doprowadza do zapacenia grzywny, ktr orzeczono w wyroku. Osobisty charakter odpowiedzialnoci karnej nie oznacza, e w praktyce skutki skazania nie dotkn innych osb, zwaszcza rodziny skazanego. S to jednak uboczne, niezamierzone przez ustawodawc, skutki odpowiedzialnoci karnej.

IV. Zasada humanitaryzmu. W podrcznikach prawa karnego pisze si czsto o zasadzie humanizmu tego prawa (w krajach socjalistycznych pisano nawet o zasadzie humanizmu socjalistycznego, uwaajc e jest to lepszy rodzaj humanizmu). Wymaganie, by prawo karne odpowiadao zasadzie humanizmu, a wic by w centrum uwagi sta czowiek, jednostka ludzka jako najwysza warto, a wszelkie uregulowania i instytucje prawnokarne uwzgldniay nadrzdny charakter tej wartoci - jest nierealistyczne. Prawo karne musi uwzgldnia prawa jednostki, chroni dobra jednostkowe, ale nie moe da im absolutnego priorytetu, kosztem ochrony interesw oglnospoecznych, pastwa i jego organw, instytucji spoecznych itp. Mona oczywicie argumentowa, e ochrona dbr oglnych te suy jednostce i w tym sensie wyraa rwnie zasad humanizmu, ale byoby to ju tylko rozmycie tego pojcia, bo w tym znaczeniu humanistyczny charakter miaoby po prostu kade moliwe uregulowanie prawne. Odrzucajc wic, jako nierealistyczn, zasad humanizmu prawa karnego, postulowa naley jednak, by prawo karne speniao wymagania skromniej sformuowanej zasady - zasady humanitaryzmu. Zgodnie z ni prawo karne powinno by humanitarne, ludzkie w tym znaczeniu, e wymagania przeze stawiane powinny by na miar moliwoci ludzi, a stosowane kary i rodki nie powinny by okrutne, nie powinny ponia karanego ani wyrzdza mu zbdnych dolegliwoci. Postulat humanitaryzmu prawa karnego zajmowa wiele miejsca w twrczoci mylicieli okresu Owiecenia, przyczyniajc si do zniesienia tortur i kar okrutnych. Wspczenie zasada humanitaryzmu prawa karnego wynika m.in.

z art. 3 Konwencji o Ochronie Podstawowych Praw i Wolnoci (KPCPW) z 1950 r. i art. 7 Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOP) z 1966 r., ktrych Polska jest stron. Na podstawie art. 3 KPCPW, Europejski Trybuna Praw Czowieka orzek np., e sprzeczne z konwencj jest stosowanie kary chosty. Wedug art. 40 Konstytucji RP: "Nikt nie moe by poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje si stosowania kar cielesnych". W KK zasad humanitaryzmu deklaruje art. 3, ktry odnosi j do problematyki wymiaru kary (por. Nb. 322). "Kary i inne rodki przewidziane w tym kodeksie stosuje si z uwzgldnieniem zasad humanitaryzmu, w szczeglnoci z poszanowaniem godnoci czowieka" Zasada humanitaryzmu ma due znaczenie w prawie karnym wykonawczym, poniewa w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolnoci moliwoci dziaa, ktre t zasad naruszaj, s najwiksze.

V. Zasada nullum crimen sine lege. 1. Uwagi oglne. Zasada nullum crimen sine lege ("nie m przestpstwa bez ustawy") jest najwaniejsz zasad wspczesnego prawa karnego, chronic jednostk przed arbitralnym posugiwaniem si represj karn przez organy pastwowe. Nieprzypadkowo wic jej uksztatowanie si zwizane jest z okresem Owiecenia, chocia pewne zacztki myli o niej niektrzy autorzy widz ju u Cycerona (Spotowski, 9) i u redniowiecznych prawnikw woskich (Bukowska - Gorgoni, 35 i n.). Myliciele okresu Owiecenia (zwaszcza Hobbes, Locke, Montesquiezr, Beccaria, Rousseau, Voltaire) formuuj postulat ujcia prawa karnego w cise ramy ustawowe w reakcji na wspczesn im praktyk wadz, ktrej dowolno umoliwiona bya gwnie przez dwa czynniki: niejasno prawa, czciowo tylko pisanego oraz siln pozycj wadcy absolutnego i jego urzdnikw. Zasada nullum crimen sine lege (dalej n.c.s.l.) zostaa uroczycie sformuowana w art. 8 Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela z 1789 r. W ustawodawstwie karnym natomiast zamieszczona zostaa po raz pierwszy ju nieco wczeniej mianowicie w austriackim KK z 1787 r. (zwanym Jzefin). Jej sformuowanie w postaci aciskiej maksymy przypisuje si A. Feuerbachowi w 1801 r. Omawiana zasada jest obecnie niekwestionowanym skadnikiem idei pastwa prawa. W wielu pastwach umieszcza si j w konstytucji. Uznana te zostaa za zawierajc jedno z podstawowych praw czowieka. Std umieszczenie jej w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka z 1948 r. (art. 11), w

Europejskiej Konwencji Praw Czowieka z 1950 r. (art. 7 KPCPW) i Midzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych (art. 15 MPPOP), przy czym jej stosowania pastwo zwizane tymi konwencjami nie moe zawiesi nawet w razie wprowadzenia stanu wyjtkowego. W prawie polskim zasada ta sformuowana jest w art. 42 Konstytucji RP ("Odpowiedzialnoci karnej podlega ten tylko, kto dopuci si czynu zabronionego pod grob kary przez ustaw obowizujc w czasie jego popenienia) i w art. 1 1 KK, o analogicznym brzmieniu. Zasada ta formuowana jest te w postaci bardziej rozbudowanej jako nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori. Wynikaj z niej pewne reguy bardziej szczegowe, mianowicie: 1) prawo karne musi by prawem pisanym i zawartym w ustawie (nullum crimen sine lege scripta); 2) przepisy karne musz opisywa przestpstwo w sposb maksymalnie dokadny (nullum crimen sine lege certa); 3) niedopuszczalne jest stosowanie analogii na niekorzy oskaronego; 4) ustawa karna wprowadzajca odpowiedzialno karn lub j zaostrzajca nie moe dziaa wstecz (nullum crimen sine lege praevia, lex retro non agit); 5) kara za przestpstwo musi by okrelone i przewidziana we wczeniej wydanej ustawie (nulla poena sine lege). Adresatem tych regu jest nie tylko sdzia, rozpatrujcy konkretn spraw, lecz rwnie ustawodawca, zwaszcza co do regu w pkt. 1 ) i 2). 2. Nullum crimen sine lege scripta. Z zasady n.c.s.l. wynika, e prawo karne nie tylko musi by prawem pisanym, ale musi to by prawo zapisane w specyficznym akcie normatywnym, jakim jest ustawa. W historii prawa karnego znane byo rwnie opieranie odpowiedzialnoci karnej na prawie zwyczajowym. Prawo zwyczajowe nie zapewnia jednak dostatecznej dokadnoci i przejrzystoci unormowa ani nie spenia postulatu powszechnej dostpnoci prawa. Wspczenie, prawo zwyczajowe nie moe by rdem norm prawnokarnych. Odrbn kwesti jest, e zwyczaj (nie prawo zwyczajowe) i normy obyczajowe mog by pomocne dla interpretacji przepisw karnych, np. zwyczaje handlowe, dopuszczajce przesad w zachwalaniu towaru mog wykluczy przypisanie sprzedajcemu przestpstwa oszustwa. danie, by prawo karne zapisane byo w ustawie, ma zwizek z monteskiuszowskim trjpodziaem wadz i powierzeniem funkcji tworzenia prawa karnego legislatywie. Odstpstwem od reguy jest tu prawo karne pastw anglosaskich, w ktrych istotn rol odgrywa cigle jeszcze prawo stworzone w drodze precedensw sdowych (tzw. common law). W systemach prawnych kontynentalnych podkrela si przede wszystkim, e sdy maj tylko interpretowa ustawy i e

prawo karne nie moe by tworzone przez wadz wykonawcz w postaci aktw normatywnych niszej rangi (rozporzdzenia, zarzdzenia). Wykluczenie tej drogi tworzenia prawa oznacza jego wiksz stabilno i pewien - niezbdny w prawie karnym - element konserwatyzmu. Uchwalenie ustawy wymaga przestrzegania zoonej, w duym stopniu jawnej, procedury legislacyjnej, prowadzonej pod kontrol opozycji i trwajcej pewien czas, co daje wiksze szanse uniknicia zmian pochopnych. Formalnie rzecz traktujc, wymg formy ustawowej speniaj rwnie akty normatywne "z moc ustawy" (rozporzdzenia Prezydenta RP po 1926 r., dekrety Rady Pastwa w PRL), ale niewtpliwie stanowi to wyjtek od zasady ustawowego charakteru prawa karnego rozumianej cile. Stanowienie prawa karnego wycznie w formie ustaw nie oznacza, e akty normatywne niszej rangi nie maj adnego znaczenia dla odpowiedzialnoci karnej. Ustawowy przepis karny moe mie bowiem niekiedy charakter blankietowy, tzn. moe odsya do rozporzdze lub zarzdze dla sprecyzowania pewnych znamion. Niekiedy przepisy niszej rangi mog by te pomocne dla interpretacji przepisu ustawowego w konkretnej sprawie, np. dla ustalenia zakresu obowizkw funkcjonariusza w kontekcie art. 231 KK. W obydwu tych sytuacjach kontrola zgodnoci rozporzdzenia lub zarzdzenia z ustaw naley do sdu. 3. Nullum crimen sine lege certa. Wynikajcy z zasady n.c.s.l. postulat okrelonoci ustawowego opisu 30 przestpstwa adresowany jest do ustawodawcy, ktry powinien tak sformuowa przepis, by jego odbiorca mg go zrozumie i przestrzega. Przepisy karne niezrozumiae, niejasne, oglnikowe mona porwna do zaminowanego pola, na ktre wstp jest wzbroniony, ale jego granice niezbyt wyranie oznaczone. Zasada okrelonoci i przejrzystoci zakazu karnego moe by naruszona przez niejasne stylistycznie sformuowanie przepisu albo przez uycie sw bez koniecznej potrzeby zaczerpnitych spoza jzyka potocznego. Najczciej jednak nieokrelono przestpstwa wynika z uywania tzw. znamion ocennych, dopuszczajcych rne ich rozumienie np. takich jak "zeszpecenie" (art. 156 KK), "zniewaa" (art. 216 KK). Nieokrelono przestpstwa moe te polega na wiadomym posugiwaniu si przez ustawodawc opisem przestpstwa wprawdzie precyzyjnym, ale tak szerokim, e jego dosowne stosowanie nie jest moliwe i wybr przypadkw, w ktrych dochodzi do odpowiedzialnoci karnej pozostawia si organom cigania i sdom (zob. szerzej Gardocki, Typowe, 55). W przypadku znamion ocennych, niektre z nich z czasem, w miar ich stosowania obrastaj orzecznictwem, ktre je w pewnym stopniu precyzuje (np. pojcie "zniewaa" w art. 216 KK); inne pozostaj stale niejasne (np. pojcie

"pornograficzne" uyte w art. 202 KK). Jest oczywiste, e w pastwie praworzdnym nie powinny obowizywa przepisy karne, ktrych ustawodawca nie potrafi sformuowa dokadnie ani nie ma na to szans w drodze orzecznictwa SN. Ustawodawca nie moe bowiem wymaga od obywatela uwiadomienia sobie zakresu zakazu karnego i przestrzegania go, jeeli sam nie jest w stanie okreli wyranie jego granic. Oczywicie, moe by te tak, e przepis karny okrela do dokadnie pewien rdze zakazu, ale pozostawia wtpliwoci co do wypadkw granicznych. Wwczas zastrzeenia wynikajce z zasady n.c.s.l. odnosz si tylko do tej niejasnej warstwy przepisu. 4. Zakaz analogii Stosowanie przepisw w drodze analogii, dopuszczalne w innych dziedzinach prawa, dla wypeniania luk w prawie, jest w prawie karnym zabronione w tym zakresie, w jakim miaoby prowadzi do odpowiedzialnoci karnej osoby, ktrej czyn nie wypenia znamion adnego z przestpstw opisanych w ustawie karnej. Sytuacja ta nie jest bowiem luk w prawie karnym, lecz oznacza, e prawo karne sytuacj t milczco uregulowao, nie uznajc czynu za przestpny (nawet jeeli wg aktualnych ocen spoecznych wydaje si on by karygodny). W Polsce zakaz stosowania analogii konstytuujcej odpowiedzialno karn wynika z art. 1 1 KK. Gdyby analogia bya dopuszczalna, oznaczaoby to, e jednostka mimo przestrzegania obowizujcych przepisw, moe narazi si na odpowiedzialno karn, jeeli popeni czyn analogiczny, podobny do czynu zabronionego pod grob kary. Oznaczaoby to znaczne osabienie bezpieczestwa prawnego, gdy reakcja organw pastwowych w zakresie cigania przestpstw staaby si znacznie mniej przewidywalna. Przykad: Art. 263 2 KK przewiduje przestpstwo posiadania bez zezwolenia broni palnej. Czyn polegajcy na posiadaniu bez zezwolenia innej ni palna broni nie moe by zakwalifikowany z tego przepisu, poniewa byoby to zastosowaniem analogii na niekorzy sprawcy. Tego rodzaju stosowanie analogii, odwoujce si do konkretnego przepisu nazywane jest w teorii prawa analogi legis. Oprcz tego wyrnia si inny rodzaj analogii, analogi iuris, tj. odwoywanie si do caego systemu prawnego, do jego "ducha" albo wrcz do spoecznej wiadomoci prawnej lub pewnej idei. Tak posta analogii przewidyway pocztkowo dekrety wadz rewolucyjnych w Rosji w latach 1917-1918, odwoujce si do "rewolucyjnego sumienia"; podobnie wprowadzona w 1935 r. nowela do k.k. niemieckiego, odwoujca si do "zdrowego poczucia narodowego" dla uzasadnienia odpowiedzialnoci karnej nie przewidzianej przez prawo. Analogi legis znao ustawodawstwo radzieckie do r. 1958 oraz kodeksy karne innych pastw socjalistycznych. Formalnie

nie wprowadzono jej w socjalistycznej Polsce, ale stosowana bya niekiedy faktycznie. Analogia legis przewidziana jest wspczenie w Europie w k.k. duskim z 1935 r., ale stosowana jest nieczsto i traktowana jako niezagraajca praworzdnoci w warunkach oglnie demokratycznego charakteru pastwa. Analogia jest niekiedy, mimo zakazu, stosowana w praktyce pod hasem interpretacji rozszerzajcej, od ktrej czasem trudno j odrni. W literaturze podaje si, jako ilustrujcy ten problem, przykad kradziey energii elektrycznej. Gdy zjawisko to pojawio si, niemiecki SN stwierdzi na tle konkretnej sprawy, e uznanie energii za "rzecz" w rozumieniu przepisu o kradziey byoby niedopuszczalnym stosowaniem analogii. Zmusio to ustawodawc do wprowadzenia w 1900 r. specjalnego przepisu o kradziey energii elektrycznej do k.k. niemieckiego. Natomiast francuski Sd Kasacyjny w tym samym okresie potraktowa kradzie energii jako kradzie rzeczy, uwaajc, e nie stosuje analogii, lecz tylko dokonuje interpretacji przepisu. Podany wyej przykad ma charakter dyskusyjny. Mona jednak przytoczy przykady ewidentnego stosowania analogii pod pozorem interpretacji rozszerzajcej. W okresie midzywojennym gonym tego przykadem byo zastosowanie art. 152 k.k. z 1932 r. do czynu polegajcego na nazwaniu (nieyjcego ju wwczas) J. Pisudskiego "kabotynem". Sdy niszych instancji, i nastpnie SN, uznay, e jest to przestpstwo z art. 152 k.k., czyli "zniewaanie Narodu Polskiego". Liczne przykady stosowania analogii pod pozorem interpretacji mona znale w orzecznictwie polskiego SN w okresie powojennym, np. w jednym z orzecze (OSNKW 65/1980) SN stwierdzi, e pojcie "wamanie" uywane w art. 208 KK z 1969 r. obejmuje rwnie sytuacje, gdy sprawca kradziey ukrywa si w jakim obiekcie (np. w sklepie), a po jego zamkniciu dokonuje kradziey towarw i "wyamuje si" by uciec. Zakaz analogii jest rozumiany jako nie odnoszcy si do analogii na korzy sprawcy. Moe ona wic bez naruszenia zasady n.c.s.l. by stosowana dla wykluczenia lub zagodzenia odpowiedzialnoci karnej (sceptycznie na ten temat Rajzman, 42 i n.). Trzeba jednak pamita, e takie zastosowanie analogii na korzy sprawcy nie moe si odbywa kosztem interesw innych osb, a zwaszcza pokrzywdzonego. 5. Nullum crimen sine lege praevia (lex retro non agit). Omwione wyej reguy miayby niewielk warto, gdyby dopuszczalne byo wydawanie ustaw o mocy wstecznej (tzw. ustaw retroaktywnych), umoliwiajcych skazane za czyn, popeniony przed wejciem w ycie ustawy kryminalizujcej taki czyn. Ustawy retroaktywne s nie do pogodzenia z zasada

mi pastwa praworzdnego, zaskakujc obywateli, ktrzy mieli prawo sdzi, e zachowujc si w okrelony sposb nie naraaj si na odpowiedzialno karn. Taki rezultat wprowadzenia retroaktywnej ustawy moe by zagodzony przez to, e kryminalizacja czynu jest wczeniej zapowiadana lub te czyn jest bezprawny w wietle innej dziedziny prawa, ale nie zmienia to faktu naruszenia samej zasady lex retro non agit. W polskim prawie karnym znane s nastpujce przypadki naruszenia tej zasady: 1) ustawa z 1946 r. o odpowiedzialnoci karnej za odstpstwo od narodowoci polskiej w czasie wojny 19391945 (Dz.U. Nr 41, poz. 237); 2) dekret z 1946 r. o odpowiedzialnoci karnej za klsk wrzeniow i faszyzacj ycia pastwowego (Dz.U. Nr 5, poz. 46); 3) w pewnym stopniu naruszy t zasad rwnie dekret z 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabjstw i zncania si nad ludnoci cywiln i jecami oraz dla zdrajcw Narodu Polskiego (jedn. tekst Dz.U. z 1946 r., Nr 69, poz. 377 ze zm.). W pniejszym okresie naruszeniem zasady lex retro non agit i przez to jednoczenie art. 1 S MPPOP byo stosowanie dekretu o stanie wojennym z 1981 r., ktrego przepisy karne wprowadzay nowe przestpstwa i stosowane byy do czynw popenionych przed ogoszeniem dekretu (OSNKW 19/1992). Naley tu zwrci uwag na fakt, e dla stwierdzenia naruszenia zasady lex retro non agit miarodajna jest data faktycznego ogoszenia ustawy, a nie data "Dziennika Ustaw" (Kochanowski, 133 i n.). Ponadto przy wydawaniu ustaw karnych bardzo istotne jest posugiwanie si tzw. vacatio legis, tzn. ustalenie okresu midzy ogoszeniem ustawy a wejciem jej w ycie, gdy umoliwia to faktyczne zapoznanie si obywateli z now ustaw. Zasada lex retro non agit nie rozstrzyga sytuacji, w ktrych sama ustawa karna nie ulega zmianie, ale zmienia si jej interpretacja w tym kierunku, e czyny uwaane dotd za nieprzestpne, wedug nowej interpretacji uwaane s za wypeniajce znamiona przestpstwa. Z czysto formalnego rozumienia zasady ustawa karna nie dziaa tutaj wstecz, gdy obowizywaa ju w chwili popenienia czynu. Sytuacja taka moe by potraktowana jako niezawiniony przez sprawc bd co do prawa (por. Nb. 245-247. Zasada lex retro non agit zabrania rwnie stosowania wstecz ustaw zaostrzajcych odpowiedzialno karn. Nie ma natomiast zakazu nadawania mocy wstecznej ustawom agodzcym odpowiedzialno karn lub znoszcym przestpno czynu, a nawet jest to regu. Kwestie te bd omwione w Nb. 64-65. 6. Nulla poena sine lege. Wymogi formy ustawowej, okrelonoci, zakaz analogii i zakaz retroaktywnoci odnosz si rwnie do ustanawiania i

stosowania kary za przestpstwo (nulla poena sine lege). W przeciwiestwie jednak do opisu ustawowego przestpstwa, gdzie maksymalna okrelono jest zawsze zalet, cise okrelenie zagroenia kar jest wprawdzie atwe, ale niepodane. Oznaczenie kary za dany typ przestpstwa w postaci tzw. sankcji bezwzgldnie oznaczonej (np. okrelenie, e grozi za nie dokadnie 7 lat pozbawienia wolnoci albo wycznie kara mierci) uniemoliwia sdziemu wymierzenie kary sprawiedliwej, dostosowanej do wagi i okolicznoci konkretnego czynu. Przyjte jest wic wspczenie okrelanie w ustawie rodzaju kary oraz jej dolnej i grnej granicy (sankcja wzgldnie oznaczona). Natomiast naruszeniem zasady nulla poena sine lege byoby pozostawienie sdziemu cakowitej swobody w wyborze rodzaju i wysokoci kary (sankcja nieoznaczona). 4. Szkoy i kierunki w nauce prawa karnego. I. Kierunek racjonalistyczno-humanitarny wieku Owiecenia. Nowoytne prawo karne i nauka prawa karnego zawdziczaj najwicej prdom intelektualnym i politycznym wieku Owiecenia. Wprawdzie ju w staroytnoci i redniowieczu pojawiay si pogldy teoretyczne na temat poszczeglnych problemw prawa karnego, ale dopiero w wieku XVIII w Europie prawo karne stao si przedmiotem caociowych, wnikliwych rozwaa i pojawiy si miae postulaty jego gruntownych zmian. Najwaniejszym aspektom prawa karnego powicali sw uwag tak wybitni myliciele tego okresu jak Montesquieu, Rousseau, Voltaire, Marat. Czoow postaci na tym polu by jednak Woch Cesare Beccaria (1738-1794), autor ksiki "O przestpstwach i karach" (1764), najbardziej znaczcego dziea tego okresu w dziedzinie prawa karnego. Pogldy mylicieli okresu Owiecenia na prawo karne ksztatoway si jako reakcja na zastan sytuacj w tej dziedzinie. Prawo karne wwczas funkcjonujce charakteryzowaa niejasno i chaotyczno uregulowa, okruciestwo kar i arbitralno stosowania tego prawa przez wadcw i ich urzdnikw. Dlatego te myliciele Owiecenia postulowali stworzenie jasnego i przejrzystego, zapisanego w ustawie prawa karnego (nullum crimen, nulla poena sine lege), ktre stwarzaoby obywatelom ochron przed samowol organw pastwowych. Oczywicie, rwnie i prawa karnego dotyczy oglny postulat rwnoci wobec prawa i zlikwidowania przywilejw stanowych. Postulowano te, by za przestpstwa uznawane byy tylko czyny szkodliwe dla spoeczestwa. Odrzucano wic np. karanie za czary lub za samobjstwo. Myliciele tego okresu sprzeciwiali si te okruciestwu stosowanych wwczas kar i posugiwaniu si torturami w

procesie karnym. Jak pisa Beccaria:... "naley dobiera tylko takie kary i takie metody ich stosowania, ktre - przy zachowaniu proporcji do popenionego przestpstwa wywierayby najskuteczniejsze i najbardziej trwae na dusze ludzkie wraenie, a zarazem najmniej udrczayby ciao przestpcy". Idee humanitaryzmu, racjonalnoci i jasnoci prawa karnego, goszone w okresie Owiecenia, byy nastpnie w rnym stopniu realizowane w kodeksach karnych. Pozostaj jednak, jako postulaty, aktualne rwnie wspczenie, stanowic trway fragment europejskiego dorobku cywilizacyjnego. II. Szkoa klasyczna. Szkoa klasyczna prawa karnego powstaa w zachodniej Europie w kocu XVIII i w pierwszej poowie XIX wieku. Jej gwnymi twrcami i przedstawicielami byli Anzelm Feuerbach w Niemczech, Ortolan i Rossi we Franeji, Carrara we Woszech i Bentham w Anglii. Przeja ona gwne postulaty okresu Owiecenia, ale si do nich nie ograniczya, rozwijajc bardziej szczegowe koncepcje i zasady odnoszce si do odpowiedzialnoci karnej. Przedstawiciele szkoy klasycznej podkrelali, e punktem wyjcia dla odpowiedzialnoci karnej jest czyn zabroniony przez ustaw karn. Czyn czowieka, zgodnie z filozoficznym zaoeniem indeterminizmu, jest wyrazem jego wolnej woli. Umoliwia to przypisanie sprawcy winy za jego zachowania i potpienie tego czynu, wyraajce si w wymierzaniu kary^' Istot kary jest sprawiedliwa odplata za czyn. Powinna wic ona by proporcjonalna do wagi popenionego czyn i do winy sprawcy. Bdc w zasadzie odpat, kara moe jednak spenia rwnie pewne funkcje prewencyjne. Feuerbach podkrela np. znaczenie oglnoprewencyjne kary, grocej za przestpstwo, ktra przez samo swoje istnienie w ustawie odstrasza od popenienia przestpstwa potencjalnych sprawcw (tzw. teoria przymusu psychologicznego). Zasady szkoy klasycznej znalazy swoje odzwierciedlenie we francuskim kodeksie karnym z 1810 r. i k.k. bawarskim (opracowanym przez Feuerbacha) z 1813 r. Gwne zaoenia klasycyzmu, zwaszcza dotyczce formalnej definicji przestpstwa, zasady winy i sensu kary wpywaj rwnie wspczenie na ksztat prawa karnego. III. Szkoa antropologiczna (szkoa pozytywna) Twrc szkoy antropologicznej by woski psychiatra Cesare Lombroso 37 (1835-1909). Opierajc si na danych z rnych rde, m.in. na wynikach wasnych bada antropometrycznych przestpcw, doszed on do wniosku, e istniej "przestpcy urodzeni". Teza ta, ktr wysun w opublikowanej w 1876 r. ksice "L'uomo delinquente" ("Czowiek zbrodniarz") oznaczaa, e niektrzy ludzie maj wrodzone predyspozycje do popeniania przestpstw, s "skazani" na ich popenianie. Przestpcy urodzeni

charakteryzuj si anormalnoci funkcji psychicznych, ktra zewntrznie przejawia si w anomaliach budowy ciaa. Lombroso podawa w swych pracach rne cechy anatomiczne (np. mniejsza pojemno czaszki, cofnite czoo, due sterczce uszy, leworczno), ktre zalicza do takich anomalii. Prbowa rwnie podawa zespoy takich cech charakterystycznych dla poszczeglnych typw sprawcw (mordercw, oszustw itd.). Konsekwencj tych pogldw musiao by odrzucenie pojcia winy jako podstawy odpowiedzialnoci karnej, a w rezultacie, odrzucenie te samego pojcia odpowiedzialnoci. Skoro bowiem postpowanie czowieka zdeterminowane jest jego cechami wrodzonymi - nie mona mu z popenienia przestpstwa czyni zarzutu ani wymierza kary. Natomiast reakcj na przestpczo powinno by stosowanie rodkw zabezpieczajcych spoeczestwo przed tym zjawiskiem. Podstaw stosowania takich rodkw mia by nie sam fakt popenienia przestpstwa, lecz stan niebezpieczestwa, jako pewna cecha jednostki. Kontynuatorami myli Lombrosa byli Garofalo i Ferri. Ferri by m.in. autorem projektu k.k. dla Woch z 1921 r., ktry nie posugiwa si ju pojciami przestpstwa i kary, lecz mwi o stanie niebezpieczestwa i o sankcjach. Przewidywa te umieszczanie przestpcw z nawyknienia i recydywistw na czas nieokrelony w specjalnych zakadach. Projekt ten nie sta si nigdy obowizujcym prawem. Szkoa antropologiczna przyczynia si do rozwoju kryminologii, zwaszcza spowodowaa wzrost zainteresowania badaniami nad osob przestpcy. Nie miaa natomiast wikszego wpywu na prawo karne. Pogldy przedstawicieli tej szkoy spotkay si pocztkowo z duym zainteresowaniem, jako inne spojrzenie na przestpczo, dostarczajce atwego wyjanienia jej przyczyn. Od razu jednak spotkay si te z krytyk teoretykw, podkrelajcych znaczenie spoecznych czynnikw w genezie przestpczoci. Teza o urodzonym przestpcy zostaa, po gruntownej krytyce, odrzucona jako pochopne uoglnienie, nie oparte na poprawnych metodologicznie badaniach naukowych. IV. Szkoa socjologiczna. Twrc szkoy socjologicznej by Franz von Liszt (18511919). Nowoci tego kierunku byo zwrcenie uwagi na fakt, e przestpczo, obok przyczyn zwizanych z osobowoci jednostki, ma swoje przyczyny tkwice w warunkach spoecznych. To spostrzeenie rnio szko socjologiczn od szkoy antropologicznej. Natomiast od szkoy klasycznej rnio j odmienne podejcie do kwestii znaczenia czynu, sensu kary i znaczenia okolicznoci odnoszcych si do sprawcy dla jego odpowiedzialnoci karnej. Przesank odpowiedzialnoci karnej mia by nadal czyn zabroniony przez

ustaw, ale przesta on by gwnym elementem decydujcym o rozmiarach tej odpowiedzialnoci. Nastpuje przesunicie akcentu z czynu na jego sprawc. "Nie czyn, lecz sprawca zostaje ukarany" brzmiaa znana maksyma Liszta. Ten skrt mylowy mia znaczy, e przy reagowaniu na przestpstwo naley wiksz uwag zwraca na jego sprawc i na moliwoci prewencyjnego oddziaywania na niego, mniejsz natomiast na wag popenionego przestpstwa. Liszt dzieli sprawcw na trzy kategorie: 1) sprawcw z nawyknienia, wobec ktrych celem kary powinna by ich eliminacja, poniewa nie nadaj si do poprawy; 2) sprawcw nadajcych si do poprawy, wobec ktrych naley stosowa kary niekonieczne wspmierne do wagi przestpstwa, lecz takie, ktre mog t popraw spowodowa; 3) sprawcw przypadkowych, nie wymagajcych poprawy, a jedynie ostrzeenia przez ukaranie. Podstawowym celem kary miaa by nie sprawiedliwa odpata, lecz ochrona dbr prawnych, osigana przez prewencyjne oddziaywanie na konkretnego sprawc (prewencja indywidualna). Pod wpywem szkoy socjologicznej rozpowszechniy si takie instytucje prawnokarne, jak warunkowe zawieszenie wykonania kary i warunkowe przedterminowe zwolnienie. Wpyna ona te na szersze uwzgldnianie okolicznoci odnoszcych si do osoby sprawcy przy wymiarze kary. Jednoczenie jednak, take pod jej wpywem lansowano stosowanie dugotrwaych rodkw izolacyjnych wobec recydywistw, przestpcw zawodowych i z nawyknienia.

V. Inne kierunki w prawie karnym. 1. Obrona spoeczna Kierunek okrelany jako "obrona spoeczna" pojawi si po drugiej wojnie 39 wiatowej. Jego odam radykalny reprezentowa Woch F. Grammatica. Proponowa on zastpienie prawa karnego "prawem obrony spoecznej". Miao ono nie posugiwa si takimi pojciami jak odpowiedzialno karna, przestpstwo i kara. Podstawowym pojciem miaa by antyspoeezno sprawcy. Oznaczao to nawizanie do szkoy antropologicznej, jednake Grammatica nie podziela fatalistycznego przekonania zwolennikw tego nurtu o biologicznym zdeterminowaniu skonnoci do popeniania przestpstw. Pojcie przestpstwa zastpione miao by stopniowalnym wskanikiem antyspoecznoci, ale ustalanie tego wskanika nastpowaoby jednak dopiero w razie popenienia okrelonych w ustawie czynw. Zamiast kar wspmiernych do wagi czynu, stosowano by rodki obrony spoecznej o charakterze prewencyjnym, wychowawczym i leczniczym, dostosowane do osobowoci sprawcy. rodki te

byyby nieoznaczone co do czasu ich trwania i podlegayby modyfikacjom w trakcie ich wykonywania. 2. Nowa obrona spoeczna Natomiast odam umiarkowany tego kierunku (tzw. nowa obrona spoeczna) reprezentowany przez Francuza M. Ancela postulowa jedynie przeksztacenie istniejcego prawa karnego. Nie odrzucajc takich poj jak: odpowiedzialno karna, przestpstwo, przestpca i kara - jego zwolennicy opowiadaj si przeciwko karze - odpacie (element dolegliwoci tkwicy w karze powinien by zminimalizowany na tyle na ile to moliwe), na rzecz skutecznej ochrony spoeczestwa przy pomocy jednolitego, racjonalnego systemu polityki kryminalnej opartej na wynikach bada naukowych. Ma to umoliwia przeciwdziaanie powstawaniu warunkw sprzyjajcych przestpczoci i neutralizowanie osb, ktre mogyby wej na drog przestpcz. W stosunku do osb, ktre popeniy ju przestpstwo kara ma umoliwi resocjalizacj sprawcy, przy czym preferowana miaaby by resocjalizacja bez pozbawienia wolnoci. Ancel podkrela, e tak okrelone cele powinny by osigane przy jednoczesnej humanizacji prawa karnego i zachowania zasad praworzdnoci. Charakterystyczne dla tego nurtu jest akcentowanie (jeszcze dobitniej ni czyni to F. Liszt) potrzeby dostosowania kary nie do popenionego czynu, lecz do osoby przestpcy, podobnie jak to si ju dzieje w stosunku do sprawcw nieletnich. Wymaga to wnikliwego badania osobowoci sprawcy. Wie si z tym propozycja podzielenia procesu karnego na dwa stadia. W pierwszym stadium odbywaoby si ustalenie, w tradycyjny sposb, faktu popenienia przez sprawc czynu przestpnego. Drugie stadium powicone byoby osobowoci sprawcy i wyborowi dostosowanej do tej osobowoci kary i innych rodkw reakcji na przestpstwo. To drugie stadium odbywao by si w sposb mniej prawniczy, mniej sformalizowany, z udziaem specjalistw innych dziedzin nauk spoecznych (pedagogw, socjologw, psychologw). Odformalizowanie ("dejurydyzacja") prawa karnego, rozumiane jako oderwanie si od dogmatycznych rozwaa czysto prawniczych, i przeniesienie akcentu na badania, rzeczywistoci, jest zreszt generalnym postulatem "nowej obrony spoecznej". 3. Neoklasycyzm Jako reakcja na nieskuteczno koncepcji resocjalizacji przestpcw pojawi si w latach siedemdziesitych (zwaszcza w USA i w pastwach skandynawskich) kierunek nazywany "neoklasycyzmem" albo "nowym realizmem". Jak si okazao, rzeczywista resocjalizacja skazanych, nawet gdy usiowano j realizowa z zaangaowaniem duych rodkw finansowych i metodami wspartymi osigniciami pedagogiki, psychologii i socjologii - nie bya osigana. Spowodowao to pojawienie si pogldw teoretycznych postulujcych powrt

do idei kary sprawiedliwej, tj. wspmiernej do wagi przestpstwa i rezygnacj z ambitnych celw resocjalizacyjnych. 4. Abolicjonizm Wanym wspczesnym kierunkiem teoretycznym jest te abolicjonizm, ktry postuluje likwidacj prawa karnego i zastpienie kary rnymi instrumentami rozwizywania konfliktw spoecznych. Wybitni przedstawiciele tego kierunku to Hulsman, Bianchi, Mathiesen, Christie i van Swaaningen. Abolicjonici patrz na przestpstwo jako na konflikt do rozwizania. Prawo karne, jak twierdz, nie zapewnia tego, a nawet powoduje tylko dalsze szkody spoeczne. Rozwizywanie takich konfliktw powinno by zadaniem spoecznoci (zwaszcza lokalnych, ssiedzkich) a nie pastwa. Sdzia powinien by w procesie rozwizywania konfliktu raczej tylko mediatorem. Sprawy drobne powinny by zaatwiane w krgach ssiedzkich, gwnie przez naprawienie szkody lub zwrot rzeczy w przypadku kradziey. Naley te szerzej wykorzystywa postpowanie cywilne jako alternatyw procesu karnego. Abolicjonizm nie daje przekonywajcej odpowiedzi na pytanie, jak postpowa w przypadku takich przestpstw, gdzie naprawienie szkody nie jest w ogle moliwe. Nie bardzo te wiadomo, jak naleaoby, wedug tej doktryny, reagowa na powane przestpstwa np. zabjstwo, zgwacenie lub szpiegostwo. Tak wic koncepcja, ktra jest na pewno cenna jako przerysowana, a przez to bardzo wyrazista, krytyka istniejcego mechanizmu prawnokarnego, i ktra z pewnoci proponuje suszne podejcie do przestpstw, przy ktrych przewaa element konfliktu - jako uniwersalny pomys na rozwizanie zagadnienia przestpczoci - razi swoj naiwnoci. 5. Zagadnienia kryminalizacji. I. Kryminalizacja i nauka o kryminalizacji. Jednym z najwaniejszych zagadnie teorii prawa karnego jest problematyka kryminalizacji, czyli uznawania przez ustawodawc pewnych czynw za przestpstwa lub utrzymywanie przestpnoci tych czynw. Kryminalizacja jako pewne zjawisko spoeczne moe by uprawiana jako opisowa nauka o kryminalizacji i jako normatywna nauka o kryminalizacji. Opisowa nauka o kryminalizacji zajmuje si opisem i analiz tego zjawiska jako fragmentu rzeczywistoci spoecznej, zwaszcza za ustalaniem jakie s rzeczywiste powody kryminalizacji. Normatywna nauka o kryminalizacji ma natomiast charakter postulatywny i polega na tworzeniu pewnych zasad,

okrelajcych, kiedy kryminalizacja powinna nastpowa, wzgldnie kiedy jest dopuszczalna.

II. Opisowa nauka o kryminalizacji. Pytanie, dlaczego kryminalizuje si (uznaje za przestpstwa) pewne rodzaje czynw, jest kluczem dla zrozumienia istoty prawa karnego. Najbardziej rozpowszechnione jest przekonanie, e ustawodawca podejmuje decyzj o kryminalizacji na podstawie spostrzeenia, e jakie dobro godne ochrony,(np. ycie, wolno, bezpieczestwo) doznaje uszczerbku lub zagroenia ze strony pewnego rodzaju zachowania si ludzi. Podobn myl wyraa twierdzenie, e ustawodawca kryminalizuje czyny spoecznie szkodliwe lub spoecznie niebezpieczne. W rzeczywistoci jednak nie istnieje jeden uniwersalny powd kryminalizacji. Powody te s rne przy rnych typach przestpstw oraz niejednolite w tym sensie, e konkretna decyzja kryminalizacyjna moe wynika z rnych powodw. Powody kryminalizacji moemy podzieli na dwie zasadnicze grupy: 1) racjonalne powody kryminalizacji, 2) irracjonalne powody kryminalizacji. Racjonalne s powody kryminalizacji nastawione na osignicie pewnego celu. Irracjonalne (emocjonalne) powody kryminalizacji oznaczaj, e ustawodawca nie stara si osign okrelonego celu, lecz kierujc si emocj uwaa pewne czyny za karygodne, a wic w konsekwencji zasugujce na uznanie ich za przestpstwa. Racjonalna jest kryminalizacja nastawiona na ochron pewnego dobra prawnego, np. uznanie za przestpstwo faszywych zezna ma na celu zapewnienie prawidowego wymiaru sprawiedliwoci, kryminalizacja zanieczyszczenia wd ma na celu ochron czystoci rodowiska naturalnego itd. Tak rozumiana ochrona dbr prawnych jest zapewne gwnym, najczstszym powodem kryminalizacji, ale nie jest powodem jedynym. Celem ustawodawcy moe by te utwierdzanie postaw moralnych, rozadowywanie napi spoecznych, symboliczne potwierdzanie pewnych wartoci, dyscyplinowanie spoeczestwa lub zapobieganie innym przestpcom (np. kryminalizacja posiadania broni palnej). Emocjonalne powody stoj u podstaw kryminalizacji gwnie takich zachowa, ktre stanowi naruszenie pewnych tabu obyczajowych, np. kazirodztwo, sodomia, rozpowszechnianie pornografii, homoseksualizm (Gardocki, Zagadnienia, 76-85). Spotyka si niekiedy twierdzenie, e sta tendencj rozwojow prawa karnego jest tendencja dekryminalizacyjna. Twierdzenie to nie ma jednak oparcia w rzeczywistoci. Jeli si porwnuje katalogi przestpstw w prawie cywilizacji staroytnych, w redniowieczu i w rnych okresach czasw nowoytnych, to nietrudno zauway, e wspczenie zakres kryminalizacji jest znacznie szerszy. Okruciestwo kar

stosowanych w poprzednich epokach nie powinno nas zmyli. Odnosiy si one do bardzo wskiego katalogu czynw. Pewne sfery ycia ulegy w ostatnich dziesicioleciach procesowi dekryminalizacji, np. sfera obyczajowo-seksualna. W innych (gospodarka, komunikacja, ochrona rodowiska) mamy do czynienia z procesem odwrotnym. Katalog czynw uznanych za przestpstwa zmienia si wic, ale raczej, w miar komplikowania si ycia spoecznego, w kierunku szerszej kryminalizacji. III.Normatywna nauka o kryminalizacji. Normatywna nauka o kryminalizacji zajmuje si tworzeniem zasad, ktrymi ustawodawca powinien si posugiwa podejmujc decyzje o kryminalizacji lub dekryminalizacji. Oglnym postulatem co do kryminalizacji, czsto formuowanym w literaturze jest, by bya ona uzasadniona naukowo, zwaszcza by opieraa si na osigniciach kryminologii. Jest to postulat suszny, ale nie zawsze realizowalny. Przede wszystkim, nauka czsto nie daje odpowiedzi na pytania pojawiajce si przy podejmowaniu decyzji o kryminalizacji. Tam za, gdzie takich odpowiedzi udziela, nie zawsze mog one by wzite pod uwag, zwaszcza jeeli przeciwstawiaj si one pewnym pogldom potocznym, emocjom lub tezom ideologicznym. Na przykad z bada kryminologicznych wynika (Kotakowska-Przeomiec, Przestpstwa niealimentacji, Ossolineum 1989, 164), e celowa byaby dekryminalizacja niealimentacji, poniewa skazanie za to przestpstwo dotyka najczciej osb wymagajcych opieki spoecznej, chorych, zdegradowanych spoecznie, nie dajcych sobie rady z problemami yciowymi. Umieszczanie kilku tysicy takich osb rocznie w wizieniach nie rozwizuje problemu. Wyniki tych bada nie wywoay jednak adnej formalnej propozycji uchylenia obowizujcego wwczas art. 186 KK z 1969 r. (obecnie art. 209 KK), zapewne dlatego, e byoby to sprzeczne z ideologi ochrony rodziny i z negatywnymi emocjami, wywoanymi przez potoczne przekonanie, e niealimentacja jest zoliwym wyrzdzaniem krzywdy bezbronnym dzieciom. Uwaa si, e kryminalizacja powinna by zawsze poprzedzona rachunkiem zyskw i strat (kosztw), jakie si z ni wi. Taki rachunek nie jest jednak atwy do przeprowadzenia, zwaszcza, gdy chodzi o przestpstwa przeciwko dobrom, ktrych warto ma charakter niematerialny. Istotn zasad kryminalizacji jest zasada subsydiarnoci prawa karnego, z ktrej wynika, e prawo karne nie powinno interweniowa, gdy inne rodzaje reakcji spoecznej s wystarczajce. Zasad t wyraa si w postaci twierdzenia, e prawo karne powinno stanowi ultima ratio w rozwizywaniu jakiego problemu. Uzasadnienie subsydiarnoci prawa karnego moe mie charakter pragmatyczny, tj. akcentowa potrzeb

wyboru rodka pocigajcego mniejsze koszty spoeczne lub skuteczniejszego. Mona te zasad t akceptowa ze wzgldw zasadniczych, jako chronic obywateli przed nadmiern ingerencj prawa karnego w sfer ich wolnoci. Subsydiarno prawa karnego formuowana w sposb oglny nie napotyka na opory i zastrzeenia. Wtpliwoci pojawiaj si, gdy przechodzimy do konkretnych sposobw jej realizacji. Okazuje si wwczas, e czsto trudno jest oceni, czy jaki rodek kontroli spoecznej jest wystarczajcy jako reakcja na dany czyn, czy jest rwnie skuteczny lub skuteczniejszy ni kara. W wielu wypadkach rzeczywiste kierowanie si zasad subsydiarnoci wymagaoby wrcz pewnego eksperymentu spoecznego. Z porwnania procesu kryminalizacji do procesu karnego wyoniy si problemy udowodnienia potrzeby kryminalizacji i sposobu rozstrzygania pojawiajcych si wtpliwoci. Szczeglne wymagania dowodowe i zasada in dubio pro reo chroni maj osob niewinn przed skazaniem w procesie karnym. Podobnie, by unikn niesusznej lub zbdnej kryminalizacji, a w konsekwencji by unikn skazywania w przyszoci konkretnych ludzi, mona przyj, e ciar udowodnienia potrzeby kryminalizacji spoczywa na ustawodawcy. W razie wtpliwoci co do istnienia takiej potrzeby naley natomiast z kryminalizacji zrezygnowa. Zasad t formuuje si w nauce o kryminalizacji w postaci aciskiej maksymy in dubio pro libertate, tzn. w razie wtpliwoci naley si opowiedzie za wolnoci od ograniczenia wprowadzanego nowym przepisem karnym. Zasada ta budzi jednak w literaturze szereg kontrowersji (zob. Gardocki, Zagadnienia, 138-148), nierealistyczne jest bowiem danie od ustawodawcy penego, nie dopuszczajcego wtpliwoci dowodu karygodnoci jakiego typu zachowania si. Natomiast z pewnoci mona i naley wymaga penego, rzeczowego uzasadnienia decyzji o kryminalizacji. Kryminalizacja powinna spenia te pewne warunki formalne. W szczeglnoci z zasady nullum crimen sine lege wynika, e zakaz karny powinien odpowiada zasadzie okrelonoci przestpstwa. Ustawodawca nie moe wic kryminalizowa czynw, ktrych nie jest w stanie zdefiniowa naleycie w ustawie. Podstawowym problemem w teorii kryminalizacji jest to, czy jej naczeln dyrektyw powinna by idea ochrony dbr prawnych, idea kryminalizacji tylko czynw spoecznie szkodliwych. Historycznie, idea spoecznej szkodliwoci czynu jako kryterium kryminalizacji wizana jest z okresem Owiecenia. W postaci normy oglnej regu tak zawieraa Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela z 1789 r. (art. 5), realizujc idee mylicieli tego okresu. Idea ta odegraa wan rol przy oczyszczaniu prawa karnego z przepisw opartych na przesdach i zabobonach. Rwnie wspczenie akcentowanie ochrony dbr prawnych przed szkodliwymi dla nich dziaaniami jest bardzo wanym

czynnikiem zapobiegajcym arbitralnoci posuni kryminalizacyjnych oraz wymuszajcym racjonalne i przemylane posunicia ustawodawcze w sferze prawnokarnej. Dlatego te naley przyj, e wymagane, by kryminalizacja opieraa si na kryterium spoecznej szkodliwoci czynu nadal pozostaje gwn zasad teorii kryminalizacji. Nie wyklucza to cakowicie posugiwania si innymi kryteriami, ale tylko gdy traktujemy te inne kryteria jako wiadomie czynione wyjtki od zasady. 6. Ustawa karna i jej stosowanie. I. rda polskiego prawa karnego. 1. Kodeks karny Prawo karne obowizujce w Polsce zawarte jest gwnie w KK z 1997 r., stosowanym od 1.9.1998 r. Poprzednikiem obecnie obowizujcego Kodeksu by k.k. z 1969 r. Przedtem za obowizywa k.k. z 1932 r. By to pierwszy polski kodeks karny, poniewa w okresie przedrozbiorowym polskie prawo karne nie byo skodyfikowane, za uchwalony w 1818 r. "Kodeks karzcy", stosowany w Krlestwie Polskim do 1847 r. nie obowizywa w niepodlegym pastwie polskim. Do czasu wejcia w ycie k.k. z 1932 r. w Polsce w okresie midzywojennym obowizyway kodeksy karne pastw zaborczych. Na ziemiach byego zaboru pruskiego by to k.k. niemiecki z 1871 r., w byym zaborze austriackim ustawa karna austriacka z 1852 r., a w byym zaborze rosyjskim k.k. rosyjski z 1903 r. Na niewielkim obszarze Spiszu i Orawy obowizywa k.k. wgierski z 1878 r. KK z 1997 r. jest obecnie gwnym, ale nie jedynym rdem obowizujcego prawa karnego. Przepisy karne zawarte s bowiem rwnie w tzw. ustawach dodatkowych. Ustawy te maj dwojaki charakter. Mog to by ustawy karne szczeglne, ktre zawieraj wycznie lub prawie wycznie przepisy karne (np. ustawa z 1959 r. O zwalczaniu niedozwolonego wyrobu spirytusu) albo te s to ustawy typu administracyjnego, ktre reguluj pewn dziedzin ycia spoecznego, ale zawieraj te przepisy karne (np. Prawo budowlane). KK dzieli si na trzy czci: cz ogln, cz szczegln i cz wojskow. 1) Cz oglna zawiera gwnie przepisy okrelajce zasady odpowiedzialnoci karnej, reguy obowizywania ustaw karnych, katalog kar i zasady ich wymierzania; 2) Cz szczeglna zawierajca przepisy o poszczeglnych typach przestpstw; jest jak gdyby zbiorem definicji poszczeglnych przestpstw (szpiegostwa, rozboju, zgwacenia itd.) i jednoczenie wskazuje, jakie kary gro za poszczeglne przestpstwa. Przepis czci szczeglnej skada si wic z dwch czci:

dyspozycji (np. "Kto pozbawia czowieka wolnoci...) i sankcji ("...podlega karze pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5."); 3) Cz wojskowa z kolei, zawiera przepisy karne odnoszce si do onierzy. S to zarwno przepisy oglne, jak i przepisy opisujce specyficzne przestpstwa wojskowe. 2. Przepisy innych dziedzin prawa. Z faktu, e prawo karne zawarte jest w KK i w ustawach dodatkowych nie wynika jeszcze, e dla ksztatowania odpowiedzialnoci karnej w konkretnej sprawie, dla stosowania prawa karnego nie maj znaczenia przepisy innych dziedzin prawa. Prawo karne nie funkcjonuje w izolacji, lecz jest czci caego systemu prawa i cay system wpywa na jego stosowanie. Jeeli np. stosujemy art. 278 KK o kradziey lub art. 206 KK o bigamii - to kwesti czy rzecz jest "cudza" lub czy sprawca "pozostaje w zwizku maeskim" oceniamy stosujc przepisy prawa cywilnego i rodzinnego. Jeeli stosujemy art. 263 2 KK o nielegalnym posiadaniu broni palnej, to odwoujemy si do przepisw administracyjnych o zezwoleniach na bro itd. 3. Konstytucja i umowy midzynarodowe. Inne znaczenie maj dla prawa karnego przepisy Konstytucji i przepisy ratyfikowanych przez Polsk umw midzynarodowych. Wszystkie przepisy prawa, w tym i prawa karnego, musz by zgodne z Konstytucj. Konstytucja wyznacza ramy prawa karnego, ktrych ustawodawcy nie wolno przekroczy. Jeeli, np. Konstytucja przewiduje wrd wolnoci obywatelskich prawo do zgromadzania si - ustawodawca nie moe zabroni zgromadzania si, groc kar za takie zachowanie si. Prawo karne musi wic odpowiada pewnym standardom konstytucyjnym. Niezgodno przepisu karnego z Konstytucj moe by stwierdzona orzeczeniem Trybunau Konstytucyjnego (TK) i prowadzi do ewentualnego uchylenia takiego przepisu przez Sejm. W toku konkretnego postpowania karnego przepis sprzeczny z Konstytucj nie moe by stosowany. W razie wtpliwoci co do zgodnoci przepisu ustawowego z Konstytucj przewidziana jest moliwo kierowania w tej sprawie pyta prawnych do TK (art. 193 Konstytucji RP). Umowy midzynarodowe mog w dwojaki sposb wpyn na tre polskiego prawa karnego. Niektre z nich formuuj tylko zobowizania pod adresem pastw-stron, by w okrelony sposb uksztatoway swe ustawodawstwo, np. by przestpstwem byo rwnie faszowanie obcych pienidzy albo by przygotowanie do obrotu narkotykami podlegao karze. Tego rodzaju postanowienia umw wpywaj na polskie prawo karne za porednictwem ustawodawcy. Szereg umw midzynarodowych zawiera jednak tego rodzaju przepisy, ktre mog by stosowane bezporednio. Wedug art. 91 ust. 1 Konstytucji RP "Ratyfikowana umowa midzynarodowa, po jej ogoszeniu w Dzienniku Ustaw

Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi cz krajowego porzdku prawnego i jest bezporednio stosowana, chyba e jej stosowanie jest uzalenione od wydania ustawy". Z kolei ust. 2 tego artykuu stwierdza, e "Umowa midzynarodowa ratyfikowana za uprzedni zgod wyraon w ustawie ma pierwszestwo przed ustaw, jeeli ustawy tej nie da si pogodzi z umow." Szczeglne znaczenie w tym kontekcie maj przepisy MPPOP i KPCPW. Okrelajc katalog praw czowieka wpywaj one w ten sposb na tre przepisw karnych, obowizujcych w poszczeglnych pastwach. Np. polski SN uzna, e art. 15 MPPOP zakazujcy stanowienia ustaw karnych z moc wsteczn wywiera skutek bezporedni na polskie prawo karne i wobec tego wszelkie retroaktywne przepisy karne, jako sprzeczne z norm midzynarodow, nie mog by stosowane, nawet jeeli ustawodawca takie przepisy w ustawie karnej zamieci (OSNKW 19/1992). W tym sensie umowy midzynarodowe s rwnie rdem polskiego prawa karnego. Przepisy KPCPW stosowane przez Europejski Trybuna Praw Czowieka w Strasburgu wielokrotnie wpyway na ksztat prawa karnego pastw-stron tej konwencji. 4. Judykatura i doktryna. Orzeczenia sdw w sprawach karnych nie s w Polsce rdem prawa 57 karnego. Mimo to orzecznictwo sdowe wpywa na ksztat obowizujcego prawa karnego poprzez jego interpretacj. Szczeglne znaczenie ma tutaj orzecznictwo SN. Orzeczenia SN w konkretnych sprawach, a take uchway majce na celu wyjanienie przepisw prawnych budzcych wtpliwoci lub rnie stosowanych w praktyce, maj rn moc wic. Gwnie jednak orzecznictwo SN oddziaywuje si swego autorytetu, nawet jeeli formalnie nie wie podmiotw stosujcych prawo. Oddziaywanie si autorytetu odnosi si rwnie do nauki prawa karnego w tym zakresie, w jakim zajmuje si ona interpretacj obowizujcych przepisw. Interpretacja ta idzie niekiedy bardzo daleko w tworzeniu pewnych konstrukcji prawnych, istotnych dla zakresu odpowiedzialnoci karnej, a pomijanych w przepisach ustawowych. Przykadem moe tu by problematyka zwizku przyczynowego (por. Nb. 127-134). II. Wykadnia przepisw prawa karnego. Problematyka wykadni prawa karnego jest czci problematyki wykadni prawa w ogle. Znane w teorii prawa metody wykadni i jej rne klasyfikacje maj rwnie tutaj zastosowanie. Interpretujc przepisy karne trzeba jednak szczegln uwag zwrci na metody wykadni tych przepisw, ktre wyznaczaj zakres kryminalizacji, a wic gwnie przepisw czci szczeglnej KK. Jest to ten fragment prawa karnego, ktry wyznacza ramy niekaralnych zachowa obywateli. S oni adresatami tych przepisw, w zwizku z czym szczeglne

znaczenie ma tutaj wykadnia jzykowa. Wykadnia jzykowa, odwoujca si do znaczenia sw uytych w tekcie ustawy jest rodzajem wykadni stosunkowo najbardziej dostpnym dla nieprawnikw. Powinna ona mie w tym kontekcie przewag nad wykadni odwoujc si do celu i sensu przepisu (wykadnia teleologiczna, celowociowa) i wykadni odwoujca si do umiejscowienia przepisu w systemie danej gazi prawa (wykadnia systemowa). Wydaje si, e odwoywanie si do wykadni celowociowej i systemowej moe mie miejsce tylko wtedy, gdy wykadnia jzykowa dopuszcza rne warianty rozumienia przepisu. Wtedy wybranie wariantu wszego rozumienia przepisu (wykadnia zwajca) lub szerszego rozumienia (wykadnia rozszerzajca) moe by uzasadniane, np. celem przepisu. Jeeli natomiast przepis jest jzykowo jednoznaczny, nie mona mu nadawa szerszego rozumienia w drodze stosowania innych metod wykadni, poniewa grozi to wprowadzaniem w bd adresata przepisu i najczciej nie jest ju wykadni prawa, lecz stosowaniem niedozwolonej analogii na niekorzy sprawcy. III.Obowizywanie ustawy karnej pod wzgldem czasu. 1. Wejcie w ycie Ustawa karna obowizuje od momentu jej wejcia w ycie, ktry to moment okrela ona sama, np. przez uycie zwrotu "z dniem ogoszenia" lub przez podanie daty. W prawie karnym szczeglnie istotne znaczenie ma instytucja tzw. vacatio legis, to jest okresu midzy opublikowaniem ustawy a jej wejciem w ycie. Ustanowienie takiego okresu jest konieczne dla zapoznania si obywateli z nowymi przepisami i dostosowania swojego postpowania do wymaga, jakie stawiaj. Formalnie rzecz ujmujc, ustawodawca nie jest zobowizany do posugiwania si t instytucj i moe stanowi przepisy karne wchodzce w ycie natychmiast po ich ogoszeniu. Jednake w sytuacji wprowadzania nowych zakazw karnych w stosunku do czynw dotd niekaralnych, rezygnowanie z vacatio legis jest nielojalnoci wobec obywateli. W skrajnych przypadkach, gdy adresaci przepisw karnych nie mieli praktycznie szans zapoznania si z nimi dostatecznie wczenie, by mc ich przestrzega, rezygnacja z posuenia si vacatio legis moe by uznana za naruszenie art. 2 Konstytucji, stwierdzajcego, e Rzeczpospolita Polska jest "demokratycznym pastwem prawnym". Kocowy moment obowizywania ustawy karnej jest na og okrelany w nowej ustawie regulujcej t sam problematyk, ktra w zwizku z tym uchyla ustaw obowizujc uprzednio. 2. Czas popenienia przestpstwa. Dla stosowania zasad obowizywania ustawy karnej pod wzgldem czasu istotne znaczenie ma okrelenie czasu

popenienia przestpstwa. Obowizujcy KK rozstrzyga t kwesti w art. 6 1, stwierdzajc, e "Czyn zabroniony uwaa si za popeniony w czasie, w ktrym sprawca dziaa lub zaniecha i dziaania, do ktrego by obowizany". Sprawa ta ma istotne znaczenie przy przestpstwach, ktrych dokonanie wymaga nastpienia okrelonego w ustawie skutku. Przykad 1: X chcc otru Y-ka daje mu 5 czerwca pudeko czekoladek z trucizn. Y otwiera pudeko dopiero 24 czerwca i po zjedzeniu ich umiera. W wietle art. 6 KK zabjstwo popeniono 5 czerwca (czas dziaania), a nie 24 czerwca (czas nastpienia skutku). Zasada okrelona w art. 6 1 KK zna jednak wyjtek, odnoszcy si do 63 kwestii obliczania terminu przedawnienia przestpstwa. Mianowicie, w wietle art. 101 3 KK dla obliczania terminu przedawnienia przestpstw skutkowych miarodajny jest nie czas dziaania lub zaniechania, lecz czas nastpienia skutku. W podanym wyej przykadzie 30letni termin przedawnienia cigania liczyby si wic od 24 czerwca. 3. Obowizywanie ustawy karnej pod wzgldem czasu. Reguy obowizywania ustawy pod wzgldem czasu maj zwaszcza znaczenie wtedy, gdy po popenieniu okrelonego czynu zmienia si jego ocena w wietle prawa karnego. Wiadomo, e nowa ustawa kryminalizujca czyny dotd nieprzestpne, nie moe mie zastosowania do czynw popenionych przed jej wejciem w ycie. Wynika to z zasady lex retro non agit (por. Nb. 32-33). Zasada ta nie rozstrzyga jednak wszystkich sytuacji zwizanych z pojawieniem si nowych ustaw karnych. Jeeli po popenieniu przestpstwa, a przed wydaniem prawomocnego wyroku w sprawie o to przestpstwo, nastpuje zmiana ustawy karnej - powstaje problem czy zastosowa w procesie ustaw, ktra obowizywaa w chwili popenienia czynu, czy ustaw obowizujc w czasie orzekania. Art. 4 1 KK rozstrzyga t kwesti w ten sposb, e w zasadzie stosuje si ustaw now (czyli t, ktra obowizuje w czasie orzekania), chyba e ustawa obowizujca uprzednio jest wzgldniejsza dla sprawcy. Priorytet ustawy nowej wynika z optymistycznego przekonania, e ustawodawca wprowadzajc now ustaw zawsze dokonuje zmiany na lepsze. Z kolei stosowanie ustawy uprzedniej (a wic obowizujcej w chwili czynu lub nawet ustawy obowizujcej w jakim odcinku czasowym w okresie midzy popenieniem czynu a wydaniem wyroku) ma na celu niepogarszanie sytuacji sprawcy przez ustaw wydan ju po czynie. Pojcie "ustawy wzgldniejszej" ujte jest w art. 4 1 indywidualizujco, ma to by bowiem ustawa wzgldniejsza dla konkretnego sprawy. Naley wic oceni caoksztat uregulowa porwnywanych ustaw, przymierzajc je do konkretnego czynu konkretnego sprawcy i na tej podstawie

oceni, ktra z nich jest wzgldniejsza. Przykad 2: Ustawa nr 1 przewiduje za popeniony czyn kar pozbawienia wolnoci od 2 do 5 lat. Natomiast ustawa nr 2 kar od 6 miesicy do lat 10. Zakadajc, e wszystkie inne elementy obu ustaw s identyczne, powiemy, e wzgldniejsza dla sprawcy jest ustawa nr 1 jeeli kara (ze wzgldu na wag czynu) miaaby by bliska grnej granicy zagroenia, a ustawa nr 2, jeeli kara miaaby si zblia do dolnej granicy zagroenia. Oceniajc, ktra ustawa jest wzgldniejsza, nie ograniczamy si jednak do porwnywania ustawowych zagroe kar. Naley bra pod uwag rwnie wszystkie inne elementy, jak np. moliwo nadzwyczajnego zagodzenia kary, dugo okresu przedawnienia, moliwo warunkowego zawieszenia kary itd. Trzeba jednak pamita, e chodzi tu przez cay czas o wybr jednej z porwnywanych ustaw. Nie mona natomiast zastosowa obydwu ustaw jednoczenie, np. wybierajc z nich elementy najkorzystniejsze dla sprawcy. Zmiana ustawy karnej w okresie pniejszym, ju po wydaniu orzeczenia w danej sprawie, rwnie stwarza problem wyboru ustawy. Powstaje mianowicie pytanie, czy naley, w zwizku z wydaniem nowej ustawy karnej, dokonywa przegldu wczeniej wydanych wyrokw i ewentualnie je zmienia. Gdyby konsekwentnie reprezentowa optymistyczny pogld, e nowa ustawa jest zawsze lepsza i sprawiedliwsza od starej, to trzeba byoby dostosowywa do jej uregulowa wszystkie poprzednio zapade orzeczenia. Byo by to jednak wyjcie bardzo trudne do praktycznego zrealizowania, dlatego te polskie prawo karne przyjo zasad stabilnoci wyrokw, wedug ktrej nowa ustawa w zasadzie nie wpywa na wyroki zapade przed jej wejciem w ycie. Art. 4 4 KK przewiduje jednak wyjtek od tej zasady, dotyczcy bardzo radykalnej zmiany ustawy, polegajcej na tym, e czyn, za ktry zapad wyrok skazujcy, przestaje by zabroniony pod grob kary. W takim wypadku wyrok ten traci moc (tzn. nie kontynuuje si jego wykonania), a co wicej nastpuje zatarcie skazania z mocy prawa. Przykad 3: KK z 1969 r. znis m.in. przestpno faszywego samooskarenia o popenienie przestpstwa (art. 146 k.k. z 1932 r.) i prostytucji homoseksualnej (art. 207 k.k. z 1932 r.). Wobec tego z dniem 1.1.1970 r. (data wejcia w ycie KK z 1969 r.) kary uprzednio orzeczone za te przestpstwa nie mogy by wykonywane, a skazania ulegy automatycznemu zatarciu. Przykad 4: KK z 1997 r. znis przestpno czynu polegajcego na zawarciu zwizku maeskiego z osob, ktra w takim zwizku ju pozostaje. Wedug art. 183 2 KK z 1969 r. czyn taki by przestpstwem na rwni z czynem osoby, ktra "zawara maestwo, pomimo e pozostaje w zwizku maeskim". Jeli wic przed 1.1.1998 r., kto zosta skazany z art. 183 2 KK z 1969 r. za zawarcie maestwa z

onatym mczyzn lub zamn kobiet- to skazanie takie ulega zatarciu z mocy prawa (zakadajc oczywicie, e czyn ten nie naruszy innych przepisw, np. faszowania dokumentu). Art. 4 4 KK nie odnosi si do sytuacji, gdy czyn nie przestaje by karalny, a jedynie kara w nowej ustawie jest agodniejsza lub surowsza ni ta, ktr przewidywaa ustawa zastosowana w danej sprawie. Jeeli kara w nowej ustawie jest surowsza, to nie moe to wpyn na zapady ju wyrok zgodnie z zasad nulla poena sine lege. Natomiast agodniejsze zagroenie kar w nowej ustawie wpywa na zapade ju wyroki w dwch wypadkach. Po pierwsze, ma to miejsce wtedy, gdy wedug nowej ustawy czyn objty wyrokiem zagroony jest kar, ktrej grna granica jest nisza od kary orzeczonej. Wymierzon kar obnia si wwczas do grnej granicy ustawowego zagroenia przewidzianego za taki czyn w nowej ustawie (art. 4 2 KK). Przykad 5: X zosta skazany na kar 4 lat pozbawienia wolnoci za czerpanie korzyci majtkowej z cudzej prostytucji, czyli za sutenerstwo (art. 174 kk z 1969 r. przewidywa za to kar od 1 roku do 10 lat pozbawienia wolnoci). KK z 1997 r. przewiduje za taki czyn kar pozbawienia wolnoci do lat 3 (art. 204 2). Wobec tego wymieniona kara podlega obnieniu do 3 lat. Rwnie wtedy gdy wedug nowej ustawy czyn objty wyrokiem nie jest ju zagroony kar pozbawienia wolnoci, a w poprzednio zapadym wyroku kar tak wymierzono, kar wymierzon zamienia si na grzywn albo na kar ograniczenia wolnoci wedug zasad okrelonych w art. 4 3 KK. 4. Ustawy epizodyczne. Prawo karne zna pojcie ustaw epizodycznych, tj. ustaw obowizujcych tylko przez okrelony czas w zwizku z nadzwyczajnymi sytuacjami faktycznymi (np. wojna, klska ywioowa). Przy ustawach epizodycznych powstaje problem, czy powinny by one stosowane po utracie przez nie mocy obowizujcej, do czynw popenionych w czasie, gdy jeszcze obowizyway. Przykad 6: Wyobramy sobie, e w okresie wojny wprowadzono karalno porzucenia pracy w zakadach produkujcych na potrzeby wojska. Po ustaniu wojny okazao si, e wobec niektrych sprawcw takiego przestpstwa postpowania nie zdono wszcz, wobec innych nie zdono wyda wyroku lub wykona kary. Wedug oglnych regu art. 4 KK postpowanie nie mogoby si toczy ani by wszczte, niemoliwe byoby te wykonanie kary. Obowizujce polskie prawo karne milczy na temat ustaw epizodycznych, tzn. e naley stosowa oglne zasady z art. 4 KK, chyba e same ustawy epizodyczne wprowadz odmienne reguy. Reguy te mog przewidywa kontynuowanie wykonywania wyrokw lub nawet wszczynanie nowych postpowa karnych. Za takim rozwizaniem moe przemawia fakt, e uchylenie

przestpnoci czynu zwizane z utrat mocy obowizujcej przez ustaw epizodyczn nie oznacza zmiany negatywnej oceny takiego czynu, lecz jedynie przekonanie, e czyn taki aktualnie nie wymaga kryminalizacji. IV. Obowizywanie ustawy pod wzgldem miejsca i osb. 1. Uwagi oglne. Prawo karne kadego pastwa ma pewien zasig dziaania. Zasig ten okrelaj zasady obowizywania ustawy karnej pod wzgldem miejsca i osb, wskazujce sytuacje, w ktrych przepisy karne danego pastwa maj zastosowanie, i w konsekwencji, w ktrych waciwe s sdy karne danego pastwa. Regulowanie zakresu zastosowania ustaw karnych naley do suwerennych uprawnie kadego pastwa. Kade pastwo moe wic ten zakres ustala dowolnie szeroko, chyba e normy prawa midzynarodowego, a zwaszcza zawarte przez to pastwo umowy midzynarodowe, wprowadzaj tu pewne ograniczenia. Zasad swobodnego ustalania zakresu stosowania ustawy karnej potwierdza jednolita praktyka pastw, ktre regulujc t kwesti nie staraj si unikn zbiegu z kompetencj ustaw karnych i innych pastw, wskutek czego zbieg taki wystpuje bardzo czsto. Przykad 1: Obywatel polski dopuszcza si rozboju w Paryu. W wietle prawa polskiego (art. 109 KK) zastosowanie ma polska ustawa karna, poniewa sprawca jest obywatelem polskim. W wietle prawa francuskiego zastosowanie ma KK francuski, poniewa przestpstwo popeniono na terytorium Francji. Ma tu wic miejsce konkurencja ustaw karnych dwch pastw. O tym, ktra z nich rzeczywicie zostanie zastosowana zadecyduj faktyczne moliwoci cigania sprawcy. Niezalenie od zasad zastosowania ustawy karnej pod wzgldem miejsca 67 i osb, istniej pewne ograniczenia zastosowania przepisw karnych, zwizane z samymi sformuowaniami znamion poszczeglnych przestpstw. Niektre przestpstwa s mianowicie tak sformuowane, e nie dotycz pewnych dbr zagranicznych. Przykad 2: Jeeli obywatel niemiecki ujawnia niemieck tajemnic pastwow to i ustawa karna polska nie ma do tego czynu zastosowania, nawet gdyby czyn by popenio ny w Polsce. Wynika to z faktu, e art. 265 KK dotyczy tylko przestpstwa naruszenia polskiej tajemnicy pastwowej. Nad tym, czy polska ustawa karna ma zastosowanie, zastanawiamy si wic dopiero wtedy, gdy wstpnie ustalimy, e czyn wypenia znamiona przestpstwa przewidzianego w polskiej ustawie karnej. 2. Zasada terytorialnoci. Reguy obowizywania polskich ustaw karnych okrelone s w art. 5 i art. 109-114 KK. Art. 5 KK zawiera zasad terytorialnoci, zgodnie z ktr polsk ustaw karn stosuje

si do czynw popenionych na polskim terytorium lub na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba, e umowa midzynarodowa, ktrej Polska jest stron stanowi inaczej. Terytorium Polski to obszar powierzchni ziemi (obszar ldowy) wraz z wodami wewntrznymi oraz morskie wody przybrzene, a take sup powietrza nad tymi obszarami i wntrze ziemi pod nimi. Obszar ldowy pastwa polskiego wyznaczaj granice ldowe ustalone w traktatach zawartych z pastwami ssiednimi. Morskie wody przybrzene obejmuj morskie wody wewntrzne (zatoki i porty) oraz morze terytorialne. Wedug ustawy z 1991 r. O obszarach morskich RP i administracji morskiej (Dz.U. z 1991 r. Nr 32) morzem terytorialnym jest obszar wd morskich o szerokoci 12 mil morskich (22 224 m) liczonych od tzw. linii podstawowej, tj. linii najniszego stanu wody wzdu wybrzea lub zewntrznej granicy morskich wd wewntrznych. Jeli chodzi o wntrze ziemi pod obszarem ldowym i morskimi wodami to potrzeba wyznaczania granic terytorium pastwowego w tym zakresie wspczenie nie wystpuje ze wzgidu na ograniczone moliwoci techniczne jego wykorzystania. Teoretycznie granic t byby rodek kuli ziemskiej. Natomiast przy okrelaniu przestrzeni powietrznej nalecej do terytorium polskiego wystpuje problem okrelenia granicy midzy przestrzeni powietrzn a przestrzeni kosmiczn. Przestrze kosmiczna nie podlega bowiem zwierzchnictwu terytorialnemu adnego pastwa. Przyjmuje si obecnie w prawie midzynarodowym, e przestrze powietrzna koczy si na wysokoci najniszych punktw orbit sztucznych satelitw ziemi, czyli na wysokoci ok. 90 km. Okrelenie "polski statek wodny lub powietrzny", uywane w art. S KK obejmuje statki (w tym i stae platformy na szelfie kontynentalnym - art. 1 15 15 KK) i samoloty zarejestrowane w Polsce. O zakresie dziaania zasady terytorialnoci decyduje w duym stopniu przyjcie okrelonej koncepcji miejsca popenienia przestpstwa. Polski KK posuguje si w tej sprawie definicj bardzo szerok. Wg art. 6 2 KK przestpstwo uwaa si za popenione w miejscu, gdzie sprawca dziaa lub zaniecha dziaania, albo w miejscu gdzie skutek stanowicy znami czynu zabronionego nastpi lub mia nastpi. Wynika z tego przepisu, e miejsc popenienia przestpstwa moe by kilka, i wystarczy, e jedno z nich znajdowao si w Polsce, by mona byo zastosowa zasad terytorialnoci. Przykad 3: X strzela z terytorium Polski zabijajc Y-ka, znajdujcego si na terytorium Sowacji. Miejscem popenienia zabjstwa jest zarwno Polska (miejsce dziaania), jak i Sowacja (miejsce skutku). W tej sytuacji ma zastosowanie zasada terytorialnoci (art. 5 KK). Podobnie byoby, gdyby na terytorium Polski nastpi skutek. Wspczenie, od zasady terytorialnoci tworzy si w

wielu pastwach wyjtki przez posugiwanie si instytucj przekazania-przejcia cigania. Polega ona na tym, e w przypadku popenienia pewnych przestpstw przez cudzoziemcw, wszczyna si wprawdzie postpowanie karne, ale nastpnie przekazuje si zebrane dowody i ewentualnie podejrzanego do pastwa, ktrego jest obywatelem. Pozwala to unikn kopotliwego organizacyjnie procesu przeciwko cudzoziemcowi i wykonywania orzeczonej wobec niego kary. Jest to rwnie korzystne dla podejrzanego, ktry ma w swoim kraju lepsze moliwoci rzeczywistego korzystania z prawa do obrony (Zob. szerzej: Gardocki, Zarys, 194 i n.). Funkcjonowanie tej instytucji opiera si na zawartych w tym przedmiocie porozumieniach i umowach midzynarodowych i na przepisach prawa wewntrznego (zob. art. 590-592 KPK). 3. Zasada narodowoci podmiotowej. W zakresie czynw popenionych za granic KK zasadniczo odmiennie traktuje czyny popenione przez obywateli polskich, przewidujc szerszy zakres zastosowania polskiej ustawy karnej, ni to jest w sytuacji popenienia przestpstwa przez cudzoziemca. Art. 109 KK przewiduje zasad narodowoci podmiotowej (inaczej zasad obywatelstwa). Zgodnie z t zasad obywatel polski odpowiada za wszelkie czyny popenione za granic, ktre s przestpstwami wedug prawa polskiego oraz wedug prawa obowizujcego w miejscu popenienia (art. 111 1 KK). Wymagana jest tutaj podwjna przestpno czynu. Przykad 4: Polak, przebywajc w kraju gdzie dozwolone jest wieloestwo, zawiera drugie maestwo. Po powrocie do kraju nie mona go ciga z powodu bigamii, poniewa w opisanej sytuacji brak jest podwjnej przestpnoci czynu. W pewnym sensie, w ograniczonym zakresie, sd polski stosuje wic obc ustaw. Zasadnicze zastosowanie, w sensie podstawy dla kwalifikacji prawnej, stosowania zasad odpowiedzialnoci i wymiaru kary, ma jednak ustawa polska. Mona jednak uwzgldni rnice midzy tymi dwoma ustawami na korzy sprawcy, wtedy gdy s one zasadniczo zgodne, tzn. obie uwaaj popeniony czyn za przestpstwo (art. 111 2 KK). Warunek podwjnej przestpnoci czynu nie musi by, jak wynika z art. 111 3 KK speniony w dwojakiego rodzaju sytuacjach. Po pierwsze wtedy, gdy polski funkcjonariusz publiczny penic sub za granic, popeni tam przestpstwo w zwizku z wykonywaniem swoich funkcji (np. urzdnik polskiego konsulatu przyjmuje korzy majtkow za przyznanie petentowi wizy). Po drugie, nie wymaga si spenienia tego warunku, gdy przestpstwo popeniono w miejscu nie podlegajcym adnej wadzy pastwowej (np. na Antarktydzie lub na tratwie na penym morzu). 4. Zasada narodowoci przedmiotowej (ochronna) ograniczona. Czyny popenione przez cudzoziemcw za granic podlegaj

ustawie karnej polskiej w zasadzie tylko wtedy, gdy s przestpstwami skierowanymi przeciwko interesom RP, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub polskiej jednostki organizacyjnej bez osobowoci prawnej (art. 110 1 KK). Regu t nazywamy zasad narodowoci przedmiotowej ograniczon (inaczej zasad ochronn ograniczon). Przy zastosowaniu tej zasady speniony musi by, podobnie jak w odniesieniu do obywatela polskiego, warunek podwjnej przestpnoci. Stosuje si te wspomniane wyej wyjtki od wymagania tego warunku, jak rwnie moliwe jest uwzgldnienie rnicy midzy ustawami na korzy sprawcy (art. 111 KK). 5. Zasada narodowoci przedmiotowej (ochronna) nieograniczona. Zasada narodowoci przedmiotowej (ochronna) nieograniczona uregulowana jest w art. 112 KK. Nazywamy j tak dlatego, e przewiduje ona w pewnych sytuacjach zastosowanie polskiej ustawy karnej bez wzgldu na obywatelstwo sprawcy i bez ograniczenia warunkiem podwjnej przestpnoci. Jest tak w razie popenienia: 1) przestpstwa przeciwko bezpieczestwu wewntrznemu lub zewntrznemu RP, 2) przestpstwa przeciwko polskim urzdom lub funkcjonariuszom publicznym, 3) przestpstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym, 4) przestpstwa faszywych zezna zoonych wobec urzdu polskiego. Przykad 5: Przebywajcy za granic Polak zgosi gotowo dziaania na rzecz obcego wywiadu przeciwko RP (art. 130 3 KK). Zosta nastpnie przeszkolony przez funkcjonariusza obcego wywiadu dla celw przyszej dziaalnoci szpiegowskiej w Polsce. Zarwno czyn Polaka, jak i czyn funkcjonariusza obcego wywiadu, nie s przestpstwami w miejscu ich popenienia. Mimo to, zgodnie z art. 112 p. 1 KK, ma tu zastosowanie polska ustawa karna. 6. Zasada odpowiedzialnoci zastpczej. Problemu zastosowania polskiej ustawy karnej wobec cudzoziemca dotyczy take zasada odpowiedzialnoci zastpczej (art. 110 2 KK). Reguluje ona sytuacj, polegajc na tym, e cudzoziemiec popenia za granic przestpstwo nie objte zasad ochronn ograniczon ani zasad ochronn nieograniczon i jest ono zagroone w polskiej ustawie kar przekraczajc 2 lata pozbawienia wolnoci. Stosuje si wwczas ustaw karn polsk, ale pod warunkiem, e sprawca przebywa w Polsce i nie postanowiono go wyda. Z przepisu tego wynika, e w opisanej sytuacji pierwszestwo ma ekstradycja sprawcy za granic. Przykad 6: Cudzoziemiec dopuci si rozboju w Igrekolandii i nastpnie przyjecha do Polski. adne pastwo nie zwraca si o jego ekstradycj. Zastosowanie ma polski KK. Gdyby Igrekolandia skutecznie ubiegaa si o wydanie go

- art. 110 2 KK nie miaby zastosowania. Przykad 7: Cudzoziemiec popeni w Igrekolandii przestpstwo zabjstwa i wyjecha do Ikslandii. W takiej sytuacji, jeeli ofiara nie bya obywatelem polskim (wtedy bowiem zastosowanie miaaby zasada ochronna ograniczona), nie wszczyna si w Polsce postpowania, bo ustawa karna polska nie ma zastosowania, skoro sprawca nie przebywa w Polsce. 7. Zasada represji wszechwiatowej. Zasada represji wszechwiatowej (zasada uniwersalna) zamieszczona 74 w art. 113 KK przewiduje stosowanie polskiej ustawy karnej do cudzoziemcw i obywateli polskich w razie popenienia przez nich przestpstw ciganych na mocy zobowizania wynikajcego z umw midzynarodowych. Chodzi tu o przestpstwa (okrelane tradycyjnie nazw delicta iuris gentium), w ktrych ciganiu zainteresowana jest caa spoeczno midzynarodowa, jak np. ludobjstwo i inne zbrodnie przeciwko ludzkoci, zbrodnie wojenne, handel narkotykami, faszowanie pienidzy, porywanie samolotw. Do cigania takich przestpstw zobowizuj si wszystkie pastwa-strony odpowiednich konwencji midzynarodowych. Art. 113 KK umoliwia wypenienie takiego zobowizania przez Polsk. Nie oznacza to jednak bezwzgldnego obowizku cigania kadego z takich przestpstw w Polsce. Istnieje on tylko wtedy gdy sprawcy (przebywajcego w Polsce) nie postanowiono wyda. 8. Moc prawna orzecze zagranicznych. W zwizku z zasadami stosowania polskiej ustawy karnej pozostaje te 75 problem mocy prawnej wyroku skazujcego, ktry zapad za granic. Wedug art. I 14 1 KK nie stanowi to przeszkody do ponownego skazania takiego sprawcy w Polsce, oczywicie pod warunkiem, e wg omwionych wyej I zasad ustawa polska ma zastosowanie. Wynika z tego, e w odniesieniu do wyrokw zagranicznych nie obowizuje zasada powagi rzeczy osdzonej (res iudicata), zgodnie z ktr nie mona nikogo skazywa powtrnie za ten sam czyn (ne bis in idem). Sd polski skazujc sprawc ponownie zalicza jednak na poczet wymierzonej przez siebie kary okres rzeczywistego pozbawienia wolnoci za granic (tj. okres zatrzymania lub tymczasowego aresztowania) oraz wykonan tam kar, uwzgldniajc rnice midzy tymi karami (art. 114 2 KK). Ma to na celu zagodzenie skutkw nieprzestrzegania zasady ne bis in idem. Od zasady, e wyrok zagraniczny nie jest przeszkod do powtrnego sdzenia w Polsce wyjtki przewiduje art. 114 3 KK. Wedug tego przepisu, powtrne osdzenie nie jest moliwe, gdy Polska w inny sposb wyczerpaa swoje prawo do ukarania sprawcy, tzn. gdy w danej sprawie ekstradowaa sprawc, przekazaa za granic ciganie lub gdy przeja wyrok zagraniczny do wykonania go w Polsce.

Wspczenie istnieje tendencja, by nie traktowa wyrokw skazujcych zagranicznych jako nie istniejcych (w tym sensie, e nie s przeszkod do ponownego skazania), lecz przeciwnie, by wyroki zagraniczne mogy by wykonywane w kraju ojczystym skazanego. Polska jest stron tzw. konwencji berliskiej z 1978 r. o przekazywaniu osb skazanych na kar pozbawienia wolnoci w celu odbycia kary w pastwie, ktrego s obywatelami (Dz.U. z 1980 r. Nr 8, poz. 21). Zgodnie z t konwencj obywatele polscy skazani w pastwa-stronach umowy przekazywani s do Polski w celu odbycia kary, a obywatele tych pastw skazani w Polsce przekazywani s w celu odbycia kary do pastwa, ktrego s obywatelami (Zob. Gardocki, Zarys, 227 i n.). Polska ratyfikowaa rwnie europejsk konwencj o przekazywaniu osb skazanych z 1983 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr S 1, poz. 279). W polskim prawie wewntrznym problematyka ta zostaa uregulowana w przepisach KPK z 1997 r. (art. 608611) i w art. 114 4 KK. Przepisy te umoliwiaj przejcie polskiego wyroku do wykonania go w Polsce, nawet wtedy, gdy moliwo taka nie wynika z umowy midzynarodowej. V. Immunitety. Immunitet w prawie karnym oznacza czasowe lub stae wyczenie moliwoci pocignicia do odpowiedzialnoci karnej pewnej kategorii osb z powodu popenienia jakichkolwiek lub niektrych przestpstw. Wyrnia si dwa rodzaje immunitetw: formalny i materialny. Immunitet materialny polega na staym uchyleniu karalnoci czynu wypeniajcego znamiona przestpstwa. Immunitet formalny oznacza natomiast czasowe wyczenie moliwoci wszczcia i prowadzenia postpowania karnego. Immunitet materialny ma charakter trway, tzn. karalno czynu nie moe by przywrcona, natomiast immunitet formalny przestaje chroni posiadajc go osob, gdy zostanie uchylony przez odpowiedni organ lub gdy osoba ta przestaje peni okrelon funkcj. Sens immunitetw nie polega na daniu okrelonej osobie przywileju bezkarnego naruszania prawa, lecz na zapewnieniu jej moliwoci prawidowego wykonywania penionej funkcji, zwaszcza za na ochronie przed ewentualnymi szykanami z powodu jej wykonywania. Immunitet materialny przewidziany jest w art. 8 ust: 2 ustawy o adwokaturze z 1982 r. Zgodnie z nim, naduycie przez adwokata przy wykonywaniu zawodu wolnoci sowa i pisma, stanowice cigan z oskarenia prywatnego zniewag lub zniesawienie strony, jej penomocnika lub obrocy, kuratora, wiadka, biegego lub tumacza - podlega ciganiu tylko w drodze dyscyplinarnej. Podobny charakter ma materialny immunitet prokuratorski (art. 66 ust. 2 ustawy o prokuraturze z 1985 r.). Liczniejsze s w prawie polskim immunitety formalne. Dotycz one Prezydenta RP, posw i senatorw, Rzecznika Praw Obywatelskich, sdziw, prokuratorw i pracownikw NIK.

Prezydent, za naruszenie Konstytucji, ustawy lub za popenienie przestpstwa moe by pocignity do odpowiedzialnoci tylko przed Trybunaem Stanu. Postawienie Prezydenta w stan oskarenia moe nastpi uchwa Zgromadzenia Narodowego podjt wikszoci co najmniej 2/3 gosw ustawowej liczby czonkw Zgromadzenia na wniosek co najmniej 140 czonkw Zgromadzenia (art. 145 Konstytucji RP). Wedug art. 105 ust. 2 Konstytucji RP: "Od dnia ogoszenia wynikw wyborw do dnia wyganicia mandatu pose nie moe by pocignity bez zgody Sejmu do odpowiedzialnoci karnej". Postpowanie karne wszczte wobec osoby przed dniem wyboru jej na posa ulega na danie Sejmu zawieszeniu do czasu wyganicia mandatu, co z mocy prawa powoduje zawieszenie biegu przedawnienia. Pose moe jednak nie skorzysta z immunitetu i wyrazi zgod na pocignicie go do odpowiedzialnoci karnej bez potrzeby rozstrzygania tej sprawy przez Sejm (art. 105 ust. 4 Konstytucji RP). Pose nie moe by rwnie zatrzymany lub aresztowany bez zgody Sejmu, z wyjtkiem ujcia go na gorcym uczynku popenienia przestpstwa i jeeli jego zatrzymanie jest niezbdne do zapewnienia prawidowego toku postpowania. Zasady te stosuje si odpowiednio do senatorw. Wedug orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego z 28.1.1991 r. (K.13/90, OTK 1991, poz. 3) nietykalno posa lub senatora moe by jednak ograniczona w warunkach stanu wyszej koniecznoci (art. 26 KK). Niejasny zakres ma materialny immunitet parlamentarny, przewidziany w art. 105 ust. 1 Konstytucji RP. Wedug tego przepisu, pose (senator) nie moe by pocignity do odpowiedzialnoci za dziaalno w zakresie wykonywania mandatu ani w czasie trwania mandatu, ani po jego wyganiciu, chyba e narusza prawa osb trzecich. Wynika z niego w kadym razie, e nie dotyczy on przestpstw, przy ktrych pokrzywdzonym jest osoba fizyczna. SN (OSNKW 18/1994) wyjani te, e immunitet ten odnosi si rwnie do dziaalnoci posa poza Sejmem, ale mieszczcej si w ramach wykonywania mandatu. Ponadto SN wyrazi pogld, e mandat parlamentarny musi by wykonywany przy uyciu godziwych metod. Nie wchodzi tu wic w gr np. posugiwanie si faszywymi dokumentami, podburzanie do dokonywania aktw przemocy lub branie w nich udziau itp. Rzecznik Praw Obywatelskich nie moe by pozbawiony wolnoci ani po cignity do odpowiedzialnoci karnej bez zgody Sejmu (art. 211 Konstytucji). Immunitet sdziowski obejmuje sdziw sdw powszechnych, sdziw SN i NSA, sdziw Trybunau Stanu i Trybunau Konstytucyjnego. Sdzia nie moe by, bez uprzedniej zgody sdu okrelonego w ustawie, pocignity do odpowiedzialnoci karnej ani pozbawiony wolnoci (art. 181 Konstytucji). Sdzia nie moe by te zatrzymany ani aresztowany, z

wyjtkiem ujcia go na gorcym uczynku, jeeli jego zatrzymanie jest niezbdne dla zapewnienia prawidowego toku postpowania. O zatrzymaniu niezwocznie zawiadamia si prezesa waciwego miejscowo sdu (lub odpowiednio Prezesa SN, Prezesa TK albo przewodniczcego TS), ktry moe nakaza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. Immunitet formalny przysuguje take prokuratorom. Formalny jest rwnie immunitet pracownikw NIK wykonujcych lub nadzorujcych czynnoci kontrolne. Nie mog by oni pocignici do odpowiedzia1noci karnej z powodu swych czynnoci subowych bez uprzedniej zgody kolegium NIK. Prezes NIK nie moe by pocignity do odpowiedzialnoci karnej ani pozbawiony wolnoci bez zgody Sejmu. W kwestii zatrzymania lub aresztowania Prezesa NIK obowizuj zasady podobne jak w przypadku posw (art. 206 Konstytucji). Formalny charakter maj immunitety wywodzce si z prawa midzynarodowego, tj. immunitet dyplomatyczny i konsularny. Ich zakres okrelaj art. 578-584 KPK oraz umowy i powszechnie uznane zwyczaje midzynarodowe. Ograniczenie jurysdykcji sdw polskich wynikajce z tych immunitetw traci moc, jeeli pastwo wysyajce lub organizacja midzynarodowa wyranie zrzeknie si immunitetu w stosunku do okrelonej osoby. Prawo midzynarodowe przewiduje te szereg sytuacji, w ktrych prawa pastw do wykonywania czynnoci urzdowych, a zwaszcza do stosowania rodkw przymusu s ograniczone. Dotyczy to np. nietykalnoci pomieszcze misji dyplomatycznych i urzdw konsularnych oraz obcych okrtw wojennych. Nietykalno tych obiektw, nazywana jest niekiedy "eksterytorialnoci", co jest jednak tylko pewn przenoni, nie s one bowiem wyczone z pojcia terytorium pastwa, w ktrym si znajduj. W zwizku z tym, np. przestpstwo popenione na terenie misji dyplomatycznej znajdujcej si w Polsce lub na obcym okrcie wojennym w polskim porcie - uwaa naley za popenione na polskim terytorium w rozumieniu art. 5 KK. Rozdzia II. Nauka o przestpstwie. 7. Oglne pojcie przestpstwa. I. Definicja przestpstwa. Obowizujcy w Polsce KK nie zawiera definicji przestpstwa. Art. 1 1 KK okrela jednak, kto podlega odpowiedzialnoci karnej. Porednio wskazuje wic pewne elementy tej definicji. Analiza tego przepisu w poczeniu art. 1 2 i 3, i z innymi przepisami czci oglnej KK, odnoszcymi si do odpowiedzialnoci karnej, pozwala stwierdzi, e na tle polskiego prawa karnego definicja przestpstwa przedstawia si nastpujco: Przestpstwem jest czyn czowieka zabroniony przez ustaw

pod grob kary jako zbrodnia lub wystpek, bezprawny, zawiniony i spoecznie szkodliwy w stopniu wyszym ni znikomy. Definicja ta ma mie w zaoeniu znaczenie praktyczne, tzn. suy jako instrument odrniania czynw przestpnych od nieprzestpnych. Przymierzajc do niej konkretne zdarzenia dochodzimy do konkluzji co do zaistnienia przestpstwa. Naley przy tym pamita, e istotna jest tu okrelona kolejno sprawdzania elementw definicji. Dopiero po stwierdzeniu, e mamy do czynienia z zachowaniem si czowieka, ktre moemy okreli jako czyn, sensowne jest zastanawianie si, czy jest on zabroniony pod grob kary jako zbrodnia lub wystpek i czy jest on czynem bezprawnym. W dalszych etapach rozumowania powinna by sprawdzona kwestia winy i spoecznej szkodliwoci czynu. II. Przestpstwo jako czyn czowieka. Podkrelenie, e przestpstwem moe by tylko czyn czowieka, wydaje si wspczenie zbyteczne, jako mwienie o rzeczy oczywistej. Robimy to tylko dla przypomnienia, e w prawie karnym staroytnym i redniowiecznym istniaa moliwo odpowiedzialnoci karnej zwierzt. Sens istnienia wwczas takiej moliwoci nie jest wspczenie jasny. Wydaje si jednak, e nie chodzio tu o przejawy naiwnej antropomorfizacji, lecz raczej o zaspokojenie potrzeby odreagowania zdarzenia, polegajcego np. na tym, e zwierz spowodowao mier czowieka. Historia prawa karnego zna zreszt dalej idce uregulowania, ktre wrcz przewidyway nie tylko swego rodzaju karanie zwierzt, ale nawet przedmiotw martwych. "Zwierciado Saskie" przewidywao np. nie tylko zabicie konia, na ktrym uprowadzono kobiet, ktra nastpnie zostaa zgwacona, ale rwnie zburzenie budynku albo przynajmniej cian i drzwi izby, gdzie zgwacenie miao miejsce, "gdy uniemoliwiy one ucieczk kobiecie" (zob. Maisel, Poznaskie prawo karne do koca XVI wieku, Pozna 1963, str. 52). Uregulowanie to penio zapewne podobn funkcj psychologiczn. Mwic, e podmiotem przestpstwa moe by tylko czowiek, podkrelamy te, e chodzi o osob fizyczn, a nie o osoby prawne. Odpowiedzialno karna osb prawnych, znana niektrym systemom prawnokarnym pastw zachodnioeuropejskich (np. wprowadzi j w szerokim zakresie nowy francuski k.k. z 1992 r.), nie jest przewidziana w polskim prawie karnym. Niektre ustawy administracyjne przewiduj jednak moliwo wymierzania przez organy administracji tzw. kar pieninych przedsibiorstwom (np. ustawa z 1990 r. o przeciwdziaaniu praktykom monopolistycznym lub ustawa z 1997 r. - Prawo energetyczne). Jest to niewtpliwie swego rodzaju karanie, ale nie stosuje si tu prawnokarnych zasad odpowiedzialnoci. Wymierzenie kary pieninej nie jest uzalenione od stwierdzenia winy

przedsibiorstwa i nie nastpuje w drodze wyroku skazujcego, wydanego przez sd za popenienie przestpstwa. Zachowanie si czowieka, by mogo by uznane z czyn w rozumieniu prawa karnego, musi by zewntrznym zachowaniem si zalenym od woli czowieka, musi by sterowane jego wol. Mwic o zewntrznym zachowaniu si czowieka podkrelamy w ten sposb, e nie chodzi tu o nieuzewntrznione zjawiska psychiczne (myli, zamiary, pogldy). Jednak nie kade zewntrzne zachowanie si czowieka moe by nazwane czynem. W szczeglnoci nie jest czynem zachowanie si czowieka pod wpywem przymusu bezwzgldnego (vis absoluta), ktremu nie mg si on oprze i wobec tego nie byo ono sterowane jego wol. Przykad: Niezamknicie przejazdu kolejowego przez drnika, ktre doprowadzio do katastrofy kolejowej (art. 173 KK) nie bdzie uwaane za czyn, jeeli drnik nie mg si poruszy, poniewa zosta zwizany. Podobnie, nie nazwiemy czynem zachowania si kierowcy samochodu, ktry potrci przechodnia wskutek uderzenia jego samochodu przez pojazd jadcy za nim. Od przymusu bezwzgldnego naley odrnia fizyczny lub psychiczny przymus wzgldny (vis compulsiva), polegajcy na wywieraniu nacisku na wol czowieka, ale nie wykluczajcy kierowania przez t wol jego zachowaniem si. Przykadem tego rodzaju przymusu moe by stosowanie groby lub tortur. Jeeli osoba torturowana ujawni tajemnic pastwow, jej zachowanie si pozostaje czynem, poniewa byo kierowane przez jej wol. Podobnie, jest czynem zachowanie si kasjera, ktry w czasie napadu na bank, pod grob zastrzelenia wspdziaa z napastnikiem wyjmujc pienidze z sejfu i wkadajc je do torby. W obydwu tych przykadach mamy do czynienia z naciskiem na wol czowieka, ktremu trudno jest si oprze, mamy do czynienia z ograniczeniem moliwoci wyboru postpowania, ale nie z cakowitym jej wyeliminowaniem. Nie oznacza to oczywicie, e w tego rodzaju przypadkach osoba popeniajca czyn pod przymusem poniesie odpowiedzialno karn. Wykluczenie odpowiedzialnoci nie bdzie jednak spowodowane brakiem czynu, lecz dziaaniem w stanie wyszej koniecznoci (art. 26 KK). Zachowanie si pod wpywem przymusu absolutnego jest najistotniejszym praktycznie rodzajem sytuacji, w ktrej stwierdzamy brak czynu. Z pojcia czynu wykluczamy jednak i inne rodzaje zachowa nie sterowane wol czowieka, np. odruchy bezwarunkowe. Przy przestpstwach z zaniechania bdziemy mieli do czynienia z brakiem czynu zawsze wtedy, gdy brak jest fizycznej moliwoci zachowania si w sposb wymagany przez prawo, np. jeeli onierz nie wykonuje rozkazu przeniesienia przedmiotu, poniewa przekracza to jego fizyczne moliwoci, to nie popenia on przestpstwa z art. 343 1 KK, bo jego zaniechanie nie jest zalene od jego woli, a wic nie jest czynem.

III. Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestpstwa. Przestpstwo musi by czynem zabronionym przez ustaw karn, tzn. musi odpowiada opisowi ustawowemu okrelonego typu przestpstwa (np. zniesawienia, paserstwa itd.). Opis ten skada si z elementw, ktre nazywamy ustawowymi znamionami przestpstwa, a ktrych wystpowanie w czynie sprawcy musi by stwierdzone, by mona byo przypisa mu popenienie okrelonego typu przestpstwa np. dla przypisania przestpstwa z art. 228 KK konieczne jest stwierdzenie, e: 1) osoba penica funkcj publiczn przyja korzy majtkow lub osobist; 2) przyjcie korzyci pozostawao w zwizku z penieniem funkcji; 3) dziaanie sprawcy byo umylne. Ustawowe znamiona przestpstwa mog dotyczy rnych elementw jego struktury: podmiotu, strony przedmiotowej, strony podmiotowej lub przedmiotu (por. Nb. 101-151 ). Istotny, z punktu widzenia gwarancyjnej funkcji prawa karnego, jest podzia znamion na znamiona opisowe i ocenne. Znamiona opisowe to te, ktrych stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyrany. Mona tu wymieni przykadowo takie znamiona, jak "pienidz" (art. 310 KK), "uderza" (art. 217 KK), "w postpowaniu sdowym" (art. 233 KK). Znamiona ocenne natomiast wymagaj, przy ustalaniu ich wystpowania w czynie, posugiwania si rnego rodzaju ocenami. Nale tu takie znamiona jak "istotne zeszpecenie" (art. 156 KK), "mienie w wielkich rozmiarach" (art. 163 KK), "pornograficzne" (art. 202 KK), "uporczywie" (art. 218 1 KK), "ponia" (art. 350 KK ). Uywanie w opisie tego typu przestpstwa znamion ocennych powoduje, e zakres zakazu ustanawianego przez dany przepis jest mniej wyrany. Z tego powodu uwaa si, e ustawodawca powinien wszdzie, gdzie to jest moliwe, preferowa znamiona opisowe. IV. Bezprawno czynu. Fakt, e jaki czyn konkretny wypenia znamiona okrelonego typu przestpstwa nie przesdza jeszcze ostatecznie, e mamy do czynienia z przestpstwem. Tak jest z reguy. Niekiedy jednak inne przepisy prawa karnego lub przepisy innej dziedziny prawa zezwalaj, w pewnym zakresie, na zachowanie si wypeniajce znamiona przestpstwa. Zestawienie konkretnego czynu wypeniajcego znamiona z caym systemem prawa, moe prowadzi do wniosku, e czyn ten nie jest bezprawny. Przykad 1: X przyapawszy na gorcym uczynku wamywacza obezwadni go i zatrzyma do czasu przyjazdu policji. Czyn X-a wypenia znamiona przestpstwa z art. 189 KK (pozbawienie czowieka wolnoci), ale poniewa art. 243 KPK

uprawnia kadego do zatrzymania sprawcy przyapanego na gorcym uczynku - czyn X-a nie jest bezprawny i w konsekwencji nie jest przestpstwem. Podany w tym przykadzie art. 189 KK dotyczy zachowania si, ktre czsto jest dziaaniem prawnym. Przy innych typach przestpstw moliwo legalnego wypenienia ich znamion wystpuje rzadziej lub wrcz wyjtkowo. Niektre typy przestpstw s tak ujte w ustawie, e wypenienie ich znamion bdzie miao zawsze charakter bezprawny (np. przestpstwo zncania si z art. 207 KK). Typowe sytuacje, w ktrych nastpuje wyczenie bezprawnoci czynu omwione bd dalej (por. Nb. 192-275). Osobny problem stanowi w tym kontekcie przestpstwa nieumylne. Nieumylno wyklucza powoanie si na prawny charakter dziaania we wskazanym wyej rozumieniu. Kto nieumylnie spowodowa mier czowieka (art. 155 KK) lub nieumylnie popeni paserstwo (art. 292 KK) - nie moe powoywa si na prawny charakter swego dziaania, trudno bowiem sobie wyobrazi, by jaki przepis prawa upowania do wypenienia znamion przestpstwa nieumylnego. Byaby to wewntrzna sprzeczno. Powstaje tu natomiast inne zagadnienie. Przestpstwa nieumylne s przestpstwami z nieostronoci, tzn. jako przestpstwo nieumylne moe by ocenione tylko takie wypenienie znamion przestpstwa (nieumylnego), ktre byo rezultatem nieostronego zachowania si sprawcy. KK w art. 9 2 mwi o "niezachowaniu ostronoci wymaganej w danych okolicznociach". Przy niektrych typach przestpstw nieumylnych nieostrony charakter zachowania si sprawcy sprecyzowany jest ju w jego ustawowych znamionach. Np. przy przestpstwie spowodowania wypadku w komunikacji (art. 177 KK) sam przepis okrela, e zachowanie si sprawcy narusza "zasady bezpieczestwa w ruchu ldowym, wodnym lub powietrznym". Przy innych przestpstwach wynika to z interpretacji przepisw. Ocena, czy zachowanie si sprawcy byo nieostrone, czy te miecio si ono w ramach wymaganych standardw ostronoci, dokonywana jest w oparciu o obowizujce reguy postpowania w danej sferze ycia spoecznego. W zakresie ruchu drogowego wynikaj one gwnie z przepisw drogowych, w zakresie wypadkw przy pracy z przepisw BHP itd. W wielu jednak sytuacjach ycia codziennego ocena zachowania si sprawcy, z punktu widzenia ostronoci, opiera si bdzie na mniej sformalizowanych reguach, wynikajcych z dowiadczenia yciowego. Np. przy rozpatrywaniu sprawy o nieumylne spowodowanie mierci dziecka, ktre wypado z balkonu, zastanawia si bdziemy, czy byo to wynikiem nieostronego zachowania si rodzicw opiekujcych si dzieckiem w czasie, gdy nastpi wypadek. Rozstrzygajc t kwesti, nie bdziemy jednak mogli odwoa si do jakich sformalizowanych zasad czy wrcz przepisw prawnych. Ustalenie, e jaki spoecznie negatywny skutek (np.

mier czowieka) nastpi mimo zachowania wymaganej w danej sytuacji ostronoci, prowadzi do stwierdzenia, e nie miao tu miejsca popenienie przestpstwa nieumylnego. Przykad 2: W fabryce chemicznej nastpuje wybuch i mier kilku osb, mimo zachowania wszystkich zasad bezpieczestwa pracy. Przyczyn wybuchu okazuje si ukryta wada materiau jednego z urzdze zabezpieczajcych. W takim przypadku osoba odpowiedzialna za bezpieczestwo pracy nie popenia przestpstwa z art. 220 KK poniewa jej zachowanie nie byo nieostrone. W przykadzie tym mamy do czynienia z wyczeniem przestpnoci czynu wynikajcym z faktu, e dziaanie sprawcy miecio si w ramach ostronoci, tzn. "sprawca" mia prawo zachowa si w sposb, w jaki si zachowa. Niektre sytuacje wykluczenia przestpstwa nieumylnego zwizane z zachowaniem zasad ostronoci zostay stypizowane i nazwane w ramach katalogu okolicznoci wyczajcych odpowiedzialno karn. Dotyczy to tzw. ryzyka sportowego, przy ktrym dziaanie "sprawcy" zgodne ma by z reguami uprawiania danej dyscypliny sportowej (por. Nb. 229-234). Podobnie jest w przypadku zabiegw lekarskich dokonywanych zgodnie z zasadami medycyny (por. Nb. 224-226). V. Wina. Przestpstwem jest tylko czyn zawiniony. Jak stwierdza art. 1 3 KK: 87 "Nie popenia przestpstwa sprawca czynu zabronionego, jeeli nie mona mu przypisa winy w chwili czynu". Wynika z tego, e oprcz stwierdzenia, e mamy do czynienia z bezprawnym czynem czowieka wypeniajcym znamiona okrelonego typu przestpstwa, konieczne jest jeszcze stwierdzenie winy sprawcy. Wina zachodzi wtedy, gdy moemy sprawcy postawi zarzut z popenienia danego czynu zabronionego. W prawie karnym procesowym posugujemy si szerokim pojciem winy. Mwimy np., e sd w wyroku rozstrzyga kwesti winy oskaronego i nastpnie wymierza mu kar. Wina jest tu wic sum przesanek, ktre musz by spenione, by sprawca mg ponie odpowiedzialno karn. Ustalajc, e oskarony jest winien stwierdzamy, e to wanie on jest sprawc danego czynu, e czyn ten jest przestpstwem, e jest bezprawny, e midzy zachowaniem si sprawcy a skutkiem zachodzi zwizek przyczynowy, e sprawca dziaa umylnie lub nieumylnie, e by w chwili czynu poczytalny itd. Mona powiedzie, e prawo karne procesowe posuguje si pojciem winy zaczerpnitym z jzyka potocznego. W prawie karnym materialnym to szerokie pojcie winy ulego zaweniu wskutek wyodrbnienia przy analizowaniu kwestii przesanek odpowiedzialnoci karnej takich poj jak czyn, zwizek przyczynowy, wypenianie przez sprawc znamion przestpstwa i bezprawno. W rezultacie, w prawie karnym materialnym tych przesanek

odpowiedzialnoci nie wczamy ju do pojcia winy, a sam kwesti winy zajmujemy si dopiero po stwierdzeniu, e owe obiektywne przesanki s spenione. Kiedy, wobec tego, zachodzi wina w znaczeniu nadawanym jej w prawie karnym materialnym? Przede wszystkim, przesank winy jest tzw. strona podmiotowa przestpstwa (por. Nb. lll-115), okrelona w art. 9 KK, tzn. zamiar popenienia przestpstwa (przy przestpstwach umylnych) albo lekkomylno lub niedbalstwo (przy przestpstwach nieumylnych). Wskazane w art. 9 KK postacie strony podmiotowej przestpstwa nazywa si czsto "formami winy". Konieczne jest te ustalenie, e chodzi o osob zdoln do ponoszenia winy, tzn. osob, ktra osigna okrelony wiek (por. Nb. 102-I09). S to przesanki, ktre musz by ustalane w kadym przypadku rozstrzygania o odpowiedzialnoci karnej, po to by przypisa sprawcy win. Istnieje te szereg przesanek negatywnych, czyli okolicznoci wyczajcych win. S to: niepoczytalno sprawcy (art. 31 KK), bd (art. 28-30 KK), dziaanie na rozkaz (art. 318 KK), stan wyszej koniecznoci (art. 26 2 KK). Brak ktrejkolwiek z przesanek pozytywnych lub wystpowanie przesanki negatywnej powoduje, e osobie, ktra popenia dany czyn, nie mona zrobi z powodu jego popenienia zarzutu. Np., jeeli kto popeni czyn zabroniony wykonujc rozkaz przeoonego, i nie zdajc sobie sprawy, e wypenia w ten sposb znamiona przestpstwa, nie ponosi winy, bo niemoliwe jest uczynienie mu zarzutu z powodu popenienia tego czynu. Przekadajc to na jzyk oglnej definicji przestpstwa moemy powiedzie, e wina w prawie karnym materialnym jest personaln (a wic zaadresowan do konkretnej osoby) zarzucalnoci popenionego czynu. Granice tej zarzucalnoci okrela ustawa, ustanawiajc przesanki winy i wskazujc okolicznoci wyczajce win. Ustanowion w art. 1 3 KK zasad winy mona rwnie rozumie szerzej. To znaczy, mona przyj, e stosujc ten przepis nie jestemy zwizani kodeksowym katalogiem okolicznoci wyczajcych win. Wedug tej koncepcji, reprezentowanej przez autorw uzasadnienia do projektu KK (zob. Uzas., s. 5) sd mgby stwierdzi brak winy (a w konsekwencji wyda wyrok uniewinniajcy) po stronie sprawcy czynu zabronionego i spoecznie szkodliwego nawet wtedy, gdy nie zachodzi adna okoliczno ustawowa wyczajca win, ale mimo to sprawcy nie mona w konkretnej sprawie uczyni osobistego zarzutu z faktu popenienia czynu, poniewa ze wzgldu na szczegln sytuacj, w ktrej si znajdowa, nie mona byo od niego wymaga zachowania si zgodnego z prawem.

Przykad 1: Waciciel firmy poleca swemu pracownikowi zoenie faszywego zeznania w procesie cywilnym toczonym przez firm. Pracownik pocztkowo odmawia, ale wobec groby zwolnienia go z pracy, ulega i popenia czyn zabroniony. W procesie karnym, obroca pracownika wnosi o jego uniewinnienie, twierdzc, e nie mona byo od niego wymaga zachowania si zgodnego z prawem, poniewa ze wzgldu na jego wiek, nienajwysze kwalifikacje zawodowe i sytuacj na rynku pracy w danej miejscowoci - zwolnienie go z pracy oznaczao bezrobocie i trudn sytuacj rodziny, ktr utrzymywa. Wydaje si, e tak szerok interpretacj art. 1 3 KK naley odrzuci z nastpujcych powodw. Wprowadzenie oglnej klauzuli wyczajcej przestpno ze wzgldu na brak winy, oznaczaoby istnienie w jednym systemie prawnym a dwch oglnych podstaw (brak winy i znikomy stopie spoecznej szkodliwoci czynu) umoliwiajcych wyczenie odpowiedzialnoci karnej. Oznaczaoby to rwnie niezmierne zwikszenie zakresu wadzy sdowniczej, w stosunku do wadzy ustawodawczej, a take du elastyczno w stosowaniu prawa karnego w oparciu o oglne kryteria, co zawsze rodzi niebezpieczestwo naduy. Taka regulacja byaby te ewenementem (i niewtpliwie swego rodzaju eksperymentem) na skal wiatow. Z tych wszystkich powodw, naley przyj, e takie rewolucyjne w swojej istocie uregulowanie, gdyby ustawodawca chcia je rzeczywicie wprowadzi do KK, byoby wprowadzone w sposb wyrany. W sumie wic, ust. 1 3 KK naley rozumie jako ogln deklaracj zasady winy, ktrej szczegowe zastosowanie zaley od treci konkretnych przepisw KK o wyczeniu winy (np. przepisu o niepoczytalnoci) lub jej zmniejszeniu (np. ze wzgldu na motywy dziaania sprawcy zabjstwa z afektu). Kwesti sporn w nauce prawa karnego s tzw. teorie winy, zajmujce si 89 rozwaaniami na temat istoty winy. Teorie te mona podzieli oglnie na psychologiczne i normatywne. Psychologiczna teoria winy utosamia win ze stron podmiotow(umylnoci lub nieumylnoci) przestpstwa. Wina jest wic, wedug tej teorii, okrelonym w ustawie stosunkiem psychicznym sprawcy do czynu zabronionego. Takie podejcie jest jednak znacznym uproszczeniem problematyki winy, ktra nie wyczerpuje si w okrelonych procesach psychicznych towarzyszcych popenieniu czynu zabronionego. Dlatego te teoria psychologiczna winy jest obecnie rzadko reprezentowana i ma gwnie znaczenie historyczne. Normatywna teoria winy, wypracowana w niemieckiej nauce prawa karnego, za istot winy uwaa osobist zarzucalno popenionego czynu. Rwnie w nauce niemieckiej powstay poszczeglne odmiany teorii normatywnej, rnice si midzy sob gwnie okreleniem przedmiotu tej zarzucalnoci, jej kryteriw i przesanek (zob. szerzej Wolter, Nauka, 116-1 18).

VI. Spoeczna szkodliwo. Pojcie spoecznej szkodliwoci peni w polskim prawie karnym rne role. Jako podstawowe kryterium kryminalizacji, powinno by wskazwk dla ustawodawcy przy stanowieniu nowych lub rezygnacji z istniejcych typw przestpstw (por. Nb. 45-50). Zakadamy wic, e typy zachowa opisane przez ustaw jako przestpstwa s zachowaniami spoecznie szkodliwymi, tzn., e konkretne czyny odpowiadajce tym opisom ustawowym powoduj naruszenie lub zagroenie okrelonego dobra prawnego (wolnoci, wasnoci itd.). Uznanie przez ustawodawc za przestpstwo czynu, ktry nie jest spoecznie szkodliwy musiaoby by wynikiem bdnego rozpoznania rzeczywistoci lub wiadomym odstpstwem od tego kryterium, co moe si zdarza tylko wyjtkowo. Oczywicie, istnienie spoecznej szkodliwoci czynu jest do pewnego stopnia kwesti ocenn, a wic ocena ustawodawcy moe by przedmiotem kontrowersji. Z dowiadcze tworzenia i stosowania prawa karnego wynika jednak, e rwnie wtedy, gdy pewien typ zachowania si jest generalnie spoecznie szkodliwy, konkretnie popeniony czyn tego typu moe wyjtkowo tej cechy nie mie. Inaczej mwic, w konkretnym przypadku czyn zabroniony przez ustaw karn (element formalny) moe nie by spoecznie szkodliwy (brak elementu merytorycznego) lub by spoecznie szkodliwy w stopniu tak minimalnym, e nie zasuguje na potraktowanie go jako przestpstwa. A wic w takiej sytuacji czyn konkretny, mimo e formalnie narusza przepis karny, nie jest przestpstwem. Konsekwencja taka wynika z art. 1 2 KK (por, Nb. 257-260). Kwestia spoecznej szkodliwoci konkretnego czynu nie jest jednak bada na w kadym procesie karnym. Byoby oczywicie nonsensowne wymaganie od sdu, by w kadej sprawie o kradzie lub sfaszowanie dokument ustala nie tylko to, e czyn zarzucany oskaronemu wypenia znamiona przestpstwa, I, lecz rwnie to, e jest spoecznie szkodliwy. Zakada si, e z reguy tak jest, a jedynie wtedy, gdy powstaje co do tego wtpliwo, a wic w sytuacjach wyjtkowych, kwestia spoecznej szkodliwoci jest przedmiotem rozwaa i ustale organw stosujcych prawo. Kwestia wyczenia przestpnoci czynu ze wzgldu na brak lub znikomy stopie spoecznej szkodliwoci czynu omwiona bdzie szerzej w innym miejscu (por. Nb. 257-260). Uznanie spoecznej szkodliwoci za element definicji przestpstwa, a wic wymaganie by konkretny czyn nie tylko wypenia znamiona przestpstwa, lecz rwnie wykazywa pewne cechy, ktre byy powodem uznania takich czynw za przestpstwo przez ustaw - jest charakterystyczne dla tzw. materialnych definicji przestpstwa. Materialne definicje przestpstwa przeciwstawia si w nauce prawa karnego definicjom formalnym, ktre, definiujc przestpstwo, ograniczaj si do wskazania, e chodzi o czyn zabroniony

przez ustaw karn. Posugiwanie si materialnymi definicjami przestpstwa zapocztkowano w radzieckim prawie karnym. Pniej przejy to ustawodawstwa karne innych pastw socjalistycznych. W nauce prawa karnego w tych pastwach nadawano temu faktowi znaczenie ideologiczne. Twierdzono, e jest to jeden z elementw decydujcych o wyszoci socjalistycznego prawa karnego nad prawem karnym pastw kapitalistycznych. W rzeczywistoci materialna definicja przestpstwa w prawie karnym pastw socjalistycznych suya przede wszystkim jako praktyczny instrument selekcji, umoliwiajcy nieciganie przypadkw drobniejszych. Byo to w tych pastwach szczeglnie istotne, poniewa szeroki zakres kryminalizacji powodowa, e ciganie wszystkich narusze prawa karnego byo praktycznie niemoliwe. W pewnym stopniu potrzeba takiego odsiewania przypadkw drobnych wystpuje w kadym pastwie. Z reguy selekcja taka, w pastwach posugujcych si formaln definicj przestpstwa, dokonywana jest przez stosowanie przepisw prawa karnego procesowego, umoliwiajcych organom pastwowym nieciganie przestpstw drobnych, jeeli nie ley to w interesie publicznym. Obowizujcy KK posuguje si terminem "spoeczna szkodliwo czynu" zastpujc nim uywany w Kodeksie z 1969 r. termin "spoeczne niebezpieczestwo czynu". Zmian terminologii uzasadniano (zob. Uzas., s. 4) potrzeb oderwania si od interpretacji pojcia spoecznego niebezpieczestwa naznaczonej elementami politycznymi i od praktyki wykorzystywanie go w celach politycznych. W rzeczywistoci naduywanie tego pojcia dla celw politycznych zdarzao si w orzeczeniach z wczesnych lat 50tych, i z pewnoci nie by to znaczcy instrument w ramach oglnego naduywania prawa karnego w celach politycznych. Gwn funkcj pojcia "spoecznego niebezpieczestwa" bya, jak wskazano wyej, funkcja selekcyjna. Trzeba te zwrci uwag, na fakt, e wybr jednego z moliwych terminw ("spoeczne niebezpieczestwo", "spoeczna szkodliwo") ma w duym stopniu charakter umowny. Gdyby bowiem kierowa si rzeczywistym znaczeniem tych zwrotw jzykowych, to trzeba byoby powiedzie, e niektre przestpstwa s spoecznie szkodliwe, bo wyrzdzaj uszczerbek okrelonemu dobru, inne za tylko zagraaj mu, a wic s spoecznie niebezpieczne. Klasyfikacja przestpstw. Waga przestpstwa

1.

Przestpstwa s klasyfikowane wedug rnych kryteriw. Podstawowy podzia dokonywany jest wedug kryterium wagi przestpstwa. Art. 7 KK dzieli przestpstwa na zbrodnie i

wystpki. Zbrodniami s czyny zagroone kar pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od 3 lat albo kar surowsz (art. 7 2 KK). Chodzi tu o doln granic zagroenia ustawowego, ktra musi wynosi co najmniej 3 lata. Zbrodni jest wic morderstwo (art. 148 2 KK), rozbj z uyciem broni lub innego niebezpiecznego przedmiotu (art. 280 2 KK), faszowanie pienidzy (art. 310 1 KK). Okrelenie, ktre przestpstwa s zbrodniami jest w zasadzie wystarczajce dla przeprowadzenia podziau na zbrodnie i wystpki. Mimo to, KK okrela rwnie, ktre czyny s wystpkami (art. 7 3 KK), dla odrnienia ich od trzeciej grupy czynw karalnych (nie zaliczanych do przestpstw), tj. od wykrocze. Wystpkami s czyny zagroone kar (ustawa ma tu na myli grn granic zagroenia) przekraczajc 1 miesic pozbawienia wolnoci, 1 miesic ograniczenia wolnoci lub grzywny powyej 30 stawek dziennych. Czyny, przy ktrych grne zagroenie kar nie przekracza tych granic - s wykroczeniami. Odrnienie to ma znaczenie gwnie w przypadku ustaw dodatkowych, jeli bowiem chodzi o KK, to zawiera on wycznie przestpstwa, podobnie jak KW zawiera wycznie wykroczenia. Podzia na zbrodnie i wystpki wynika z pewnej tradycji i czy si z myl o silniejszym potpieniu powanych przestpstw zawartym ju w samym okreleniu "zbrodnia". Podzia ten uatwia te formuowanie pewnych przepisw odnoszcych si tylko do zbrodni lub tylko do wystpkw, umoliwiajc posuenie si krtk. nazw, zamiast staego odwoywania si do kryteriw podziau. 2. Forma winy Podzia przestpstw na umylne i nieumylne opiera si na kryterium formy winy (por. Nb. 135-144). Zbrodni mona popeni tylko umylnie, wystpek moe natomiast by popeniony rwnie nieumylnie, jeeli ustawa tak stanowi (art. 8 KK). Jeeli wic w ustawie znajdziemy czyn odpowiadajcy definicji zbrodni, to znaczy, e mamy do czynienia z przestpstwem umylnym. Co do wystpkw, milczenie ustawy oznacza, e s one umylne (np. wystpek uszkodzenia cudzej rzeczy - art. 288 KK). Nieumylno wystpku musi by wyranie ustanowiona w ustawie przez uycie sowa "nieumylnie" (np. art. 155 KK, art. 177 KK) lub innego zwrotu okrelajcego win nieumyln (jak np. zwrot "powinien i moe przypuszcza" w art. 292 KK). Typy przestpstw nieumylnych s w KK stosunkowo nieliczne. 3. Forma czynu Ze wzgldu na form czynu wyrniamy przestpstwa z dziaania i przestpstwa z zaniechania. Pewne typy przestpstw mog by popenione tylko przez dziaanie, np. zgwacenie (art. 197 KK), czynna napa na funkcjonariusza (art. 223 KK). Druga grupa obejmuje przestpstwa, ktre mog by popenione tylko przez zaniechanie, np. niezawiadomienie

o przestpstwie (art. 240 KK), nieudzielenie pomocy (art. 162 KK). Do trzeciej grupy zaliczamy te przestpstwa, ktre mog by popenione przez dziaanie lub przez zaniechanie. Niektre z nich ju w samych znamionach przewiduj te dwie moliwoci, np. faszywe zeznania (art. 233 KK) mog by popenione w ten sposb, e sprawca zeznaje nieprawd lub w ten sposb, e zataja prawd. Szereg typw przestpstw nie okrela jednak wprost tej alternatywy, lecz wynika ona z interpretacji dotyczcych ich przepisw. Na przykad, okrelenie "zabija czowieka" (art. 148 KK) rozumie si w ten sposb, e moe by to zabjstwo popenione przez dziaanie (np. strza do czowieka), jak i przez zaniechanie (np. umiercenie noworodka przez niekarmienie go). 4. Znami skutku. Podzia przestpstw na przestpstwa formalne (bezskutkowe) i przestpstwa materialne (skutkowe) opiera si na kryterium wystpowania wrd znamion danego typu przestpstwa znamienia skutku. Jeeli okrelony skutek do znamion przestpstwa naley, mamy do czynienia z przestpstwem materialnym, jeeli natomiast przestpstwo polega po prostu na okrelonym zachowaniu si, nazwiemy je przestpstwem formalnym. Pojcie skutku rozumiane jest w prawie karnym szeroko. Jest to zmiana w wiecie zewntrznym, ktra moe mie rny charakter, i ktra da si oddzieli od samego zachowania si. Zmian tak jest uszkodzenie rzeczy (art. 288 KK), uszczerbek na zdrowiu (art. 156 KK), poar (art. 163 KK), ale rwnie bezporednie niebezpieczestwo dla ycia (art. 160 KK), pozbawienie czowieka wolnoci (art. 189 KK) lub obawa (art. 190). Wszystkie powoane wyej przepisy KK odnosz si do przestpstw materialnych: Do przestpstw formalnych zaliczymy natomiast nieudzielenie pomocy(art. 162 KK), nakanianie do uprawiania nierzdu (art. 204 1 KK), faszywe zeznania (art. 233 KK). 5. Typy przestpstw. Niektre typy przestpstw po dodaniu do nich pewnych dodatkowych znamion tworz nowy typ przestpstwa (z reguy zawarty w oddzielnym paragrafie artykuu KK) zagroony surowsz lub agodniejsz kar. W takiej sytuacji typ przestpstwa bdcy punktem wyjcia nazywamy typem podstawowym, a typ nowo utworzony typem kwalifikowanym, gdy jego zagroenie kar jest surowsze albo typem uprzywilejowanym, gdy jest on zagroony kar agodniejsz. Np. przestpstwo zwykego umylnego zabjstwa (art. 148 1 KK), ktrego znamiona ("Kto zabija czowieka...") uzupenimy o znamiona dodatkowe ("pod wpywem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznociami") tworzy typ uprzywilejowany, zwany w skrcie zabjstwem w afekcie (art. 148 4 KK) i zagroony kar agodniejsz ni czyn z art. 148 1, ktry nazwiemy typem podstawowym. Z kolei przykad

na typ kwalifikowany znajdujemy w art. 189 2 KK (pozbawienie wolnoci zwizane ze szczeglnym udrczeniem lub trwajce powyej 7 dni). 6. Tryb cigania. Ze wzgldu na tryb cigania dzielimy przestpstwa na przestpstwa cigane z oskarenia publicznego (publicznoskargowe) i przestpstwa cigane z oskarenia prywatnego (prywatnoskargowe). Wikszo przestpstw ma charakter publicznoskargowy, tzn. ich ciganiem zajmuje si oskaryciel publiczny (z reguy jest nim prokurator) dziaajcy w imieniu pastwa. Prowadzi on postpowanie przygotowawcze, sporzdza akt oskarenia i wykonuje czynnoci oskaryciela przed sdem. Przestpstwa prywatnoskargowe s w polskim prawie karnym nieliczne. Nale do nich np. zniesawienie (art. 212 KK), zniewaga (art. 216 KK), naruszenie nietykalnoci cielesnej (art. 217 KK). ciganie tych przestpstw jest w zasadzie prywatn spraw pokrzywdzonego, ktry jako oskaryciel prywatny moe wnosi i popiera oskarenie przed sdem. Jeeli jednak wymaga tego interes spoeczny, prokurator moe wszcz postpowanie albo przyczy si do postpowania ju wszcztego przez pokrzywdzonego. Postpowanie toczy si wwczas z urzdu (art. 60 KPK). Niektre przestpstwa publicznoskargowe mog by cigane jedynie wtedy, gdy pokrzywdzony zoy wniosek o ciganie (przestpstwa wnioskowe). Przestpstw wnioskowych nie naley myli z przestpstwami prywatnoskargowymi, poniewa zoenie wniosku jest tylko warunkiem wszczcia postpowania, ktre dalej toczy si jak kade inne postpowanie w sprawie o przestpstwo cigane z oskarenia publicznego. Przestpstwami wnioskowymi s np. zgwacenie (art. 197 KK), kradzie na szkod osoby najbliszej (art. 278 4 KK). Powody uznania przestpstwa za wnioskowe, a wic uzalenienia cigania od woli osoby pokrzywdzonej, mog by dwojakiego rodzaju. W przypadku takiego przestpstwa, jak zgwacenie chodzi o ochron interesw pokrzywdzonej. Moe ona nie yczy sobie cigania sprawcy, uznajc, e rozpatrywanie sprawy, konieczno relacjonowania przebiegu zdarzenia, dotarcie informacji o przestpstwie do szerszego krgu osb itd., bdzie dla niej dodatkow krzywd. Czciej wnioskowy charakter przestpstwa uzasadniony jest tym, e w konkretnym przypadku chodzi moe o czyn o niewielkiej wadze i pokrzywdzonemu pozostawia si wstpn ocen, czy istnieje potrzeba jego cigania. Np. pokrzywdzony przestpstwem uszkodzenia rzeczy (art. 288 KK) moe uzna, e ze wzgldu na rozmiary szkody lub jej wyrwnanie przez sprawc, nie opaca mu si da wszczcia postpowania karnego i by zmuszonym nastpnie do wystpowania w roli wiadka w procesie. Ta grupa przestpstw wnioskowych wykazuje pewne podobiestwo do przestpstw prywatnoskargowych.

Niezaliczenie ich do przestpstw prywatno-skargowych jest jednak uzasadnione tym, e ich ciganie bez postpowania przygotowawczego, prowadzonego przez wyspecjalizowane organy pastwowe, mogoby by dla pokrzywdzonego zbyt trudne. Osobn grup przestpstw wnioskowych stanowi przestpstwa wojskowe cigane na wniosek dowdcy jednostki. W tym wypadku chodzi rwnie o uniknicie prowadzenia postpowania karnego w sprawach, w ktrych wystarcza stosowanie rodkw dyscyplinarnych. 8. Struktura przestpstwa. I. Uwagi oglne. Przestpstwo jako pojcie oglne i jako okrelony typ przestpstwa moe 101 by analizowane z punktu widzenia jego struktury. Takie spojrzenie na przestpstwo prowadzi do wniosku, e do jego najwaniejszych elementw nale: podmiot przestpstwa, strona przedmiotowa, strona podmiotowa i przedmiot przestpstwa. II. Podmiot przestpstwa. 1. Wiek sprawcy Wedug polskiego prawa karnego podmiotem przestpstwa moe by tylko osoba fizyczna, ktra ukoczya w chwili popenienia czynu 17 lat (art. 10 1 KK). Czynw popenianych przez osoby nieletnie, czyli osoby poniej lat 17, nie nazywa si przestpstwami. Nieletni nie podlegaj odpowiedzialnoci karnej, lecz stosuje si wobec nich rodki przewidziane w ustawie z 1982 r. o postpowaniu w sprawach nieletnich (NielU). W wielu ustawodawstwach granica wieku, od ktrej moliwe jest wymierzanie nieletnim kar jest nisza ni obowizujca w Polsce. W pastwach skandynawskich granic odpowiedzialnoci karnej jest lat 15, w RFN 14. We Francji granic ta jest osignicie 13 lat. W Wielkiej Brytanii granica ta wynosi 14 lat, a za morderstwo mog by karani nawet sprawcy 10-letni. Od zasady, e granic wieku odpowiedzialnoci karnej jest lat 17 przewidziano w KK dwa wyjtki. W pewnych wypadkach odpowiedzialno karn moe ponie nieletni, ktry ukoczy 15 lat. Jest to moliwe przy spenieniu warunkw odnoszcych si do rodzaju popenionego czynu oraz do waciwoci sprawcy i okolicznoci sprawy. Katalog przestpstw, ktrych popenienie uzasadnia skorzystanie z tej moliwoci, zawiera art. 10 2 KK S to: zamach na ycie Prezydenta RP (art. 134 KK), zabjstwo umylne zwyke lub morderstwo (art. 148 1, 2 lub 3 KK), umylne spowodowanie cikiego uszczerbku na zdrowiu typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 156 1 i 3 KK), umylne spowodowanie niebezpieczestwa powszechnego (art. 163 1 lub 3 KK), porwanie samolotu lub statku typu

podstawowego i typu kwalifikowanego (art. 166 KK), umylne spowodowanie katastrofy w komunikacji typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 173 1 lub 3 KK), zgwacenie zbiorowe lub ze szczeglnym okruciestwem (art. 197 3 KK), wzicie zakadnikw typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 252 1 lub 2 KK), rozbj (art. 280 KK). Nieletni, ktry po ukoczeniu 15 lat popeni jedno z wymienionych przestpstw, odpowiada moe wedug przepisw KK, jeeli przemawiaj za tym okolicznoci sprawy oraz waciwoci i warunki osobiste sprawcy, a zwaszcza, jeeli poprzednio stosowane rodki wychowawcze lub poprawcze okazay si bezskuteczne. Uregulowanie to opiera si na zaoeniu, e rozwj intelektualny i moralny jednostki przebiega w sposb zindywidualizowany. Jako zasad przyjmuje si, e pen zdolno do zawinienia popenianych czynw zabronionych osiga si z ukoczeniem lat 17. Jest jednak rzecz oczywist, e ustawowa granica wieku ma charakter w pewnym stopniu umowny. wiadczy o tym zrnicowanie istniejce w tym wzgldzie w ustawodawstwach rnych pastw. Nie ulega te wtpliwoci, e nieletni w tym samym wieku kalendarzowym s na rnym stopniu rozwoju indywidualnego. Art. 10 2 uwzgldnia ten fakt, powoujc si na stopie rozwoju oraz waciwoci i warunki osobiste nieletniego. Z kolei stosowanie tego przepisu tylko w przypadku popenienia powanych przestpstw i odwoanie si do okolicznoci sprawy oznacza, e naley uwzgldni rwnie funkcj sprawiedliwociow prawa karnego. Np. popenienie czynu w sposb szczeglnie drastyczny bdzie tak okolicznoci przemawiajc za zastosowaniem kary wobec nieletniego. Nieskuteczno stosowanych dotd wobec nieletniego rodkw wychowawczych lub poprawczych zostaa w art. 10 2 KK szczeglnie podkrelona jako przesanka pocignicia sprawcy do odpowiedzialnoci karnej. Jest to bowiem dowd na to, e kolejne stosowanie takich rodkw nie byoby celowe. Wymierzajc kar nieletniemu, sd kieruje si przede wszystkim tym, aby sprawc wychowa (art. 54 1 KK). Kara ta nie moe przekroczy 2/3 ustawowego grnego zagroenia za dane przestpstwo (art. 10 3 KK). Sd moe te zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary. Wyjtek w drug stron polegajcy na potraktowaniu dorosego sprawcy 104 w wieku od 17 do 18 lat jak nieletniego, przewiduje art. 10 4 KK. Odnosi si to tylko do sprawcy wystpku, wobec ktrego mona zastosowa zamiast kary rodki poprawcze lub wychowawcze, jeeli przemawiaj za tym okolicznoci sprawy a take stopie rozwoju oraz waciwoci i warunki osobiste sprawcy. Pewne wyjtki od zasady, e nieletni nie podlegaj odpowiedzialnoci karnej, przewiduje te NielU z 1982 r. Dotyczy to przypadkw, gdy sprawca czynu zabronionego o znamionach przestpstwa popeni go przed ukoczeniem 17 roku ycia (a wic jako nieletni), ale w chwili orzekania ukoczy ju 18 lat. Poniewa decydujcy jest wiek sprawcy w

chwili czynu, powinien on w zasadzie by potraktowany jak nieletni. Jeeli jednak sd uzna w tego rodzaju sprawie, e orzeczenie umieszczenia w zakadzie poprawczym nie jest celowe (chocia prawnie dopuszczalne) - moe orzec kar z obligatoryjnym jej nadzwyczajnym zagodzeniem (art. 13 NielU). Podobna moliwo przewidziana jest dla sytuacji, gdy orzeczonego rodka poprawczego nie zaczto wykonywa przed osigniciem przez sprawc 18 lat (art. 94 NielU). 2. Nieletni. Postpowanie z nieletnimi uregulowane w NielU nie ma charakteru karnego i popenienie czynu o znamionach przestpstwa lub wykroczenia nie jest jedyn podstaw tego postpowania. Ustawa reguluje bowiem rwnie postpowanie z nieletnimi, u ktrych stwierdzono objawy demoralizacji. NielU uywa pojcia "nieletni" w trzech znaczeniach. Po pierwsze, nazywa nieletnimi osoby do lat 18, wobec ktrych stosuje si rodki wychowawcze w zwizku z ich demoralizacj. Po drugie, osoby midzy 13 a 17 rokiem ycia, wobec ktrych toczy si postpowanie o czyny karalne wypeniajce znamiona przestpstw lub niektrych wykrocze. Po trzecie, osoby wobec ktrych wykonuje si orzeczone rodki wychowawcze lub poprawcze, okrelane s przez ustaw jako nieletni do czasu ukoczenia przez nie 21 lat. Wedug NielU (art. 3 1 ) w sprawach nieletnich naley si kierowa przede wszystkim ich dobrem, dc do osignicia korzystnych zmian w ich osobowoci i zachowaniu. Zasad jest stosowanie wobec nieletnich rodkw wychowawczych i wychowawczo-leczniczych. 1) Do rodkw wychowawczych nale m.in.: - upomnienie, - zobowizanie do okrelonego postpowania (np. do podjcia nauki), - nadzr odpowiedzialny rodzicw lub opiekuna, - nadzr kuratora, - umieszczenie w placwce resocjalizacyjnej. 2) rodkiem leczniczo-wychowawczym jest umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakadzie leczniczym. Stosuje si go w razie stwierdzenia u nieletniego, ktry popeni czyn karalny, niedorozwoju umysowego, choroby psychicznej lub innego zakcenia czynnoci psychicznych bd naogowego uywania alkoholu albo innych rodkw w celu sprawienia si w stan odurzenia. 3) Umieszczenie w zakadzie poprawczym zastosowa mona jedynie w razie popenienia przez nieletniego midzy 13 a 17 rokiem ycia czynu wypeniajcego znamiona przestpstwa, jeeli jednoczenie zachodzi wysoki stopie jego demoralizacji oraz przemawiaj za tym okolicznoci i charakter czynu oraz nieskuteczno lub przewidywana nieskuteczno innych rodkw.

3. Modociany. Kodeks posuguje si rwnie pojciem "modociany". Sprawca modociany to taki, ktry nie ukoczy 21 lat w chwili czynu, ani 24 lat w chwili orzekania w I instancji (art. 115 10 KK). Jest to szczeglna kategoria sprawcy dorosego, ktry w zwizku ze swoim wiekiem traktowany jest przez KK w szeregu sytuacji odmiennie ni inni sprawcy. W szczeglnoci KK odmiennie okrela zasady wymierzania kary modocianemu, kadc nacisk na jej cele wychowawcze (art. 54 I KK). Szersze s te w stosunku do modocianych moliwoci nadzwyczajnego zagodzenia kary (art. 60 1 KK). 4. Przestpstwa indywidualne i przestpstwa powszechne. W zwizku z problematyk podmiotu przestpstwa pozostaje podzia przestpstw na przestpstwa indywidualne i przestpstwa powszechne. Przestpstwa powszechne to takie, ktrych podmiotem moe by kada osoba odpowiadajca oglnym cechom podmiotu przestpstwa, tzn. osoba fizyczna, ktra osigna okrelony wiek. Przestpstwa indywidualne natomiast, to te, w ktrych opisie ustawowym znami podmiotu okrelone jest przez uycie pewnej dodatkowej cechy ("onierz", "funkcjonariusz publiczny", "matka" itd.). Powoduje to, e sprawcami takich przestpstw mog by tylko osoby majce tak cech. Przestpstwa indywidualne dzielimy na waciwe i niewaciwe. Przestpstwa indywidualne waciwe to takie, przy ktrych szczeglna cecha podmiotu decyduje o bycie przestpstwa. Brak tej cechy powoduje wic brak przestpstwa. Przestpstwem indywidualnym waciwym jest np. odmowa wykonania rozkazu (art. 343 KK), apownictwo bierne (art. 228 KK), bowiem nawet jeeli kto zachowuje si w sposb opisany w tych przepisach, ale nie ma wymaganej cechy, tj. nie jest w pierwszym przypadku onierzem, a w drugim "osob penic funkcj publiczn" - nie popenia przestpstwa. Przy przestpstwach indywidualnych niewaciwych szczeglna cecha podmiotu nie decyduje o bycie przestpstwa, lecz o stworzeniu jego typu kwalifikowanego lub uprzywilejowanego. Brak tej cechy nie powoduje wic wyczenia przestpnoci czynu, lecz tylko jego wysz lub nisz karalno. Przykadem moe tu by przestpstwo dzieciobjstwa (art. 149 KK), ktrego moe si dopuci tylko matka. Jeeli jednak czynu opisanego w art. 149 KK dopuci si, jako wspsprawca, inna osoba, to poniesie ona odpowiedzialno na podstawie surowszego art. 148 KK. Przykadem na sytuacj odwrotn moe by art. 160 KK. W 1 tego przepisu opisane jest przestpstwo powszechne naraenia czowieka na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia. W 2 przewidziano natomiast zagroone surowsz kar

naraenie na niebezpieczestwo przez osob zobowizan do opieki nad osob naraon. W tym wypadku brak okrelonej w przepisie cechy podmiotu powoduje wic agodniejsze zagroenie kar. Szczeglny problem stanowi kwestia odpowiedzialnoci za podeganie i pomocnictwo do przestpstw indywidualnych (por. Nb. 160-171 ). III. Strona przedmiotowa przestpstwa. Do strony przedmiotowej przestpstwa zaliczamy: 1) czyn (zachowanie si) podmiotu, 2) skutek czynu, 3) czas i miejsce czynu, 4) sytuacj, w jakiej czyn popeniono, 5) sposb popenienia i przedmiot wykonawczy czynu. Znaczenie poszczeglnych z wymienionych tu elementw strony przedmiotowej nie jest jednakowe. Najwaniejszym elementem jest tu niewtpliwie zachowanie si sprawcy, ktre jest niezbdnym elementem kadego przestpstwa, skoro kade przestpstwo musi by czynem. Pozostae elementy strony przedmiotowej wystpuj nie we wszystkich opisach ustawowych poszczeglnych typw przestpstw. Zachowanie si sprawcy okrelonego typu przestpstwa opisywane jest w ustawie przy pomocy tzw. znamienia czasownikowego ("zabija", "ujawnia", "podrabia" itp.). Znami skutku wystpuje tylko przy przestpstwach materialnych (por. Nb. 93-100). Przy niektrych typach przestpstw okrela si miejsce czynu na terytorium RP (art. 136 KK), czas popenienia, np. "po wyznaczeniu do suby" (art. 356 1 KK). Jednak w przewaajcej wikszoci typw przestpstw czas i miejsce popenienia nie nale do ich znamion, a wic s to okolicznoci dla bytu przestpstwa obojtne. Stosunkowo czsto do znamion przestpstwa naley sposb jego popenienia, np. "przemoc, grob bezprawn lub podstpem" (art. 197 KK), "przez tworzenie faszywych dowodw" (art. 235 KK). Rzadziej ustawa zalicza do znamion okrelon sytuacj, np. "bdc pozbawionym wolnoci" (art. 242 1 KK). Przez przedmiot wykonawczy (przedmiot czynnoci wykonawczej) rozumie si przedmiot materialny, na ktrym dokonuje si danego przestpstwa, np. przedmiotem wykonawczym naruszenia tajemnicy korespondencji (art. 267 KK) jest "zamknite pismo", ktre sprawca otwiera, przedmiotem wykonawczym przestpstwa z art. 277 KK s "znaki graniczne", ktre sprawca niszczy, usuwa, przesuwa lub faszywie wystawia. Szereg przestpstw dokonywanych jest jednak bez oddziaywania na konkretne przedmioty materialne albo te nie s one okrelone w ich znamionach. Przedmiot wykonawczy nie naley wic do znamion takich przestpstw jak ujawnienie tajemnicy pastwowej (art. 265 KK) lub zniesawienie (art. 212 KK).

Fakt, e pewne elementy strony przedmiotowej nie nale do znamion jakiego typu przestpstwa oznacza tylko, e nie musz by one udowadniane, by sprawcy popenienie takiego przestpstwa przypisa. Nie znaczy to jednak, e nie maj one adnego znaczenia. Np. do znamion wymuszenia rozbjniczego (art. 282 KK) nie naley okrutny sposb jego popenienia. Tym niemniej, ustalenie w procesie, e konkretne wymuszenie zostao popenione w sposb okrutny, bdzie miao wpyw na wymiar kary w danej sprawie. IV. Formy czynu. Ustawowe ujcie zachowania si sprawcy przestpstwa moe przybra rne formy. Na niektre z nich warto zwrci szczegln uwag. 1. Przestpstwa trwae Przestpstwo moe by ujte jako utrzymywanie pewnego stanu rzeczy, np. pozbawienie czowieka wolnoci (art. I 89 KK), nielegalne posiadanie broni palnej (art. 263 2 KK), dezercja (art. 339 KK). Czas popenienia takich przestpstw, nazywanych przestpstwami trwaymi, rozciga si wwczas na okres od zapocztkowania takiego stanu do jego zakoczenia, np. w przypadku nielegalnego posiadania broni palnej bdzie to okres od wejcia w posiadanie broni do momentu pozbycia si jej, utraty lub uzyskania zezwolenia. To, e tego rodzaju przestpstwa nie kocz si przez jednorazowe zachowanie si sprawcy, lecz trwaj przez pewien czas, ma znaczenie dla przedawnienia cigania i wyrokowania (ktrych termin zaczyna biec od zakoczenia przestpstwa), a take w sytuacji zmiany ustawy karnej oraz przy stosowaniu ustaw amnestycyjnych i abolicyjnych, ktre maj zastosowanie do czynw popenionych przed pewn dat. Przykad: Ustawa abolicyjna przewiduje darowanie i puszczenie w niepami nielegalnego posiadania broni popenionego przed 1 marca okrelonego roku. Jeeli kto posiada nielegalnie bro w okresie od 5.1. do 7.5., to ustawa abolicyjna nie bdzie miaa w tej sprawie zastosowania, bo jego czyn, bdcy przestpstwem trwaym nie zosta jako cao popeniony przed 1 marca. Fakt, e mamy do czynienia z przestpstwem trwaym moe mie te znaczenie dla stosowania przepisw o pomocnictwie do przestpstwa. Dopki bowiem trwa okrelone przestpstwo, dopty moliwe jest uatwianie jego popenienia przez inn osob. Prawomocny wyrok przerywa przestpstwo trwae. Np. jeeli kto uchyla si od suby wojskowej i po skazaniu za to przestpstwo kontynuuje uchylanie si, to ten nie objty wyrokiem dalszy cig uchylania si stanowi ju nowe przestpstwo trwae. 2. Przestpstwa wieloosobowe. Wikszo przestpstw ujta jest w przepisach karnych

jako dziaanie pojedynczego sprawcy, co zreszt nie wyklucza ich popenienia przez dwie lub wicej osb dziaajcych wsplnie. Niektre przestpstwa musz jednak polega na dziaaniu wieloosobowym. Przepisy ujmuj wwczas czyn jako "branie udziau" w pewnym wsplnym dziaaniu. Np. art. 158 KK ujmuje opisane tam przestpstwa jako "branie udziau w bjce lub pobiciu". Podobnie ujte s przestpstwa z art. 254 i 258 KK. 3. Przestpstwa wieloczynowe. Niekiedy ustawa ujmuje zachowanie si sprawcy jako wieloczynowe, tzn. polegajce na pewnego rodzaju dziaalnoci, na ktr skadaj si poszczeglne czyny. Np. art. 130 KK ujmuje przestpstwo szpiegostwa jako m.in. "branie udziau w obcym wywiadzie". Takie ujcie ustawowe powoduje, e caa dziaalno sprawcy nie jest w procesie karnym dzielona na poszczeglne fragmenty, lecz jest z mocy ustawy traktowana jako jeden czyn. Szczegln odmian przestpstw wieloczynowych s takie, ktre musz polega na pewnej dziaalnoci, tzn. pojedyncze zachowanie si sprawcy nie wyczerpuje znamion przestpstwa. Naley tu przestpstwo rozpijania maoletniego (art. 208 KK) i, w zasadzie, przestpstwo zncania si (art. 207 KK), poniewa uycie czasownikw "rozpija" i "znca si" zakada jaki szereg zachowa. Czyn pojedynczy (np. jednorazowe poczstowanie alkoholem) moe by co najwyej usiowaniem. Szczegln form czynu jest zaniechanie. V. Przestpstwa z zaniechania. 1. Uwagi oglne Przestpstwo z zaniechania polega na niepodjciu przez sprawc dziaania, do ktrego by on zobowizany (formalne przestpstwa z zaniechania) lub na spowodowaniu okrelonego skutku przez niepodjcie takiego dziaania (materialne przestpstwa z zaniechania). Jest to wic szczeglna grupa przestpstw indywidualnych, poniewa popenione one by mog tylko przez pewien krg osb, a przynaleno do tego krgu opiera si na kryterium szczeglnej cechy podmiotu (bycie zobowizanym do okrelonego dziaania). Podstawowym problemem przy przestpstwach z zaniechania jest okrelenie, kiedy taki obowizek dziaania zachodzi, a zwaszcza jakie s rda tego obowizku. rdem obowizku dziaania przy przestpstwach formalnych z zaniechania jest sama ustawa karna. Ten sam przepis karny, ktry przewiduje kar za zaniechanie okrelonego dziaania jest jednoczenie rdem obowizku takiego dziaania. Np. obowizek udzielenia pomocy czowiekowi znajdujcemu si w niebezpieczestwie wynika z przepisu (art. 162 KK), przewidujcego przestpstwo nieudzielenia pomocy. Obowizek zawiadomienia organw cigania o okrelonych zbrodniach wynika z art. 234 KK, ktry takie niezawiadomienie uznaje za przestpstwo itd. Niekiedy jednak przepis okrelajcy

przestpstwo formalne odsya w zakresie ustalenia obowizku do rde pozakodeksowych (np. art. 221 KK). 2. Przestpstwa materialne z zaniechania Bardziej zoony problem powstaje przy materialnych przestpstwach z zaniechania. Kwestia ta zostaa w KK uregulowana w art. 2 o brzmieniu: "Odpowiedzialnoci karnej za przestpstwo skutkowe popenione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciy prawny, szczeglny obowizek zapobiegnicia skutkowi". Z przepisu tego wynika, e rdem obowizku dziaania moe by: 1 ) ustawa, 2) umowa lub przyjcie okrelonej funkcji. Ad 1 ) Ustawa moe bezporednio zobowizywa obywateli do okrelonych 122 dziaa, np. Kodeks rodzinny i opiekuczy zobowizuje rodzicw do opieki nad dziemi. Jeeli rodzice przez zaniedbanie tego obowizku wywouj pewne skutki, np. pozostawiajc dziecko bez opieki doprowadz do tego, e wypadnie ono przez okno i poniesie mier, mog odpowiada za nieumylne spowodowanie mierci (art. 155 KK). Obowizek dziaania moe te wynika z ustawy porednio. Jest tak wtedy, gdy wprowadza taki obowizek akt normatywny niszego ni ustawa rzdu, ktry jednak jest wydany w granicach upowanienia ustawowego, a wic formalnie rdem obowizku pozostaje ustawa. Ad 2) Mwic o tym, e obowizek dziaania moe wynika z umowy, 123 mamy na myli wszelkie rodzaje umw, zarwno sformalizowane jak i niesformalizowane. Moe to by wic zarwno pisemna umowa o prac, jak i np. umwienie si rodzicw ze znajomymi, e przez krtki czas ich nieobecnoci na play znajomi ci zaopiekuj si pozostawionym dzieckiem. Wane jest tutaj faktyczne podjcie si wykonania pewnego obowizku. Podobne znaczenie ma podjcie si obowizkw przez przyjcie okrelonej funkcji, nawet jeli nie byoby to dokonane w formie umowy, lecz np. przez przyjcie nominacji na okrelone stanowisko. Nie ma wtpliwoci, e wtedy, gdy obowizek dziaania wynika z ustawy lub umowy - ma on charakter obowizku prawnego. Nie mona bowiem opiera odpowiedzialnoci za przestpstwo z zaniechania na zobowizaniu innego rodzaju, np. zobowizaniu wynikajcym z norm moralnych. Co wicej, nie kady obowizek prawny moe stwarza podstaw do odpowiedzialnoci za przestpstwo z zaniechania. W nauce prawa karnego uwaa si, e musi to by taki obowizek prawny, ktry czyni zobowizanego gwarantem nienastpienia pewnego skutku. Np. osoba zawierajca umow doywocia, z ktrej wynika m.in. obowizek udzielenia pomocy doywotnikowi i opieki nad nim w razie jego choroby, staje si w tym zakresie gwarantem nienastpienia skutkw, ktrym obowizek ten ma zapobiega. Podobnie, gwarantem staje si pielgniarka wynajta do opieki nad ciko chorym, i jeeli zaniedbujc obowizki (np. nie podajc na czas leku)

spowoduje mier pacjenta - moe odpowiada za przestpstwo z zaniechania. Natomiast niesolidny dunik, ktry nie zwraca w umwionym terminie poyczki i spowoduje mier wierzyciela, nie majcego pienidzy na opacenie kuracji, nie poniesie odpowiedzialnoci za spowodowanie mierci. Jest tak dlatego, e przyjmujc prawny obowizek zwrotu dugu w okrelonym terminie, dunik nie sta si jednak gwarantem nienastpienia skutku w postaci mierci wierzyciela. Pojcie gwaranta oznacza wic, e chodzi o szczeglne zobowizania prawne wyranie ukierunkowane na zapobieenie skutkowi, ktrego spowodowanie wypenia znamiona okrelonego przestpstwa. W czasie obowizywania KK z 1969 r., ktry nie zawiera specjalnego przepisu o podstawach odpowiedzialnoci za zaniechanie, jakim obecnie jest art. 2 KK, uwaano, e przestpstwa z zaniechania dopuszcza si rwnie osoba, ktra wywoaa pewn niebezpieczn lub bezprawn sytuacj, jeli tej sytuacji nie likwiduje i doprowadza w ten sposb do przestpnego skutku. Przykad 1: Kierowca cysterny ze rc substancj chemiczn rozlewa, wskutek uszkodzenia zaworu, pewn jej ilo w czasie przejazdu wiejsk drog. Zorientowawszy si, naprawia zawr i jedzie dalej. Przechodzce drog dzieci doznaj poparze. Przykad 2: Lokator odbezpiecza przewd instalacji elektrycznej w mieszkaniu w celu podczenia dodatkowego gniazdka. Nie zabezpieczajc go wychodzi na p godziny do sklepu. W tym czasie jego ona przypadkowo dotyka przewodu i zostaje miertelnie poraona prdem. Przykad 3: Urzdnik X przez nieporozumienie zamyka w biurze koleg Y, ktry syszc zgrzyt klucza w zamku wszczyna alarm. X zorientowawszy si w sytuacji, postanawia dokuczy Y-wi i potrzyma go kilka godzin w zamkniciu. Udajc, e nie syszy krzykw Y-ka, idzie spokojnie do domu. We wszystkich trzech przykadach mamy do czynienia z wywoaniem przez sprawc pewnej sytuacji, ktra przez swoje utrzymywanie si (przykad 3) albo przez dalszy rozwj (przykady 1-2) wypenia znamiona przestpstwa. Sama sytuacja wywoana jest przez dziaanie, ktre nie musi by (chocia moe by) zawinione. W przykadach tych zachowanie si sprawcy, tworzce pewn cao, skada si z pocztkowego dziaania i nastpujcego po nim zaniechania. Dopiero czne potraktowanie obu elementw pozwala na zakwalifikowanie czynu przestpstwa. Samo dziaanie nie moe by podstaw takiej kwalifikacji, poniewa nie musi by zawinione ani bezprawne. Z kolei, nastpne zaniechanie jest zawinione i bezprawne, ale mwienie o nim jako o zaniechaniu konkretnej osoby ma sens tylko, jeeli ta wanie osoba wywoaa swoim dziaaniem dan sytuacj. Wywoanie niebezpiecznej sytuacji moe by te dziaaniem

zawinionym nieumylnie, ktre przeksztaca si w umylne zaniechanie. Przykad 4: X przez niedbalstwo powoduje postrzelenie swego wroga Y-ka na polowaniu. Stwierdziwszy to, postanawia pozostawi go bez pomocy, chcc by nastpia jego mier. W rezultacie X moe odpowiada za umylne zabjstwo popenione przez zaniechanie. Traktowanie uprzedniego wywoania przez sprawc niebezpiecznej lub bezprawnej sytuacji jako rda obowizku dziaania, i w konsekwencji, jako podstawy do odpowiedzialnoci za zaniechanie chocia przyjte w praktyce sdw karnych, budzio niekiedy wtpliwoci i zastrzeenia w nauce prawa karnego (Komentarz do KK..., 13; Wsek, 56). W przeciwiestwie bowiem do dwch poprzednio omwionych rde (ustawa, umowa), trudno wskaza skd bierze si tu prawny obowizek dziaania. Jest to wic podstawa odpowiedzialnoci za przestpstwo z zaniechania, ktra wyamuje si z oglnego schematu. Niektrzy autorzy dopatruj si i przy tej podstawie prawnego obowizku okrelonego dziaania, ktry wynika ma z cywilnoprawnych przepisw o czynach niedozwolonych (Kubec, 396), czy te dokadniej z art. 439 KC (Kubicki, 182), wg ktrego: "Ten, komu wskutek zachowania si innej osoby (...) zagraa bezporednio szkoda, moe da, aeby osoba te przedsiwzia rodki niezbdne do odwrcenia grocego niebezpieczestwa, a w razie potrzeby take, by daa odpowiednie zabezpieczenie". Wydaje si jednak, e nie jest to zadowalajce rozwizanie problemu, poniewa nie wszystkie wystpujce tu sytuacje bd mogy by zakwalifikowane z art. 439 KC. Poza tym jest to przepis dajcy wyranie pewne uprawnienia do wysuwania roszcze o charakterze cywilnoprawnym, a nie nastawiony na konsekwencje prawnokarne. Sytuacja staa si jeszcze trudniejsza po wejciu w ycie KK z 1997 r. W zwizku z treci art. 2 KK wyraono pogld, e nie obejmuje on przypadkw, w ktrych na sprawcy nie ciy szczeglny prawny obowizek dziaania wynikajcy bd wprost z normy prawnej, bd z aktu majcego znaczenie prawne tj. umowy lub nominacji (Uzas., s. 6). Pogld ten trudno zakwestionowa, ale m.zd., nie wynika z niego jeszcze, e po wejciu w ycie nowego KK nie ma podstaw do odpowiedzialnoci karnej osoby, ktra swoim uprzednim dziaaniem wywoaa okrelon niebezpieczn lub bezprawn sytuacj. Taka negatywna odpowied byaby trudna do zaakceptowania, bo jej konsekwencj byoby stwierdzenie, e kierowca z przykadu 1, lokator z przykadu 2 i urzdnik z przykadu 3 mieli prawo zachowa si pasywnie w wywoanych przez siebie sytuacjach, bez wzgldu na rezultaty tej pasywnoci. Natomiast przyjcie rozwizania, e w tych sytuacjach odpowiedzialno moe nie opiera si na prawnym

obowizku dziaania mona uzasadnia nastpujco. KK, wymagajc w art. 2 istnienia prawnego szczeglnego obowizku dziaania, odnosi to wymaganie do przestpstw z zaniechania. Jednak spowodowanie skutku przez zaniechanie zlikwidowania wywoanej przez siebie niebezpiecznej lub bezprawnej sytuacji, nie jest czystym zaniechaniem, lecz polega na pewnym poczeniu dziaania z zaniechaniem. Skoro tak, to nie ma do tych przypadkw zastosowania regua z art. 2 KK. W zwizku z tym! rozpatrujc kwesti odpowiedzialnoci karnej na tle przykadw 1-3, musimy po prostu przymierzy je do odpowiednich przepisw KK i ocenie, czy odpowiadaj one, w sensie jzykowym, temu co nazywamy "spowodowaniem uszczerbku na zdrowiu", "nieumylnym spowodowaniem mierci" czy te "bezprawnym pozbawieniem czowieka wolnoci". Wydaje si, e we wszystkich opisanych wyej sytuacjach odpowied powinna by pozytywna. VI. Skutek czynu. Zwizek przyczynowy. Do strony przedmiotowej przestpstw materialnych naley skutek. Wtedy, 127 gdy jakie przestpstwo wystpuje nie tylko w typie podstawowym, lecz rwnie w typie kwalifikowanym przez nastpienie okrelonego skutku - skutek ten nazywany jest w przepisach KK nastpstwem czynu. Nastpstwo moe by jedynym skutkiem wystpujcym w typie kwalifikowanym. Jest tak, gdy typ podstawowy jest przestpstwem formalnym (np. art. 207 KK). Moe te by skutkiem dalszym, jeeli przestpstwo typu podstawowego ma charakter materialny. Np. art. 158 1 KK przewiduje typ podstawowy bjki lub pobicia, ktrych skutkiem jest okrelone niebezpieczestwo. Natomiast art. 158 2 przewiduje typ kwalifikowany przez dalszy skutek w postaci cikiego uszczerbku na zdrowiu. Midzy zachowaniem si sprawcy a skutkiem tego zachowania si zachodzi musi zwizek przyczynowy. Kodeks karny nie uywa wprawdzie zwrotu "zwizek przyczynowy", ale przez uycie takich okrele jak "powoduje", "wyrzdza", "uszkadza" itp. wprowadza porednio warunek wystpowania zwizku przyczynowego. Stwierdzenie, e w konkretnym przypadku zachodzi zwizek przyczynowy midzy zachowaniem si sprawcy a skutkiem, ktry nastpi czasowo po tym zachowaniu si, wymaga stosowania pewnych kryteriw. W nauce prawa karnego okrelenie tych kryteriw i sposobu ich stosowania jest przedmiotem teorii zwizku przyczynowego. Najwaniejsze z nich s nastpujce: 1. Teoria ekwiwalencji Teoria ekwiwalencji (rwnowartoci warunkw) opiera si na zaoeniu, e przyczyn kadego skutku jest pewna suma warunkw, koniecznych do jego nastpienia. Wszystkie warunki s rwnej wartoci, tzn. kady z nich moe by potraktowany jako ten, ktry spowodowa skutek. To, czy warunek jest konieczny (okrela si go inaczej jako warunek sine qua non) sprawdza si przy pomocy hipotetycznego usuwania tego

warunku, inaczej mwic przez stawianie pytania, czy skutek nastpiby, gdyby warunek ten w rzeczywistoci nie wystpowa. Jeeli stwierdzimy, e skutek i tak by nastpi, to znaczy, e dany element rzeczywistoci nie by koniecznym warunkiem jego nastpienia. Teoria ekwiwalencji ujmuje zwizek przyczynowy bardzo szeroko. Przykad 1: Na szosie nastpia kolizja dwch samochodw. Warunkiem koniecznym zdarzenia byo zarwno to, e kierowca X jecha z maksymaln dozwolon szybkoci, a wic za szybko, by mc zahamowa na czas, jak i to, e kierowca Y, kcc si z pasaerem nie zauway znaku nakazujcego ustpienie pierwszestwa przejazdu. Niezbdnym warunkiem kolizji byo i to, e na kilka minut przed ni spad deszcz, a jezdnia bya w tym miejscu wyjtkowo gadka, co zmniejszyo skuteczno hamowania. Koniecznym warunkiem byo jednak i to, e obydwa samochody zostay w ogle wyprodukowane oraz to, e znalazy si w danym czasie w danym miejscu, co wyniko z faktu, e kierowca X wyjecha z domu pniej ni zamierza, poniewa nie mg znale kluczy. Przykad ten mona by jeszcze bardziej komplikowa, oddajc coraz to nowe warunki, bez ktrych skutek by nie nastpi. Zwolennicy teorii ekwiwalencji podkrelaj, e ustalenie zwizku przyczynowego nie przesdza jeszcze kwestii odpowiedzialnoci sprawcy, ktrego czyn musi by przecie bezprawny i zawiniony. Z podanego wyej przykadu moemy wic kolejno eliminowa poszczeglne elementy, dochodzc w rezultacie do wniosku, e odpowiedzialno powinien ponie kierowca Y. Nie zawsze jednak da si tak atwo wyeliminowa wady teorii ekwiwalencji. Przykad 2: X nakania on, ktra wyjeda za granic pocigiem, by zmienia za miar i poleciaa samolotem. ona, mimo niechci do podry lotniczych, daje si przekona, e tak bdzie wygodniej. W rzeczywistoci X marzy o tym, by ona zgina w katastrofie i dlatego tylko namawia j do zmiany planw. Katastrofa rzeczywicie nastpuje i ona X-a ponosi mier. Zastosowanie do tego przykadu teorii ekwiwalencji prowadzi do wniosku, e X powinien odpowiada za umylne zabjstwo. Nakanianie ony do podry samolotem byo bowiem koniecznym warunkiem jej mierci w katastrofie. X chcia tego, by zgina, a wic po jego stronie zachodzi wina umylna. Mimo to uznanie go za zabjc ony byoby na pewno niewaciwe. Teoria ekwiwalencji wyranie tu zawodzi, zbyt szeroko zakrelajc granice odpowiedzialnoci karnej. 2. Teoria adekwatnego zwizku przyczynowego. Wedug teorii adekwatnego zwizku przyczynowego nie wystarcza, e czyje zachowanie si jest koniecznym warunkiem nastpienia skutku. Dla uznania go za przyczyn

wymaga si jeszcze, by okrelony w ustawie skutek by normalnym, typowym nastpstwem takiego zachowania si. Jeli przykad 2 sprawdzimy przy pomocy kryteriw tej teorii, to dojdziemy do wniosku, e brak jest zwizku przyczynowego midzy zachowaniem si ma wysyajcego on w podr samolotem, a jej mierci w katastrofie. mier w katastrofie nie jest bowiem normalnym, typowym nastpstwem wysania kogo w podr samolotem. 3. Teoria relewancji. Podobnie rozstrzyga problem zwizku przyczynowego teoria relewancji. Wedug niej, zwizek przyczynowy mona wprawdzie ujmowa szeroko, tak jak to czyni teoria ekwiwalencji, ale prawo karne przez odpowiednie sformuowanie przepisw dokonuje tutaj pewnej selekcji, a nie kade spowodowanie skutku, nie kady zwizek przyczynowy jest istotny (relewantny) dla odpowiedzialnoci karnej. Rozstrzygajc przykad ze mierci w katastrofie lotniczej w wietle tej teorii, powiemy, e wprawdzie zachodzi tu zwizek przyczynowy, ale nieistotny (nierelewantny) z punktu widzenia art. 148 1 KK. Przepis ten uywa bowiem sformuowania "zabija czowieka", co ma okrelone znaczenie jzykowe i nie obejmuje spowodowania mierci przez wysanie kogo w podr samolotem. W orzecznictwie polskiego SN spotyka si najczciej odwoanie si do 133 teorii ekwiwalencji, co jednak nie moe by uznane za wybr suszny, skoro moe prowadzi to do zbytniego rozszerzenia zakresu odpowiedzialnoci karnej. Z tego wzgldu bardziej suszne byoby posugiwanie si teori adekwatnego zwizku przyczynowego, ktra pozwala na zgodne z dowiadczeniem yciowym rnicowanie warunkw przyczyniajcych si do wywoania skutku. 4. Przyczynowo zaniechania Spornym problemem teoretycznym, ktry nie ma jednak wikszego znaczenia w praktyce funkcjonowania prawa karnego, jest problem przyczynowoci zaniechania. Niektrzy przedstawiciele nauki prawa karnego kwestionuj mianowicie moliwo istnienia zwizku przyczynowego midzy zaniechaniem a okrelonym w ustawie skutkiem. Twierdz oni, e skutek moe by wywoany tylko przez dziaanie czowieka. Zaniechanie natomiast nie moe zapocztkowa acucha przyczynowego, co najwyej moemy osobom zobowizanym zarzuci, e nie przeszkodziy nastpieniu skutku. Zarwno zwolennicy, jak i przeciwnicy pogldu o przyczynowoci zaniechania dochodz jednak do takich samych konkluzji w kwestii odpowiedzialnoci karnej, tyle tylko, e wedug jednych powinna ona nastpowa za spowodowanie skutku, a wedug drugich za nieprzeszkodzenie skutkowi. VII. Strona podmiotowa przestpstwa.

Strona podmiotowa (inaczej strona subiektywna) przestpstwa obejmuje zjawiska psychiczne, ktre musz towarzyszy stronie przedmiotowej, czyli zewntrznemu zachowaniu si sprawcy, i ktre wyraaj stosunek psychiczny sprawcy do czynu. Pewne elementy natury psychicznej wymagane s ju w ramach strony przedmiotowej. Do strony przedmiotowej zaliczamy bowiem czyn, czyli zachowanie si czowieka kierowane jego wol. Znaczy to, e element woli (a wic element psychiczny) jest niezbdnym skadnikiem czynu. Poszczeglne typy przestpstw, oprcz tego oglnego warunku, zawieraj dalsze wymagania co do elementw o charakterze psychicznym. Oglnie mona powiedzie, e wymagaj towarzyszcej zachowaniu si sprawcy okrelonej postaci stosunku psychicznego do czynu, przy czym stosunek ten moe polega na umylnoci lub nieumylnoci. Strona podmiotowa jest najwaniejsz przesank winy. Bez zaistnienia wymaganej w przepisie karnym, okrelajcym typ przestpstwa, strony podmiotowej nie moemy sprawcy zrobi zarzutu z popenionego czynu, a wic nie jest moliwa jego odpowiedzialno karna z powodu braku winy. Z kolei, okrelona posta strony podmiotowej (tzw. forma winy) decyduje o stopniu winy i stopniu spoecznej szkodliwoci czynu. Np. nieumylne spowodowanie poaru i umylne podpalenie mona oceni jednakowo z punktu widzenia obiektywnej szkody spoecznej. Jednak z punktu widzenia winy sprawcy i spoecznej szkodliwoci czynu w takim znaczeniu, w jakim zostaa ona okrelona w art. 115 2 KK, ocena kadego z tych czynw wypadnie zupenie odmiennie. VIII. Formy winy umylnej. Wedug art. 9 1 KK umylne popenienie czynu zabronionego zachodzi wtedy, gdy sprawca mia zamiar jego popenienia. Zamiar ten moe wystpi w dwch odmianach: jako zamiar bezporedni (dolus directus) lub jako zamiar ewentualny (dolus eventualis). 1. Zamiar bezporedni. Zamiar bezporedni zachodzi wtedy, gdy sprawca chce popeni czyn zabroniony. Okrelajc wol sprawcy jako chcenie okrelonego czynu zabronionego, zakadamy tym samym, e obejmuje on swoj wiadomoci wszystkie znamiona tego czynu. Pena definicja zamiaru bezporedniego brzmiaaby wic w ten sposb: zamiar bezporedni zachodzi wtedy, gdy sprawca uwiadamiajc sobie, e wypenia znamiona czynu zabronionego albo e jego zachowanie si moe wypeni te znamiona - chce jego popenienia. Przykad 1: Sprawca uszkadza cudz rzecz w ten sposb, e wybija szyb w samochodzie nalecym do ssiada. Jeeli uwiadomi sobie, e ma do czynienia z rzecz ktra nie jest

jego wasnoci (jest cudza), i e to co robi jest uszkadzaniem rzeczy a jednoczenie chcia popeni taki czyn, to dopuci si przestpstwa z art. 288 KK w zamiarze bezporednim. Zamiar bezporedni zachodzi take wtedy, gdy sprawca nie jest pewien, czy jego zachowanie si bdzie skuteczne, ale chce skutek spowodowa. Np. rzucajc z pewnej odlegoci kamieniem nie jest pewien, czy uda mu si wybi szyb, ale chce takiego rezultatu. Element woli zawarty w zamiarze bezporednim, okrelony czasownikiem "chce", rozumiany jest w prawie karnym szerzej ni w jzyku potocznym, i obejmuje rwnie takie sytuacje, w ktrych sprawca zdaje sobie spraw z nieuchronnoci pewnych skutkw, nawet jeli mu na nich nie zaley. Przykad 2: Sprawca chcc wysadzi w powietrze gmach urzdu powoduje eksplozj materiau wybuchowego o takiej sile dziaania, ktra wyklucza moliwo przeycia znajdujcych si w nim ludzi. Nie zaley mu na ich mierci, poniewa jego celem jest wycznie zniszczenie znajdujcych si w gmachu dokumentw. Jeeli jednak skutek w postaci mierci ludzi jest nieuchronny, uznajemy, e sprawca chcia (w rozumieniu prawa karnego) rwnie spowodowania tego skutku. W ramach zamiaru bezporedniego wyrnia si zamiar bezporedni nagy (dolus directus repentinus) i zamiar bezporedni przemylany (dolus directus praemeditatus). Rnica midzy nimi polega na warunkach, w jakich doszo do uksztatowania si zamiaru. Przy zamiarze nagym decyzja o popenieniu czynu zabronionego podejmowana jest w krtkim czasie, bez szczegowych przemyle. Zamiar przemylany, jak wskazuje jego nazwa, powstaje w wyniku trwajcego jaki czas ksztatowania si decyzji, czsto poczonego ze stworzeniem dokadnego planu popenienia przestpstwa. Uwaa si na og, e zamiar nagy jest lejsz form winy. Nie jest to jednak oczywiste w kadym przypadku takiego zamiaru. Mona go uzna za lejsz form zamiaru bezporedniego, jeeli nago powzicia zamiaru wynika z zaskoczenia niespodziewan sytuacj, brakiem czasu na zastanowienie si nad reakcj na ni. Jeeli jednak zamiar podjty jest nagle tylko dlatego, e sprawca nie widzi powodu do duszego zastanawiania si, trudno uzna taki zamiar nagy za form winy lejsz od zamiaru przemylanego. Nie mieci si natomiast w ramach zamiaru bezporedniego tzw. zamiar oglny (dolus generalis), ktry zachodzi wtedy, gdy sprawca nie precyzuje w swoich przeyciach psychicznych skutku, ktry chce spowodowa. Np. rzuca si z piciami na ofiar, chcc jej wyrzdzi krzywd i powoduje cikie uszkodzenie ciaa. W takiej sytuacji nie moemy mu przypisa przestpstwa z art. 155 KK popenionego w zamiarze bezporednim, co nie wyklucza jednak przypisania mu innej formy zawinienia spowodowanego skutku, np. zamiaru ewentualnego.

2. Zamiar ewentualny. Zamiar ewentualny zachodzi wtedy, gdy sprawca moliwo popenienia czynu zabronionego przewiduje i na to si godzi (art. 9 1 KK). Od zamiaru bezporedniego rni si wic zamiar ewentualny zarwno, jeli chodzi o element wiadomoci, jak i element woli. wiadomo przy zamiarze ewentualnym nie moe bowiem polega na pewnoci, e si wypenia znamiona przestpstwa, jak to jest moliwe przy zamiarze bezporednim. Natomiast wola sprawcy nie polega na tym, e chce on popeni czyn zabroniony, lecz na tym, e na popenienie takiego czynu si godzi. W przypadkach konkretnych zamiar ewentualny wystpuje zawsze obok jakiego zamiaru bezporedniego, tzn. sprawca chce osign okrelony rezultat albo chce zachowywa si w okrelony sposb, a jednoczenie uwiadamia sobie, e jego zachowanie si moe wywoa pewien skutek uboczny, tzn. wypeni znamiona okrelonego czynu zabronionego, i godzi si na taki rezultat swego zachowania si. Przykad 3: X w czasie napadu rabunkowego wie i knebluje stranika banku. Chce w ten sposb pozbawi go na jaki czas wolnoci i uniemoliwi wszczcie alarmu. Prze widuje take tak moliwo, e stranik wskutek ograniczonych moliwoci oddychania poniesie mier i godzi si na to. Jeeli skutek taki nastpi rzeczywicie, X popeni umylne zabjstwo w zamiarze ewentualnym. Istota zamiaru ewentualnego jest przedmiotem rozbienoci w nauce prawa karnego. Rozbienoci te dotycz przede wszystkim tego, czym jest element "godzenia si" na popenienie czynu zabronionego. Wedug Makarewicza (Makarewicz, Kodeks, G4) oznacza to wol warunkow, tzn. ch zrealizowania znamion czynu zabronionego innego ni zamierzony bezporednio na wypadek, gdyby doszo do takiej realizacji. Wolter twierdzi natomiast, e godzenie si to nic innego ni obojtno, tzn. sprawca majc wiadomo moliwoci popenienia czynu zabronionego nie chce go popeni, ale i nie chce go nie popeni (Wolter, Nauka, 127). Podobne stanowisko zajmuje Waszczyski, wg ktrego sprawca chce niebezpieczestwa powstania skutku, ale zachowuje obojtno wobec samego nastpienia skutku (Waszczyski, Jeszcze). Z kolei Buchaa twierdzi, e istot zamiaru ewentualnego jest to, e sprawca nie chce popenienia czynu zabronionego, jednoczenie za ma wiadomo wysokiego prawdopodobiestwa powstania skutku ubocznego i nie jest przekonany, e uda mu si tego skutku unikn (Komentarz do KK..., 43). Spord tych koncepcji najbardziej przekonywujca jest koncepcja Woltera, ktra najcilej powizana jest z ustawowym sformuowaniem zamiaru ewentualnego. Obojtny stosunek sprawcy do moliwoci popenienia czynu zabronionego moe jednak mie rne odcienie. Moe to by zwyke niezastanawianie si nad uwiadamian sobie moliwoci i kontynuowanie

niebezpiecznego zachowania si, albo te bardziej wyraziste przeycie psychiczne, zwerbalizowane w postaci zwrotw "dopuszczam i tak moliwo", "wszystko mi jedno czy taki skutek nastpi czy nie", "lepiej eby taki skutek nie nastpi, ale jeli nastpi to trudno" itp. W nauce prawa karnego wyrnia si (zob. Andrejew, Prawo..., 148) form winy okrelan jako zamiar nibyewentualny (dolus guasi-eventualis). Ma on by, mimo tej nazwy, odmian zamiaru bezporedniego i polega na tym, e sprawca przy braku pewnoci co do jednego ze znamion czynu zabronionego "chce" zachowania si objtego znamieniem czasownikowym. Przykad 4: Sprawca nie ma pewnoci co do tego, e osoba, z ktr odbywa stosunek seksualny, nie ukoczya 15 lat (zob. art. 200 KK), ale dopuszcza tak moliwo i godzi si na nia, a jednoczenie chce odby z ni stosunek seksualny. Koncepcji tej zarzucono (Wolter, Nauka, 131) niesuszne pomijanie faktu, e dla ustalenia formy zamiaru musimy bada relacj woli sprawcy do caego zachowania si wypeniajcego znamiona czynu zabronionego, nie za do jego oddzielnych znamion. Wedug Buchay (Komentarz do KK..., 45), w tego rodzaju sytuacjach mamy do czynienia z zamiarem ewentualnym, poniewa zamiar bezporedni wymaga penej wiadomoci sprawcy co do znamion statycznych (jakim jest w tym przykadzie wiek ofiary). Jest to jednak pogld, ktry nie ma oparcia w treci art. 9 l KK. Opisujc zamiar bezporedni przepis ten nie wymaga bowiem penej wiadomoci co do adnego ze znamion, a jedynie wymaga, by sprawca chcia popenienia czynu zabronionego. W podanym wyej przykadzie trudno sobie wyobrazi, by sprawca nie majc pewnoci co do wieku ofiary, chcia jednak (nie byo mu to obojtne), by miaa ona koniecznie mniej ni 15 lat. Rozpatrzmy jednak t spraw na innym przykadzie. Przykad 5: X zamierza puci w obieg faszywy banknot (art. 310 2 KK) i czeka na odpowiedni okazj. Zauwaywszy w czasie zakupw, e sprzedawca w sklepie jest podpity, postanawia wykorzysta jego mniejsza spostrzegawczo i zapaci faszywym banknotem. Wyjmujc pospiesznie banknot z portfela nie jest wprawdzie pewien, czy jest to ten faszywy, ale chce puci w obieg faszywy banknot. Dopuszcza si przestpstwa z art. 310 2 w zamiarze bezporednim, jeeli puszczony w obieg banknot by rzeczywicie faszywy. Tak wic w tym przykadzie niepewno co do znamienia statycznego nie wykluczya zamiaru bezporedniego. Mona to podsumowa w ten sposb, e niepewno co do jednego ze znamion oznacza niepewno co do caoci znamion czynu zabronionego. W takiej sytuacji stwierdzenie zamiaru ewentualnego lub bezporedniego zaley od ustale co do treci woli sprawcy w stosunku do popenianego czynu. Jeeli polega ona na "chceniu", to mamy do czynienia z zamiarem bezporednim, a jeeli na "godzeniu si" to mamy do

czynienia z zamiarem ewentualnym. IX. Dodatkowe cechy umylnoci. Przestpstwa kierunkowe. W znamionach niektrych typw przestpstw umylnych znajdujemy wskazanie na dodatkowe cechy, ktre musi zawiera ich strona podmiotowa. Najczciej jest to znami okrelonego celu, ktrym ma kierowa si sprawca, np. "cel przywaszczenia" (art. 278 KK), "cel zmuszenia" (art. 224 2 KK) "cel osignicia korzyci majtkowej" (art. 286 KK). Rzadziej jest to okrelony motyw lub pobudka dziaania. Przez motyw rozumie si przeycie psychiczne o charakterze intelektualnym skaniajce sprawc do popenienia czynu, natomiast pobudka jest, penicym tak sam rol, przeyciem o charakterze emocjonalnym. Motyw dziaania sprawcy zosta okrelony np. w art. 194 KK, gdzie mwi si o ograniczaniu przez sprawc praw czowieka "ze wzgldu na jego bezwyznaniowo lub przynaleno wyznaniow". Pobudk dziaania moemy np. znale w opisie przestpstwa zabjstwa eutanatycznego, ktre ma by popenione "pod wpywem wspczucia" (art. 150 KK). Szczeglne znami strony podmiotowej moe te polega na podkreleniu, e sprawca dziaa "wiedzc" o okrelonym fakcie (np. w art. 238 KK - zawiadomienie o niepopenionym przestpstwie). W wypadku przestpstwa z tego artykuu wyklucza to skazanie tego, kto zawiadamia o przestpstwie nie majc pewnoci, czy zostao ono popenione. Przestpstwa znamienne celem, motywem lub pobudk okrela si w nauce prawa karnego jako przestpstwa kierunkowe. Akcentuje si przez uywanie tej nazwy fakt, e sprawca dziaa z zamiarem dokadnie ukierunkowanym, co jest zwaszcza widoczne przy przestpstwach znamiennych celem. Uwaa si te, e przestpstwa kierunkowe mog by popenione tylko w zamiarze bezporednim, bowiem dziaanie w okrelonym celu, z okrelonych motyww lub pobudek, nie daje si pogodzi z charakterystycznym dla zamiaru ewentualnego godzeniem si. W rzeczywistoci trudno jednak uzna to za regu bez wyjtkw. Przykad: X dziaajc w celu uzyskania dla innej osoby kredytu bankowego przedstawia obiektywnie nieprawdziwe dane o jej stanie majtkowym, nie bdc pewien czy s one nieprawdziwe czy prawdziwe, ale dopuszczajc tak ewentualno i nie sprawdzajc tego, godzi si na to, e taka nieprawdziwo ma miejsce. Przy takim opisie stanu faktycznego X dopuszcza si oszustwa kredytowego (art. 297 KK) w zamiarze ewentualnym. Generalnie mona powiedzie, e zamiar ewentualny jest wyczony wtedy, gdy ze sformuowania znamion danego przestpstwa wynika, e sprawca musi chcie popenienia czynu zabronionego. Zachodzi to np. wtedy, gdy sformuowanie znamion zakada pen wiedz (a nie tylko przewidywanie

moliwoci) co do wypeniania przez sprawc znamion danego przestpstwa. Tak jest np. w przypadku wspomnianego wyej zawiadomienia o przestpstwie przez osob, ktra dziaa "wiedzc, e przestpstwa nie popeniono" (art. 238 KK). Innym przykadem moe by przestpstwo kradziey (art. 278 KK). W tym wypadku sprawca ma dziaa "w celu przywaszczenia", a wic musi chcie wypenienia znamion kradziey. X. Formy winy nieumylnej. 1. Uwagi oglne W rozwaaniach dotyczcych problematyki bezprawnoci (por. Nb. 86) wskazalimy ju, e nie mona przypisa nikomu popenienia przestpstwa nieumylnego, jeeli dziaa on zgodnie z zasadami ostronoci wymaganej w danej sytuacji. Inaczej mwic, przesank odpowiedzialnoci za przestpstwo nieumylne jest naruszenie zasady ostronoci. Jest to element obiektywny przestpstwa nieumylnego, ktry w art. 9 2 KK wyraony jest w sformuowaniu "Czyn zabroniony jest popeniony nieumylnie, jeeli sprawca, nie majc zamiaru jego popenienia, popenia go jednak na skutek niezachowania ostronoci wymaganej w danych okolicznociach...". Ten element obiektywny jest wsplny obydwu odmianom winy nieumylnej znanym polskiemu prawu karnemu, tj. lekkomylnoci i niedbalstwu. Oznacza on, e sprawca przestpstwa nie tylko narusza, mniej lub bardziej sformalizowane (por. Nb. 86) zasady ostronoci, ale ponadto zachodzi zwizek przyczynowy midzy tym naruszeniem a kocowym rezultatem w postaci czynu zabronionego. W uzasadnieniu do projektu obecnego KK (Uzas., s. 7) wyraono pogld, e nowy KK, w przeciwiestwie do swoich poprzednikw, nie dzieli winy nieumylnej na dwie formy: lekkomylno i niedbalstwo. W rzeczywistoci jednak, sformuowanie art. 9 2 KK zawiera rozgazienie na sytuacj pierwsz, w ktrej sprawca "moliwo popenienia czynu zabronionego przewidywa" i na sytuacj drug, w ktrej sprawca tak moliwo "mg przewidzie". Nie ma wic adnego powodu, by tej pierwszej sytuacji nie okreli tradycyjn nazw "lekkomylno", za tej drugiej nazw "niedbalstwo". 2. Lekkomylno. Lekkomylno polega na tym, e sprawca wiadomie naruszajc zasady ostronoci moliwo popenienia czynu zabronionego przewiduje, lecz przypuszcza, e go uniknie. W sferze wiadomoci lekkomylno zawiera wic ten sam element (przewidywanie moliwoci), co zamiar ewentualny. Rni j od zamiaru ewentualnego przypuszczenie sprawcy, e jego dziaanie nie wypeni znamion czynu zabronionego. Przy lekkomylnoci czynimy wic sprawcy zarzut z tego, e

uwiadamiajc sobie nieostrony charakter swego zachowania si, nie skorygowa go, ani nie zaniecha, lecz liczy na uniknicie popenienia czynu zabronionego. Tekst art. 9 2 KK, definiujc lekkomylno, mwi wprawdzie tylko lakonicznie (inaczej ni KK z 1932 r. i KK z 1969 r.) o przewidywaniu przez sprawc moliwoci popenienia czynu zabronionego, ale dalsze elementy podanej wyej definicji lekkomylnoci wynikaj z interpretacji art. 9 2 KK. Skoro bowiem sprawca wiadomie narusza zasady ostronoci i przewiduje moliwo popenienia czynu zabronionego, to tylko przypuszczajc, e tego popenienia jednak uniknie mieci si w ramach nieumylnoci. Gdyby bowiem dziaa nie zakadajc uniknicia popenienia, to byaby to charakterystyczna dla zamiaru ewentualnego obojtno. Przykad 1: X pozostawia bro paln w niezamknitej szafie. Odnajduje j jego dziecko, ktre bawic si broni powoduje strza i rani si w nog. X od dawna zamierza zamontowa w szafie zamek, (obawiajc si takiego wydarzenia), ale cigle odkada to na pniej, na razie ograniczajc si do surowego ostrzeenia dziecka, by nie wayo si zaglda do szafy, i by przekonany, e taki rodek ostronoci na razie wystarczy. 3. Niedbalstwo. Niedbalstwo polega na tym, e sprawca moliwoci popenienia czynu zabronionego nie przewiduje, chocia moe j przewidzie. W przeciwiestwie do lekkomylnoci, okrelanej jako wiadoma wina nieumylna, mamy tu do czynienia z niewiadomoci moliwoci popenienia czynu zabronionego. Inaczej ni przy omwionych ju formach winy, nie ma tu wic adnych przey psychicznych (takich jak "chcenie", "godzenie si" czy "przewidywanie"), z ktrych robimy sprawcy zarzut. Przeciwnie, w wypadku niedbalstwa zarzucamy sprawcy, e nie wykorzysta swych moliwoci intelektualnych i dlatego nie zmieni swego nieostronego zachowania si, co w rezultacie doprowadzio do wypenienia znamion przestpstwa nieumylnego. Do istoty niedbalstwa naley wic, po pierwsze - wiadome lub niewiadome, naruszenie regu ostronoci wymaganej w danych okolicznociach i zwizek przyczynowy midzy tym naruszeniem a czynem zabronionym, a po drugie - moliwo przewidywania moliwoci popenienia czynu zabronionego. To, czy nastpio naruszenie regu ostronoci ustalamy w oparciu o pewien wzorzec, standard obiektywny, w tym sensie, e ustalamy najpierw, jaki zakres wymaga stawiamy kadej osobie znajdujcej si w sytuacji takiej, w jakiej znajdowa si sprawca. Na przykad stwierdzamy, e w danej sytuacji kierowca, lekarz albo po prostu tzw. "rozsdny czowiek" powinien zachowa si w taki to a taki sposb, by jego zachowanie si mogo by nazwane ostronym. Odkrywamy si wic chwilowo od indywidualnych cech i moliwoci

konkretnego sprawcy, a operujemy tylko pewnym wzorcem abstrakcyjnym. Jeeli dojdziemy do wniosku, e "sprawca" zachowa si zgodnie ze standardem ostronoci, to niedbalstwa, a tym samym winy w ogle, nie ma. Jeeli natomiast ustalimy istnienie naruszenia, to nastpnym etapem bdzie zbadanie, czy sprawca konkretny mg uwiadomi sobie, do czego moe doprowadzi jego nieostrone zachowanie si. T moliwo ustalamy ju w sposb zindywidualizowany, tzn. uwzgldniajc pewne stae cechy sprawcy, jak np. moliwoci umysowe, wiedza, dowiadczenie, a take pewne czynniki wystpujce w konkretnej sytuacji, np. osabienie moliwoci koncentracji uwagi, dziaanie w stresie, dziaanie w sytuacji dla sprawcy zupenie nowej itp. Przykad 2: X wyrzucajc przez okno ciki przedmiot powoduje mier przechodnia. Tego rodzaju zachowanie si na pewno narusza obiektywny standard ostronoci. Ponadto, indywidualnych moliwoci X-a nie przekraczao przewidzenie rezultatu tego zachowania si, chocia w rzeczywistoci go nie przewidywa a wic po jego stronie zachodzi wina nieumylna w postaci niedbalstwa. Przykad 3: X spowodowa poar domu przez to, e wychodzc z domu nie wyczy elazka. Jest to zachowanie si obiektywnie nieostrone. Okazao si, e by w tym momencie w stanie silne zdenerwowania, poniewa dowiedzia si, e jego dziecko zostao ranne w wypadku drogowym. Na podstawie dowiadczenia yciowego i analizy jego zachowania si moemy doj do wniosku, e X w danej sytuacji nie mg uwiadomi sobie, e zachowuje si w sposb stwarzajcy niebezpieczestwo poaru, a wic nie ma po jego stronie winy umylnej w postaci niedbalstwa. Bardziej skomplikowana sytuacja powstaje, gdy sprawca sam ograniczy swoje moliwoci przewidywania popenienia czynu zabronionego. Wedug Buchay (Komentarz do KK..., 53) nie naley uwzgldnia ograniczenia zawinionego przez sprawc, ktry spowodowa je np. pijc alkohol lub zaywajc narkotyk. Jest to zastrzeenie suszne, jeeli zawinienie bdzie tutaj oznaczao, e sprawca mg przewidzie nastpienie takiego ograniczenia sprawnoci umysowej oraz przewidzie to, e znajdzie si w sytuacji, w ktrej to ograniczenie bdzie miao istotne znaczenie. Przy spenieniu tych warunkw moemy bowiem uzna, e przewidywanie moliwoci popenienia czynu zabronionego leao, w ostatecznym rezultacie, w moliwociach sprawcy.

XI. Wina mieszana (kombinowana). Art. 9 3 KK przewiduje jeszcze jedn form winy, mianowicie win mieszan (culpa dolo exorta). Mieszany charakter winy polega na tym, e cz znamion przestpstwa objta jest zamiarem sprawcy, a druga cz tylko win nieumyln. Wedug art. 9 3 KK dotyczy to tylko przestpstw umylnych kwalifikowanych przez okrelone

nastpstwo. Typowymi przykadami s tutaj kwalifikowane typy przestpstw udziau w bjce lub pobiciu (art. 158 2 i 3 KK). W art. 158 1 KK przewiduje si umylne przestpstwo udziau w bjce lub pobicie, w ktrych naraa si czowieka na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia lub cikiego lub zwykego uszczerbku na zdrowiu. Jest to wic typ podstawowy przestpstwa udziau w bjce lub pobiciu. Jeeli nastpstwem takiej bjki lub pobicia jest ciki uszczerbek na zdrowiu, to mamy do czynienia z typem kwalifikowanym, ktry polega na tym, e sprawca umylnie bierze udzia w niebezpiecznej bjce lub pobiciu, natomiast nastpstwo tego zajcia (ciki uszczerbek na zdrowiu) nie jest przez niego zamierzone, ale zachodzi co do niego wina nieumylna w postaci lekkomylnoci lub niedbalstwa. Wina mieszana nie dotyczy przestpstw kwalifikowanych przez inne znami ni nastpstwo. Np. art. 189 2 KK przewiduje kwalifikowany typ przestpstwa pozbawienia czowieka wolnoci ze wzgldu na to, e czyo si ono ze szczeglnym udrczeniem ofiary. Szczeglne udrczenie nie jest jednak nastpstwem czynu, poniewa nie nastpuje po czynie, lecz mu towarzyszy. Przestpstwo z art. 189 2 KK w tej odmianie nie moe wic by popenione z winy mieszanej, lecz wycznie w caoci umylnie, tzn. sprawca musi obj swym zamiarem wszystkie jego znamiona (w tym przypadku zamiar musi obj take szczeglne udrczenie). Przestpstwa popenione z winy mieszanej traktuje si w sumie jako przestpstwa umylne, tzn. we wszystkich tych przypadkach, gdy ustawa wie pewne skutki z umylnym charakterem przestpstwa, dotyczy to take tych przestpstw. XII. Przedmiot przestpstwa. 1. Uwagi oglne Przestpstwo jako czyn spoecznie szkodliwy godzi w istotne dla spoeczestwa dobra prawne, takie jak ycie, wasno, bezpieczestwo, wolno, itd. Mwimy, e dobra te s przedmiotem przestpstwa. Przestpstwo stanowi zamach na nie i dlatego patrzc od strony przestpstwa nazywamy je przedmiotem zamachu, a patrzc od strony prawa karnego nazywamy je przedmiotem ochrony. Nie naley myli przedmiotu przestpstwa z przedmiotem wykonawczym, o ktrym wspominalimy przy omawianiu problematyki strony przedmiotowej, i ktry oznacza przedmiot materialny, na ktrym dokonuje si przestpstwa. Np., jeeli kto faszuje dokument wyskrobujc z jego tekstu pewne sowa i wpisujc inne - to przedmiotem wykonawczym bdzie tu kartka papieru, na ktrej dokonuje swoich dziaa. Natomiast przedmiotem przestpstwa, a wic dobrem prawnym atakowanym przez sprawc (i jednoczenie dobrem chronionym przez art. 270 KK) jest wiarygodno dokumentw. Niektre przepisy czci szczeglnej KK opisujc typ przestpstwa wskazuj jednoczenie przedmiot ochrony, np.

art. 189 KK wymienia wrd znamion wolno jako dobro prawne chronione tym przepisem. Najczciej jednak przedmiot przestpstwa nie naley do jego ustawowych znamion. Ustali co jest dobrem chronionym przez dany przepis karny moemy na podstawie tytuu rozdziau albo przez odtworzenie motyww ustawodawcy. 2. Podzia przestpstw ze wzgldu na przedmiot ochrony. Typy przestpstw moemy, stosujc kryterium przedmiotu ochrony, podzieli na trzy grupy: 1) przestpstwa polegajce na naruszeniu dobra prawnego; 2) przestpstwa polegajce na naraeniu dobra prawnego na konkretne niebezpieczestwo; 3) przestpstwa abstrakcyjnego naraenia dobra prawnego. Ad 1) Zalicza si tu typy przestpstw, do znamion ktrych naley uszczerbek wyrzdzony okrelonemu dobru prawnemu, np. zabjstwo, pozbawienie wolnoci, zgwacenie, oszustwo, naruszenie nietykalnoci cielesnej. Ad 2) Do tej grupy zaliczamy przestpstwa, przy ktrych do znamion naley skutek w postaci stanu konkretnego niebezpieczestwa dla dobra prawnego, np. spowodowanie niebezpieczestwa poaru (art. 164 1 KK), udzia w niebezpiecznej bjce lub pobiciu (art. 158 1 KK). Przy opisie takich typw przestpstw przepisy karne wymagaj na og, by niebezpieczestwo byo "bezporednie". Ad 3) Przestpstwa abstrakcyjnego naraenia na niebezpieczestwo charakteryzuj si tym, e do ich znamion nie naley ani uszczerbek, ani konkretne niebezpieczestwo dla dobra prawnego. Polegaj one jednak na zachowaniu, ktre jest uwaane za niebezpieczne dla okrelonego dobra prawnego, ale to niebezpieczestwo nie naley do znamion, jest tylko pewnym zaoeniem, kierujcym ustawodawc przy tworzeniu przepisu, a wic niebezpieczestwo to nie wymaga dowodzenia w procesie karnym. Nale do tej grupy np.: uywanie broni lub innego niebezpiecznego przedmiotu przez uczestnika bjki lub pobicia (art. 159 KK) i doprowadzenie do obcowania pciowego maoletniego poniej lat 15 (art. 200 KK). W pierwszym z tych przykadw przedmiotem ochrony jest ycie i zdrowie czowieka, w drugim prawidowy rozwj dziecka. Popenienie konkretnego czynu z art. 159 KK nie musi jednak spowodowa ani uszczerbku ani konkretnego niebezpieczestwa dla ycia lub zdrowia. Podobnie, konkretny czyn kwalifikowany z art. 200 KK moe nie wywoa negatywnych skutkw w psychice dziecka ani nawet bezporedniego niebezpieczestwa takich skutkw. Mimo to, sprawca przestpstwa z art. 159 lub 200 KK nie moe si skutecznie tumaczy nienastpieniem uszczerbku dla przedmiotu ochrony ani jego niebezpieczestwa, poniewa karalno tych czynw opiera si na abstrakcyjnym niebezpieczestwie, ktre nie naley do znamion. Ustawodawca

opiera si tutaj na zaoeniu, e tego rodzaju czyny na tyle czsto statystycznie wywouj negatywne skutki, e nie jest celowe danie udowadniania wystpienia tych skutkw w konkretnym przypadku. Tworzenie typw przestpstw abstrakcyjnego naraenia na niebezpieczestwo uzasadnione jest take wzgldami na trudnoci dowodowe, jakie powstawayby przy ich ujciu w inny sposb. Gdyby np. ustawodawca uj przestpstwo z art. 200 KK jako przestpstwo, do ktrego znamion naley uszczerbek dla dobra prawnego, konieczne byoby udowodnienie tego uszczerbku (negatywnego wpywu na rozwj dziecka) w konkretnej sprawie, co mogoby by moliwe dopiero po latach albo zupenie niewykonalne, ze wzgldu na trudnoci z ustaleniem zwizku przyczynowego w takich sprawach. Powstaje tutaj pytanie, w jakiej relacji pozostaje przedstawiony wyej podzia przestpstw do podziau na przestpstwa materialne i formalne (por. Nb. 93-100). Mona powiedzie, e typy przestpstw wymienione w punktach 1 ) i 2) s z reguy przestpstwami materialnymi, a przestpstwa abstrakcyjnego naraenia (grupa 3) s z reguy przestpstwami formalnymi. Nie jest tak jednak zawsze, poniewa rwnie wrd przestpstw abstrakcyjnego naraenia na niebezpieczestwo mog by przestpstwa materialne, jeeli nalecy do znamion skutek ma inny charakter ni uszczerbek lub niebezpieczestwo dla przedmiotu ochrony. Przyklad 1: Przestpstwo z art. 263 4 KK jest przestpstwem materialnym, poniewa do jego znamion naley skutek w postaci utraty broni palnej przez osob, ktra j legalnie posiada. Jednoczenie jednak, jest to przestpstwo abstrakcyjnego naraenia na niebezpieczestwo, bo jego popenienie nie musi si czy z uszczerbkiem dla dobra prawnego w postaci naruszenia porzdku publicznego. 3. Indywidualny, rodzajowy i oglny przedmiot ochrony. Dobro prawne bdce przedmiotem ochrony pojedynczego przepisu karnego, czy te patrzc na to z drugiej strony, dobro zaatakowane popenieniem przestpstwa okrelonego w tym przepisie - nazywamy indywidualnym przedmiotem ochrony (zamachu). W tym znaczeniu posugiwalimy si pojciem przedmiotu przestpstwa w dotychczasowych rozwaaniach. Wyrnia si jednak take pojcia rodzajowego (grupowego) i oglnego przedmiotu przestpstwa. Przedmiot rodzajowy to dobro prawne chronione nie przez jeden przepis lecz przez grup przepisw karnych, z reguy zamieszczonych w jednym rozdziale KK. Np. przedmiotem rodzajowym dla przestpstw z rozdziau XXX KK jest wymiar sprawiedliwoci, natomiast co do poszczeglnych typw przestpstw z tego rozdziau, moemy okreli ich indywidualne przedmioty ujte mniej abstrakcyjnie. W wypadku przestpstwa z art. 239 KK (poplecznictwo) bdzie to prawidowy przebieg postpowania karnego, w wypadku przestpstwa z art. 238 KK (zawiadomienie o niepopenionym przestpstwie) chodzi o ochron organw

cigania przed podejmowaniem niepotrzebnych czynnoci itd. O oglnym przedmiocie ochrony i zamachu mwi si, majc na myli bardzo ju abstrakcyjnie ujte dobro, ktrego ochrona jest zadaniem caego prawa karnego. Szczeglnie w socjalistycznej nauce prawa karnego powicano temu zagadnieniu wiele uwagi, upolityczniajc t problematyk, i wskazujc, e tym oglnym przedmiotem ochrony jest caoksztat stosunkw spoecznych, w ktrych utrzymaniu zainteresowana jest klasa panujca, jako e prawo karne ma charakter klasowy. W rzeczywistoci trudno jest wskaza takie oglne dobro prawne, ktre jest chronione przez prawo karne. Mona co najwyej mwi o pewnym zbiorze dbr prawnych, stanowicych indywidualne i rodzajowe przedmioty przestpstwa. 4. Znaczenie przedmiotu ochrony przy interpretacji przepisu. Znaczenie pojcia przedmiotu przestpstwa wie si nie tylko z jego normaln funkcj jako jednego ze znamion przestpstwa (wtedy, gdy przedmiot do znamion naley), ktre musi by udowodnione w procesie karnym dla przypisania komu popenienia danego przestpstwa. Ustalenie dobra prawnego, ktre jest przedmiotem ochrony danego przepisu karnego pozwala przede wszystkim zrozumie sens tego przepisu. W literaturze i orzecznictwie podkrela si znaczenie pojcia przedmiotu przestpstwa dla wykadni przepisw karnych. Niewtpliwie, posugiwanie si tym pojciem moe by pomocne w przypadku wtpliwoci interpretacyjnych. Trzeba jednak si zastrzec, e argumenty odwoujce si do przedmiotu ochrony, a wic porednio do sensu przepisu - nie mog prowadzi do wykadni rozszerzajcej sprzecznej z jzykowym znaczeniem przepisu. Mog wic one tylko przeway szal na rzecz jednej z wersji interpretacyjnych dopuszczalnych jzykowo. Wiksze znaczenie moe mie argumentacja odwoujca si do przedmiotu przestpstwa dla wykadni zwajcej. Ma to miejsce wtedy, gdy uznajemy jaki czyn za niewypeniajcy znamion czynu zabronionego, poniewa nie ma on adnego negatywnego znaczenia dla dobra prawnego, bdcego przedmiotem ochrony danego przepisu. Przykad 2: X zawiera powtrne maestwo z pani Y, z ktr ju pozostaje od 5 lat w zwizku maeskim, poniewa w czasie zawarcia maestwa przed 5 laty byli ludmi niezamonymi i ceremonia lubna musiaa by ograniczona do czynnoci administracyjnych w USC, natomiast obecnie sta ich na zawarcie lubu w penej gali i urzdzenie wystawnego przyjcia. Ich czyn wypenia znamiona bigamii z art. 206 KK, poniewa "zawieraj zwizek maeski, pomimo e pozostaj ju w zwizku maeskim". Mimo to, nie ma tutaj adnego naruszenia przedmiotu chronionego przez art. 206, ktrym jest zasada monogamii, uwaanej z rnych wzgldw za dobro wymagajce ochrony. Przykad 3: Y uporczywie uchyla si od alimentacji

dziecka, mimo zobowizania wynikajcego z prawomocnego wyroku stwierdzajcego jego ojcostwo. W trakcie postpowania o przestpstwo z art. 209 KK dochodzi do uchylenia prawomocnego wyroku stwierdzajcego jego ojcostwo, a nastpnie do stwierdzenia w kolejnym procesie, e ojcem dziecka jest Z. Jeeli przyj (jak to uczyni SN), e przedmiotem ochrony przepisu karnego o niealimentacji nie jest powaga wyroku sdu rodzinnego stwierdzajcego ojcostwo, lecz dobro dziecka sprawcy - to tak okrelonego dobra czyn Y-a nie naruszy. Przykady te ilustruj rol pojcia przedmiotu przestpstwa w interpretowaniu przepisu karnego tak, aby interpretacja ta nie bya oderwana od sensu przepisu. 5. Podobiestwo przestpstw. Przedmiot przestpstwa ma te istotne znaczenie przy ustalaniu podobiestwa przestpstw istotnego zwaszcza dla stosowania przepisw o recydywie. Wedug art. 11 S 3, przestpstwami podobnymi s przestpstwa nalece do tego samego rodzaju. Poniewa za przez przestpstwa tego samego rodzaju przyjo si rozumie przestpstwa skierowane przeciwko temu samemu lub zblionemu dobru prawnemu, wobec tego o podobiestwie przestpstw rozstrzygamy wedug kryterium przedmiotu przestpstwa. Na przykad podobne s przestpstwa oszustwa (art. 286 KK) i paserstwa (art. 291 KK), poniewa obydwa skierowane s przeciwko mieniu. 9. Formy popenienia przestpstwa. I. Uwagi oglne. Mwic o popenieniu przestpstwa mamy na og na myli jego dokonanie w formie osobistego wypenienia jego znamion. Katalog form popenienia przestpstwa jest jednak znacznie szerszy. Oprcz zwykego sprawstwa wyrnia si mianowicie wspsprawstwo, sprawstwo kierownicze, podeganie i pomocnictwo. Te formy naruszenia prawa karnego przyjo si nazywa formami zjawiskowymi. Poza tym wyrnia si formy stadialne, wskazujc, e obok dokonania przestpstwa moe by ono popenione w formie przygotowania i usiowania. Dla form zjawiskowych popenienia przestpstwa, innych ni zwyke sprawstwo, charakterystyczne jest, e polegaj one na wspdziaaniu dwch lub wicej osb. Dlatego KK w art. 20-23 okrela te osoby wspln nazw "wspdziaajcy". Nie oznacza to jednak odpowiedzialnoci zbiorowej. Przeciwnie, KK w art. 21 podkrela zasad indywidualizacji odpowiedzialnoci karnej (zwan te zasad indywidualizacji winy), goszc, e: "Okolicznoci osobiste, wyczajce lub agodzce albo zaostrzajce odpowiedzialno karn uwzgldnia si tylko co do osoby, ktrej dotycz'. Zgodnie z t zasad, np. fakt, e jeden ze wspsprawcw

jest recydywist, nie zaostrza odpowiedzialnoci drugiego wspsprawcy. Podobnie, fakt, e sprawca dziaa w stanie ograniczonej poczytalnoci nie wpywa na zagodzenie odpowiedzialnoci podegacza lub pomocnika. II. Sprawstwo. Wspsprawstwo. Sprawstwo kierownicze. 1. Sprawstwo. Definicj rnych odmian sprawstwa zawiera art. 18 1 KK. Przede wszystkim okrela on czym jest zwyke sprawstwo (zwane te "jednosprawstwem"), stwierdzajc, e odpowiada za nie ten "kto wykonuje czyn zabroniony sam". Oznacza to z jednej strony osobiste (nie przez inn osob) wypenienie znamion, z drugiej strony okrela si przez to sformuowanie, e chodzi o dziaanie pojedynczej osoby. 2. Wspsprawstwo. Wspsprawstwo (art. l8 1 KK) polega na wykonaniu przestpstwa z inn osob (osobami). Oznacza to, e dziaania dwch lub wicej osb objte s ich porozumieniem (element subiektywny) i s pewnym dziaaniem wsplnym, skadaj si na pewn cao wypeniajc znamiona okrelonego przestpstwa (element obiektywny). Wspsprawcy mog dokonywa wsplnie dziaa jednorodnych, np. trzy osoby dziaajc wsplnie dokonuj zabjstwa, zadajc ofierze ciosy noami. Mog to by te zachowania si rnorodne, np. dwie osoby dokonuj rozboju w ten sposb, e jedna z nich terroryzuje ofiar broni paln, a druga odbiera jej portfel z pienidzmi. W tym drugim przykadzie sens konstrukcji wspsprawstwa jest najbardziej widoczny, poniewa kademu ze wspsprawcw przypisujemy popenienie przestpstwa rozboju, chocia aden z nich swoim wasnym dziaaniem nie wypeni caoci znamion tego przestpstwa. Gdyby wic nie posuenie si konstrukcj wspsprawstwa, musielibymy uzna, wbrew rzeczywistoci, e rozboju nie byo, popeniono za dwa inne przestpstwa: jeden ze sprawcw dopuci si groby karalnej (art. 190 KK), a drugi kradziey (art. 278 KK). Podobnie, jeeli 5 osb ukradnie wsplnie teczk z 50 000 z, to kada z nich jest wspsprawc kradziey tej sumy, a nie sprawc kradziey 10 000 z. Rwnie przestpstwa nieumylne mog by popenione w formie wsp sprawstwa, jeeli dwie lub wicej osb wsplnie i w porozumieniu zachowuje si w sposb nieostrony i wywouje okrelony skutek, np. dwie osoby, nie zachowujc rodkw ostronoci, cinaj drzewo, ktre padajc przygniata osob trzeci. Wspsprawstwo przy popenieniu przestpstwa indywidualnego waciwego jest moliwe (zob. art. 21 2 KK) pod warunkiem, e wszyscy wspsprawcy maj wymagaj cech podmiotu, np. trzech onierzy popenia wsplnie dezercj. Z art. 21 2 KK wynika, e wspsprawstwo przestpstwa in-

dywidualnego moliwe jest rwnie wtedy, gdy tylko jeden wspsprawca ma wymagan cech podmiotu. Pozostali wspsprawcy za tylko o wystpowaniu tej cechy wiedz. Potraktowanie ich jako wspsprawcw przestpstwa indywidualnego nie zawsze bdzie jednak moliwe. Przykad 1: X, kolega onierza, dostarcza mu cywilne ubranie, przeskakuje razem z nim przez ogrodzenie jednostki wojskowej, po czym wsplnie odjedaj przygotowanym wczeniej samochodem. onierz dziaa, jak tego wymaga art. 339 KK, "w celu trwaego uchylenia si od suby wojskowej". Ujcie znamion dezercji w tym przepisie powoduje, e X nigdy nie moe odpowiada jako wspsprawca (co nie wyklucza odpowiedzialnoci za pomocnictwo). Przykad 2: X wsplnie i w porozumieniu z kolega lotnikiem wojskowym "samowolnie uywa wojskowego statku powietrznego" (art. 361 KK). W tym przykadzie nie jest wykluczone potraktowanie go jako wspsprawcy, jeeli wiedzia, e dziaa wsplnie z onierzem. Przy przestpstwach indywidualnych niewaciwych wspsprawstwo jest rwnie moliwe, z tym, e jeeli to niewaciwe przestpstwo indywidualne stanowi uprzywilejowany typ przestpstwa, to wspsprawca, ktry cechy indywidualnej nie ma - odpowiada za przestpstwo typu podstawowego (ewentualie kwalifikowanego, jeeli taki istnieje, i znamiona jego zostay wypenione). Natomiast, jeeli chodzi o przestpstwo indywidualne niewaciwe typu kwalifikowanego, to wspsprawca nie majcy cechy indywidualizujcej bdzie mimo to odpowiada za typ kwalifikowany jeeli o istnieniu tej cechy u drugiego wspsprawcy wiedzia. Mona wic w skrcie powiedzie, e konsekwencje wystpowania cechy indywidualizujcej przenosz si na drugiego wspsprawc tylko przy typie kwalifikowanym. Taka konkluzja wynika z treci art. 21 2 KK, ktry tak wanie kae traktowa "okoliczno osobist (...) stanowic znami czynu zabronionego, wpywajc chociaby tylko na wysz karalno". Przykad 3: X zabija noworodka wsplnie i w porozumieniu z matk bdca pod wpywem silnego przeycia zwizanego z przebiegiem porodu. Poniewa dzieciobjstwo dokonywane przez matk (art. 149 KK) jest przestpstwem indywidualnym niewaciwym typu uprzywilejowanego, czyli cecha podmiotu wpywa na nisz karalno - sytuacja ta nie jest objta art. 21 2 KK, a wic X odpowiada za zwyke zabjstwo umylne (art. 148 1 KK), chyba e wypeni znamiona morderstwa (art. 148 2 KK). Przykad 4: Dwie osoby, dziaajc wsplnie i w porozumieniu, naraaj na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia dziecko jednej z nich, zabierajc je na niebezpieczn wspinaczk. Ojciec dziecka odpowiada bdzie z art. 160 Q 2 KK, poniewa ma wymagan tym przepisem cech indywidualizujc (tj. ciy na nim obowizek opieki),

natomiast drugi uczestnik wspinaczki rwnie odpowiada za typ kwalifikowany z art. 160 2 KK, jeeli wiedzia, e jego wsptowarzysz jest ojcem dziecka. Ustawodawca, zrwnujc wystpowanie cechy z wiedz o niej u wspsprawcy, odstpuje jednak w pewnym stopniu od prawnych konsekwencji tego zrwnania, pozwalajc nadzwyczajnie zagodzi kar wspdziaajcemu (w tym i wspsprawcy), ktrego cecha nie dotyczy (art. 21 3 KK). Wspsprawstwo nie zachodzi, jeeli dwie osoby popeniaj przestpstwa w tym samym czasie i miejscu, ale niezalenie od siebie, np. w czasie zamieszek ulicznych kilka osb, nie porozumiewajc si ze sob, pldruje ten sam sklep. Tak sytuacj nazywamy sprawstwem rwnolegym. 3. Sprawstwo kierownicze Za sprawstwo odpowiada, wedug art. 18 1 KK, take ten, "kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inn osob lub wykorzystujc uzalenienie innej osoby, poleca jej wykonanie takiego czynu". Jest to tzw. sprawstwo kierownicze. Forma ta umoliwia potraktowanie jako sprawcy rwnie takiej osoby, ktra wasnym dziaaniem nie wypenia znamion przestpstwa, ale jej zachowanie si jest czym wicej ni tylko podeganiem lub pomocnictwem. Okrelone w art. 18 1 sprawstwo kierownicze wystpuje w dwch odmianach. Moe to by sprawstwo kierownicze sensu stricto lub sprawstwo kierownicze w formie polecenia wykonania czynu zabronionego. Sprawstwo kierownicze sensu stricto nie musi (chocia moe) czy si z zapocztkowaniem akcji przestpczej przez wydanie odpowiedniego polecenia. Jego istot jest pewne podporzdkowanie wykonawcw sprawcy kierowniczemu, ktre moe wprawdzie wynika z formalnego podporzdkowania (stosunek przeoony podwadny), ale moe te czy si po prostu z uznaniem autorytetu osoby kierujcej lub jej przewagi intelektualnej albo te faktycznej wadzy w ramach organizacji przestpczej. Umoliwia to sprawcy kierowniczemu , wydawanie polece co do sposobu prowadzenia akcji przestpczej, ewentualnie jej przerwania (OSNKW 115/1975). Druga posta sprawstwa kierowniczego polega na wydaniu polecenia wykonania czynu przez wykorzystanie uzalenienia wykonawcy od polecajcego. Moe to by zaleno urzdowa (polecenie byoby wwczas poleceniem subowym) lub wynikajce z podporzdkowania w wojsku (polecenie przybiera wwczas form rozkazu), ale moe to te by uzalenienie czysto faktyczne, np. uzalenienie narkomana od osoby dysponujcej narkotykami. W teorii prawa karnego znane jest pojcie sprawstwa poredniego, polegajcego na popenieniu przestpstwa za porednictwem innej osoby. Polski KK nie wspomina o tej formie popenienia przestpstwa, przewidujc jedynie szczegln odmian sprawstwa poredniego, jak jest sprawstwo kierownicze. Doktryna prawa

karnego w Polsce przyjmuje wic, e sytuacja nazywana sprawstwem porednim powinna by traktowana jako podeganie lub pomocnictwo. Przykad 5: X umawia si z Y-kiem, e zapaci mu za zabicie osoby Z. Jeeli X nie kieruje dziaaniem patnego zabjcy Y-ka, to jego czyn zakwalifikujemy jako podeganie do zabjstwa, a nie jako sprawstwo. Rozwizanie takie, jak w podanym przykadzie, nie jest jednak moliwe przy przestpstwach nieumylnych, poniewa jest rzecz sporn, czy polskie prawo karne przewiduje podeganie i pomocnictwo do takich przestpstw. W zwizku z tym, w orzecznictwie SN dopuszcza si moliwo zakwalifikowania czynu osoby, przyczyniajcej si do nieumylnego przestpstwa innej osoby, jako sprawstwa. Jeeli np. kto lekkomylnie udostpnia swj samochd osobie nie majcej odpowiednich umiejtnoci lub nietrzewej, i osoba ta spowoduje wypadek ze skutkiem miertelnym, to udostpniajcy moe by potraktowany jako poredni sprawca nieumylnego spowodowania mierci. 4. Indywidualizacja winy. Odpowiedzialno osb popeniajcych czyn zabroniony w konfiguracji wieloosobowej wymienionej w art. 18 1 KK (tj. wspsprawcw, sprawcw kierowniczych oraz osb przez nich kierowanych) okrela przede wszystkim art. 20 KK. Przepis ten zawiera zasad, zgodnie z ktr kady ze wspdziaajcych odpowiada w granicach swojej umylnoci lub nieumylnoci. Jest to wic przepis, ktry (obok wspomnianej ju uprzednio reguy z art. 21 1 KK) statuuje zasad indywidualizacji winy. W konsekwencji, jeeli dwaj wspsprawcy np. wywoali wsplnie mier czowieka, przy czym jeden z nich dziaa nieumylnie, drugi za godzi si na mier ofiary - zgodnie z art. 20 odpowiada bd odpowiednio za nieumylne spowodowanie mierci i za umylne zabjstwo. Okrelona w art. 20 zasada nie pozwala te kara za eksces wspdziaajcego. Np. jeeli sprawca kierowniczy poleci osobie od niego uzalenionej dokona pobicia ofiary, a wykonawca pozbawi j ycia - to takie przekroczenie granic polecenia nie obcia sprawcy kierowniczego, poniewa wykraczao to poza granice jego zamiaru. Wyczenie odpowiedzialnoci za eksces drugiej osoby dotyczy te podegacza i pomocnika. Do wszystkich wspdziaajcych wymienionych w art. 18 1 KK odnosz si przepisy o czynnym alu (art. 23 1-2 KK). Zarwno sprawca kierowniczy jak i zwyky wspsprawca nie podlegaj wic karze, jeeli dobrowolnie zapobiegli dokonaniu czynu zabronionego (art. 23 1 KK), za moe by wobec nich zastosowane nadzwyczajne zagodzenie kary, jeeli dobrowolnie starali si mu zapobiec, ale im si to nie udao (art. 23 2 KK).

III. Podeganie i pomocnictwo. 1. Uwagi oglne Podeganie i pomocnictwo traktowane s w ustawodawstwach karnych wielu krajw jako formy udziau w przestpstwie popenianym przez sprawc gwnego. Konsekwencj takiego stanowiska bya przez dugi czas tzw. akcesoryjno odpowiedzialnoci podegacza i pomocnika, tzn. zaleno tej odpowiedzialnoci od odpowiedzialnoci sprawcy, ktry by podegany lub ktremu pomagano. Jeeli np. sprawca gwny nie odpowiada z powodu dziaania w bdzie lub w stanie niepoczytalnoci, to bezkarno jego przenosia si na podegacza lub pomocnika. Wspczesne ustawodawstwa karne pozostajce przy koncepcji udziau w cudzym przestpstwie, odstpuj przewanie od tego rodzaju konsekwencji tej koncepcji, i przez tworzenie szeregu wyjtkw zmierzaj do uniezalenienia odpowiedzialnoci podegacza i pomocnika od odpowiedzialnoci sprawcy gwnego. W polskim prawie karnym, pod wpywem pogldw gwnego twrcy k.k. z 1932 r. prof. Makarewicza, regulacj prawn podegania i pomocnictwa oparto na zasadzie, e s to samodzielne formy popenienia przestpstwa a nie formy uczestnictwa w przestpstwie sprawcy gwnego. Podegacz i pomocnik popeniaj wic wasne przestpstwa, a ich odpowiedzialno powinna by uniezaleniona od odpowiedzialnoci sprawcy gwnego. KK deklaruje zasad niezalenoci odpowiedzialnoci w art. 20. 2. Podeganie. Podeganie polega na nakanianiu innej osoby do popenienia czynu 161 zabronionego (art. 18 2 KK). Nakanianie jest pojciem szerszym ni "namawianie", nie musi wic polega na wypowiadaniu sw (chocia tak jest najczciej). Wystarczy kada inna forma zachowania si, np. gest, jeeli tre, jak si w ten sposb przekazuje, zmierza do wzbudzenia u adresata woli popenienia czynu zabronionego. Przepis o podeganiu nie mwi o podeganiu do popenienia przestpstwa, lecz do popenienia "czynu zabronionego". Bdzie wic podeganiem, np. nakanianie osoby niepoczytalnej do zachowania si naruszajcego przepis karny, mimo e czynu niepoczytalnego nie nazywamy przestpstwem ze wzgldu na brak winy. Z drugiej strony, wymaganie by podeganie polegao na nakanianiu do czynu zabronionego oznacza, e nie wystarczy np. wywoywanie u kogo uczucia nienawici do innej osoby, nie jest to bowiem nakanianie do okrelonego zachowania si. Strona podmiotowa podegania polega na umylnoci w postaci zamiaru 162 bezporedniego, tzn. podegacz musi chcie nakoni podeganego i chcie, by popeni on czyn zabroniony. Nie bdzie wic podeganiem w rozumieniu art. 18 2 KK nieumylne nakonienie do popenienia czynu zabronionego, ani te nakonienie w zamiarze ewentualnym.

Nakanianie osoby, ktra ma ju zamiar popenienia przestpstwa nie jest podeganiem. Moe ono by potraktowane jako nieudolne usiowanie nakonienia, jeeli nakaniajcy o istnieniu zamiaru popenienia przestpstwa u nakanianego nie wie. Jeeli jest to natomiast wiadome podtrzymywanie istniejcego zamiaru, moe ono, jeeli uatwia nakanianemu popenienie przestpstwa, by uznane za tzw. pomocnictwo psychiczne. Podeganie to nakanianie zindywidualizowanej osoby (osb). Zwracanie si do osb indywidualnie nieoznaczonych, np. do tumu lub do czytelnikw artykuu w prasie, moe wypenia znamiona publicznego nawoywania do popenienia przestpstwa (art. 255 KK). 3. Pomocnictwo. Pomocnictwo polega na uatwianiu innej osobie popenienia czynu zabronionego przez dostarczenie jej narzdzi, rodka przewozu, udzielenie rady lub informacji (art. 18 3 KK). Z treci przepisu ("w szczeglnoci") wynika, e zawarte w nim wyliczenie ma charakter przykadowy i nie wyczerpuje moliwych form pomocnictwa. Moe ono rwnie polega np. na staniu na czatach lub podwiezieniu sprawcy na miejsce wamania. Oglnie dzielimy pomocnictwo na fizyczne (np. dostarczenie narzdzi) i psychiczne (np. udzielenie rady). Art. 18 3 KK wyranie stwierdza, e pomocnictwo moe by popenione rwnie przez zaniechanie, jeeli osoba majca prawny szczeglny obowizek niedopuszczenia do czynu zabronionego nie dopenia swego obowizku, uatwiajc sprawcy popenienie czynu zabronionego, np. osoba pilnujca mienia udajc, e nie widzi zodzieja, uatwia popenienie kradziey. Pomocnictwo moe by popenione tylko umylnie, ale inaczej ni przy podeganiu moe to by nie tylko zamiar bezporedni, lecz take ewentualny. Przykad 6: X sprzedaje Y-wi trucizn, uatwiajc mu w ten sposb popenienie zabjstwa. Jeeli ustalimy, e X chcia czynu Y-ka (zamiar bezporedni) lub godzi si na (zamiar ewentualny), to zachowanie si X-a nazwiemy pomocnictwem. Jeeli natomiast X sprzeda trucizn przewidujc, e moe chodzi o zabjstwo, ale przypuszczajc, e Y chce jej dla wytpienia szczurw (lekkomylno) lub te nie przychodzi mu na myl waciwy c Y-ka, ale moe to przewidzie (niedbalstwo) to jego zachowanie si nie bdzie pomocnictwem w wietle art. 18 3 KK, poniewa uatwienie przez niego popenienia czynu zabronionego nie byo umylne. Poniewa istotn pomocnictwa jest uatwianie popenienia czynu zabronionego, musi ono mie miejsce przed lub w trakcie czynu. Udzielanie pomocy po popenieniu przestpstwa (np. ukrywanie sprawcy) moe wypeni znamiona poplecznictwa (art. 239 KK). Pewne zachowania si, zwizane z uatwieniem sprawcy korzystania z owocw przestpstwa, mog by te

zakwalifikowane jako paserstwo (art. 291-292 KK). Uwaa si jednak, e poplecznictwo lub paserstwo przyrzeczone sprawcy przed popenieniem czynu moe mu uatwi jego popenienie, a wic by potraktowane jako rodzaj pomocnictwa psychicznego. Trudnym problemem teoretycznym i praktycznym jest rozgraniczenie pomocnictwa od wspsprawstwa. Przykad 7: X zabija Y-ka strzelajc do niego w nocy z broni palnej. Dziaajcy w porozumieniu z X-em Z owietla latark Y-ka, by w ten sposb umoliwi celne strzay. Powstaje tu problem, czy Z tylko uatwi popenienie czynu X-owi (a wic czyn jego jest pomocnictwem), czy te wsplnie z X-em dopuci si zabjstwa Y-ka (wspsprawstwo). Problem taki moe by rozstrzygnity przy pomocy rnych kryteriw. Wedug teorii formalno-obiektywnej kryterium takim powinno by to, czy czyn polega na realizacji znamion danego przestpstwa. Jeeli tak jest, to mamy do czynienia ze wspsprawstwem. W podanym przykadzie musielibymy stwierdzi, e dziaanie osoby Z byo pomocnictwem, poniewa nie moemy jej zachowania si uzna za "zabijanie czowieka" (art. 148 1 KK). Wedug teorii subiektywnej bada naley, czy Z traktowa czyn jako wasne, popenione wsplnie z X-em przestpstwo, a wic czy uwaa si sam za jego wspautora, czy te zamiarem jego byo tylko uatwienie przestpstwa X-owi. W wietle tej koncepcji za wspsprawc uznana moe by rwnie osoba nie wypeniajca wasnym dziaaniem znamion przestpstwa, jeeli tylko dziaaa z nastawieniem psychicznym charakterystycznym dla sprawcy (animus auctoris). Pomocne dla ustalenia rodzaju nastawienia psychicznego takiej osoby moe by stwierdzenie, e w razie rezygnacji z popenienia czynu przez wspdziaajcego uznaaby ona automatycznie swoje dziaania za bezprzedmiotowe, poniewa nie miaaby czego uatwia. Wedug teorii materialno-obiektywnej, decydujce dla ustalenia, czy mamy do czynienia ze wspsprawstwem czy pomocnictwem powinno by to, czy zachowanie si danej osoby byo istotnym wkadem w popenienie przestpstwa. W polskiej nauce prawa karnego teori t reprezentuje A. Wsek, odnoszc j jednak tylko do sytuacji, kiedy chodzi o osob nie wypeniajc osobicie znamion przestpstwa, gdy wypenianie caoci lub czci znamion zawsze bdzie wspsprawstwem (zob. Wqsek, Wspsprawstwo, 116 i n.). Jeeli wymg istotnoci wkadu zosta speniony, mamy do czynienia ze wspsprawstwem. W podanym wyej przykadzie konieczne byoby wic rozstrzygnicie, czy wiecenie przez Z-ta latark byo istotnym wkadem w popenienie zabjstwa, czy te tylko dziaaniem uatwiajcym, bez ktrego X mgby si jednak oby. W polskiej nauce prawa karnego przewaaj pogldy odpowiadajce teorii forma1no-obiektywnej oraz teorie mieszane. Natomiast orzecznictwo SN jest w tym wzgldzie niejednolite i odwouje si do kryteriw zaczerpnitych z rnych teorii wspsprawstwa.

Wydaje si, e ustalenie, czy mamy do czynienia ze wspsprawstwem czy pomocnictwem powinno si przede wszystkim opiera na kryterium wypeniania znamion przestpstwa. Jeli takiego wypeniania nie ma, naley zastosowa kryterium subiektywne sprawdzajc, czy dana osoba dziaaa z zamiarem waciwym dla wspsprawcy czy dla pomocnika. Byoby to wic zastosowanie - w okrelonej kolejnoci - kryteriw zaczerpnitych z teorii formalnoobiektywnej i teorii subiektywnej. Zarwno podeganie jak i pomocnictwo mog by popenione w formie usiowania, np. jeeli podeganie nie uda si nakoni osoby podeganej do popenienia przestpstwa albo pomocnikowi nie uda si, mimo stara, uatwi popenienia przestpstwa. Jest kwesti sporn, czy w wietle art. 18 2 i 3 KK moliwe jest tzw. "acuszkowe" podeganie i pomocnictwo, to znaczy czy przepis ten obejmuje rwnie podeganie do podegania, podeganie do pomocnictwa itd. Wydaje si, e odpowied na to pytanie powinna by twierdzca, tzn., e art. 18, mwic o czynie zabronionym, ma na myli nie tylko okrelony typ przestpstwa (np. rozbj, szpiegostwo), lecz take pomocnictwo i podeganie. W nauce prawa karnego jest te kwesti sporn, czy moliwe jest podeganie i pomocnictwo do przestpstw nieumylnych. Chodzi, oczywicie, o umylne podeganie lub pomocnictwo. Przykad 8: X, chcc by Y spowodowa wypadek drogowy, nakania go do nieostronej jazdy. Wydaje si, e zachowanie si X-a nie moe by uznane za podeganie do przestpstwa z art. 177 KK. Stoi temu na przeszkodzie ujcie podegania w art. 18 2 KK, w ktrym wymaga si, by byo to nakanianie do czynu zabronionego (w rozumieniu art. 115 I KK). W podanym przykadzie musiaoby to by wic nakanianie do spowodowania wypadku drogowego, .co byoby wewntrznie sprzeczne, skoro oznaczaoby wzbudzanie woli popenienia przestpstwa nieumylnego. Odrzucenie koncepcji podegania i pomocnictwa do przestpstw nieumylnych nie musi oznacza bezkarnoci dziaa takich, jak opisane w przykadzie. W pewnych przypadkach mog one by bowiem potraktowane jako sprawstwo porednie (por. Nb. 153-159). Podeganie i pomocnictwo odnosz si rwnie do przestpstw indywidualnych. Jeli chodzi o przestpstwa indywidualne waciwe, cechy wystpujcej u sprawcy nie wymagamy u podegacza lub pomocnika. Wystarczy, jeli podegacz lub pomocnik wiedz o wystpowaniu takiej cechy u sprawcy (art. 21 2 KK). Np. osoba nakaniajca do dezercji nie musi by onierzem, by potraktowa j jak podegacza. Wystarczy, e wie o tym, e onierzem jest osoba podegana. Ta sama zasada obowizuje w odniesieniu do przestpstw indywidualnych niewaciwych, przy ktrych szczeglna cecha sprawcy decyduje o istnieniu typu kwalifikowanego (np. przy

przestpstwie z art. 160 2 KK). 4. Uczestnictwo konieczne. W wietle opisw ustawowych niektrych typw przestpstw, dla ich popenienia konieczne jest wystpowanie lub wspdziaanie w zdarzeniu wicej ni jednej osoby (uczestnictwo konieczne). Np. apownictwo (art. 228 KK) zakada istnienie dwch stron: wrczajcego apwk i osoby przekupywanej. Szczegln kategori uczestnikw koniecznych stanowi osoby, ktre uczestnicz w zdarzeniu majcym znamiona przestpstwa, ale s jednoczenie jego ofiarami. Tego rodzaju uczestnicy konieczni nie ponosz odpowiedzialnoci za podeganie lub pomocnictwo, nawet jeeli uatwiaj sprawcy popenienie przestpstwa lub do niego nakaniaj. Np. nie odpowiada za podeganie osoba poniej lat 15, pokrzywdzona tzw. czynem lubienym (art. 200 KK), nawet jeeli do popenienia przestpstwa doszo wskutek nakaniania z jej strony. IV. Odpowiedzialno podegacza i pomocnika. 1. Zakres. Zasadnicz regu odpowiedzialnoci podegacza i pomocnika jest to, e odpowiadaj oni w granicach swej umylnoci (czyli swego zamiaru), niezalenie od odpowiedzialnoci sprawcy gwnego (art. 20 KK). Wynika z tego przede wszystkim, e podegacz i pomocnik nie odpowiadaj za tzw. eksces osoby, ktr podegaj lub ktrej udzielaj pomocy. Jeeli np. podegacz nakania do rozboju, a osoba podegana dopuci si zabjstwa, to podegacz odpowiada tylko za podeganie do rozboju, poniewa taki czyn mieci si w granicach jego zamiaru. Popenione faktycznie zabjstwo, granice jego zamiaru przekroczyo. Podobnie bdzie w sytuacji odwrotnej, tzn. jeli osoba podegana do zabjstwa dopuci si uszkodzenia ciaa, podegacz bdzie odpowiada z przepisu o zabjstwie, poniewa jego zamiar obejmowa nakonienie do tego przestpstwa. Kara za podeganie i pomocnictwo wymierzana jest w granicach zagroenia przewidzianego za sprawstwo (art. 19 1 KK). Wymierzajc kar za pomocnictwo, sd moe jednak zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary(art. 19 2 KK). Zakresu odpowiedzialnoci za podeganie i pomocnictwo dotyczy take art. 22 KK. Wynika z niego pewne odstpstwo od zasady niezalenoci odpowiedzialnoci karnej podegacza i pomocnika od odpowiedzialnoci sprawcy gwnego. Wedug art. 22 1 KK, jeeli czynu tylko usiowano dokona podegacz i pomocnik odpowiada jak za usiowanie (mimo e jego zachowanie si odpowiada pojciu dokonanego podegania lub pomocnictwa). Okrelenie, e podegacz lub pomocnik "odpowiadaj jak za usiowanie" nie ma jednak istotnego znaczenia praktycznego, skoro wedug art. 14 1 KK "sd

wymierza kar za usiowanie w granicach zagroenia przewidzianego dla danego przestpstwa". Natomiast dla odpowiedzialnoci podegacza i pomocnika istotne znaczenie ma fakt, e czynu zabronionego, do ktrego podegali lub pomagali nawet nie usiowano dokona, poniewa wwczas sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet odstpi od jej wymierzenia (art. 22 2 KK). 2. Wyczenia odpowiedzialnoci. Podegacz i pomocnik nie odpowiadaj, jeeli przejawili skuteczny czynny al, czyli dobrowolnie zapobiegli popenieniu czynu zabronionego, do ktrego uprzednio nakaniali lub pomagali (art. 23 1 KK). Nie podlega wic np. karze podegacz, ktry najpierw nakoni inn osob do popenienia przestpstwa, a nastpnie udao mu si nakoni t osob do rezygnacji z powzitego zamiaru. Podobnie, nie bdzie podlegaa karze osoba, ktra najpierw udzielia informacji uytecznych dla popenienia przestpstwa, a nastpnie uniemoliwia jego popenienie, zawiadamiajc policj o zamiarach sprawcy. Jeeli czynny al podegacza lub pomocnika by nieskuteczny, tzn. mimo stara nie udao mu si zapobiec popenieniu przestpstwa, sd moe zastosowa wobec nich nadzwyczajne zagodzenie kary (art. 23 2 KK). 3. Prowokator. Przepis o czynnym alu nie ma zastosowania do prowokatora, czyli do osoby, ktra nakania inn osob do popenienia czynu zabronionego w celu skierowania przeciwko niej postpowania karnego (art. 24 KK). Przykad: X nakania Y-ka do popenienia kradziey z wamaniem, z gry zakadajc, e w odpowiednim czasie powiadomi policj, ktra przyapie Y-ka na gorcym uczynku. Nawet, jeeli powiadomienie bdzie dostatecznie wczesne, by zapobiec dokonaniu przestpstwa, X nie bdzie mg skorzysta z przepisu o czynnym alu i poniesie normaln odpowiedzialno karn. Prowokacja, ktrej istot jest zastawienie swego rodzaju puapki na osob podegan, nie zasuguje, zdaniem ustawodawcy, na dobrodziejstwo czynnego alu, jako dziaanie jaskrawo niemoralne. Bezkarno prowokacji mogaby rwnie wywrze niekorzystny wpyw na dziaalno organw powoanych do cigania przestpstw. Dziaanie metod prowokacji jest dla nich zawsze kuszce jako atwiejsza od innych metoda zbierania dowodw popenienia przestpstwa, ale szkodliwo tej metody polega na sztucznym mnoeniu przestpstw, ktre bez stosowania prowokacji nigdy by nie zaistniay. Trzeba jednak przyzna, e przytoczone tu argumenty przeciwko legalnoci prowokacji maj mniejsz si przekonywania w odniesieniu do takich sytuacji, w ktrych osoba prowokowana zajmuje si ju pewn dziaalnoci przestpcz o duej szkodliwoci spoecznej (np. handlem narkotykami,

szpiegostwem, terroryzmem). Prowokacja ma wwczas na celu przyapanie jej na fragmencie tej dziaalnoci, i przerwanie jej przez doprowadzenie do skazania sprawcy. Z takich motyww w polskim prawie karnym w okresie midzywojennym dopuszczono stosowanie prowokacji w dziaalnoci kontrwywiadowczej, na mocy art. 2 rozporzdzenia Prezydenta RP z 24.10.1934 r. o niektrych przestpstwach przeciwko bezpieczestwu Pastwa. Zalegalizowanie przez ustawodawc posugiwania si prowokacj dla przerwania powanej dziaalnoci przestpczej moe by wic uwaana za usprawiedliwione. Nie zmienia to jednak faktu, e w metodzie tej tkwi zawsze niebezpieczestwo pomyek i naduy. Jest tak przede wszystkim dlatego, e zaoenie wyjciowe o prowadzeniu ju przez osob prowokowan dziaalnoci przestpczej, z natury rzeczy oparte jest na podejrzeniach nie popartych dostatecznymi dowodami. Gdyby bowiem dowody takie istniay, stosowanie w danej sprawie prowokacji byoby zbyteczne. Ustaw z 21.7.1995 r. o zmianie ustaw: o urzdzie Ministra Spraw Wewntrznych, o Policji, o Urzdzie Ochrony Pastwa, o Stray Granicznej oraz niektrych innych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 515) wprowadzono w pewnym zakresie dopuszczalno stosowania prowokacji w trakcie czynnoci operacyjnorozpoznawczych Policji i UOP w sprawach o wyliczone w ustawie przestpstwa (m.in. wymieniono tu wymuszenie rozbjnicze, handel broni, handel rodkami odurzajcymi i psychotropowymi, powane przestpstwa skarbowe, gospodarcze i przeciwko mieniu, przestpstwa przeciwko bezpieczestwu powszechnemu, przestpstwa przeciwko pastwu, kwalifikowane postacie apownictwa). Czynnoci te musz zmierza do sprawdzenia uzyskanych wczeniej, wiarygodnych informacji o przestpstwie oraz wykrycia sprawcw i uzyskania dowodw. Przy spenieniu tych warunkw, zachowanie si polegajce na nabyciu w sposb niejawny lub przejciu przedmiotw pochodzcych z przestpstwa, ulegajcych przepadkowi, albo ktrych wytwarzania, posiadanie, przewoenie lub ktrymi obrt s zabronione, a take polegajce na przyjciu lub wrczeniu korzyci majtkowej - nie jest traktowane jako przestpstwo. Ustawa zastrzega jednak dodatkowo, e czynnoci, o ktrych mowa, nie mog polega na kierowaniu dziaaniami wypeniajcymi znamiona czynu zabronionego, a w odniesieniu do czynw dotyczcych przyjcia lub wrczenia korzyci majtkowej - nie mog rwnie polega na nakanianiu do udzielenia lub przyjcia takiej korzyci. V. Formy stadialne przestpstwa. Zasadnicz form popenienia przestpstwa jest jego dokonanie. W tej formie ujte s przewanie typy przestpstw, ktre znajdujemy w poszczeglnych rozdziaach KK i w innych ustawach karnych. Z przepisw czci oglnej KK wynika jednak, e odpowiedzialno karn ponie moe

rwnie ten, kto dopuszcza si usiowania, a w niektrych przypadkach ten, kto dopuszcza si przygotowania przestpstwa. W nauce prawa karnego istnieje pojcie tzw. pochodu przestpstwa (iter delicti), tzn. schematu przedstawiajcego stadia czynu przestpnego. Za elementy tego pochodu uwaa si: 1) zamiar, 2) przygotowanie, 3) usiowanie, 4) dokonanie. Pochd przestpstwa to pewien model teoretyczny, zawierajcy wszelkie moliwe etapy przestpstwa. W rzeczywistoci, wikszo konkretnych przestpstw nie odpowiada temu schematowi. W szczeglnoci przy przestpstwach nieumylnych mamy do czynienia wycznie z dokonaniem. Rwnie przestpstwa umylne czsto odbiegaj od tego schematu, np. mog by popeniane bez przygotowania. Pierwszy element pochodu przestpstwa - zamiar, nie moe by uznany za form stadialn popenienia przestpstwa, poniewa przestpstwo musi by czynem, a nie wycznie nastawieniem psychicznym czowieka. Do form stadialnych zaliczamy wic tylko przygotowanie, usiowanie i dokonanie.

VI. Przygotowanie. Przygotowanie zdefiniowane jest w art. 16 1 KK. Przepis ten przewiduje dwie formy przygotowania: 1) przygotowanie w sensie cisym i 2) wejcie w porozumienie. 1. Przygotowanie w sensie cisym. Przygotowanie w sensie cisym polega na podjciu czynnoci majcych stworzy warunki do przedsiwzicia czynu zmierzajcego bezporednio do dokonania czynu zabronionego, w szczeglnoci na uzyskiwaniu lub przysposabianiu rodkw, zbieraniu informacji, lub sporzdzaniu planu dziaania. W definicji tej wylicza si przykadowo najbardziej typowe w praktyce formy przygotowania. Nie jest to jednak katalog zamknity. Okrelone w przepisie czynnoci musz, aby mogy by uznane za przygotowanie, by podjte w celu popenienia czynu zabronionego. Strona podmiotowa przygotowania polega wic na zamiarze bezporednim ukierunkowanym na osignicie tego celu. Tak wic identyczne obiektywnie zachowanie si moe by, w zalenoci od tego czy cel taki wystpuje, uznane bd nie uznane za przygotowanie w rozumieniu art. 16 1 KK. Przykad 1: X zbiera informacje o trasie i czasie przejazdu Prezydenta RP, o marce samochodu, ktrym jedzie i o przedsiwzitych rodkach ochrony. Jeeli X czyni to w

celu dokonania zamachu (art. 134 KK), to jego zachowanie si odpowiada pojciu przygotowania. Jeeli natomiast robi to tylko dla zaspokojenia swojej ciekawoci - przygotowanie do przestpstwa nie zachodzi. 2. Wejcie w porozumienie. Drug form przygotowania jest wejcie w porozumienie w celu dokonania czynu zabronionego. Moe to by porozumienie dwch lub wicej osb, polegajce na uzgodnieniu zamiaru popenienia konkretnego przestpstwa. 3. Karalno przygotowania. Przygotowanie do przestpstwa jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi (art. 16 2 KK). Ogln zasad jest wic bezkarno przygotowania. Wyjtki od tej zasady s w polskim prawie karnym do nieliczne. Karalne jest przede wszystkim przygotowanie do niektrych przestpstw przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkoci (wojna napastnicza, ludobjstwo), przeciwko pastwu np. zdrady gwnej i zamachu stanu, przeciwko bezpieczestwu powszechnemu wymienionych w art. 168 KK. Ponadto KK przewiduje m.in. karalno przygotowania do faszowania pienidzy (art. 310 4 KK), do faszowania dokumentu (art. 270 3 KK) i dezercji (art. 339 4 KK). Kodeks karny zawiera rwnie takie przepisy, ktre okrelaj wprawdzie samodzielne typy przestpstw, ale mog by czsto zastosowane do sytuacji, polegajcych w istocie na przygotowaniu do okrelonego przestpstwa. Np. polskie prawo karne nie przewiduje karalnoci przygotowania do zabjstwa. Jeeli jednak kto, w celu popenienia zabjstwa, nabywa bez zezwolenia bro paln, to moe ponie odpowiedzialno za nielegalne posiadanie tej broni (art. 263 2 KK). Podobne znaczenie ma przepis o przestpstwie udziau w zwizku lub zorganizowanej grupie majcym na celu popenianie przestpstw (art. 258 KK). 4. Czynny al. Sprawca karalnego przygotowania moe si uwolni od odpowiedzialnoci przez przejawienie czynnego alu. Polega on na dobrowolnym odstpieniu od przygotowania, w szczeglnoci na zniszczeniu przygotowanych rodkw lub zapobieeniu wykorzystaniu ich w przyszoci (art. 17 KK). Odstpienie od przygotowania musi polega na pewnym zewntrznym zachowaniu si niweczcym stworzone uprzednio warunki dalszego dziaania. W razie przygotowania polegajcego na wejciu w porozumienie, czynny al polega musi na podjciu istotnych dziaa zmierzajcych do zapobieenia dokonaniu, a wic nie wystarczy samo zerwanie porozumienia. W odniesieniu do karalnego przygotowania niektrych przestpstw, przepisy czci szczeglnej stawiaj wysze wymagania dla skorzystania z dobrodziejstwa czynnego alu (zob. art. 131 2 KK).

VII. Usiowanie. l. Definicja Kolejnym, chronologicznie, stadium przestpstwa jest usiowanie. Wedug definicji zawartej w art. 13 1 KK, usiowanie charakteryzuje wystpowanie trzech elementw. S to: 1 ) zamiar popenienia czynu zabronionego; 2) zachowanie si zmierzajce bezporednio ku dokonaniu; 3) brak dokonania. Z faktu, e przepis okrelajcy usiowanie wymaga wystpowania zamiaru bez bliszego jego okrelenia, wynika, e moe to by zamiar bezporedni lub ewentualny. Dopuszczenie przez KK moliwoci usiowania w zamiarze ewentualnym oznacza, e prawnokarne pojcie usiowania jest szersze od potocznego rozumienia tego pojcia. Przykad 1: X i Y, chcc dokuczy osobie Z, wrzucaj ja z mostu do rzeki, godzc si na to, e Z utonie. Jeeli mier osoby Z nastpi, bdzie to umylne zabjstwo w zamiarze ewentualnym. Jeeli osobie Z uda si uratowa, potraktujemy zachowanie si X-a i Y-ka jako usiowanie zabjstwa w zamiarze ewentualnym, chocia nie byoby to nazwane usiowaniem w jzyku potocznym. Wymaganie w definicji usiowania elementu zamiaru akcentuje (co jest skdind oczywiste), e instytucja ta nie odnosi si do przestpstw nieumylnych. Usiowanie nie odnosi si rwnie do przestpstw popenianych z winy mieszanej, w ktrych co do nastpstwa wystarczy wina nieumylna (art. 9 3 KK). Usiowanie dotyczy zarwno przestpstw z dziaania, jak i z zaniechania, poniewa art. 13 1 KK mwi oglnie o zachowaniu si sprawcy. Najtrudniejszym do bliszego okrelenia i najbardziej kontrowersyjnym elementem definicji usiowania jest element "bezporednioci". Zachowanie si sprawcy moe by tylko wtedy uznane za usiowanie, jeeli zmierza bezporednio do dokonania czynu zabronionego. Porednie zmierzanie do dokonania moe by co najwyej przygotowaniem. Odrnienie to jest bardzo wane, zwaszcza dlatego, e usiowanie jest w zasadzie zawsze karalne, natomiast przygotowanie jest w zasadzie bezkarne. Stwierdzenie wic, e jakie zachowanie jest przygotowaniem, albo e jest usiowaniem, najczciej decyduje o tym, czy grozi za nie odpowiedzialno karna. Rzadziej (tj. wtedy, gdy chodzi o przestpstwa karalne rwnie w postaci przygotowania) stwierdzenie takie decyduje tylko o wysokoci zagroenia kar. W nauce prawa karnego i w ustawodawstwach karnych poszczeglnych pastw spotyka si rne definicje usiowania, kadce nacisk bd na kryteria subiektywne, bd na obiektywne.

Koncepcje subiektywne kad akcent na zamiar sprawcy. Usiowaniem jest wedug nich zachowanie si zmierzajce do dokonania, ktre w sposb jednoznaczny ujawniaj wol popenienia okrelonego przestpstwa. Wad koncepcji subiektywnych jest znaczne rozszerzenie pojcia usiowania i zatarcie granicy midzy usiowaniem i przygotowaniem. Koncepcja obiektywna w skrajnej postaci uwaa za usiowanie "pocztek dokonania" (tak np. KK francuski z r. 1992 w art. 121-5), tj. usiowaniem jest wg niej zachowanie si zapocztkowujce okrelon w znamionach czynno czasownikow. Np. usiowanie zabjstwa bdzie miao miejsce, gdy sprawca rozpocz ju czynno, ktr moemy okreli jako "zabijanie". Definicja usiowania w polskim prawie karnym, odwoujc si do elementu bezporednioci zmierzania przez sprawc ku dokonaniu, ma charakter obiektywny, ale nie w postaci skrajnej, tak jak to jest przy koncepcji "pocztku dokonania". Rozwaajc, kiedy taka bezporednio zachodzi, a wic gdzie koczy si przygotowanie a zaczyna dokonanie, naley uwzgldni rwnie definicj przygotowania. Z zestawienia tych dwch definicji wynika, e zachowanie si sprawcy zmierzajce do dokonania przestpstwa ustawodawca uwaa za "zmierzanie bezporednio" do dokonania, a wic musi ono by potraktowane jako usiowanie, jeeli jest ono na drodze do dokonania krokiem dalszym ni okrelone w art. 16 1 KK "tworzenie warunkw". Przyklad 2: X zamierza zabi Y-ka. Wyjmuje z szuflady bro paln (przygotowanie), wkada j do torby (przygotowanie), jedzie samochodem na miejsce gdzie spodziewa si zasta Y-ka (przygotowanie). Po przybyciu na miejsce siga do torby po bro (usiowanie) i strzela do Y-ka chybiajc (usiowanie). Powtrnym, celnym ju strzaem powoduje mier Y-ka (dokonanie). Przykad 3: X zamierza dokona napadu rabunkowego na Y-ka przenoszcego pienidze ze sklepu do banku. W tym celu ustala czas i tras, ktr Y zwykle przechodzi (przygotowanie), ukrywa si za drzewem przy drodze (przygotowanie), przez pewien czas czatuje na Y-ka, rozgldajc si, czy on ju nadchodzi (usiowanie), a po nadejciu wychodzi zza drzewa i bijc Y-ka piciami zabiera mu teczk z pienidzmi (dokonanie). Rozstrzygnicia w konkretnych przypadkach, czy jakie zachowanie si jest jeszcze przygotowaniem, czy ju usiowaniem, mog by i czsto s kontrowersyjne. Np. w ostatnim przykadzie mona si zastanawia, czy czatowanie na Y-ka jest ju usiowaniem, skoro od rzucenia si X-a na Y-ka z piciami oddzielone jest ono zachowaniem si polegajcym na wyjciu zza drzewa. Jeeli wic wyjcie zza drzewa potraktujemy jako oddzieln czynno, to powiemy, e czatowanie na Y-ka nie zmierzao bezporednio do dokonania. Czy jednak czatowanie na ofiar moe by uznane za czynno

porwnywaln z "uzyskiwaniem lub przysposabianiem rodkw, zbieraniem informacji lub sporzdzaniem planu dziaania" (art. 16 1 KK), a wic uznane za przygotowanie? Wydaje si, e takie zachowanie si jest czym wicej i nie moe by potraktowane jako przygotowanie. Przykadu podobnej kontrowersji dostarcza orzecznictwo SN. Uznano w nim mianowicie, e jest usiowaniem przyjcie z narzdziami pod dom z zamiarem dokonania rozboju przeciwko osobie znajdujcej si w tym domu (OSNKW, 71/1985). Natomiast zdaniem Buchay (Komentarz do KK..., 83) nie byo tutaj jeszcze usiowania, ktrym mogaby by dopiero prba dostania si do budynku. 2. Zagroenie kar. Usiowanie zagroone jest tak sam kar jak przestpstwo dokonane (art. 14 1 KK). W praktyce, kary wymierzane za usiowanie w konkretnych sprawach s z reguy nisze ni kary wymierzane za dokonanie przestpstwa. Podstaw do takiej praktyki daje tre art. 53 2 KK, wedug ktrego sd wymierzajc kar uwzgldnia "rodzaj i rozmiar ujemnych nastpstw przestpstwa. W wypadku usiowania nastpstwa takie najczciej nie wystpuj lub s mniejsze ni przy dokonaniu. 3. Usiowanie nieudolne. Odmian usiowania jest usiowanie nieudolne (art. 13 2 KK). Zachodzi ono wtedy, gdy usiujcy nie uwiadamia sobie, e dokonanie jest niemoliwe. Istot usiowania nieudolnego jest to, e zachowanie si sprawcy obiektywnie nie zagraa dobru prawnemu i nie prowadzi do dokonania, natomiast sprawca bdnie sdzi, e jest inaczej. Przykad 4: X wamuje si do kasy pancernej, by ukra ukryte w niej pienidze. Okazuje si, e kasa bya pusta, a wic dokonanie kradziey z wamaniem byo niemoliwe. Przykad 5: X chcc otru Y-ka dosypuje mu do kawy proszku, o ktrym sdzi, e jest trucizn. W rzeczywistoci by to nieszkodliwy rodek spoywczy, a wic dokonanie zabjstwa byo niemoliwe. Przykad 6: X, po otrzymaniu wiadomoci o mianowaniu go na stanowisko urzdnika pastwowego, przyjmuje korzy majtkow za zaatwienie sprawy zwizanej z now funkcj. Pniej okazuje si, e pisemna nominacja okrelaa pniejsz dat rozpoczcia penienia funkcji, a wic w chwili przyjcia korzyci dokonanie apownictwa byo niemoliwe. W polskim prawie karnym karalne jest tylko takie usiowanie nieudolne, przy ktrym dokonanie jest niemoliwe ze wzgldu na brak przedmiotu nadajcego si do dokonania na nim czynu zabronionego (przykad 4) lub uycie rodka nie nadajcego si do popenienia czynu zabronionego (przykad 5). Usiowanie nieudolne z innego powodu, np. z powodu braku

wymaganej cechy podmiotu (przykad 6), karze nie podlega. Powstaje pytanie, dlaczego w ogle ustawodawca przewiduje karalno usiowania nieudolnego, skoro zachowanie si sprawcy nie zagraa dobru prawnemu. Niebezpieczestwo usiowania nieudolnego polega tylko na tym, e nastpnym razem sprawca moe podj usiowanie w sposb skuteczny, tj. w sytuacji istnienia nadajcego si do tego przedmiotu lub rodka. Jest to jednak niebezpieczestwo przysze i hipotetyczne, a nie niebezpieczestwo zwizane z tym konkretnym zachowaniem si, ktre jest przedmiotem zarzutu w postpowaniu karnym. Mona wic powiedzie, e powodem karalnoci usiowania nieudolnego jest w istocie rzeczy niebezpieczestwo sprawcy, a nie zarzucanego mu czynu. Czyn ten jest tylko zewntrznym przejawem niebezpieczestwa sprawcy. Tak wic, karalno usiowania nieudolnego jest w pewnym sensie wyjtkiem od zasady, e podstaw odpowiedzialnoci karnej jest tylko czyn sprawcy. Za usiowanie nieudolne grozi w zasadzie taka sama kara jak za usiowanie udolne, a wic kara przewidziana w ustawie za dokonanie danego przestpstwa. Jednake art. 14 2 KK przewiduje, e w wypadku usiowania nieudolnego sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet odstpi od jej wymierzenia. Stworzenie takich moliwoci uzasadnione jest faktem, e nieudolno usiowania moe mie rny charakter. Niekiedy jest ono nieudolne tak dalece, e pociganie usiujcego do odpowiedzialnoci karnej byoby nonsensowne, np. jeeli kto usiuje zabi inn osob przez wypowiadanie magicznych zakl lub przez inne zachowanie si, ktre tylko ze wzgldu na jego wiar w zabobony wydaj mu si skuteczne. 4. Czynny al. Nie podlega karze za usiowanie, kto dobrowolnie odstpi od czynu lub zapobieg skutkowi stanowicemu znami czynu zabronionego (czynny al - art. 15 1 KK). Kodeks karny gwarantuje tu bezkarno usiujcemu, uznajc, e spoecznie opacalne jest skonienie usiujcego do zachowania si wstrzymujcego dokonanie, nawet jeeli moe to by uwaane za niesprawiedliwe, jako e sprawca usiowa przecie dokona przestpstwa. W zalenoci od stopnia zaawansowania usiowania czynny al moe polega albo na odstpieniu od usiowania albo na zapobieeniu skutkowi przestpnemu. Przykad 7: X w porywie zazdroci usiuje zadusi narzeczona. Czynny al moe tu polega na tym, e w pewnym momencie zaprzestanie duszenia (odstpienie). Jeeli jednak dziaanie sprawcy doprowadzio ju do utraty przytomnoci przez ofiar, czynny al nie moe si ograniczy do zwykego zaprzestania duszenia. Konieczne moe si okaza zapobieenie nastpieniu mierci przez wezwanie pomocy lekarskiej. Czynny al musi by dobrowolny. Jeeli jest on wymuszony przez oko licznoci lub dziaania innych osb, to sprawca nie

korzysta z bezkarnoci. Przykad 8: X usiuje si wama do mieszkania. Jee(i odstpi od usiowania, poniewa zosta sposzony lub nie umia pokona zabezpiecze, jego odstpienie nie jest dobrowolne i nie moe by okrelone jako czynny al. Dobrowolno czynnego alu nie oznacza, e usiujcy musi si kierowa dodatnimi moralnie pobudkami czy motywami. Wystarczy, jeeli sprawca przejawi czynny al mimo e nie by do tego zmuszony i mg usiowanie kontynuowa. W orzecznictwie SN uznano np. za dobrowolny czynny al zachowanie si sprawcy, ktry zaniecha usiowania zgwacenia, gdy niedosza ofiara zaproponowaa mu za to pewn sum pienidzy. Motywy jego zachowania si byy wprawdzie przyziemne, ale nie by zmuszony do odstpienia od usiowania, a wic byo ono dobrowolne. Bezkarno zagwarantowana temu, kto przejawi czynny al obejmuje jedynie odpowiedzialno za usiowanie, od ktrego sprawca odstpi, lub ktrego skutkom zapobieg. Nie wyklucza to odpowiedzialnoci za skutki, ktre spowodowa "po drodze". Jeeli sprawca dobrowolnie odstpi od usiowania zabjstwa, ale w trakcie tego usiowania spowodowa uszkodzenie ciaa ofiary - to poniesie odpowiedzialno za uszkodzenie ciaa. Usiujcy, ktry przejawi skuteczny czynny al nie podlega jednak odpowiedzialnoci za wczeniejsze przygotowanie usiowanego czynu (art. 17 2 KK). Konsekwencje w postaci bezkarnoci usiowania wywouje tylko skuteczny czynny al. Jeeli sprawca tylko (bezskutecznie) stara si zapobiec skutkowi - podlega karze za usiowanie, jednake sd moe w takiej sytuacji zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary (art. 15 2 KK). 10. Wyczenie odpowiedzialnoci karnej. I. Uwagi oglne. Sytuacje, w ktrych odpowiedzialno karna nie nastpuje, mimo e mamy do czynienia z czynem naruszajcym (czasem pozornie naruszajcym) prawo karne, mog by rnego rodzaju. Przyczyny niepocignicia sprawcy do odpowiedzialnoci karnej mog by natury faktycznej (np. niewykrycie sprawcy, niedopenienie obowizkw przez organy cigania) lub natury prawnej. Kodeks karny zawiera szereg uregulowa, na mocy ktrych nie nastpuje ukaranie sprawcy, mimo e popeni on przestpstwo. Nale do nich np. przedawnienie, warunkowe umorzenie. Tu naley te zaliczy przepisy ustaw amnestyjnych i abolicyjnych oraz przepisy o immunitetach. Ponadto w KK l, w rnych sytuacjach i z rnych powodw przewiduje si, e sprawca "nie podlega karze" albo, e "sd moe odstpi od wymierzenia kary". W tym rozdziale omwione bd tylko okolicznoci

wyczajce przestpno czynu. Okolicznoci te mona podzieli na trzy grupy: 1) okolicznoci wyczajce bezprawno czynu; 2) okolicznoci wyczajce win; 3) okolicznoci wyczajce spoeczn szkodliwo czynu. Ad 1) Okolicznoci wyczajce bezprawno czynu to takie, przy ktrych czyn wypeniajcy znamiona przestpstwa nie jest jednak w rzeczywistoci przestpstwem, poniewa na mocy przepisu prawnego lub utartej praktyki dziaania takie uwaane s za zgodne z prawem. W literaturze prawnokarnej uywana jest czsto w stosunku do tych okolicznoci nazwa "kontratypy", zaproponowana przez W. Woltera. Do kontratypw zaliczamy nastpujce okolicznoci: obrona konieczna, stan wyszej koniecznoci (w zasadzie, bo niekiedy wycza on tylko win), dziaanie w ramach uprawnie lub obowizkw, zgoda pokrzywdzonego, czynnoci lecznicze, karcenie maoletnich, uprawianie sportu, uzasadnione ryzyko, ostateczna potrzeba i zwyczaj. Ad 2) Okolicznoci wyczajce win s nastpujce: niepoczytalno, bd co do faktu, niewiadomo bezprawnoci czynu, rozkaz przeoonego. W przypadku okolicznoci wyczajcych win czyn pozostaje wprawdzie bezprawny, ale nie jest przestpstwem ze wzgldu na brak elementu zawinienia. Ad 3) Do trzeciej kategorii naley tylko jedna okoliczno, mianowicie tzw. znikoma spoeczna szkodliwo czynu (art. 1 2 KK). 11. Kontratypy. I. Obrona konieczna. 1. Definicja. Kontratyp obrony koniecznej uregulowany jest w art. 25 KK. Obrona konieczna polega na odpieraniu bezporedniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem, przy uyciu rodkw koniecznych do odparcia tego zamachu i w sposb wspmierny do niebezpieczestwa zamachu. Dziaanie w obronie koniecznej jest dziaaniem prawnym. Uzasadnienie tej instytucji opiera si na zaoeniu, e kademu wolno broni prawa przed bezprawiem. Takie dziaanie jest nie tylko legalnie, ale rwnie spoecznie korzystne i podane. Dlatego te uprawnienie do obrony koniecznej nie ma charakteru subsydiarnego (jak to jest w przypadku stanu wyej koniecznoci), czyli jego istnienie nie zaley od tego, czy istniao inne (ni obrona) wyjcie z sytuacji zagroenia dobra. Tak wic zaatakowany ma prawo si broni rwnie wtedy, gdy moe z atwoci unikn zamachu przez ucieczk przed napastnikiem lub wezwanie policji. 2. Warunki. Dla stwierdzenia, e oceniane dziaanie miao miejsce w

obronie koniecznej, musz by spenione nastpujce warunki, odnoszce si do zamachu i do obrony: 1) obrona jest reakcj na bezporedni zamach; 2) zamach jest bezprawny; 3) sposb obrony jest wspmierny do niebezpieczestwa zamachu, tj. bronicy si stosuje rodki i metody technicznie i spoecznie konieczne dla odparcia zamachu. Ad 1) Zamach polega na dziaaniu lub zaniechaniu zagraajcym naruszeniem dobra prawnego. Zamach jest bezporedni, jeeli zagroone dobro moe by naruszone w najbliszym czasie, tzn. dla zapobieenia jego naruszeniu konieczne jest podjcie dziaania (obronnego lub innego), gdy w przeciwnym razie zamach moe okaza si skuteczny. Nie oznacza to, e osoba zaatakowana musi czeka z dziaaniem obronnym do ostatniego momentu. Przykad 1: Jeeli napastnik A siga do kieszeni po pistolet, by strzeli do osoby B, to B moe podj dziaanie obronne, nie czekajc a A wyjmie bro i wymierzy ja w jego stron. Natomiast nie ma bezporedniego zamachu, jeeli A w celu zastrzelenia B dopiero kupuje bro od osoby C. Nie jest dziaaniem w obronie koniecznej stosowanie pewnych staych zabezpiecze przed ewentualnymi zamachami, np. ogrodzenia zakoczonego od gry drutem kolczastym, trzymanie w domu zego psa, podczenie prdu do ramy okiennej. W takich wypadkach skutki istnienia lub uruchomienia zabezpiecze nastpuj bowiem automatycznie, a nie jako dziaanie obronne podjte w reakcji na konkretny zamach. Nie oznacza to bynajmniej, e maj one przez to charakter nielegalny. Wikszo z nich mieci si w ramach uprawnie jednostki do ochrony swych dbr i interesw, zwaszcza uprawnie waciciela do ochrony wasnoci. Nie mog jednak przekracza pewnego, akceptowanego spoecznie zakresu. Nie mona np. postawi lokatorowi mieszkania zarzutu z powodu pogryzienia wamywacza przez niebezpiecznego psa. Natomiast podczenie prdu do ramy okiennej bdzie uznane za usprawiedliwione jedynie wtedy, gdy nie zagraa to yciu lub zdrowiu, a jedynie powoduje nieprzyjemne uczucie uderzenia prdem. Ad 2) Wymaganie, by zamach by bezprawny ma rne aspekty. Po pierwsze, oznacza to, e nie musi to by zamach naruszajcy prawo karne (chocia tak jest oczywicie najczciej). Wystarczy bezprawno w wietle innej dziedziny prawa. Naruszenie posiadania nieruchomoci moe mie charakter tylko bezprawia cywilnego. Bdzie to jednak zamach bezprawny, uprawniajcy posiadacza do stosowania obrony koniecznej. Zamach naruszajcy prawo karne nie musi mie charakteru przestpstwa. Mona si wic rwnie broni przed napastnikiem niepoczytalnym lub dziaajcym w bdzie wyczajcym przestpno. Nie ma obrony koniecznej przed prawnym "zamachem" na okrelone dobro. Dziaanie komornika, ktry wykonujc wyrok

sdu obiera dunikowi samochd, nie moe by odpierane w ramach obrony koniecznej, poniewa jego dziaanie jest prawne. Podobnie, nie moe tumaczy si obron konieczn skazany, przemoc uniemoliwiajcy zatrzymanie go przez policjanta w celu wykonania wyroku skazujcego na kar pozbawienia wolnoci. Tego rodzaju prawne zamachy na okrelone dobra s, jak w podanych przykadach, dokonywane przez osoby urzdowe. Nie oznacza to, e obywatelowi nie suy prawo do obrony koniecznej przed dziaaniami funkcjonariuszy pastwowych, jeeli s to dziaania bezprawne. Naley jednak odrni dziaania bezprawne od dziaa formalnie prawnych, ale merytorycznie niesusznych. Osoba pozbawiona wolnoci na mocy prawomocnego wyroku skazujcego nie moe si przed nim legalnie broni, nawet jeeli zostaa skazana niesusznie, poniewa sprawc przestpstwa by w rzeczywistoci kto inny. Prawo do stosowania obrony koniecznej istnieje jednak wtedy, gdy dziaanie funkcjonariusza jest nawet formalnie bezprawne, tzn. funkcjonariusz przekracza swe kompetencje lub nie stosuje si do przewidzianego przez prawo trybu. Gdyby np. policjant usiowa przeprowadzi egzekucj wyroku sdu cywilnego albo komornik pozbawi wolnoci podejrzanego aresztujc go, osoba ktrej to dotyczy moe si przed takimi dziaaniami, jak przed kadym naduyciem wadzy, legalnie broni. Trudny problem powstaje wtedy, gdy funkcjonariusz dziaa formalnie prawnie, ale wykonanie niesusznej lub bdnej merytorycznie czynnoci grozi jednostce nieodwracalnymi skutkami, przed ktrymi nie jest moliwe uchronienie si przez wykorzystanie przewidzianego przez prawo trybu. W tym wypadku naley przyj, e mimo formalnej legalnoci dziaania funkcjonariusza, obywatelowi przysuguje prawo do stosowania dziaa obronnych. Osoba, wobec ktrej policjant, mylc j ze ciganym niebezpiecznym przestpc, uywa broni palnej, ma prawo broni si przed zamachem na jej ycie i zdrowie. Prawo to opiera si jednak na instytucji stanu wyszej koniecznoci (por. Nb. 205-21 6), a nie na prawie do obrony koniecznej. leeli wic osoba taka moe bez naraenia si na niebezpieczestwo podda si i nastpnie wyjani nieporozumienie, powinna powstrzyma si od obrony w postaci np. strzau do cigajcego przez pomyk policjanta. Ad 3) Obrona musi by konieczna w sensie technicznym, tzn. bronicy si moe uywa tylko sposobw i rodkw koniecznych do odparcia zamachu. Nie oznacza to z pewnoci wymagania, by bronicy si stosowa sposb obrony lub uywa narzdzi identycznych co do swej intensywnoci jak te, ktre stosuje napastnik. Moe tu nawet zachodzi wyrana dyspropor cja, byleby tylko byy to rodki i sposoby konieczne do odparcia zamachu. Przykad 2: Odpieranie zamachu polegajcego na biciu kogo piciami moe polega na uywaniu niebezpiecznych narzdzi, a nawet broni palnej, jeeli np. mody i silny

napastnik atakuje czowieka starego i sabszego, ktry nie mgby si obroni przez zastosowanie metody uywanej przez napastnika. W tym wypadku wanie stosowanie rodkw drastyczniejszych od tych, ktre zastosowa napastnik, moe okaza si konieczn obron. Sytuacja byaby oczywicie inna, gdyby np. role w podanym kazusie odwrci. Naley pamita, e chodzi o obron konieczn skuteczn w danej sytuacji, tzn. naley bra pod uwag konkretny ukad sytuacyjny i istniejce w nim realne moliwoci obrony. Nawet, gdyby abstrakcyjnie rzecz oceniajc, wystarczajcym rodkiem obrony przed zamachem byo uderzenie napastnika kijem, ale napadnity nie mia ani moliwoci wyboru rodka ani czasu na subtelne rozwaania, co jest w tej sytuacji koniecznym rodkiem obrony, nie mona mu robi zarzutu z tego, e uderzy napastnika lec w pobliu pyt chodnikow. Jego dziaanie nie jest wic w tej sytuacji przekroczeniem granic dopuszczalnej obrony koniecznej. 3. Dysproporcja dbr. Wymaganie, by sposb obrony by wspmierny do niebezpieczestwa zamachu nie oznacza, e midzy dobrem zaatakowanym przez napastnika a dobrem naruszonym w wyniku stosowania obrony nie moe zachodzi dysproporcja. Przepis o obronie koniecznej traktuje kwesti proporcji dbr inaczej, ni przepis o stanie wyszej koniecznoci. Jeeli koniecznym sposobem obrony przed sprawc zamachu na mienie okae si zamanie napastnikowi rki, jest to dopuszczalne prawnie dziaanie obronne. Podobnie, jeeli dla obrony przed zgwaceniem konieczne bdzie spowodowanie mierci napastnika, napadnita ma prawo to zrobi w ramach obrony koniecznej. W obydwu podanych przykadach dobro naruszone w wyniku obrony (zdrowie, ycie) jest wyszej wartoci ni dobro zaatakowane (mienie, wolno w sferze seksualnej), co nie przeszkadza stwierdzeniu, e miaa tu miejsce zgodna z prawem obrona konieczna. W doktrynie prawa karnego zwraca si jednak uwag na to, e dysproporcja midzy dobrem zaatakowanym przez napastnika a dobrem naruszonym przez bronicego si, nie moe by nadmierna, poniewa obrona przestanie wwczas by obron konieczn w sensie spoecznym, chocia bdzie konieczna w sensie technicznym. Podaje si przy tym nastpujcy przykad: Przykad 3: Staruszek siedzcy na wzku inwalidzkim na tarasie zauwaa, e dzieci kradn jabka w jego sadzie. interwencja sowna i strza dla postrachu okazuj si nieskuteczne. Aby odeprze zamach na swoje mienie staruszek strzela wic i rani jedno z dzieci w nog, powodujc jego kalectwo. Obrona taka, chocia konieczna w sensie technicznym, nie jest jednak konieczna w sensie spoecznym z powodu ogromnej dysproporcji dbr. Jest to wic przekroczenie granic obrony koniecznej. Sprawa wyglda jednak prosto tylko przy takim oczywistym

podrczniko m przykadzie, w ktrym dysproporcja dbr jest, dla jasnego przedstawienia problemu, celowo kracowa. Sytuacje rzeczywiste bd zawsze mniej kra cowe i przez to trudniejsze do rozstrzygnicia. Sedno problemu ley oczywi cie w interpretacji pojcia niewspmiernoci sposobu obrony do niebezpie czestwa zamachu (art. 25 2 KK), rozumianej w sensie spoecznym. Wydaje si, e pojcie "niewspmiernoci obrony" naley interpretowa wsko, aby zbytnio nie ograniczy prawa do obrony. Przy takiej interpretacji bdzie dziaaniem w ramach obrony koniecznej np. zabicie lub zranienie napastnika, usiujcego pozbawi czowieka wolnoci lub spowodowa u napadnitego uszkodzenie ciaa. Podobnie, bdzie obron konieczn uszkodzenie ciaa napastnika usiujcego dokona kradziey, jeeli nie chodzi o kradzie rzeczy niewielkiej wartoci. Podobnie naleaoby oceni spowodowanie mierci osoby usiujcej dokona rozboju. 4. Prowokacja. Specyficznym problemem jest obrona przed zamachem sprowokowanym przez bronicego si (szerzej zob. Gardocki, Sprowokowana). Przykad 4: A bdc pod wpywem alkoholu, pnym wieczorem odwiedza znajomego B i rozpoczyna zaskakujcy dla B rozmow na temat intymnych stosunkw czcych go z ton B. B reaguje na to wyznanie agresywnie. A, bronic si przed zamachem, powoduje mier B. Podany wyej kazus zosta w konkretnej sprawie karnej rozstrzygnity przez SN w sposb niekorzystny dla bronicego si, ze wzgldu na jego uprzednie sprowokowanie zamachu. Wyrok ten zosta jednak jednomylnie skrytykowany w doktrynie, jako nieuzasadnione ograniczenie prawa do obrony koniecznej. Przyjmuje si bowiem, e zwyke sprowokowanie zamachu i (jak w podanym przykadzie) nie odbiera prawa do obrony koniecznej. Nie jest natomiast dziaaniem w obronie koniecznej wyrzdzenie krzywdy napastnikowi w ramach tzw. celowej prowokacji. Gdyby w podanym wyej przykadzie A sprowokowa B w tym wanie celu, by wywoa jego agresj i pod oson instytucji obrony koniecznej bezkarnie go zabi wwczas jego dziaanie, traktowane jako cao, uznane byoby za przestpstwo umylnego zabjstwa, a nie dziaanie w ramach obrony koniecznej. 5. Problem bjki. Nie mog w zasadzie powoywa si na obron konieczn uczestnicy bjki (art. 158 KK), poniewa wystpuj oni w podwjnej roli ofensywno-defensywnej i wyodrbnienie strony bronicej si nie jest moliwe. W orzecznictwie przedwojennym SN przyjmowa jednak (na tle KK z 1932 r.), e istnieje prawo uczestnika bjki do obrony koniecznej przed konkretnym zamachem w okrelonym momencie bjki. Pogld ten by oceniany krytycznie przez doktryn. W orzecznictwie i

pimiennictwie powojennym przewaa pogld, e uczestnik bjki nie moe si powoywa na obron konieczn, chyba e wycofuje si z bjki, a mimo to nadal jest atakowany. Dopuszczalne, wedug tego pogldu, jest te wystpienie w obronie osoby niezdolnej do dalszego. udziau w bjce. Tak samo powinny by traktowane dziaania obronne osb nie biorcych udziau w bjce, np. obrona osoby odciganej od udziau w bjce. Wydaje si jednak, e koncepcja obrony przed konkretnymi zamachami nie powinna by w caoci odrzucana, lecz raczej przyjta w zawonej wersji zaproponowanej przez liwiskiego. Jego zdaniem, sprawca konkretnego urazu lub mierci czowieka w bjce nie moe tumaczy si obron konieczn, natomiast moe si powoywa na stan wyszej koniecznoci. Takie stanowisko daje prawn moliwo dziaania obronnego przed konkretnym zamachem przy spenieniu warunku proporcjonalnoci i subsydiarnoci. Nie wykluczaoby to natomiast odpowiedzialnoci za sam udzia w bjce (liwiski, Polskie..., 163). 6. Przekroczenie granic. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet odstpi od jej wymierzenia (art. 25 2 KK). Przekroczenie granic obrony koniecznej powoduje, e dziaanie obronne przestaje by dziaaniem prawnym. Wina osoby przekraczajcej granice obrony koniecznej jest jednak mniejsza ni wina osoby, ktra analogiczny czyn popenia bez zwizku z obron. Przekroczenie granic obrony koniecznej moe przybra posta ekscesu intensywnego lub ekscesu ekstensywnego. Eksces intensywny zachodzi wtedy, gdy bronicy si stosuje sposb obrony, ktry nie by konieczny dla odparcia zamachu, albo zachodzi omwiona wyej sytuacja racej dysproporcji dbr. Eksces ekstensywny polega na spnionym dziaaniu obronnym (gdy zamach ju usta), albo na dziaaniu przedwczesnym, tj. gdy zamach nie mia jeszcze charakteru bezporedniego. KK z 1997 r. wprowadzi nowe uregulowania dotyczce szczeglnej odmiany przekroczenia obrony koniecznej. Mianowicie, w art. 25 3 stwierdza si, e: "Sd odstpuje od wymierzenia kary, jeeli przekroczenie granic obrony koniecznej byo wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznociami zamachu". Obligatoryjne odstpienie od wymierzenia kary ma tu, zdaniem ustawodawcy uzasadnienie w szczeglnej sytuacji psychologicznej bronicego si (strach, wzburzenie). Jednake te przeycia psychiczne wtedy tylko powoduj niekaralno czynu, jeeli s "usprawiedliwione okolicznociami zamachu". Wynika z tego, e przepis ten nie ma zastosowania do obrony przedwczesnej i, e wprowadzono tu pewien miernik obiektywny. Indywidualna skonno bronicego

si do popadania we wzburzenie lub ulegania uczuciu strachu nie wystarcza. Konieczne jest ustalenie, e w danych okolicznociach mia on podstawy do takiej reakcji. Mona to okreli w ten sposb, e w danych okolicznociach strach lub wzburzenie s reakcj typow, wobec czego osoba przekraczajca granice obrony znajduje zrozumienie w opinii spoecznej do tego stopnia, e moliwe jest niekaranie jej, mimo popenienia przestpstwa. Oderwanie si od indywidualnych predyspozycji psychologicznych bronicego si, nie wyklucza zaliczenia do "okolicznoci zamachu" pewnych jego cech, takich jak wiek, sprawno fizyczna, ktre acznie z sytuacj, intensywnoci zamachu, rodzajem zaatakowanego dobra i rodzajem uywanych przez napastnika rodkw - mog usprawiedliwi strach lub wzburzenie. Przy interpretacji pojcia "wzburzenie usprawiedliwione okolicznociami" pomocne moe by orzecznictwo dotyczce zabjstwa w afekcie (art. 148 4 KK), gdzie uywa si bardzo podobnego pojcia "silne wzburzenie usprawiedliwione okolicznociami". II. Stan wyszej koniecznoci. 1. Definicja. Kwestia stanu wyszej koniecznoci (s.w.k.) uregulowana jest w art. 26 KK. Przepis ten wycza przestpno czynu polegajcego na - w zasadzie sprzecznym z prawem karnym powiceniu jakiego dobra, jeeli byo to zachowanie si podjte w celu uchylenia bezporedniego niebezpieczestwa grocego dobru chronionemu prawem, przy czym niebezpieczestwa tego nie mona byo inaczej unikn (ni przez powicenie dobra), a dobro powicone nie przedstawia wartoci oczywicie wyszej ni dobro ratowane. Przykad 1: W czasie nieobecnoci lokatora w jego mieszkaniu na skutek zwarcia instalacji elektrycznej wybucha poar. Ssiedzi, nie majc innego wyjcia, wyamuj okno i gasz poar, uszkadzajc przy tym dywan i meble. Ich czyn byby naruszeniem miru domowego (art. 193 KK) i uszkodzeniem mienia (art. 288 KK), gdyby nie to, e dziaali w s.w.k. Ujcie s.w.k. w polskim prawie karnym jest szerokie, zwaszcza przez to, e w s.w.k. ratowa mona wszelkie dobra prawne. Inne ustawodawstwa preferuj ujcie wsze, np. k.k. szwajcarski z 1937 r. ogranicza krg ratowanych dbr (art. 34) do ycia, zdrowia, wolnoci, czci i mienia. Podobnie, a nawet wziej ujmuje to k.k. RFN z 1975 r. (por. Nb. 83-135). 2. S.W.K a obrona konieczna. Porwnujc s.w.k. z obron konieczn zauway mona charakterystyczne rnice midzy tymi instytucjami. Punktem wyjcia przy obronie koniecznej by "bezprawny zamach", za przy stanie wyszej koniecznoci "niebezpieczestwo". Niebezpieczestwo jest pojciem szerszym od zamachu. Kady

zamach na jakie dobro jest niebezpieczestwem dla tego dobra, ale nie odwrotnie. Inny charakter ni przy obronie koniecznej ma te zachowanie si osoby dziaajcej w s.w.k., polega ono bowiem nie na odpieraniu zamachu, lecz na powiceniu jakiego dobra. Stan wyszej koniecznoci rni si te od obrony koniecznej zasad subsydiarnoci (o czym bdzie jeszcze mowa dalej - por. Nb. 210). Konkretne sytuacje yciowe mog, wskutek wyboru wariantu postpowania przez osoby, ktre si w nich znalazy, rozwin si w kierunku obrony koniecznej lub s.w.k. Przykad 2: Kasjer napadnity przez uzbrojonego bandyt obezwadnia go, powodujc u niego uszkodzenie ciaa. Zakwalifikujemy jego czyn jako dziaanie w obronie koniecznej. Jeeli natomiast, bronic wasnego ycia, wyda bandycie pienidze, bdzie to przy spenieniu innych warunkw - stan wyszej koniecznoci. 3. Rozwj instytucji. Historycznie, elementy s.w.k. ksztatoway si ju w prawie rrymskim i pniej w prawie kanonicznym, gdzie sformuowano maksym necessitas non habet legem (Cypin, 2224). Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r. ujmowaa t instytucj bardzo wsko odnoszc j tylko do kradziey dokonanej z godu. W Polsce "Status litewski" wskazywa tylko jedn sytuacj, ktr wspczenie zaliczylibymy do s.w.k. stwierdzajc, e bezkarne jest zabicie psa atakujcego czowieka. Wspczesne generalne sformuowanie tej instytucji w europejskich kodeksach karnych jest dorobkiem I po. XIX wieku (Cypin, 26). Teoretyczne uzasadnienie s.w.k. (zob. Cypin, 30-61) byo w literaturze kwesti sporn. Pocztkowo usprawiedliwiano dziaajcego w s.w.k. tym, e dziaa on w szczeglnym stanie psychicznym, a nawet w stanie niepoczytalnoci. Wysuwano te argument, e karanie osoby dziaajcej w s.w.k. byoby bezuyteczne, poniewa dziaa ona pod wpywem instynktu samozachowawczego. Inne pogldy kady nacisk na fakt, e dziaanie w s.w.k. jest dziaaniem w interesie spoecznym (kryterium obiektywne). Jak si wydaje, s.w.k moe by w zalenoci od proporcji dbr, ratowanego i powicanego, uzasadniany albo przez element obiektywny "spoecznej opacalnoci" czynu (Zoll, Okolicznoci, 116) albo przez argumentacj odnoszc si do zasady winy. 4. Bezporednie niebezpieczestwo. Podstawowym elementem sytuacji s.w.k. jest bezporednie niebezpieczestwo groce jakiemu dobru. Zachodzi ono wtedy, gdy istnieje zagroenie naruszenia dobra w najbliszej przyszoci. Niebezpieczestwo nie jest bezporednie, jeeli zagroone dobro moe by naruszone w przyszoci na tyle odlegej, e nie ma koniecznoci natychmiastowego podejmowania decyzji ratowania jakiego

dobra kosztem drugiego. Przykad 3: Jeeli w zwizku z poarem, ktry wybuch na jednym kocu wsi, waciciel gospodarstwa pooonego na drugim jej kracu rozbiera stodo ssiada, aby uchroni swoje budynki od ognia - nie dziaa w s.w.k., poniewa niebezpieczestwo nie jest bezporednie (Gubiski, Wyczenie, 31). rdem niebezpieczestwa moe by zachowanie si czowieka lub dziaanie si przyrody (powd, poar od uderzenia pioruna) albo zachowanie si zwierzcia. Niebezpieczestwo musi jednak grozi dobru prawnie chronionemu. Ratowanie dobra, ktre prawo pozwala lub nakazuje naruszy, nie uzasadnia przyjcia s.w.k., np. osoba pozbawiona wolnoci na mocy wyroku sdowego nie moe tumaczy si s.w.k., jeeli dla odzyskania wolnoci uszkadza miejsce zamknicia lub obezwadnia stranika. 5. Proporcja dbr. Przy dziaaniu w s.w.k. zachowana musi by proporcja midzy dobrem ratowanym i powiconym. Oglnie mona powiedzie, e wedug art. 26 KK, dobro powicone nie moe przedstawia wartoci oczywicie wikszej ni dobro ratowane. Oznacza to, e w ramach s.w.k. opisanego w tym przepisie mieszcz si trzy rodzaje sytuacji: 1) dobro powicone jest wartoci mniejszej ni ratowanie; 2) dobra te s rwnej wartoci; 3) dobro powicone jest wartoci wyszej (ale nie wartoci oczywicie wyszej) ni dobro ratowane. Tak wic, wedug art. 26 KK mona w s.w.k. powici dobro rwnej z dobrem ratowanym - wartoci, co ma zwaszcza due znaczenie przy przestpstwach przeciwko yciu. Przykad 4: Po katastrofie statku, jeden z rozbitkw, ratujc swoje ycie kosztem ycia drugiego rozbitka, odbiera mu przemoc kamizelk ratunkow. Przykad 5: Kierowca samochodu, ktry - dla uniknicia uszkodzenia swego samochodu w zderzeniu z samochodem zaparkowanym na poboczu - przejeda przebiegajcego przechodnia, nie dziaa w s.w.k., poniewa powica dobro oczywicie wikszej wartoci (zdrowie lub ycie przechodnia) dla ratowania mienia. Przykad 6: Waciciel kury ciganej przez rasowego psa ssiada, nie moe si tumaczy s.w.k., jeeli zastrzeli psa ratujc kur przed zagryzieniem. Zachodzi tu dysproporcja dbr. Ocena jego zachowania byaby inna, gdyby zastrzeli psa, ratujc samego siebie przed pogryzieniem. Ustalanie wartoci dbr dla celw stanu wyszej koniecznoci opiera si musi na kryteriach obiektywnych, akceptowanych spoecznie. Nie moe tu by miarodajna ocena subiektywna, oparta na indywidualnych kryteriach osoby powoujcej si na s.w.k. 6. Subsydiarno. Stan wyszej koniecznoci oparty jest na zasadzie

subsydiarnoci. Art. 26 KK stawia bowiem warunek, by zachowanie si polegajce na powiceniu jakiego dobra byo jedynym wyjciem z sytuacji ("niebezpieczestwa nie mona inaczej unikn"). W tym sensie s.w.k. jest instytucj subsydiarn, pomocnicz, zapewniajc sprawcy bezkarno tylko wtedy, jeeli dziaa w ostatecznoci, gdy niemoliwe byo inne skuteczne dziaanie dla uratowania zagroonego dobra. Przykad 7: Kapitan uszkodzonego statku, ktry dla ratowania ycia pasaerw wyrzuca ich bagae i adunek do morza, dziaa w s.w.k., jeeli inaczej nie mg unikn niebezpieczestwa. Nie ma natomiast s.w.k., jeeli mg wybra inny wariant postpowania, np. zawin do pobliskiego portu. Zasady subsydiarnoci nie naley rozumie w taki sposb, e pozbawia ona dziaajcego wyboru wariantu postpowania, zwaszcza wyboru konkretnego dobra powiconego. Jeeli wiadek wypadku drogowego zabiera si samochd osobie X, by przewie ciko rannego do szpitala, dziaa w s.w.k. i nie popenia przestpstwa rozboju, nawet, jeeli mg odebra samochd osobie Y. Nie dziaa jednak w s.w.k., jeeli robi to, mimo e mgby przewie rannego wasnym samochodem, ale nie chce go pobrudzi krwi rannego. 7. Celowo dziaania. Dziaanie w s.w.k. musi mie charakter dziaania umylnego i znamiennego okrelonego celem. Na s.w.k. moe si powoywa tylko ten, kto uwiadamia sobie istnienie niebezpieczestwa i dziaa w celu jego uchylenia. Jeeli kto naruszy w sposb przestpny cudze dobro w sytuacji niebezpieczestwa dla innego dobra, ale istnienia tego niebezpieczestwa sobie nie uwiadamia - nie dziaa w s.w.k. Przykad 8: Pasaer X dla dokuczenia pasaerowi Y wyrzuca jego walizki do morza, nie wiedzc, e w jednej z nich terrorysta Z umieci bomb zegarowa, ktra miaa wanie wybuchn. Nie jest to dziaanie w s.w.k., poniewa pasaer X nie dziaa w celu uchylenia niebezpieczestwa dla statku i pasaerw. 8. Konsekwencje. Art. 26 KK okrela konsekwencje s.w.k. sowami "nie popenia przestpstwa", Ze sformuowania tego nie wynika, czy dziaajcy w s.w.k. nie popenia przestpstwa, poniewa dziaa prawnie, czy te jego zachowanie si po2ostaje bezprawne, ale nie jest przestpstwem z powodu braku winy. Polski KK nie rozstrzyga wic, czy s.w.k. wycza bezprawno czynu, czy tylko win osoby dziaajcej w tym stanie. Jednake w zwizku z tym, e art. 26 KK wyranie dzieli s.w.k. na dwie odmiany, odrbnie je opisujc, naley przyj, e w 1 art. 26 KK zdefiniowany jest s.w.k. wyczajcy bezprawno czynu, za w 2 art. 26 - s.w.k.

wyczajcy win. Stan wyszej koniecznoci wyczajcy bezprawno czynu zachodzi wtedy, gdy "dobro powicone przedstawia warto nisz od dobra ratowanego". Wyczenie bezprawnoci uzasadnia si wwczas tym, e dziaanie powicajcego dobro niszej wartoci jest spoecznie opacalne. i Jeli natomiast dobro powicone przedstawia warto rwn dobru ratowania albo warto wprawdzie wysz, ale nie "oczywicie wysz" (wtedy I bowiem nie byoby w ogle s.w.k.) - mamy do czynienia ze s.w.k. wyczajcym win (art. 26 2). Podzia ten ma znaczenie nie tylko teoretyczne, poniewa konsekwencj I ustalenia, e zachodzi s.w.k. wyczajcy bezprawno czynu jest to, e dziaanie ma charakter prawny, i inne osoby maj obowizek je znosi. Natomiast, jeeli mamy do czynienia z wyczeniem tylko winy, a sam czyn pozostaje bezprawny, to moe on by odpierany w ramach obrony koniecznej. Gdyby w podanym wyej przykadzie z rozbitkami i kamizelk ratunkow przyj, e rozbitek A odbierajcy kamizelk ratunkow rozbitkowi B dziaa prawnie, musielibymy konsekwentnie przyj, e ewentualny opr rozbitka B jest dziaaniem bezprawnym. Jeeli natomiast zachodzi tu tylko wyczenie winy rozbitka A, rozbitek B moe stosowa przeciwko jego zamachowi, niezawinionemu wprawdzie, ale bezprawnemu - obron konieczn. 9. Kolizja obowizkw. Odmian s.w.k. jest kolizja obowizkw, z ktrych tylko jeden moe by 212 wypeniony (art. 26 5 KK). Przykad 9: Ton dwie osoby w tym samym czasie. Osoba, ktra ratuje jedn z nich nie odpowiada z art. 162 KK, za nieudzielanie pomocy drugiej poniewa zachodzi tu szczeglna odmiana s.w.k., przy ktrej powicenie jednego z dbr (tu ycia drugiego toncego) nie jest przez osob ratujc pierwszego toncego zawinione. 10. Zawiniony s.w.k. Na tle art. 26 KK powstaje problem, czy na s.w.k. moe si powoywa ten, kto 2l3 w sposb zawiniony sam wywoa niebezpieczestwo dla dobra, ktre nastpnie ratowa, powicajc inne dobro. Zdaniem Cypina i Makowskiego, w takiej sytuacji zawinione umylnie lub nieumylnie sprowadzenie niebezpieczestwa wyklucza s.w.k. (Cypin, 124; Makowski, Kodeks, 84). Wedug Auscalera, naley to do proporcji dbr. Ten, kto ratuje dobro wikszej wartoci moe si powoywa na s.w.k., nawet jeeli niebezpieczestwo sam uprzednio wywoa. Nie moe natomiast powoywa si na s.w.k. przy innej proporcji dbr (Auscaler, Stan, 189). Inne stanowisko prezentuj Wolter i Gubiski, stwierdzajc, e prawo polskie nie wyklucza powoywania si na s.w.k. przez osob, ktra sama niebezpieczestwo zawinia (Wolter, Nauka 187; Gubiski, Wyczenie, 34). Wydaje si, e najbardziej przekonywujce jest tutaj stanowisko liwiskiego, wedug

ktrego wya ezenie s.w.k. moe mie miejsce tylko wtedy, gdy niebezpieczestwo zostao wywoane w celu naruszenia pniej dobra prawnego pod pozorem s.w.k., np. gdy kto w tym celu drani psa ssiada, by wywoa z jego strony zagroenie i nastpnie zastrzeli (iwiski, Polskie..., 174; dalsza argumentacja, zob. Gardocki, Sprowokowana, 272). 11. Wyczenie s.w.k. Nie dziaa w stanie wyszej koniecznoci wyczajcym win ten, kto powica dobro, ktre ma szczeglny obowizek chroni, nawet naraajc si na niebezpieczestwo osobiste (art. 26 4 KK). Przepis ten wycza powoywanie si na s.w.k. wyczajcy win przez osoby wykonujce pewne niebezpieczne zawody lub funkcje co do tych dbr, ktre maj one obowizek chroni. K.K. z 1969 r. odnosi to wycznie do wszystkich odmian s.w.k. Obecne uregulowanie nie wycza powoywania si na s.w.k. przez osoby, ktre dziaaj w s.w.k. wyczajcym bezprawno, poniewa 4 art. 26 KK odsya tylko do 2, pomijajc milczeniem 1 art. 2G KK. Wynika z tego, e moe si powoywa na s.w.k. osoba, ktra zobowizaa si np. chroni, nawet z naraeniem si na niebezpieczestwo osobiste, wany obiekt pastwowy albo przewoone midzy bankami pienidze lub cenne dzieo sztuki - jeeli powici wymienione dobra dla ratowania wasnego ycia. Jest to niewtpliwie uregulowanie kontrowersyjne w wietle dotychczasowych pogldw na spoeczny sens tego rodzaju niebezpiecznych zawodw. Nie ma dziaania w s.w.k., gdy jest on wyranie wyczony przez ustaw, zwaszcza regulujc uprawnienia organw pastwowych wobec obywateli. albo wyczony przez prawne przesdzenie szczeglnie wysokiej wartoci jakiego dobra. Policjant nie moe przekroczy ustawo4vego terminu zatrzymania obywatela dla zapobieenia popenieniu przez niego przestpstwa. Podobnie, nie wolno mu torturowa osoby znajcej miejsce podoenia bomby, mimo e mogoby to uratowa ycie ludzi zagroonych eksplozj. Lekarz nie moe przemoc lub podstpem dokona u pacjenta zabiegu operacyjnego, mimo e uratowaoby to pacjentowi ycie. W tym ostatnim przykadzie przyjmujemy, e ustawodawca, regulujc dan sytuacj szczegow, wykluczy w tym zakresie dziaanie oglnej reguy o s.w.k. W przykadzie drugim zakadamy, e dobro polegajce na zakazie tortur jest zawsze wikszej wartoci ni inne dobra, nawet ycie ludzkie. Zapewne jednak i ten pogld mgby by podwaony w sytuacjach kracowych, np. gdyby chodzio o zapobieenie katastrofie nuklearnej. Trudny problem szczegowy powstaje w zwizku z art. 17 ust. 3 ustawy o Policji i (Dz.U. z 1990 r. Nr 30, poz. 179), wedug ktrego uycie broni przez policjanta nie moe zmierza do pozbawienia ycia osoby, przeciwko ktrej utyto broni. Wynikaoby z tego, e nawet w sytuacji, gdy np.

porywacz grozi natychmiastowym umierceniem zakadnika, nie wolno go w sposb zamierzony zastrzeli: Wydaje si jednak, e taka wykadnia nie jest suszna, poniewa art. 17 wskazanej ustawy milczy na temat stanu wyszej koniecznoci, mimo e powtarza w ust. l pkt. 1 formu obrony koniecznej. Ponadto, wykadnia taka stawiaaby, w sposb sprzeczny z zasad rwnoci wobec prawa, wyej ochron ycia porywacza od ochrony ycia zakadnika. 12. Przekroczenie granic . O przekroczeniu granic s.w.k. mwi 3 art. 26, upowaniajc sd do zastosowania w tych sytuacjach nadzwyczajnego zagodzenia, a nawet uwolnienia od kary. W doktrynie reprezentowane jest szersze rozumienie tego pojcia (Wolter, Nauka, 183-184; Buchaa, Prawo..., 267) i wsze (Gubiski, Wyczenie, 42-43). Wg szerszego rozumienia, przekroczenie granic s.w.k. zachodzi wtedy, gdy: 1 ) niebezpieczestwo nie byo bezporednie; 2) przeamana zostaa zasada subsydiarnoci, tj. niebezpieczestwa mona byo inaczej unikn; 3) nie zachowano zasady proporcjonalnoci. Wedug wszego rozumienia pojcia przekroczenia granic s.w.k., zalicza si do tylko sytuacje "2" i "3", poniewa tylko przy nich rzeczywiste istnienie bezporedniego niebezpieczestwa moe w pewnym stopniu tumaczy naruszenie innych przesanek s.w.k. III. Dziaanie w ramach uprawnie lub obowizkw. Dziaanie w ramach uprawnie jest ogln okolicznoci wyczajc odpowiedzialno karn, opierajc si na zaoeniu braku sprzecznoci wewntrz danego systemu prawa. Jeeli jaka dziedzina prawa daje obywatelowi prawo zachowania si w okrelony sposb, to czyn taki nie moe by podstaw do pocignicia go do odpowiedzialnoci karnej. Prawo karne musi ustpi przed przepisem innej dziedziny prawa, jest ono w tym sensie zawsze dziedzin "sabsz" (Wolter, Funkcja bdu w prawie karnym, 175). Uprawnienie wyczajce przestpno czynu moe dotyczy funkcjonariuszy pastwa wykonujcych czynnoci urzdowe lub te osb prywatnych. W odniesieniu do czynnoci urzdowych najwiksze znaczenie maj uprawnienia organw pastwowych do stosowania rodkw przymusu. Np. pozbawienie podejrzanego wolnoci na mocy postanowienia o tymczasowym aresztowaniu nie jest przestpstwem z art. 189 KK. Uywanie przez funkcjonariuszy policji w sytuacjach okrelonych w art. 20a ustawy o Policji, dla celw ukrycia swej tosamoci, faszywych dokumentw osobistych lub tablic rejestracyjnych samochodu nie jest przestpstwem z art. 273 KK. Prawo przewiduje te szereg uprawnie dla osb prywatnych, ktrych wykonywanie wyklucza uznanie czynu za przestpstwo.

Np. wedug art. 432 KC posiadacz gruntu moe zaj cudze zwierz, ktre wyrzdza szkod na jego gruncie, jeeli zajcie jest potrzebne dla zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody. W orzecznictwie SN wymienia si szereg takich uprawnie wynikajcych z prawa cywilnego, okrelajc je wspln nazw dozwolonej samopomocy (OSNKW 28/1994). Wedug art. 15 ustawy o najmie lokali mieszkalnych (Dz.U. z 1994 r. Nr 105, poz. 509), w razie awarii wywoujcej szkod lub grocej bezporednio powstaniem szkody, jeeli najemca jest nieobecny lub odmawia udostpnienia lokalu, wynajmujcy ma prawo wej do lokalu w obecnoci funkcjonariuszy policji lub stray miejskiej. W obydwu tych przykadach nastpuje zalegalizowanie czynw, ktre inaczej byyby przestpstwami z art. 191 lub art. 193 KK. Uprawnienie wyczajce przestpno czynu musi by zawarte w ustawie. Przepisy o charakterze wykonawczym maj tu znaczenie o tyle, o ile na podstawie delegacji ustawowej, i w jej ramach, precyzuj postanowienia ustaw.

IV. Zgoda pokrzywdzonego (zgoda dysponenta dobrem). X. Definicja . Nie ma przestpstwa, jeeli naruszenie lub zagroenie dobra prawnego i nastpio za zgod pokrzywdzonego, a waciwie za zgod dysponenta dobrem, poniewa w tej sytuacji trudno mwi o pokrzywdzeniu. Mwic o zgodzie dysponenta dobrem jako o okolicznoci wyczajcej odpowiedzialno karn, mamy na myli tylko te sytuacje, gdy czyn sprawcy wypenia znamiona przestpstwa. Wtedy, gdy zgoda dysponenta dobrem powoduje, e znamiona przestpstwa w ogle nie zostay wypenione, nie ma potrzeby powoywania si za ni, poniewa problem przestpnoci czynu w ogle nie powstaje. Przykad: Osoba X odbywa stosunek seksualny z osob Y za jej zgod. Czyn ten nie wypenia znamion przestpstwa zgwacenia i nie ma potrzeby powoywania si na zgod osoby Y, bo nikomu nie przychodzi do gowy rozpatrywa tego zdarzenia w kategoriach przestpnoci lub jej braku. Sytuacja jest inna, gdy czyn narusza okrelone dobro i wypenia znamiona przestpstwa, np. X uderza Y-ka (art. 217 KK) albo pozbawia go wolnoci przez zwizanie sznurem (art. 189 KK). W tych przypadkach dla wyczenia przestpnoci czynu potrzebne jest stwierdzenie, e pokrzywdzony yczy sobie by uderzonym lub zwizanym, potrzebne jest powoanie si na jego zgod. Zgoda jest prawnie skuteczna, jeli spenia okrelone warunki:

X. dotyczy dobra, ktrym osoba udzielajca zgody moe swobodnie dysponowa; X. zgoda jest dobrowolna; 3) zgoda istnieje w chwili czynu.

X. Warunek pierwszy. Katalog dbr, ktrymi jednostka moe swobodnie dysponowa nic jest wyranie okrelony przez prawo, lecz wynika z jego interpretacji. Swobodne dysponowanie moe na pewno dotyczy takich dbr jak wolno, nietykalno cielesna, mienie. Jednostka moe te dysponowa swoim bezpieczestwem, np. moe podj si pracy polegajcej na udziale w niebezpiecznym programie cyrkowym. Ten zakres swobodnej dyspozycji dotyczy, oczywicie, osb dorosych. W odniesieniu do maoletnich ma ona zakres wszy. Dziecko moe si skutecznie zgodzi na zadawanie mu lekkich uderze (nnp w trakcie zabawy), ale ju jego zgoda na zrobienie mu tatuau bdzie prawnie nieskuteczna. Wikszo dbr prawnych nie moe by bezkarnie naruszana, nawet za zgod pokrzywdzonego. Zabjstwo lub cikie uszkodzenie ciaa pozostaje przestpstwem, nawet jeeli ofiara wyrazia uprzednio na to zgod, a nawet daa tego (art. 150 KK); podrobienie podpisu osoby X przez osob Y na dokumencie pozostaje przestpstwem z art. 270 KK, nawet jeeli X sobie tego yczy, poniewa wiarygodno dokumentw jest dobrem o charakterze oglnym, ktrym X nie moe sam dysponowa. Cikie uszkodzenie ciaa moe by jednak usprawiedliwione, jeeli nic opiera si wycznie na zgodzie osoby, ktrej to dotyczy, lecz jest ponadto dokonywane w wanym spoecznie celu. Nie jest wic przestpstwem z art. 156 KK pobranie nerki do przeszczepu od dorosego dawcy, ktry wyrazi na przeszczep wyran zgod, a ponadto zachodz pozostae przesanki wymagane dla legalnoci takiego zabiegu. (Zob. art. 9 ustawy z 26.10.1995 r. O pobieraniu z przeszczepianiu komrek, tkanek i narzdw Dz.U. Nr 138, poz. 682). Podobnie naley traktowa zabiegi chirurgiczne dokonywane u transseksualistw w celu dostosowania ich cech fizycznych do ich pci psychicznej (Filar, Prawne, 68). Kontrowersyjn w doktrynie kwesti jest dopuszczalno dokonywania za zgod osoby zainteresowanej zabiegu sterylizacji nie majcej celu leczniczego. Dotychczas przewaa pogld, e jest to przestpstwo cikiego uszkodzenia ciaa. Postuluje si jednak ustawowe dopuszczenie takiej moliwoci (Zieliska, Warunki, 70-76). Ostatnio wyraono te przekonywujcy pogld, e zabieg taki jest prawnie dopuszczalny rwnie na tle obowizujcego stanu prawnego (Wsek, Czy dobrowolna, 97). X. Warunek drugi.

Warunek dobrowolnoci zgody jest oczywisty i wynika z pojcia zgody, ktrej nie ma, jeeli owiadczenie dysponenta dobrem jest wymuszone. Dobrowolnoci nie ma, jeeli dysponuje dobrem osoba niepoczytalna albo dziecko nie mogce rozpozna znaczenia zgody. Trudno te mwi o dobrowolnej zgodzie, jeeli udzielajcy jej nie uwiadamia sobie w peni na co si godzi, tzn. zgoda skuteczna prawnie musi by zgod na naruszenie okrelonego dobra w okrelony sposb, nie moe mie charakteru oglnego (Gubiski, Wyczenie, 820). 4. Warunek trzeci. Zgoda musi istnie w chwili czynu, jest to bowiem zgoda na naruszenie okrelonego dobra, a nie akceptacja takiego naruszenia ex post. Taka pniejsza akceptacja moe mie tylko znaczenie procesowe przy przestpstwach prywatnoskargowych, bo jeli pokrzywdzony nie zoy skargi, to do procesu nie dojdzie, ale nie znaczy to, e nie zostao popenione przestpstwo. V. Czynnoci lecznicze. Czynnoci lecznicze czsto cz si z ryzykiem spowodowania niezamierzonych negatywnych skutkw w postaci pogorszenia si stanu zdrowia, uszkodzenia ciaa lub mierci pacjenta. Spowodowanie takich skutkw nie ma jednak charakteru przestpnego, jeeli spenione s pewne warunki. Warunki te s nastpujce: X. dziaanie podjte byo w celu leczniczym i X. leczcy dziaa zgodnie z zasadami sztuki medycznej (lege artis). Ad 1) Dziaanie musi by podjte w celu diagnostycznym lub terapeutycznym. Zabieg podjty w innym celu (np. w celu przeprowadzenia eksperymentu medycznego) podlega innym zasadom. Ad 2) Nie wycza odpowiedzialnoci karnej spowodowanie negatywnego dla pacjenta skutku przez dziaanie, ktre byo bdne z punktu widzenia medycyny, np. podanie nieprawidowej dawki leku, niewaciwe zdezynfekowanie narzdzi chirurgicznych, diagnoza nie odpowiadajca ustalonym symptomom choroby, zaniechanie niezbdnych w danej sytuacji bada itp. Leczenie nie moe si te odbywa bez zgody chorego (zob. art. 33-34 225 ustawy o zawodzie lekarza z 5.12.1996 r., Dz.U. z 1997 r. Nr 28, poz. 152). Zabieg leczniczy bez zgody pacjenta jest przestpstwem z art. 192 KK. Zasady odnoszce si do zabiegw leczniczych odnosz si rwnie do zabiegw kosmetycznych. Celem jest tu jednak nie wyleczenie, lecz poprawienie wad urody. Dlatego uwaa si, e dodatkowym warunkiem wyczenia odpowiedzialnoci karnej za ewentualne negatywne skutki jest w tej sytuacji

niewielkie prawdopodobiestwo ich nastpienia (Buchaa, Prawo..., 288). Odrbne, w pewnym stopniu, zasady wykonywania zabiegw lekarskich ustanawia w stosunku do osb skazanych KKW. W okrelonych sytuacjach mog by one wykonywane nawet wbrew woli skazanego (art. 118 KKW). VI. Karcenie maoletnich. Wyczenie przestpnoci czynu dotyczy rwnie pewnych czynnoci wychowawczych. Nie stanowi przestpstwa czyn, wypeniajcy znamiona naruszenia nietykalnoci cielesnej (art. 217 KK), jeeli mieci si on w ramach tzw. Dozwolonego karcenia maoletnich. Karcenie maoletnich jest w prawie polskim pozaustawow okolicznoci wyczajc odpowiedzialno karn. Jej uzasadnienie opierao si pocztkowo na przekonaniu, e cielesne karcenie dzieci jest niezbdne dla ich dobrego wychowania, e jest czynnoci spoecznie poyteczn. Wspczenie, prawo karne toleruje karcenie maoletnich jako uprawnienie wychowawcze rodzicw, ale raczej na zasadzie liczenia si z pewnym faktem spoecznym. Nie angauje si natomiast w spr o to, na ile tego typu dziaanie moe by zaakceptowane z punktu widzenia zasad pedagogiki. Karcenie musi spenia pewne warunki, mianowicie: 1) musi mie cel wychowawczy; 2) wykonywane jest przez rodzicw lub prawnych opiekunw dziecka; X. nie przekracza pewnego stopnia intensywnoci. Ad 1) Nie jest dozwolone karcenie podejmowane bez celu wychowawczego, np. karcenie dzieci bez zwizku z konkretnym przewinieniem, lecz tylko dla rozadowania zego humoru rodzicw, czy te karcenie na zapas. Ad 2) Uprawnieni do karcenia s tylko rodzice lub opiekunowie, a nie np. nauczyciele, wychowawcy w internacie, ssiedzi. Ad 3) Karcenie musi przybiera akceptowan spoecznie form. Nie moe wic zwaszcza polega na zncaniu si (art. 207 KK), ani na powodowaniu uszkodze ciaa dziecka lub wywoywa zagroenia dla jego zdrowia. W ramach dziaalnoci wychowawczej rodzice maj te prawo wykonywa inne czynnoci, ktre wypeniaj znamiona niektrych przestpstw przeciwko wolnoci. Np. otwieranie przez rodzicw listw przychodzcych do dzieci w celu sprawdzenia, czy nie utrzymuj kontaktw z osobami wywierajcymi na nie niekorzystny wpyw, nie bdzie przestpstwem z art. 2G7 KK. Podobnie, stosowanie groby lub zamknicie dziecka w celu wyegzekwowania zakazu wyjcia z domu, nie bdzie przestpstwem z aart 191 lub 189 KK. W Konstytucji RP z 1997 r. Zamieszczono art. 40 o nastpujcym brzmieniu: Nikt nie moe by poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu.

Zakazuje si stosowania kar cielesnych. W zwizku z tym powstaje problem, czy przepis ten zabrania karcenia maoletnich w opisanych wyej formach i granicach. Wydaje si, e mwic o karach cielesnych art. 40 ma na myli kary wymierzane i wykonywane w imieniu pastwa w postpowaniu karnym, nnp kar chosty za przestpstwo. Przy przyjciu takiej interpretacji aart 40 Konstytucji niczego w zakresie kontratypu karcenia maoletnich nie zmienia.

VII. Ryzyko sportowe. Uprawianie niektrych sportw czy si z natury rzeczy dla uprawiajcych dan dyscyplin z naruszeniem nietykalnoci cielesnej zawodnika (boks, zapasy). Zachowania takie nie s oczywicie przestpne, poniewa nastpuj za zgod uprawiajcych dan dyscyplin. Odrbny problem powstaje, gdy w czasie uprawiania sportu nastpuj nieszczliwe wypadki w postaci uszkodze ciaa lub mierci zawodnikw albo kibicw. W takich wypadkach wyczenie przestpnoci czynu ma miejsce tylko wtedy, gdy skutki te zostay spowodowane w ramach tzw. Ryzyka sportowego. Tolerowanie ryzyka wicego si ze sportem opiera si na przekonaniu, e jest to opacalne spoecznie ze wzgldu na poytek i przyjemno wynikajce z uprawiania sportu i atrakcyjno widowisk sportowych dla publicznoci. Dziaanie ma miejsce w ramach ryzyka sportowego, jeeli zostay spenione nastpujce warunki: 1) uprawianie danej dyscypliny sportu jest dozwolone; 2) dziaanie byo podjte w celu sportowym; X. nie zostay naruszone reguy danej dyscypliny sportowej. Ad 1) Dozwolone jest uprawianie dyscyplin sportowych, jeeli nie zostao to, w drodze wydania odpowiednich przepisw, zabronione przez pastwo. Trzeba jednak pamita, e mwimy tu o dyscyplinie sportowej majcej pewne zasady i reguy zachowania si, zabezpieczajce uczestnikw przed nadmiernym ryzykiem. Ad 2) Dziaanie musi by podjte w celu osignicia celw wynikajcych z regu danej dyscypliny sportu (strzelenia bramki, zadania ciosu itd.), a nie w celu np. odegrania si na przeciwniku pod pozorem dziaania o charakterze sportowym. Ad 3) Najwaniejszym elementem ryzyka sportowego jest dziaanie w ramach regu danej dyscypliny sportowej. Chodzi naturalnie o t grup regu, ktra ma na celu bezpieczestwo wspuczestnikw zawodw. Na przykad spowodowanie mierci bramkarza w czasie meczu piki nonej przez usiowanie kopnicia piki w sytuacji, gdy reguy gry nakazuj ju powstrzymanie si od tego dziaania, bdzie wykluczao powoanie si sprawcy na ryzyko sportowe. Natomiast spowodowanie takiego samego skutku bez naruszenia regu bezpieczestwa, bdzie si miecio w ramach ryzyka

sportowego, nawet jeeli sprawca naruszy reguy majce charakter umowny, np. uderzajc pik rk w czasie meczu piki nonej. Powoanie si na ryzyko sportowe jako na okoliczno wyczajc przestpno czynu odnosi si nie tylko do oficjalnie organizowanych zawodw, lecz do wszystkich sytuacji uprawiania sportu, jeeli tylko spenione zostay przesanki tego ryzyka. VIII. Ryzyko nowatorstwa. Osiganie nowych wartoci spoecznych jest czsto zwizane z ryzykiem wywoania niekorzystnych rezultatw. Uwaa si jednak, e w ostatecznym bilansie dziaania o pewnym stopniu ryzyka s spoecznie poyteczne. Gdyby podejmowanie ryzykownych dziaa, zwaszcza eksperymentw byo zabronione lub zwizane z ryzykiem poniesienia odpowiedzialnoci karnej niemoliwe byoby np. wyprbowywanie nowych urzdze technicznych i nowych metod leczenia, co utrudnioby postp w wielu dziedzinach ycia. Przyjmuje si wic, e podejmowanie ryzyka nie moe pociga za sob odpowiedzia1noci karnej, jeeli spenione s pewne warunki. Kwestia dozwolonego ryzyka uregulowana jest w art. 27 KK. Przepis ten wymaga spenienia nastpujcych warunkw, by ryzyko byo dopuszczalne: X. celem dziaajcego jest przeprowadzenie eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego; X. spodziewana korzy ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze; 3) w wietle aktualnego stanu wiedzy oczekiwanie jej osignicia jest zasadne; 4) w wietle aktualnego stanu wiedzy zasadna jest celowo i sposb przeprowadzenia eksperymentu. Jeeli w eksperyment zaangaowany jest (jako jego obiekt) czowiek, to warunkiem jego legalnoci jest zgoda, udzielona po naleytym poinformowaniu go o spodziewanych korzyciach i grocych mu ujemnych skutkach oraz prawdopodobiestwie ich powstania, jak rwnie o moliwoci odstpienia od udziau w eksperymencie na kadym jego etapie. W kwestii eksperymentu medycznego art. 27 3 KK odsya do ustawy. Aktualnie, kwesti t reguluje art. 21-29 ustawy o zawodzie lekarza z 5.12.1996 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 28, poz. 152).

IX. Ostateczna potrzeba. W celu zapewnienia przestrzegania dyscypliny w wojsku, prawo karne przewiduje moliwo stosowania przez przeoonych w stosunku do podwadnych rodkw, ktre, gdyby nie zawarte w przepisach upowanienie, miayby charakter

przestpny. Art. 319 1 KK stwierdza, e wykonanie rozkazu wydanego przez uprawnion do tego osob moe by wymuszone przy uyciu niezbdnych do tego rodkw, jeeli okolicznoci wymagaj natychmiastowego przeciwdziaania, a posuchu dla rozkazu nie mona osign w inny sposb. Przykad: onierz A owiadcza przeoonemu B, e nie zamierza wykona rozkazu wejcia do ciarwki i powrotu do koszar. Przeoony B, przy pomocy pozostaych onierzy, zmusza przemoc A do podporzdkowania si rozkazowi. Dziaanie przeoonego nie jest przestpstwem z art. 191 KK.

X. Zwyczaj. Przestpno czynu moe by wyczona przez fakt, e mieci si on w ramach pewnego, spoecznie akceptowanego zwyczaju. W literaturze wskazuje si w zwizku z tym na dwa rodzaje sytuacji. Pierwsza dotyczy wrczania prezentw osobom penicym funkcj publiczn Druga natomiast, dotyczy zwyczajowo przyjtych czynw, polegajcych na naruszeniu nietykalnoci cielesnej. Omawiajc pierwsz z tych sytuacji wymienia si m.in. zwyczaj dawania napiwkw. Jest to o tyle nietrafne, e dawanie napiwkw odnosi si tylko do osb, ktre nie peni funkcji publicznej, jak tego wymagaj przepisy o apownictwie. Przyjmujc napiwek nie wypeniaj oni znamion tego przestpstwa, a wic powoywanie si na zwyczaj w celu uchylenia przestpnoci czynu jest zbyteczne. Problem powstaje natomiast wtedy, gdy mamy do czynienia z przyjmowaniem prezentw przez osoby penice w pewnym zakresie funkcj publiczn, np. przez nauczycieli, lekarzy. Przyjmuje si tutaj pewne generalne zasady, niezalenie od ktrych mog istnie pewne specyficzne warunki lub odstpstwa od regu w zalenoci od typu sytuacji i funkcji penionej przez obdarowanego. Przede wszystkim, wrczenie prezentu nie moe nastpowa na danie obdarowanego, a tym bardziej nie moe on uzalenia czynnoci urzdowej od otrzymania prezentu. Po drugie, prezent wrczany jest dopiero po dokonaniu czynnoci i nie jest te wczeniej obiecany. Po trzecie, prezent nie moe przekracza pewnych zwyczajowych ram. Mog to by kwiaty, czekoladki, ksika itp. przedmioty, ale ani pienidze ani te rzeczy o duej wartoci. W ramach zwyczaju mieci si poczstowanie funkcjonariusza kaw, herbat, ale nie zapraszanie na obiad do drogiej restauracji. S to tylko bardzo oglne ramy omawianego zwyczaju. Poszczeglne sytuacje s bardziej zrnicowane. Np. mieci si w ramach zwyczajowych podarowanie chirurgowi butelki koniaku przez wdzicznego pacjenta w zwizku z udan operacj, ale nie np. w zwizku z pozytywnym orzeczeniem w sprawie rentowej. Tym bardziej danie takiego prezentu np.

kontrolerowi skarbowemu lub celnikowi po czynnoci urzdowej, przekracza ramy akceptowanego spoecznie zwyczaju. Z drugiej strony trudno sobie wyobrazi, by kiedykolwiek podarowanie komu kwiatw, ze wzgldu na symboliczny charakter tego prezentu, mogo by potraktowane jako przestpstwo wrczenia apwki. Drugi typu sytuacji omawianej w ramach problematyki zwyczaju jako okolicznoci wyczajcej przestpno czynu odnosi si do naruszenia nietykalnoci cielesnej przez oblanie wod w tzw. "lany poniedziaek" ("migus-dyngus"). W literaturze podkrela si, e nie chodzi o czyn zagraajcy zdrowiu albo powodujcy zniszczenie ubrania (Gubiski, Wyczenie, 73). Wydaje si jednak, e wspczenie to ograniczenie jest zbyt niemiae. W rzeczywistoci zakres spoecznej tolerancji wobec "migusa-dyngusa" znacznie si zawzi. Obecnie mona przyj, e jest on traktowany jako zwyczaj legalizujcy naruszenie nietykalnoci cielesnej tylko w krgu osb, ktre si wzajemnie znaj i traktuj go jako rodzaj zabawy, co do ktrej istnieje zgoda wszystkich uczestnikw. 12. Wyczenie winy. I. Niepoczytalno. Niepoczytalno oznacza brak moliwoci rozpoznania znaczenia swe go czynu lub pokierowania swym postpowaniem, ktry zachodzi w chwili czynu i spowodowany jest upoledzeniem umysowym, chorob psychiczn lub innym zakceniem czynnoci psychicznych (art. 31 1 KK). Stan taki istnie ma "w chwili czynu". Jeeli wic sprawca jest w chwili czynu poczytalny, a nastpnie, np. na skutek choroby psychicznej, poczytalno utraci, to nie wpywa to na ocen popenionego ju przez niego czynu. Ma to tylko znaczenie procesowe, poniewa zgodnie z art. 22 k.p.k., postpowanie karne naley zawiesi, jeeli oskarony nie moe bra udziau w postpowaniu z powodu choroby psychicznej. Definicja niepoczytalnoci w polskim KK opiera si na wskazaniu z jednej strony pewnego stanu psychicznego sprawcy (niemono rozpoznania znaczenia swego czynu lub pokierowania swym postpowaniem), a z drugiej strony na wskazaniu biologiczno-psychiatrycznych przyczyn tego stanu rzeczy, takich jak upoledzenie umysowe, choroba psychiczna lub inne zakcenie czynnoci psychicznych. Przyjto wic tutaj tzw. mieszan metod okrelania pojcia niepoczytalnoci. Konsekwencj tego jest, e w konkretnym przypadku stwierdzenie niepoczytalnoci wymaga wskazania cznie jednej z wymienionych w art. 31 1 KK przyczyn i co

najmniej jednego z nastpstw wywoanych w psychice sprawcy. Upoledzenie umysowe oznacza istotne obnienie sprawnoci umysowej powstae z rnych przyczyn (np. zaburze genetycznych, chorb matki w okresie ciy lub urazw dziecka) w okresie rozwojowym jednostki (tzw. niedorozwj umysowy) lub te sytuacje wice si z urazami lub innymi czynnikami, majcymi miejsce po okresie rozwojowym, ktre powoduj zanik pewnych funkcji mzgu. Pojcie upoledzenia umysowego jest wic szersze od pojcia niedorozwoju umysowego (Zob. Uzas., s. 20). Choroby psychiczne (psychozy) oznaczaj zaburzenia psychiczne, ktrych cech charakterystyczn s patologiczne zmiany funkcji psychicznych, charakteryzujce si rnymi objawami, np. zaburzeniami wiadomoci, urojeniami, zaburzeniami nastroju. Do chorb psychicznych zalicza si np. schizofreni, paranoj, psychoz maniakalno-depresyjn. "Inne zakcenia czynnoci psychicznych" mog wiza si z pewnymi procesami biologicznymi zachodzcymi w organizmie jednostki, takimi jak dojrzewanie pciowe, menstruacja, klimakterium. Mog by te spowodowane np. wysok gorczk, skrajnym przemczeniem, efektem patologicznym, zatruciem organizmu, a take wynika mog z naduycia alkoholu lub narkotyku. Wymieniona w definicji niepoczytalnoci niemono rozpoznania znaczenia swego czynu oznacza zarwno niemono uwiadomienia sobie moliwych skutkw swego dziaania, jak rwnie niemono oceny spoecznej i moralnej czynu. Zachodzi wic ona zarwno wtedy, gdy np. osoba niedorozwinita umysowo nie moe skojarzy, e odkrcenie kurka w kuchence gazowej moe doprowadzi do eksplozji, jak i wtedy, gdy nie moe sobie uwiadomi, e zabieranie cudzych rzeczy jest oceniane jako karygodne. Niemono pokierowania swoim postpowaniem oznacza zakcenia sfery woli i zachodzi np. w przypadku dziaania w stanie godu narkotycznego, kiedy osoba uzaleniona nie moe si powstrzyma od popenienia czynu zabronionego. Konsekwencj niepoczytalnoci jest brak winy po stronie sprawcy czynu obiektywnie sprzecznego z prawem karnym (czynu zabronionego), a wic w kocowym rezultacie brak przestpstwa. Nie moemy bowiem niepoczytalnemu sprawcy zrobi zarzutu z naruszenia prawa, skoro dochodzi do tego z powodw, na ktre nie ma on wpywu. Karanie sprawcy niepoczytalnego nie miaoby te sensu z punktu widzenia celw kary. Prawo karne przewiduje jednak moliwo stosowania wobec niepoczytalnych sprawcw rodkw zabezpieczajcych (zob. art. 93 i nast. KK). II. Poczytalno ograniczona. Nie wycza winy stan poczytalnoci w znacznym stopniu ograniczonej. Sprawca dziaajcy w takim stanie popenia wic przestpstwo i ponosi odpowiedzialno karn. Ograniczenie poczytalnoci wpywa jednak na stopie winy,

powodujc jego obnienie. Kodeks karny (art. 31 2) okrela tylko konsekwencje popenienia czynu w stanie poczytalnoci ograniczonej w znacznym stopniu, stwierdzajc, e sd moe w takim wypadku zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary. Ograniczenie poczytalnoci mniejszego stopnia powinno jednak wpywa na wymiar kary w jej ustawowych granicach. III. Wprawienie si w stan odurzenia. W szczeglny sposb uregulowane zostay sytuacje (art. 31 3 KK), w ktrych mamy wprawdzie do czynienia z niepoczytalnoci sprawcy w chwili czynu lub znacznym ograniczeniem poczytalnoci, ale wynikaj one z wprawienia si sprawcy w stan nietrzewoci lub odurzenia innym rodkiem. W takim przypadku sprawca ponosi odpowiedzialno wedug oglnych zasad, tak jakby by w peni poczytalny w chwili czynu. Musz tu by jednak spenione cznie dwa warunki: 1 ) sprawca wprawi si w stan nietrzewoci lub odurzenia i 2) sprawca przewidywa lub mg przewidzie, e wprawiajc si w taki stan wywoa u siebie niepoczytalno lub znaczne ograniczenie poczytalnoci. Ad 1) Sprawca wprawia si w stan nietrzewoci lub odurzenia, jeeli dobrowolnie i wiadomie pije alkohol lub zaywa narkotyk. Warunek ten nie bdzie wic speniony, jeeli kto np. zostaje przemoc zmuszony do wypicia alkoholu albo podstpnie wstrzykuje mu si rodek odurzajcy. Podobnie, jeeli przez pomyk zayje narkotyk, mylc, e jest to zapisane mu lekarstwo. Ad 2) Warunek drugi nie oznacza wymagania, by sprawca przewidzia lub mg przewidzie, e w stanie odurzenia popeni przestpstwo. Chodzi tu tylko o przewidywanie lub moliwo przewidywania, e skutkiem wprawienia si w stan odurzenia bdzie wyczenie poczytalnoci lub jej ograniczenie. Sprawca moe nie by w stanie przewidzie takiego skutku, zwaszcza w przypadkach tzw. patologicznego upojenia alkoholowego, kiedy to niepoczytalno spowodowana jest nietypow reakcj organizmu na dawk alkoholu, ktra normalnie takie skutku nie powoduje. Stosowanie w sytuacjach wymienionych w. art. 31 3 KK normalnej odpowiedzialnoci karnej jest niewtpliwie odstpstwem od zasady winy. Potrzeb takiego odstpstwa tumaczy si na og koniecznoci ochrony spoeczestwa przed czynami tej kategorii sprawcw. Wydaje si jednak, e takie uregulowanie prawne wynika gwnie z uwzgldnienia poczucia sprawiedliwoci spoeczestwa, ktre nie jest skonne zaakceptowa bezkarnoci niepoczytalnego sprawcy, jeeli ta niepoczytalno ma swe rdo w naduyciu alkoholu lub zayciu narkotyku.

IV. Stan nietrzewoci. Stanu nietrzewoci wpywajcego na poczytalno nie naley myli ze zwykym "stanem nietrzewoci" i "stanem po uyciu alkoholu", ktre nale do znamion niektrych przestpstw i wykrocze (np. art. 180 KK, art. 87 KW). Stan po uyciu alkoholu zachodzi, gdy zawarto alkoholu w organizmie wynosi lub prowadzi do stenia we krwi od 0,2 promila do 0,5 promila alkoholu albo do obecnoci w wydychanym powietrzu od 0,1 mg do 0,25 mg alkoholu w 1 dm3. Natomiast stan nietrzewoci zachodzi, gdy zawarto alkoholu we krwi wynosi lub prowadzi do stenia powyej 0,5 promila alkoholu albo obecnoci w wydychanym powietrzu powyej 0,25 mg alkoholu w dm3. V. Bd co do faktu. Okolicznoci wyczajc win (umyln) sprawcy jest tzw. bd co do faktu, czyli sytuacja gdy zachodzi rozbieno midzy jakim fragmentem rzeczywistoci a wyobraeniem o nim sprawcy. Dla odpowiedzialnoci karnej istotny jest tylko taki bd co do faktu, ktry dotyczy, jak to stwierdza art. 28 1 KK, "okolicznoci stanowicej znami czynu zabronionego". Przykad 1: Na polowaniu, myliwy X, mylnie sdzc, e strzela do zwierzcia, zabija innego myliwego. Jego bd jest istotny, poniewa dotyczy on faktu, e chodzi o czowieka, a wic dotyczy jednego ze znamion zabjstwa (art. 148 1 KK). Gdyby X mylnie sdzi, e strzela do osoby A, a w rzeczywistoci strzela do osoby B - jego bd byby nieistotny dla odpowiedzialnoci karnej, poniewa dotyczyby tylko tosamoci ofiary, co nie wchodzi do znamion zabjstwa. Tak wic istotny bd co do faktu, to, inaczej mwic, bd co do znamienia czynu zabronionego. Konsekwencj istotnego bdu co do faktu jest to, e sprawca nie popenia umylnie czynu zabronionego, co do znamienia ktrego si pomyli. W podanym wyej przykadzie myliwy X, mylnie sdzcy, e strzela do zwierzcia, nie popenia umylnego zabjstwa. Nie wyklucza to jednak jego odpowiedzialnoci za nieumylne spowodowanie mierci. W przypadku przestpstw, ktre nie wystpuj w odmianie nieumylnej, istotny bd co do faktu powoduje brak przestpstwa w ogle. Przykad 2: X nakania do picia wdki Y-ka, mylnie sdzc, e nakaniany jest osob doros. Jest to bd istotny, bo dotyczy znamienia "maoletni" uytego w opisie czynu polegajcego na rozpijaniu maoletniego (art. 208 KK). Poniewa jednak nie ma (inaczej ni np. przy zabjstwie czy spowodowaniu uszczerbku na zdrowiu) nieumylnej odmiany tego

przestpstwa, X nie ponosi odpowiedzialnoci karnej, nawet jeeli co do faktu "maoletnioci" moemy mu przypisa lekkomylno lub niedbalstwo. W pewnych przypadkach konsekwencj bdu co do faktu moe by wykluczenie odpowiedzialnoci za jedno przestpstwo umylne z jednoczesn moliwoci zakwalifikowania czynu z przepisu o innym przestpstwie umylnym. Dzieje si tak wtedy, gdy nawet pominicie znamienia, ktrego dotyczy bd, nie wyklucza jeszcze wypenienia znamion innego przestpstwa umylnego. Przykad 3: X przekazuje wiadomoci stanowice tajemnic pastwow agentowi obcego wywiadu Y, mylnie sdzc, e Y jest zagranicznym dziennikarzem. Bd dotyczy tu istotnego dla przestpstwa szpiegostwa (art. 130 2 KK) znamienia "obcy wywiad". Dlatego wyklucza si tutaj zakwalifikowanie czynu X-a jako szpiegostwa. Jednake, nawet i bez uwzgldnienia znamienia objtego bdem X-a, jego czyn wypenia znamiona przestpstwa ujawnienia tajemnicy pastwowej (art. 265 KK). Art. 28 2 KK reguluje sytuacj, gdy bd sprawcy polega na mylnym przyjciu, e zachodzi okoliczno stanowica znami czynu zabronionego, ktra powoduje powstanie typu uprzywilejowanego. Odpowiada on wwczas z przepisu okrelajcego ten typ uprzywilejowany. Np., jeeli kto zabija ciko i nieuleczalnie chorego pod wpywem wspczucia dla niego mylnie sdzc, e da on przyspieszenia jego mierci - odpowiada z art. KK za zabjstwo eutanatyczne, mimo e obiektywnie dopuci si zwykego zabjstwa z art. 148 1 KK. Natomiast, gdy sprawca popenia przestpstwo typu kwalifikowanego, a jego I bd dotyczy wanie znamienia kwalifikujcego, wyklucza to odpowiedzialno za typ kwalifikowany, ale pozostaje przestpstwo typu podstawowego. Inaczej jest tylko przy przestpstwach kwalifikowanych przez okrelone nastpstwo, ktre mog by popenione z winy mieszanej, a wic wystarczy, e co do nastpstwa zachodzi lekkomylno lub niedbalstwo sprawcy. Inaczej mwic, bd co do nastpstwa czynu nie wyklucza wwczas odpowiedzialnoci sprawcy za typ kwalifikowany. VI. Niewiadomo bezprawnoci czynu (bd co do prawa). Inaczej ni przy bdzie co do faktu, bd co do prawa dotyczy nie jednego ze znamion przestpstwa, lecz caociowej prawnej oceny czynu. Przykad: X czstuje alkoholem maoletniego Y, mylnie sdzc, e ma do czynienia z osob penoletni. Jest to bd faktyczny, wykluczajcy przestpstwo z art. 208 KK (rozpijanie maoletniego). Jeeli przykad zmienimy w ten sposb, e X wprawdzie zna dokadnie wiek Y-ka, ale mylnie sdzi, e prawo nie zabrania dawania maoletnim alkoholu,

mamy do czynienia z niewiadomoci bezprawnoci czynu (art. 30 KK), czyli bd dotyczy caociowej oceny czynu. Bd co do prawa moe mie w praktyce miejsce w odniesieniu do mniej znanych typw przestpstw. Trudno sobie wyobrazi, by kto nie wiedzia e przestpstwem jest kradzie, pobicie lub spowodowanie poaru. Natomiast z pewnoci pewien procent obywateli nie wie, e przestpstwem jest przywaszczenie sobie rzeczy znalezionej (art. 284 KK), zatajenie dowodw niewinnoci innej osoby (art. 236 KK), czy te niezawiadomienie organw cigania o pewnych przestpstwach (art. 240 KK). Art. 30 KK, ktry reguluje kwesti bdu co do prawa, posuguje si okreleniem "niewiadomo bezprawnoci czynu", a nie "niewiadomo przestpnoci czynu". Oznacza to, e nie ma bdu w rozumieniu tego przepisu, jeeli sprawca wprawdzie nie wie dokadnie, e jego czyn jest przestpstwem, ale zdaje sobie spraw, e czyn ten jest zabroniony przez jak ga prawa. Nie ma take bdu co do prawa, jeeli sprawca wie o bezprawnoci czynu, ale uwaa zakaz za niesuszny. Taka rnica pogldw midzy nim a ustawodawc nie ma wpywu na win sprawcy i w konsekwencji nie ma wpywu na jego odpowiedzialno karn. 2. Zakres odpowiedzialnoci. Ustawodawca moe w rnym stopniu uwzgldnia bd co do prawa przy ksztatowaniu zakresu odpowiedzialnoci karnej sprawcy. W dawniejszym prawie karnym posugiwano si powszechnie maksym ignorantia iuris nocet (nieznajomo prawa szkodzi). Deklarowano w ten sposb, e bd sprawcy co do oceny prawnej czynu nie ma wpywu na jego odpowiedzialno karn. Obowizujce w Polsce prawo karne uwzgldnia na korzy sprawcy jego bd co do prawa, jeeli taka niewiadomo bezprawnoci jest usprawiedliwiona. Podstawowym kryterium powinna tu by moliwo uniknicia bdu przez sprawc. Sprawca moe nie mie moliwoci uniknicia bdu dlatego, e jaki przepis karny wprowadzono nagle, albo dlatego, e jako cudzoziemiec z kraju, w ktrym takie czyny s prawnie dozwolone nie wpad na myl, e naley sprawdzi jak ocenia to prawo polskie. Przy ustalaniu, czy niewiadomo bezprawnoci czynu naley te wzi pod uwag poziom umysowy sprawcy i stopie zrozumiaoci przepisu. Jeeli bd prawny by nieusprawiedliwiony, to sprawca odpowiada za popeniony czyn na normalnych zasadach, ale sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary. 3. Przestpstwo urojone. Sytuacj odwrotn w stosunku do niewiadomoci bezprawnoci czynu stanowi tzw. przestpstwo urojone (delictum putativum). Zachodzi ono wtedy, gdy kto zachowuje si zgodnie z prawem, ale bdnie sdzi, e jego zachowanie

si jest przestpstwem, np. osoba uprawiajca prostytucj mylnie sdzi, e jest to zabronione przez obowizujcy KK pod grob kary. W przypadku przestpstwa urojonego odpowiedzialno karna nie wchodzi w gr, poniewa o przestpnoci czynu decyduje ustawa (nullum crimen sine lege), a nie czyje przekonanie, e taka przestpno zachodzi. VII. Bd co do kontratypu lub okolicznoci wyczajcej win. Kodeks karny w art. 29 odrbnie uregulowa kwesti bdu co do okolicznoci wyczajcej bezprawno (kontratypu) lub okolicznoci wyczajcej win sprawcy. Wedug tego przepisu, nie popenia przestpstwa kto dopuszcza si czynu zabronionego w usprawiedliwionym bdnym przekonaniu, e zachodzi tu jedna z tych okolicznoci. Gdy bd taki nie jest usprawiedliwiony, sprawca odpowiada na normalnych zasadach, moliwe jest jednak zastosowanie nadzwyczajnego zagodzenia kary. Przykad 1: Dwaj kierowcy po spowodowanej przez siebie kolizji kc si w ostrych sowach o to, ktry z nich j zawini. W pewnym momencie jeden z nich grozi drugiemu, e "zaraz uciszy go na zawsze" i siga pod kurtk. Drugi uczestnik ktni, mylc, 2e jego przeciwnik chce uy broni palnej, uderza go cikim przedmiotem, powodujc cikie uszkodzenie ciaa. Okazao si, e uderzony nie mia adnej broni, lecz chcia tylko nastraszy przeciwnika. W takiej sytuacji mona przypuszcza, e sd uznaby, e bd co do istnienia obrony koniecznej by usprawiedliwiony. Gdyby przykad zmodyfikowa w ten sposb, e w czasie ktni jeden z jej uczestnikw, nic nie mwic siga do kieszeni po tym jak kichn - konkluzja sdu musiaaby by inna. VIII. Rozkaz przeoonego. Najistotniejszym elementem dyscypliny wojskowej jest obowizek wykonywania przez podwadnych rozkazw przeoonych. Wag tego obowizku podkrela si w prawie karnym przez tworzenie typw przestpstw polegajcych na odmowie wykonania rozkazu (art. 343 KK), czsto zagroonych surowymi karami. Z drugiej strony, lepe wykonywanie rozkazw, jak ucz dowiadczenia historyczne, moe prowadzi do naduywania dyscypliny wojskowej dla popeniania przestpstw, a w kracowych przypadkach umoliwia funkcjonowanie caych zbrodniczych systemw pastwowych. Dlatego te nie mona wymaga od onierzy absolutnego posuszestwa (tzw. koncepcja "lepych bagnetw"). Nie mona jednak rwnie da onierzom prawa i naoy obowizku analizowania kadego rozkazu pod ktem jego legalnoci

(teoria "mylcych bagnetw") i rozstrzygania za kadym razem, czy rozkaz wykona. Polskie prawo karne przyjmuje w tym zakresie, w art. 318 KK, koncepcj "umiarkowanego posuszestwa". Zgodnie z tym przepisem, onierz dopuszczajcy si czynu zabronionego bdcego wykonaniem rozkazu nie popenia przestpstwa, chyba e wykonujc rozkaz umylnie popenia przestpstwo. Wykonawca przestpnego rozkazu odpowiada wic, jeeli chce popeni czyn zabroniony (zamiar bezporedni) albo przewidujc moliwoci wypenienia znamion czynu zabronionego godzi si na to (zamiar ewentualny). Przykad 1: Niedowiadczony onierz, wykonujc w czasie wicze rozkaz przeoonego, rzuca petard na strych wiejskiego domu, powodujc w ten sposb poar. W tym wypadku onierz nie uwiadamia sobie, jakie skutki moe spowodowa jego zachowanie si i dlatego na mocy art. 318 KK nie popenia przestpstwa. Uregulowanie dotyczce rozkazu (art. 318 KK) nie dotyczy sytuacji, gdy onierz otrzymujcy rozkaz dziaa w niewiadomoci bezprawnoci czynu. Stosuje si wwczas art. 30 KK. Przykad 2: onierz, na rozkaz przeoonego, traktuje jecw wojennych w sposb sprzeczny z konwencjami midzynarodowymi. Jeli okae si, e nie zna on odpowiednich przepisw i zaufa w tym zakresie przeoonemu, bdziemy musieli rozstrzygn, czy bd ten byi usprawiedliwiony w rozumieniu art. 30 KK. W 18 art. 115 KK zawarta jest ustawowa definicja rozkazu, zgodnie z ktr jest to polecenie okrelonego dziaania lub zaniechania wydane subowo onierzowi przez przeoonego lub uprawnionego onierza starszego stopniem. Wynika z tego, e musi to by polecenie subowe nie tylko co do formy, ale rwnie merytorycznie musi ono dotyczy spraw subowych. W zakresie zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci kwestia rozkazu uregulowana jest w prawie karnym midzynarodowym w sposb nieco odmienny. Wedug art. 8 Statutu Midzynarodowego Trybunau Wojskowego (tzw. Trybunau Norymberskiego) "okoliczno, e oskarony dziaa z rozkazu swego rzdu albo swego zwierzchnika, nie zwalnia go od odpowiedzialnoci karnej; moe jednak wpyn na zagodzenie kary, jeeli Trybuna uzna, e wymaga tego sprawiedliwo". W praktyce moe zachodzi sytuacja bdca poczeniem instytucji rozkazu przeoonego i stanu wyszej koniecznoci. Jeeli onierz, odmawiajc wykonania rozkazu przestpnego, naraziby si na niebezpieczestwo (np. w postaci uycia broni przez przeoonego dla wymuszenia posuszestwa), moe - jeeli pozostae przesanki stanu wyszej koniecznoci s spenione - powoywa si na stan wyszej koniecznoci dla usprawiedliwienia wiadomego wykonania przez siebie przestpnego rozkazu.

Art. 6 ustawy z 1997 r. przepisy wprowadzajce KK wprowadzi uregulowanie, na mocy ktrego przepisy 18 art. 115 KK oraz art. 318 i 344 KK maj odpowiednie zastosowanie do funkcjonariuszy Policji, UOP, Stray Granicznej, Pastwowej Stray Poarnej i Suby Wiziennej. Do tych funkcjonariuszy odnosi si wic zarwno definicja rozkazu, uregulowanie odpowiedzialnoci za wykonanie rozkazu przestpnego, a take przepis (art. 344 KK), ktry uznaje, e nie popenia przestpstwa osoba odmawiajca wykonania rozkazu lub nie wykonujca rozkazu, ktry poleca popenienie przestpstwa. Osobn kwesti stanowi znaczenie polece subowych, wydawanych urzdnikom pastwowym przez ich przeoonych. Poniewa nie s oni zwizani dyscyplin podobn do wojskowej, ponosz - w razie popenienia przestpstwa na polecenie przeoonego - odpowiedzialno karn na normalnych zasadach. Okoliczno, e przestpstwa dokonano na polecenie przeoonego, moe jednak by uwzgldniona przy wymiarze kary, jeeli w konkretnym przypadku miao to wpyw na stopie winy sprawcy. 13. Znikoma spoeczna szkodliwo czynu. Wedug art. 1 2 KK, nie stanowi przestpstwa czyn, ktrego spoeczna szkodliwo jest znikoma. Przepis ten przewiduje specyficzn okoliczno wyczajc odpowiedzialno karn, ktrej nie mona zaliczy ani do okolicznoci wyczajcych bezprawno czynu ani do okolicznoci wyczajcych win. Chodzi oczywicie o czyn, ktry wypenia znamiona przestpstwa, ale przez sw nietypowo merytorycznie nie zasuguje na to, by potraktowa go jako przestpstwo. Przykad 1: X zamyka na klucz pokj, w ktrym przebywa Y. Czyn ten wypenia znamiona przestpstwa umylnego pozbawienia czowieka wolnoci (art. 189 KK). Jeeli jednak wyobrazimy sobie, e pozbawienie wolnoci trwao minut, to by moe, w normalnej sytuacji dojdziemy do wniosku, e czyn ten jest spoecznie szkodliwy w stopniu znikomym i zastosujemy art. 1 2 KK. Znikoma szkodliwo spoeczna konkretnego czynu nie oznacza, e jest on czynem spoecznie pozytywnym. Moe tak by, zwaszcza, gdy czyn nie jest spoecznie szkodliwy w adnym stopniu lub wrcz spoecznie poyteczny (ktre to sytuacje art. 1 2 KK te obejmuje). Jednake najczciej chodzi tu o czyny, ktre nie stanowi wprawdzie przestpstwa, ale mog by jednak potraktowane jako podstawa innego rodzaju odpowiedzialnoci (np. dyscyplinarnej). Art. 1 2 dotyczy formalnie wszystkich typw przestpstw przewidzianych w prawie karnym, w tym rwnie zbrodni. Praktycznie jednak, trudno sobie wyobrazi jego zastosowanie przy tych typach przestpstw, ktrych znamiona s tak ujte, e wykluczaj znikomo spoecznej szkodliwoci. Np. trudno

sobie wyobrazi, by czyn polega na zncaniu si nad osob nieporadn (art. 207 KK), i jednoczenie stopie jego spoecznej szkodliwoci by znikomy. Znikoma szkodliwo spoeczna czynu, to kategoria ocenna. Nie da si cile okreli w ustawie, kiedy taka znikomo zachodzi. Jest to sytuacja, kiedy pewna nieunikniona dowolno oceny organw stosujcych prawo nie moe doprowadzi do rozszerzenia zakresu odpowiedzialnoci karnej w sposb niebezpieczny dla jednostki, a jedynie prowadzi do jej zawenia w porwnaniu z formalnym zakresem przepisu Istotnym problemem jest, wedug jakich kryteriw ocenia stopie spoecznej szkodliwoci. Kodeks karny zawiera co do tej kwestii specjalny przepis. Mianowicie art. 115 2 KK, wedug ktrego: "Przy ocenie stopnia spoecznej szkodliwoci czynu sad bierze pod uwag rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrzdzonej lub grocej szkody, sposb i okolicznoci popenienia czynu, wag naruszonych przez sprawc obowizkw, jak rwnie2 ,posta zamiaru, motywacj sprawcy, rodzaj naruszonych regu ostronoci i stopie ich naruszenia". Analizujc t quasi-definicj spoecznej szkodliwoci, naley przede wszystkim zauway, e katalog wymienionych w niej kryteriw jest pomylany jako zamknity, skoro ustawodawca nie uy przed ich wyliczeniem zwrotu (uywanego w innych miejscach w KK) "w szczeglnoci". W katalogu tym znajduj si zarwno kryteria przedmiotowe, ktre przewaaj ilociowo, jak i kryteria podmiotowe (posta zamiaru, motywacja sprawcy). Poniewa te ostatnie brane s rwnie pod uwag przy ocenie stopnia winy sprawcy, mona powiedzie, e te dwa pojcia (spoeczna szkodliwo i wina) czciowo na siebie w tym sensie zachodz. Niektre z kryteriw wymienionych w art. 115 2 KK odnosz si wyranie tylko do przestpstw umylnych (posta zamiaru, motywacja), inne tylko do nieumylnych (rodzaj naruszonych regu ostronoci i stopie ich naruszenia), a pozostae maj charakter uniwersalny. Nieprzypadkowa wydaje si by kolejno wyliczenia kryteriw. Na pierwszych miejscach wymienia si przedmiotowe skadniki spoecznej szkodliwoci, dotyczce dobra prawnego oraz szkody. Jest tak dlatego, e dobro prawne, w ktrego chronieniu spoeczestwo jest w tym stopniu zainteresowane, i czyni je przedmiotem ochrony przepisu karnego, powinno tu by gwnym punktem orientacyjnym. Spoeczna szkodliwo moe by znikomego stopnia ze wzgldw przedmiotowych, jak to jest w podanym wyej przykadzie, gdzie wolno czowieka zostaa niewtpliwie naruszona, ale zamiar wyrzdzonej temu dobru prawnemu szkody by znikomy. Znikomo taka mo2e take wynika ze wzgldw czysto podmiotowych, mog te o niej decydowa cznie czynniki przedmiotowe i podmiotowe. Przykad 2: X uprowadza i zatrzymuje w swoim domu wbrew woli rodzicw dziecko, ktre jest jego wnukiem. Czyn ten

wypenia znamiona przestpstwa z art. 211 KK. Jeeli przykad uzupenimy w ten sposb, e X dziaa dla dobra wnuka, wiedzc, e jest on drastycznie zaniedbywany przez rodzicw, to powiemy, e dziaanie X-a byo podjte ze szlachetnych motyww, i jednoczenie byo ukierunkowane na ochron dobra dziecka. Trzeba podkreli, e stosowanie art. 1 2 KK przez organy prokuratury i sdy powinno si opiera na ocenie czynu konkretnego. Nie moe ono natomiast polega na kwestionowaniu generalnej oceny danej kategorii czynw, dokonywanej przez ustawodawc. Przykad 4: Sd, rozstrzygajc spraw karn o rozpowszechnianie pornografii (art. 202 KK), umorzy postpowanie na podstawie art. 1 2 KK. W uzasadnieniu stwierdzi, e rozpowszechnianie pornografii nie jest spoecznie szkodliwe, a w kadym razie na pewno nie w stopniu wyszym nit znikomy. Rozstrzygnicie sdu byo oczywicie nieprawidowe, poniewa art. 1 2 KK ma zastosowanie, gdy konkretny czyn jest nietypowy, i dlatego moe by oceniony inaczej. Stosujc art. 2 KK w oparciu o generaln ocen (inn ni reprezentowana przez ustawodawc), sd zastosowa przepis wbrew jego treci, i wkroczy w ten sposb w kompetencje wadzy ustawodawczej. 14. Zbieg przestpstw i przepisw ustawy. I. Zbieg przestpstw. Kara czna. 1. Przesanki zbiegu przestpstw. O zbiegu przestpstw mwimy wtedy, gdy ten sam sprawca popenia dwa lub wicej przestpstw. Problem, ktry wwczas powstaje, polega na tym, w jaki sposb dokona caociowej oceny tych czynw i wyrazi j w karze cznej, obejmujcej wszystkie popenione czyny. Polski KK traktuje jako zbieg przestpstw tylko tak sytuacj, w ktrej sprawca popenia dwa lub wicej przestpstw w okrelonym czasie, tzn. przed wydaniem pierwszego z wyrokw, nawet nieprawomocnego, za ktrekolwiek z tych przestpstw (art. 85 KK). Przykad 1: X dopuszcza si kradziey 1.7.1998 r. i rozboju 20.9.1998 r. Po rozprawie sdowej w dniu 10.11.1998 r., w trakcie ktrej zosta skazany nieprawomocnie za kradzie, niezadowolony z wyroku X znieway sdziego. W przykadzie tym w zbiegu pozostaj tylko kradzie i rozbj, natomiast zniewaga sdziego pozostaje poza zbiegiem, bo popeniono j po wydaniu pierwszego wyroku. 2. Wymiar kary cznej. W sytuacji zbiegu przestpstw moliwe s rne systemy wymierzania kary cznej. System kumulacji polega na zwykym

zsumowaniu kar wymierzonych za poszczeglne przestpstwa. System absorbcji polega na tym, e najsurowsza z kar pochania pozostae. System asperacji polega na zaostrzeniu najsurowszej z wymierzonych kar. Przewanie jednak, ustawodawstwa karne przewiduj systemy mieszane. Do nich naley system wymiaru kary cznej przewidziany w polskim prawie karnym (art. 85-92 KK). Przewiduje on w zasadzie czenie kar tego samego rodzaju (pozbawienie wolnoci i pozbawieniem wolnoci, grzywna z grzywn itd.). Art. 86 KK przewiduje dwie grne i jedn doln granic kary cznej. Kara czna nie moe by nisza od najwyszej z wymierzonych kar (minimum), nie moe by wysza od sumy kar wymierzonych (I maksimum) II maksimum jest okrelone oddzielnie dla kadego rodzaju kary. Przy grzywnie jest to 540 stawek dziennych, przy karze ograniczenia wolnoci - 18 miesicy, natomiast przy karze pozbawienia wolnoci - 15 lat. Przykad 2: X popeni 3 przestpstwa, za ktre zosta skazany na 6 lat, 5 lat i 2 lata pozbawienia wolnoci. Kara czna w tym wypadku nie mo2e by nisza od 6 lat (najwysza z kar wymierzonych), nie moe by wysza od 13 lat (suma kar wymierzonych), nie moe by te wysza ni 15 lat. Ta druga granica maksymalna nie ma w tym wypadku praktycznego znaczenia. Moe by jednak inaczej przy wyszych karach pojedynczych. W sumie wic kara czna musi si mieci w granicach od 6 do 13 lat. Od zasady, e czeniu podlegaj tylko kary tego samego rodzaju, przewidziano w art. 87 KK wyjtek polegajcy na tym, e mona czy kar pozbawienia wolnoci z kar ograniczenia wolnoci. W takiej sytuacji kar ograniczenia wolnoci przelicza si na pozbawienie wolnoci (wedug przelicznika 1 miesic ograniczenia wolnoci = 15 dniom pozbawienia wolnoci) i wymierza czn kar pozbawienia wolnoci wedug oglnych zasad. Zasady wymiaru kary cznej stosuje si rwnie w odniesieniu do rodkw karnych wymiernych w czasie tj. wymienionych w art. 39 pkt. 1-3 KK. Wtedy, gdy za jedno z przestpstw wymierzona zostaa kara doywotniego pozbawienia wolnoci stosuje si zasad absorbcji, tzn. ta kara jest kar czn (art. 88 KK). Taka sama zasada obowizuje wtedy, gdy jedn z kar wymierzonych jest kara 25 lat pozbawienia wolnoci. Szczeglne zasady dotycz pewnych sytuacji wymierzania cznej kary grzywny i kary ograniczenia wolnoci. W odniesieniu do grzywny orzekanej obok kary pozbawienia wolnoci lub kary ograniczenia wolnoci z warunkowym zawieszeniem ich wykonania (art. 71 1 KK) obowizuj inne granice maksymalne (art. 86 1 zd. 2 KK). Przy wymierzaniu cznej kary grzywny, sd okrela na nowo wysoko stawki dziennej, ktra jednak nie moe przekracza najwyszej ustalonej poprzednio (art. 86 2 KK). Podobnie, wymierzajc czn kar ograniczenia wolnoci, sd okrela na nowo wymiar pracy na cele spoeczne albo

wysoko potrce, z tym, e obowizki wymienione w art. 36 2 stosuje si, chociaby zostay oznaczone tylko za jedno ze zbiegajcych si przestpstw (art. 86 3 KK). Jeeli sprawca skazany zosta za zbiegajce si przestpstwa na kary pozbawienia wolnoci, ograniczenia wolnoci albo grzywny z warunkowym zawieszeniem i bez warunkowego zawieszenia - sd moe warunkowo zawiesi wykonanie kary cznej, jeeli zachodz przesanki warunkowego zawieszenia (art. 89 1 KK). Jeeli kara czna jest kar pozbawienia wolnoci lub kar ograniczenia wolnoci z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, sd moe orzec obok tej kary grzywn, chociaby jej nie orzeczono za zbiegajce si przestpstwa (art. 89 2 KK). W razie zbiegu orzecze o okresach prby, sd orzeka o okresie prby oraz o zwizanych z nim obowizkach na nowo. Zasady wymiaru kary cznej stosuje si zarwno wtedy, gdy sprawy o wszystkie zbiegajce si przestpstwa rozstrzygane s w jednym procesie, jak te wtedy, gdy za poszczeglne przestpstwa orzeczono kary w rnych postpowaniach i zachodzi potrzeba orzeczenia tzw. wyroku cznego. Wydaniu wyroku cznego nie stoi na przeszkodzie, e kary za zbiegajce si przestpstwa zostay ju w caoci lub w czci wykonane (art. 92 KK). 3. Cig przestpstw. Zasad wymierzania kary cznej nie stosuje si do tzw. cigu przestpstw. Instytucja cigu przestpstw zostaa wprowadzona po raz pierwszy do KK w 1997 r. w art. 91 KK. Wedug poprzednio obowizujcego stanu prawnego miecia si ona w pojciu przestpstwa cigego. Cig przestpstw polega na tym, e: 1) sprawca popenia dwa lub wicej przestpstw, 2) w krtkich odstpach czasu, 3) w podobny sposb, 4) i zanim zapad pierwszy wyrok, chociaby nieprawomocny za ktrekolwiek z tych przestpstw. Od zwykego zbiegu przestpstw rni wic cig przestpstw podobny sposb popenienia poszczeglnych przestpstw i krtkie odstpy czasu midzy nimi. Podobny sposb popenienia polega nie tylko na tym, te chodzi o t sam czynno czasownikow, np. nie moe jeden czyn polega na kradziey, drugi na przywaszczeniu, trzeci na kradziey z wamaniem, czyli konieczne jest tu zastosowanie tej samej kwalifikacji prawnej. Jednak obok tosamoci kwalifikacji prawnej istnie musi podobiestwo faktycznego sposobu popenienia, np. sposb nie jest faktycznie podobny, jeeli jedna kradzie jest kradzie kieszonkow a druga kradzie towaru w sklepie samoobsugowym. Pojcia krtkich odstpw czasu kodeks nie precyzuje, pozostawiajc to organom stosujcym prawo w konkretnych

sprawach. W doktrynie dotyczcej przestpstwa cigego (Kaftal, Przestpstwo, 131) postulowano by rozumie przez to odstp nie duszy ni 6 miesicy. Jeli zachodzi cig przestpstw, sd orzeka jedn kar na podstawie przepisu, ktrego znamiona kade z tych przestpstw wyczerpuje, w wysokoci do grnej granicy ustawowego zagroenia zwikszonego o poow (art. 91 1 KK). Kara czna orzekana jest natomiast w razie zbiegu cigw przestpstw lub zbiegu cigu przestpstw z innymi przestpstwami (art. 91 2 KK). 4. Zbieg kar. W sytuacji, gdy pewne kary nie polegaj czeniu, mamy do czynienia z tzw. zbiegiem kar, ktre wwczas wykonywane s kolejno, co sprowadza si do ich zsumowania. Przykad 3: X skazany zosta za poszczeglne przestpstwa na 7, 5 i 4 lata pozbawienia wolnoci. Sd wymierzy mu czn kar 10 lat pozbawienia wolnoci. Oprcz tego zosta skazany za czwarte przestpstwo, popenione ju po wydaniu wyroku za trzy pierwsze, na 8 lat pozbawienia wolnoci. Poniewa kara ostatnia nie podlega poczeniu z poprzednimi, mamy do czynienia ze zbiegiem kar, to znaczy wykonane musz by kolejno obie kary: 10 lat i 8 lat pozbawienia wolnoci. 5. Pozorny zbieg przestpstw. Zbieg przestpstw, o ktrym dotychczas bya mowa naley odrni od tzw. pozornego zbiegu przestpstw, tj. od sytuacji, ktre maj pewne podobiestwo do zbiegu przestpstw, ale przy bliszej analizie okazuje si, e tego i zbiegu nie ma. Pojciem tym obejmuje si rwnie sytuacje, w ktrych zbieg przestpstw wprawdzie zachodzi, ale w drodze decyzji ustawodawcy lub pewnej utartej praktyki traktuje si je jako przypadki wystpowania jednego tylko czynu. Nie traktujemy jako zbiegu przestpstw dziaalnoci sprawcy, wyraajcej si w wielu zachowaniach, jeeli chodzi o przestpstwa okrelone wieloczynowo (por. Nb. 116-118). Podobnie postpujemy przy tzw. przestpstwach wieloodmianowych, gdy w dyspozycji przepisu przewiduje si dwie lub wicej odmian przestpnego zachowania si. Mimo, e sprawca wypenia swoim zachowaniem si dwie lub wicej odmian, traktujemy to jako jedno przestpstwo. Np. art. 263 KK przewiduje przestpstwo wyrabiania bez zezwolenia broni palnej lub amunicji lub handlu bez zezwolenia broni paln lub amunicj Jeeli w konkretnym przypadku sprawca najpierw bez zezwolenia wyprodukowa amunicj, a nastpnie j sprzeda, to traktujemy to jako jedno przestpstwo, a nie jako zbieg przestpstw. Jako jeden czyn a nie zbieg przestpstw traktujemy sytuacje, gdy sprawca jednym zachowaniem si powoduje kilka skutkw. Np. jeeli kto rzuci granat w tum zabijajc 20 osb, to bdzie to traktowane jako jedno zabjstwo 20 osb,

a nie 20 zabjstw pozostajcych w zbiegu. 6. Przestpstwo cige. Nie ma te zbiegu przestpstw w przypadku tzw. przestpstwa cigego. Pojcie przestpstwa cigego, wyksztacone na tle stanu prawnego sprzed KK z 1997 r., byo szerokie, i dotyczyo sytuacji, kiedy dwa lub wicej czynw popenionych byo w krtkich odstpach czasu przez tego samego sprawc, przy czym czyny te naruszay to samo dobro prawne, popenione byy w jednorodny sposb, w razie zamachu na dobro osobiste istniaa tosamo osoby pokrzywdzonej, a ponadto wszystkie te czyny spaja jednolity zamiar lub wykorzystanie tej samej sposobnoci sytuacyjnej. Ustalenie, e zachodzio takie przestpstwo cige stwarzao moliwo wymierzenia za kary do grnego ustawowego zagroenia zwikszonego o poow. To stare pojcie przestpstwa cigego i wypracowane na jego tle orzecznictwo jest ju nieaktualne, poniewa KK z 1997 r. w swym art. 12 ustanawia i definiuje nowe, wsze od dotychczasowego, pojcie przestpstwa cigego. Wedug tej definicji z przestpstwem cigym mamy do czynienia gdy sprawca dopuci si: 1) w krtkich odstpach czasu, 2) dwch lub wicej zachowa, 3) w wykonaniu z gry powzitego zamiaru. W razie zamachu na dobro osobiste warunkiem cigoci przestpstwa jest ponadto tosamo pokrzywdzonego. Przy spenieniu wyej wymienionych przesanek takie dwa lub wicej zachowa uwaa si za jeden czyn zabroniony. Kar wymierza si z przepisu naruszonego przez tak zdefiniowane przestpstwo cige, bez moliwoci jej zaostrzenia powyej ustawowego zagroenia. Sens instytucji przestpstwa cigego tumaczy si dwoma rodzajami argumentw. Z jednej strony ujcie pewnego acucha dziaa jako przestpstwa cigego ma lepiej oddawa wag tego, czego si sprawca dopuci. Niewtpliwie czym innym jest przypisanie sprawcy 20 kradziey mienia o wartoci 100 tys. z, a czym innym przypisanie jednego przestpstwa cigego kradziey mienia o wartoci 2 mln z. Z drugiej strony, instytucja przestpstwa cigego ma sens praktyczno-procesowy, uatwiajc prac organw cigania i sdw. Zrezygnowanie z niej oznaczaoby konieczno wymierzenia kary za poszczeglne czyny skadajce si na przestpstwo cige, a nastpnie wymierzanie kary cznej, co przy wikszej iloci czynw jest w praktyce uciliwe. Jedn z istotnych konsekwencji przyjcia cigoci przestpstwa jest to, e za czas jego popenienia uwaa si odcinek czasowy zapocztkowany pierwszym czynem i zakoczony ostatnim czynem, skadajcym si na przestpstwo cige. W zwizku z tym, od tego ostatniego fragmentu przestpstwa cigego liczy si przedawnienie. Nie uwaa si te, e ustawa karna zmienia si po popenieniu przestpstwa,

jeeli wesza ona w ycie w tak wyznaczonym odcinku czasowym. Amnestia nie ma zastosowania, jeeli odnosi si do czynw popenionych przed pewn dat, a data ta wypada w czasie midzy pierwszym a ostatnim czonem przestpstwa cigego. Tego typu interpretacja, przywizujca rozstrzygajce znaczenie do czasu ostatniego fragmentu przestpstwa cigego, nie moe jednak mie zastosowania w kadej sytuacji. Np., jeeli sprawca w czasie popeniania przestpstwa cigego ukoczy lat 17, to nie mona, opierajc si na kryterium czasu ostatniego fragmentu (w ktrym to czasie nie by ju nieletni), uzna, e moe on odpowiada za cae przestpstwo cige jako sprawca dorosy. Porwnanie przestpstwa cigego z cigiem przestpstw prowadzi do wniosku, e w konkretnej sprawie mog by spenione przesanki obu tych konstrukcji prawnych. Dla stwierdzenia przestpstwa cigego wymaga si bowiem z jednej strony wicej ni przy cigu przestpstw (przy cigu nie musi bowiem wystpowa z gry powzity zamiar), z drugiej jednak strony, wymaga si mniej, bo nie jest konieczne popenienie czynw w podobny sposb, a nadto poszczeglne czyny nie musz wypenia znamion przestpstwa, wystarczy jeeli s np. wykroczeniami. Przykad 4: X, chcc kupi samochd, ustala jego cen, po czym postanawia uzyska potrzebna kwot przez popenienie trzech wama do trzech sklepw ze sprztem elektronicznym. Ten z gry powzity zamiar realizuje w cigu tygodniowego urlopu. Stan faktyczny opisany w tym przykadzie spenia zarwno przesanki cigu przestpstw, jak i przestpstwa cigego. Powstaje wic problem, ktr z instytucji w razie takiego zbiegu zastosowa. Wydaje si, e w zasadzie pierwszestwo powinna mie konstrukcja przestpstwa cigego, jako stwarzajca dla sprawcy korzystniejsz sytuacj (brak moliwoci nadzwyczajnego zaostrzenia). Nie bdzie to jednak take oczywiste, w sytuacjach, w ktrych zastosowanie konstrukcji przestpstwa cigego prowadzi bdzie to surowszej kwalifikacji prawnej albo do innych negatywnych konsekwencji np. w zakresie stosowania amnestii, przedawnienia lub wyboru ustawy wzgldniejszej. 7. Czynnoci wspukarane. Nie traktuje si jako zbiegu przestpstw sytuacji, gdy mamy do czynienia z tzw. czynnociami wspukaranymi. Nie s one zdefiniowane ustawowo, wyksztaciy si raczej w drodze powtarzajcej si praktyki i w zwizku z tym ich zakres nie jest cakowicie jasny. Czynnoci wspukarane mog mie posta wspukaranych czynnoci uprzednich albo wspukaranych czynnoci nastpczych. Wspukarana czynno uprzednia zachodzi np. wtedy, gdy kto najpierw przygotowuje si do popenienia przestpstwa i bezskutecznie usiuje je popeni, a wreszcie udaje mu si doprowadzi do dokonania.

Nie ponosi on wwczas oddzielnej odpowiedzialnoci za przygotowanie i usiowanie, ktre uwaamy za czynnoci uprzednie wspukarane z dokonaniem. Podobne bdzie rozstrzygnicie, jeeli podegacz lub pomocnik do jakiego przestpstwa wejdzie nastpnie w rol jego wspsprawcy. Przykadem wspukaranej czynnoci nastpczej jest np. zniszczenie rzeczy skradzionej, ukrywanie wspsprawcy przestpstwa, nieudzielenie pomocy ofierze popenionego przez siebie pobicia, faszowanie dokumentw ksigowych dla ukrycia przywaszczenia mienia firmy. Nie uwaa si natomiast za czynno wspukaran stosowania przez sprawc przemocy lub groby w celu wywarcia wpywu na wiadka (art. 245 KK), czy te podpalenia (art. 163 KK) w celu zatarcia ladw zabjstwa. II. Zbieg przepisw ustawy. 1. Definicja. Zbieg przepisw ustawy zachodzi wtedy, gdy jeden czyn wypenia znamiona dwch lub wicej przestpstw, np. zgwacenie osoby poniej lat 15 narusza art. 197 i 200 KK. Zapacenie kontrahentowi faszywymi banknotami narusza art. 286 KK (oszustwo) i art. 310 2 KK (puszczanie w obieg faszywego pienidza). W przypadkach tego typu stosuje si w niektrych ustawodawstwach konstrukcj tzw. idealnego zbiegu przestpstw. Polega ona na przyjciu, e sprawca dopuci si tylu przestpstw, ile przepisw karnych naruszy. W niektrych systemach prawnych prowadzi to w rezultacie do potraktowania sytuacji jako zbiegu przestpstw i kary cznej. 2. Kumultatywna kwalifikacja czynu. Polskie prawo karne nie przyjo koncepcji idealnego zbiegu przestpstw. Przeciwnie, w art. 11 1 KK dobitnie podkrelono, e "Ten sam czyn moe stanowi tylko jedno przestpstwo". Skazanie w takiej sytuacji nastpuje wic za jedno przestpstwo, ale w kwalifikacji prawnej czynu wymienia si wszystkie naruszone przepisy (tzw. kumulatywna kwalifikacja czynu). Powstaje w zwizku z tym problem, z ktrego z naruszonych i wymienionych w kumulatywnej kwalifikacji przepisw zaczerpn zagroenie ustawowe kar dla wymierzenia kary za to przestpstwo. Art. 11 3 KK rozstrzyga to w ten sposb, e kar wymierza si na podstawie przepisu przewidujcego kar najsurowsz. Nie stoi to na przeszkodzie orzeczeniu innych rodkw przewidzianych w ustawie na podstawie wszystkich zbiegajcych si przepisw. 3. Pozorny zbieg przepisw. Zbiegu przepisw nie ma oczywicie wtedy, gdy czyn

narusza tylko jeden przepis karny. Przypadki, kiedy zbieg przepisw ustawy nie zachodzi, mog mie jednak rwnie charakter bardziej skomplikowany, tzn. nie jest to oczywiste na pierwszy rzut oka, lecz dla wycignicia takiego wniosku (tzn. wniosku e mamy do czynienia z pozornym zbiegiem przepisw ustawy) konieczne jest posuenie si pewnymi reguami wyczania zbiegu przepisw. Reguy te s nastpujce: 1) Wyczenie przepisu oglnego przez przepis szczeglny (lex specialis derogat legi generali). Jeeli jaki przepis karny ma w stosunku do innego przepisu karnego charakter przepisu szczeglnego, tj. okrela typ przestpstwa odznaczajcy si pewnymi cechami specyficznymi w porwnaniu z typem sformuowanym oglnie, to ma ono pierwszestwo przed przepisem oglnym, a wic w rezultacie do zbiegu przepisw nie dochodzi. Na przykad, jeeli sprawca zabija czowieka pod wpywem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznociami, to wyczerpuje znamiona przestpstwa z art. 148 4 KK (tzw. zabjstwo w afekcie). Na pozr wydawa si moe, e czyn ten wyczerpuje rwnie znamiona zwykego zabjstwa z art. 148 1 KK. Tak jednak nie jest, poniewa art. 148 4 jest przepisem szczeglnym wobec art. 148 1 KK. Zbieg przepisw by tu wic pozorny. Podobnie kradzie z wamaniem (art. 279 KK) pozornie tylko wyczerpuje rwnoczenie znamiona kradziey zwykej z art. 278 KK. 2) Wyczenie przepisu pochonitego przez przepis pochonity (lex consumens derogat legi consumptae). W przypadku tej reguy chodzi o sytuacj, gdy konkretny czyn wyczerpuje znamiona jednego przestpstwa, a jednoczenie fragment tego czynu wyczerpuje znamiona innego przestpstwa. Przykad : X dopuszcza si zgwacenia, groc pokrzywdzonej okaleczeniem jej twarzy przy pomocy noa. Czyn ten wyczerpuje znamiona przestpstwa z art. 197 KK, ale jednoczenie groba wypenia znamiona przestpstwa z art. 190 KK. Zbieg przepisw jest tutaj jednak pozorny, poniewa stosowanie groby jest ju wliczone w zestaw znamion przestpstwa zgwacenia i uwzgldnione przy okrelaniu ustawowego zagroenia za zgwacenie. Zakwalifikowanie tego czynu z obydwu (art. 197 i 190) przepisw byoby wic dwukrotnym zrobieniem sprawcy zarzutu z tego samego zachowania si. 3) Wyczenie przepisu posikowego (subsydiarnego) przez przepis gwny (lex primaria derogat legi subsidiariae). Regua ta dotyczy do rzadkich w prawie karnym sytuacji, gdy ustawodawca traktuje jaki przepis karny jako rezerwowy, posikowy. Przepis ten pozostaje w tym sensie "w rezerwie", e stosuje si go tylko wtedy, gdy czyn nie moe by zakwalifikowany z innego przepisu. Ten drugi przepis nazywamy wwczas przepisem gwnym. Subsydiarny, pomocniczy charakter ma w polskim prawie karnym w pewnym zakresie art. 231 2 KK, dotyczy przekroczenia uprawnie lub niedopenienia obowizkw przez funkcjonariusza publicznego

w celu osignicia korzyci majtkowej lub osobistej, poniewa wedug 4 art. 231 "Przepisu 2 nie stosuje si, jeeli czyn wyczerpuje znamiona czynu zabronionego okrelonego z art. 228" (tj. apownictwa biernego). Przykad 2: Celnik przyjmuje pienidze za zaniechanie kontroli i pobrania ca od przemytnika przewocego ciarwk towar przez granic. Jego czyn stanowi niedopenienie obowizkw w celu osignicia korzyci majtkowej (art. 231 2 KK). Jednoczenie jest to jednak przyjcie apwki przewidziane w art. 228 3 KK. Poniewa w konkurencji z art. 228 KK przepis art. 231 2 KK ma charakter subsydiarny, czyn zostanie zakwalifikowany tylko z art. 228 3 KK. Rozdzia III. Nauka o karze, rodkach karnych i rodkach zabezpieczajcych. 15. Zagadnienia wstpne. I. Pojcie kary. Sowo "kara" uywane jest w jzyku potocznym, a take w prawie w rnych znaczeniach. W kontekcie prawnym mwimy np. o karach umownych w prawie cywilnym, o karach dyscyplinarnych, karach administracyjnych, karach taryfowych, karach za wykroczenia, karach porzdkowych itd. W prawie karnym mwic o karze mamy na myli tzw. kar kryminaln. Kara kryminalna to osobista dolegliwo ponoszona przez sprawc jako odpata za popenione przestpstwo, wyraajca potpienie popenionego v przez niego czynu, i wymierzana w imieniu pastwa przez sd. Nie zaliczamy do kar przede wszystkim rodkw zabezpieczajcych (por. Nb. 357 361), ktre chocia stosowane w zwizku z przestpstwem (ale nie za przestpstwo) nie maj by w zaoeniu odpat, a ich dolegliwo nie jest zamierzona. Np. zamknicie w zakadzie psychiatrycznym niepoczytalnego sprawcy przestpstwa, chocia jest dolegliwoci porwnywaln z kar pozbawienia wolnoci, to jednak kar nie jest, poniewa w element dolegliwoci jest wprawdzie nieuniknionym, ale jednak niezamierzonym skutkiem zastosowania rodka zabezpieczajcego.

II. Teorie kary. Kara, a waciwie posugiwanie si ni, czyli karanie sprawcw przestpstw jest od dawna przedmiotem refleksji teoretycznej, majcej wyjani jej sens. Pierwsze wypowiedzi teoretyczne na ten temat zawdziczamy staroytnym filozofom greckim. Od pocztku zaznaczyo si wystpowanie dwch zasadniczych nurtw, dwch grup teorii kary. Jedne z nich, zwane

teoriami bezwzgldnymi (absolutnymi), kady nacisk na to, e kara ma by odpat za przestpstwo, e jest wymierzana dlatego, by stao si zado sprawiedliwoci i adnych dodatkowych uzasadnie nie potrzebuje. W przeciwiestwie do tego teorie wzgldne (utylitarne) akcentuj celowy charakter kary, ktra powinna zmierza do osigania pewnych rezultatw w przyszoci, gwnie powinna suy zapobieeniu popenianiu przestpstw przez ukaranego i inne osoby. Poniewa teorie absolutne zwrcone s w przeszo (karzemy, poniewa popeniono przestpstwo), za teorie wzgldne w przyszo (karzemy, aby nie popeniano przestpstw), niektrzy autorzy okrelaj te pierwsze jako retrospektywne, a te drugie jako prospektywne. Trzeci grup stanowi teorie mieszane, ktrych zwolennicy prbuj pogodzi w jednej koncepcji ide kary jako sprawiedliwej odpaty z ide kary celowej. Potrzeb sprawiedliwej odpaty uzasadnia sens kary Pitagoras. Podobn myl znale mona w dzieach Platona, ktry uwaa, e sprawiedliwa kara ma przywraca naruszon przestpstwem harmoni. Z kolei sofista Protagoras (wedug przekazu jego pogldw w utworze Platona "Protagoras") kad nacisk na uyteczno kary, na to, e powinna ona suy osigniciu celu w postaci zapobieenia popenianiu przestpstw w przyszoci. Protagoras moe wic by uwaany za pierwszego przedstawiciela teorii wzgldnych. Na jego pogldy powoywa si pniej Seneka i w XVIII wieku Hugo Grotius, formuujc czsto cytowan maksym: Nemo prudens punit quia peccatum est, sed ne peccetur (nikt rozsdny nie karze dlatego, e popeniono przestpstwo, lecz po to by przestpstw nie popeniano). Grotius nie negowa jednak, e kara, niezalenie od jej celw, musi mie take charakter sprawiedliwej odpaty. Jego koncepcja kary naley wic do teorii mieszanych. Mieszany charakter miay te koncepcje kary reprezentowane wczeniej przez teologw chrzecijaskich: w. Augustyna i w. Tomasza, ktrzy z jednej strony widzieli w karze instrument poprawy przestpcy (grzesznika), ale z drugiej strony wskazywali na element wymierzenia sprawcy sprawiedliwoci, wyrwnania za przez niego uczynionego, przez wyrzdzenie mu dolegliwoci. Myliciele wieku Owiecenia kadli nacisk na potrzeb racjonalizowania prawa karnego i traktowania kary w sposb utylitarny. Kara miaa wic suy celom prewencyjnym, zapobieganiu popenianiu przestpstw i przez to ochronie spoeczestwa, a nie odpacie (albo nie wycznie odpacie) za wyrzdzone zo. Myl t bardzo wyranie sformuowa Beccaria stwierdzajc, e kara nie moe zmieni faktu popenienia przestpstwa, wobec tego prawo karne nie powinno suy nieuytecznemu okruciestwu, lecz powstrzymywaniu samego sprawcy i innych osb od popenienia przestpstw w przyszoci. Idee zapobiegania przestpczoci jako celu kary reprezentowa te Bentham i Feuerbach. Ten ostatni by twrc tzw. koncepcji przymusu psychologicznego, wedug

ktrej prawo karne przez samo zagroenie kar za przestpstwa oddziaywuje odstraszajco na potencjalnych sprawcw przestpstw, a wic wywiera skutek w postaci tzw. prewencji generalnej. Z kolei teorie bezwzgldne kary znalazy swoich wybitnych przedstawicieli w dziewitnastowiecznej filozofii niemieckiej w osobach Kanta i Hegla. Kant traktowa karanie za przestpstwo jako odwet moralny spoeczestwa wobec sprawcy za wyrzdzone przez niego zo, ktry nie wymaga adnego innego uzasadnienia, jak tylko konieczno wymierzenia sprawiedliwoci, wynikajc z kategorycznego imperatywu, jakim jest prawo karne. Zdecydowanie sprzeciwia si Kant jakiemukolwiek celowociowemu traktowaniu kary. Jego zdaniem, traktowanie karania czowieka jako rodka do osignicia jakiego celu nie da si pogodzi z godnoci jednostki, ktra nie moe by traktowana instrumentalnie. Hegel natomiast traktowa kar jako odpat, uzasadniajc jej konieczno potrzeb przywrcenia stanu naruszonego przestpstwem. Przestpstwo, twierdzi Hegel, jest negacj prawa, negacj woli oglnej. Kara, stanowic zanegowanie przestpstwa (negacj negacji) przywraca poprzedni rwnowag, stanowi bezwzgldnie konieczn restytucj stanu przewagi prawa nad bezprawiem. Wspczenie, najczciej reprezentowane s mieszane teorie kary, gwnie w takiej postaci, e nie kwestionuje si charakteru kary jako sprawiedliwej odpaty za czyn, ale tej sprawiedliwej odpacie przypisuje si znaczenie oglnoprewencyjne (tj. powstrzymywanie innych ni sprawca osb od popeniania przestpstw) i indywidualnoprewencyjne (zapobieganie popenianiu przestpstw przez skazanego), a wic sprawiedliwa kara ma suy osiganiu pewnych celw, ma mie charakter instrumentu ochrony spoeczestwa przed naruszeniem wanych dla niego dbr i interesw. Spory teoretykw dotycz raczej spraw bardziej szczegowych, w szczeglnoci tego, w jaki sposb cele te maj by realizowane, np. czy prewencja indywidualna (zwana te prewencj szczegln) polega ma na oddziaywaniu wychowawczym na sprawc (czyli na jego resocjalizacji), czy te na odstraszaniu go od popeniania przestpstw. Tez o tym, e nie ma sprzecznoci midzy charakterem kary jako sprawiedliwej odpaty a jej celami w postaci zapobiegania popenianiu przestpstw w przyszoci uzasadnia obszernie Franz von Liszt w tzw. "Programie marburskim" z 1882 r. (ogoszonym w postaci artykuu w czasopimie "Zeitschrift ftir die gesamte Strafrechtswissenschaft" nr 3/1883). W artykule tym zatytuowanym "Der Zweckgedanke im Strafrecht" (czyli "Myl celowociowa w prawie karnym") przedstawi historyczn ewolucj pogldw na temat sensu kary. Jako twrca szkoy socjologicznej lansowa gwnie cel kary polegajcy na prewencji indywidualnej przez odstraszenie, popraw lub eliminacj sprawcy. Jednoczenie dowodzi, e kara jest

prewencj przez represj, e midzy tymi dwoma elementami nie musi zachodzi sprzeczno. Pytajc retorycznie: "Bior lekarstwo poniewa jestem chory, czy te po to, aby wyzdrowie? Pywam, poniewa wpadem do wody, czy te po to, aby nie uton?" - zakwestionowa sensowno alternatywy przedstawionej w cytowanej wyej maksymie przypisywanej Protagorasowi. Obowizujce w Polsce prawo karne nie wypowiada si wprost na temat sensu kary. Jednake z brzmienia przepisw KK dotyczcych zasad wymiaru kary i przepisw KKW na temat celw wykonania kary moemy wnioskowa o pogldach ustawodawcy na ten temat. Problem ten bdzie szerzej omwiony w dalszym tekcie. 16. System kar. I. Katalog kar. W polskim prawie karnym katalog kar zawiera art. 32 KK. S to: 1 ) grzywna; 2) ograniczenie wolnoci; 3) pozbawienie wolnoci; 4) 25 lat pozbawienia wolnoci; 5) doywotne pozbawienie wolnoci. Kolejno wyliczenia kar w tym katalogu nie jest przypadkowa, lecz ma 282 wyraa preferencje ustawodawcy co do ich stosowania. Pierwszestwo maj mie, mianowicie, kary nie zwizane z pozbawieniem wolnoci. Kodeks nie zna, przewidzianego w poprzednio obowizujcych przepisach, podziau na kary zasadnicze i dodatkowe. Miejsce tych ostatnich zajy natomiast tzw. rodki karne, wyliczone w art. 39 KK. II. Kara grzywny. Kara grzywny wystpuje wspczenie w ustawodawstwach karnych w dwch zasadniczych formach. Moe by ona mianowicie grzywn kwotow lub grzywn orzekan w stawkach dziennych. Grzywna kwotowa polega na tym, e sd wskazuje w wyroku wysoko kwoty pieninej, ktr skazany ma obowizek uici na rzecz Skarbu Pastwa. Natomiast w systemie grzywny orzekanej w stawkach dziennych wyrni mona dwa etapy jej orzekania. W pierwszym sd okrela liczb stawek dziennych (np. 150 stawek), na ktr skazuje oskaronego. W drugim etapie sd okrela w jednostkach pieninych wysoko stawki dziennej. By obliczy wysoko wymierzonej w ten sposb grzywny, naley pomnoy liczb stawek dziennych przez wysoko stawki. Grzywna wymierzana w stawkach dziennych ma mie, w zaoeniu, bardziej sprawiedliwy charakter, poniewa liczb stawek dziennych ustala si w oderwaniu od pooenia

majtkowego skazanego, wycznie w oparciu o obowizujce w danym systemie prawnym kryteria sdowego wymiaru kary. Jest to wic zasadniczy miernik surowoci wymierzonej kary. Natomiast wysoko stawki dziennej powinna by okrelana w zalenoci od zamonoci i moliwoci zarobkowych skazanego, tak aby dolegliwo kary nie zaleaa od stanu majtkowego skazanego. Przykad: X i Y popenili wsplnie przestpstwo. Zakadamy, e z zasad wymiaru kary wynika, e powinni by ukarani jednakow pod wzgldem surowoci kar grzywny. Sd skazuje ich wobec tego na kar po I00 stawek dziennych. Nastpnie stwierdza, e X jest czowiekiem zamonym i ma due moliwoci zarobkowe i okrela dla niego .wysoko stawki dziennej na 1000 jednostek pieninych. Natomiast wobec bdcego w znacznie gorszym pooeniu majtkowym X-ka wysoko stawki dziennej okrela na 20 jednostek pieninych. W rezultacie X musi zapaci 100 000 jednostek pieninych, a Y tylko 2000 jednostek, ale przy prawidowym okreleniu stawki dziennej powinny to by d(a kadego z nich dolegliwoci tego samego stopnia. System stawek dziennych ma t zalet, e wyraniej ni system kwotowy akcentuje potrzeb rwnego traktowania skazanych i dostosowania wysokoci grzywien do ich realnych moliwoci patniczych. Te jego zalety mog si jednak w peni ujawni gwnie w warunkach stabilnej gospodarki i sprawnego dziaania organw pastwowych, gdy rozbieno midzy oficjalnie deklarowanymi a rzeczywistymi dochodami obywateli nie jest zbyt dua. KK z 1997 r. zrezygnowa z tradycyjnej grzywny kwotowej na rzecz grzywny w stawkach dziennych. Wedug art. 33 1 KK, grzywn wymierza si w granicach od 10 do 360 stawek dziennych. Natomiast wysoko pojedynczej stawki dziennej ustala si w granicach od 10 z do 2000 z, przy czym ustalajc jej wysoko, sd bierze pod uwag dochody sprawcy, jego warunki osobiste i rodzinne, stosunki majtkowe i moliwoci zarobkowe. Podstaw do wymierzenia grzywny stanowi zagroenie t kar w sankcji 285 ustawowej za dane przestpstwo. Jest to tzw. grzywna samoistna. Moe ona by rwnie wymierzona mimo, e nie jest przewidziana w sankcji, jeeli sd odstpuje od wymierzenia kary pozbawienia wolnoci na mocy art. 58 3 KK lub nadzwyczajnie agodzi kar (zob. art. 60 6 KK). Grzywna moe by rwnie orzeczona obok kary pozbawienia wolnoci, 286 ale wycznie tzw. terminowej, to znaczy nie kary 25 lat ani kary doywotniego pozbawienia wolnoci. Wymierzenie grzywny obok kary pozbawienia wolnoci moliwe jest wtedy, gdy sprawca dopuci si przestpstwa w celu osignicia korzyci majtkowej lub korzy tak osign. Grzywna orzekana obok kary pozbawienia wolnoci ma, w zaoeniu, akcentowa nieopacalno popeniania przestpstw. Poza tym, mona orzec grzywn obok kary pozbawienia

wolnoci albo obok kary ograniczenia wolnoci, gdy zawiesza si warunkowo wykonanie kary (zob. art. 70 KK), nawet jeeli jej wymierzenie na innej podstawie nie jest moliwe. Wymierzenie grzywny ma tu zapobiec powstaniu wraenia bezkarnoci sprawcy. III. Kara ograniczenia wolnoci. Kara ograniczenia wolnoci i jej uregulowanie w KK wzorowane s na 287 karze pracy poprawczej, ktra pojawia si najpierw w radzieckim prawie karnym, a nastpnie bya recypowana w ustawodawstwach innych pastw socjalistycznych. W zaoeniu miaa ona ograniczy stosowanie kary pozbawienia wolnoci i oddziaywa na skazanego wychowawczo, zwaszcza przez egzekwowanie od niego obowizku wykonywania pracy. Znana w niektrych pastwach zachodnioeuropejskich kara wolnociowa wykonywania bezpatnej pracy dla spoecznoci (community service) jest zbliona do jednego z wariantw kary ograniczenia wolnoci (art. 35 1 KK). W praktyce stosowana jest ona na niewielk skal i orzekana za zgod skazanego. Warunku zgody skazanego nie przewiduje uregulowanie kary ograniczenia wolnoci w polskim KK. Art. 35 3 KK mwi tylko o "wysuchaniu skazanego" przy okrelaniu czasu, rodzaju lub sposobu wykonywania obowizku pracy, co powoduje, e uregulowanie to popada w sprzeczno z zakazami pracy przymusowej, przewidzianymi w midzynarodowych konwencjach odnoszcych si do praw czowieka (zob. art. 8 MPPOP i art. 4 KPPW). Kara ograniczenia wolnoci trwa w zasadzie najmniej 1 miesic, najwyej 12 miesicy (art. 34 KK). Ograniczenia wolnoci osoby skazanej na t kar wylicza art. 34 2 KK. Skazany w czasie odbywania kary: 1) nie moe bez zgody sdu zmienia miejsca staego pobytu; 2) jest obowizany do wykonywania pracy wskazanej przez sd; 3) ma obowizek udzielania wyjanie dotyczcych przebiegu odbywania kary. Zasadnicze znaczenie dla treci tej kary ma obowizek wykonywania przez skazanego pracy wskazanej przez sd. Obowizek ten moe by realizowany w dwojaki sposb. Po pierwsze, moe on polega na wykonywaniu nieodpatnej kontrolowanej pracy na cele spoeczne. Praca ta ma by wykonywana w odpowiednim zakadzie pracy, placwce suby zdrowia, opieki spoecznej, organizacji lub instytucji nioscej pomoc charytatywn lub na rzecz spoecznoci lokalnej w wymiarze od 20 do 40 godzin miesicznie (art. 35 1 KK). Drugi wariant (art. 35 2 KK) odnosi si wycznie do skazanych, ktrzy s zatrudnieni. Sd moe wwczas orzec potrcenie od 10 do 25 procent wynagrodzenia za prac na rzecz Skarbu Pastwa albo na cel spoeczny wskazany przez sd. Dodatkow dolegliwoci jest to, e w okresie odbywania

kary w tej formie skazany nie moe rozwiza bez zgody sdu stosunku pracy. Wymierzajc kar ograniczenia wolnoci sd moe odda skazanego pod dozr (art. 36 1 KK). Moe te naoy na niego obowizek przeproszenia pokrzywdzonego, obowizek wykonywania obowizku alimentacyjnego, powstrzymania si od naduywania alkoholu lub uywania innych rodkw odurzajcych. Sd moe te zobowiza skazanego do naprawienia szkody w caoci lub w czci albo do wiadczenia pieninego przewidzianego w art. 49 KK. W sposb odrbny uregulowana jest w czci wojskowej KK kara ograniczenia wolnoci stosowana wobec onierzy. W czasie odbywania tej kary onierz nie moe by mianowany na wyszy stopie wojskowy ani wyznaczony na wysze stanowisko subowe, a take nie moe bra udziau w uroczystociach i paradach (art. 323 2 KK). Wobec onierzy zawodowych stosuje si te potrcenie od 5-15% miesicznego wynagrodzenia. onierze suby zasadniczej odbywaj kar ograniczenia wolnoci w wydzielonej jednostce wojskowej. Jeeli skazany na t ograniczenia wolnoci w chwili przystpienia do jej wykonania w caoci lub w czci przesta by onierzem - zamienia si j na kar ograniczenia wolnoci wedug zasad oglnych. III. Kara pozbawienia wolnoci. Kara pozbawienia wolnoci, stanowica wspczenie rodzaj kary najczciej stosowanej za powane przestpstwa, i dlatego w wiadomoci spoecznej najbardziej kojarzca si z funkcjonowaniem karnego wymiaru sprawiedliwoci, jest jednak historycznie kar stosunkowo mod. W czasach staroytnych i w redniowieczu wizienie traktowano nie jako samoistn kar, lecz gwnie jako rodek zapobiegajcy ucieczce przestpcy skazanego na kar mierci lub jedn z kar cielesnych. Kara pozbawienia wolnoci w jej wspczesnym ksztacie pojawia si dopiero w wieku XVIII. Jej pojawienie si i szerokie stosowanie zwizane jest m.in. z realizowanymi wwczas postulatami humanitaryzacji prawa karnego. Stosowane uprzednio surowe kary (kara mierci, kary mutylacyjne) musiay by bowiem czym zastpione. Zalkami wspczesnej instytucji wizienia byy powstae w XVI i XVII w. w Anglii i w Holandii domy pracy przymusowej dla wczgw, prostytutek i ebrakw, ktre stopniowo przeksztacay si w wizienia w obecnym rozumieniu. W wieku XVIII istniay one ju w caej Europie i byy przedmiotem bada Johna Hovarda (1726-1790), ktry w swym dziele "O stanie wizie" (1777) przedstawi krytyczny opis ich funkcjonowania w rnych pastwach i sformuowa postulaty zreformowania wiziennictwa w kierunku jego humanitaryzacji i racjonalizacji. Od koca XVIII w. datuj si te znane w historii prawa karnego systemy wykonania kary. W 1791 r. w prowadzonym

przez kwakrw wizieniu w Filadelfii wprowadzono system odbywania kary wizienia nazywany systemem celkowym (inaczej systemem pensylwaskim albo filadelfijskim). Polega on na penej izolacji winiw w pojedynczych celach z pozostawieniem im Biblii, ktrej lektura miaa u nich powodowa popraw moraln. Odmian tego systemu by wprowadzony w 1826 r. w wizieniu w Auburn system milczenia (zwany te systemem auburnskim), w ktrym winiowie pracowali wprawdzie wsplnie w cigu dnia, ale nie wolno im byo rozmawia midzy sob, natomiast noc spdzali izolowani w pojedynczych celach. W poowie XIX wieku w Anglii w Irlandii pojawi si system progresywny odbywania kary pozbawienia wolnoci. System progresywny polega na podzieleniu odbywania kary pozbawienia wolnoci na klasy, od bardziej ograniczajcych prawa winia (pena izolacja) poprzez odbywanie kary w zagodzonych warunkach, a do przedterminowego zwolnienia. Przechodzenie do wyszych klas uzalenione byo od postpw w poprawie winia. System progresywny jest rwnie wspczenie najbardziej rozpowszechnionym systemem odbywania kary pozbawienia wolnoci. Jest on jednak obecnie mniej sformalizowany, bardziej elastyczny, std jego przemianowanie na system wolnej progresji. System ten jest te praktykowany wspczenie w Polsce. Warunki do tego stwarza istniejcy podzia zakadw karnych na poszczeglne typy wymienione w art. 69 KKW (zakady karne dla modocianych, zakady karne dla odbywajcych kar po raz pierwszy, zakady karne dla recydywistw penitencjarnych, zakady karne dla odbywajcych kar aresztu wojskowego), a take organizowanie wymienionych rodzajw zakadw karnych jako zakadw karnych typu zamknitego, zakadw typu potwartego i zakadw typu otwartego. Omawiana tu kara wystpuje w polskim prawie karnym w postaci jednolitej kary pozbawienia wolnoci, bez podziau na poszczeglne jej rodzaje, jak to byo jeszcze w k.k. z 1932 r., ktry przewidywa kar wizienia i kar aresztu. Obowizujce prawo karne przewiduje jedynie w czci wojskowej KK kar aresztu wojskowego jako specyficzn odmian kary pozbawienia wolnoci stosowan wobec onierzy. Rwnie kara pozbawienia wolnoci stosowana za wykroczenia nazywana jest w KW kar aresztu. Zrnicowanie kary pozbawienia wolnoci, przez wyrnianie ju w samych zagroeniach karnych za przestpstwa poszczeglnych jej odmian, jest we wspczesnych ustawodawstwach coraz rzadsze. Pojawio si ono w XIX wieku i miao dwojakie znaczenie. Po pierwsze, popularny by podzia na habic i niehabic (tzw. custodia homesta) kar pozbawienia wolnoci. Niehabica odmiana kary pozbawienia wolnoci nosia najczciej nazw twierdzy i bya stosowana przede wszystkim wobec przestpcw

politycznych, dla odrnienia ich od pospolitych przestpcw odbywajcych kar wizienia. Wiksze znaczenie praktyczne miao zrnicowanie kary pozbawienia wolnoci oparte o kryterium surowoci warunkw jej odbywania. Przewidywano w kodeksach rne rodzaje tej kary noszce charakterystyczne nazwy (cikie wizienie, cikie roboty, katorga, galery itp.) i czsto szczegowo uregulowane pod wzgldem warunkw jej odbywania. Przykadem takiego uregulowania moe by art. 31 "Kodeksu karzcego" z 1818 r., obowizujcego przez kilkadziesit lat (do roku 1847) w Krlestwie Polskim. Okrela on tre kary wizienia warownego w nastpujcy sposb: "Skazani na wizienie warowne bd mie gowy ogolone, nosi maj cikie kajdany, do taczek przykuci podczas roboty, w ohydne ubiory przybrani, dwa dni ciep, lecz niemisn potraw, a trzeci dzie chlebem i wod ywieni bd, oe mie maj z samych tarcic bez adnego posania i uyci by powinni do prac najprzykrzejszych zewntrznych lub wewntrznych, ile ich stan zdrowia i si pozwoli". Wedug art. 37 KK kara pozbawienia wolnoci trwa najmniej miesic, a najwyej I S lat. Wymierza si j w latach i w miesicach. V. Kara doywotniego pozbawienia wolnoci i kara 25 lat pozbawienia wolnoci. Kara doywotniego wizienia istniaa w polskim prawie karnym do 1970 r., kiedy to KK z 1969 r. zastpi j kar 25 lat pozbawienia wolnoci, bdc odrbnym rodzajem kary od tzw. terminowego pozbawienia wolnoci. Ponownie wprowadzono kar doywotniego pozbawienia wolnoci w 1995 r., nie rezygnujc jednak z kary 25 lat pozbawienia wolnoci. Obie te kary, majce charakter gwnie izolacyjny, zabezpieczajcy spoeczestwo przed niebezpiecznymi sprawcami powanych przestpstw, przewiduje rwnie KK z 1997 r. Kara doywotniego pozbawienia wolnoci moe w praktyce trwa, zgodnie ze swoj nazw, do koca ycia skazanego. Skazanie na doywotnie pozbawienie wolnoci nie wyklucza jednak stara o uaskawienie, moliwe jest te przedterminowe warunkowe zwolnienie po odbyciu 25 lat kary (art. 78 3 KK). Kary doywotniego pozbawienia wolnoci nie stosuje si wobec sprawcy, ktry w czasie popenienia przestpstwa nie ukoczy 18 lat. VI. Problem kary mierci. Kara mierci stosowana bya szeroko w staroytnoci i w czasach pniejszych, a do koca wieku XVIII, przy czym znane s w historii prawa karne

go rozliczne sposoby wykonania tej kary, ktre miay zwiksza cierpienia skazanego. Jej publiczne wykonywanie, powszechne kiedy, a zdarzajce si jeszcze w XX w., traktowane byo jako spektakl, ktry mia mie znaczenie odstraszajce dla ogldajcej go publicznoci. Od okresu Owiecenia datuj si postulaty i pierwsze prby zniesienia kary mierci. Ograniczenie stosowania i znoszenia w poszczeglnych pastwach kary mierci to proces, ktry trwa do dzisiaj. Jego rezultaty s inne w skali Europy a inne skali wiatowej. O ile w Europie wyjtkiem s pastwa, ktre zachoway w swoich ustawodawstwach kar mierci, o tyle w skali caego wiata przewaaj pastwa, w ktrych kara mierci jest stosowana. Problem kary mierci naley do najbardziej kontrowersyjnych kwestii, jakie wi si z prawem karnym. Przeciwko karze mierci przytacza si m.in. nastpujce argumenty: 1) pastwo nie ma moralnego prawa do umiercania przestpcw; 2) kara ta jest nieskuteczna, bo nie odstrasza innych od popeniania przestpstw; 3) kara ta pobudza w ludziach ze instynkty, skania ich do okruciestwa; 4) nieodwracalno tej kary uniemoliwia naprawienie pomyki sdowej; 5) kara ta jest kar okrutn, zwaszcza gdy skazany przez duszy czas oczekuje na jej wykonanie. Za kar mierci przytacza si m.in. nastpujce argumenty: 1) kara ta pozwala eliminowa niepoprawnych sprawcw zbrodni; 2) kara mierci odstrasza od popeniania przestpstw; 3) kara ta zaspokaja spoeczne poczucie sprawiedliwoci. Jak wida, midzy zwolennikami i przeciwnikami kary mierci nie ma zgody co do tego, czy kara ta wywouje efekt odstraszajcy. Jest to z pewnoci problem, ktry w obecnym stanie moliwoci badawczych nauk spoecznych trudno uzna za rozstrzygnity. Pozostae argumenty z obydwu stron s na tyle oglne, e trudno na ich podstawie o zdecydowan konkluzj. Na pewno mocnym argumentem ze strony przeciwnikw kary mierci jest powoywanie si na jej okruciestwo i brak moralnego prawa pastwa do jej stosowania. Z kolei mocnym argumentem zwolennikw kary mierci jest powoanie si na spoeczne poczucie sprawiedliwoci. Moemy wic powiedzie, e w gruncie rzeczy argumenty cise i rzeczowe tutaj zawodz, a spr jest co do swojej istoty zderzeniem dwch poziomw wraliwoci. Charakterystyczne jest przy tym, e przeciwnicy kary mierci przewaaj w krgach intelektualistw, naukowcw, dziennikarzy, prawnikw. Natomiast badania opinii publicznej wykazuj, e prawie we wszystkich krajach (w tym i w Polsce), w caej populacji przewaaj

zwolennicy kary mierci. Gdyby wic np. w roku 1969 w Wielkiej Brytanii lub w 1981 r. we Francji, zamiast znie kar mierci w drodze decyzji parlamentu, rozstrzygnito t spraw w drodze referendum, kara ta nadal by tam obowizywaa. Kara mierci jest przedmiotem regulacji midzynarodowych konwencji dotyczcych praw czowieka. W art. 2 KPCPW dopuszcza si stosowanie kary mierci, ale protok dodatkowy nr 6 z 19$3 r. (nie ratyfikowany przez Polsk) ogranicza dopuszczalno jej stosowania do przestpstw popenionych w czasie wojny lub bezporedniego zagroenia wojn. Z kolei w art. 6 MPPOP dopuszcza si kar mierci za najpowaniejsze przestpstwa z pewnymi zastrzeeniami i ograniczeniami oraz ze wskazaniem, e postanowienia paktu nie mog by argumentem dla opniania lub niedopuszczania do zniesienia kary mierci. II Protok fakultatywny do MPPOP z 1989 r. (nie ratyfikowany przez Polsk) przewiduje zniesienie kary mierci. Moe ona by stosowana tylko w czasie wojny za najpowaniejsze przestpstwa o charakterze wojskowym popenione w czasie wojny. Od roku 1988 nie wykonano w Polsce ani jednego wyroku skazujcego na 296 kar mierci. Sytuacj t nazywano faktycznym moratorium na wykonywanie tej kary. Ustawa z 12.7.1995 o zmianie Kodeksu karnego, Kodeksu karnego wykonawczego oraz o podwyszeniu dolnych i grnych granic grzywien i nawizek w prawie karnym (Dz.U. Nr 95, poz. 475) przeksztacia to moratorium faktyczne w moratorium ustawowe, wprowadzajc w art. 5 przepis o brzmieniu: "W okresie 5 lat od wejcia w ycie ustawy nie wykonuje si kary mierci". KK z 1997 r. znis kar mierci w polskim prawie karnym. 17. rodki karne. I. Uwagi oglne. KK z 1997 r. zrezygnowa z pojcia kar dodatkowych przemianowujc je na rodki karne, do ktrych zaliczy te nawizk. Katalog rodkw karnych znajduje si w art. 39 KK. S to: 1) pozbawienie praw publicznych, 2) zakaz zajmowania okrelonego stanowiska, wykonywania okrelonego zawodu lub prowadzenia okrelonej dziaalnoci gospodarczej, 3) zakaz prowadzenia pojazdw, 4) przepadek przedmiotw, 5) obowizek naprawienia szkody, 6) nawizka, 7) wiadczenie pienine, 8) podanie wyroku do publicznej wiadomoci. W katalogu tym nie znalaza si, znana KK z 1969 r., kara dodatkowa pozbawienia praw rodzicielskich lub opiekuczych.

Natomiast art. 51 KK zobowizuje sd rozpatrujcy spraw karn do skierowania zawiadomienia do waciwego sdu rodzinnego, jeli uwaa on za celowe orzeczenie pozbawienia wolnoci lub ograniczenia praw rodzicielskich lub opiekuczych. Podstaw do takiego zawiadomienia jest popenienie przestpstwa na szkod maoletniego lub we wspdziaaniu z nim. rodki karne mona podzieli na wymierne w czasie (pozbawienie praw i zakazy wymienione w art. 39 pkt. 1-3 KK) i rodki karne jednorazowe (art. 39 pkt. 4-8 KK). rodki karne wymierne w czasie orzeka si na okres od roku do lat 10 (art. 43 1 KK). Okres ten biegnie od uprawomocnienia si wyroku, z tym, e nie biegnie on w czasie odbywania kary pozbawienia wolnoci, chociaby orzeczonej za inne przestpstwo (art. 43 2 KK). W przypadku orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdw okres, na ktry orzeczono zakaz nie biegnie te do chwili zwrotu przez skazanego dokumentu uprawniajcego do prowadzenia pojazdu (art. 43 3 KK). Przykad: X zosta skazany 1.12.1998 r. prawomocnym wyrokiem na 2 lata pozbawienia wolnoci i 2 lata zakazu prowadzenia pojazdw. Zakaz ten obowizuje wic od tej daty. Gdyby X nie odbywa kary pozbawienia wolnoci, zakaz ten obowizywaby do 1.12.2000 r. Jeeli jednak rozpocz on odbywanie kary pozbawienia wolnoci 5.12.1998 r. i zosta dopiero po roku przedterminowo warunkowo zwolniony - obowizywanie orzeczonego zakazu przeduy si w rzeczywistoci do 3 lat. Od rodkw karnych odrni naley prawne skutki skazania, ktre na mocy przepisw innych dziedzin prawa wi si z wydaniem wyroku skazujcego lub z orzeczeniem w nim okrelonej kary lub rodka karnego. Np. wedug art. 95 ust. 1 pkt. 4 ustawy o szkolnictwie wyszym z 1990 r. stosunek pracy mianowanego nauczyciela akademickiego wygasa w razie prawomocnego skazania go na kar (obecnie rodek karny) utraty praw publicznych lub prawa wykonywania zawodu nauczyciela. II. Pozbawienie praw publicznych. rodek karny polegajcy na pozbawieniu praw publicznych zawiera mocno zaakcentowany element moralnego potpienia sprawcy. Przez jego orzeczenie podkrela si, e okaza si on niegodny sprawowania pewnych rl spoecznych, a take niegodny pewnych wyrnie honorowych. Ten charakter omawianego rodka by wyraniejszy w Kodeksie karnym z 1932 r., gdzie nosi on nazw "pozbawienie praw publicznych i obywatelskich praw honorowych". Rwnie w obecnym uregulowaniu (art. 40 KK), mimo innej nazwy, moemy wyrni dwie grupy traconych przez skazanego uprawnie. Pierwsza grupa dotyczy uprawnie zwizanych z dziaalnoci w sferze publicznej. Skazany traci wic: 1) czynne i bierne prawo wyborcze do organw wadzy

publicznej, organw samorzdu zawodowego lub gospodarczego; 2) prawo do udziau w wymiarze sprawiedliwoci (a wic prawo do wykonywania funkcji sdziego, awnika, prokuratora, obrocy, czonka kolegium do spraw wykrocze); 3) prawo do penienia funkcji w organach i instytucjach pastwowych i samorzdu terytorialnego lub zawodowego. Skazany traci te posiadany stopie wojskowy i powraca do stopnia szeregowego. Jeli chodzi o ten ostatni skutek omawianej kary, to trzeba zaznaczy, e w czci wojskowej KK przewiduje si dwie kary dodatkowe stosowane tylko wobec onierzy, ktre dotycz rwnie stopnia wojskowego, mianowicie: degradacja (art. 327 KK) i obnienie stopnia wojskowego (art. 325 KK). Obnienie stopnia wojskowego obejmuje utrat posiadanego stopnia i powrt d stopnia bezporednio niszego. Degradacja oznacza powrt do stopnia szeregowego, a wic jest to skutek taki sam, jak w przypadku orzeczenia kary pozbawienia praw publicznych, jednake bez pozostaych elementw tej kary. Druga grupa uprawnie traconych przez skazanego na kar dodatkow pozbawienia praw publicznych obejmuje: 1 ) utrat orderw, odznacze i tytuw honorowych; 2) utrat zdolnoci do ich uzyskania w okresie trwania pozbawienia praw. Chodzi tu o ordery, odznaczenia i tytuy nadane przez wadze pastwowe i instytucje publiczne, a nie np. tytuy honorowe nadawane przez stowarzy szenia, prywatne firmy lub prywatne osoby. Pojcie tytuw honorowych od nosi si do takich tytuw, jak honorowy obywatel miasta, doctor honoris causa. Nie obejmuje natomiast tytuw stwierdzajcych pewne kwalifikacje zawodowe lub tytuw naukowych. Orzeczenie omawianej kary nie wpywa te na posiadanie orderw, odznacze i tytuw honorowych uzyskanych za granic, poniewa orzeczenia polskich sdw nie mog pozbawia uprawnie i odznacze nadanych przez organy pastwa obcego. Spotyka si jednak w doktrynie pogldy, e w takim wypadku skazany nie ma prawa uywa zagranicznych odznacze i tytuw w Polsce (Makarewicz, Komentarz..., 192). Skazany na kar pozbawienia praw publicznych nie tylko traci nabyte wczeniej ordery, odznaczenia i tytuy honorowe, ale rwnie nie moe ich uzyska w czasie trwania kary. Sd moe orzec pozbawienie praw publicznych w razie skazania na kar pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od lat 3 za przestpstwo popenione w wyniku motywacji zasugujcej na szczeglne potpienie (art. 40 2 KK). Motywacja zasugujca na szczeglne potpienie to np. nie usprawiedliwiona okolicznociami ch zemsty, ch ponienia lub zncania si nad inn osob, a take nie usprawiedliwiona szczegln sytuacj ch osignicia korzyci majtkowej z przestpstwa.

III. Zakaz zajmowania stanowisk, wykonywania okrelonego zawodu lub prowadzenia okrelonej dziaalnoci gospodarczej. Wedug art. 41 KK sd moe orzec zakaz zajmowania okrelonego stanowiska (np. dyrektora teatru, gwnego ksigowego albo oglnie stanowisk kierowniczych) lub wykonywania okrelonego zawodu (np. nauczyciela, lekarza), jeeli: 1) sprawca przy popenieniu przestpstwa naduy stanowiska lub zawodu albo; 2) okaza, e dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraa istotnym dobrom chronionym prawem. Ad 1) Naduycie stanowiska lub zawodu zachodzi np. wtedy, gdy lekarz udostpnia narkotyki pod pozorem dziaalnoci leczniczej, lusarz podrabia klucze w celu umoliwienia wamania, dyrektor wykorzystuje stanowisko do wymus2ania na podwadnych stosunkw seksualnych. Ad 2) Okazanie, e dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraa istotnym dobrom zachodzi, np. gdy w sprawie o wypadek drogowy spowodowany przez kierowc autobusu okae si, e ma to zwizek z jego niedostatecznymi umiejtnociami jako kierowcy albo w sprawie przeciwko chirurgowi o spowodowanie mierci pacjenta przez nieprawidowe wykonanie operacji okae si, e miao to zwizek z objawami drenia rk, spowodowanymi naduywaniem alkoholu. Zarwno wtedy, gdy chodzi o naduycie zawodu Lub stanowiska, jak i wtedy, gdy ma miejsce zagraanie istotnym dobrom przez dalsze wykonywanie zawodu lub zajmowanie stanowiska, musi istnie powizanie midzy przestpstwem, za ktre nastpuje skazanie a naduyciem lub zagroeniem. Orzeczenie tego rodka nie moe wic nastpi np. wtedy, gdy przy okazji sprawy o spowodowanie wypadku drogowego przez jadcego samochodem operatora dwigu okae si, e nie ma on zdolnoci psychofizycznych koniecznych do wykonywania zawodu. Odrbne uregulowana jest w KK (art. 41 2) kwestia zakazu prowadzenia okrelonej dziaalnoci gospodarczej. Orzeczenie zakazu prowadzenia okrelonej dziaalnoci gospodarczej moliwe jest w razie skazania za przestpstwo popenione w zwizku z prowadzeniem takiej dziaalnoci, jeeli dalsze prowadzenie zagraa istotnym dobrom chronionym prawem. IV. Zakaz prowadzenia pojazdw. Kara zakazu prowadzenia pojazdw okrelonego rodzaju moe by orzeczona (art. 42 1 KK) w razie skazania osoby uczestniczcej w ruchu za przestpstwo przeciwko

bezpieczestwu w komunikacji, w szczeglnoci je eli z okolicznoci popenionego przestpstwa wynika, e prowadzenie pojazdu przez t osob zagraa bezpieczestwu w komunikacji. W pewnych wypadkach orzeczenie tej kary jest obligatoryjne i dotyczy musi wszelkich pojazdw mechanicznych lub pojazdw mechanicznych okrelonego rodzaju, jeeli sprawca przestpstwa przeciwko bezpieczestwu w komunikacji by w stanie nietrzewoci, pod wpywem rodka odurzajcego lub zbieg z miejsca katastrofy lub wypadku (art. 42 2 KK). Co do pojcia stanu nietrzewoci (por. Nb. 240). Przepis uywa pojcia "pojazd" w szerokim znaczeniu. Pojazdem jest wic nie tylko samochd, traktor, rower, ale rwnie statek, d motorowa, samolot itd. Omawiana kara dotyczy nie tylko skazanych, ktrzy maj ju uprawnienie do prowadzenia pojazdw (prawo jazdy, licencj pilota itd.), lecz rwnie tych, ktrzy takich uprawnie nie maj, i wobec tego nie bd mogli ich naby w okresie trwania kary. Sd orzeka kar zakazu prowadzenia pojazdw w szerszym lub wszym zakresie. Moe ona dotyczy tylko pojazdw jednego rodzaju albo te obj szerszy ich zakres. Wedug art. 63 2 KK sd zalicza na poczet tej kary okres zatrzymania prawa jazdy lub innego odpowiedniego dokumentu. V. Przepadek przedmiotw. Kara ta, uregulowana w art. 44 i 45 KK, dotyczy: 1) przedmiotw stanowicych mienie ruchome, ktre suyy lub byy przeznaczone do popenienia przestpstwa, 2) przedmioty pochodzce bezporednio z przestpstwa; 3) przedmiotw, ktrych wytwarzanie, posiadanie, obrt lub przewz jest zakazany; 4) przepadek korzyci majtkowych pochodzcych chociaby porednio z popenienia przestpstwa. Ad 1) Chodzi tu o narzdzia przestpstwa w sensie cisym, np. specjalne narzdzia suce do wama, jak te o przedmioty, ktre w zasadzie su do celw legalnych (np. n kuchenny, opata), ale w konkretnym przypadku suyy do popenienia przestpstwa lub byy do tego przeznaczone. Przepadek takich narzdzi i przedmiotw ma w zasadzie sens prewencyjny, a niekiedy porzdkowo-symboliczny, np. gdy orzeka si przepadek siekiery nalecej do sprawcy zabjstwa, ktr inaczej trzeba byoby zwrci wacicielowi lub jego rodzinie (Andrejew, Prawo..., 290), co byoby nie do zaakceptowania dla opinii publicznej. Orzeczenie przepadku narzdzi jest fakultatywne. Podlegajce przepadkowi przedmioty mog by nawet duej wartoci (np. samochd sucy do przewozu upw z kradziey), ale musi to pozostawa w proporcji do wagi przestpstwa (art. 44 3). Poza tym przepadek nie moe

dotyczy nieruchomoci (art. 44 2 KK). Ad 2) Przedmioty pochodzce z przestpstwa, jeeli nie podlegaj (jak np. w przypadku kradziey) zwrotowi na rzecz pokrzywdzonego, mog by przedmiotem przepadku. Przedmioty takie, nazywane owocami przestpstwa, musz pochodzi z niego bezporednio (np. kwota pienidzy przyjta jako apwka), a nie tylko porednio (np. rzecz kupiona za t kwot). Orzeczenie przepadku owocw przestpstwa podkrela ma nieopacalno popeniania przestpstw, dlatego jej orzeczenie jest obligatoryjne (art. 44 I KK). Ad 3) Zrozumia konsekwencj skazania za przestpstwo polegajce na naruszeniu zakazu wytwarzania, posiadania, obrotu lub przewozu okrelonych przedmiotw jest moliwo orzeczenia ich przepadku, np. przepadku broni palnej, ktra bya nielegalnie posiadana. Jeeli orzeczenie przepadku przedmiotw bdcych narzdziami lub owocami przestpstwa jest niemoliwe skutkiem wiadomego dziaania sprawcy sd moe orzec obowizek uiszczenia kwoty pieninej stanowicej ich rwnowarto. Jeeli przedmioty bdce narzdziami przestpstwa lub, ktrych wytwarzanie, obrt itd. jest zakazane, nie stanowi wasnoci sprawcy - ich przepadek moe nastpi tylko w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 44 6 KK). Ad 4) Przepadek korzyci majtkowych pochodzcych chociaby porednio z przestpstwa moe by orzeczony w razie popenienia przestpstwa przez sprawc, ktry z popeniania przestpstw uczyni sobie stae rdo dochodu lub popeni przestpstwo dziaajc w zorganizowanej grupie albo w zwizku majcym na celu popenienie przestpstw (art. 45 i art. 65 KK). Szczeglne uregulowanie zawiera te przepis KK o "praniu brudnych pienidzy" (art. 299 7), wedug ktrego sd orzeka przepadek przedmiotw pochodzcych bezporednio lub porednio z tego przestpstwa. VI. Podanie wyroku do publicznej wiadomoci. Podanie wyroku do publicznej wiadomoci ma gwnie znaczenie oglnoprewencyjne, tzn. przez rozpowszechnienie wiadomoci o skazaniu powstrzymywa ma innych od popeniania przestpstw. Ogoszenie wyroku moe lee te w interesie pokrzywdzonego, np. wtedy, gdy chodzi o skazanie za czyn bdcy fragmentem konfliktu midzy spraw a pokrzywdzonym, co do ktrego nie byo na pocztku jasne dla opinii publicznej, kto jest sprawc, a kto ofiar. Art. 50 KK nie okrela formy publikacji wyroku. Sd moe wic wybra form, ktr uzna za stosown. Podanie wyroku do publicznej wiadomoci moe nastpi tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. W KK taki wypadek przewiduje si w art. 215, dotyczcym wyroku skazujcego za

zniesawienie. VII. Nawizka i wiadczenie pienine. 1. Nawizka. Klasyczna nawizka orzekana jest jako obowizek uiszczenia na rzecz pokrzywdzonego kwoty podwjnej wysokoci w stosunku do wyrzdzonej szkody. Makarewicz okrela j jako rodek poredni midzy grzywn a odszkodowaniem, cytujc jednoczenie (Makarewicz, Komentarz..., 692) fragment Statutu Litewskiego, wyjaniajcy etymologi samej nazwy, "grabie z nawizk odda, to jest konia koniem, woa woem nawiza i kade bydl jakie pograbi takowym nawizawszy mu odda". W swej klasycznej postaci nawizka wystpuje w polskim KK obecnie w art. 290 2, gdzie przewidziano obowizek orzeczenia na rzecz pokrzywdzonego od skazanego za wyrb drzewa w lesie albo za kradzie drzewa wyrbanego lub powalonego, nawizki w wysokoci podwjnej wartoci drzewa. W innych wypadkach wysoko nawizki nie moe przekroczy dziesiciokrotnoci (a przy skazaniu za przestpstwo przeciwko rodowisku granice te wynosz od trzykrotnoci do dwudziestokrotnoci) najniszego miesicznego wynagrodzenia (art. 48 KK). Nawizka moe by orzeczona (art. 47 1 KK) w razie skazania za umylne przestpstwo przeciwko yciu i zdrowiu albo za inne przestpstwo umylne, ktrego skutkiem jest mier czowieka, ciki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynnoci narzdu ciaa lub rozstrj zdrowia. W takim wypadku nawizka orzekana jest na cel spoeczny zwizany z ochron zdrowia (np. na budow kliniki w miecie X). Drugi przypadek (art. 47 2 KK) dotyczy przestpstw przeciwko rodowisku. Nawizk mona wwczas orzec na cel spoeczny zwizany z ochron rodowiska. Art. 212 3 KK przewiduje moliwo orzeczenia nawizki na rzecz pokrzywdzonego, PCK albo na inny cel spoeczny wskazany przez pokrzywdzonego przestpstwem zniesawienia. Nawizka na rzecz pokrzywdzonego moe by rwnie orzeczona zamiast obowizku naprawienia szkody (art. 46 2 KK) w razie skazania za przestpstwo spowodowania cikiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynnoci narzdu ciaa lub rozstroju zdrowia. 2. wiadczenie pienine. wiadczenie pienine jest nowym rodkiem karnym, wprowadzonym do polskiego prawa karnego dopiero przez KK z 1997 r. Polega ono na wpaceniu okrelonej kwoty (nie wyszej jednak od trzykrotnoci najniszego miesicznego wynagrodzenia, w czasie orzekania w pierwszej instancji) na okrelony cel spoeczny (art. 49 KK). Sd moe orzec wiadczenie pienine przede wszystkim

wtedy, gdy odstpuje od wymierzenia kary, a take w innych wypadkach przewidzianych w ustawie, np. przy warunkowym umorzeniu postpowania (art. 67 3 KK). VIII. Obowizek naprawienia szkody. Zwrot korzyci. 1. Obowizek naprawienia szkody. Z punktu widzenia pokrzywdzonego bardziej istotne od ukarania sprawcy jest naprawienie wyrzdzonej przestpstwem szkody. Dlatego te np. art. 53 2 KK do istotnych czynnikw wpywajcych na sdowy wymiar kary zalicza staranie sprawcy o naprawienie szkody. Podobnie art. 60 2 KK traktuje naprawienie szkody, starania o jej naprawienie lub zapobieenie albo uzgodnienie z pokrzywdzonym sposobu naprawienia szkody - jako istotn przesank nadzwyczajnego zagodzenia kary. Art. 46 KK przewiduje obowizek naprawienia szkody wyrzdzonej przestpstwem jako odrbny rodek karny, orzekany w wyroku skazujcym. Sd moe orzec obowizek naprawienia szkody w caoci lub w czci na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, w razie skazania za pewne przestpstwa, mianowicie: za przestpstwo spowodowania mierci, cikiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynnoci narzdu ciaa lub rozstroju zdrowia, za przestpstwo przeciwko bezpieczestwu w komunikacji, przestpstwo przeciwko rodowisku, przeciwko mieniu lub przeciwko obrotowi gospodarczemu. Wyliczenie to obejmuje wic najistotniejsze statystycznie grupy przestpstw. W pewnych przypadkach, zamiast obowizku naprawienia szkody, sd moe orzec nawizk na rzecz pokrzywdzonego (art. 46 2 KK). Niezalenie od obowizku naprawienia szkody przewidzianego w art. 39 p. 5 KK jako odrbny rodek karny, w pewnych przypadkach sd moe zobowiza sprawc do naprawienia szkody w ramach obowizkw zwizanych z probacj. Przy warunkowym umorzeniu postpowania naoenie takiego obowizku jest obligatoryjne (art. 67 3 KK), a przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary - fakultatywne (art. 72 2 KK). 2. Zwrot korzyci. Specyficzne uregulowanie dotyczce zwrotu korzyci uzyskanej z przestpstwa przewiduje art. 52 KK. Mianowicie w wypadku skazania lub warunkowego umorzenia postpowania o przestpstwo przynoszce korzy majtkow osobie fizycznej, prawnej lub jednostce organizacyjnej bez osobowoci prawnej, a popenione przez sprawc dziaajcego w jej imieniu lub interesie, sd zobowizuje podmiot, ktry uzyska korzy majtkow do jej zwrotu w caoci lub w czci na rzecz

Skarbu Pastwa, chyba e korzy ta ulega zwrotowi innemu podmiotowi. Jest to rodek karny, nie wymieniony w katalogu tych rodkw w art. 39. Jego specyfika polega na tym, e dotyczy innych podmiotw ni sprawca przestpstwa, w tym i podmiotw nie bdcych osobami fizycznymi. Co do swej istoty rodek ten jest najbliszy przepadkowi przedmiotw pochodzcych z przestpstwa. 18. Zaniechanie ukarania sprawcy. I. Uwagi oglne. Prawo karne przewiduje szereg sytuacji, w ktrych mimo popenienia przestpstwa do ukarania sprawcy nie dochodzi. Sytuacje te mog mie charakter generalnych rozstrzygni dokonywanych przez ustawodawc, ktry decyduje, e w pewnych sytuacjach sprawca z mocy ustawy nie zostaje ukarany (niepodleganie karze, abolicja, przedawnienie) lub te ustawodawca daje tylko uprawnienie innemu organowi do rezygnacji z ukarania (odstpienie od wymierzenia kary, warunkowe umorzenie). Sytuacje te bd (poza przedawnieniem, ktremu powica si Nb. 362-369) omwione kolejno w tym rozdziale. II. Niepodleganie karze. Instytucja niepodlegania karze przewidziana jest w KK w sytuacjach takich, jak np. czynny al (art. 15 1, 17 i 23 1), ukrywanie sprawcy przestpstwa bdcego osob najblisz (art. 239 2 KK), zoenie faszywego zeznania w obawie przed odpowiedzialnoci karn przez osob nie wiedzc o swoim prawie do odmowy zezna (art. 233 3 KK). Niepodleganie karze ma wic albo zachci sprawc do okrelonego zachowania (tak przy czynnym alu) albo stanowi konsekwencj uznania, e czyn sprawcy, chocia przestpny, stanowi jednak przypadek zamania prawa, w mniejszym ni zwykle stopniu, naganny. Niemniej stwierdzenie, e sprawca nie podlega karze, pozostawia pewien element ujemnej oceny czynu, nie oznacza cakowitego jego usprawiedliwienia. W sensie procesowym niepodleganie karze traktuje si jako okoliczno wyczajc postpowanie karne, tzn., e w razie jej stwierdzenia nie wszczyna si postpowania, a wszczte umarza (art. 17 1 pkt. 4 KPK).

III. Abolicja. Abolicja oznacza ustawodawcze darowanie pewnych przestpstw, okrelonych przez wskazanie ich typw lub zagroe karnych oraz daty, przed ktr zostay popenione.

Klasyczna formua abolicyjna deklaruje, e przestpstwa te "przebacza si i puszcza w niepami" (abolicja pena), co oznacza, e nie mona wszcz postpowania karnego o takie przestpstwo, postpowanie wszczte naley umorzy w kadym jego stadium, a jeeli nastpio ju skazanie, to ulega ono zatarciu. Wszy zakres ma abolicja, jeeli ustawodawca uywa zwrotu "nie wszczyna si postpowania a wszczte umarza", nie obejmuje ona bowiem zatarcia skazania. Abolicja z reguy czona jest z amnesti (por. Nb. 354356, tzn. postanowienia o charakterze abolicyjnym zamieszczane s razem z postanowieniami amnestyjnymi w jednej ustawie, przewanie noszcej tytu "O amnestii". Rzadziej spotyka si odrbne ustawy lub dekrety abolicyjne, jak np. dekret z 12.12.1981 r. o przebaczeniu i puszczeniu w niepami niektrych przestpstw i wykrocze (Dz.U. Nr 29, poz. 158). Formalnie rzecz biorc, ustawodawca nie jest zwizany adnymi ograniczeniami w stosowaniu abolicji i ustalaniu jej zakresu. Powinien jednak wykazywa powcigliwo w korzystaniu z tej instytucji w odniesieniu do przestpstw, przy ktrych wystpuje indywidualny pokrzywdzony. Moe on bowiem odczuwa jako niesprawiedliwe przebaczanie w jego imieniu czynw, ktre czyy si z wyrzdzeniem mu krzywdy. IV. Odstpienie od wymierzenia kary. Wedug art. 61 1 KK, w wypadkach wskazanych w ustawie sd moe odstpi od wymierzenia kary. Odstpienie od wymierzenia kary jest zawsze fakultatywne. Jedyny wyjtek przewiduje KK w art. 25 3, tj. w razie przekroczenia granic obrony koniecznej w wyniku strachu lub wzburzenia. Odstpienie jest wwczas obligatoryjne. W przeciwiestwie do niepodlegania karze (por. Nb. 313), sprawca nie jest tu automatycznie na mocy ustawy zwolniony z poniesienia kary, lecz moe to tylko nastpi moc decyzji sdu wydajcego wyrok skazujcy sprawc i stwierdzajcy jego win w znaczeniu procesowym. Decyzja taka oznacza, e sd nie zmieniajc negatywnej oceny popenionego czynu, uwaa za niecelowe ukaranie sprawcy. Oglna podstawa odstpienia od wymierzenia kary zamieszczona jest w art. 61 KK. Sd moe odstpi od wymierzenia kary w wypadkach przewidzianych w ustawie (np. art. 26 3 KK, art. 217 2 KK). Odstpienie od wymierzenia kary moe nastpi w sytuacji opisanej w art. 60 3 KK, tj. wtedy, gdy sprawca wspdziaa z innymi osobami w popenieniu przestpstwa, jeeli ujawni on nastpnie wobec organu cigania informacje dotyczce wspuczestnikw przestpstwa oraz istotne okolicznoci jego popenienia. Art. 61 1 KK stanowi, e w takim wypadku odstpienie jest moliwe "zwaszcza gdy rola sprawcy w popenieniu przestpstwa bya podrzdna, a przekazane informacje

przyczyniy si do zapobieenia popenieniu innego przestpstwa". Odstpujc od wymierzenia kary, sd moe rwnie odstpi od wymierzenia rodka karnego, chociaby jego orzeczenie byo obowizkowe (art. 61 2 KK). Odrbn podstaw odstpienia od wymierzenia kary zawiera art. 59 KK. Dotyczy ona tylko przestpstw zagroonych kar pozbawienia wolnoci nie przekraczajc lat 3 albo alternatywnie karami grzywny, ograniczeniu wolnoci lub pozbawienia wolnoci. W takim wypadku sd moe ograniczy si do orzeczenia rodka karnego, jeeli jego orzeczenie wystarczy dla spenienia celw kary. Odstpienie od wymierzenia kary z jednoczesnym wymierzeniem rodka karnego (innego ni pozbawienie praw publicznych), moe by te, wedug art. 60 7 KK, jednym ze sposobw nadzwyczajnego zagodzenia kary. V. Warunkowe umorzenie postpowania karnego. Instytucja warunkowego umorzenia postpowania karnego istnieje w polskim prawie od roku 1970. Jest to jedna z trzech (obok warunkowego zawieszenia wykonania kary i warunkowego przedterminowego zwolnienia) istniejcych w polskim prawie karnym instytucji poddania sprawcy prbie. Jej genezy dopatrywa si mona w anglo-amerykaskim systemie warunkowego skazania, polegajcym na wydaniu przez sd orzeczenia co do winy i jednoczesnym powstrzymaniu si na pewien okres od orzeczenia kary, jak rwnie w norweskoholendersko-duskim systemie warunkowego wstrzymania postpowania karnego. Warunkowe umorzenie stosuje sd. Umorzenie nastpuje na okres prby, ktry moe wynosi od 1 roku do 2 lat. Sens tej instytucji polega na tym, e unika si nie tylko wymierzenia sprawcy kary, ale rwnie wyroku skazujcego i znacznej czci samego postpowania karnego, stanowicego dla sprawcy na og powan dolegliwo.. Jest to wic instytucja, ktra powinna by stosowana wobec tych sprawcw, ktrzy nie musz by ostrzeeni w sposb bardziej drastyczny. Przesanki zastosowania tej instytucji wymienione s w art. 66 KK. S one nastpujce: 1) popenione przestpstwo jest zagroone kar nie przekraczajc 3 lat pozbawienia wolnoci; 2) sprawca nie by dotychczas karany za przestpstwo umylne (nie bierze si jednak pod uwag skaza, ktre ulegy zatarciu); 3) okolicznoci popenienia czynu nie budz wtpliwoci; 4) wina i spoeczna szkodliwo czynu nie s znaczne; 5) istnieje pozytywna prognoza co do tego, e sprawca pomimo umorzenia postpowania bdzie przestrzega porzdku prawnego, a w szczeglnoci nie popeni nowego przestpstwa.

Warunkowe umorzenie stosowane jest rwnie do sprawcw przestpstw o niewielkiej wadze. Wynika to zarwno z okrelenia maksymalnej grnej granicy zagroenia na 3 lata, jak i wskazania, e czyn przestpny w konkretnym przypadku nie moe by spoecznie szkodliwy w stopniu znacznym. Warunkowe umorzenie moe by jednak zastosowane do sprawcy przestpstwa zagroonego kar nie przekraczajc 5 lat, w wypadku gdy pokrzywdzony pojedna si ze sprawc, sprawca naprawi szkod lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposb naprawienia szkody (art. G6 3 KK). Bardzo wan przesank jest pozytywna prognoza, opierajca si na ocenie postawy sprawcy, jego wasnoci i warunkw osobistych oraz dotychczasowego sposobu ycia. Umarzajc warunkowo postpowanie stwierdza si jednoczenie, e sprawca ponosi win. Niedopuszczalne jest wic warunkowe umorzenie, jeeli co do winy sprawcy zachodz wtpliwoci. Nie oznacza to, e stosuje si t instytucj tylko wtedy, gdy podejrzany przyzna si do winy. Brak wtpliwoci co do winy moe bowiem wynika z innych dowodw. Oskarony moe jednak sprzeciwi si warunkowemu umorzeniu (art. 341 2 KPK), co powoduje skierowanie sprawy na rozpraw. Warunkowe umorzenie moe by poczone z dozorem kuratora, lub osoby godnej zaufania albo stowarzyszenia, instytucji lub odpowiedniej organizacji spoecznej. Umarzajc warunkowo postpowanie mona te naoy na sprawc pewne obowizki w postaci: 1) obowizku informowania sdu lub kuratora o przebiegu okresu prby; 2) obowizku przeproszenia pokrzywdzonego; 3) wykonywania obowizku alimentacyjnego; 4) powstrzymania si od naduywania alkoholu lub uywania innych rodkw odurzajcych. Obligatoryjne jest zobowizanie sprawcy do naprawienia szkody w caoci lub czci. Mona te orzec wiadczenie pienine przewidziane w art. 39 p. 7 KK oraz zakaz prowadzenia pojazdw na okres do 2 lat. Umorzenie warunkowe staje si definitywne, jeeli sprawca w okresie prby potwierdzi swoim zachowaniem suszno pozytywnej prognozy, ktra bya przesank podjcia decyzji o umorzeniu. Natomiast, jeeli sprawca w okresie prby popeni przestpstwo umylne, za ktre zosta skazany, sd podejmuje postpowanie karne (art. 68 1 KK). Sd moe podj postpowanie karne, jeeli sprawca w okresie prby raco narusza porzdek prawny, a w szczeglnoci popeni inne przestpstwo, albo uchyla si od dozoru, wykonania naoonego obowizku lub orzeczonego rodka karnego albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody. Sd moe rwnie podj postpowanie, jeeli sprawca po wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu, lecz przed jego

uprawomocnieniem si, raco narusza porzdek prawny, a w szczeglnoci, gdy w tym czasie popeni przestpstwo. Warunkowo umorzonego postpowania nie mona podj pniej ni w cigu 6 miesicy od zakoczenia okresu prby. Pewne odmiennoci wykazuje stosowanie warunkowego umorzenia postpowania wobec onierzy (zob. art. 333-334 KK). 19. Sdowy wymiar kary. I. Zasady sdowego wymiaru kary i rodkw karnych. Przez sdowy wymiar kary, nazywany niekiedy take sdziowskim wymiarem kary, rozumiemy orzeczenie kary przez sd konkretnemu sprawcy w konkretnej sprawie karnej. Pojciu temu przeciwstawia si tzw. ustawowy wymiar kary, ustanawiajcy granice kary, ktre ustawa zakrela dla danego sprawcy za popenienie zarzucanego mu przestpstwa. Granice te wynikaj gwnie z sankcji przepisu okrelajcego to przestpstwo, ale wpywaj na nie i inne przepisy, np. przepisy o recydywie. Sdowym wymiarem kary rzdz pewne zasady. Dotycz one zarwno 320 kary w sensie cisym, jak i rodkw karnych (art. 56 KK). Pomijajc zasady o charakterze oglnoprawnym, ktre wprawdzie odnosz si i do sdowego wymiaru kary, ale nie s czym specyficznym wanie dla niego (np. zasada rwnoci wobec prawa), moemy do zasad sdowego wymiaru kary zaliczy: 1) zasad swobodnego uznania sdziowskiego w ramach ustawy, i 2) zasad indywidualizacji kary, 3) zasad oznaczonoci kary. Ad 1) Zasada ta wynika z treci pocztkowego fragmentu art. 53 1 KK ("Sd wymierza kar wedug swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustaw..."). Nie oznacza ona dowolnoci w zakresie wymierzania kary, poniewa sd zwizany jest zarwno ustawowym wymiarem kary, jak i przewidzianymi w ustawie wskazwkami (dyrektywami), ktrymi powinien si kierowa okrelajc konkretn kar w wyroku skazujcym. Wynika natomiast z tej zasady, e sd ma pewien margines oceny w kwestii znaczenia i stopnia wpywu konkretnych okolicznoci danego przypadku na wymiar kary. Na przykad stwierdzajc, e sprawca dziaa w sposb brutalny, albo e motywy jego dziaania byy szlachetne, sd samodzielnie decyduje, jak wpynie to na rodzaj i rozmiar orzeczonej kary. Zasada swobodnego uznania doznaje pewnego uszczerbku, mimo formalnego jej zachowania, gdy ustawodawca bardzo wsko zakrela ramy ustawowego wymiaru kary, np. przewidujc wysok doln granic sankcji w przepisie czci szczeglnej.

W takiej sytuacji ustawodawca, nie znajc okolicznoci konkretnych spraw, z gry rozstrzyga pewne kwestie wymiaru kary za sdziego, zdejmujc z niego odpowiedzialno za prawidowo wymierzonej kary i nadajc w tym zakresie dziaaniu sdziego cech automatyzmu, zasadniczo sprzeczn z pojciem sdzenia. Ad 2) Zasada indywidualizacji kary wyraona jest w art. 55 KK, stwierdzajcym, e: "Okolicznoci wpywajce na wymiar kary uwzgldnia si tylko co do osoby, ktrej dotycz". Oznacza to, e w razie wymierzania kary wicej ni jednemu sprawcy, okolicznoci zarwno obciajce jak i agodzce nie wywieraj skutku wobec sprawcw, do ktrych si nie odnosz, s "nieprzenoszalne" na inne osoby. Np. fakt, e jeden z oskaronych przejawi w czasie procesu skruch (albo przeciwnie, podkrela, e nie auje popenionego czynu) nie ma wpywu na wymiar kary drugiemu oskaronemu. Zasad indywidualizacji mona te rozumie szerzej, nadajc jej sens wykraczajcy poza sformuowanie art. 55 KK, i akcentujc potrzeb dostosowania wymierzanej kary do cech osobowoci konkretnego sprawcy, charakteru jego motyww, sposobu dziaania, podatnoci na oddziaywanie prewencyjne kary itd. W takim szerszym rozumieniu zasada indywidualizacji kary oznacza wic zwracanie gwnej uwagi na tzw. prewencj indywidualn. Ad 3) Kara wymierzana przez sd w wyroku skazujcym musi by oznaczona co do rodzaju i wysokoci. Polskie prawo karne nie zna tzw. wyrokw nieoznaczonych, polegajcych na tym, e skazanemu wymierza si kar okrelon ramowo (np. kar pozbawienia wolnoci od 2 do 4 lat), a sprecyzowanie jej wysokoci nastpuje ju w czasie wykonywania kary, w zalenoci od zachowania si sprawcy. II. Dyrektywy sdowego wymiaru kary. 1. Dyrektywy oglne. Sdzia wymierzajcy kar powinien kierowa si nie tylko omwionymi w poprzednim paragrafie zasadami, lecz rwnie wskazwkami bardziej sprecyzowanymi, okrelanymi jako dyrektywy sdowego wymiaru kary. Dyrektywy te moemy podzieli na dyrektywy oglne i dyrektywy szczegowe. Oglne dyrektywy sdowego wymiaru kary znale moemy przede wszystkim w art. 53 1 KK oraz w art. 3 KK. S one nastpujce: 1 ) stopie winy sprawcy, 2) humanitaryzm kary, 3) stopie szkodliwoci spoecznej czynu, 4) cele zapobiegawcze i wychowawcze w stosunku do skazanego (prewencja indywidualna), 5) potrzeby w zakresie ksztatowania wiadomoci prawnej

spoeczestwa (prewencja oglna). 2. Dyrektywa humanitaryzmu kary. Dyrektywy nie s rwnej wagi. Najwaniejsza jest z pewnoci dyrektywa humanitaryzmu kary, dlatego te dotyczca jej zasada zamieszczona zostaa na czoowym miejscu w KK (art. 3). adna inna dyrektywa nie moe wic usprawiedliwi wymierzenia kary niehumanitarnej, lub naruszajcej godno czowieka. Trzeba jednak zauway, e to czoowe miejsce dyrektywy humanitaryzmu ma wiksze znaczenie teoretyczne ni praktyczne. Zakadamy bowiem brak sprzecznoci wewntrznej KK, a w tym mieci si i zaoenie, e kary przewidziane za poszczeglne przestpstwa w czci szczeglnej nie s zasadniczo sprzeczne z zasad humanitaryzmu, jeli chodzi o ich tre oraz wysoko. W zwykej sytuacji wic, wymierzenie kary przewidzianej w kodeksie, nawet w maksymalnej wysokoci ustawowej jest zgodne z t dyrektyw. Sprzeczno moe zachodzi tylko w sytuacji bardzo nietypowej. 3. Dyrektywa stopnia winy. Dlatego z praktycznego punktu widzenia na czoo wysuwa si dyrektywa stopnia winy. Zgodnie z art. 53 1 KK, dolegliwo kary nie moe przekracza stopnia winy. Stopie winy wyznacza wic grny puap kary. Wymierzana kara nie moe go przekroczy, ale inne dyrektywy mog spowodowa wymierzenie kary agodniejszej. Jak wiadomo stopie winy by kryterium wyznaczajcym wymiar kary wedug zasad szkoy klasycznej w prawie karnym. Posugiwanie si kryterium winy miao jednak, wedug zasad tej szkoy, nie tylko zapobiega wymierzeniu kary zbyt surowej, lecz take ogranicza agodzenie kary poniej stopnia winy. Uregulowanie zawarte w KK z 1997 r. uniemoliwia natomiast tylko zaostrzanie kary powyej puapu wyznaczonego stopniem winy, nawet gdyby byo to celowe np. ze wzgldu na potrzeb odstraszania innych od popeniania przestpstw. 4. Stopie szkodliwoci spoecznej czynu. Drugim kryterium wymienionym w art. 53 1 KK, jest stopie szkodliwoci spoecznej czynu. W przeciwiestwie do kryterium stopnia winy, kryterium spoecznej szkodliwoci dziaa ma w obie strony, tzn. przeciwdziaa rwnie wymierzeniu kary zbyt agodnej mimo znacznej szkodliwoci przestpstwa. W sumie obydwa te kryteria mona okreli jako "sprawiedliwociowe", w tym sensie, te ich zastosowanie ma sprzyja wymierzeniu kary sprawiedliwej. Ustalenie stopnia spoecznej szkodliwoci konkretnego przestpstwa nastpuje w oparciu o przedmiotowe i podmiotowe kryteria wymienione w art. 11 S 2 KK. Natomiast KK nie podaje kryteriw ustalania stopnia winy. W sporzdzeniu listy tych kryteriw nie moe pomc tre art. 1 3 KK ani

tre przepisw, ktre zasad winy konkretyzuj, np. przepisw o niepoczytalnoci, bdzie, rozkazie itd. Uregulowania te dotycz bowiem tylko problematyki winy w kontekcie istnienia lub nieistnienia winy w ogle, a nie stopniowania winy. Jeeli, natomiast, odwoa si do przepisw KK, w ktrych ustawa nakazuje agodniejsze lub surowsze potraktowanie sprawcy w oparciu o kryterium stopnia winy (np. art. 148 4 KK - "dziaanie pod wpywem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznociami", art. 148 2 KK - "motywacja zasugujca na szczeglne potpienie"), to okazuje si, e s to wycznie kryteria natury podmiotowej. Powstaje jednak pytanie, czy w oparciu wycznie o kryteria podmiotowe (motywacja, cel dziaania, umylno i jej rodzaj lub nieumylno i jej rodzaj, szczeglna sytuacja motywacyjna, dziaanie pod wpywem nacisku psychicznego) mona zakreli grny puap kary, ktr wolno sdowi wymierzy. Wydaje si, e ustalajc stopie winy (a wic stopie osobistej zarzucalnoci zwizanej z popenieniem przypisanego sprawcy czynu) nie mona cakowicie oderwa si od pewnych elementw przedmiotowych, jeeli niezalenie od ich wpywu na stopie spoecznej szkodliwoci, wpywaj one na stopie winy. Stojc na takim stanowisku, moemy wic powiedzie, e stopie winy jest nie tylko wyszy wtedy, gdy sprawca spowodowa katastrof kolejow chcc tego ( zamiar bezporedni), a nie tylko si godzc (zamiar ewentualny). Jest on rwnie wyszy jeeli sprawca chce katastrofy czcej si z ofiarami w ludziach, ni jeeli chce katastrofy wywoujcej szkody materialne. Te dwie kategorie: wina i spoeczna szkodliwo posuguj si wic czasem podobnymi kryteriami, ale ocenianymi z rnych punktw widzenia. Np. popenienie przestpstwa w sposb okrutny wpywa na stopie winy sprawcy, poniewa zasuguje on na wiksze potpienie (wyszy jest stopie osobistej zarzucalnoci), a z drugiej strony taki sposb dziaania powoduje wiksz dolegliwo dla pokrzywdzonego, a wic czyn jest w wyszym stopniu spoecznie szkodliwy. Podsumowujc, wina w rozumieniu art. 53 1 KK nie pokrywa si z pojciem winy jako podstawy odpowiedzialnoci karnej, wymienionej w art. I 3 KK. 5. Prewencja generalna i indywidualna. Ksztatowanie wiadomoci prawnej spoeczestwa przez okrelony wymiar kary, to wpywanie na postawy tych, do ktrych informacja o karze dociera. Pojcie to jest bardziej znane pod nazw prewencji generalnej (oglnej). Efekt oglnoprewencyjny karania dotyczy ma w zaoeniu spoeczestwa jako caoci, a w szczeglnoci tych jednostek i grup spoecznych, ktre takiego oddziaywania najbardziej wymagaj, tj. osb podatnych na pokus popenienia przestpstwa oraz rodowisk przestpczych. Prewencja generalna w swojej najprostszej postaci polega

na odstraszaniu od popenienia przestpstw tych osb, ktrych nie powstrzymuj od tego inne czynniki, takie jak np. zasady moralne. Skuteczno odstraszania zaley w jakim stopniu od surowoci orzeczonej kary; na pewno jednak wiksze znaczenie ma tutaj przekonanie o jej nieuchronnoci. Co do wielu typw przestpstw takie odstraszanie nie jest konieczne w stosunku do wikszoci obywate1i. Nie popeniaj oni zabjstw, zgwace, kradziey nie ze strachu przed kar, lecz dlatego, e takie czyny sprzeczne s z wyznawanym przez nich systemem wartoci. Spoeczne oddziaywanie kary polega ma w takim wypadku nie na odstraszaniu, lecz na utwierdzaniu prawidowych postaw wobec prawa. To utwierdzanie prawidowych postaw jest niewtpliwie uwarunkowane akceptacj wyroku, uznaniem go za sprawiedliwy. Istnieje wic zwizek midzy tak rozumian prewencj generaln a funkcj sprawiedliwociow kary. Cele zapobiegawcze i wychowawcze, ktre kara ma osign w stosunku do skazanego okrelane s w skrcie terminem "prewencja indywidualna", chodzi tu bowiem o prewencyjne oddziaywanie wymierzanej kary na jednostk, ktrej si t kar wymierza. Kara ma zapobiec popenianiu w przyszoci przestpstw przez samego skazanego. Efekt taki moe by osignity przez odstraszenie sprawcy od popeniania przestpstw, przez uniemoliwienie mu ich popeniania lub jego wychowanie (resocjalizacj). Odstraszenie sprawcy od popeniania przestpstw nie musi czy si ze stosowaniem kary bardzo surowej co do rodzaju i co do jej wymiaru. Moe ono oznacza nie tylko odstraszanie w. sensie dosownym, lecz take uwiadamianie skazanemu nieopacalnoci popeniania przestpstw, wynikajcej z faktu orzeczenia grzywny lub kary dodatkowej pozbawiajcej pewnych uprawnie. Uniemoliwienie popeniania przestpstw zwizane jest gwnie z kar pozbawienia wolnoci oraz z niektrymi karami dodatkowymi, np. z kar zakazu prowadzenia pojazdw albo kar zakazu wykonywania zawodu. Pozbawienie wolnoci i kary dodatkowe znacznie ograniczaj moliwoci popeniania przestpstw, ale ich cakowicie nie wykluczaj. Funkcja kary polegajca na uniemoliwianiu popeniania przestpstw nie moe wic by rozumiana dosownie. Najbardziej ambitnym celem kary jest wychowanie (resocjalizacja) skazanego. Resocjalizacja oznacza takie uksztatowanie osobowoci sprawcy, jego pogldw i postawy wobec porzdku prawnego, by po odbyciu kary (chodzi tu gwnie o kar pozbawienia wolnoci) nie popenia on przestpstw. Wliczy tu mona te tego rodzaju rezultaty, jak podniesienie poziomu wyksztacenia, nauczenie zawodu, wyrobienie pozytywnej postawy wobec pracy. Wszystkie te zakadane skutki wymierzenia i wykonania kary maj jako cel generalny umoliwienie skazanemu funkcjonowania w spoeczestwa bez popadania w konflikty z prawem karnym.

Osiganie tak daleko idcych celw przez stosowanie kar okazao si jednak w praktyce niemoliwe. Ksztatowanie osobowoci jednostki jest generalnie zadaniem trudnym. Tu zadanie to okazao si trudne szczeglnie przez to, e jego wykonanie miao nastpowa w warunkach wiziennych. Swoisty paradoks polega wic na tym, e przystosowanie do ycia na wolnoci nastpi ma w warunkach braku wolnoci. Okazao si w praktyce, e wizienie nie tylko nie resocjalizuje, ale czsto wywouje efekt ujemny: degradacj fizyczn i psychiczn oraz demoralizacj umieszczonej w nim jednostki. Pocztkowo przypisywano niepowodzenia w zakresie resocjalizacji niedostatkom jej realizacji, zwizanym ze zymi warunkami odbywania kary, bdnymi programami resocjalizacyjnymi, niedostatecznymi rodkami na zaangaowanie odpowiedniej liczby pedagogw i psychologw, ktrzy moglib3c.si zaj skazanymi dostatecznie intensywnie. Jednake nawet dowiadczenia zdobyte w krajach, ktre w realizacj programw resocjalizacyjnych zaangaoway znaczne rodki (zwaszcza w krajach skandynawskich), okazay si zniechcajce. Std, ju w latach siedemdziesitych moemy zaobserwowa rozczarowanie ide resocjalizacji skazanych i generalny odwrt od niej. Nie powinno to jednak powodowa cakowitej rezygnacji z podejmowania wobec skazanych pewnych dziaa, ktre maj zaoenia wychowawczo-owiatowe lub zmierzaj do podniesienia poziomu wyksztacenia, czy te wyuczenia zawodu. Tego typu dziaania mog zapobiega frustracji i degradacji psychicznej skazanych, stwarzajc im moliwoci zapenienia czasu spdzanego w wizieniu. 6. Dyrektywa pierwszestwa kar wolnociowych. Oglny charakter ma te dyrektywa wymiaru kary zawarta w art. 58 1 KK. Mona j okreli jako dyrektyw pierwszestwa kar wolnociowych. Jej zastosowanie wchodzi w gr wtedy, gdy sankcja przepisu karnego przewiduje moliwo wyboru rodzaju kary (np. brzmi "podlega grzywnie, kara ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do lat 2"). Sd orzeka wwczas kar pozbawienia wolnoci bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara lub rodek karny nie moe speni celw kary. Kodeks karny nie wylicza celw kary expressis verbis. Okrelenia tego uywa jedynie przy formuowaniu dyrektywy prewencji indywidualnej w art. 53 1 ("cele zapobiegawcze i wychowawcze"). Wydaje si jednak, e sens wszystkich dyrektyw oglnych sdowego wymiaru kary polega na tym, e ich stosowanie suy osigniciu pewnych celw, takich jak zaspokojenie poczucia sprawiedliwoci (stopie winy i szkodliwoci spoecznej), zapobieenie popenianiu przestpstw przez skazanego (cele wychowawcze i poprawcze), a take zapobieganie popenianiu przestpstw przez innych (potrzeby w zakresie ksztatowania wiadomoci prawnej spoeczestwa).

Najwaniejsze znaczenie dyrektywy pierwszestwa kar wolnociowych polega na tym, e dokonany przez sd wybr kary pozbawienia wolnoci - wymaga uzasadnienia. 7. Wymiar kary nieletnim i modocianym. Odmienn, w porwnaniu z zawart w art. 53 1 KK, hierarchi dyrektyw oglnych zawiera art. 54 1 KK, dotyczcy wymiaru kary nieletniemu lub modocianemu. Pierwszestwo ma tutaj dyrektywa prewencji indywidualnej, rozumianej jako wychowanie skazanego. 8. Wymiar grzywny. Pewn specyfik wykazuj dyrektywy wymiaru kary grzywny. Ju w art. 33 3 wskazuje si na konieczno wzicia przez sd pod uwag, przy ustalaniu wysokoci stawki dziennej, dochodw sprawcy, jego warunkw osobistych, rodzinnych, stosunkw majtkowych i moliwoci zarobkowych. Ponadto art. 58 3 KK zakazuje orzekania grzywny, jeeli dochody sprawcy, jego stosunki majtkowe lub moliwoci zarobkowe uzasadniaj przekonanie, e sprawca grzywny nie uici i nie bdzie jej mona cign w drodze egzekucji. 9. Dyrektywy szczegowe. W art. 53 2 i 3 KK wymienione s tzw. szczegowe dyrektywy sdowego wymiaru kary. W pewnym zakresie s one rozwiniciem i uszczegowieniem dyrektyw oglnych. Jednak niektre z nich, zwaszcza te, ktre opieraj si na faktach wyprzedzajcych czyn lub nastpujcych po nim (sposb ycia przed popenieniem przestpstwa, zachowanie si po jego popenieniu) maj charakter samodzielny.

III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary polega na stworzeniu w pewnych sytuacjach (cig przestpstw, recydywa specjalna, uczynienie sobie z popeniania przestpstw staego rda dochodu, popenienie przestpstwa w zorganizowanej grupie lub zwizku przestpczym) moliwoci orzeczenia kary w granicach szerszych ni przewidziane w sankcji przepisu okrelajcego dane przestpstwo albo ograniczenie moliwoci wymierzenia kary agodniejszej. Uregulowanie takie nazywa si niekiedy nadzwyczajnym zaostrzeniem kary. Nie jest to jednak cakiem cise, poniewa takie przesunicie w zakresie ustawowego wymiaru kary nie musi prowadzi do wymierzenia kary ponad sankcj ustawow w konkretnym przypadku. W sytuacji cigu przestpstw (por. Nb. 26I-269), art. 91 1 KK przewiduje, e sd orzeka kar w wysokoci do grnej granicy ustawowego zagroenia zwikszonego o poow. Zaostrzenie ustawowego wymiaru ma miejsce rwnie w wypadkach recydywy specjalnej (art. 64 KK). Wedug art. 64

1 KK, sd moe wymierzy kar przewidzian za przypisane sprawcy przestpstwo wysokoci do grnej granicy ustawowego zagroenia zwikszonego o poow, jeeli sprawca popenia umylne przestpstwo podobne (zob. art. 115 3 KK) do umylnego przestpstwa, za ktre ju by uprzednio skazany. Warunkiem tego zaostrzenia jest te, by za to uprzednio popenione przestpstwo sprawca odby co najmniej 6 miesicy kary pozbawienia wolnoci, a nowe przestpstwo popenione byo przed upywem 5 lat od odbycia tej kary. Jest to tzw. recydywa specjalna zwyka. Art. 64 2 KK przewiduje tzw. recydyw specjaln wielokrotn (multirecydyw). Zachodzi ona wtedy, gdy sprawca: a) by ju uprzednio skazany w warunkach recydywy specjalnej zwykej, b) odby cznie co najmniej rok pozbawienia wolnoci, c) w cigu 5 lat po odbyciu w caoci lub w czci ostatniej kary popeni ponownie umylne przestpstwo przeciwko yciu lub zdrowiu, przestpstwo zgwacenia, rozboju kradziey z wamaniem lub inne przestpstwo przeciwko mieniu popenione z uyciem przemocy lub grob jej uycia. Jeeli przesanki te s spenione, sd wymierza kar pozbawienia wolnoci przewidzian za przypisane przestpstwo w wysokoci powyej dolnej granicy ustawowego zagroenia, a moe j wymierzy do grnej granicy ustawowego zagroenia zwikszonego o poow. Przewidziane w art. 64 1-2 KK podwyszenie grnego ustawowego zagroenia nie dotyczy zbrodni. Przepisy dotyczce wymiaru kary multirecydywistom, rodkw karnych oraz rodkw probacyjnych stosuje si take do sprawcy, ktry z popeniania przestpstw uczyni sobie stae rdo dochodu lub popeni przestpstwo dziaajc w zorganizowanej grupie przestpczej albo zwizku majcym na celu popenianie przestpstw (art. 65 KK). IV. Nadzwyczajne zagodzenie kary. 1. Istota nadzwyczajnego zagodzenia kary. Nadzwyczajne zagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniej dolnej granicy ustawowego zagroenia albo wymierzeniu kary agodniejszego rodzaju. Szczegowe zasady wymierzania kary zagodzonej zawiera art. 60 6-7 KK. Wedug tych przepisw: 1) jeeli czyn stanowi zbrodni, sd wymierza kar pozbawienia wolnoci nie nisz od jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagroenia, 2) jeeli czyn stanowi wystpek, przy czym doln granic ustawowego zagroenia jest kara pozbawienia wolnoci nie nisza od roku, sd wymierza grzywn, kar ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci, 3) jeeli czyn stanowi wystpek, przy czym doln granic ustawowego zagroenia jest kara pozbawienia wolnoci nisza od roku, sd wymierza grzywn albo kar pozbawienia wolnoci,

4) jeeli czyn zagroony jest alternatywnie grzywn, ograniczeniem wolnoci albo pozbawieniem wolnoci, nadzwyczajne zagodzenie kary polega na odstpieniu od wymierzenia kary i orzeczeniu rodka karnego (z wykluczeniem jednak pozbawienia praw publicznych). Instytucja nadzwyczajnego zagodzenia kary opiera si na zaoeniu, e rnorodno przypadkw mieszczcych si w ramach tej samej kwalifikacji prawnej powoduje, e w niektrych sytuacjach nawet najnisza kara przewidziana w sankcji przepisu byaby za surowa. 2. Podstawy nadzwyczajnego zagodzenia kary. Podstawy zastosowania nadzwyczajnego zagodzenia kary wymienione s 334 w art. 60 1-5 KK. Tak wic moe by ono zastosowane: 1 ) w wypadkach przewidzianych w ustawie (np. przekroczenie granic obrony koniecznej - art. 25 2 KK, popenienie czynu w stanie poczytalnoci w znacznym stopniu ograniczonej - art. 31 2 KK); 2) w stosunku do modocianego, jeeli przemawiaj za tym wzgldy wychowawczego oddziaywania kary; 3) w szczeglnie uzasadnionych wypadkach, kiedy nawet najnisza kara przewidziana za dane przestpstwo byaby niewspmiernie surowa, w szczeglnoci: a) jeeli pokrzywdzony pojedna si ze sprawc, szkoda zostaa naprawiona albo sprawca i pokrzywdzony uzgodnili sposb naprawienia szkody, b) ze wzgldu na postaw sprawcy, zwaszcza gdy czyni starania o naprawienie szkody lub jej zapobieenie, c) jeeli sprawca przestpstwa nieumylnego lub jego najbliszy ponis powany uszczerbek w zwizku z popenionym przestpstwem. 3. Przypadki szczeglne. Szczeglne podstawy i sposb agodzenia kary (ukierunkowane na zwikszenie skutecznoci cigania przestpczoci przez skonienie niektrych sprawcw do wsppracy z organami cigania i sdem) przewiduje KK w art. 60 3-5. Mianowicie: 1) sd stosuje nadzwyczajne zagodzenie, a nawet moe warunkowo zawiesi jej wykonanie w stosunku do sprawcy wspdziaajcego z innymi osobami w popenieniu przestpstwa, jeeli ujawni on wobec organu cigania informacje dotyczce osb uczestniczcych w popenieniu przestpstwa oraz istotne okolicznoci jego popenienia, 2) na wniosek prokuratora sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet warunkowo zawiesi jej wykonanie w stosunku do sprawcy przestpstwa, ktry niezalenie od wyjanie zoonych w sprawie, ujawni przed organem cigania i przedstawi istotne okolicznoci, nieznane dotd temu organowi, przestpstwa zagroonego kar powyej 5 lat pozbawienia wolnoci.

W sytuacjach wskazanych wyej w punktach 1-2, sd wymierzajc kar pozbawienia wolnoci do lat 5 moe warunkowo zawiesi jej wykonanie na okres prby wynoszcy do 10 lat, jeeli uzna, e, e pomimo niewykonania kary sprawca nie popeni ponownie przestpstwa. 4. Zbieg podstaw. Kodeks karny reguluje w art. 57 szczeglne sytuacje zbiegu podstaw nadzwyczajnego zagodzenia i obostrzenia kary. Jeeli zachodzi kilka niezalenych od siebie podstaw do nadzwyczajnego zagodzenia albo obostrzenia kary, sd moe tylko jeden raz kar nadzwyczajnie zagodzi albo zaostrzy, biorc pod uwag zbiegajce si podstawy. Jeeli natomiast zbiegaj si podstawy nadzwyczajnego zagodzenia i obostrzenia, sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenia albo obostrzenie kary. Wymaga to oceny, czy w danej sytuacji w sumie wiksz wag ma podstawa do zagodzenia czy obostrzenia. V. Zmiana rodzaju kary na agodniejszy. Sens instytucji zmiany rodzaju kary na agodniejszy polega na umoliwieniu zmniejszenia liczby spraw, w ktrych stosuje si kar pozbawienia wolnoci, zgodnie z zasad, e kara ta powinna stanowi ultima ratio przy orzekaniu w sprawach karnych. Wedug art. 58 3 KK, jeeli przestpstwo zagroone jest kar pozbawienia wolnoci nie przekraczajc 5 lat, sd moe orzec zamiast kary pozbawienia wolnoci grzywn albo kar ograniczenia wolnoci, w szczeglnoci, jeeli orzeka rwnoczenie rodek karny. Przepisu tego nie stosuje si jednak do sprawcy wystpku umylnego, ktry by uprzednio skazany na kar pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy ni 6 miesicy bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. Wyczenie to opiera si wic na kryterium swego rodzaju recydywy. Nie stosuje si go w wypadku skaza, ktre ulegy ju zatarciu.

VI. Warunkowe zawieszenie wykonania kary. 1. Literatura oglna. Warunkowe zawieszenie wykonania kary jest jedn z odmian warunkowego skazania. Warunkowe skazanie polega na stwierdzeniu winy sprawcy w wyroku skazujcym z jednoczesnym poddaniem sprawcy prbie, od ktrej wyniku zaley, jak definitywnie dolegliwo poniesie on za popenione przestpstwo. Jest to wic odroczenie ostatecznego rozstrzygnicia w postaci powstrzymania si od orzeczenia kary (system anglo-amerykaskiej probacji) lub od wykonania

orzeczonej kary (system warunkowego zawieszenia wykonania kary). Warunkowe zawieszenie naley do tzw. rodkw probacyjnych, tzn. zwizanych z poddaniem sprawcy prbie. W wszym rozumieniu przez rodek probacyjny rozumie si poddanie sprawcy prbie z jednoczesnym naoeniem na niego pewnych obowizkw i dozorem kuratora (zob. Skupiski, 17). Genezy warunkowego skazania naley upatrywa w praktyce sdw angielskich i amerykaskich sigajcej I poowy XIX wieku. Praktyka ta oparta bya na tworzonym przez sdziw common law i wyprzedzaa pniejsze uregulowania ustawowe omawianej instytucji (Skupiski, 19 i nast.). Polegaa ona, oglnie rzecz ujmujc, na rezygnacji z orzeczenia o karze i poddaniu sprawcy prbie i dozorowi. W Europie kontynentalnej, gdzie obowizyway kodeksy karne oparte na zaoeniach szkoy klasycznej, tego rodzaju praktyka wydawaa si niemoliwa. Dopiero w 1888 r. w Belgii i 1891 r. we Francji, pod wpywem informacji o anglo-amerykaskiej probacji i pogldw szkoy socjologicznej prawa karnego, uchwalono ustawy umoliwiajce tzw. proste warunkowe zawieszenie wykonania kary, czyli bez nakadania obowizkw i bez nadzoru kuratora, a wic odmian warunkowego skazania, nazywan w literaturze systemem francusko-belgijskim. Z kolei w Niemczech wprowadzono w 1895 r. moliwo zawieszenia wykonania kary przez organy pozasdowe jako poddanie prbie przed ewentualnym uaskawieniem. Wspczenie funkcjonuj w poszczeglnych systemach prawnych modele warunkowego skazania oparte na systemie anglo-amerykaskim lub belgijsko-francuskim. Czsto s to systemy mieszane, jak np. model warunkowego zawieszenia w polskim prawie karnym, ktry oparty jest w zasadzie na systemie belgijsko-francuskim, ale zawiera tet elementy przejte w Europie z systemu anglo-amerykaskiego w postaci moliwoci nakadania na skazanego obowizkw i poddania go dozorowi. 2. Istota warunkowego zawieszenia. Warunkowe zawieszenie wykonania kary (czy te szerzej warunkowe skazanie) jest instytucj opart na indywidualnoprewencyjnym rozumieniu celu kary oraz na pogldzie, e kara pozbawienia wolnoci w wielu sytuacjach nie jest konieczna dla zapobieenia popenieniu przez sprawc nowego przestpstwa. Pojawienie si tej instytucji byo wanym przeomem w prawie karnym, i susznie szwajcarski teoretyk prawa karnego D. Noll nazwa j "jednym z najwikszych osigni prawa karnego". W polskiej literaturze prawa karnego spotyka si pogld, e warunkowe zawieszenie wykonania kary nie jest ju wspczenie tylko sposobem wykonania kary pozbawienia wolnoci, czy te orzeczeniem co do wykonania orzeczonej kary, lecz samodzielnym rodkiem karnym. Pogld taki reprezentuj Leonieni, Zoll i Marek (zob. Leonieni, 12;

Komentarz do KK..., 317; Marek, I Prawo..., 291). Rozstrzygnicie co do istoty tej instytucji polega nie tylko na innym rozoeniu akcentw (tzn. na tym, czy podkrelamy, e jest to kara pozbawienia wolnoci warunkowo zawieszona, czy te, e jest to rodek polegajcy na warunkowym zawieszeniu kary pozbawienia wolnoci), gdy przyjcie jednego lub drugiego stanowiska jest wane przy ustalaniu wysokoci wymierzanej kary pozbawienia wolnoci i ewentualnej kary grzywny obok warunkowo zawieszonej kary. Jeeli podkrelamy, e jest to jednak przez cay czas kara pozbawienia wolnoci, to wymiar tej kary powinien by wspmierny do spoecznego niebezpieczestwa czynu. Jeeli natomiast jest to samodzielny rodek czy rodzaj kary, to wspmierna do spoecznego niebezpieczestwa czynu powinna by suma wicych si z jego zastosowaniem rzeczywistych dolegliwoci. Przy takiej koncepcji mona by orzeka np. stosunkowo surowe kary pozbawienia wolnoci z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, poniewa ich dolegliwo nie polega na tym, e s rzeczywicie wykonywane, lecz na istniejcym przez okres prby zagroeniu wykonaniem, majcym peni funkcj ostrzegawcz i hamujc. atwo jednak zauway, e koncepcja ta zaamuje si wtedy, gdy okres prby przebiega niepomylnie i kara orzeczona z warunkowym zawieszeniem zostaje rzeczywicie wykonana. W takiej sytuacji kara, ktra moga si wydawa stosowna jako czynnik powstrzymujcy przed naruszaniem prawa w okresie prby, moe si okaza za surowa jako kara efektywnie wykonana. Std te tendencje do traktowania warunkowego zawieszenia jako samodzielnego rodka karnego naley traktowa ze sceptycyzmem. 3. Przesanki zastosowania. Przesanki zastosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary w polskim prawie karnym s nastpujce: 1) orzeczono kar pozbawienia wolnoci nie przekraczajc 2 lat, kar ograniczenia wolnoci albo grzywn samoistn (tj. grzywn nie obok kary pozbawienia wolnoci). 2) wymierzenie kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania jest wystarczajce dla osignicia wobec sprawcy celw kary, a w szczeglnoci zapobieenia powrotowi do przestpstwa (jest to wic warunek tzw. pozytywnej prognozy do sprawcy). Wedug art. 69 2 KK, zawieszajc wykonanie kary sd bierze pod uwag przede wszystkim postaw sprawcy, jego waciwoci i warunki osobiste, dotychczasowy sposb ycia oraz zachowanie si po popenieniu przestpstwa. Nie stosuje si warunkowego zawieszenia kary do sprawcy, ktry dopuci si przestpstwa w warunkach recydywy specjalnej wielokrotnej (art. 64 2 KK), chyba e zachodzi wyjtkowy wypadek; uzasadniony szczeglnymi okolicznociami. Do recydywisty wielokrotnego nie stosuje si te szczeglnej odmiany warunkowego zawieszenia wykonania kary przewidzianej w ramach nadzwyczajnego zagodzenia kary w

art. 60 3-5 KK. 4. Okres prby, wymierzenie grzywny. Istot warunkowego zawieszenia jest poddanie sprawcy prbie. Okres prby oznacza sd w granicach od 2-5 lat wypadku zawieszenia kary pozbawienia wolnoci, za od roku do 3 lat w wypadku zawieszenia grzywny lub kary ograniczenia wolnoci. Jeeli sd zawiesza wykonanie kary modocianemu lub wielokrotnemu recydywicie, okres prby oznacza w granicach od 3 do 5 lat. Pomylny przebieg okresu prby powoduje, e po 6 miesicach od jego zakoczenia skazanie ulega z mocy prawa zatarciu (art. 76 1 KK), jeeli jednak warunkowe zawieszenie poczone byo z orzeczeniem grzywny lub rodka karnego, zatarcie skazania nie moe nastpi przed ich wykonaniem, darowaniem albo przedawnieniem ich wykonania. Warunek ten nie dotyczy rodka karnego w postaci obowizku naprawienia szkody wyrzdzonej przestpstwem. Przy zawieszaniu wykonania kary pozbawienia wolnoci sd moe orzec grzywn w wysokoci do 180 stawek dziennych, jeeli jej wymierzenie na innej podstawie nie jest moliwe. Przy zawieszaniu kary ograniczenia wolnoci mona orzec grzywn do 90 stawek. Stworzenie moliwoci orzekania grzywny w tych wypadkach ma na celu zapobieenie stworzenia w opinii publicznej wraenia bezkarnoci sprawcy przestpstwa. 5. Obowizki. W art. 72 KK zamieszczony jest katalog obowizkw, ktre, w wypadku warunkowego zawieszenia sd moe naoy na skazanego. Ich funkcj jest stworzenie instrumentw oddziaywania na sprawc w okresie prby w kierunku zapobiegania powrotowi do przestpstwa. Katalog ten (zawierajcy np. takie obowizki jak powstrzymanie si od naduywania alkoholu, powstrzymanie si od przebywania w okrelonych rodowiskach lub miejscach, wykonywania pracy) nie ma charakteru zamknitego. Czas i sposb wykonania naoonych obowizkw sd okrela po wysuchaniu skazanego, przy czym jeden z wyliczonych w katalogu obowizkw (poddanie si leczeniu, w szczeglnoci odwykowemu lub rehabilitacyjnemu) nie moe by naoony bez zgody skazanego. Zawieszenie wykonania kary moe by te poczone z dozorem osoby lub instytucji (art. 73 KK). 6. Zarzdzenie wykonania. Niepomylny przebieg okresu prby powoduje, e sd zarzdza lub moe zarzdzi wykonanie kary uprzednio warunkowo zawieszonej. Obligatoryjne jest zarzdzenie wykonania kary, jeeli skazany w okresie prby popeni podobne przestpstwo umylne, za ktre orzeczono prawomocnie kar pozbawienia wolnoci. Natomiast sd moe zarzdzi

wykonanie kary, jeeli skazany w okresie prby raco narusza porzdek prawny (w szczeglnoci gdy popeni inne przestpstwo ni umylne i podobne do poprzedniego) albo jeeli uchyla si od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania naoonych obowizkw lub orzeczonych rodkw karnych. Sd moe te zarzdzi wykonanie kary, jeeli skazany po wydaniu wyroku, lecz przed jego uprawomocnieniem si raco narusza porzdek prawny, a w szczeglnoci, gdy w tym czasie popeni przestpstwo. Podstaw do zarzdzenia wykonania kary musz by zawsze fakty, ktre nastpiy w okresie prby lub midzy wydaniem a uprawomocnieniem si wyroku. Natomiast sama decyzja o zarzdzeniu wykonania kary moe by podjta jeszcze w cigu 6 miesicy od upywu okresu prby (art. 75 4 KK). 20. Zmiana kary orzeczonej. I. Warunkowe przedterminowe zwolnienie. 1. Istota warunkowego zwolnienia. Warunkowe przedterminowe zwolnienie jest trzeci, obok warunkowego umorzenia i warunkowego zawieszenia wykonania kary, instytucj polegajc na poddaniu sprawcy prbie. Sens tej instytucji polega na skrceniu okresu pobytu skazanego w zakadzie karnym, gdy taki dalszy pobyt nie jest ju konieczny. Perspektywa warunkowego przedterminowego zwolnienia wywiera te dyscyplinujcy wpyw na zachowanie si skazanych w czasie odbywania kary, jak rwnie ma sens humanitarny. 2. Przesanki. Podstawow przesank warunkowego zwolnienia jest odbycie przez skazanego pewnej czci kary, na ktr zosta skazany. W zasadzie skazanego mona warunkowo zwolni po odbyciu przez niego co najmniej poowy kary, jednak nie wczeniej ni po 6 miesicach (art. 78 1 KK). Dalej idce wymagania KK stawia wobec recydywistw. Skazanego w warunkach recydywy specjalnej (art. 64 1 KK) mona. zwolni po upywie dwch trzecich kary, ale nie wczeniej ni po roku. Skazanego w warunkach recydywy specjalnej wielokrotnej (art. 64 2 KK) po odbyciu trzech czwartych kary, ale nie wczeniej ni po roku. Skazany na 25 lat pozbawienia wolnoci moe by warunkowo zwolniony po odbyciu 1 S lat kary, natomiast skazany na kar doywotniego pozbawienia wolnoci po odbyciu 25 lat kary (art. 78 3 KK). Te oglne reguy mog, by jednak w konkretnej sprawie zmodyfikowane przez sd orzekajcy kar, przez wyznaczenie surowszych ogranicze. Sd moe np. zadecydowa w wyroku, e przedterminowe uwolnienie skazanego bdzie moliwe po odbyciu wikszego uamka kary ni jedna druga albo, e

skazany na doywotnie pozbawienie wolnoci nie bdzie mg by zwolniony przed odbyciem 30 lat kary. Nie mona jednak tak decyzj z gry cakowicie wykluczy przedterminowego warunkowego zwolnienia. Poza tymi przesankami o charakterze formalnym, zasadnicze znaczenie ma przesanka w postaci pozytywnej prognozy kryminologicznej w stosunku do skazanego. Zgodnie z art. 77 1 KK, sd moe zadecydowa o warunkowym zwolnieniu, jeeli waciwoci i warunki osobiste skazanego, jego postawy, sposb ycia przed popenieniem, okolicznoci popenienia oraz zachowanie po popenieniu przestpstwa, i w czasie odbywania kary uzasadniaj przekonanie, e sprawca po zwolnieniu bdzie przestrzega porzdku prawnego, a w szczeglnoci nie popeni nowego przestpstwa. Ta pozytywna prognoza oznacza wic przekonanie, e kara osigna swe cele indywidualnoprewencyjne. 3. Okres prby, dozr. Warunkowe zwolnienie nastpuje na okres prby, ktry w zasadzie rwny jest czci kary pozostaej od odbycia, ale nie moe on by krtszy ni 2 lata i duszy ni 5 lat. W przypadku recydywistw w rozumieniu art. 64 2 KK (a wic tych, ktrzy mog by zwolnieni po odbyciu 3/4 kary) okres prby nie moe by krtszy ni 3 lata. W razie warunkowego zwolnienia skazanego na kar doywotniego pozbawienia wolnoci, okres prby wynosi 10 lat (art. 80 3 KK). Warunkowo zwolniony moe by poddany obowizkom w zasadzie takim samym, jak przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary. Mona te podda go dozorowi (art. 159 KKW) kuratora sdowego, osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, organizacji lub odpowiedniej instytucji. Wobec skazanego recydywisty z art. 64 KK, wobec modocianego, ktry popeni przestpstwo umylne, a take wobec skazanego na kar doywotniego pozbawienia wolnoci oddanie pod dozr kuratora sdowego jest obowizkowe. Jeli prognoza co do sprawcy okazaa si trafna i okres prby przebieg pomylnie, kar uwaa si za odbyt z chwil warunkowego zwolnienia. 4. Odwoanie warunkowego zwolnienia. Natomiast niepomylny przebieg okresu prby powoduje odwoanie warunkowego zwolnienia. W takim wypadku nie zalicza si na poczet kary okresu spdzonego na wolnoci; nie mona rwnie ponownie zwolni skazanego warunkowo przed upywem roku od osdzenia skazanego w zakresie karnym a przy karze doywotniego pozbawienia wolnoci przed upywem 5 lat. KKW przewiduje obligatoryjne i fakultatywne odwoanie warunkowego przedterminowego zwolnienia. Sd odwouje warunkowe zwolnienie, jeeli zwolniony w okresie prby popeni podobne przestpstwo umylne, za ktre orzeczono prawomocnie kar pozbawienia wolnoci bez warunkowego zawieszenia.

Sd moe natomiast odwoa warunkowe zwolnienie, jeeli zwolniony w okresie prby raco narusza porzdek prawny, w szczeglnoci gdy dopuci si innego przestpstwa lub zostaa orzeczona inna kara ni pozbawienie wolnoci bez warunkowego zawieszenia albo gdy uchyla si od dozoru, wykonywania naoonych obowizkw lub orzeczonych rodkw karnych (art. 160 2 KKW). 5. Warunkowe zwolnienie przy zbiegu kar. Przepisy o przedterminowym warunkowym zwolnieniu stosuje si odpowiednio do tzw. zbiegu kar, tj. do dwch lub wicej kar nie polegajcych czeniu, ktre skazany ma odby kolejno. Wanie w takim przypadku praktyczne znaczenie ma przepis art. 79 2 KK, stanowicy, e skazanego mona zwolni warunkowo po odbyciu 15 lat pozbawienia wolnoci, nawet jeeli nie odby uamka kary okrelonego w art. 78 1-2 KK. Przykad: X zosta skazany na nie podlegajce przepisom o karze cznej kary 12 lat, 14 lat i 8 lat pozbawienia wolnoci. W sumie ma wic odby 34 lata pozbawienia wolnoci. Poowa kary, ktrej odbycia wymaga art. 78 I KK wynosi 17 lat. Mimo to, na zasadzie art. 79 2 KK moe on by zwolniony ju po 15 latach. II. Kary zastpcze i zmiana kar w toku ich wykonywania. Nieuiszczona w terminie 30 dni od daty wezwania przez sd do uiszczenia grzywna, podlega cigniciu w drodze egzekucji (art. 44 KKW). W razie bezskutecznoci egzekucji sd moe zamieni grzywn nie przekraczajc 100 dziennych stawek, po uprzednim wyraeniu zgody przez skazanego, na prac spoecznie uyteczn. Praca spoecznie uyteczna moe trwa od 1 do 12 miesicy. Jeeli, natomiast, skazany, mimo moliwoci, nie uici grzywny w terminie ani te nie podejmie okrelonej pracy spoecznie uytecznej i zostanie stwierdzone, e nie mona jej cign w drodze egzekucji - sd orzeka wykonanie zastpczej kary pozbawienia wolnoci wedug zasad przewidzianych w art. 46 KKW. Wykonanie zastpczej kary pozbawienia wolnoci moe by warunkowo zawieszone na okres od roku do 2 lat. Szczegowe zasady dotyczce wykonania kary zastpczej, odraczania cignicia grzywny, rozkadania jej na raty i umarzania, okrelaj art. 47-52 KKW. W odniesieniu do kary ograniczenia wolnoci zasady jej ewentualnej zamiany (w przypadkach uchylania si przez skazanego od jej wykonywania) na zastpcz kar grzywny lub na zastpcz kar pozbawienia wolnoci uregulowane s w art. 65-66 KKW. Skazanego na kar ograniczenia wolnoci, ktry odby co najmniej poow orzeczonej kary, przy czym przestrzega porzdku prawnego i sumiennie wykonywa prac wskazan przez

sd, jak rwnie speni naoone na niego obowizki i oznaczone rodki karne, sd moe zwolni od reszty kary, uznajc j za wykonan (art. 83 KK). Zwolnienie takie mona okreli jako zwolnienie przedterminowe, ktre ma charakter bezwarunkowy. Podobn instytucj w odniesieniu do rodkw karnych wymienionych w art. 39 pkt. 1-3 KK (pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania stanowisk lub wykonywania zawodu, zakaz prowadzenia pojazdw) przewiduje art. 84 KK. III. Uaskawienie. Amnestia. 1. Uaskawienie. Wedug art. 139 Konstytucji RP z 1997 r. do kompetencji Prezydenta RP naley stosowanie prawa aski. Problematyce uaskawienia powicone s te art. 560-568 KPK. Reguluj one jednak tylko kwestie proceduralne. aden inny przepis nie precyzuje natomiast, na czym moe polega uaskawienie. W literaturze uwaa si, e moliwoci w tym zakresie s bardzo szerokie. W ramach stosowania prawa aski mona wic zmniejszy orzeczon kar, darowa j w caoci, a take uchyli wszelkie skutki skazania o charakterze publicznym, np. zadecydowa o zatarciu skazania. Nie mona natomiast zmienia decyzji sdowych o charakterze cywilnoprawnym (np. dotyczcych odszkodowania), nawet jeeli zawarte s one w wyroku karnym. Decyzja o uaskawieniu moe te zawiera postanowienie o warunkowym zawieszeniu wykonania kary lub o warunkowym zwolnieniu. Uaskawienie nie moe natomiast dotyczy rodkw zabezpieczajcych (np. umieszczenia w zakadzie psychiatrycznym w trybie art. 94 KK). Uwaa si te, e uaskawienie moe polega na tzw. abolicji indywidualnej (Murrynowski, 128), tzn. na przebaczeniu popenionego przestpstwa, nawet jeeli nie zostaa jeszcze orzeczona kara za to przestpstwo, co uniemoliwia wszczcie lub nakazuje umorzenie postpowania karnego w takiej sprawie. Uaskawienie jest (w przeciwiestwie do amnestii i abolicji) aktem o charakterze indywidualnym, dotyczcym konkretnej, oznaczonej co do tosamoci, osoby. Sens tej instytucji jest przede wszystkim humanitarny. Nie chodzi wic o to, by przez stosowanie uaskawie korygowa polityk karn sdw, lecz o agodzenie skutkw skazania w sytuacjach, gdy z upywem czasu i w zwizku ze zmian sytuacji skazanego dalsze utrzymywanie kary w niezmienionej postaci byoby wobec niego zbytni surowoci, np. ze wzgldu na jego stan zdrowia, zaawansowany wiek lub sytuacj rodzinn albo te z innych powodw, ktre zaistniay ju po uprawomocnieniu si wyroku, a ktre wpywaj na zmian oceny co do potrzeby dalszego wykonywania kary. 2. Amnestia.

Amnestia, w odrnieniu od uaskawienia, jest aktem generalnym, przewidujcym zagodzenie lub darowanie kar za popenione przestpstwa w okrelonych kategoriach spraw, wyodrbnionych w oparciu o kryterium typw przestpstw, kategorii sprawcw, kryterium rodzaju i wysokoci orzeczonych kar lub te w oparciu o te kryteria stosowane cznie. Od uaskawienia rni wic amnesti jej generalny charakter. Amnestia wymaga formy ustawowej (decyduje wic o jej wydaniu wadza ustawodawcza) i nie jest adresowana do osb oznaczonych co do tosamoci. Od abolicji (por. Nb. 319) rni natomiast amnesti to, e polega ona na darowaniu lub agodzeniu kar, a nie na darowaniu i puszczeniu w niepami przestpstwa. Amnestie stosowane byy w Polsce powojennej kilkunastokrotnie (ostatnio w 1989 r.). W latach 40-tych i pidziesitych (a zwaszcza w 1956 r.) miay one gwnie charakter polityczny. W pniejszym okresie suyy przewanie korygowaniu skutkw zbyt surowej polityki karania, powodujcej przeludnienie wizie. Ta funkcja amnestii powoduje krytyczny stosunek nauki prawa karnego do czstego jej stosowania. Amnestia bowiem jako akt generalny ma zawsze mniejsze szanse na przyczynienie si do realizacji sprawiedliwociowej i prewencyjnej funkcji kary ni wywaona polityka karania realizowana przy wymiarze kary w kadej konkretnej sprawie. 21. rodki zabezpieczajce. I. Istota rodkw zabezpieczajcych. rodki zabezpieczajce, w odrnieniu od kar, nie maj na celu wymierzania sprawiedliwoci za popeniony czyn, ani nie zawieraj elementu potpienia czynu i jego sprawcy. Ich jedyn funkcj ma by zabezpieczenie spoeczestwa przed niebezpieczestwem ze strony osb naruszajcych prawo karne. Idea stosowania rodkw zabezpieczajcych, opartych na kryterium niebezpieczestwa sprawcy, zamiar kar opartych na jego winie, naleaa do podstawowych zaoe szkoy antropologicznej prawa karnego, ale w swojej skrajnej postaci nigdzie nie zostaa zrealizowana. Wspczesne kodeksy karne maj charakter "dwutorowy", tzn. operuj zarwno karami, jak i rodkami zabezpieczajcymi. rodki zabezpieczajce odgrywaj w nich jednak rol nieproporcjonalnie ma w porwnaniu do roli odgrywanej przez kary. W k.k. z 1932 r. rozbudowane byy przepisy o rodkach zabezpieczajcych, stosowanych po odbyciu kary wobec wielokrotnych recydywistw, przestpcw zawodowych lub z nawyknienia (zakad dla niepoprawnych) i wobec przestpcw, ktrych czyn pozostawa "w zwizku ze wstrtem do pracy" (dom pracy przymusowej). W KK z 1969 r. zrezygnowano z tych

rodkw zabezpieczajcych, natomiast a do nowelizacji KK w 1990 r. przewidywano stosowanie wobec recydywistw, po odbyciu przez nich kary, umieszczania w tzw. orodkach przystosowania spoecznego. Obecnie KK przewiduje dwa rodzaje rodkw zabezpieczajcych: rodki izolacyjno-lecznicze (art. 93-98 KK) i rodki zabezpieczajce o charakterze administracyjnym (art. 99-100 KK). II. Stosowanie rodkw zabezpieczajcych. Ogln zasad stosowania rodkw zabezpieczajcych zwizanych z umieszczeniem w zakadzie zamknitym jest, e mog by one orzeczone tylko wtedy, gdy jest to niezbdne, aby zapobiec ponownemu popenieniu przez sprawc czynu zabronionego zwizanego z jego chorob psychiczn, upoledzeniem umysowym lub uzalenieniem od alkoholu lub innego rodka odurzajcego (art. 93 KK). Przed orzeczeniem takiego rodka sd wysuchuje psychiatry oraz psychologa. rodkiem zabezpieczajcym o charakterze izolacyjnoleczniczym jest umieszczenie sprawcy w "odpowiednim zakadzie psychiatrycznym" (art. 94 KK). rodek ten stosuje si, jeeli sprawca w stanie niepoczytalnoci popeni czyn zabroniony o znacznym stopniu spoecznej szkodliwoci i zachodzi wysokie prawdopodobiestwo, e popeni taki czyn ponownie. Specyfika rodkw zabezpieczajcych powoduje, e (inaczej ni przy stosowaniu kar) czasu pobytu w takim zakadzie nie okrela si z gry. Sd orzeka zwolnienie sprawcy, jeeli jego dalsze pozostawanie w zakadzie nie jest konieczne. Nawet ju po zwolnieniu sd moe zarzdzi ponowne umieszczenie w zakadzie. Takie zarzdzenie nie moe jednak nastpi po upywie 5 lat od zwolnienia z zakadu. W stosunku do sprawcy, ktry popeni przestpstwo w stanie poczytalnoci w znacznym stopniu ograniczonej, i zosta za nie skazany na kar pozbawienia wolnoci bez warunkowego zawieszenia jej wykonania - sd moe orzec umieszczenie sprawcy w zakadzie karnym, w ktrym stosuje si szczeglne rodki lecznicze lub rehabilitacyjne (art. 95 1 KK). Takie umieszczenie nie jest w zasadzie stosowaniem rodka zabezpieczajcego, lecz szczeglnym sposobem wykonywania kary. Z drugiej jednak strony, art. 95 2 KK stanowi, e taki skazany, jeli wymierzono mu kar nie przekraczajc 3 lat pozbawienia wolnoci - moe by przedterminowo warunkowo zwolniony, nawet jeeli nie odby wymaganego w art. 78 1-2 KK uamka kary. Uregulowanie to, przez swoj elastyczno nadaje karze pewn domieszk cech rodka zabezpieczajcego. Izolacyjno-leczniczy charakter ma te rodek przewidziany w art. 96 KK, 360 tj. umieszczenie sprawcy w zamknitym zakadzie leczenia odwykowego. Moe by on orzeczony wobec skazanych na kar pozbawienia wolnoci bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za

przestpstwo zwizane z uzalenieniem od alkoholu lub innego rodka odurzajcego, jeeli zachodzi wysokie prawdopodobiestwo ponownego popenienia przestpstwa zwizanego z tym uzalenieniem. rodka tego nie orzeka si jeeli orzeczona kara przekracza 2 lata pozbawienia wolnoci. Czasu pobytu w zakadzie leczenia odwykowego nie okrela si z gry, nie moe by on jednak krtszy ni 3 miesice ani duszy ni 2 lata. O zwolnieniu z zakadu rozstrzyga sd na podstawie wynikw leczenia. Opisany powyej rodek zabezpieczajcy moe by zastpiony swego rodzaju "przedterminowym zwolnieniem", polegajcym na skierowaniu na okres prby na leczenie w warunkach wolnociowych (art. 97 1-3 KK). Art. 98 KK przewiduje te atwiejsze warunki przedterminowego zwolnienia takiego sprawcy z odbywania kary pozbawienia wolnoci. Niejasny jest stosunek omwionych tu przepisw art. 96-98 KK (wchodzcych w tycie 19.1998 r.) do utrzymanego w mocy przez przepisy wprowadzajce KK art. 34 ustawy o zapobieganiu narkomanii z 1985 r., ktry to przepis rwnie2 reguluje kwesti umieszczenia w odpowiednim zakadzie leczniczym osoby skazanej za przestpstwo zwizane z uzalenieniem od rodkw odurzajcych lub psychotropowych. Niejasno t pogbia jeszcze fakt, te wczeniej nit KK z 1997 r. wchodzi w ycie ustawa z 24.4.1997 r. o przeciwdziaaniu narkomanii (Dz.U. 75, poz. 468), ktra uchyla ustaw z 1985 r., a poza tym rwnie zawiera w art. 56-57 przepisy o umieszczaniu osb uzalenionych w odpowiednim zakadzie. III. rodki zabezpieczajce o charakterze administracyjnym. rodki zabezpieczajce o charakterze administracyjnym zawiera KK w art. 99. W razie skazania sprawcy, ktry dopuci si czynu zabronionego w stanie niepoczytalnoci, sd moe orzec tytuem rodka zabezpieczajcego zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia dziaalnoci gospodarczej (art. 39 pkt. 2 KK) lub zakaz prowadzenia pojazdw (art. 39 pkt. 3 KK) oraz przepadek przedmiotw (art. 39 pkt. 4 KK); jeeli jest to konieczne ze wzgldu na ochron porzdku prawnego. Wymienione zakazy orzeka si bez okrelenia terminu; sd uchyla zakaz, jeeli ustay przyczyny jego orzeczenia. Tre tego rodka zabezpieczajcego pokrywa si z treci wymienionych I w art. 39 pkt. 2-4 KK rodkw karnych, nadaje si mu jednak nazw rodka zabezpieczajcego, poniewa chodzi o sprawcw, ktrzy nie s skazywani. Podobny charakter na rodek zabezpieczajcy zamieszczony w art. 100 KK. Polega on na orzeczeniu przepadku rzeczy w sytuacji, gdy spoeczna szkodliwo czynu jest znikoma, a take w razie warunkowego umorzenia postpowania albo stwierdzenia, e zachodzi okoliczno wyczajca ukaranie

sprawcy (np. przedawnienie). 22. Przedawnienie. Zatarcie skazania. I. Przedawnienie. 1. Uwagi oglne. Przedawnienie w prawie karnym polega na tym, e po upywie okrelonego czasu nie mona zrealizowa odpowiedzialnoci karnej za popenione przestpstwo, tzn., w zalenoci od rodzaju przedawnienia nie mona wszcz postpowania, wyda wyroku skazujcego lub wykona orzeczonej kary. Uzasadnienie tej instytucji opiera si na tym, e po upywie pewnego czasu czyn zaciera si w pamici ludzi, tote ukaranie nie jest konieczne ani dla zaspokojenia poczucia sprawiedliwoci, ani dla celw oglnoprewencyjnych. Nie ma te potrzeby oddziaywania na sprawc dla zapobieenia popenieniu przez niego w przyszoci przestpstwa. Argumenty te nie zawsze s przekonywujce. Na przykad, nie zawsze po upywie 30 lat od popenienia zabjstwa mona mwi o zatarciu si tego czynu w pamici ludzi w tym stopniu, te niemono wszczcia postpowania w takiej sprawie nie bdzie razi poczucia sprawiedliwoci. Podobnie, w wielu przypadkach przedawnienie powanego przestpstwa nie moe by usprawiedliwione brakiem potrzeby oddziaywania indywidualno-prewencyjnego na sprawc, skoro przedawnienia tego w adnym stopniu nie uzalenia si od pniejszego trybu ycia sprawcy, w szczeglnoci nie uzalenia si od tego, czy nie popenia on w tym czasie nowych przestpstw. Tote wydaje si, e przede wszystkim wanym powodem funkcjonowania instytucji przedawnienia s trudnoci dowodowe i zwikszona moliwo bdnego rozstrzygnicia w sprawie o czyn popeniony przed wieloma laty. Przedawnienie jako instytucj odnoszc si do wszystkich przestpstw wprowadzi w Europie dopiero francuski Code penal z 1810 r. i jego ladem inne kodeksy europejskie. Dotychczas jednak spotyka si w ustawodawstwach karnych poszczeglnych pastw przepisy ustanawiajce nieprzedawnialno niektrych przestpstw. Nie zna instytucji przedawnienia anglosaskie common law. W zwizku z tym w prawie karnym USA, Kanady i w prawie karnym angielskim przedawnienie jest wyjtkiem wprowadzanym w odniesieniu do niektrych przestpstw. W polskim prawie karnym mona wyrni (chocia KK takich nazw nie uywa) trzy rodzaje przedawnienia: 1) przedawnienie cigania, 2) przedawnienie wyrokowania, 3) przedawnienie wykonania kary. 2. Przedawnienie cigania. Wedug art. 101 KK karalno przestpstwa ustaje, jeeli

od czasu jego popenienia upyno lat: 1) 30 gdy czyn stanowi zbrodni zabjstwa; 2) 20 - gdy czyn stanowi inn zbrodni; 3) 10 - gdy czyn stanowi wystpek zagroony kar pozbawienia wolnoci przekraczajc 3 lata; 4) 5 - gdy czyn jest zagroony kar pozbawienia wolnoci nie przekraczajc 3 lat; 5) 3 - gdy czyn jest zagroony kar ograniczenia wolnoci lub grzywn. Upyw wskazanych wyej terminw oznacza, e nie mona ju wszcz postpowania karnego w sprawie o takie przestpstwo. Mamy tu wic do czynienia z przedawnieniem cigania. W sprawach o przestpstwa cigane z oskarenia prywatnego, oprcz oglnego 3-letniego terminu przedawnienia cigania, przepis art. 101 2 KK przewiduje dalsze ograniczenie cigania, ktre nie moe nastpi po upywie roku od czasu dowiedzenia si przez pokrzywdzonego o osobie sprawcy przestpstwa. Okresy przedawnienia cigania biegn od momentu popenienia przestpstwa, tzn. od czasu dziaania lub zaniechania sprawcy (art. 6 1 KK), chyba e chodzi o przestpstwo skutkowe, gdy wtedy przedawnienie liczy naley od czasu nastpienia skutku (art. 101 3 KK). W odniesieniu do niektrych przestpstw przeciwko obronnoci (art. 144, 145 2 i 3 KK) oraz przeciwko obowizkowi penienia suby wojskowej (art. 338 1 i 2 oraz 339 KK) przedawnienie biegnie dopiero od chwili uczynienia przez sprawc zado obowizkowi, ktry naruszy albo od chwili w ktrej na sprawcy taki obowizek przesta ciy. 3. Przedawnienie wyrokowania. Jeeli w czasie przewidzianym w art. 101 KK wszczto postpowanie przeciwko osobie, to karalno przestpstwa ustaje z upywem 5 lat od upywu tego okresu. Tak wic podane wyej terminy przedawnienia poszczeglnych kategorii przestpstw ulegaj przedueniu o 5 lat. Wszczcie postpowania powoduje wic, e wchodzi w gr przedawnienie wyrokowania, w tym sensie, e w tych przeduonych o 5 lat terminach mona doprowadzi do wydania prawomocnego wyroku skazujcego. Jeeli to nie nastpi, to ze wzgldu na ustanie karalnoci danego przestpstwa wydanie wyroku skazujcego bdzie niemoliwe. 4. Przedawnienie kary. Jeeli natomiast do wydania prawomocnego wyroku skazujcego w podanych terminach dojdzie, to wchodzi w gr ju tylko trzeci rodzaj przedawnienia, tj. przedawnienie wykonania kary. Terminy przedawnienia wykonania kary okrelone s w art. 103 KK i liczy si je od uprawomocnienia si wyroku skazujcego. Nie mona wic wykona kary, jeeli od tego momentu upyno lat:

1) 30 - w razie skazania na kar pozbawienia wolnoci na czas powyej lat 5 albo na kar surowsz, 2) 15 - w razie skazania na kar pozbawienia wolnoci do lat 5, 3) 10 - w razie skazania na inn kar. 5. Spoczywanie biegu przedawnienia. KK przewiduje (w art. 104) tzw. spoczywanie biegu przedawnienia. Przedawnienie nie biegnie, jeeli przepis ustawy nie pozwala na wszczcie lub dalsze prowadzenie postpowania karnego. Przeszkoda we wszczciu lub prowadzeniu postpowania musi wic mie charakter przeszkody prawnej (np. immunitet poselski), a nie przeszkody faktycznej (np. nieujcie sprawcy). Nie uzasadniaj, jednak spoczywania przedawnienia takie przeszkody prawne, jak brak wniosku albo oskarenia prywatnego. Bieg przedawnienia wykonania kary ulega te wstrzymaniu w razie zawieszenia postpowania wykonawczego wobec niemoliwoci ujcia skazanego, ktry uchyla si od wykonania kary. Okres wstrzymania biegu przedawnienia nie moe jednak przekroczy 10 lat (art. 15 3 KKW). 6. Wyczenie przedawnienia. Przepisw o przedawnieniu nie stosuje si do zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkoci i przestpstw wojennych (art. 105 1 KK). Zasada ta opiera si na konwencji z 1968 r. o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci (Dz.U. 26, poz. 209 za.) i art. 43 Konstytucji z 1997 r. Przedawnienie nie ma zastosowania rwnie do umylnego przestpstwa: zabjstwa, cikiego uszkodzenia ciaa, cikiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolnoci czonego ze szczeglnym udrczeniem, popenionego przez funkcjonariusza publicznego w zwizku z penieniem obowizkw subowych (art. 105 2 KK). Przepis ten, majcy na celu uniknicie bezkarnoci przestpstw funkcjonariuszy publicznych, tolerowanych przez wadze pastwowe, nie zosta skoordynowany z art. 44 Konstytucji z 1997 r., wedug ktrego: Bieg przedawnienia w stosunku do przestpstw, nie ciganych z przyczyn politycznych, popenionych przez funkcjonariuszy publicznych lub na ich zlecenie, ulega zawieszeniu do czasu ustania tych przyczyn". Pewne uregulowania dotyczce przedawnienia zawieraj te przepisy wprowadzajce KK. Przede wszystkim art. 15 tych przepisw ustanawia zasad, e do czynw popenionych przed wejciem w ycie KK stosuje si przepisy tego kodeksu o przedawnieniu, chyba e termin przedawnienia ju upyn. Poza tym, art. 9 przepisw wprowadzajcych w sposb szczeglny reguluje kwesti przedawnienia umylnych przestpstw przeciwko yciu, zdrowiu lub wymiarowi sprawiedliwoci, zagroonych kar pozbawienia wolnoci

powy2ej 3 lat, popenionych przez funkcjonariuszy publicznych - w okresie od 1.1.1944 r. do 31.12.1989 r. - w czasie lub w zwizku z penieniem ich funkcji. Bieg przedawnienia takich przestpstw rozpoczyna si od dnia 1.1.1990 r. w odniesieniu do takich czynw nie ma zastosowania art. 4 1 KK, a wobec sprawcw takich czynw nie stosuje si, wydanych przed dniem 7.12.1989 r. przepisw ustaw i dekretw, ktre przewiduj amnesti lub abolicj. II. Zatarcie skazania. Kara, a w konsekwencji wyrok skazujcy, okrelajcy rodzaj i wysoko, zawieraj element potpienia sprawcy z powodu popenienia przez niego czynu przestpnego. Dla realizacji funkcji sprawiedliwociowej kary, a zwaszcza dla prewencji generalnej (spoecznego oddziaywania kary) upowszechnia si informacje o skazaniu wrd moliwie szerokiego krgu osb. Wyroki skazujce rejestruje si te w Centralnym Rejestrze Skazanych prowadzonym przez Ministerstwo Sprawiedliwoci. Wiedza innych osb o fakcie skazania i rejestracja skazania jest wic potrzebna dla realizacji celw karania i jest te jednym z elementw skadajcych si na dolegliwo odpowiedzialnoci karnej. Jednake po upywie pewnego czasu od wykonania kary znajomo faktu skazania przez inne osoby i zachowywanie oficjalnej informacji o skazaniu w rejestrze przestaje by potrzebne. Rwnie wzgldy humanitarne nakazuj, by nie wypomina skazanemu faktu popenienia przestpstwa w nieskoczono, i by po pewnym czasie nie musia on przy rnych okazjach przyznawa si, e by karany, co moe mie dla niego, poza dolegliwoci psychiczn, negatywne konsekwencje w rnych sferach ycia, np. przy staraniach o prac. Dlatego te prawo przewiduje instytucj zatarcia skazania. Zatarcie skazania polega na przyjciu pewnej fikcji prawnej. Fikcja ta polega na tym, e po spenieniu okrelonych przesanek uwaa si osob skazan za niekaran, za informacje o skazaniu (kart karn) usuwa si z Centralnego Rejestru Skazanych (zob. art. 106 KK oraz Rozporzdzenie Ministrw Sprawiedliwoci i Obrony Narodowej z 30.8.1993 r. w sprawie prowadzenia rejestru osb prawomocnie skazanych - Dz.U. Nr 82, poz. 388). Zatarcie skazania oznacza wic, e w wietle prawa skazany, uwaany jest za nie karanego i moe to sam twierdzi, np. wypeniajc kwestionariusze personalne, skadajc zeznania itd. Nie mona te wobec takiej osoby stosowa ogranicze, ktre prawo czy z faktem skazania, np. nie mona potraktowa zatartego ju skazania jako przeszkody w warunkowym umorzeniu postpowania. Nie oznacza to natomiast, e rwnie dla osb prywatnych powstaje obowizek traktowania skazanego, po zatarciu jego

skazania, jako osoby nie karanej. Np. nie ma powodu, by w opracowaniu historycznym fakt skazania jakiej osoby by pomijany, poniewa zostao ono prawnie zatarte. Podnoszenie publicznie faktu, e dana osoba bya skazana, musi jednak lee w uzasadnionym interesie spoecznym, inaczej bowiem wchodzi w gr odpowiedzialno za zniesawienie. Zatarcie skazania nastpuje w niektrych sytuacjach z mocy prawa, a wic automatycznie, bez potrzeby stara ze strony zainteresowanego i decyzji okrelonego organu. Jest tak w przypadku, gdy czyn objty wyrokiem nie jest ju zabroniony pod grob kary (art. 4 4 KK), a take gdy upyno 6 miesicy od pomylnego upywu okresu prby przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary (art. 76 1 KK). Automatyczne zatarcie skazania na "terminow" kar pozbawienia wolnoci lub kar 25 lat pozbawienia wolnoci nastpuje te wtedy, gdy upywa 10 lat od jej wykonania, darowania lub przedawnienia jej wykonania (art. 107 1 KK). Na wniosek skazanego natomiast, sd moe zarzdzi zatarcie skazania na kar pozbawienia wolnoci ju po upywie 5 lat, jeeli w tym czasie przestrzega on porzdku prawnego, za wymierzona kara nie przekraczaa 3 lat. Przy skazaniu na kar doywotniego pozbawienia wolnoci zatarcie skazania nastpuje z mocy prawa z upywem 10 lat od uznania jej za wykonan, od darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania (art. 107 3 KK). W razie skazania na grzywn albo na kar ograniczenia wolnoci zatarcie skazania nastpuje z mocy prawa z upywem 5 lat od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania. Jednake, na wniosek skazanego sd moe zarzdzi zatarcie skazania ju po upywie 3 lat. Jeeli zapad wyrok skazujcy, ale sd odstpi od wymierzenia kary zatarcie skazania nastpuje z mocy prawa z upywem roku od wydania prawomocnego orzeczenia. Ogln zasad przy zatarciu skazania jest, e w razie orzeczenia rodka karnego, zatarcie skazania nie moe nastpi przed jego wykonaniem, darowaniem lub przedawnieniem jego wykonania. Wedug art. 108 KK, odmienne zasady stosuje si wtedy, gdy sprawc skazano za dwa lub wicej nie pozostajcych w zbiegu przestpstw, jak rwnie, jeeli skazany po rozpoczciu, lecz przed upywem okresu wymaganego do zatarcia skazania popeni przestpstwo. W takich sytuacjach okres wymagany do zatarcia skazania wydua si, poniewa dopuszczalne jest tylko jednoczesne zatarcie wszystkich skaza. Rozdzia IV. Poszczeglne przestpstwa. 23. Przestpstwa przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkoci i przestpstwa wojenne. I. Przestpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoci i

przestpstwa wojenne w prawie karnym midzynarodowym. Wskazane w tytule trzy grupy przestpstw powstay w prawie midzynarodowym w wyniku dugotrwaego procesu historycznego, ktrego przeomowym momentem by proces przeciwko gwnym zbrodniarzom hitlerowskim po II wojnie wiatowej przed powoanym przez aliantw Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym (tzw. Trybunaem Norymberskim). Art. VI Statutu tego Trybunau (Dz.U. z 1947 r. Nr 63, poz. 367) definiowa je w sposb nastpujcy: 1) zbrodnie przeciwko pokojowi, mianowicie: planowanie, przygotowanie, rozpoczcie lub prowadzenie wojny napastniczej albo wojny bdcej pogwaceniem traktatw, porozumie lub przyrzecze midzynarodowych albo wspudzia w planie lub w zmowie w celu dokonania jednego z wyej wymienionych czynw; 2) zbrodnie wojenne, mianowicie: pogwacenie praw i zwyczajw wojennych. Takie pogwacenie bdzie obejmowao, ale nie bdzie do nich ograniczone, morderstwa, ze obchodzenie si lub deportacje na roboty przymusowe albo w innym celu ludnoci cywilnej na okupowanym obszarze lub z tego obszaru; mordowanie lub ze obchodzenie si z jecami wojennymi lub osobami na morzu; zabijanie zakadnikw; rabunek wasnoci publicznej lub prywatnej; bezmylne niszczenie osiedli, miast lub wsi albo spustoszenia nie usprawiedliwione koniecznoci wojenn; 3) zbrodnie przeciwko ludzkoci, mianowicie: morderstwa, wytpianie, obracanie ludzi w niewolnikw, deportacje i inne czyny nieludzkie, ktrych dopuszczono si przeciwko jakiejkolwiek ludnoci cywilnej przed wojn lub podczas wojny, przeladowania ze wzgldw politycznych, rasowych lub religijnych przy popenianiu jakiejkolwiek zbrodni wchodzcej w zakres kompetencji Trybunau lub w zwizku z ni, niezalenie od tego czy gwacia ona, czy te nie prawo wewntrzne pastwa, gdzie j popeniono. Zasady i normy prawa norymberskiego, zawarte w Statucie MTW i w jego wyroku wymagay jednak wyraniejszego i dokadniejszego sformuowania. Podjto wic w ramach powoanej w 1947 r. Komisji Prawa Midzynarodowego ONZ prace nad opracowaniem projektu kodeksu przestpstw przeciwko pokojowi i bezpieczestwu ludzkoci. Prace nad tym kodeksem trwaj nadal. W 1948 r. uchwalono Konwencj w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa (Dz.U. z 192 r. Nr 2, poz. 9). Termin ludobjstwo (genocide) stworzony zosta przez R. Lemkina, ktry rozumia przez to przestpstwo polegajce na "skoordynowanym planie rnych dziaa majcych na celu zniszczenie istotnych podstaw ycia grup narodowych z zamiarem unicestwienia tych grup". Wedug konwencji z 1948 r.

ludobjstwem jest czyn popeniony w zamiarze zniszczenia w caoci lub w czci grup narodowych etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich, a polegajcy na zabjstwie czonkw grupy lub na innych, wymienionych w art. II konwencji, dziaaniach. Ludobjstwo jest uwaane za kwalifikowany (ze wzgldu na szczeglny zamiar sprawcy) typ zbrodni przeciwko ludzkoci. W 1968 r. uchwalono Konwencj o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci (Dz.U. z 1970 r. Nr 26, poz. 208 za.). Konwencja ta ma charakter deklaratoryjny, tzn. potwierdza istnienie w prawie karnym midzynarodowym zasady, dotd niepisanej, o nieprzedawnianiu si wymienionych w jej tytule zbrodni. Dalszym krokiem na drodze rozwoju zasad odpowiedzialnoci, na podstawie prawa midzynarodowego, za omawiane tu przestpstwa byo powoanie w 1993 r. przez Rad Bezpieczestwa ONZ Midzynarodowego Trybunau dla osdzenia sprawcw narusze prawa humanitarnego w b. Jugosawii. II. Przestpstwa przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkoci i przestpstwa wojenne w prawie polskim. Normy prawa midzynarodowego odnoszce si do omawianych przestpstw maj zastosowanie bezporednie w tym sensie, e stwarzaj dla jednostki obowizki i uprawnienia, niezalenie od tego, jak reguluje to prawo wewntrzne jej pastwa. Jednostka moe wic by pocignita do odpowiedzialnoci karnej bezporednio na podstawie prawa midzynarodowego, jak to miao miejsce w procesie norymberskim. Sdy krajowe w zasadzie (wyjtkiem bya tu praktyka sdw w NRD) nie stosuj jednak bezporednio norm prawa karnego midzynarodowego, konieczne jest wic uregulowanie kwestii odpowiedzialnoci za przestpstwa przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkoci i wojenne w prawie wewntrznym. W polskim prawie karnym przez dugi czas brak byo caociowego uregulowania tej problematyki. W odniesieniu do zbrodni hitlerowskich wydany zosta dekret z 31.8.1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabjstw i zncania si nad ludnoci cywiln i jecami oraz dla zdrajcw Narodu Polskiego, noszcy potoczn nazw "dekretu sierpniowego": Dekret ten dotyczy jednak tylko niektrych zbrodni popenionych w czasie II wojny wiatowej i nie przewiduje norm dziaajcych na przyszo. W 1950 r. uchwalono ustaw o obronie pokoju (Dz.U. Nr 58, poz. 521), ktra przewidywaa karalno propagandy wojennej jako zbrodni przeciwko pokojowi. Ustawa ta zostaa uchylona przez przepisy wprowadzajce KK. Podczas opracowywania KK z 1969 r. planowano umieszczenie w nim odrbnego rozdziau pt. "Przestpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoci i stosunkom midzynarodowym", jednake w

czasie dalszych prac nad projektem rozdzia ten zosta usunity. Problematyk w nim uregulowan zaj si miaa specjalna ustawa. Dopiero w KK z 1997 r. problemowi temu powicono cay rozdzia XVI (art. 117-126) zatytuowany "Przestpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoci oraz przestpstwa wojenne". Typy przestpstw zamieszczone w tym rozdziale dzieli si na trzy grupy. Pierwsza z nich to przestpstwa przeciwko pokojowi. Naley tu wszczynanie lub prowadzenie wojny napastniczej (art. 117 1 KK) i przygotowanie do tego (art. 117 2 KK). Odrbnie ujte jest w art. 117 3 KK przestpstwo publicznego nawoywania do wojny napastniczej. Drug grup stanowi przestpstwa przeciwko ludzkoci. Naley tu przede wszystkim ludobjstwo (art. 118 KK). Zbrodnia ludobjstwa ujta zostaa jako popeniona "w celu wyniszczenia w caoci albo w czci grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o okrelonym wiatopogldzie". Tak wic w porwnaniu do konwencji z 1948 r. pojcie ludobjstwa ujto tu szerzej. Od strony przedmiotowej ujto to przestpstwo jako dopuszczenia si zabjstwa lub cikiego uszczerbku na zdrowiu czonka takiej grupy oraz na formach wymienionych w 2 art. 118 KK (m.in. stworzenie dla osb nalecych do takiej grupy warunkw ycia grocych jej biologicznym wyniszczeniem). Karalne jest te przygotowanie do ludobjstwa. Do przestpstw przeciwko ludzkoci KK zaliczy te stosowanie przemocy wobec osoby z powodu jej przynalenoci narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu bezwyznaniowoci (art. 119 1 KK) albo publiczne nawoywanie do takich czynw (art. 119 2 KK). Trzecia grupa przestpstw z tego rozdziau to przestpstwa wojenne (art. 120-126 KK). Charakterystyczn jej cech jest tzw. podwjna bezprawno, poniewa w ich znamionach powtarza si zwrot "wbrew zakazom prawa midzynarodowego" albo "naruszajc prawo midzynarodowe". Tego typu sformuowania odsyaj wic do midzynarodowego prawa konfliktw zbrojnych (prawa wojennego), przede wszystkim wic konwencji haskich i genewskich, ale take do zwyczajowego prawa midzynarodowego. Midzynarodowe prawo konfliktw zbrojnych, regulujc takie kwestie jak: dopuszczalne metody walki i rodzaje broni, traktowanie jecw wojennych i ludnoci cywilnej, uprawnienia wadz okupacyjnych itd. - zobowizuje jednoczenie pastwa do karania narusze tego prawa. Przepisy art. 120-126 stanowi realizacj tego zobowizania. 24. Przestpstwa przeciwko Rzeczpospolitej Polskiej. I. Uwagi oglne. Grupa przestpstw, okrelanych jako "przestpstwa

przeciwko pastwu", odznacza si pewnymi specyficznymi cechami. S to przede wszystkim te typy przestpstw, ktre ju u pocztkw tworzenia si prawa karnego byy, ze zrozumiaych powodw, przedmiotem zainteresowania wadzy pastwowej, i najwczeniej byy cigane i karane w imieniu pastwa. Charakterystyczne dla nich byo zawsze, i jest take wspczenie, wzgldnie szerokie i oglne ujcie dotyczcych ich przepisw i surowe zagroenia ustawowe. Cech szczegln tych przestpstw jest te ich zwizek z polityk i walk polityczn, rwnie t prowadzon metodami walki zbrojnej i przemocy. W wieku XIX wytworzya si w zwizku z tym doktryna o przestpstwie politycznym i przestpcy politycznym. Miao to zwizek ze znanymi historycznie faktami, polegajcymi na tym, e w wielu przypadkach osoby uwaane w przeszoci lub przez wadze innego pastwa za przestpcw, traktowane byy w swoim wasnym spoeczestwie jako bohaterowie narodowi, zostaway przywdcami pastw itd. Prowadzio to naturaln kolej rzeczy do przekonania o szczeglnym charakterze przestpcw politycznych, zwaszcza za o braku elementu nagannoci moralnej w ich czynach, o potrzebie innego ich traktowania w zakresie ekstradycji i potrzebie odmiennego traktowania winiw politycznych jako osb, ktre nie trac statusu ludzi honoru. Uwaano bowiem, e chodzi o osoby amice prawo ze szlachetnych pobudek. Jak twierdzi Ossowski, ta koncepcja szlachetnego wroga ideowego w wieku XX zostaa zniszczona przez racjonalizacj walki politycznej, ktra jest skuteczniejsza, jeeli towarzyszy jej moralne zniweczenie wrogw politycznych (S. Ossowski, Z zagadnie psychologii spoecznej, Warszawa 1967, 141). Zapewne na osabienie tej doktryny wpywaj te wspczesne dowiadczenia z terroryzmem politycznym i pastwami totalitarnymi, ktrych przywdcy, nierzadko w przeszoci winiowie polityczni, nie potwierdzili pniej romantycznego mitu o szlachetnym przestpcy politycznym. KKW z 1997 r. podtrzymuje koncepcj przestpcy ideowego, stanowic w art. 107, e skazani za przestpstwo "popenione z motywacji politycznej, religijnej lub przekona ideowych odbywaj kar w oddzieleniu od skazanych za inne przestpstwa; maj prawo do wasnej odziey, bielizny i obuwia oraz nie podlegaj obowizkowi pracy". Z uprawnie tych nie korzystaj skazani za przestpstwa popenione z uyciem przemocy. Wyrany jest zwizek przestpstw przeciwko pastwu z charakterem ustroju politycznego pastwa. Jest rzecz oczywist, e przepisy dotyczce tych przestpstw s, pod wzgldem swego zakresu i surowoci, inaczej ujte w pastwach demokratycznych, a inaczej w pastwach o ustroju autorytarnym lub totalitarnym. Przepisy rozdziau XIX KK z 1969 r., zatytuowanego: "Przestpstwa przeciwko podstawowym interesom, politycznym i

gospodarczym Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej", opieray si w duej czci na modelu uregulowania przestpstw przeciwko pastwu w prawie karnym ZSRR z lat 20-tych i 30tych. W modelu tym akcentowano przede wszystkim antyustrojowy charakter tej grupy przestpstw, nazywajc je przestpstwami kontrrewolucyjnymi i ujmujc je w sposb na tyle oglnikowy, by umoliwiao to nieskrpowane zasadami praworzdnoci zwalczanie i niszczenie przeciwnikw politycznych wadz pastwa komunistycznego. Natomiast przepisy rozdziau XVIII KK ("Przestpstwa przeciwko Rzeczpospolitej Polskiej") s oparte na odmiennych zaoeniach, maj bowiem "chroni pastwo i jego konstytucyjny, a nie jedynie wybrany, zwizany z okrelon ideologi ustrj" (Uzas., s. 72). II.Zdrada gwna. Zamach stanu. 1. Zdrada gwna. Przestpstwo opisane w art. 127 KK jest tradycyjnie okrelane jako zdrada gwna, chocia podmiotem tego przestpstwa moe by kady, a nie tylko obywatel polski. Od strony podmiotowej przepis wymaga by sprawca dziaa "majc na celu pozbawienie niepodlegoci, oderwania czci obszaru lub zmian przemoc konstytucyjnego ustroju Rzeczypospolitej Polskiej". Jest to wic przestpstwo kierunkowe. Od strony przedmiotowej zachowanie si sprawcy ma polega na podjciu "w porozumieniu z innymi osobami dziaalnoci zmierzajcej bezporednio ku urzeczywistnieniu tego celu". Tak wic, opis zachowania si sprawcy przypomina oglny opis usiowania. Jednake w art. 131 1 KK przewiduje rwnie usiowanie zdrady gwnej, co tworzy konstrukcj bdc swego rodzaju "usiowaniem usiowania". Poniewa za w art. 127 2 KK przewiduje si karalno przygotowania do zdrady gwnej, w praktyce moe by bardzo trudno rozgraniczy te dwie formy stadialne. Przestpstwo zdrady gwnej moe by popenione przez wsplne dziaanie co najmniej 3 osb. Cel w postaci "pozbawienia niepodlegoci" RP ma charakter przestpny niezalenie od sposobu jego realizacji. Zmiana ustroju konstytucyjnego natomiast, tylko o tyle, o ile sprawca zmierza do tego przemoc. Usiowanie zmiany ustroju bez uycia przemocy naley bowiem do normalnych uprawnie politycznych jednostki i grup spoecznych. "Oderwanie czci obszaru" naley rwnie rozumie jako kady sposb, poza sposobem legalnym, polegajcym na cesji czci obszaru dokonanej przez uprawniony konstytucyjnie organ, w ramach jego kompetencji.

2. Zamach stanu. Zamach stanu (art. 128 1 KK) polega na podjciu

dziaalnoci zmierzajcy do usunicia przemoc konstytucyjnego organu RP. Jest to rwnie przestpstwo kierunkowe. Jego konstrukcja, jeli pomin odmienno celu, jakim kieruje si sprawca i brak wymogu dziaania co najmniej 3 osb, przypomina konstrukcj zdrady gwnej. Rwnie zamach stanu ju w samym opisie ustawowym ujty jest jako quasi usiowanie. Znamiona tego przestpstwa wypenia sprawca nawet jeeli nie stosuje jeszcze przemocy, ale zmierza do tego np. prowadzi oddzia wojska w kierunku siedziby rzdu, by pozbawi wolnoci jego czonkw i przej wadz. Karalne jest przygotowanie do zamachu stanu (art. 128 2 KK). W 3 art. 128 KK opisano przestpstwo pokrewne zamachowi stanu, mianowicie wywieranie wpywu przemoc lub grob bezprawn na czynnoci urzdowe konstytucyjnego organu RP.

III. Zdrada dyplomatyczna. Przestpstwo zdrady dyplomatycznej naley do przestpstw indywidualnych. Jego podmiotem moe by tylko osoba upowaniona do wystpowania w imieniu RP w stosunkach z urzdem obcego pastwa (np. ambasador, urzdnik MSZ, inna osoba majca penomocnictwa do reprezentowania RP) w stosunkach z rzdem obcego pastwa lub zagraniczn organizacj (np. midzynarodow organizacj o charakterze gospodarczym). Od strony przedmiotowej ujto to przestpstwo w sposb do oglny; zachowanie si sprawcy ma polega na "dziaaniu na szkod RP". Tak wic znamiona zdrady dyplomatycznej wypenia kade umylne (w zamiarze bezporednim lub ewentualnym) szkodliwe dla interesw RP dziaanie, nawet jeeli sama szkoda nie nastpia.

IV. Szpiegostwo i dezinformacja wywiadowcza. 1. Szpiegostwo. Art. 130 KK w 1-2 i 4 okrela formy szpiegostwa w postaci: 1) branie udziau w dziaalnoci obcego wywiadu przeciwko RP; 2) udzielanie obcemu wywiadowi wiadomoci, ktrych przekazanie moe wyrzdzi szkod RP przez osob, ktra bierze udzia w obcym wywiadzie lub dziaa na jego rzecz; 3) organizowanie dziaalnoci obcego wywiadu lub kierowanie nim. Zasadniczym dla definicji szpiegostwa pojciem jest "obcy wywiad". Przez obcy wywiad rozumie si instytucj obcego pastwa (tzn. nie polsk) wyspecjalizowan w zbieraniu w sposb tajny informacji dotyczcych innych pastw w celu ich wykorzystania w dziaalnoci politycznej,

gospodarczej lub wojskowej. Nie jest wic obcym wywiadem np. zagraniczna agencja prasowa, poniewa jej cel dziaania ma inny charakter, ani suby informacyjne obcych przedstawicielstw dyplomatycznych zbierajce informacje w sposb jawny czy te instytucja naukowa, zbierajca informacje dla celw badawczych. Ad 1) Branie udziau w obcym wywiadzie polega moe np. na werbowaniu agentw, dostarczaniu rodkw technicznych, podrabianiu dokumentw tosamoci, szkoleniu. Art. 130 1 obejmuje jednak tylko wycinek dziaalnoci obcego wywiadu dotyczcy interesw Rzeczypospolitej Polskiej. Tak wic np. branie udziau np. w wywiadzie Pakistanu na szkod Indii nie jest szpiegostwem w rozumieniu art. 130 KK. Ad 2) Udzielanie wiadomoci obcemu wywiadowi jest drug form szpiegostwa. Przepis wymaga, by byy to wiadomoci, ktrych przekazanie moe wyrzdzi szkod RP. Nie musz to by natomiast wiadomoci objte tajemnic, ale przekazanie wiadomoci jawnych z reguy nie bdzie si czyo z niebezpieczestwem szkody dla pastwa polskiego. Podobnie jak przy innych formach szpiegostwa sprawc moe tu by obywatel polski lub cudzoziemiec. Przepis wymaga tylko by podmiot bra udzia w obcym wywiadzie lub dziaa na jego rzecz. Ad 3) Kwalifikowan form szpiegostwa jest organizowanie dziaalnoci obcego wywiadu lub kierowanie nim (art. 130 4 KK). Przepis ten jest ujty nieprecyzyjnie, bowiem jego tekst mgby sugerowa, e chodzi o kade organizowanie lub kierowanie obcym wywiadem bez wzgldu na zwizek takiej dziaalnoci z interesami polskimi. Obejmowaby on przy takiej, doprowadzonej do absurdu, wykadni np. kierowanie wywiadem jakiego egzotycznego pastwa, ktry to wywiad Polsk zupenie si nie interesuje. Interpretacja art. 130 4 musi by wic zawajca, poprzez rozumienie go w kontekcie poprzedzajcych go paragrafw art. 130. W art. 130 3 KK przewidziano, w postaci odrbnego typu przestpstwa swego rodzaju przygotowanie do szpiegostwa (gromadzenie lub przechowywanie wiadomoci, wczanie si do sieci komputerowej w celu ich uzyskania). Dziaania takie wypeniaj znamiona okrelone w 3 art. 130 KK tylko wtedy gdy dotycz wiadomoci, ktrych przekazanie moe by szkodliwe dla RP, a ponadto, gdy podejmowane s w celu udzielenia ich obcemu wywiadowi. Przepis ten kryminalizuje te zgaszanie gotowoci dziaania na rzecz obcego wywiadu przeciwko RP. W wietle midzynarodowego prawa wojennego, nie jest uwaane za szpiegostwo dziaanie onierza, ktry w czasie konfliktu zbrojnego zbiera informacje na rzecz swego pastwa na terytorium kontrolowanym przez stron przeciwn, jeeli nosi w tym czasie umundurowanie swoich si zbrojnych.

2. Dezinformacja wywiadowcza. Art. 132 KK przewiduje specyficzny typ przestpstwa zwizany z dziaalnoci polskiego wywiadu, nazywany dezinformacj wywiadowcz. Podmiotem tego przestpstwa moe by tylko agent polskiego wywiadu, ktry zachowuje si wobec niego nielojalnie wprowadzajc ten wywiad w bd przez dostarczanie mu podrobionych lub przerobionych dokumentw lub innych przedmiotw albo przez ukrywanie prawdziwych lub udzielanie faszywych wiadomoci majcych istotne znaczenie dla RP. V. Czynny al. Art. 131 KK zawiera specyficzne uregulowanie czynnego alu przy usiowaniu lub przygotowaniu niektrych przestpstw przeciwko RP. W paragrafie 1 tego przepisu stanowi si, e nie polega karze za usiowanie zdrady gwnej (art. 127 1), zamachu stanu (art. 128 1) lub szpiegostwa z art. 130 1 lu1r 2, ten, kto dobrowolnie poniecha dalszej dziaalnoci i ujawni wobec organu cigania wszystkie istotne okolicznoci popenionego czynu. Obejmuje to rwnie bezkarno wczeniejszego stadium, tj. przygotowania. Jest to wic ujcie czynnego alu stawiajce dalej idce warunki bezkarnoci ni oglny przepis o czynnym alu przy usiowaniu, a wic przepis ten stanowi lex specialis wobec art. 15 1 KK. Z kolei, w 2 art. 131 rwnie w sposb bardziej rygorystyczny ujto warunki bezkarnoci przy czynnym alu osoby dopuszczajcej si przygotowania do zamachu stanu (art. 128 2) lub szpiegostwa (art. 130 3), a take wobec sprawy przestpstwa zdrady dyplomatycznej (art. 129). Zapewne przez przeoczenie ustawodawca nie obj tym przepisem przygotowania do zdrady gwnej (art. 127 2 KK), z czego wynikaoby, e ma tu zastosowanie oglny przepis o czynnym alu przy przygotowaniu (art. 17 1 KK). VI. Zniewaanie Narodu. Art. 133 KK opisuje przestpstwo zniewaania Narodu lub Rzeczypospolitej Polskiej. Warunkiem przestpnoci takiego zachowania si jest, by zachowanie si sprawcy odbywao si publicznie, tj. w takim miejscu (np. na publicznym placu wypenionym ludmi) lub w taki sposb (np. w radiu, gazecie, ksice), e moe by ono dostrzeone przez bliej nie okrelon lub wiksz liczb osb. Pojcie zniewaenia ma tu takie samo znaczenie jak w art. 216 KK. Musi ono jednak dotyczy albo pastwa polskiego albo narodu jako caoci. Pojcie narodu w kontekcie tego przepisu rozumie naley nie w sensie etnicznym, lecz jako og obywateli RP (Makarewicz, Komentarz..., 402).

VII. Zamach na Prezydenta RP. W art. 134-135 KK zawarte s przestpstwa przeciwko Prezydentowi RP. Najpowaniejszym przestpstwem w tej grupie jest zamach na ycie Prezydenta RP, przez co naley rozumie dziaanie polegajce na usiowaniu zabjstwa. Natomiast okrelona w art. 135 I KK czynna napa na Prezydenta polega na dziaaniu zmierzajcym co najmniej do naruszenia nietykalnoci cielesnej. W 2 art. 135 zamieszczono przepis o publicznej zniewadze Prezydenta. Przepis ten, odnosi si do zniewagi w rozumieniu art. 216 KK, tzn. jest to przestpstwo polegajce na naruszeniu, w formie werbalnej lub innej, godnoci osobistej Prezydenta RP. Art. 135 2 KK nie obejmuje natomiast przypadkw zniesawienia. VIII. Zniewaanie symboli pastwowych. Publiczne zniewaanie, niszczenie, uszkadzanie lub usuwanie goda, sztandaru, chorgwi, bandery, flagi lub innego znaku pastwowego kryminalizowane jest w art. 137 1 KK. Przepis ten uycza pojcia "zniewaa", znanego innym przepisom KK w kontekcie zniewaania jednostek lub zbiorowoci. Jednake, skoro zniewaanie odnosi si tu do przedmiotw, to w rzeczywistoci istot tego przepisu jest zniewaanie uczu ludzi ywicych szacunek dla takich symbolicznych przedmiotw. Przepis ten jest ujty dosy nieprecyzyjnie. Wydaje si jednak, e naley go rozumie zawajco, obejmujc tylko takie przypadki usuwania lub uszkadzania, ktrym towarzyszy intencja zniewaenia. Nie bdzie wic np. przestpstwem z tego artykuu zdjcie flagi z obcego budynku i umieszczenie jej na wasnym dla zaoszczdzenia wydatku. W 2 art. 137 kryminalizowane jest identyczne zachowanie si na terytorium RP w stosunku do symboli pastwa obcego wystawionych publicznie przez przedstawicielstwo tego pastwa lub na zarzdzenie polskiego organu wadzy. Przepis ten stosuje si tylko wobec pastw zapewniajcych wzajemno. IX. Zamachy na funkcjonariuszy pastw obcych. W art. 136 KK przewiduje si szereg typw przestpstw skierowanych przeciwko obcym osobom urzdowym. W 1 tego artykuu opisane jest przestpstwo czynnej napaci na gow pastwa obcego, szefa przedstawicielstwa dyplomatycznego lub osob korzystajc z podobnej ochrony na mocy prawa polskiego lub midzynarodowego, jeli ta napa miaa

miejsce na terytorium RP. Natomiast w 2 art. 136 zawarte jest to samo przestpstwo popenione w stosunku do osoby nalecej do personelu dyplomatycznego, przedstawicielstwa obcego pastwa albo urzdnika konsularnego w zwizku z penieniem przez nich obowizkw subowych. W 2-3 art. 136 KK z kolei przewiduje si przestpstwo publicznego zniewaania wymienionych wyej obcych osb urzdowych. Zawarte w art. 136 KK przepisy stosuje si pod warunkiem wzajemnoci. X. Przepisy oglne. Art. 138 2 KK zawiera przepis rozcigajcy dziaanie przepisw o zdradzie gwnej, zamachu stanu i szpiegostwie (art. 127-128 i 130-131 KK) na czyny skierowane przeciwko pastwu sojuszniczemu zapewniajcemu wzajemno w tym wzgldzie. Stosuje si je "odpowiednio", tzn. z uwzgldnieniem faktu, e chodzi o pastwo obce. Np. uywany w art. 130 1 KK zwrot "obcy wywiad" oznacza bdzie przy takim stosowaniu przepisu wywiad obcy w stosunku do tego pastwa. 25. Przestpstwa przeciwko obronnoci. I. Uwagi oglne. Przestpstwa przeciwko obronnoci stanowi w KK now grup przestpstw. Dotychczas dotyczce ich przepisy zawieraa ustawa z 1967 r. o powszechnym obowizku obrony Rzeczpospolitej Polskiej (jedn. tekst Dz.U. z 1992 r. Nr 4, poz. 16 ze zm.). Obecnie w ustawie tej pozostawiono tylko cz przepisw karnych, gwnie te, ktre dotycz przestpstw przeciwko obronnoci popenianych w czasie mobilizacji lub wojny (zob. art. 5 1 pkt. 10 i 2 pkt. 11 przepisw wprowadzajcych KK). II. Zamach na jednostk si zbrojnych (dywersja). Przewidziana w art. 140 1 KK przestpstwo gwatownego zamachu na jednostk si zbrojnych, niszczenia lub uszkadzania obiektu albo urzdzenia o znaczeniu obronnym jest przestpstwem kierunkowym, poniewa do jego znamion naley cel osabienia mocy obronnej RP. Przestpstwo to nosi potoczn nazw dywersji. Typem kwalifikowanym, ktry moe by popeniony z winy mieszanej, jest to przestpstwo poczone z nastpstwem w postaci mierci czowieka lub uszczerbkiem na zdrowiu wielu osb (art. 140 2 KK). Karalne jest rwnie przygotowanie do dywersji (art. 3 140 KK).

III. Suba w obcym wojsku. KK zakazuje pod grob kary obywatelom polskim przyjcia, bez zgody waciwego organu, obowizkw wojskowych w obcym wojsku lub organizacji wojskowej (art. 141 1 KK). Nie dotyczy to jednak obywateli polskich, ktrzy s jednoczenie obywatelami innego pastwa, jeli zamieszkuj oni na jego terytorium (art. 141 3 KK). Przestpstwem jest rwnie przyjcie obowizkw w zakazanej przez prawo midzynarodowe wojskowej subie najemnej (art. 141 2 KK). Prawo midzynarodowe reguluje kwesti wojskowej suby najemnej w art. 47 Protokou Dodatkowego z 1977 r. do Konwencji Genewskich z 1949 r. dotyczcego ochrony ofiar midzynarodowych konfliktw zbrojnych ( Dz.U. z 1992 r. Nr 41, poz. 175). Wedug tego przepisu najemnicy nie maj prawa do statusu kombatanta lub jeca wojennego. Przez najemnika rozumie si osob, ktra zostaa zwerbowana do walki w konflikcie zbrojnym, bierze udzia w konflikcie zbrojnym gwnie w celu uzyskania korzyci i otrzymaa od strony konfliktu obietnic wynagrodzenia materialnego wyranie wyszego od normalnie wypacanego kombatantom, przy czym nie jest obywatelem strony konfliktu zbrojnego ani staym mieszkacem terytorium kontrolowanego przez stron konfliktu i nie naley do si zbrojnych strony, a take nie zostaa wysana przez inne pastwo w misji urzdowej. W art. 142 1 KK kryminalizowane jest zachowanie si polegajce na prowadzeniu zacigu obywateli polskich lub przebywajcych w RP cudzoziemcw do suby wojskowej w obcym wojsku lub w obcej organizacji wojskowej. Surowsz kar zagroone jest werbowanie do suby najemnej (art. 142 2 KK), a take opacanie, organizowanie, szkolenie lub wykorzystywanie wojskowej suby najemnej. Zgodnie z uchwa SN z 1994 r. (OSNKW 55/1994) prowadzenie zacigu nie musi by prowadzone w imieniu, z upowanienia lub z akceptacj podmiotw, na rzecz ktrej suby ma by peniona. IV. Uchylanie si od suby wojskowej. W art. 143 1 KK zamieszczony jest typ przestpstwa, polegajcy na spowodowaniu u siebie lub dopuszczeniu by kto inny spowodowa, cikiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 1 KK) albo innego naruszenia czynnoci narzdu ciaa lub rozstroju zdrowia (art. 157 1 KK) w celu uzyskania zwolnienia od obowizku suby wojskowej albo odroczenia tej suby. Odmian tego przestpstwa jest te uywanie w tym samym celu podstpu dla wprowadzenia w bd waciwego organu (np. symulowanie choroby przez sztuczne spowodowanie jej objaww). Karalne jest rwnie spowodowanie opisanych wyej skutkw lub uycie podstpu w celu uatwienia innej osobie zwolnienia od suby wojskowej lub jej odroczenia (art. 143

 2 KK). Typem uprzywilejowanym jest popenienie tego rodzaju dziaa jeeli zmierzaj one do uchylania si od suby zastpujcej sub wojskow. Art. 144 1 KK przewiduje przestpstwo niezgoszenia si do penienia czynnej suby wojskowej przez osob powoan do tej suby. Typem uprzywilejowanym jest niezgoszenie si do suby zastpujcej sub wojskow (art. 144 3 KK). Suby zastpujcej sub wojskow dotyczy rwnie art. 145 KK. Przepis ten definiuje typy przestpstw, ktre mog by popenione przez osob odbywajc ju tak sub, a polegajce m.in. na odmawianiu penienia tej suby, zoliwym lub uporczywym odmawianiu wykonania obowizku albo polecenia subowego, powodowaniu uszczerbku na zdrowiu lub uywaniu podstpu w celu uchylenia si od suby lub wynikajcego z niej obowizku (art. 145 1 KK). Przestpstwem jest rwnie samowolne opuszczenie miejsca wykonywania obowizkw subowych lub samowolne pozostawanie poza nim (art. 145 2 KK). Takie zachowanie si osoby odbywajcej sub stanowi kwalifikowany typ przestpstwa, jeeli ma ono na celu trwae uchylenie si od niej (art. 145 3 KK). Specyficzn posta czynnego alu sprawcy przestpstwa z art. 145 2-3 KK przewiduje art. 146 KK. Sd moe, mianowicie zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary a nawet odstpi od jej wymierzenia, jeeli sprawca dobrowolnie powrci a jego nieobecno nie trwaa duej ni 14 dni. Art. 147 KK przewiduje natomiast moliwo nadzwyczajnego zagodzenia lub odstpienia od kary wobec sprawcy uchylajcego si od suby wojskowej (art. 143 I i 144 KK) albo od suby zastpujcej sub wojskow (art. 145 KK), jeeli w chwili czynu by on niezdolny do penienia suby wojskowej. 26. Przestpstwa przeciwko yciu i zdrowiu. I. Zabjstwo, morderstwo i zabjstwo w afekcie. 1. Zabjstwo. W art. 148 1 KK opisane jest zwyke umylne zabjstwo albo, inaczej mwic, zabjstwo umylne typu podstawowego przy uyciu lakonicznego zwrotu "Kto zabija czowieka...". Zabjstwo jest przestpstwem materialnym, poniewa do jego znamion naley skutek w postaci spowodowania mierci czowieka. Rozumie si przez to nie tzw. mier kliniczn, czyli ustanie krenia i oddychania, ktre w pewnym zakresie mog by przywrcone drog reanimacji, lecz mier mzgowa, ktr art. 7 ustawy o pobieraniu i przeszczepianiu komrek, tkanek i narzdw z 1995 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 138, poz. 682) okrela jako trwae i nieodwracalne ustanie funkcji pnia mzgu. Skutek ten moe by spowodowany przez dziaanie

lub zaniechanie. Dla interpretacji przepisu o zabjstwie konieczne jest posugiwanie si pewnym pojciem czowieka. Nie chodzi tu jednak o filozoficzne rozwaania na temat istoty czowieczestwa ani o - spotykane w literaturze science fiction - rozwaanie, czy czowiekiem jest istota urodzona w wyniku skrzyowania gatunku ludzkiego z innym gatunkiem (co jak wiadomo jest niemoliwe). W prawie karnym chodzi tylko o dwa problemy praktyczne: 1) od jakiego momentu pd ludzki staje si czowiekiem? 2) czy mona kwestionowa czowieczestwo dzieci urodzonych ze znacznymi znieksztaceniami fizycznymi lub wadami psychicznymi? Co do pytania pierwszego spotyka si w doktrynie cztery koncepcje. Jako pocztek ycia ludzkiego (a wic moment, w ktrym pd staje si czowiekiem) proponuje si przyj: - moment pierwszego samodzielnego oddechu (kryterium fizjologiczne); - moment oddzielenia si podu od ciaa matki (kryterium przestrzenne); - moment pocztku porodu, tj. pierwszych blw porodowych (kryterium poonicze); - moment osignicia przez pd zdolnoci do ycia poza organizmem matki. Przyjcie jednego z wymienionych kryteriw jest kwesti umown, zalen w duym stopniu od reprezentowanego wiatopogldu lub wyznawanej religii. Nie ma tu bowiem obiektywnych, naukowych kryteriw, ktre nakazywayby opowiedzenie si na jedn z tych koncepcji. Dotychczas dominowa pogld, opierajcy si na kryterium pierwszego oddechu. Co do kwestii drugiej, nie ma wtpliwoci co do tego, e aden stopie upoledzenia fizycznego i umysowego istoty urodzonej przez kobiet nie powoduje wykluczenia go z zakresu pojcia "czowiek". Od strony podmiotowej zabjstwo z art. 148 1 KK moe by popenione zarwno w zamiarze bezporednim, jak i w zamiarze ewentualnym.

2. Morderstwo. KK z 1997 r. wprowadzi, nieznany dotd polskiemu prawu karnemu, kwalifikowany typ zabjstwa umylnego - morderstwo (art. 148 2 KK). Konsekwencj uznania okrelonego czynu za morderstwo, a nie za zwyke zabjstwo umylne - jest podwyszenie dolnej granicy zagroenia kary pozbawienia wolnoci z lat 8 na 12 lat. Oddzielanie w kodeksach karnych zwykego zabjstwa od morderstwa byo w rozwoju prawa karnego zwizane z zagroeniem morderstwa najsurowszymi lub nawet wycznie najsurowszymi karami, tj. kar mierci lub doywotniego wizienia. Do dzi w KK RFN z 1975 r. przewiduje si za

morderstwo wycznie kar doywotniego pozbawienia wolnoci, podczas gdy zwyke zabjstwo jest w zasadzie zagroone kar pozbawienia wolnoci od lat 5. Poniewa polski KK nie zna kary mierci a kara doywotniego pozbawienia wolnoci grozi rwnie za zwyke zabjstwo - mona powiedzie, e wprowadzenie w tej sytuacji typu przestpstwa, nazywanego morderstwem, jest historycznie spnione, i ze wzgldu na skomplikowan konstrukcj przepisu o morderstwie brak jest racjonalnego uzasadnienia takiego kroku ustawodawczego. Morderstwem jest umylne zabicie czowieka, jeeli zostao popenione: 1 ) ze szczeglnym okruciestwem; 2) w zwizku z wziciem zakadnika, zgwaceniem albo rozbojem; 3) w wyniku motywacji zasugujcej na szczeglne potpienie; 4) z uyciem broni palnej lub materiaw wybuchowych. Karze przewidzianej za morderstwo podlega take sprawca, ktry jednym czynem zabija wicej ni jedn osob lub by wczeniej prawomocnie skazany za zabjstwo (art. 148 3 KK). 3. Zabjstwo w afekcie. Zabjstwo typu uprzywilejowanego, nazywane tradycyjnie zabjstwem w afekcie, przewidziane jest w art. 148 4 KK. agodniejsze zagroenie kar przewidziane w tym przepisie uzasadnione jest tym, e popenienie zabjstwa w afekcie wskazuje na niszy stopie winy sprawcy. Sprawca tego przestpstwa dziaa "w Stanie silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznociami". Przez silne wzburzenie rozumie si stan psychiczny (nie patologiczny), polegajcy na przewadze emocji nad intelektem, co powoduje ograniczenie kontrolujcej funkcji rozumu. Stan taki stanowi na og rezultat nagej, gwatownej reakcji na czynniki zewntrzne. Silne wzburzenie moe jednak by wynikiem duszego procesu psychicznego i narastania napicia emocjonalnego, zakoczonego reakcj wybuchow. Std uwaa si, e nawet premedytacja nie wyklucza dziaania w stanie silnego wzburzenia, jeeli do popenienia przestpstwa planowanego doszo ostatecznie wskutek wybuchu emocjonalnego. Nie wystarczy jednak, by czyn by popeniony pod wpywem silnego wzburzenia. Wzburzenie to musi by ponadto usprawiedliwione okolicznociami, tzn. zasugiwa na pewne zrozumienie z punktu widzenia funkcjonujcych w spoeczestwie zasad moralnych i bdce reakcj wspmiern do wywoujcej je przyczyny. W orzecznictwie SN ( na tle identycznego przepisu art. 148 2 KK z 1969 r. ) dominuje pogld, e usprawiedliwione okolicznociami jest silne wzburzenie wtedy, gdy jest ono reakcj na zachowanie si pniejszego pokrzywdzonego. To zachowanie si pokrzywdzonego musi polega na wyrzdzeniu sprawcy krzywdy, a w kadym razie ma to by zachowanie si oceniane w

spoeczestwie jako naganne. Podaje si tu jako przykad zncanie si nad pokrzywdzonym, zdrad maesk, cik obelg, posdzenie o czyn habicy. To stanowisko SN, sprowadzajce si do uznania silnego wzburzenia za usprawiedliwione tylko wtedy, gdy sprowokowa je swoim niewaciwym zachowaniem si pokrzywdzony, nie ma jednak wyranego oparcia w przepisie art. 148 4 KK (Cielak, Polskie..., 348). Silne wzburzenie jest stanem fizjologicznym nie powodujcym w zasadzie ograniczenia ani wykluczenia poczytalnoci sprawcy. Jeeli jednak osiga ono stopie powodujcy znaczne ograniczenie poczytalnoci, to stosuje si kwalifikacj z art. 148 4, ale bez moliwoci nadzwyczajnego zagodzenia kary przewidzianego w art. 31 2 KK, jako e ta sama okoliczno nie powinna by uwzgldniana dwukrotnie. W wypadkach, gdy pod wpywem silnego wzburzenia dziaa sprawca o ograniczonej poczytalnoci z powodu np. choroby psychicznej, to nie wykluczone jest zarwno zastosowanie agodniejszej kwalifikacji prawnej zabjstwa (art. 148 4 KK), jak i moliwoci nadzwyczajnego zagodzenia kary na podstawie art. 31 2 KK. II. Dzieciobjstwo. Do zabjstw typu uprzywilejowanego ze wzgldu na zmniejszon win sprawcy naley te dzieciobjstwo. Wedug art. 149 KK polega ono na zabiciu noworodka przez matk (przestpstwo indywidualne) pod wpywem silnego przeycia zwizanego z przebiegiem porodu, znacznym znieksztaceniem dziecka lub ze szczeglnie trudn sytuacj osobist. Wedug uzasadnienia do projektu KK (Uzas., 62): "Zakada si, e matka dziecka, ktra decyduje si na jego umiercenie w zwizku z porodem znajduje si w anormalnej sytuacji motywacyjnej; ktrej nie mona sprowadza tylko do silnych lub b. silnych blw porodowych, problem tylko w tym jak silne s jej przeycia, aby mogy doprowadzi do odpowiedzialnoci za typ uprzywilejowany. Zachodzi wic bliskie pokrewiestwo typw z art. 128 proj. (w KK jest to art. 149 - L.G.) z zabjstwem z afektu. Wyznacza go zmniejszona wina,..". , Jak wida, KK akcentuje element silnego przeycia psychicznego matki i jednoczenie wskazuje na jego przyczyny: przebieg porodu, znaczne znieksztacenie dziecka lub szczeglnie trudn sytuacj osobist kobiety. III. Zabjstwo eutanatyczne. Zabjstwo na danie ofiary i pod wpywem wspczucia dla niej (art. 150 KK) nazywa si potocznie zabjstwem eutanatycznym albo eutanazj. Sowo "eutanazja" moe tu by

jednak mylce, poniewa uywano go rwnie dla nazwania praktyk stosowanych w III Rzeszy, polegajcych na mordowaniu ludzi uwaanych za niegodnych ycia i bdcych ciarem dla spoeczestwa, zwaszcza osb psychicznie chorych. Zabicie czowieka pod wpywem wspczucia dla niego i na jego danie nie ma z takim pojmowaniem eutanazji nic wsplnego. Zabicie czowieka w warunkach okrelonych w art. 150 KK moe obnia win sprawcy takiego czynu w stopniu bardzo znacznym. Spotyka si zreszt do czsto pogld, e umiercenie osb nieuleczalnie chorych na ich danie i dla skrcenia ich cierpie powinno by bezkarne lub nawet zalegalizowane. Tego typu rozwizanie ustawodawcze, obwarowane licznymi warunkami, stworzono w Holandii. W art. 150 KK wymaga si spenienia koniunktywnie dwch warunkw: istnienia dania ofiary (tzn. czego wicej nit zgody) oraz szczeglnej pobudki dziaania po stronie sprawcy, w postaci wspczucia dla przyszej ofiary. Ustawa nie okrela, jaki powinien by powd tego wspczucia. Komentatorzy przepisu uwaaj jednak do zgodnie, e powodem tym powinny by cierpienia fizyczne osoby nieuleczalnie chorej. Raczej odosobnione jest zdanie (Cielak, Polskie..., 381), e powodem wspczucia mog by te cierpienia psychiczne, np. w wypadku spostrzeenia nieuleczalnego cikiego kalectwa, zawodu miosnego, straty najbliszych, a nawet w wypadku zabjstwa osoby oczekujcej na wykonanie kary mierci. W 2 art. 150 KK przewiduje si moliwo nadzwyczajnego zagodzenia kary a nawet odstpienia od jej wymierzenia sprawcy zabjstwa eutanatycznego, jeli zachodzi wyjtkowy wypadek. IV. Namowa lub pomoc do samobjstwa. Problematyki samobjstwa dotyczy art. 151 KK. Samobjstwo byo w historii prawa karnego w Europie przez dugi okres traktowane jako przestpstwo. Dotychczas zreszt w kwestii samobjstwa cieraj si dwa pogldy: jeden liberalny traktujcy je jako osobist spraw jednostki i drugi restryktywny, traktujcy je jako czyn godzcy w interesy spoeczestwa, ktre moe i powinno zwalcza je wszelkimi sposobami. Przestpstwem jest, wedug sformuowania art. 151 KK, doprowadzenie i do zamachu samobjczego namow lub przez udzielenie pomocy. Jest to i wic przestpstwo materialne, ale wymaganym przez przepis skutkiem jest samo usiowanie samobjstwa, ktre nie musi by skuteczne. Zachowanie si sprawcy przypomina okrelenie podegania lub pomocnictwa. Przepisy o podeganiu lub pomocnictwie nie mogyby jednak by tutaj zastosowane, poniewa odnosz si one tylko do nakaniania lub uatwiania czynu zabronionego, jakim samobjstwo nie jest.

Przestpstwo to moe by popenione tylko w zamiarze bezporednim (w formie namowy) lub w obydwu postaciach zamiaru (w formie udzielenia pomocy). Namowa lub pomoc do samobjstwa osoby maoletniej, niepoczytalnej lub o poczytalnoci w znacznym stopniu ograniczonej - moe by potraktowana jako zabjstwo. V. Nieumylne spowodowanie mierci. Nieumylne spowodowanie mierci (art. 155 KK) polega od strony przedmiotowej na nieostronym zachowaniu si sprawcy, ktrego skutkiem bya mier czowieka. Podmiotowa strona tego przestpstwa polega na popenieniu go przez lekkomylno lub niedbalstwo sprawcy. Niektre postacie nieumylnego spowodowania mierci stypizowane zostay w odrbnych przepisach, np. w przepisie o wypadku komunikacyjnym (art. 177 KK). W art. 156 3 KK stypizowano natomiast nieumylne spowodowanie mierci jako nastpstwa cikiego uszczerbku na zdrowiu. 3est to przestpstwo, do ktrego ma zastosowanie konstrukcja winy mieszanej. VI. Przestpstwa zwizane z aborcj. 1. Uwagi oglne. Ocena prawna aborcji (przerwania ciy, spdzenia podu) naley do najbardziej spornych problemw w prawie karnym. Jest to problem szczeglny w tym sensie, e rzadko w prawie karnym spotka mona tak amplitud ocen, od jednej skrajnoci, ktra postuluje traktowanie aborcji jak zabjstwa, do drugiej skrajnoci, ktra zmierza do traktowania aborcji jako cakowicie prywatnej sprawy kobiety, majcej prawo do dysponowania swoim ciaem, bez potrzeby uwzgldniania ocen spoecznych w tym wzgldzie. Ustawodawstwa poszczeglnych krajw zawieraj rozwizania mieszczce si midzy tymi skrajnociami. 2. Historia uregulowania problemu. W polskim prawie karnym o prawnym uregulowaniu aborcji moemy mwi od wejcia w ycie k.k. z 932 r. Kodeks ten powica zagadnieniu aborcji art. 231-234. Punktem wyjcia bya przestpno spdzenia podu dokonanego przez sam, kobiet ciarn lub inn osob (art. 231-232). Jednake art. 233 przewidywa wyaczenie przestpnoci zabiegu dokonanego przez lekarza, jeeli: 1) by on konieczny ze wzgldu na zdrowie kobiety ciarnej, albo 2) cia bya wynikiem przestpstwa. 3) Zmian stanu prawnego przyniosa ustawa z 1956 r. o

warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy (Dz.U. Nr 12, poz. 61). W preambule do tej ustawy podkrelano, e jej celem jest ochrona zdrowia kobiety przed ujemnymi skutkami zabiegw przerywania ciy, dokonywanych w nieodpowiednich warunkach lub przez osoby nie bdce lekarzami. Gwna zmiana polegaa na wprowadzeniu moliwoci przerywania ciy ze wzgldw spoecznych, okrelanych jako "trudne warunki yciowe kobiety ciarnej" oraz na innym sformuowaniu wzgldw medycznych ("za przerwaniem ciy przemawiaj wskazania lekarskie"), co umoliwiao przerwanie ciy z powodw eugenicznych, tj. ze wzgldu na wrodzone wady podu. W praktyce wykorzystywana bya podstawa odwoujca si do wzgldw spoecznych, poniewa w drodze rozporzdzenia Ministra Zdrowia ustalono, e stwierdzenie istnienia cikich warunkw yciowych kobiety ustala si na podstawie jej owiadczenia. Wykluczono te odpowiedzialno samej kobiety ciarnej, nawet jeeli zabieg dokonany by wbrew przepisom ustawy. Uregulowanie to nie zmienio si w zasadzie przez wejcie w ycie KK z 1969 r. ', Kodeks ten odsya bowiem w kwestii dopuszczalnoci zabiegw przerywania ciy do ustawy z 1956 r. Zasadnicza zmiana uregulowania problemu aborcji nastpia natomiast przez uchwalenie ustawy z 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy (Dz.U. Nr 17, poz. 78). Ustawa ta uchylia ustaw z 1956 r. i znowelizowaa przepisy KK z 1969 r. Najwaniejsza zmiana merytoryczna wprowadzona przez t ustaw polegaa na tym, e ograniczono list powodw legalnego przerwania ciy przez wykluczenie tzw. wzgldw spoecznych (trudne warunki yciowe kobiety ciarnej). Kolejn zmian wprowadzono ustaw z 30.8.1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy oraz o zmianie niektrych innych ustaw (Dz.U. 139, poz. 646). Ustawa ta wprowadzia ponownie moliwo legalnego przerwania ciy wtedy, gdy "kobieta ciarna znajduje si w cikich warunkach yciowych lub trudnej sytuacji osobistej". Trybuna Konstytucyjny w orzeczeniu z 27.5.1997 r. uzna, e przepis ustawy z 30.8.1996 r. wprowadzajcy t zmian jest niezgodny z przepisami konstytucyjnymi "przez to, e legalizuje przerwanie ciy bez dostatecznego usprawiedliwienia koniecznoci ochrony innej wartoci, prawa lub wolnoci konstytucyjnej oraz posuguje si nieokrelonymi kryteriami tej legalizacji, naruszajc w ten sposb gwarancje konstytucyjne dla ycia ludzkiego". W uzasadnieniu tego orzeczenia TK wyrazi pogld, e: "Uchwalona 2.4.1997 r. Konstytucja RP potwierdza w art. 38 prawn ochron ycia kadego czowieka. Podstawa konstytucyjna, na ktrej opar swoje orzeczenie TK, znalaza

wic potwierdzenie i wyrane wyartykuowanie w Konstytucji RP".

3. Regulacja. KK z 1997 r. zawiera w kwestii aborcji art. 152-154. W art. 153 KK przewiduje si przestpstwo polegajce na stosowaniu przemocy wobec kobiety ciarnej lub przerywanie ciy bez jej zgody w inny sposb albo doprowadzenie kobiety ciarnej do przerwania ciy przemoc, grob bezprawn lub podstpem. Typ kwalifikowany zachodzi w sytuacji, gdy pd osign zdolno do samodzielnego ycia poza organizmem matki (art. 153 2 KK). Natomiast art. 152 1 przewiduje typ przestpstwa polegajcy na przerwaniu ciy za zgod kobiety, ale z naruszeniem przepisw ustawy oraz na nakanianiu kobiety do przerwania ciy z naruszeniem przepisw ustawy lub udzieleniu jej do tego pomocy (art. 152 2 KK). Typ kwalifikowany stanowi dopuszczenie si jednego z czynw okrelonego w art. 152 1-2 KK, gdy pd osign zdolno do samodzielnego ycia poza organizmem kobiety ciarnej. Z art. 152 2, kryminalizujcego nakanianie i udzielanie kobiecie ciarnej pomocy do przerwania ciy wbrew przepisom ustawy, wynika, e sama kobieta nie podlega odpowiedzialnoci karnej za to przestpstwo. Gdyby bowiem byo inaczej, wystarczyyby przepisy o podeganiu i pomocnictwie. Trzeba te zauway, e art. 152 KK nie dotyczy podu rozwijajcego si poza organizmem matki. Poniewa art. 152 KK posuguje si zwrotem "z naruszeniem przepisw ustawy", zasadnicze znaczenie dla zakresu kryminalizacji ma tre tej ustawy do ktrej KK odsya. Obecnie jest to art. 4a ustawy z 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy w brzmieniu nadanym jej nowelizacj z 1996 r. Przepis ten stanowi, e przerwanie ciy moe by dokonane wycznie przez lekarza, jeeli zachodzi jedna z czterech sytuacji: 1) cia stanowi zagroenie dla ycia lub zdrowia kobiety ciarnej. W takim wypadku przerwanie ciy dokonuje lekarz w szpitalu. Zagroenie dla ycia lub zdrowia stwierdza lekarz inny ni dokonujcy przerwania ciy, chyba e cia zagraa bezporednio yciu kobiety. Przerwanie ciy z powodw okrelonych w tym punkcie dozwolona jest w kadym stadium ciy. 2) badania prenatalne lub inne przesanki medyczne wskazuj na due prawdopodobiestwo cikiego i nieodwracalnego uszkodzenia podu albo nieuleczalnej choroby zagraajcej

jego yciu. Rwnie istnienie tej sytuacji stwierdza inny lekarz ni dokonujcy przerwania ciy. Przerwania ciy dokonuje lekarz w szpitalu. Przerwanie ciy ze wzgldu na istnienie tej podstawy jest ograniczone czasowo, bo wedug art. 4a ust. 2 omawianej ustawy moliwe jest to do chwili osignicia przez pd zdolnoci do samodzielnego ycia poza organizmem kobiety ciarnej. 3) trzeci podstaw prawn przerwania ciy stanowi sytuacja, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, e cia powstaa w wyniku czynu zabronionego (np. zgwacenia). Wystpienie tej okolicznoci stwierdza prokurator. Przerwanie ciy z tego powodu dopuszczalne jest jeeli od pocztku ciy nie upyno wicej ni 12 tygodni. 4) czwart, najbardziej kontrowersyjn podstaw jest sytuacja, gdy kobieta ciarna znajduje si w cikich warunkach yciowych lub trudnej sytuacji osobistej. Jak ju wspomniano wyej, Trybuna Konstytucyjny orzek, e wprowadzenie tej podstawy naruszyo Konstytucj. Orzeczenie TK podlega jednak kontroli Sejmu, .ktra jeszcze nie nastpia. Poza tym nie jest pewne, czy orzeczenie TK zachowuje sw moc prawn po wejciu w ycie Konstytucji RP z 1997 r., skoro wedug art. 38 tej Konstytucji "Rzeczpospolita Polska zapewnia kademu czowiekowi prawo do ycia", ale przepis ten nie zawiera stwierdzenia, e chodzi o ycie od chwili poczcia, mimo e w czasie prac nad przygotowaniem Konstytucji proponowano wprowadzenie takiego sformuowania. Odrywajc si od tych wtpliwoci, ktre na pewno bd w przyszoci przedmiotem sporw i dyskusji, naley zwrci uwag na uregulowania uzupeniajce przesanki stosowania tej podstawy. S one nastpujce. Przerwanie ciy ze wzgldw spoecznych dopuszczalne jest, jeeli od pocztku ciy nie upyno wicej ni 12 tygodni. Kobieta ciarna, ktra zamierza podda si zabiegowi przerwania ciy, skada pisemne owiadczenie, a ponadto zawiadczenie o odbytej konsultacji u lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, innego ni dokonujcy przerwania ciy lub u innej wybranej przez siebie uprawnionej osoby. Przerwanie ciy moe by dokonane, jeeli kobieta podtrzymuje zamiar przerwania ciy po upywie 3 dni od konsultacji. Art. 154 KK przewiduje przestpstwo polegajce na przerwaniu ciy z naruszeniem przepisw ustawy, ktrego nastpstwem jest mier kobiety ciarnej oraz analogiczne przestpstwo, przy ktrym nastpstwo takie jest wynikiem przerwania ciy wbrew woli kobiety. Przestpstwa te mog by popenione z winy mieszanej.

VII. Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu.

Kodeks reguluje kwesti odpowiedzialnoci karnej za spowodowanie uszczerbku na zdrowiu w art. 156-157. Pojcie uszczerbku na zdrowiu obejmuje naruszenie czynnoci narzdu ciaa oraz spowodowanie rozstroju zdrowia. Naruszenie czynnoci narzdu ciaa polega bdzie na naruszeniu cigoci tkanek ciaa czowieka w postaci zranienia zewntrznego lub wewntrznego (np. zamania koci). Natomiast rozstrj zdrowia to spowodowanie zmian chorobowych o charakterze czynnociowym, np. zakaenie taczk. KK przewiduje trzy stopnie tego przestpstwa: ciki (art. 156 KK), redni (art. 157 1 KK) i lekki (art. 157 2 KK) uszczerbek na zdrowiu. Przy czym w art. 156 2 i 157 3 przewidziano rwnie nieumylne odmiany tych przestpstw. Ciki uszczerbek na zdrowiu polega na: 1) pozbawienia czowieka wzroku, suchu, mowy, zdolnoci podzenia, 2) spowodowaniu innego cikiego kalectwa, cikiej choroby nieuleczalnej lub dugotrwaej choroby realnie zagraajcej tyciu, trwaej choroby psychicznej, cakowitej lub znacznej trwaej niezdolnoci do pracy w zawodzie lub trwaego istotnego zeszpecenia lub znieksztacenia ciaa. redni uszczerbek na zdrowiu obejmuje pozostae przypadki, z wyjtkiem jednak tych, gdy naruszenie czynnoci narzdu ciaa lub rozstrj zdrowia trwao nie duej ni 7 dni. Te ostatnie przypadki nazywamy lekkim uszczerbkiem na zdrowiu. ciganie lekkich uszczerbkw na zdrowiu odbywa si z oskarenia prywatnego. Natomiast pozostae cigane s z oskarenia publicznego, z tym, e rednie uszczerbki na 'zdrowiu spowodowane nieumylnie, jeeli ofiar jest najblisza, cigane jest na jej wniosek. VIII. Bjka i pobicie. Istnienie przepisw karnych o bjce i pobiciu uzasadnione jest wycznie pewnym uproszczeniem kryminalizacji dla ominicia trudnoci dowodowych. Z reguy trudno jest ustali dokadnie role uczestnikw zajcia zbiorowego, wobec czego rezygnuje si z takiego ustalania, ograniczajc si do stwierdzenia, e brali oni udzia w bjce (pobiciu) okrelonego typu lub poczonej z pewnym skutkami. Przez bjk rozumie si starcie midzy co najmniej trzema osobami, z ktrych kada wystpuje w zajciu w podwjnej roli - atakujcego i bronicego si. Pobicie to zajcie, w ktrym co najmniej dwie osoby wystpuj czynnie j przeciwko innej osobie lub osobom. W przeciwiestwie do bjki mamy tu do czynienia z wyranym podziaem rl na stron atakujc i stron pokrzywdzon zachowaniem si napastnikw. Zachowanie

si sprawcw bjki lub pobicia polega na ma "braniu udziau", przez co rozumie si nie tylko zadawanie ciosw, ale rwnie np. zachcanie do walki, podawanie narzdzi, zgaszenie wiata dla utrudnienia wycofania si z zajcia itp. W 1 art. 158 KK stypizowane jest umylne przestpstwo niebezpiecznej bjki (pobicia), tj. takiej, w ktrej naraa si ycie czowieka na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia albo cikiego lub redniego uszczerbku na zdrowiu. Paragrafy 2 i 3 art. 1S8 KK zawieraj natomiast przestpstwa udziau w bjce lub pobiciu kwalifikowane ze wzgldu na nastpstwa w postaci cikiego uszczerbku na zdrowiu ( 2) albo mierci czowieka ( 3). Skutki te musz by przyczynowo powizane z bjk (pobiciem) w tym sensie, e s one nastpstwem bjki (pobicia) jako pewnego caociowego zajcia, i to, zajcia odpowiadajcego znamionom przestpstwa z 1 art. 1S8 KK. Od strony podmiotowej przestpstwa z art. 1 S8 2 i 3 s przykadami na przestpstwa popeniane z winy mieszanej, tzn. sam udzia w bjce (pobiciu) musi by umylny, natomiast nastpstwo w postaci uszkodzenia ciaa lub mierci czowieka musi by objte nieumylnoci Odrbnie ujte jest przestpstwo brania udziau w bjce lub pobiciu poczone z uyciem broni palnej, noa lub innego podobnie niebezpiecznego " przedmiotu (art. 1 S9 KK). Jest to przestpstwo formalne, dla ktrego dokonania nie jest wymagane nastpienie jakiegokolwiek skutku, wystarczy stwierdzenie okrelonego zachowania si. Przez niebezpieczny przedmiot rozumie naley przedmiot, ktry ze wzgldu na swoje waciwoci, uywany w sposb zwyky w takich sytuacjach, stwarza niebezpieczestwo uszkodzenia ciaa lub mierci czowieka. IX. Naraenie na niebezpieczestwo. Przestpstwo z art. 160 KK polega na naraeniu czowieka na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia lub cikiego uszczerbku na zdrowiu. Chodzi tu wic o stworzenie stanu, grocego innej osobie nastpieniem w najbliszym czasie jednego z tych skutkw. Np. osoba, ktra spowoduje mier przechodnia przez wyrzucenie cikiego przedmiotu przez okno na ulic popenia przestpstwo (w zalenoci od formy winy) z art. 148 lub z art. 1 SS KK. Jeeli jednak przedmiot przeleci tu koo gowy przechodnia, mamy do czynienia z umylnym lub nieumylnym przestpstwem z art. 160 KK. Kwalifikowanym typem tego przestpstwa jest popenienie go przez osob, ktra ma obowizek troszczenia si o osob naraon na niebezpieczestwo, np. sprawc jest ojciec w stosunku do dziecka (art. 160 2). W 4 art. 160 przewiduje si specyficzny rodzaj czynnego alu sprawcy tego przestpstwa, polegajcy na tym, e

sprawca dobrowolnie uchyla niebezpieczestwo, ktre uprzednio wywoa. Konsekwencj takiego uchylenia niebezpieczestwa jest niepodleganie przez sprawc karze. Przestpstwo z art. 160 KK cigane jest na wniosek pokrzywdzonego. Przestpstwem indywidualnym jest bezporednie naraenie innej osoby na zaraenie wirusem HIV przez osob zaraon nim i wiadom tego faktu (art. 161 1 KK). Podobnie skonstruowany typ przestpstwa, ale w kontekcie choroby wenerycznej lub innej zakanej, cikiej choroby nieuleczalnej lub realnie zagraajcej yciu przewidziany jest w art. 161 2 KK. ciganie tych przestpstw nastpuje na wniosek pokrzywdzonego. X. Nieudzielenie pomocy w niebezpieczestwie. Nieudzielenie pomocy (art. 162 KK) jest przestpstwem powszechnym, polegajcym na zaniechaniu. Oznacza to, e przepis ten nakada obowizek udzielenia pomocy na kadego, kto jest wiadkiem pooenia innej osoby grocego bezporednim niebezpieczestwem utraty ycia lub cikiego uszczerbku na zdrowiu. Jeeli jednak nie udziela pomocy osoba, ktra ma szczeglny prawny obowizek w tym zakresie np. lekarz opiekujcy si pacjentem, ratownik, to moe ona w razie nastpienia skutku odpowiada za jego spowodowanie przez zaniechanie, np. za nieumylne spowodowanie mierci (art. 155 KK). Odpowiedzialno innych osb ogranicza si do formalnego przestpstwa z art. 162 KK, tzn. zarzut wobec nich ogranicza si do samego nieudzielenia pomocy, a nie do skutkw tego zaniechania. Przestpstwa z art. 162 KK nie ma, jeeli udzielenie pomocy mogoby narazi pomagajcego lub inn osob na niebezpieczestwo utraty ycia lub cikiego uszczerbku na zdrowiu. Prawo karne nie wymaga bowiem pod grob kary zachowa bohaterskich. Chodzi jednak o niebezpieczestwo cikiego uszczerbku na zdrowiu, a wic nie moe by w wietle tego przepisu usprawiedliwieniem dla nieudzielenia pomocy np. obawa przezibienia w czasie udzielania pomocy ofierze wypadku na drodze w okresie zimy. Tym bardziej nie jest takim usprawiedliwieniem obawa uszczerbku o charakterze majtkowym. Nie ma obowizku udzielania pomocy w warunkach, gdy moliwe jest udzielenie pomocy ze strony instytucji lub osoby do tego powoanej, np. gdy ofierze wypadku pomocy udzieli moe pogotowie ratunkowe. Nie ma takiego obowizku rwnie wtedy, gdy udzielenie pomocy wymaga poddania si zabiegowi lekarskiemu, np. nie moe by pocignita do odpowiedzialnoci karnej osoba, ktra odmwi poddania si pobraniu krwi dla ratowania ycia osoby wymagajcej transfuzji.

XI. Przestpstwa zwizane z problemem narkomanii. Problematyka narkomanii uregulowana jest w Polsce ustaw z 1997 r. o zwalczaniu narkomanii (Dz.U. Nr 75, poz. 468). Ustawa ta reglamentuje wyrb, posiadanie i obrt rodkami odurzajcymi i psychotropowymi. Zawiera te przepisy karne za naruszenie tej reglamentacji. Polska jest sygnatariuszem konwencji midzynarodowej z 1961 r. o rodkach odurzajcych, konwencji z 1971 r. o substancjach psychotropowych oraz konwencji z 1988 r. w sprawie zwalczania nielegalnego handlu narkotykami t rodkami psychotropowymi. Wykaz rodkw odurzajcych i psychotropowych, ktrych dotyczy ustawa z 1997 r. zawieraj zaczniki do niej. Ustawa przewiduje nastpujce typy przestpstw: 1) wytwarzanie, przetwarzanie albo przerabianie wbrew przepisom ustawy rodkw odurzajcych lub substancji psychotropowych albo przetwarzanie mleczka makowego lub somy makowej (art. 40 ust. 1, typ kwalifikowany ze wzgldu na znaczn ilo lub dziaanie w celu osignicia korzyci art. 40 ust. 2). 2) wyrabianie, posiadanie, przechowywanie, zbywanie lub nabywanie przyrzdw, jeeli z okolicznoci wynika, e su one lub s przeznaczone do niedozwolonego wytwarzania, przetwarzania lub przerobu rodkw odurzajcych lub substancji psychotropowych (art. 40 ust. I). 3) przystosowywanie do niedozwolonego wytwarzania, przetwarzania lub przerobu rodkw odurzajcych lub substancji psychotropowych naczy i przyrzdw, choby byy wytwarzane winnym celu albo wejcie w porozumienie w celu takiego dziaania (art. 40 ust. 2). 4) przywz z zagranicy, wywz za granic tub przewz w tranzycie rodkw odurzajcych, substancji psychotropowych, mleczka makowego lub somy makowej (art. 42 ust. 1). Wypadek mniejszej wagi przewidziany jest w art. 40 ust. 2 ustawy, a typ kwalifikowany w art. 42 ust. 3. 5) wprowadzenie do obrotu rodkw odurzajcych, substancji psychotropowych, mleczka makowego lub somy makowej albo uczestniczenia w takim obrocie (art. 43 ust. 1, wypadek mniejszej wagi - art. 43 ust. 2, typ kwalifikowany - art. 43 ust. 3). 6) udzielanie innej osobie rodka odurzajcego lub substancji psychotropowej albo nakanianie do uycia takiego rodka lub substancji (art. 45 ust. 1). Typ kwalifikowany tego przestpstwa polega na udzielaniu rodka lub substancji lub nakanianiu do ich uycia maoletniemu albo udzieleniu ich innej osobie w znacznych ilociach. 7) udzielanie, w celu osignicia korzyci majtkowej lub osobistej rodka odurzajcego lub substancji psychotropowej innej osobie albo nakanianie do ich uywania (art. 46 ust.

1). Typ kwalifikowany polega na popenieniu opisanego przestpstwa w stosunku do maoletniego (art. 46 ust. 2).Art. 46 ust. 3 przewiduje. wypadek mniejszej wagi. 8) wytwarzanie, przetwarzanie, przerabianie, przywz z zagranicy, wywz za granic, przewz w tranzycie, nabywanie, posiadanie lub przechowywanie prekursorw - w celu wytworzenia rodka odurzajcego lub substancji psychotropowej. 9) posiadanie, wbrew przepisom ustawy; rodkw odurzajcych lub substancji psychotropowych (art. 48 ust. 1). Przestpstwo to wystpuje rwnie w postaci wypadku mniejszej wagi i w postaci typu kwalifikowanego. W odniesieniu do przestpstwa posiadania rodkw odurzajcych lub substancji psychotropowych na wasny uytek i w iloci nieznacznej sprawca nie polega karze. 10) uprawianie maku wbrew przepisom ustawy, z wyjtkiem maku niskomorfinowego lub konopi, z wyjtkiem konopi wknistych (art. 44 ust. 1). i 11) zbieranie, wbrew przepisom ustawy, mleczka makowego, opium, somy makowej, ywicy lub ziela konopi. Ustawa o zwalczaniu narkomanii zawiera te przepisy o leczeniu ambulatoryjnym lub w zakadzie leczniczym sprawcy przewidzianych w niej przestpstw. Ponadto pkt. 57 ustawy przewiduje specyficzny rodek probacyjny stosowany przez prokuratora wobec osoby uzalenionej; ktrej zarzucono popenienie przestpstwa zagroonego kar nie przekraczajc 5 lat pozbawienia wolnoci. Prokurator moe, mianowicie, jeeli sprawca podda si leczeniu, zawiesi postpowanie do czasu zakoczenia leczenia. Po podjciu postpowania prokurator, uwzgldniajc wyniki leczenia postanawia o dalszym pro wadzeniu postpowania albo wystpuje do sdu z wnioskiem o warunkowe umorzenie postpowania. 27. Przestpstwa przeciwko bezpieczestwu powszechnemu. I. Sprowadzenie zdarzenia powszechnie niebezpiecznego albo jego niebezpieczestwa. Zasadniczym typem przestpstwa przeciwko bezpieczestwu powszechnemu jest przewidziane w art. 163 KK sprowadzenie zdarzenia powszechnie niebezpiecznego. Zdarzenie powszechnie niebezpieczne to takie, ktre zagraa yciu lub zdrowiu wielu osb. Bezpieczestwo indywidualne chronione jest innymi przepisami (gwnie art. 160 KK). Niebezpieczestwo powszechne to rwnie takie, ktre grozi mieniu w wielkich rozmiarach, co nie jest rwnoznaczne z du wartoci zagroonego mienia, lecz z jego rozmiarami w sensie fizycznym lub iloci przedmiotw, np. zagroenie dla mienia w postaci nieduej paczki banknotw duej wartoci nie jest

stworzeniem powszechnego niebezpieczestwa, podczas gdy moe nim by zagroenie dla osiedla tanich barakw. Zdarzenie powszechnie niebezpieczne moe mie posta: 1 ) poaru; 2) zawalenia si budowli, zalewu albo obsunicia si ziemi, ska lub niegu; 3) eksplozji materiaw wybuchowych lub atwopalnych albo innego gwatownego wyzwolenia energii, substancji trujcych, duszcych lub parzcych; 4) gwatownego wyzwolenia energii jdrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizujcego. Przestpstwo to moe by popenione rwnie nieumylnie (art. 163 2 KK). KK przewiduje rwnie typy kwalifikowane sprowadzenia niebezpieczestwa powszechnego, jeeli jego nastpstwem jest mier czowieka lub ciki uszczerbek na zdrowiu wielu osb (art. 163 3 i 4 KK). W art. 164 KK kryminalizowane jest sprowadzenie bezporedniego niebezpieczestwa nastpienia zdarzenia powszechnie niebezpiecznego (a wic poaru, lawiny, eksplozji itd.). Jest to wic przestpstwo spowodowania "niebezpieczestwa niebezpieczestwa", Niebezpieczestwo musi by bezporednie, tzn. groce nastpieniem szkodliwego skutku w najbliszym czasie. Przepisy ustaw szczeglnych przewiduj te szereg przepisw kryminalizujcych niebezpieczne zachowania si, nawet jeeli nie byo niebezpieczestwa bezporedniego, a tylko tzw. abstrakcyjne naraenie, np. art. 91 Prawa lotniczego z 1962 r. (Dz.U. Nr 32, poz. 153 ze zm.) przewiduje przestpstwo, polegajce na wykonaniu wbrew przepisom lotu prbnego lub akrobacyjnego nad osiedlem lub innym skupiskiem ludnoci. W 2 przewiduje si nieumyln odmian omawianego przestpstwa. II. Inne postacie powszechnego niebezpieczestwa. Sprowadzenie niebezpieczestwa powszechnego w innej postaci zagroone jest kar w art. 165 KK. Przepis ten dotyczy wprowadzenia powszechnego niebezpieczestwa przez: 1) spowodowanie zagroenia epidemiologicznego, szerzenia si choroby zakanej albo zarazy zwierzcej lub rolinnej; 2) wyrabianie lub wprowadzanie do obrotu szkodliwych dla zdrowia substancji rodkw spoywczych (np. ywnoci zakaonej salmonell) lub innych artykuw powszechnego uytku, albo nie odpowiadajcych warunkom jakoci rodkw farmaceutycznych; 3) uszkodzenie lub unieruchomienie urzdzenia uytecznoci publicznej (w szczeglnoci dostarczajcego wody, wiata, ciepa, gazu lub energii) albo urzdzenia zabezpieczajcego przed nastpieniem niebezpieczestwa powszechnego (np. wau przeciwpowodziowego) lub sucego

do jego uchylenia; 4) zakcenie, uniemoliwienie lub wpywanie w inny sposb na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przesyanie informacji (np. wprowadzenie wirusa do pamici komputera); 5) dziaanie w inny sposb w okolicznociach szczeglnie niebezpiecznych. Przestpstwo to wystpuje rwnie w postaci nieumylnej ( 2 art. 165 KK). Kwalifikowany typ przestpstwa sprowadzenia niebezpieczestwa powszechnego w wymienionych wyej postaciach zachodzi wtedy, gdy nastpstwem czynu jest mier czowieka lub ciki uszczerbek na zdrowiu wielu osb. W art. 171 KK zamieszczony jest typ przestpstwa ktrego gwnym znamieniem jest zachowanie si sprawcy, ktre moe sprowadzi niebezpieczestwo powszechne. Moe to by mianowicie wyrabianie, przetwarzanie, gromadzenie, posiadanie, posugiwanie si lub handel substancj lub przyrzdem wybuchowym, materiaem radioaktywnym, urzdzeniem emitujcym promie i nie jonizujce lub innym przedmiotem lub substancj, ktra moe sprowadzi niebezpieczestwo powszechne. Przestpstwo to moe by popenione rwnie przez zaniechanie (art. 171 2 KK), a take przez przekazanie niebezpiecznych przedmiotw osobie nieuprawnionej (art. 171 3 KK). Przestpstwem przeciwko bezpieczestwu powszechnemu jest te przeszkadzanie dziaaniu majcemu na celu zapobieenie niebezpieczestwu powszechnemu, np. przeszkadzanie w akcji gaszenia poaru (art. 172 KK).

III. Piractwo w komunikacji wodnej lub powietrznej. Nowe typy przestpstw wprowadza KK w art. 166-167. Art. 166 KK przewiduje przestpstwo porwania statku wodnego lub powietrznego przez sprawc stosujcego podstp, gwat na osobie lub grob uycia takiego gwatu. Surowiej karany jest taki czyn, jeeli sprowadza to niebezpieczestwo powszechne (art. 166 2 KK), a jeszcze surowiej jeeli nastpstwem sprowadzenia niebezpieczestwa jest mier czowieka lub ciki uszczerbek na zdrowiu wielu osb (art. 166 3 KK). Zagroenie bezpieczestwa statku wodnego lub powietrznego przez umieszczenie na nich urzdzenia lub substancji zagraajcej bezpieczestwu osb lub mieniu znacznej wartoci - stanowi przestpstwo z art. 167 1 KK. Paragraf 2 tego przepisu z kolei, statuuje typ przestpstwa polegajcy na niszczeniu, uszkadzaniu lub czynieniu niezdatnym do u2ytku urzdzenia nawigacyjnego albo na uniemoliwieniu jego obsugi, jeeli moe to zagrozi bezpieczestwu osb. Przygotowanie do klasycznego piractwa morskiego okrelone

jest jako odrbne przestpstwo w art. 170 KK. Jego znamiona wypenia ten, kto uzbraja lub przysposabia statek morski przeznaczony do dokonania na morzu rabunku lub przyjmuje sub na takim statku. IV. Postanowienia oglne. Art. 168 KK przewiduje karalno przygotowania do niektrych przestpstw przeciwko bezpieczestwu powszechnemu. Czynny al w odniesieniu do sprawcw tej grupy przestpstw przewiduje art. 169 KK, przewanie okrela si go jako "dobrowolne uchylenie niebezpieczestwa". 28. Przestpstwa przeciwko bezpieczestwu w komunikacji. I. Katastrofa komunikacyjna. Najciszym przestpstwem przeciwko bezpieczestwu w komunikacji jest spowodowanie katastrofy w ruchu ldowym, wodnym lub powietrznym (art. 173 1 KK). Katastrofa ta ma zagraa yciu lub zdrowiu wielu osb albo mieniu w wielkich rozmiarach, a wic do znamion tego przestpstwa naley element niebezpieczestwa powszechnego. Przestpstwo to moe by popenione umylnie (art. 173 1 KK), nieumylnie (art. 173 2 KK), a jeli chodzi o typ kwalifikowany przewidziany w art. 173 3 KK (nastpstwo w postaci mierci czowieka lub cikiego uszczerbku na zdrowiu wielu osb) - take z winy mieszanej. W art. 173 4 KK przewidziany jest kwalifikowany typ nieumylnego spowodowania katastrofy. Pojcia katastrofy Kodeks nie definiuje. W orzecznictwie SN bliej wyjaniono przede wszystkim pojcie katastrofy w ruchu ldowym, okrelajc j jako wydarzenie zakcajce w sposb nagy i grony ruch ldowy, sprowadzajce konkretne, rozlege i dotkliwe skutki obejmujce wiksz liczb ludzi lub mienie w znacznych rozmiarach oraz niosce ze sob zagroenie bezpieczestwa powszechnego (OSNKW 33/1975). W konkretnych sprawach uznano za tak katastrof zdarzenie, w ktrym sprawca prowadzi przepeniony autobus PKS, spord ktrych 22 osoby odniosy obraenia na skutek zderzenia z innym pojazdem, a take zdarzenie polegajce na tym, e kierowca prowadzi w stanie nietrzewoci, po ruchliwych ulicach miasta o duym nasileniu ruchu, samochd ciarowy o duej masie i z du szybkoci. Stwarzao to zagroenie dla nieokrelonej liczby osb oraz doprowadzio do zderzenia z innym pojazdem, w wyniku czego mier ponioso kilku pasaerw. Na tle nowego uregulowania orzecznictwo to tylko

czciowo zachowuje sw aktualno, poniewa akcentowany w nim element skutku w postaci mierci czowieka lub cikiego uszczerbku na zdrowiu, przeniesiony zosta do typu kwalifikowanego. Wedug uzasadnienia do projektu KK (Uzas., 69), katastrof jest "takie zdarzenie w ruchu, ktre ju spowodowao znaczne szkody w mieniu, a rwnoczenie grozio w momencie jego przebiegu yciu lub zdrowiu wielu osb, albo mieniu wielkich rozmiarw"... Wydaje si, e naley podzieli ten pogld, chocia literalne odczytanie sformuowania art. 173 1 KK sugerowaoby, e katastrof jest zdarzenie, ktre nie musi zawiera wspomnianego zagroenia, ktre jest dodatkowym znamieniem. Takie odczytanie przepisu pozbawioby jednak pojcie katastrofy jakiejkolwiek treci. Spowodowanie bezporedniego niebezpieczestwa katastrofy komunikacyjnej (umylne bd nieumylne) jest przestpstwem z art. 174 1-2 KK. W art. 175 KK przewidziano karalno czynnoci przygotowawczych do przestpstwa umylnego spowodowania katastrofy komunikacyjnej. W art. 176 1 przewidziano szczegln posta czynnego alu sprawcy przestpstwa spowodowania niebezpieczestwa katastrofy. Nie podlega on karze, jeeli dobrowolnie uchyli groce niebezpieczestwo. Natomiast w art. 176 2 KK przewiduje si moliwo nadzwyczajnego zagodzenia kary wobec sprawcy, ktry spowodowa katastrof komunikacyjn, jeeli dobrowolnie uchyli on niebezpieczestwo groce yciu lub zdrowiu wielu osb. Zastosowanie tych przepisw bdzie jednak praktycznie moliwe tylko w tych przypadkach, gdy spowodowane niebezpieczestwo trwa jaki -czas, umoliwiajcy przeciwdziaanie, i gdy uchylenie niebezpieczestwa zaley od sprawcy.

II. Wypadek komunikacyjny. Przestpstwo spowodowania wypadku komunikacyjnego (art. 177 KK) odnosi si do wypadkw w sferze ruchu ldowego, wodnego lub powietrznego. W praktyce najwiksze znaczenie maj wypadki drogowe. Problematyce przestpstw drogowych powicone byy wytyczne SN z 1975 r. (OSNKW 33/1975), ktre obecnie nie s formalnie wice dla sdw, ale stanowi jednak nadal najbardziej wyczerpujc wykadni przepisw o przestpstwach drogowych i w pewnym zakresie zachowuj aktualno na tle nowego KK. Przestpstwo spowodowania wypadku drogowego moe by popenione w miejscu, gdzie faktycznie odbywa si ruch pojazdw (a wic niekoniecznie na drodze publicznej). Podmiotem tego przestpstwa moe by kady, rwnie pieszy. Przestpstwo z art. 177 KK ma charakter nieumylny, a wic charakterystyczne jest dla nieostro2ne zachowanie si

sprawcy, okrelone w przepisie sowami "naruszajc, chociaby nieumylnie, zasady bezpieczestwa w ruchu". Zasady bezpieczestwa to reguy okrelone w przepisach drogowych i niepisane reguy wynikajce z istoty ruchu drogowego i interpretacji przepisw (np. tzw. zasada ograniczonego zaufania). Naruszenie zasad moe by umylne (np. kierowca umylnie przekracza dozwolon szybko) lub nieumylne, np. kierowca nie obserwujc drogi, nie zauwaa znaku drogowego i wymusza pierwszestwo przejazdu. Okrelone w art. 177 skutki musz pozostawa w zwizku przyczynowym z naruszeniem zasad bezpieczestwa. Skutki te, to w typie przestpstwa z 1 art. 177 KK redni uszczerbek na zdrowiu, okrelony w art. 157 1 KK, natomiast w typie kwalifikowanym z 2 art. 177 skutek okrelono jako mier innej osoby albo ciki uszczerbek na jej zdrowiu. Inaczej ni to byo w KK z 1969 r., nie ma przestpstwa spowodowania wypadku samochodowego, jeeli spowodowany skutek ma wycznie charakter szkody materialnej lub lekkiego uszkodzenia ciaa. Przestpstwo spowodowania wypadku komunikacyjnego jest cigane na wniosek, jeeli pokrzywdzonym jest wycznie osoba najblisza (art. 115 11 KK).

III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary. W art. 178 KK przewiduje si zaostrzenie ustawowego wymiaru kary za przestpstwo spowodowania katastrofy komunikacyjnej, niebezpieczestwa tej katastrofy albo wypadku komunikacyjnego wobec sprawcy, ktry popeni jedno z tych przestpstw w stanie nietrzewoci lub pod wpywem rodka odurzajcego lub zbieg z miejsca zdarzenia. W takich przypadkach grna granica ustawowego zagroenia zwikszona zostaje o poow. Pojcie stanu nietrzewoci zdefiniowano w art. 115 16 KK. Zachodzi on, gdy: 1) zawarto alkoholu we krwi przekracza 0,5 promila albo prowadzi do stenia przekraczajcego t warto lub 2) zawarto alkoholu w 1 decymetrze szeciennym wydychanego powietrza przekracza 0,25 miligrama albo prowadzi do stenia przekraczajcego t warto. Pojcie "rodka odurzajcego" zdefiniowane jest w art. 6 pkt. 2 ustawy z 24.4.1997 r. o przeciwdziaaniu narkomanii jako "kada substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego dziaajca na orodkowy ukad nerwowy, okrelona w wykazie rodkw odurzajcych stanowicym zacznik nr 2 do ustawy". Kodeks nie precyzuje pojcia "ucieczki z miejsca zdarzenia". Naley jednak przyj, e nie kade oddalenie si jest ucieczk. Ucieczka nie zachodzi ,11p. wtedy, gdy oddalenie si ma na celu sprowadzenie pomocy lub zawiadomienie Policji. Nie jest te ucieczk oddalenie si po

podaniu swych danych personalnych ,i poddaniu si badaniu na zawarto alkoholu. IV. Inne przestpstwa przeciwko bezpieczestwu w komunikacji. Przestpstwem przeciwko bezpieczestwu w komunikacji jest rwnie dopuszczenie do ruchu pojazdu w stanie bezporednio zagraajcym temu bezpieczestwu albo dopuszczenie do prowadzenia pojazdu po drodze publicznej przez osob znajdujc si w stanie nietrzewoci, bdc pod wpywem rodka odurzajcego lub nie majc wymaganych uprawnie (art. 179 KK). Sprawc tego przestpstwa moe by tylko osoba, na ktrej ciy szczeglny obowizek niedopuszczenia pojazdu do ruchu w takiej sytuacji, np. dyspozytorzy, osoby dokonujce przegldw i napraw pojazdw, funkcjonariusze policji, przeoeni kierowcw. Np. funkcjonariusz policji, ktry po stwierdzeniu niesprawnoci hamulcw zezwoli kierowcy na dalsz jazd albo pracownik stacji obsugi, ktry przemilczy stwierdzon w czasie przegldu niebezpieczn niesprawno samochodu - mog odpowiada z art. 179 KK. Art. 180 KK zawiera wystpek penienia w stanie nietrzewoci czynnoci zwizanych bezporednio z zapewnieniem bezpieczestwa pojazdw, np. czynnoci kierowania ruchem pojazdw, obsug urzdze sucych do regulacji ruchu pojazdw. 29. Przestpstwa przeciwko rodowisku naturalnemu. I. Niszczenie wiata rolinnego lub zwierzcego. Powodowanie zniszcze w wiecie rolinnym lub zwierzcym w znacznych rozmiarach jest przestpstwem okrelonym w art. 181 1 KK. Okrelenie "znaczne rozmiary" jest typowym znamieniem ocennym, ktrego KK nie precyzuje. Spowodowanie wskazanego w tym przepisie skutku moe nastpi przez jakiekolwiek dziaanie lub przez zaniechanie ze strony osoby, na ktrej I ciy prawny szczeglny obowizek przeciwdziaania mu. Nieumylne dopuszczenie si tego przestpstwa powoduje odpowiedzialno z art. 181 4 KK. W 2 art. 181 okrelone jest przestpstwo niszczenia albo uszkadzania rolin lub zwierzt i spowodowanie przez to istotne szkody, na terenie objtym ochron (w parku narodowym, rezerwacie przyrody lub parku krajobrazowym), przy czym sprawca ma dziaa wbrew przepisom obowizujcym na takim terenie. Niezalenie od miejsca czynu, przestpstwem jest niszczenie albo uszkadzanie rolin lub zwierzt

pozostajcych pod ochron gatunkow i spowodowanie przez to istotnej szkody. Przestpstwa z art. 181 2-3 mog by popenione rwnie nieumylnie. II. Zanieczyszczanie rodowiska. Umylne lub nieumylne zanieczyszczanie wody, powietrza lub ziemi substancj albo promieniowaniem jonizujcym w takiej iloci lub w takiej postaci, e moe to zagrozi yciu lub zdrowiu wielu osb lub spowodowa zniszczenie w wiecie rolinnym lub zwierzcym w znacznych rozmiarach kryminalizowane jest w art. 182 KK. Zanieczyszczenie rodowiska, o ktrym mowa w tym przepisie musi mie charakter dziaania przekraczajcego dopuszczalne normy iloci substancji lub promieniowania wprowadzanych do wody, powietrza lub ziemi. Samo przekroczenie tych norm nie jest jednak przestpstwem z art. 182 KK, jeeli nie wywoao okrelonych w nim skutkw. Przestpstwa w art. 183 KK dotycz zanieczyszczenia rodowiska przez niezgodne z przepisami postpowanie z odpadami. Przez odpady rozumie si (art. 3 pkt. 5 ustawy z 1980 r. o ochronie rodowiska) "zuyte przedmioty oraz substancje stae, a take nie bdce ciekami substancje cieke, pozostajce w zwizku z bytowaniem czowieka lub dziaalnoci gospodarcz, nieprzydatne w miejscu lub w czasie, w ktrym powstay i uciliwe dla rodowiska. Niezgodne z przepisami postpowanie z odpadami moe polega na ich skadowaniu, usuwaniu, przerabianiu, unieszkodliwianiu albo przewoeniu w taki sposb, e moe to zagrozi yciu lub zdrowiu wielu osb lub spowodowa zniszczenie w wiecie rolinnym lub zwierzcym w znacznych rozmiarach (art. 183 1 KK). Karalne jest rwnie niezgodne z przepisami sprowadzanie z zagranicy odpadw lub substancji zagraajcych rodowisku, a take dopuszczenie do niezgodnego z przepisami postpowania z odpadami, o ktrym bya mowa wyej (przestpstwo z zaniechania). Przestpstwa niezgodnego z prawem postpowania z odpadami mog by popenione rwnie nieumylnie (art. 183 4 KK). Art. 184 KK, dotyczy niebezpiecznego postpowania z materiaem jdrowym albo innym rdem promieniowania jonizujcego w postaci przewoenia go, gromadzenia, skadowania, porzucenia lub pozostawienia bez waciwego zabezpieczenia. Przestpstwo to moe by popenione rwnie nieumylnie. W 2 art. 184 przewiduje si przestpstwo z zaniechania polegajce na dopuszczeniu do niebezpiecznego postpowania z materiaem jdrowym lub innym rdem promieniowania jonizujcego.

III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary. W art. 185 KK przewiduje si surowsze ustawowe zagroenie kary za omwione wyej umylne przestpstwa zanieczyszczania rodowiska, jeeli czyn sprawcy czy si z nastpstwem w postaci zniszcze w wiecie rolinnym lub zwierzcym w znacznych rozmiarach (art. 185 1 KK) albo w postaci mierci czowieka lub cikiego uszczerbku na zdrowiu wielu osb (art. 185 2 KK). Zaostrzenie to nie dotyczy przestpstwa z art. 186 KK, tj. nieutrzymywanie (wbrew obowizkowi) w naleytym stanie lub nieuywania urzdze zabezpieczajcych wod, powietrze lub ziemi przed zanieczyszczeniem lub urzdze zabezpieczajcych przed promieniowaniem, a take oddania lub dopuszczenia do uytkowania obiektu budowlanego nie majcego takich urzdze zabezpieczajcych. IV. Dziaanie na szkod terenu chronionego prawnie. Art. 187 KK przewiduje przestpstwo niszczenia, powanego uszkodzenia lub istotnego zmniejszego wartoci przyrodniczej prawnie chronionego terenu lub obiektu i spowodowanie przez to istotnej szkody . Przestpstwem z tego przepisu bdzie np. cicie drzewa uznanego za pomnik przyrody. W 2 art. 187 KK przewiduje si take nieumylne popenienie tego przestpstwa. Przestpstwem na szkod terenw objtych ochron jest take wznoszenie obiektu budowlanego lub powikszanie istniejcego obiektu na terenie objtym ochron ze wzgldw przyrodniczych lub krajobrazowych albo w otulinie takiego terenu, jeeli dziaanie takie dokonywane jest wbrew przepisom i (art. 188 KK). 30. Przestpstwa przeciwko wolnoci. I. Uwagi oglne. Przedmiotem ochrony omwionych w tym paragrafie przepisw jest wolno w jej rnych odmianach. Omwiono tu rwnie przestpstwa przeciwko wolnoci sumienia i wyznania, ktre w KK tworz odrbny rozdzia czci szczeglnej. II. Pozbawienie czowieka wolnoci. Przestpstwo pozbawienia wolnoci (art. 189 KK), mimo oglnego brzmienia tego przepisu, rozumiane jest jako odnoszce si wycznie do wolnoci w sensie fizycznym, czyli wolnoci zmiany miejsca przebywania. Jest to prze-

stpstwo umylne. Pozbawienie czowieka. wolnoci przez lekkomylno lub niedbalstwo nie jest przestpstwem, chyba e wynika z niedopenienia obowizkw lub przekroczenia uprawnie przez funkcjonariusza publicznego i wyrzdza pokrzywdzonemu istotn szkod (art. 231 3 KK). Pozbawienie wolnoci moe by popenione w rnych formach, np. przez zamknicie czowieka w pomieszczeniu, zwizanie, odebranie kalece kul. Nie jest pozbawieniem wolnoci w rozumieniu art. 189 KK stworzenie utrudnie w poruszaniu si, np. odebranie laski, zmuszenie do przejcia do innego wyjcia z budynku, chyba e sprawca usiowa w ten sposb pozbawi czowieka wolnoci. Przestpstwo to moe by popenione rwnie przez zaniechanie, jeeli na sprawcy ciy prawny obowizek dziaania, np. kierowca nie zatrzymuje samochodu, pozbawiajc w ten sposb wolnoci podwoonego przez siebie znajomego, ktry posprzeczawszy si z nim, owiadczy, e chce wysi. Kwalifikowany typ pozbawienia wolnoci przewiduje art. 189 2 KK. Ma on, miejsce wtedy, gdy pozbawienie wolnoci trwao duej ni 7 dni lub czyo si ze szczeglnym udrczeniem. Pozbawienie wolnoci jest przestpstwem trwaym. III. Groba karalna. Przestpstwo groby karalnej (art. 190 KK) polega na groeniu innej osobie popenieniem przestpstwa (nie wystarczy wic groenie wykroczeniem lub innym naruszeniem prawa) na jej szkod lub szkod najbliszych (zob. art. 1 I S 11 KK). Przedmiotem ochrony jest tu wolno w sensie psychicznym, wolno od strachu. Jest to przestpstwo materialne, poniewa do jego znamion naley skutek w postaci uzasadnionej obawy adresata groby, e bdzie ona speniona. Nie oznacza to, e niebezpieczestwo spenienia groby musi by realne, wystarczy, e jest ono za takie uwaane przez pokrzywdzonego i ma on podstawy do takiego pogldu. Groba nie musi by wyraona sownie, wystarczy jakiekolwiek zachowanie si sprawcy, ktrego treci jest groba popenienia przestpstwa, np. mierzenie z broni palnej. Groba karalna jest cigana na wniosek pokrzywdzonego.

IV. Zmuszanie. Zmuszanie (art. 191 KK) jest przestpstwem naruszajcym wolno czowieka do zachowania si zgodnie ze swoj wol. Dziaanie sprawcy polega tu na stosowaniu przemocy lub groby bezprawnej w celu zmuszenia innej osoby do okrelonego dziaania, zaniechania lub znoszenia. Przemoc oznacza fizyczne oddziaywanie na czowieka bezporednio lub za porednictwem rzeczy, ktre uniemoliwia

opr lub go przeamuje albo wpywa na ksztatowanie si jego woli przez stosowanie fizycznej dolegliwoci. Jest to wic zarwno przymus absolutny (vis absoluta), jak i wzgldny (vis compulsiva). Przemoc jest wic wykrcenie komu rki, wypchnicie za drzwi, obezwadniajce uderzenie w gow, a take bicie lub polewanie kogo zimn wod lub stosowanie innych form tortur. Przemoc jest te zamknicie pomieszczenia na kdk, zmiana zamkw w drzwiach, odebranie kluczykw od samochodu i inne sposoby dziaania za porednictwem rzeczy. Groba bezprawna zdefiniowana jest w art. 115 12 KK. Jest to pojcie szersze od groby karalnej, tj. przestpstwa okrelonego w art. 190 KK. Obejmuje ono bowiem, poza grob popenienia przestpstwa, grob spowodowania postpowania karnego i grob rozgoszenia wiadomoci uwaczajcej czci zagroonego lub jego najbliszych. Nie stanowi jednak groby bezprawnej zapowied spowodowania postpowania karnego, jeeli ma ona na celu jedynie ochron prawa naruszonego przestpstwem. Np. okradziony moe da zwrotu rzeczy lub wypacenia odszkodowania, groc powiadomieniem policji. Nie moe jednak grozi zawiadomieniem policji o fakcie kradziey, jeeli sprawca nie przestanie spotyka si z jego crk. Przestpstwo zmuszania ma charakter formalny, bowiem skutek w postaci zmuszenia innej osoby do okrelonego zachowania si nie musi nastpi. Ma on jednak by celem zachowania si sprawcy, a wic jest to przestpstwo kierunkowe. Przestpstwo zmuszania mieci w sobie zachowania rnego rodzaju, m.in. to co si potocznie okrela jako szanta. Jego znamiona wypenia te takie zachowanie si, ktre m na celu uzyskanie legalnego stanu rzeczy lub nalenego prawnie wiadczenia z pominiciem przewidzianego przez prawo trybu, bowiem stosowanie przymusu jest w zasadzie (poza przewidzianymi w przepisach sytuacjami upowaniajcymi jednostk do stosowania przemocy dla wyegzekwowania lub zabezpieczenia swych praw) zmonopolizowane przez pastwo. Na przykad przestpstwem z art. 191 KK bdzie dokonanie przemoc eksmisji lokatora bez porednictwa organw pastwowych. Szczegln odmian zmuszania jest wymuszanie zwrotu wierzytelnoci (art. 191 2 KK), a take wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta (art. 192 KK).Przy tym ostatnim przestpstwie przemoc lub groba nie nale jednak do jego ustawowych znamion. Do jego popenienia wystarczy wiec, e pacjent nie wyrazi zgody poniewa zosta wprowadzony w bd albo po prostu nie wiedzia, e dokonywany jest zabieg. Kwesti zgody pacjenta na zabieg leczniczy szczegowo reguluje art. 32-35 ustawy o zawodzie lekarza z 1996 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 28, poz. 152).

V. Naruszenie miru domowego. Dobrem prawnym chronionym przez art. 193 KK jest mir domowy czyli wolno niezakconego korzystania z domu, mieszkania, ale take z lokalu, I pomieszczenia albo ogrodzonego terenu. Moe to by zarwno obiekt prywatny, jak i nalecy do instytucji, przedsibiorstwa lub innej osoby prawnej albo organizacji (OSNKW 23/1990). Zachowanie si sprawcy polega ma na wdarciu si do obiektu lub nie- i opuszczeniu go wbrew daniu osoby uprawnionej. Wdarcie si, to wejcie przy uyciu przemocy (np. odepchnicie si gospodarza, wyamanie drzwi) albo przynajmniej wbrew protestom osoby uprawnionej lub wbrew jej woli (np. wejcie do mieszkania po otworzeniu drzwi wytrychem). Nieopuszczenie obiektu ma miejsce take wtedy, gdy sprawca znalaz si w danym miejscu legalnie, ale nastpnie sta si osob niepodan, i mimo dania osoby uprawnionej nie opuszcza mieszkania lub innego miejsca. VI. Prawnokarna ochrona wolnoci sumienia i wyznania. 1. Wolno sumienia i wyznania naley do istotnych praw obywatelskich chronionych konstytucyjnie oraz przez midzynarodowe konwencje dotyczce praw czowieka (zob. art. 18 MPPOP i art. 9 KPCPW). W polskim prawie karnym dotycz jej przepisy rozdziau XXIV KK ("Przestpstwa przeciwko wolnoci sumienia i wyznania"). Art. 194 przewiduje przestpstwo dyskryminacji na tle bezwyznaniowoci lub przynalenoci wyznaniowej. Dziaanie sprawcy polega ma na ograniczaniu obywatela w jego prawach z tych wanie wzgldw, e naley on do okrelonego wyznania lub nie naley do adnego. Chodzi tu wic o rnego rodzaju sytuacje, w ktrych osoba majca prawo wydawania pewnych decyzji (np. o przyjciu do szkoy, do pracy) lub po prostu wykonujca pewne czynnoci (np. usugowe lub handlowe) odmawia obywatelowi korzystania z przysugujcych wszystkim praw z motyww wyznaniowych. Zoliwe przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kocioa lub innego zwizku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej (art. 195 KK) jest nowym typem przestpstwa, ktrego przedmiotem jest wolno wykonywania kultu religijnego. Zoliwe przeszkadzanie pogrzebowi lub uroczystociom lub obrzdom aobnym albo zniewaanie zwok, prochw ludzkich lub miejsca spoczynku zmarego (art. 195 2) jest przestpstwem godzcym w uczucia ludzi zwizane z kultem zmarych, zwaszcza za w uczucia osb bliskich zmaremu. Przepis wymaga, by przeszkadzanie miao nie tylko charakter dziaania umylnego, ale ponadto by byo zoliwe, a wic by wynikao z chci dokuczenia innym osobom. Nie bdzie wic przestpstwem z tego artykuu (ale ewentualnie wykroczeniem

zakcenia porzdku) zachowanie si pijaka, ktry zakci przebieg pogrzebu swoim niestosownym, ale nie zoliwym zachowaniem si. Zniewaanie, o ktrym mowa w tym przepisie, moe polega na wypowiadaniu sownych obelg lub na innym zachowaniu si w stosunku do zwok, prochw lub miejsca spoczynku zmarego, ktre w powszechnym odczuciu uwaany jest za oznaczajcy brak elementarnego szacunku dla uczu innych osb, np. demonstracyjne plucie na grb. Art. 196 KK przewiduje przestpstwo obraania uczu religijnych innych osb przez dziaania polegajce na publicznym zniewaaniu przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzdw religijnych. Jest to przestpstwo materialne, tzn., e dokonane jest ono dopiero wtedy, gdy nastpi skutek w postaci obrazy uczu religijnych przynajmniej dwch osb. Dziaanie sprawcy ma mie charakter publiczny i polega na zniewaaniu przedmiotu czci religijnej w sensie przedmiotu materialnego, np. figury przedstawiajcej uosobienie bstwa, obrazu, przedmiotu liturgicznego, a take przedmiotu w szerszym sensie obiektu kultu (np. zniewaanie Mahometa, Buddy lub Jezusa). Zniewaanie moe mie posta werbaln lub te polega na zachowaniu si sprawcy, ktry w zamiarze bezporednim w demonstracyjny sposb publicznie okazuje lekcewaenie lub pogard przedmiotu kultu, chcc obrazi uczucia religijne innych osb lub godzc si na taki skutek. Najtrudniejszym problemem zwizanym z interpretacj tego przepisu jest odrnienie obrazy uczu religijnych od dziaa polegajcych na korzystaniu z wolnoci sowa oraz wolnoci sumienia i wyznania, w formie krytyki okrelonych wyzna lub poszczeglnych dogmatw. Na pewno naley tu przyj zasad nieograniczonego zakresu merytorycznej analizy i krytyki, i jednoczenie uzna istnienie pewnych nieprzekraczalnych granic formy takiej krytyki. Dla osb silnie zaangaowanych religijnie kade podwaanie wyznawanych przez nie prawd wiary moe razi ich uczucia. Przestpstwem z art. 196 moe by jednak tylko takie zachowanie si, ktre ma charakter zniewaania, a wic zarzut wobec sprawcy odnosi si musi do formy jego wypowiedzi lub zachowania si. Ustalenie, kiedy forma ta jest ju lub nie jest jeszcze zniewaaniem musi si odwoywa do przewaajcych ocen spoecznych w tym zakresie. 31. Przestpstwa przeciwko wolnoci seksualnej i obyczajnoci. I. Uwagi oglne. Przestpstwa z rozdziau XXV KK godz w jeden z dwch przedmiotw ochrony: wolno seksualn lub obyczajno. Wsplnym mianownikiem jest to, e wszystkie dotycz sfery seksu, tote nazywa si je niekiedy przestpstwami

seksualnymi. Przestpstwa przeciwko wolnoci seksualnej s odmian przestpstw przeciwko wolnoci (w KK z 1969 r. byy zreszt zamieszczone w tak zatytuowanym rozdziale). Nale do nich zgwacenie - art. 197 KK, czynnoci seksualne z osob bezradn lub niepoczytaln- art. 198 KK, naduycie stosunku zalenoci - art. 199 KK, czynnoci seksualne (czyn lubieny) z dzieckiem - art. 200 KK, zmuszanie do prostytucji - art. 203 KK. Natomiast okrelenie w tytule rozdziau XXV KK niektrych opisanych w nim typw przestpstw jako przestpstw przeciwko obyczajnoci oznacza ma, e dobrem prawnym chronionym przez art. 202 i 204 KK (rozpowszechnianie pornografii, strczycielstwo, sutenerstwo, kuplerstwo, handel ywym towarem) jest pewien system norm spoecznych (gwnie moralnych), regulujcych zachowania si ludzi w sferze seksualnej. Takie okrelenie, jako oglne, nie wyjania jednak bliej sensu tych norm, a tym samym ratio legis chronicych je przepisw karnych. To ratio legis jest zreszt zrnicowane przy poszczeglnych typach przestpstw z tego rozdziau. W odniesieniu do problematyki przestpstw w dziedzinie seksualnej stanowisko polskiego prawa karnego byo od czasu k.k. z 1932 r. tradycyjnie liberalne. K.k. z 1932 r. bardzo powcigliwie operowa kryminalizacj i przewidywa, w rozdziale o starowiecko brzmicym tytule "Nierzd", jedynie takie przestpstwa, jak: zgwacenie, czyn nierzdny z naduyciem stosunku zale2noci, czyn nierzdny z dzieckiem, kazirodztwo, prostytucja homoseksualna, kuplerstwo, sutenerstwo i strczycielstwo, handel ywym towarem, czyn nierzdny dokonany publicznie i rozpowszechnianie pornografii. Liberalny charakter tego uregulowania jeszcze bardziej rzuca si w oczy, jeli wzi pod uwag, e w niektrych pastwach zachodnioeuropejskich jeszcze w latach 60-tych kryminalizowano cudzostwo (w prawie karnym austriackim jest ono dotychczas przestpstwem), a komisje kodyfikacyjne w RFN i w Austrii jeszcze pod koniec lat 50-tych powanie rozwaay kwesti, czy uzna za przestpstwo sodomi, wyudzenie stosunku seksualnego oraz stosunki homoseksualne midzy osobami dorosymi. KK z 1969 r. przej w oglnych zarysach uregulowane k.k. z 1932 r., rezygnujc jednak z kryminalizacji prostytucji homoseksualnej. T liberaln tendencj kontynuuje KK z 1997 r. II. Zgwacenie. Zgwacenie jest przestpstwem naruszajcym wolno decydowania o swoim I yciu seksualnym. Polega ono na doprowadzeniu innej osoby przemoc, grob bezprawn lub podstpem do obcowania pciowego (arf. 197 1 KK) albo do

poddania si innej czynnoci seksualnej albo wykonania takiej czynnoci (art. 197 2 KK). Przez obcowanie pciowe naley rozumie spkowanie lub jego surogaty, np. stosunki oralne lub analne czy homoseksualne (Filar, Problemy, 24). Natomiast inne czynnoci seksualne to takie zachowanie si zaspokajajce popd seksualny, ktre nie mieszcz si w pojciu obcowania pciowego (masturbacja, obmacywanie o charakterze seksualnym). Zgwacenie jest przestpstwem materialnym. Skutkiem zawartym w znamionach jest obcowanie pciowe, poddanie si innej czynnoci seksualnej lub wykonanie jej. Wspsprawc zgwacenia moe by osoba, ktra sama nie obcuje pciowo ani nie wykonuje innej czynnoci seksualnej, lecz np. doprowadza ofiar do stosunku pciowego z inn osob. Sposb popenienia zgwacenia moe by trojakiego rodzaju. Przepis wymienia tu przemoc, grob bezprawn i podstp. Pojcie przemocy i groby bezprawnej naley tu rozumie tak, jak przy przestpstwie zmuszania (art. 191 KK). Natomiast wyjanienia wymaga pojcie podstpu. Podstpem jest nie kade wprowadzenie innej osoby w bd, lecz tylko takie dziaania sprawcy, ktre doprowadzaj do skutku przewidzianego w art. 197 KK wbrew woli tej osoby, przez spowodowanie jej bdu co do tosamoci sprawcy lub charakteru podejmowanych czynnoci, albo dziaania sprawcy, ktry przez wprowadzenie innej osoby w bd doprowadza j do stanu uniemoliwiajcego stawianie oporu. Nie jest wic zgwaceniem przy uyciu podstpu np. doprowadzenie innej osoby do stosunku pciowego faszyw obietnic maestwa lub dania prezentu. Zdaniem SN (OSNKW 229/1974) nie stanowi podstpu nakanianie penoletniej, znajcej dziaanie alkoholu kobiety do picia napojw alkoholowych, chociaby nakaniajcy mia na celu odbycie z odurzon alkoholem kobiet stosunku pciowego. Dziaanie podstpem moe natomiast polega na wywoaniu stanu odurzenia podanym skrycie narkotykiem lub czynnoci seksualne wykonane pod pozorem badania lekarskiego. Zgwacenie jest przestpstwem powszechnym. Jego sprawc moe by kady odpowiadajcy oglnym cechom podmiotu. Nie wyklucza zgwacenia fakt, e ofiar jest osoba pozostajca w zwizku maeskim ze sprawc. Obowizek wsplnego poycia maonkw wynikajcy z KRO nie oznacza bowiem zrzeczenia si przez zawierajcych maestwo wolnoci decydowania o wspyciu seksualnym, a wic nie uprawnia wspmaonka do egzekwowania tego obowizku w sposb okrelony w art. 197 KK. Kwalifikowany typ przestpstwa zgwacenia, bdcy zbrodni, przewiduje 3 art. 197 KK. Zachodzi on wtedy, gdy sprawca dziaa ze szczeglnym okruciestwem albo wsplnie z inn osob. Dziaanie wsplnie z inn osob(zgwacenie zbiorowe) ma miejsce wtedy, gdy bierze w nim udzia co najmniej dwch wspsprawcw. Jeli chodzi o dziaanie ze

szczeglnym okruciestwem, przyjmuje si, e jest to nie tylko stosowanie rodkw drastyczniejszych ni konieczne dla przeamania oporu ofiary, ale rwnie zadawanie innych dotkliwych cierpie i godzenie przez to w zdrowie lub inne dobra osobiste ofiary, nawet jeeli maj one na celu przeamanie oporu. Szczeglnym okruciestwem jest np. uderzenie gow ofiary o mur, kopanie, zgwacenie dziecka, zgwacenie w obecnoci osb bliskich, dziaanie wielokrotne i dugotrwae, wyjtkowo odraajcy sposb zgwacenia (OSNKW 18/1973). III. Czynnoci seksualne z osob bezradn lub niepoczytaln. Przestpstwo z art. 198 KK polega na doprowadzeniu do takiego samego skutku jak przy zgwaceniu, ale w inny sposb. Tym sposobem jest wykorzystanie bezradnoci innej osoby lub jej niepoczytalnoci (wynikajcy z upoledzenia umysowego lub choroby psychicznej brak zdolnoci do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postpowaniem). Przez bezradno rozumie naley sytuacj niemonoci stawiania fizycznego oporu, np. zwizanie, odurzenie alkoholem, narkoza, parali. Nie ma przestpstwa, gdy mimo istnienia stanu okrelonego w art. 198 gdy istnieje domniemana zgoda osoby na wspycie seksualne. Np. m lub narzeczony kontynuujcy ycie seksualne z kobiet, ktra zachorowaa psychicznie, nie wypenia znamion tego przestpstwa. IV. Naduycie zalenoci. Art. 199 KK przewiduje przestpstwo rwnie co do skutku tosame z przestpstwem zgwacenia, natomiast rnice si od niego sposobem dziaania sprawcy. Sposb ten ma mianowicie polega na naduyciu stosunku zalenoci lub wyzyskaniu krytycznego pooenia. Stosunek zalenoci ma miejsce wtedy, gdy nieposuszestwo osoby zalenej moe mie dla niej negatywne skutki. Naduycie tego stosunku zachodzi wtedy, gdy sprawca wiadomie uywa tego elementu jako czynnika nacisku na psychik pokrzywdzonego l, i ukierunkowuje jej decyzj w podanym przez siebie kierunku (Filar, System 2, 188). Np. sprawca grozi podwadnemu utrat pracy, jeeli nie podporzdkuje si jego daniom seksualnym. Wykorzystanie krytycznego pooenia ma miejsce wtedy, gdy sprawca wykorzystuje np. obaw innej osoby przed odpowiedzialnoci karn zalen od jego wniosku lub skargi, albo gdy wykorzystuje krytyczne pooenie finansowe, groce bardzo dotkliwymi skutkami (ale nie zwyky niedostatek lub niezamono innej osoby). Nie jest wykorzystaniem stosunku zalenoci akceptacja

inicjatywy osoby podporzdkowanej, liczcej na uprzywilejowane potraktowanie, awans, nagrod itp. V. Czynnoci seksualne z dzieckiem (czyn lubieny). Tradycyjn nazw przestpstwa z art. 200 KK jest "czyn lubieny", chocia przepis nie uywa tej nazwy. Znamiona tego przestpstwa wypenia ten, kto doprowadza maoletniego poniej lat 15 do obcowania pciowego lub do poddania si innej czynnoci seksualnej albo do wykonania takiej czynnoci. Racj bytu tego przepisu jest przekonanie, e wczesne kontakty seksualne szkodz rozwojowi fizycznemu i psychicznemu dzieci. Przepis ma chroni dzieci przed naduyciem seksualnym w stosunku do nich. Nie jest wic przestpstwem z art. 200 KK np. stosunek seksualny dwojga czternastolatkw. W 2 art. 200 stypizowana jest odmiana przestpstwa polegajca na "utrwalaniu treci pornograficznych" z udziaem maoletniego poniej lat 15.

VI. Kazirodztwo. Powd kryminalizacji kazirodztwa nie jest jasny. Wiadomo, e kazirodztwo uwaane byo w prawie wszystkich znanych kulturach za czyn wywoujcy groz, jako przeamanie pewnego tabu. W pewnym okresie prbowano uzasadnia przestpno kazirodztwa szkodliwoci stosunkw kazirodczych dla zdrowia ewentualnego potomstwa. Twierdzono mianowicie, e dzieci ze stosunkw kazirodczych czciej maj pewne wady genetyczne. Wspczesna genetyka nie potwierdza jednak tego twierdzenia. Zreszt kazirodztwo byo kryminalizowane przed zaistnieniem tej hipotezy, i pozostao przestpstwem po jej upadku. Ponadto w literaturze zwraca si uwag na to, e inne czyny mogce mie wpyw na zdrowie potomstwa, np. picie alkoholu przez kobiet ciarn, nie spotykaj si z tak gwatown reakcj negatywn, jak kazirodztwo. Wszystkie te fakty skaniaj do konkluzji, e powody karalnoci kazirodztwa maj charakter emocjonalny, przy czym powd tej emocji nie jest dotd do koca jasny. Art. 201 KK okrela kazirodztwo jako dopuszczenie si obcowania pciowego w stosunku do wstpnego, zstpnego, przysposobionego, przysposobiajcego, brata lub siostry.

VII. Rozpowszechnianie pornografii. Przestpstwa zwizane z rozpowszechnianiem pornografii (w KK ujte w art. 202) s przykadem na zmienno ocen spoecznych co do karygodnoci pewnych czynw. W cywilizacji europejskiej, jak stwierdza M. Filar, nie ma adnych regulacji prawnokarnych tego zjawiska a do roku 1642, kiedy

to wprowadzono j ordonansem Ferdynanda III w Austrii (Filar, Przestpstwa, 112). Na pocztku XX w. uznano rozpowszechnianie pornografii za zjawisko tak szkodliwe spoecznie, e staa si ona przedmiotem wielostronnych umw midzynarodowych, mianowicie konwencji z 1910 r. O zwalczaniu obiegu wydawnictwami pornograficznymi (Dz.U. z 1922 r. Nr 21) i konwencji z 1923 r. o zwalczaniu obiegu i handlu wydawnictwami pornograficznymi (Dz.U. z 1927 r. Nr 71, zm. Dz.U. z 1951 r. Nr 59). W drugiej poowie XX w. pogldy na szkodliwo pornografii i potrzeb jej zwalczania ulegy jednak zasadniczej zmianie. Miao to niewtpliwie zwizek ze zmian oglnego stosunku do spraw seksu, ktry w przewaajcej opinii przesta by czym w zasadzie podejrzanym i bliskim sferze czynw niemoralnych, tolerowanym jedynie dla celw prokreacji, i zacz by uznawany za wany skadnik ludzkiego ycia. Art. 202 1 KK kryminalizuje publiczne prezentowanie treci pornograficznych w taki sposb, e moe to narzuci ich odbir osobie, ktra tego sobie nie yczy. Przedmiotem ochrony tego przepisu jest wic obyczajno seksualna w sensie wolnociowym, tzn. ochrony przed niepodanym kontaktem z pornografi, np. przez wywieszenie plakatu na ulicy. Wynika wic z tego, e zwyke rozpowszechnianie pornografii wrd osb dorosych, ktre sobie tego ycz (np. sprzeda czasopism pornograficznych w sexshopie lub wywietlanie filmw pornograficznych) - nie jest przestpstwem. Podstawowym zagadnieniem jest tutaj pojcie "treci pornograficznych". Jest to pojcie ocenne, std trudnoci w jego zdefiniowaniu i stosowaniu w praktyce. Tradycyjnie uwaano w polskiej literaturze prawa karnego i orzecznictwie sdowym, e przedmiot majcy charakter pornograficzny to taki, ktry jest obliczony na wywoanie podniecenia pciowego, z wyczeniem jednak przedmiotw majcych charakter dzie sztuki (Makarewicz, Komentarz..., 497; Andrejew, KK z komentarzem..., 513). Niektrzy autorzy kadli nacisk na to, e ta intencja twrcy przedmiotu musi znale wyraz w samym dziele (KK. Komentarz..., 147). Bardziej obiektywistycznie ujmuje t kwesti K. Buchaa, stwierdzajc, e chodzi tu o przedmioty, ktre mog wywoa u przecitnych osb nadmierne podniecenie seksualne (Buchaa, Prawo..., 645). Tego typu okrelenia pornografii najwyraniej opieraj si na zaoeniu, e, podniecenie seksualne (albo "nadmierne" podniecenie seksualne) jest czym zym, szkodliwym czy niebezpiecznym. Wsz definicj pornografii zaproponowa M. Fitar (Filar, Przestpstwa, 112), ktry jest zwolennikiem dekryminalizacji rozpowszechniania pornografii z powodu nieszkodliwoci takich czynw. Zdaniem Filara, na tle obowizujcych przepisw naley mianem pornograficznych okrela przedmioty, ktrych treci jest przedstawienie

czynnoci seksualnych sprzecznych z przyjtymi wzorcami zachowa seksualnych (homoseksualizm, sodomia, pedofilia, nekrofilia). Ponadto naley, jego zdaniem, posugiwa si kryterium estetycznym, ustalajc czy s to utwory nie speniajce minimum standardu estetycznego, prymitywne i wulgarne w formie. Definicja ta, sformuowana na tle KK z 1969 r. zachowuje obecnie swoj aktualno tylko czciowo, poniewa art. 202 KK wprowadza zrnicowanie pojcia pornografii. Mianowicie, w 3 tego przepisu odmiennie traktuje si "treci pornograficzne z udziaem maoletniego poniej 15 lat albo zwizane z uyciem przemocy lub posugiwaniem si zwierzciem". Tego rodzaju pornografia okrelana jest w literaturze jako "twarda pornografia". Produkowanie takich treci pornograficznych w celu rozpowszechniania, sprowadzanie ich albo rozpowszechnianie jest przestpstwem z art. 202 3 KK. Sens tego przepisu jest jasny, jeli chodzi o pornografi z udziaem dzieci lub uyciem przemocy. Natomiast KK nie jest na pewno konsekwentny, traktujc jako "tward pornografi" treci pornograficzne zwizane z posugiwaniem si zwierzciem, skoro sodomia jako taka nie jest w Polsce karalna. Niezalenie od rodzaju pornografii, przestpstwem jest prezentowanie treci pornograficznych maoletniemu poniej lat 15 lub udostpnianie mu przedmiotw majcych charakter pornograficzny (art. 202 2 KK), np. sprzedanie dziecku pisma pornograficznego w kiosku.

VIII. Zmuszanie do prostytucji. W art. 203 KK przewidziane jest przestpstwo zmuszania innej osoby do uprawiania prostytucji przemoc, grob bezprawn, podstpem lub przy wykorzystaniu stosunku zalenoci lub krytycznego pooenia. IX. Inne przestpstwa zwizane ze zjawiskiem prostytucji. 1. Systemy prawnej regulacji prostytucji. Prostytucja uwaana jest za zjawisko z zakresu patologii spoecznej w duym stopniu ze wzgldu na jej negatywn ocen moraln, a take dlatego, e sprzyja rozprzestrzenianiu si chorb wenerycznych i AIDS oraz moe powodowa degradacj spoeczn osb j uprawiajcych. Regulacja prawna prostytucji moe si opiera na czterech podstawowych systemach (zob. Jasiska, System 2, 218). System prohibicyjno-represyjny polega na traktowaniu prostytucji jako przestpstwa i na represji karnej wobec prostytutek. System reglamentacji polega na zalegalizowaniu prostytucji (cznie z licencjonowaniem domw publicznych), rejestracji prostytutek przez policj i poddaniu ich obowizkowej

kontroli lekarskiej. System neoreglamentacji rni si od systemu reglamentacji tym, e nie dopuszcza utrzymywania domw publicznych, a rejestracj i kontrol prostytutek powierza organom suby zdrowia. System abolicjonistyczny, przewaajcy obecnie na wiecie, opiera si na rezygnacji z legalizacji prostytucji i zakazie rejestracji prostytutek; nie dopuszcza on te uznania prostytucji za przestpstwo. Jego zasadnicze zaoenia polegaj na dziaaniach profilaktycznych i resocjalizacyjnych wobec prostytutek i na zwalczaniu (rwnie przez stosowanie sankcji karnych) zjawisk towarzyszcych prostytucji, zwaszcza jej eksploatacji przez inne osoby. Zasady systemu abolicjonistycznego ujte zostay w konwencji midzynarodowej z 1950 r. o zwalczaniu handlu ludmi i eksploatacji prostytucji (Dz.U. z 1952 r. Nr 41, poz. 278 za.). 2. Typy przestpstw. W art. 204 1 KK ujte zostao przestpstwo strczycielstwa, czyli nakaniania innej osoby do uprawiania prostytucji. Od strony przedmiotowej zachowanie si sprawcy odpowiada pojciu podegania (art. 18 2 KK), nie jest jednak objte tym pojciem, poniewa prostytucja nie jest czynem zabronionym. Nakanianie zakada istnienie po stronie sprawcy zamiaru bezporedniego. Kuplerstwo (art. 204 1 KK) polega na umylnym uatwianiu cudzej prostytucji w celu osignicia korzyci majtkowej, np. wynajcie mieszkania dla uprawiania prostytucji, prowadzenie domu publicznego, przyjmowanie ogosze zawierajcych ofert prostytucji. Nie s kuplerstwem tego rodzaju dziaania, jeeli dokonywane s bezinteresownie. Kuplerstwem nie jest te wiadczenie zwykych usug lub sprzeda towarw i pobieranie za to od prostytutki opat (przez takswkarzy, osoby wynajmujce lokal w celach mieszkalnych, fryzjerw, kosmetyczki, sprzedawcw itd.), normalnie pobieranych za takie usugi lub wiadczenia, nawet jeeli obiektywnie uatwia to uprawianie prostytucji. Sutenerstwo (art. 204 2 KK) polega na czerpaniu korzyci majtkowych z cudzej prostytucji. Uycie liczby mnogiej w zwrocie "korzyci majtkowe" zakada istnienie pewnego powtarzajcego si (co najmniej dwukrotnego) zachowania si. Karalno sutenerstwa trudno jest uzasadni. Prawdopodobnie u podstaw kryminalizacji tego zachowania ley przekonanie o tym, e to czerpanie korzyci nie jest dobrowolne, tzn., e sutener wymusza pienidze od prostytutki grob, biciem itd. Przepis nie wymaga jednak stwierdzenia tego rodzaju sposobu osigania korzyci (byoby to zreszt wwczas przestpstwo na mocy innych przepisw KK), zreszt rwnie ten literacki raczej wizerunek sutenera nie odpowiada wspczenie rzeczywistoci.

Najczciej wystpuje bowiem midzy prostytutk i sutenerem stosunek wzajemnej zalenoci. Strczycielstwo, kuplerstwo i sutenerstwo w stosunku do osoby maoletniej stanowi typ kwalifikowany (art. 204 3 KK). W art. 204 4 KK przewiduje si przestpstwo znane pod tradycyjn nazw "handlu ywym towarem". Polega ono na zwabianiu lub uprowadzaniu innej osoby w celu uprawiania prostytucji za granic. Nie jest jasny stosunek tego przepisu do art. 253 1 KK, ktry kryminalizuje czyn polegajcy na "uprawianiu handlu ludmi nawet za ich zgod". X. Tryb cigania. Wedug art. 205 KK ciganie przestpstwa zgwacenia lub naduycia stosunku zalenoci nastpuje na wniosek pokrzywdzonego. Jeli chodzi o przestpstwo z art. 198 KK (czynnoci seksualne z osob bezradn lub niepoczytaln) jest ono cigane na wniosek pokrzywdzonego, jeeli okrelony w tym przepisie stan ofiary nie jest wynikiem trwaych zaburze psychicznych.

32. Przestpstwa przeciwko rodzinie i opiece. I. Bigamia. Dobrem prawnym chronionym przez przepis karny (art. 206 KK) o bigamii jest ustawowa forma maestwa monogamicznego (Ratajczak, System 2, 264). Bigamia polega na zawarciu maestwa przez osob, ktra pozostaje ju w wanym zwizku maeskim. Chodzi o zawarcie maestwa w formie przewidzianej przez KRO. Nie jest wic bigami zawarcie przez osob pozostajc w zwizku maeskim lubu religijnego z inn osob, poniewa nie ma on znaczenia prawnego. Nie popenia przestpstwa druga strona maestwa bigamicznego, chyba e jest rwnie osob pozostajc w wanym zwizku maeskim. Wedug poprzednio obowizujcego uregulowania (art. 183 KK z 1969 r.), bigamia moga polega rwnie na zawarciu maestwa przez osob stanu wolnego z kim, kto pozostawa w zwizku maeskim. Poniewa KK z 1997 r. wyranie zrezygnowa z tej odmiany bigamii, naley przyj, e taka osoba nie odpowiada rwnie za podeganie lub pomocnictwo albo wspsprawstwo, nawet jeeli wiedziaa, e partner jest onaty (zamna). Bigamia nie jest przestpstwem trwaym, a wic czas jego popenienia nie rozciga si na cay okres od zawarcia

maestwa bigamicznego do jego uniewanienia, lecz jest to moment zawarcia drugiego maestwa. Kryminalizacja bigamii jest reliktem dawnego podejcia do niej jako do naruszenia sakramentu maestwa. Wspczenie brak do niej dostatecznego uzasadnienia. Wystar-, 2zyoby zapewne stosowanie przepisw KRO o uniewa2nieniu ma2estwa bigamicznego (art. 13 KRO), a w przypadkach, gdy czya si ona z faszowaniem dokumentw stanu cywilnego lub z oszustwem matrymonialnym - stosowanie przepisw karnych o faszowaniu dokumentu i o oszustwie. II. Przestpstwo zncania si. Art. 207 KK przewiduje przestpstwo zncania si fizycznego lub psychicznego nad osob najblisz lub nad inn osob pozostajc w staym lub przemijajcym stosunku zalenoci od sprawcy albo nad maoletnim lub osob nieporadn ze wzgldu na jej stan psychiczny lub fizyczny. Zncanie si to dziaanie lub zaniechanie polegajce na umylnym zadawaniu blu fizycznego lub dolegliwych cierpie moralnych, powtarzajcym si albo jednorazowym, lecz intensywnym i rozcignitym w czasie (OSNKW 86/1976), np. bicie, godzenie, straszenie, zniewaanie, wyrzucanie z mieszkania. I Adresatem dziaa ma by osoba najblisza dla sprawcy (art. 115 11 KK). Zncanie si moe te by dokonywane w stosunku do innych osb, jeeli s one maoletnie (a wic nie ukoczyy 18 lat) albo nieporadne (np. z powodu kalectwa), a take do osb pozostajcych w stosunku zalenoci od sprawcy. Stosunek zalenoci zachodzi wtedy, gdy pokrzywdzony nie jest zdolny z wasnej woli przeciwstawi si zncaniu, i znosi je z obawy przed pogorszenie swej sytuacji, np. przez utrat pracy, rodkw utrzymania, mieszkania (OSNKW 86/1976). Zncanie si jest przestpstwem umylnym, moe wic by popenione w zamiarze bezporednim lub ewentualnym. Typem kwalifikowanym przewidzianym w art. 207 2 KK jest zncanie si poczone ze szczeglnym okruciestwem. Druga kwalifikowana posta zncania si ( 3 art. 207) polega na zncaniu si, ktrego nastpstwem jest targnicie si pokrzywdzonego na wasne ycie. Przypisanie sprawcy tego przestpstwa wymaga ustalenia zwizku przyczynowego midzy zncaniem si i skutkiem w postaci usiowania samobjstwa. Jest to przestpstwo, ktre moe by popenione z winy mieszanej, tzn. sprawca umylnego zncania poniesie surowsz odpowiedzialno z art. 207 3 KK, jeeli skutek swego czynu w postaci usiowania samobjstwa co najmniej mg i powinien przewidzie (art. 9 3 KK).

III. Rozpijanie maoletniego. Przestpstwo rozpijania (art. 208 KK) dotyczy maoletnich, a wic osb, 471 ktre nie ukoczyy lat 18 (art. 10 KC). Wypenienie znamion tego przestpstwa wymaga, by czyn sprawcy by dziaaniem, ktre stwarza niebezpieczestwo przyzwyczajenia maoletniego do staego picia napojw alkoholowych lub umacniania go w tego rodzaju skonnoci (OSNKW 86/1976). Musi to by dziaanie wielokrotnie powtarzajce si z pewn czstotliwoci. Dziaanie jednorazowe moe by jednak potraktowane jako usiowanie popenienia tego przestpstwa. Przepis precyzuje, e rozpijanie polega ma na dostarczaniu napojw alkoholowych maoletniemu, uatwianiu mu ich spoywania lub nakanianiu go do spoywania. Przez napj alkoholowy rozumie si kady napj (a wic rodek spoywczy sucy do picia, a nie np. lekarstwo) zawierajcy alkohol w steniu przekraczajcym 1,5% (zob. art. 46 ustawy z 1982 r. o wychowaniu w trzewoci). Przestpstwo rozpijania jest przestpstwem umylnym, a wic moe by popenione zarwno w zamiarze bezporednim, jak i ewentualnym, z tym, e w postaci polegajcej na nakanianiu wchodzi w gr tylko zamiar bezporedni co do nakaniania (tak jak przy podeganiu), natomiast wystarczy, te sprawca godzi si na stworzenie niebezpieczestwa rozpicie maoletniego. IV. Uchylanie si od alimentacji. Przestpstwo to okrelone jest w art. 209 KK. Polega ono na naraeniu osoby uprawnionej do otrzymywania alimentw od sprawcy na niemono zaspokojenia podstawowych potrzeb yciowych przez uporczywe uchylanie si od wykonania obowizku alimentacyjnego, cicego na sprawcy z mocy ustawy lub orzeczenia sdowego. Uporczywe uchylanie si zachodzi - jak stwierdza SN wtedy, gdy sprawca majc obiektywn moliwo wykonania obowizku alimentacyjnego nie dopenia go ze zej woli, przy czym jest to postpowanie dugotrwae (np. wstrzymanie si z zapat kolejnych rat alimentacyjnych co najmniej przez 3 miesice lub pacenie ich nieregularnie albo w kwotach znacznie niszych od nalenych) nacechowane nieustpliwoci, chci postawienia na swoim (OSNKW 86/1976). W orzecznictwie SN wyjania si te pojcie spowodowania skutku w postaci naraenia uprawnionego na niemono zaspokojenia podstawowych potrzeb yciowych. Zaspokojenie podstawowych potrzeb yciowych oznacza dostarczenie rodkw koniecznych nie tylko do utrzymania si, ale rwnie do uzyskania niezbdnego wyksztacenia i korzystania z dbr kulturalnych (OSNKW 86/1976), przy czym fakt zaspokojenia

tych potrzeb kosztem znacznego wysiku osoby wspzobowizanej do alimentacji albo przez inne osoby nie wycza znamion przestpstwa z art. 209 KK. Art. 209 KK dotyczy uchylania si od, wynikajcego z ustawy, obowizku alimentacyjnego w stosunku do dziecka, rodzicw lub innej osoby najbliszej, a take do osb obcych w stosunku do sprawcy. Moe to si odnosi np. do osb, ktrym zasdzono sta rent jako odszkodowanie za spowodowane uszkodzenie ciaa. Przestpstwo uchylania si od alimentacji jest przestpstwem trwaym. Popenione by ono moe tylko z winy umylnej w obydwu jej postaciach. Zamiar ewentualny zachodzi moe np. wtedy, gdy sprawca wprawdzie chce uchyla si od alimentacji, ale jedynie godzi si na spowodowanie wymaganego w przepisie skutku w postaci naraenia osoby uprawnionej na niemono zaspokojenia podstawowych potrzeb yciowych. ciganie tego przestpstwa nastpuje na wniosek pokrzywdzonego, organu opieki spoecznej lub waciwej instytucji. Jeeli pokrzywdzonemu przyznano wiadczenie z funduszu alimentacyjnego ciganie nie wymaga zoenia takiego wniosku.

V. Porzucenie lub uprowadzenie dziecka lub osoby bezradnej. 1. Porzucenie. Przestpstwo porzucenia (art. 210 KK) jest przestpstwem indywidualnym, gdy jego sprawc moe by jedynie ten, kto ma obowizek troszczenia si o osob poniej lat I S albo 0 osob nieporadn ze wzgldu na jej stan psychiczny (np. niedorozwj psychiczny) lub fizyczny (np. spowodowany powan chorob). Przepis nie wymaga wywoania przez sprawc stanu bezporedniego niebezpieczestwa dla porzuconej osoby (wywoanie takiego niebezpieczestwa moe uzasadnia kwalifikacj z art. 160 KK), ale niewtpliwie jego ratio legis opiera si na przekonaniu, e przy porzuceniu stan taki na og powstaje. Samo porzucenie naley rozumie w znaczeniu, jakie nadaje mu si w jzyku potocznym, tzn. jako nieuzasadnione sytuacj oddalenie si od osoby, wymagajcej troszczenia si o ni, be zapewnienia jej opieki ze strony innych osb lub instytucji. Jest to przestpstwo umylne w postaci podstawowej ( 1 art. 210). Natomiast przy popenieniu przestpstwa typu kwalifikowanego przez nastpstwo w postaci mierci osoby porzuconej ( 2 art. 210) wchodzi w gr wina mieszana. 2. Uprowadzenie lub zatrzymanie maoletniego. Uprowadzenie lub zatrzymanie maoletniego albo osoby nieporadnej ze wzgldu na jej stan psychiczny lub fizyczny

(art. 211 KK), wbrew woli osoby powoanej do opieki lub nadzoru jest przestpstwem, nawet jeeli osoba uprowadzona lub zatrzymana zgadza si lub nawet yczy sobie tego. Przepis ten chroni bowiem dobro osb poddanych opiece lub nadzorowi (gwnie . rodzicw osb maoletnich) przy istnieniu oglnego zaoenia, e nie mog one samodzielnie decydowa o sobie wbrew woli osb sprawujcych opiek lub nadzr. Uprowadzenie polega na zabraniu osoby spod kontroli osb uprawnionych do opieki, niekoniecznie przemoc lub podstpem, ale take przez np. wykorzystanie ich nieobecnoci lub nieuwagi. Zatrzymywanie natomiast, to zachowanie si powodujce pozostawanie osoby poddanej opiece lub nadzorowi w miejscu, gdzie osoba uprawniona nie moe wykonywa opieki lub nadzoru, nawet wtedy, gdy maoletni lub osoba bezradna znalazy si tam pocztkowo legalnie, np. gdy dziadkowie dziecka zatrzymuj je u siebie na duej wbrew woli rodzicw, po wizycie uzgodnionej z rodzicami. Szczeglne sytuacje powstaj na tle tego przepisu w przypadkach sporw midzy rodzicami dziecka o wykonywanie opieki nad nim. W orzecznictwie SN przyjmuje si, e kade z rodzicw moe by podmiotem przestpstwa okrelonego vy art. 211 KK jedynie wtedy, gdy jego wadza rodzicielska wzgldem dziecka ulega zawieszeniu lub ograniczeniu albo jeeli rodzic zosta jej pozbawiony (OSNKW 2/1980).

33. Przestpstwa przeciwko czci. I. Zniesawienie. 1. Zakres pojcia. Przedmiotem przestpstwa zniesawienia (art. 212 KK) jest dobre imi (dobra opinia) jednostki, grupy osb i instytucji, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej bez osobowoci prawnej. Jest to przestpstwo cigane z oskarenia prywatnego. Zniesawienie nie dotyczy rwnie ocen dotyczcych dzie, a wic nawet najostrzejsza krytyka artystyczna lub literacka nie moe by zniesawieniem. I Przepis o zniesawieniu nie chroni dobrego imienia osb zmarych, a wic negatywne wypowiedzi o nich nie wypeniaj znamion tego przestpstwa, chyba e jednoczenie godz w dobre imi bliskich zmarego. Zniesawienie polega na pomawianiu o takie postpowanie lub waciwoci, ktre mog poniy w opinii publicznej lub narazi na utrat zaufania I potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju dziaalnoci. Np. pomawianie kogo o to, e bra apwki, e kolaborowa z okupantem, e le traktuje rodzin, e prowadzi niemoralny tryb ycia (postpowanie ) albo pomawianie o to, e jest alkoholikiem, osob zboczon seksualnie, pomawianie chirurga, e dr mu

rce (waciwoci). Ustalenie, co moe dan osob poniy w opinii publicznej lub narazi na utrat zaufania musi by dokonywane w oparciu o oceny spoeczne. Zaley to od osoby pomawianej, jej rodowiska i rodzaju dziaalnoci, ktr si zajmuje. To, co moe by poniajce lub narazi na utrat zaufania w stosunku do duchownego, nie musi by takie w stosunku do gwiazdy filmowej. Uwzgldnia naley realnie funkcjonujce oceny spoeczne, nawet jeeli s one nieracjonalne lub nietolerancyjne, np. w opinii spoecznej za poniajce uchodzi nazwanie kogo homoseksualist, a wic bdzie to zniesawieniem, mimo e takie podejcie do odmiennoci seksualnej jest przejawem nietolerancji.

2. Prawo do informacji. Nie zwalnia od odpowiedzialnoci za zniesawienie przekazywanie wypowiedzi innych osb na zasadzie relata refero ("X powiedzia, e", "Ludzie mwi, e"), chyba e przytaczajcy takie wypowiedzi robi to w rzeczywistej intencji przeciwstawienia si im, w intencji osoby pomwionej. Stosowanie tej reguy musi jednak uwzgldnia prawo jednostki do informacji o sprawach publicznych (art. 61 Konstytucji RP z 1997 r.) oraz konieczn dla realizacji tego prawa wolno wypowiedzi i jej najwaniejszy wycinek wolno prasy. W uchwale z 1997 r. (OSNKW 44/1997) SN wskaza na fakt, e w wietle prawa prasowego z 1984 r. wyklucza si odpowiedzialno prawn dziennikarzy za opublikowanie komunikatw PAP, komunikatw urzdowych, orzecze sdowych, ogosze sdw i innych organw pastwowych, listw goczych oraz ogosze i reklam. Co do innych publikacji powoanie si na fakt cytowania wypowiedzi innej osoby nie wyklucza odpowiedzialnoci za zniesawienie. Jednake, w zakresie spraw publicznych (przede wszystkim chodzi o wypowiedzi osb publicznych, wypowiedzi o osobach publicznych oraz wypowiedzi w trakcie wydarze publicznych) cytujcy cudz wypowied nie odpowiadaj za zniesawienie, co nie wycza odpowiedzialnoci osoby cytowanej. Brak odpowiedzialnoci w tych wypadkach uwarunkowane jest jednak tym, by chodzio o rzeczywiste cytaty (a nie np. wyraanie swojego pogldu pod pozorem cytowania) i byy one w zasadzie nieanonimowe. 3. Fakty i oceny. Pomawianie w rozumieniu art. 212 KK musi mie charakter wypowiedzi o faktach, a nie czystej oceny, poniewa oceny nie mog by sprawdzane przez dowd prawdy, przewidziany w art. 213 KK. Zasad, e wypowiedzi ocenne nie mog stanowi zniesawienia podkrela w swym orzecznictwie Europejski Trybuna Praw Czowieka (zob. Gardocki, Europejskie). Tak wic, np. wygaszanie opinii o kim, e jest tpy, leniwy, nieobliczalny, arogancki, robi odraajce wraenie itp. me

moe by potraktowane jako zniesawienie dopki nie jest poparte wypowiedziami o faktach. Moe to natomiast niekiedy wypenia znamiona zniewagi (art. 216 KK), jeeli przybierze niedopuszczaln form, np. sprawca nie ograniczy si do oceny, e kto jest tpy lub nieobliczalny, lecz nazwie go kretynem lub ptakiem. 4. Dziaanie w ramach uprawnie SN, w okresie midzywojennym, przedstawi interpretacj przepisu o zniesawieniu, wedug ktrej pewne wypowiedzi stanowice realizacj uprawnie lub wykonywanie obowizkw nie mog, jako majce charakter dziaa prawnych, by traktowane jako zniesawienie (ZO IK 185/1934). Do wypowiedzi tego rodzaju zaliczono: 1) owiadczenia skadane w uzasadnieniu lub w obronie praw (np. skargi sdowe, odpowiedzi na zarzuty procesowe, zaalenia, doniesienia pokrzywdzonych o przestpstwie), 2) owiadczenia skadane w wykonaniu obowizku naoonego przez prawo publiczne (np. raporty policji, owiadczenia prokuratorw i sdziw, sprawozdania urzdnikw skarbowych, opinie zawarte w aktach osobowych, zeznania skadane przed policj, sdem, organami skarbowymi), 3) owiadczenia, ktre trac sw bezprawno ze wzgldu na upowanienie udzielone skadajcemu je w sposb wyrany lub domniemany przez dotknit nimi osob (np. wytyki udzielane przez przeoonych podwadnym, przez nauczycieli uczniom, przez pracodawcw pracownikom, upomnienia i karcenie przez duchownych, udzielane w wykonaniu ich powoania wierzcym tego samego wyznania). Interpretacja ta zachowuje swoj aktualno i na tle obecnego stanu prawnego (zob. orzeczenie SN z 1996 r. w sprawie III KKN 98/96). Trzeba jednak pamita, e dziaanie jest we wskazanych wyej sytuacjach legalne tylko o tyle, o ile nie nastpuje przekroczenie granic dziaania w ramach uprawnienia, obowizku lub upowanienia. 5. Zniesawienie a krytyka. Pomawianie nie jest przestpnym zniesawieniem, jeeli mieci si w ramach prawa do krytyki, zakrelonych przez art. 213 KK. Przepis ten wyrnia dwie sytuacje: 1) gdy zarzut uczyniony zosta niepublicznie; 2) gdy zarzut uczyniony zasta publicznie. Ad 1 ) Przy niepublicznym postawieniu zarzutu (art. 213 1 ) nie ma zniesawienia, jeeli zarzut by prawdziwy. Oznacza to, e przeprowadzenie, przez podnoszcego zarzut, dowodu prawdy powoduje stwierdzenie braku przestpstwa. Ciar dowodu obcia tu wyjtkowo (wbrew oglnym reguom procesu karnego) oskaronego. Ad 2) Przy publicznym postawieniu zarzutu wymagania ustawy (art. 213 2 KK) dla stwierdzenia, e nie ma zniesawienia, s wiksze. Nie wystarczy mianowicie udowodni prawdziwo

zarzutu; konieczne jest ponadto stwierdzenie, e zarzut suy obronie spoecznie uzasadnionego interesu. Np. podniesienie na zebraniu wyborczym zarzutu, e kandydat przeszed kiedy, jako alkoholik, kuracj odwykow moe by obron spoecznie uzasadnionego interesu, polegajcego na wyborze najlepszego z kandydujcych. Publiczne podniesienie takiego zarzutu wobec jakiej osoby bez takiego uzasadnienia, lecz dla dokuczenia jej - bdzie zniesawieniem, mimo prawdziwoci zarzutu. Art. 213 2 KK zawiera jednak pewne ograniczenie co do dowodu prawdy. Jeli zarzut dotyczy ycia prywatnego lub rodzinnego, dowd prawdy moe by przeprowadzony tylko wtedy, gdy zarzut ma zapobiec niebezpieczestwu dla ycia lub zdrowia czowieka albo demoralizacji maoletniego. Przykad: W stosunku do X-a publicznie podniesiono zarzut, e ma kochank, co powoduje czste awantury midzy nim a jego on. W procesie o zniesawienie, podnoszcy zarzut nie moe udowadnia, e jest on prawdziwy, poniewa dotyczy ycia prywatnego X-a. Gdyby X-owi zarzucono, e uprawia kazirodcze stosunki z maoletni dowd prawdy byby dopuszczalny. 6. Forma zarzutu. Wedug art. 214 KK brak przestpstwa zniesawienia (np. z powodu prawdziwoci zarzutu) nie wycza jednak odpowiedzialnoci sprawcy za zniewag ze wzgldu na form podniesienia lub rozgoszenia zarzutu. Przepis ten naley rozumie nie jako zwyke potwierdzenie oglnej reguy, e w razie pocztkowego przyjcia zbiegu przepisw, odrzucenie jednej kwalifikacji prawnej (z przepisu o zniesawieniu) nie musi oznacza bezpodstawnoci drugiej kwalifikacji (z przepisu o zniewadze). Przy takim rozumieniu byby to bowiem przepis zbdny. Art. 214 KK naley natomiast rozumie jako ustanawiajcy zasad, e inaczej naley podchodzi do zniewagi nie czcej si z okrelonym zarzutem merytorycznym (czystej zniewagi), a inaczej do kwestii zniewagi czce si z zamachem na dobre imi. W przypadku, gdy podnoszony jest wobec kogo zarzut merytoryczny, usprawiedliwiony w wietle przepisw o zniesawieniu, niewaciwa od strony formy (a wic bdca zniewag z art. 216 KK) bdzie tylko taka wypowied, przy ktrej forma ta nie bya adekwatna do jej zawartoci merytorycznej. Tak wic sprawca, ktry podnoszc usprawiedliwiony zarzut, e X dokona kradziey, uyje wobec niego okrelenia "zodziej", nie powinien odpowiada za zniewag; moe natomiast ponie tak odpowiedzialno, jeeli okreli go jako "bandyt". 7. Upublicznienie wyroku. Nawizka. Na wniosek pokrzywdzonego (ktremu moe zalee na tym, by stwierdzenie nieprawdziwoci zarzutu dotaro do opinii publicznej), sd orzeka podanie wyroku skazujcego do publicznej wiadomoci.

W razie skazania za zniesawienie sd moe orzec na rzecz pokrzywdzonego albo na PCK lub na inny cel spoeczny nawizk (art. 212 3 KK). 8. Typ kwalifikowany. Kwalifikowanym typem zniesawienia jest pomawianie za pomoc rodkw masowego komunikowania (art. 212 2 KK). KK zrezygnowa natomiast ze, znanego KK z 1969 r., typu przestpstwa o nazwie "oszczerstwo".

II. Zniewaga. Zniewaga (art. 216 KK) jest przestpstwem przeciwko godnoci osobistej czowieka, a wic przeciwko jego subiektywnemu poczuciu wasnej wartoci jako jednostki ludzkiej. Kodeks nie okrela dokadniej czynnoci czasownikowej przy tym przestpstwie, ograniczajc si do uycia w znamionach zwrotu "zniewaa". Zwrot. ten rozumiany jest jako zachowanie si dobitnie, demonstracyjnie podkrelajce pogard w stosunku do innej osoby. Moe to by epitet sowny lub obelywy gest, przy czym istotne jest nie sownikowe znaczenie danego zwrotu jzykowego lub gestu, lecz jego utarte, umowne znaczenie spoeczne, fakt, e uwaane s one za zniewaajce. Np. zwrot "ty psie", "winio", uwaamy jest za zniewaajcy na mocy pewnej trudnej do racjonalnego wytumaczenia konwencji, podczas gdy porwnania do innych zwierzt za takie uwaane nie s. Epitety mog by zniewaajce rwnie, jeeli s za takie uwaane tylko w pewnym regionie lub rodowisku (Kulesza, 172). Nie mog by traktowane jako zniewaga okrelenia wynikajce z pewnego systemu wartoci sprzecznego z systemem wartoci, na ktrym oparty jest system prawny. Np. jeeli antysemita, chcc kogo znieway, nazwie go "ydem", nie mona tego potraktowa jako zniewagi, wchodzi ewentualnie tylko w gr zakwalifikowanie tego jako usiowania nieudolnego. Dziaanie zniewaajce musi mie miejsce w obecnoci jego adresata albo publicznie lub by podjte w zamiarze, by zniewaga do adresata dotara. Zniewaga jest jednak przestpstwem formalnym (Kulesza, 168), a wic jego dokonanie nie jest zalene od rzeczywistego nastpienia skutku w postaci poczucia naruszenia godnoci osoby zniewaanej. Poniewa jednak jest to przestpstwo cigane z oskarenia prywatnego, praktycznie subiektywne odczucie pokrzywdzonego bdzie miao decydujce znaczenie dla nastpienia odpowiedzialnoci karnej. Popenienie zniewagi za pomoc rodkw masowego komunikowania jest kwalifikowan postaci zniewagi (art. 216 2 KK). Przy skazaniu za zniewag sd moe orzec nawizk (art. 216 4 KK). Zniewaga cigana jest z oskarenia prywatnego.

W 3 art. 216 przewidziano moliwo odstpienia od wymierzenia kary, jeeli zniewag wywoao wyzywajce zachowanie si pokrzywdzonego (prowokacja) lub jeeli zniewaony odpowiedzia naruszeniem nietykalnoci cielesnej lub zniewag wzajemn (retorsja). III. Naruszenie nietykalnoci cielesnej. Nietykalno cielesna oznacza prawo do tego, by nie by potraktowanym, przez fizyczne oddziaywanie na ciao czowieka, w sposb zniewaajcy, przykry lub bolesny. Art. 217 KK okrela stron przedmiotow tego przestpstwa sowami: "Kto uderza czowieka lub w inny sposb narusza jego nietykalno cielesn". Przestpstwem z art. 217 KK bdzie wic np. splunicie na kogo, lekkie spoliczkowanie, pocignicie za wosy, zrzucenie czapki (przewaa tu element zniewaenia) albo uderzenie innej osoby, kopnicie, oblanie wod (przewaa tu element dolegliwoci fizycznej). Dziaania te wypeniaj znamiona przestpstwa z art. 217 KK tylko wtedy, gdy popenione s umylnie. Naruszenie nietykalnoci cielesnej cigane jest z oskarenia prywatnego. Podobnie jak przy przestpstwie zniewagi moliwe jest tutaj odstpienie przez sd od wymierzenia kary, jeeli miaa miejsce prowokacja lub retorsja.

34. Przestpstwa przeciwko prawom pracownika. I. Naruszanie uprawnie pracowniczych lub zasad BHP. Naruszanie uprawnie pracownika jest w zasadzie tylko czynem bezprawnym, powodujcym powstanie po jego stronie roszczenia dochodzonego w przewidzianym przez przepisy KP i KPC trybie. Pewne naruszenia praw pracownika s te penalizowane jako wykroczenia z art. 281-283 KP. KK kryminalizuje tylko najjaskrawsze postacie takich narusze w art. 218-221. W art. 218 przewiduje si przestpstwo naruszenia praw pracownika wynikajcych ze stosunku pracy lub ubezpieczenia spoecznego. Przedmiotem tego przestpstwa moe by tylko osoba wykonujca czynnoci z zakresu prawa pracy i ubezpiecze spoecznych. Do osb takich zalicza si wszystkie osoby odpowiedzialne za wydawanie w zakadzie pracy decyzji dotyczcych ksztatowania i realizacji praw pracownika, a wic przede wszystkim osoby sprawujce funkcje kierownicze i osoby odpowiedzialne za sprawy pracownicze. W zakadach prywatnych moe to by te waciciel firmy, np. sklepu, warsztatu,

gospodarstwa rolnego. Przestpstwo to dotyczy zoliwego lub uporczywego naruszania uprawnie pracownika wynikajcych ze stosunku pracy lub przepisw o ubezpieczeniu spoecznym. Czyn moe polega np. na odmowie wypacenia wynagrodzenia, udzielenia urlopu, wydania wiadectwa pracy lub opinii. Naruszanie uprawnie pracownika musi by albo zoliwe (a wic nacechowane chci dokuczenia pracownikowi, szykanowania go) albo uporczywe (a wic dugotrwae i nieustpliwe), oczywicie obie te cechy mog te wystpi cznie. 481 W 2 art. 218 skryminalizowano czyn polegajcy na odmowie ponowne go przyjcia do pracy osoby, o ktrej przywrceniu orzek (oczywicie prawomocnie) waciwy organ. Przestpstwo naruszania przepisw prawa o ubezpieczeniu spoecznym przewidziane jest w art. 219 KK. Dziaanie sprawcy polega ma na niezgoszeniu, nawet za zgod zainteresowanego, wymaganych danych albo zgoszenia nieprawdziwych danych, majcych wpyw na prawo do wiadcze albo ich wysokoci. Przestpstwem z tego przepisu jest wic zatrudnianie innej osoby bez opacania skadki na ZUS lub zgoszenie wynagrodzenia niszego ni rzeczywiste. II. Naraanie pracownika na niebezpieczestwo. Art. 220 KK przewiduje przestpstwo naraenia pracownika na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia, cikiego uszczerbku na zdrowiu przez czyn osoby odpowiedzialnej za bezpieczestwo i higien pracy, polegajcy na niedopenieniu istniejcego w tym zakresie obowizku. Przewiduje si tu w 2 art. 220 KK karalno rwnie nieumylnego popenienia przestpstwa. W 3 art. 220 KK przewidziano specyficzn postaw czynnego alu sprawcy, polegajc na dobrowolnym uchyleniu grocego niebezpieczestwa.

III. Niezawiadomienie o wypadku. Art. 221 KK zawiera typ przestpstwa z zaniechania, polegajcy na niezawiadomieniu w terminie waciwego organu o wypadku przy pracy lub o chorobie zawodowej albo nieprzedstawieniu waciwej dokumentacji.

35. Przestpstwa przeciwko dziaalnoci instytucji pastwowych oraz samorzdu terytorialnego. I. Uwagi oglne.

Rozdzia XXIX KK zatytuowany "Przestpstwa przeciwko dziaalnoci instytucji pastwowych oraz samorzdu terytorialnego zawiera przepisy karne dotyczce dwch grup przestpstw. Pierwsza grupa (222-227 i 229-230) obejmuje przestpstwa popeniane przez osoby spoza takich instytucji, czsto polegajce na swego rodzaju agresywnym zachowaniu zakcajcym funkcjonowanie instytucji. Druga grupa natomiast, to tzw. przestpstwa urzdnicze, popeniane przez osoby funkcjonujce w ramach instytucji pastwowej lub spoecznej (228 i 231 KK). Powtarzajcym si w rnych przepisach tego rozdziau pojciem jest pojcie "funkcjonariusza publicznego", zdefiniowane w art. 115 13 KK. II. Naruszenie nietykalnoci i czynna napa na funkcjonariusza. 1. Naruszenie nietykalnoci. Art. 222 1 KK przewiduje przestpstwo naruszenia nietykalnoci cielesnej funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej podczas lub w zwizku z penieniem obowizkw subowych. Okrelenie "naruszenie nietykalnoci cielesnej" ma w tym przepisie to samo znaczenie co w art. 217 KK. Czyn musi by popeniony (alternatywnie) podczas lub w zwizku z penieniem obowizkw subowych. Na rwni z czynem przeciwko funkcjonariuszowi KK traktuje naruszenie nietykalnoci osoby przybranej mu do pomocy. Pojcie osoby przybranej do pomocy interpretowane jest przez SN bardzo szeroko, i obejmuje nie tylko osoby oficjalnie skierowane do pomocy funkcjonariuszowi, ale take osoby pomagajce funkcjonariuszowi na jego prob, a nawet osoby samorzutnie udzielajce mu pomocy. Specyficzne uregulowanie, dotyczce tego typu przestpstwa, zawiera art. 222 2 KK. Wedug tego przepisu, sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet odstpi od jej wymierzenia - jeeli czyn wywoao niewaciwe zachowanie si funkcjonariusza lub osoby przybranej. Jest to przepis nowy. Jego wprowadzenie wie si z faktem, e cz przypadkw atakowania funkcjonariuszy publicznych ma swoje rdo w ich zachowaniu si bezprawnym albo prowokujcym, np. majcym charakter szykanowania. Tego typu okoliczno nie odbiera dziaaniu sprawcy cechy przestpnoci (chyba, e jest dziaaniem w obronie koniecznej), ale moe wpywa na zakres jego odpowiedzialnoci. 2. Czynna napa. Powaniejsz odmian agresji przeciwko funkcjonariuszowi typizuje art. 223 KK, nazywajc j czynn napaci. Czynna

napa jest przestpstwem z art. 223 KK, jeeli sprawca wsplnie i w porozumieniu z innymi (co najmniej dwoma) osobami, dopuszcza si czynnej napaci uywajc broni palnej, noa lub innego podobnie przedmiotu albo rodka obezwadniajcego. Jest to przestpstwo formalne. Jego znamiona s wypenione nawet jeeli dziaanie sprawcy nie wywoao adnego skutku. III. Przemoc i groba wobec urzdw i ich funkcjonariuszy. Utrudnianie kontroli. Wywieranie wpywu na czynnoci urzdowe organu administracji rzdowej innego organu pastwowego lub samorzdu terytorialnego przemoc lub grob bezprawn stanowi przestpstwo z art. 224 1 KK. Przykadem na to przestpstwo moe by np. okupacja budynku urzdu w celu wymuszenia okrelonej decyzji. Co do wywierania wpywu na czynnoci urzdowe sdu KK zawiera odrbne uregulowanie w art. 232. Przestpstwo czynnego oporu (art. 224 2 KK) polega na stosowaniu przemocy lub groby bezprawnej w celu zmuszenia funkcjonariusza publicznego albo osoby mu do pomocy przybranej do przedsiwzicia lub zaniechania prawnej czynnoci subowej. Przepis obejmuje tylko opr czynny. Nie jest przestpstwem z tego przepisu opr bierny. Np. pooenie si osoby zatrzymywanej przez policj na ziemi nie stanowi przestpstwa czynnego oporu. Jeeli natomiast osoba ta, by uniemoliwi zatrzymanie, bdzie stosowaa przemoc wobec funkcjonariuszy albo bdzie si opieraa przez przemoc poredni, np. trzymajc si latarni, to ma miejsce opr czynny w rozumieniu art. 224 2 KK. Nie ma przestpstwa z art. 224 2 KK, gdy funkcjonariusz przekracza swe kompetencje lub narusza przewidziany przez prawo tryb postpowania, poniewa wtedy jego czynno przestaje mie charakter "prawnej czynnoci subowej" i suy przeciwko niej obrona konieczna (por. Nb. 196-204). Typ kwalifikowany przestpstwa czynnego oporu zachodzi wtedy, gdy jego nastpstwem jest ciki, lub redni uszczerbek na zdrowiu (art. 224 3 KK). Art. 225 przewiduje przestpstwo udaremniania lub utrudniania wykonania czynnoci subowej osobie uprawnionej do przeprowadzania kontroli w zakresie ochrony rodowiska albo w zakresie inspekcji pracy. Jest to nowy typ przestpstwa wprowadzony przez KK z 1997 r. Do znamion tego przestpstwa nie naley dziaanie przemoc ani grob. Wynika z tego, e utrudnianie lub udaremnianie moe by dokonywane w kady sposb, rwnie w sposb bierny. Przepis ten jest wic ujty bardzo szeroko, zwaszcza w

wersji, ktra mwi o utrudnianiu wykonania czynnoci subowej. Przestpstwem z tego artykuu moe by np. zwlekanie z otwarciem kontrolerowi drzwi zakadu pracy w celu ukrycia przez ten czas nieubezpieczonych pracownikw albo w celu zaoenia na maszyn wymaganych przez przepisy BHP oson.

IV. Zniewaga funkcjonariusza lub organu. Zniewaga funkcjonariusza (lub osoby przybranej do pomocy) podczas i w zwizku z penieniem obowizkw subowych jest okrelona jako przestpstwo w art. 226 1 KK. Pojcie zniewagi jest tutaj identyczne jak w art. 216 KK (por. Nb. 471 ). Sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie a nawet odstpi od wymierzenia kary przy zniewadze wywoanej niewaciwym zachowaniem si funkcjonariusza. Rwnie w przypadku publicznej zniewagi lub poniania organu konstytucyjnego RP pojcie zniewagi ma taki sam zakres jak w art. 216 KK. Przepis odnosi si do wszystkich organw konstytucyjnych poza Prezydentem RP, bowiem zniewaaniu Prezydenta dotyczy art. 135 2 KK. Naley podkreli, e art. 226 3 ma zastosowanie tylko wtedy, gdy zniewaga odnosi si do organu jako takiego. Zniewaenie pracownika takiego organu lub grupy jego funkcjonariuszy nie moe by traktowane jako zniewaenie samego organu, chyba e odnosi si do wszystkich osb dziaajcych czy pracujcych tam, i w taki poredni sposb dotyczy jej jako caoci. Np. okrelenie grupy pracownikw danego urzdu epitetem "kretyni" bdzie co najwyej zniewag z art. 226 1 lub 216 KK, natomiast stwierdzenie, e w jakiej instytucji "pracuj sami bandyci" moe wyczerpywa znamiona okrelone w art. 226 3 KK. Nie jest jasne dlaczego ustawodawca w art. 226 3 KK nie ograniczy si do uycia sowa "zniewaga", lecz uy zwrotu "zniewaa lub ponia". Wynika z tego, e kryminalizacja ma tu zakres szerszy ni w art. 135 2 KK. Tak wic w stosunku do Prezydenta RP KK zagraa kar tylko za zniewaanie go, natomiast co do innych konstytucyjnych organw przestpstwem bdzie rwnie ponianie ich, np. ponianie Sejmu. Niejasne jest tez samo pojcie "ponienia" odnoszone nie do osoby fizycznej lecz do organu pastwa. Ponianie na pewno nie moe polega na zniewaaniu organu bo oznaczaoby to zbdne powtrzenie w treci art. 226 3 KK. Nie moe te polega na zniesawieniu, bo wwczas przepis miaby by uzupeniony o klauzule dotyczce dowodu prawdy. V. Przywaszczenie funkcji.

W art. 227 KK kryminalizowane jest dziaanie polegajce na wykonywaniu czynnoci zwizanej z kompetencj funkcjonariusza publicznego przez osob, ktra podaje si za takiego funkcjonariusza lub wyzyskuje przewiadczenie innej osoby, ktra bdnie sdzi, e sprawca jest funkcjonariuszem. Wynika z tego, e przestpstwo przywaszczenia funkcji moe by popenione tylko z koniecznym uczestnictwem innej osoby, wobec ktrej sprawca powouje si na rzekomo penion funkcj lub wykorzystuje jej bd. Nie ma przestpstwa z art. 227 KK, jeeli sprawca wykonuje czynno subow, do wykonywania ktrej nie jest uprawniony, ale czyni to nie angaujc innych osb. Nie jest rwnie przestpstwem z art. 227 KK zachowanie si, ktre i moe, ale nie musi by wypenianiem funkcji publicznej. Jeeli np. kto, korzystajc z bdnego przekonania wiadkw jakiego przestpstwa, e jest policjantem, wypytuje ich o okolicznoci zdarzenia, to nie bdzie to wypeniao znamion omawianego przestpstwa, chyba e nada swemu postpowaniu charakter przesuchania, uprzedzajc rozpytywane osoby o odpowiedzialnoci za faszywe zeznania, spisujc protok itd. VI. Patna protekcja. Przestpstwo patnej protekcji (art. 230 KK) godzi w prawidowe i bezstronne funkcjonowanie instytucji pastwowych i samorzdu. Strona przedmiotowa patnej protekcji polega na podjciu si porednictwa w zaatwieniu sprawy w zamian za korzy majtkow lub jej obietnic. Sposb dziaania sprawcy okrelony jest jako powoywanie si na wpywy w instytucji. Dla bytu przestpstwa obojtne jest, czy sprawca wpywy takie rzeczywicie ma. Od strony podmiotowej jest to przestpstwo umylne (zamiar bezporedni). Osoba korzystajca z patnej protekcji nie ponosi odpowiedzialnoci kar ej z tego przepisu. Moe jednak ponie odpowiedzialno z art. 229 KK, jeeli przekazujc za porednictwem sprawcy apwk funkcjonariuszowi instytucji, w ktrej ma by zaatwiana sprawa. VII. apownictwo. 1. Uwagi oglne apownictwo jest przestpstwem godzcym w zasad bezstronnoci i jednakowego traktowania obywateli w sferze publicznej, a take w prawidowe funkcjonowanie organw pastwowych. Rozrniamy apownictwo bierne (sprzedajno) i apownictwo czynne (przekupstwo).

2. Sprzedajno Sprzedajno (art. 228 KK) jest przestpstwem indywidualnym, ktre moe by popenione tylko przez osob penic funkcj publiczn. Pojcie osoby penicej funkcj publiczn jest szersze od pojcia funkcjonariusza publicznego, tzn. sprawcami przestpstwa sprzedajnoci mog by te osoby spoza krgu funkcjonariuszy publicznych, zakrelonego w art.115 13 KK (OSNKW 98/1970). Istotny jest charakter faktycznie penionej przez dan osob funkcji, ktra ma by wykonywana w sferze publicznej (a wic np. nie w ramach i prywatnej firmy) i nie polega wycznie na wykonywaniu okrelonej pracy i (chociaby wysoko kwalifikowanej), lecz na administrowaniu, rozporzdzaniu majtkiem publicznym, podejmowaniu decyzji lub ich przygotowywaniu. Np. pracownik banku, w ktrym pastwo jest udziaowcem nie jest funkcjonariuszem publicznym. Peni jednak funkcj publiczn, i jeeli przyjmuje korzy majtkow w zwizku z podejmowaniem decyzji o udzieleniu kredytu - dopuszcza si apownictwa biernego. W odniesieniu do niektrych kategorii i osb mona oddzieli penienie przez nie funkcji publicznej od wykonywanej przez te same osoby pracy. Np. lekarz peni funkcj publiczn w tym zakresie, w jakim decyduje o wystawieniu zwolnienia lekarskiego, zawiadczenia, orzeczenia o inwalidztwie, przyjciu do publicznego szpitala. Natomiast jego gwna dziaalno, jak jest leczenie, nie jest (wbrew czstej praktyce organw cigania i sdw) penieniem funkcji publicznej w rozumieniu art. 228 KK. Od strony przedmiotowej sprzedajno polega na przyjciu korzyci majtkowej lub osobistej albo ich obietnicy albo daniu korzyci, przy czym powinno to pozostawa w zwizku z penion funkcj publiczn (art. 228 1 KK). Przez korzy majtkow rozumie si pewn sum pienidzy, przedmiot majcy warto ekonomiczn, umorzenie dugu. Korzy osobista natomiast obejmuje wszystko to, co traktowane jest jako korzystne i zaspokajajce pewn potrzeb przyjmujcego j, ale nie dajce si wprost przeliczy na pienidze, np. protekcja, tytu honorowy lub odznaczenie, wyuczenie pewnej umiejtnoci, stosunek seksualny. Przyjcie korzyci lub jej obietnicy jest sprzedajnoci, jeeli ma zwizek z penion funkcj, co zachodzi nie tylko wtedy, gdy nastpuje za wykonania pewnej czynnoci subowej, lecz takie gdy ma na celu uksztatowanie oglnie przychylnego stosunku urzdnika do osoby udzielajcej korzyci. Nie wypenia natomiast znamion apownictwa biernego przyjcie korzyci bez zwizku z penion funkcj, np. gdy urzdnik przyjmuje cenny prezent urodzinowy od przyjaci w zwizku z ich dugoletni znajomoci o charakterze prywatnym. Wrczenie korzyci moe mie rwnie posta ukryt pod pozorami innej czynnoci, i polega np. na udzieleniu

rzekomej poyczki, celowej przegranej w grze w karty itp. 3. Kwalifikowane typy sprzedajnoci. Kwalifikowane typy sprzedajnoci zawiera art. 228 3-5 KK. Polega one mog na: 1 ) uzalenianiu czynnoci subowej od otrzymania korzyci (a wic swego rodzaju wymuszaniu apwki); 2) przyjciu korzyci lub jej obietnicy w zwizku z naruszeniem przepisu prawa. Czynno narusza przepisy prawa, jeeli sprzeczna jest z ustaw lub przepisami wydanymi na jej podstawie. 3) przyjciu korzyci majtkowej znacznej wartoci lub jej obietnicy (art. 228 5 KK). Pojcie korzyci znacznej wartoci nie jest zdefiniowane wprost w KK, ale mona przyj, e chodzi o korzy odpowiadajc definicji mienia znacznej wartoci zamieszczonej w art. 115 5 KK, tzn. warto ustalan przez przemnoenie przez 200 najniszego miesicznego wynagrodzenia pracownikw okrelanego na podstawie KP. W art. 228 2 KK przewiduje si przypadek sprzedajnoci mniejszej wagi. 4. Przekupstwo. Przekupstwo (art. 229 KK) jest przestpstwem powszechnym, nie jest tu bowiem wymagana radna szczeglna cecha podmiotu. Przestpstwo to popenia wrczajc korzy albo jej obietnic osobie penicej funkcj publiczn. Kodeks zna cztery odmiany tego przestpstwa, zagroone sankcjami o rnej surowoci. Podstawowy typ przekupstwa (art. 229 1 KK) polega na wrczeniu osobie penicej funkcj publiczn korzyci lub obiecaniu korzyci. W pewnych sytuacjach moliwe jest potraktowanie przekupstwa jako wypadku mniejszej wagi (art. 229 2), co powinno mie miejsce zwaszcza wtedy, gdy sprawca dokonuje przekupstwa zmuszony trudn sytuacj yciow albo w przekonaniu, e inaczej nie uzyska nalenej mu decyzji lub wiadczenia. Kwalifikowany typ przekupstwa zachodzi, gdy udzielenie korzyci lub jej obietnica nastpuje po to, by skoni przekupywanego do naruszenia obowizku subowego albo za. jego naruszenie (art. 229 2 KK). Pojcie naruszenia obowizku subowego jest szersze ni pojcie naruszenia prawa. Naruszeniem takim bdzie np. dziaanie urzdnika wbrew jednorazowemu poleceniu zwierzchnika (OSN IK 399/35). VIII. Naduycie wadzy. Przestpstwo o tradycyjnej nazwie "naduycie wadzy" przewidziane jest w art. 231 KK. Jego sprawc moe by tylko funkcjonariusz publiczny. Od strony przedmiotowej polega ono na przekroczeniu uprawnie lub niedopenieniu obowizkw i dziaaniu przez to na szkod interesu publicznego lub prywatnego. Uprawnienia i obowizki funkcjonariusza

okrelone s w aktach normatywnych, przepisach subowych, regulaminach, instrukcjach, umowach o prac itp. Mog one te wynika z istoty danej funkcji, jeeli nie s okrelone w sposb szczegowy. Przekroczenie uprawnie ma miejsce, gdy dokonywana przez funkcjonariusza czynno, mimo e ale mieci si w ramach jego uprawnie, pozostaje jednak w zwizku z zakresem jego subowej dziaalnoci. Jeeli np. urzdnik wydziau komunikacji wyda komu prawo jazdy w sytuacji, w ktrej przepisy go do tego nie upowaniaj, to mamy do czynienia z przekroczeniem przez niego uprawnie. Jeeli natomiast wtargnie wbrew woli lokatora do jego mieszkania, by dokona w nim przeszukania, to jego czyn nie jest ju przestpnym przekroczeniem uprawnie z art. 231 KK, lecz pospolitym przestpstwem z art. 193 KK. Niedopenienie obowizkw jest form popenienia przestpstwa z art. 231 KK przez zaniechanie. Zaniechanie to moe polega na cakowitym niewykonaniu cicego na funkcjonariuszu obowizku, bd na nienaleytym jego wykonaniu. Strona przedmiotowa omawianego przestpstwa nie wyczerpuje si jednak w przekroczeniu uprawnie lub niedopenieniu obowizkw. Do jego znamion naley bowiem rwnie "dziaanie na szkod interesu publicznego lub prywatnego, rozumiane jako niebezpieczestwo jej nastpienia lub te rzeczywiste nastpienie istotnej szkody (art. 231 3 KK). W obydwu przypadkach powstaje tu problem zwizku przyczynowego midzy czynem a groc lub rzeczywist szkod. Strona podmiotowa polega w art. 231 1 KK na umylnoci w obydwu jej postaciach, natomiast przy przestpstwie z art. 231 2 KK wymagane jest dodatkowe zabarwienie zamiaru przez cel osignicia korzyci majtkowej lub osobistej. Strona podmiotowa przestpstwa z art. 231 3 KK polega na lekkomylnoci lub niedbalstwie. Przepis 4 art. 231 nadaje przepisowi o przestpstwie naduycia wadzy charakter subsydiarny. Jest on na mocy tego przepisu subsydiarny tylko w stosunku do art. 228. Nie stosuje si wic przepisu o naduyciu wadzy, gdy pozornie zbiega si on z przepisem o sprzedajnoci (art. 228).

36. Przestpstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwoci. I. Wywieranie wpywu na sd. Art. 232 KK przewiduje przestpstwo analogiczne do okrelonego w art. 224 KK. Rnica midzy nimi polega na tym, e w art. 232 KK mwi si o wywieraniu wpywu przemoc lub grob bezprawn na czynnoci urzdowe sdu, a nie organu administracji. Wysze w zwizku z tym jest te

zagroenie kar. Znamiona przestpstwa z tego artykuu wypenia nie tylko ten, kto grob zmusza sdziego do korzystnego dla niego rozstrzygnicia, ale rwnie ten, kto np. przemoc uniemoliwia prowadzenie rozprawy. II. Faszywe zeznania. Przestpstwo faszywych zezna (art. 233 KK) polega od strony przedmiotowej na zeznaniu nieprawdy lub zatajeniu prawdy. Takie dziaanie lub zaniechanie sprawcy musi mie jednak miejsce w ramach postpowania sdowego albo innego postpowania prowadzonego na podstawie ustawy (postpowanie karne przygotowawcze, postpowanie administracyjne, postpowanie przed kolegium do spraw wykrocze, postpowanie dyscyplinarne), a zeznanie ma suy za dowd w tym postpowaniu. Zeznanie moe mie posta wypowiedzi ustnej lub pisemnej, np. moe polega na wypenieniu gotowego druku, zawierajcego uprzedzenie o odpowiedzialnoci karnej za zoenie faszywych zezna i podpisaniu go. W kadym jednak przypadku nie wystarczy, by postpowanie toczyo si w oparciu o ustaw. Ustawa ta musi ponadto upowania organ prowadzcy postpowanie do przyjmowania zezna pod rygorem odpowiedzialnoci za faszywe zeznania (zob. art. 233 2 KK). Tego rodzaju upowanienie w postpowaniu karnym dotyczy przesuchania wiadka, biegego lub tumacza. Nie dotyczy natomiast oskaronego, ktry nie skada zezna, lecz wyjanienia, a poza tym nie ma obowizku mwienia prawdy. Nie moe on wic ponosi odpowiedzialnoci z art. 233 KK, przy czym, zdaniem SN (OSNKW 46/1991), nie jest dopuszczalne skazanie sprawcy faszywych zezna za przestpstwo okrelone w art. 233 1 KK, jeeli w postpowaniu karnym, w ktrym wystpowa jako oskarony, zoy je uprzednio w charakterze wiadka co do okolicznoci zwizanych z zarzucanym mu czynem. W postpowaniu cywilnym natomiast, rwnie strona moe by przesucha na przez sd po uprzedzeniu o odpowiedzialnoci za faszywe zeznania i ode braniu przyrzeczenia (art. 304 KPC) lub zapewnienia (art. 671 KPC). Take w postpowaniu administracyjnym strona moe zosta uprzedzona o odpowiedzialnoci karnej za faszywe zeznania. Zgodnie bowiem z art. 75 2 KPA: "Jeeli przepis prawa nie wymaga urzdowego potwierdzenia okrelonych faktw lub stanu prawnego w drodze zawiadczenia waciwego organu administracji, organ administracji pastwowej odbiera od strony, na jej wniosek, owiadczenie zoone pod rygorem odpowiedzialnoci za faszywe zeznania". Sytuacj t reguluje art. 233 6 KK. Przestpstwo faszywych zezna jest przestpstwem formalnym, a wic dla jego dokonania nie jest konieczne nastpienie skutku w postaci np. wydania niesusznego wyroku

lub decyzji. Strona podmiotowa faszywych zezna polega na umylnoci. Sprawca musi wic albo wiedzie o nieprawdziwoci swych zezna albo, przewidujc tak moliwo, godzi si na ni. Warunkiem odpowiedzialnoci za faszywe zeznania jest uprzedzenie zeznajcego przez przyjmujcego zeznanie o odpowiedzialnoci karnej z art. 233 KK lub odebranie od niego przyrzeczenia. W 4 art. 233 KK odrbnie typizuje si przestpstwo indywidualne, ktrego sprawc moe by biegy, rzeczoznawca lub tumacz. Dziaanie sprawcy polega ma na przedstawieniu faszywej opinii lub tumaczenia majcych suy za dowd w postpowaniu. KK przewiduje sytuacje, w ktrych sprawca faszywych zezna nie podlega karze albo moe skorzysta z nadzwyczajnego zagodzenia kary lub odstpienia od jej wymierzenia. Nie podlega karze sprawca faszywych zezna, ktry, nie wiedzc o prawie odmowy zeznania lub odpowiedzi na pytania (zob. art. 182-183 KPK), zoy faszywe zeznania z obawy przed odpowiedzialnoci karn groc jemu samemu lub jego najbliszym (art. 233 3 KK). Sd moe na podstawie art. 233 5 KK zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet odstpi od jej wymierzenia, jeeli: 1) faszywe zeznanie dotyczy okolicznoci nie mogcych mie wpywu na rozstrzygnicie sprawy albo 2) sprawca dobrowolnie sprostuje faszywe zeznanie, zanim nastpi, chociaby nieprawomocne, rozstrzygnicie sprawy (czynny al). Podstawa przewidziana w punkcie 2) ma rwnie odpowiednie zastosowanie do przestpstwa faszywego oskarenia, tworzenia faszywych dowodw i do zatajania dowodw niewanoci. III. Faszywe oskarenie. Faszywe zawiadomienie. Zatajenie dowodw niewinnoci. Art. 234 KK przewiduje przestpstwo faszywego oskarenia innej osoby o popenienie przestpstwa, wykroczenia lub przewinienia dyscyplinarnego. Oskarenie musi by faszywe nie tylko w sensie jego obiektywnej nieprawdziwoci, ale i w sensie subiektywnym. Uycie w przepisie sowa "faszywie" naley rozumie w ten sposb, e sprawca ma pen wiadomo I nieprawdziwoci swego oskarenia. Nie wystarcza wic zamiar ewentualny, tj. sytuacja, gdy sprawca nie jest pewien nieprawdziwoci swych oskare, ale dopuszcza tak moliwo i godzi si na ni. Oskarenie ma by zoone nie przed jakimkolwiek organem, lecz przed organem powoanym do cigania lub orzekania. Zawiadomienie organu powoanego do cigania o niepopenionym przestpstwie (ale ju nie wykroczeniu lub

przewinieniu dyscyplinarnym) jest przestpstwem z art. 238 KK. Poniewa nie ma tu miejsca oskarenie konkretnej osoby, lecz tylko zawiadomienie o rzekomym zdarzeniu, szkodliwo tego przestpstwa polega gwnie na wywoaniu niepotrzebnych czynnoci organw cigania. Podjcie przez nie takich czynnoci nie jest jednak znamieniem omawianego przestpstwa. Przestpstwo z art. 238 moe by popenione tylko w zamiarze bezporednim, przepis wymaga bowiem, by sprawca dziaa "wiedzc, e przestpstw a nie popeniono". Przestpstwo zatajenia dowodw niewinnoci osoby podejrzanej o popenienie przestpstwa, wykroczenia lub przewinienia dyscyplinarnego (art. 236 1 KK) moe by popenione przez zwyke zaniechanie ujawnienia znanych sprawcy dowodw niewinnoci lub przez aktywne zachowanie si, np. ukrycie dowodu rzeczowego. Nie podlega karze ten, kto dopuszcza si tego przestpstwa z obawy przed odpowiedzialnoci karn, groc jemu samemu lub jego najbliszym (art. 236 i 2 ICK), np. rzeczywisty sprawca przestpstwa, ktry, ujawniajc dowody niewinnoci innej osoby, skierowaby postpowanie karne przeciwko sobie. Naley przyj, e obowizku ujawnienia dowodw niewinnoci nie ma rwnie adwokat, ktry przez to skierowaby postpowanie przeciwko swemu klientowi, a dowiedzia si o nich w zwizku z udzielaniem porady prawnej. Przestpstwo z art. 236 jest od strony podmiotowej przestpstwem umylnym. IV. Tworzenie faszywych dowodw. Przestpstwo okrelone w art. 235 KK polega na skierowaniu przeciwko okrelonej osobie cigania o przestpstwo, wykroczenie lub przewinienie dyscyplinarne. Sposobem uywanym przez sprawc ma by tworzenie faszywych dowodw lub inne podstpne zabiegi. Drug odmian tego przestpstwa jest podejmowanie takich podstpnych zabiegw ju w toku toczcego si postpowania. Tworzenie faszywych dowodw moe polega np. na podrzuceniu przedmiotu nalecego do innej osoby na miejscu popenienia przestpstwa lub podstpnym spowodowaniu umieszczenia na narzdziu zbrodni odciskw palcw okrelonej osoby. Podstpnym zabiegiem innego ro9zaju bdzie np. wysanie jakiej osoby pod faszywym pozorem na miejsce popenienia przestpstwa, bdce pod obserwacj policji. Podobnie, skonienie podejrzanego do przyznania si przez kamliwe twierdzenie, e inne osoby go obciaj swymi zeznaniami, a przyznanie spowoduje uchylenie zastosowanego wobec niego tymczasowego aresztowania. Przestpstwo z art. 235 KK zachodzi niezalenie od tego, czy osoba, przeciwko ktrej w taki sposb kieruje si ciganie lub umacnia zarzut przeciwko niej, jest winna czy

te nie zarzucanego jej czynu. Nie jest te konieczne dla bytu tego przestpstwa, by sprawca by przekonany o niewinnoci danej osoby. Od strony podmiotowej przestpstwo z art. 235 KK moe by popenione tylko w zamiarze bezporednim, jako e przepis wymaga, by dziaanie sprawcy miao charakter podstpny, co nie daje si pogodzi z zamiarem ewentualnym.

V. Poplecznictwo. Istot poplecznictwa (art. 239 1 KK) jest utrudnianie lub udaremnianie postpowania karnego przez udzielanie pomocy sprawcy przestpstwa w unikniciu odpowiedzialnoci karnej. Przepis wymienia przykadowo formy takiej pomocy: ukrywanie sprawcy, zacieranie ladw przestpstwa i odbywanie kary za skazanego. Poplecznictwo jest wic przestpstwem materialnym, do jego znamion naley bowiem skutek, ktrym jest utrudnienie lub udaremnienie postpowania karnego. Udzielanie skierowanej na osignicie tego skutku pomocy sprawcy przestpstwa, moe przybra jakkolwiek form zachowania si, inn ni wymienion w przykadowym wyliczeniu. Moe np. polega na obcieniu zarzutem siebie samego, na kierowaniu ledztwa na faszywy trop przez anonimowe informacje o zdarzeniu, na uatwieniu sprawcy ucieczki z miejsca popenienia przestpstwa, na niepodjciu cigania przez funkcjonariusza organu cigania (poplecznictwo przez zaniechanie). Obietnica udzielenia pomocy po popenieniu przestpstwa zoona przed jego popenieniem, np. obietnica ukrycia sprawcy, moe by traktowana jako pomocnictwo z art. I8 3 KK, jeeli uatwia sprawcy popenienie przestpstwa. Nie ma poplecznictwa w stosunku do wasnego czynu popenionego wsplnie z inn osob, np. nie jest nim ukrywanie wspsprawcy (OSNKW 94/1979). Tym bardziej przepis art. 239 KK nie obejmuje samopoplecznictwa, np. zacierania ladw wasnego przestpstwa. Nie jest poplecznictwem udzielanie sprawcy przestpstwa pomocy w unikniciu odpowiedzialnoci karnej w sposb prawny. Na przykad nakanianie pokrzywdzonego, by nie skada zawiadomienia o przestpstwie lub wniosku o ciganie, nie jest poplecznictwem, jeeli ogranicza si do perswazji, proponowania odszkodowania, przeproszenia itd. Przestaje jednak by dziaaniem legalnym, jeeli czy si z grob, podstpem lub przemoc (OSNKW 98/1973). Specyficzny przypadek stanowi, w kontekcie art. 239 KK, sytuacja obrocy oskaronego w postpowaniu karnym, ktry nie moe uzalenia obrony oskaronego, skierowanej na jego uniewinnienie, od penej wiedzy o jego niewinnoci. Bronic w ten sposb oskaronego czsto bdzie on wic "utrudnia lub udaremnia postpowanie karne, pomagajc sprawcy przestpstwa unikn odpowiedzialnoci karnej". Nie moe to

jednak by traktowane jako poplecznictwo, poniewa takie zachowanie mieci si w ramach uprawnie i obowizkw obrocy. Nie kady jednak sposb jest w tym kontekcie dozwolony (zob. Gardocka, 69). Obroca moe wic odradza sprawcy przyznanie si do winy, doradza odmow wyjanie lub odpowiedzi na poszczeglne pytania, skania osoby najblisze do skorzystania z prawa odmowy zezna, powoywa si na korzystne dla oskaronego zeznania, o ktrych wie, e s nieprawdziwe. Nie wolno mu natomiast nakania oskar2onego do przedstawienia faszywej wersji zdarzenia lub wymyle dla niego tak wersj, nakania wiadkw, by nie stawili si na rozpraw lub bezpodstawnie odmwili zezna, wiadomie wprowadza do procesu dowody faszywe (np. powoywa wiadkw, co do ktrych oskarony poinformowa go, e bd kama). Strona podmiotowa poplecznictwa polega na zamiarze bezporednim lub ewentualnym. Dla przypisania poplecznictwa wystarczy wic, e np. ukrywajcy jak osob przewiduje moliwo, e ucieka ona przed pocigiem policji w zwizku z popenionym przestpstwem i godzi si na utrudnienie swym czynem postpowania karnego. Natomiast nie ma nieumylnego poplecznictwa. Jeeli wic w podanym wyej przykadzie ukrywajcy jest przekonany, e ukrywany ucieka tylko przed natrtnym wierzycielem, to dziaa w bdzie, a wic brak jest wymaganej dla poplecznictwa umylnoci. Podobnie, nie ma przestpstwa poplecznictwa, gdy ukrywajcy rzeczywicie wierzy zapewnieniom ciganego, e policja ciga go przez pomyk, poniewa jest on w rzeczywistoci niewinny. Przepis o poplecznictwie zabrania bowiem udzielania pomocy rzeczywistemu sprawcy przestpstwa, a nie kadej osobie ciganej. Nie podlega karze ten, kto ukrywa osob najblisz (art. 239 2), tj. osob wskazan w art. 115 11 KK. Nie dotyczy to jednak innych ni ukrywanie form poplecznictwa, np. zacierania ladw. Udzielenie osobie najbliszej pomocy w innej formie stwarza tylko moliwo zastosowania przez sd nadzwyczajnego zagodzenia kary lub odstpienia od jej wymierzenia. Takie same konsekwencje wywouje popenienie poplecznictwa z obawy przed odpowiedzialnoci karn groc samemu poplecznikowi lub jego najbliszym (art. 239 3 KK). VI. Niezawiadomienie o przestpstwie. Prawo polskie nie zna powszechnego obowizku prawnego zawiadamiania organw cigania o znanym komu fakcie popenienia przestpstwa. Obowizek taki maj jedynie instytucje pastwowe i samorzdowe (a wic kierujce nimi osoby), ktre w zwizku ze sw dziaalnoci dowiedziay si o popenieniu przestpstwa ciganego z urzdu (art. 304 2 KPK). Wszyscy pozostali obywatele maj tylko spoeczny (a wic nie wywoujcy adnych skutkw prawnych) obowizek

zawiadomienia o przestpstwie (art. 304 1 KPK). Wyjtek od tej oglnej zasady stwarza art. 240 KK, ktry zobowizuje, pod grob odpowiedzialnoci karnej, do niezwocznego zawiadamiania organw powoanych do cigania o karalnym przygotowaniu albo o usiowaniu lub dokonaniu pewnych czynw zabronionych, mianowicie: ludobjstwa (art. 118), zdrady gwnej (art. 127), zamachu stanu (art. 128), szpiegostwa I (art. 130), zamachu na ycie Prezydenta RP (art. 134), gwatownego zamachu na jednostk wojskow (art. 140), zabjstwa i morderstwa (art. 148), sprowadzenia powszechnego niebezpieczestwa (art. 163), porwania samolotu lub statku (art. 166) albo porwania zakadnikw (art. 252). Obowizek zawiadomienia powstaje tylko wtedy, gdy wiadomo o po penieniu jednego z wymienionych przestpstw jest wiarygodna . W literaturze jest rzecz sporn, czy omawiane przestpstwo wymaga zamiaru bezporedniego, czy te moe by popenione rwnie w zamiarze ewentualnym. Wydaje si jednak, e okrelenie "majc wiarygodn wiadomo" wyklucza zamiar ewentualny, ktry opiera si tylko na przypuszczeniu (Kunicka-Michalska, System 2, 701). Nie podlega karze ten, kto zaniecha zawiadomienia z obawy przed odpowiedzialnoci karn groc jemu samemu lub jego najbliszym. Nie popenia przestpstwa z art. 240, kto zaniecha zawiadomienia majc dostateczn podstaw do przypuszczenia, e organy cigania wiedz o przestpstwie. Nie popenia przestpstwa rwnie ten kto zapobieg popenieniu przestpstwa. Obowizek zawiadomienia, przewidziany w art. 240 KK, powoduje uchy lenie tajemnicy dziennikarskiej (zob. art. 15 ustawy z 1984 r. Prawo prasowe oraz art. 180 4 KPK) i tajemnicy lekarskiej (art. 30 ust. 2 pkt. 1 i 2 ustawy z 1996 r, o zawodzie lekarza), nie ma natomiast, ze wzgldu na tajemnic adwokack, obowizku zawiadomienia o przestpstwach wskazanych w art. 240 KK adwokat, ktry uzyska wiadomo w zwizku z udzielaniem pomocy prawnej (art. 6 ustawy z 1982 r. o adwokaturze - Dz.U. Nr 16, poz. 124 ze zm.) ani duchowny, ktry dowiedzia si o przestpstwie przy spowiedzi (art. 178 p. 2 KPK). VII. Inne przestpstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwoci. 1. Bezprawne naciski. Art. 245 KK przewiduje przestpstwo uywania przemocy lub groby bezprawnej w celu wywarcia wpywu na czynnoci wiadka, biegego, tumacza, oskaryciela lub oskaronego. Drug odmian tego przestpstwa jest naruszenie nietykalnoci cielesnej takich osb w zwizku z ich czynnociami.

2. Wymuszanie zezna. W art. 246 KK przewiduje si przestpstwo indywidualne, ktrego sprawc moe by tylko funkcjonariusz publiczny lub osoba dziaajca na jego polecenie. Strona przedmiotowa tego przestpstwa polega na stosowaniu przemocy, groby bezprawnej lub na zncaniu si fizycznym lub psychicznym nad inn osob, w celu uzyskania okrelonych zezna, wyjanie, informacji lub owiadczenia. Z kolei, w art. 247 1 KK kryminalizuje si czyn polegajcy na zncaniu si nad osob prawnie pozbawion wolnoci. Typ kwalifikowany tego przestpstwa stanowi zncanie si ze szczeglnym okruciestwem. Przestpstwem jest rwnie dziaanie funkcjonariusza publicznego, ktry, wbrew swemu obowizkowi, dopuszcza do zncania si nad osob pozbawion wolnoci (art. 247 3 KK). 3. Naruszenie tajemnicy postpowania karnego. Ochronie tajemnicy ledztwa i niejawnej rozprawy sdowej suy art. 241 KK. Przestpstwo przewidziane w tym przepisie wystpuje w dwch odmianach: 1) publicznego rozpowszechniania bez zezwolenia wiadomoci z postpowania przygotowawczego zanim zostay ujawnione w postpowaniu sdowym; 2) publicznego rozpowszechniania wiadomoci z rozprawy sdowej prowadzonej z wyczeniem jawnoci. Ad 1 ) Rozpowszechnianie musi by publiczne, to znaczy nie wystarczy przekazywanie wiadomoci pojedynczej osobie lub kolejno pojedynczym osobom, lecz chodzi tu o rozpowszechnianie w sposb umoliwiajcy szybkie zapoznanie si z informacj nieokrelonej lub wikszej liczbie osb. Typowym rozpowszechnianiem publicznym jest dokonywanie go przy uyciu rodkw masowej informacji. Rozpowszechniane wiadomoci pochodzi musz z postpowania przygotowawczego, tzn. z akt tego postpowania lub od osb je prowadzcych lub z urzdu w nim wspdziaajcych (np. policjant, pracownik prokuratury) i dotyczy czego wicej ni tylko faktu, e okrelone postpowanie przygotowawcze jest prowadzone. Osoby uczestniczce w postpowaniu przygotowawczym w charakterze wiadkw, pokrzywdzonych, podejrzanych nie popeniaj przestpstwa z art. 241 KK, jeli ujawniaj informacje znane im skdind, nawet jeeli zostay one wczone np. jako zeznania do akt postpowania. Bdzie natomiast ujawnieniem informacji ze ledztwa publiczne rozpowszechnienie wiadomoci o tym, czego wiadek dowiedzia si w czasie przesuchania, np. wiadomoci o kierunku ledztwa wynikajcego z treci zadawanych pyta. Podejrzany o popenienie przestpstwa nie moe by podmiotem przestpstwa z art. 241 KK, jeli dziaa w granicach przysugujcego mu prawa do obrony. Nie jest przestpstwem z art. 241 KK zbieranie informacji

o zdarzeniu bdcym przedmiotem postpowania przygotowawczego w inny sposb, np. przez prowadzenie tzw. "prywatnego ledztwa" przez dziennikarza. Nie moe to jednak przeksztaci si w poplecznictwo, czyli polega na umylnym utrudnianiu lub udaremnianiu postpowania przez udzielanie sprawcy pomocy w unikniciu odpowiedzialnoci. Nie ma przestpstwa, jeli rozpowszechniajcy wiadomoci z postpowania przygotowawczego mia na to zezwolenie waciwego organu, a wic prokuratora prowadzcego lub nadzorujcego postpowanie albo jego przeoonych, a po wniesieniu aktu oskarenia - zezwolenie sdu. Ad 2) Rozpowszechnianie publiczne wiadomoci z niejawnej rozprawy t sdowej dotyczy rozpraw w kadym rodzaju postpowania sdowego, nie tylko w sprawach karnych. Przepis nie przewiduje tutaj uchylenia bezprawnoci przez wydanie odpowiedniego zezwolenia ani granicy czasowej obowizywania zakazu rozpowszechniania. Prawo prasowe z 1984 r. (Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm.) przewiduje w art. 13: 1) zakaz wypowiadania w prasie opinii co do rozstrzygnicia, w postpowaniu sadowym przed wydaniem orzeczenia w pierwszej instancji; 2) zakaz publikacji w prasie danych osobowych i wizerunku osb, przeciwko ktrym toczy si postpowanie przygotowawcze lub sdowe, jak rwnie danych osobowych i wizerunku wiadkw, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba e osoby te wyra na to zgod. W odniesieniu do osb, przeciwko ktrym toczy si postpowanie (ale nie w stosunku do wiadkw, pokrzywdzonych i poszkodowanych), ich zgoda moe by zastpiona zezwoleniem waciwego prokuratora lub sadu udzielonego Ze wzgldu na wany interes spoeczny. Zakazy te nie s zagroone sankcj karn za ich naruszenie; mog jednak by podstawa roszczenia cywilnoprawnego. 4. Bezprawne samouwolnienie si. W art. 242-243 KK przewidziano przestpstwa zwizane z uwolnieniem (uwolnieniem si) osoby pozbawionej wolnoci. Przestpstwem jest wedug tych przepisw samouwolnienie si osoby pozbawionej wolnoci na mocy przeczenia sdu lub prawnego nakazu innego organu pastwowego (np. postanowienia prokuratora o tymczasowym aresztowaniu, decyzji policji o zatrzymaniu podejrzanego). Nie jest pozbawieniem wolnoci w rozumieniu art. 242 KK umieszczenie nieletniego w zakadzie poprawczym (OSNKW 86/1985). Spraw przestpstwa z art. 242 KK moe by tylko osoba faktycznie pozbawiona wolnoci, a nie osoba, wobec ktrej wydano ju odpowiedni decyzj, ale jeszcze jej nie wykonano. Kwalifikowanym typem samouwolnienia si jest popenienie go w porozumienia z innymi osobami albo przy uyciu przemocy

lub groby jej uycia albo samouwolnienia si poczone z uszkodzeniem miejsca zamknicia {art. 242 4 KK). 5. Bezprawne uwolnienie winia. Art. 243 przewiduje przestpstwo polegajce od strony przedmiotowej na uwolnieniu osoby, prawnie pozbawionej wolnoci przez sd lub inny organ albo na uatwieniu jej ucieczki (np. przez dostarczenie narzdzi, ubrania). Poniewa przepis odrbnie typizuje (i zagraa surowsz kar) uatwianie ucieczki - nie wchodzi tu w gr odpowiedzialno za pomocnictwo do samouwolnienia si. Umylne udzielenie pomocy w ukrywaniu si osobie, ktrej ucieczka zakoczya si sukcesem, moe by poplecznictwem z art. 239 KK. 6. Naduycie czasowego zwolnienia. Nowym typem przestpstwa jest niepowrcenie bez uzasadnionej przyczyny do zakadu karnego osoby korzystajcej z przerwy w odbywaniu kary albo osoby, ktra korzystaa z zezwolenia na czasowe opuszczenie zakadu karnego lub aresztu ledczego bez dozoru (art. 242 2-3 KK). 7. Niestosowanie si do zakazu. Art. 244 KK ma charakter przepisu karnego chronicego egzekwowanie wykonanie wyroku skazujcego w zakresie niektrych rodkw karnych. Przestpstwo to polega na (umylnym) niestosowaniu si do orzeczonego przez sd zakazu zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu, prowadzenia dziaalnoci lub prowadzenia pojazdw albo na niewykonaniu zarzdzenia sdu o ogoszeniu orzeczenia. Przykadem na przestpstwo z art. 244 moe by prowadzenie pojazdu mechanicznego w okresie trwania zakazu orzeczonego na podstawie art. 42 KK.

37. Przestpstwa przeciwko wyborom i referendum. I. Przestpne naruszanie prawa wyborczego. Art. 248 KK przewiduje bardzo rozbudowany i wielowariantowy typ przestpstwa, ktre godzi w prawidowy, zgodny z ordynacj wyborcz, przebieg wyborw do Sejmu, Senatu, wyborw Prezydenta RP, wyborw do samorzdu terytorialnego lub, przebieg referendum. Poszczeglne odmiany dziaania przestpnego opisane w tym przepisie dotycz sporzdzenia list kandydatw, sporzdzanie list wyborczych, protokow lub innych dokumentw wyborczych, przyjmowania i obliczania gosw lub sporzdzania list z podpisami obywateli.

W pewnych swych fragmentach art. 248 KK sformuowany jest w sposb niejasny, naruszajcy zasad okrelonoci przestpstwa. Np. w p. 4 art. 248 jest mowa o "dopuszczaniu do naduycia przy przyjmowaniu i obliczaniu gosw" (chodzi wic o tolerowanie dziaania innej osoby-z nie o wasne naduycie sprawcy), a w p. 5 art. 248 mwi si "dopuszczeniu si naduycia w sporzdzaniu list z podpisami obywateli". Nie jest jasne, co ma oznacza w tym kontekcie pojcie "naduycie", jednak wydaje si, e nie moe by ono rozumiane szerzej ni umylne naruszenie prawa.

II. Przeszkadzanie wyborom. Przeszkadzanie odbywaniu zebra przedwyborczych, swobodnemu wykonywaniu biernego lub czynnego prawa wyborczego albo gosowania lub obliczania gosw - jest przestpstwem z art. 249 KK, jeeli dokonywane jest przemoc, grob bezprawn lub podstpem. III. Bezprawny wpyw na wybory. Wywieranie - przemoc, grob bezprawn lub przez naduycie stosunku zalenoci - wpywu na sposb gosowania osoby uprawnionej albo zmuszania jej do gosowania lub powstrzymywania od gosowania, jest przestpstwem z art. 250 KK. Czyn sprawcy moe np. polega na gro2eniu innej osobie zwolnieniem z pracy, jeeli nie wemie udziau w wyborach. IV. Naruszenie tajnoci gosowania. W art. 251 KK przewidziane jest przestpstwo naruszenia przepisw o tajnoci gosowania przez zapoznanie si z treci gosu wyborcy wbrew jego woli. Chodzi, oczywicie, o zapoznanie si z treci gosu wyborcy w warunkach umoliwiajcych ustalenie jego tosamoci. Zgoda wyborcy na zapoznanie si z treci jego gosu powoduje brak przestpstwa z tego artykuu. V. Inne przestpstwa wyborcze. Art. 158 ustawy - Ordynacja wyborcza do Sejmu (Dz.U. z 1993 r. Nr 45, poz. 205) przewiduje dwa przestpstwa, odnoszce si do finansowania wyborw. W ust. 1 art. 158 zawarte jest przestpstwo niedopenienia (przez czonkw komitetu wyborczego albo przez osoby upowanione przez komitet wyborczy w tym zakresie) obowizku sporzdzenia i opublikowania sprawozdania finansowego po wyborach lub podania w sprawozdaniu danych faszywych. Natomiast ust. 2

art. 158 opisuje przestpstwo nieprzekazania na cel spoecznie uyteczny przez penomocnika komitetu wyborczego niewykorzystanej nadwyki rodkw finansowych pozyskanych na cele kampanii wyborczej.

38. Przestpstwa przeciwko porzdkowi publicznemu. I. Uwagi oglne. Typy przestpstw zamieszczone w rozdziale XXXII KK zatytuowanym: "Przestpstwa przeciwko porzdkowi publicznemu" nie stanowi grupy jednolitej, a dobro wskazane w tytule rozdziau trudno potraktowa jako wsplny im przedmiot ochrony. Jeeli przez porzdek publiczny rozumie pewien ad i spokj panujcy w miejscach publicznych, to tak okrelone dobro jest przedmiotem ochrony art. 254-257 i 260261 KK. Co do pozostaych przepisw z tego rozdziau, to czy je nie wsplny przedmiot ochrony, lecz fakt, e nie pasoway one do adnego z poprzednich rozdziaw czci szczeglnej. Szereg przepisw tego rozdziau posuguje si znamieniem "publicznie" dla okrelenia sposobu dziaania sprawcy. Wykadnia tego znamienia, ktre uywane jest i w przepisach innych rozdziaw (np. art. 213 i 216 KK) nie jest w doktrynie i orzecznictwie jednolita. Jego znaczenie moe by te zrnicowane w zalenoci od kontekstu, w jakim znami to jest uyte (Bogomiska, 177; odmiennie W. Daszkiewicz, 36). W ramach przepisw tego rozdziau istotne wydaje si to znaczenie sowa "publicznie", ktre wie si z zakresem rzeczywistych lub potencjalnych odbiorcw lub obserwatorw zachowania si sprawcy. Sprawca dziaa wic publicznie, gdy jego dziaanie moe. by dostrzeone przez nieoznaczon liczb osb (np. dziaanie osoby przemawiajcej do tumu, wypowied w prasie) albo przez oznaczon, ale wiksz liczb osb (np. przez zgromadzonych na zebraniu pracownikw fabryki). Publiczne jest te dziaanie, jeli ma miejsce na oglnie dostpnym zebraniu (np. na spotkaniu kandydata z wyborcami, nawet jeli ich by przyszo tylko kilku) oraz na posiedzeniach kolegialnych organw publicznych (np. Sejmu lub organw samorzdowych i na jawnych posiedzeniach sdu). II. Wzicie zakadnika. Przestpstwo z art. 252 KK polega na wziciu lub przetrzymywaniu zakadnika w celu zmuszenia organu pastwowego lub samorzdowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osb do okrelonego zachowania si. Pojcie "wzicia zakadnika" naley rozumie jako pozbawienie czowieka wolnoci poczone z grob

spowodowania jego mierci luli uszkodzenia ciaa albo porwnywalnej do tego krzywdy, jeeli danie sprawcy nie zostanie spenione. Przestpstwo to jest podobnie skonstruowane do wymuszenia rozbjniczego (art. 282 KK), przy ktrym inny jest jednak cel dziaania sprawcy. "Zmuszanie do okrelonego dziaania" moe polega np. na zmuszaniu do uwolnienia kogo z wizienia albo do wygoszenia owiadczenia okrelonej treci w TV. Kwalifikowany typ tego przestpstwa zachodzi, gdy nastpstwem wzicia lub przetrzymywania zakadnika jest mier czowieka lub ciki uszczerbek na zdrowiu (art. 252 2 KK). Karalne jest rwnie przygotowanie do tego przestpstwa (art. 252 3 KK). W 4 art. 252 KK przewiduje si specyficzn posta czynnego alu sprawcy dokonanego przestpstwa wzicia zakadnika. Mianowicie, jeeli sprawca taki odstpi od zamiaru wymuszenia i zwolni zakadnika (rozumie si, e dobrowolnie, chocia przepis tego wyranie nie mwi) - nie podlega on karze. Przepis ten najwyraniej daje pierwszestwo ochronie yciu i zdrowiu napastnika przed zasad sprawiedliwoci, wymagajcej ukarania sprawcy dokonanego przestpstwa. Ma on umoliwia pertraktacje z porywaczem. Czynny al i jego prawne konsekwencje nie dotycz jednak kwalifikowanego typu przestpstwa. III. Handel ludmi. Nielegalna adopcja. 1. Handel ludmi. Handel ludmi jest przestpstwem, do cigania i karania ktrego Polska jest zobowizana na mocy umw midzynarodowych, zwaszcza konwencji z 1950 r. "O zwalczaniu handlu ludmi i eksploatacji prostytucji". Umowy te zobowizuj pastwa - strony do kryminalizacji czynw, polegajcych na wywoeniu ludzi za granic w celu uprawiania tam przez nich prostytucji (tzw. "handel ywym towarem"), a take kryminalizacji innych form eksploatacji prostytucji. Naley wic przyj, e art. 253 1 KK dotyczy tego wanie procederu. Przepis ten jest sformuowany oglnikowo, bo i waciwie nie opisuje zachowania si sprawcy w sposb pozwalajcy obywatelom zorientowa si, czego zabrania, a raczej uywa pewnej nazwy, wymagajcej rozszyfrowania. Rozszyfrowanie to jest dodatkowo utrudnione treci art. 204 4 KK (..."kto ' zwabia lub uprowadza inn osob w celu uprawiania prostytucji za granic"). Porwnanie treci obu tych przepisw moe sugerowa, e w art. 204 4 KK chodzi o wywoenie wbrew woli osoby wywoonej ("zwabia lub uprowadza"), natomiast w art. 253 1

KK o mniej gron form, bowiem czyn tam okrelony moe by popeniony wobec innych osb "nawet za ich zgod". Taka interpretacja popada jednak w sprzeczno z faktem, e za przestpstwo z art. 253 1 KK grozi kara surowsza ("na czas nie krtszy od lat 3") ni za przestpstwo z art. 204 4 KK ("od roku do lat 10"). Trzeba te zauway, e art. 253 1, w przeciwiestwie do art. 204 4 KK ani nie okrela celu "handlu ludmi", ani nie wymaga, by mia on charakter midzynarodowy. Wysokie zagroenie kar w art. 253 1 KK (mimo braku elementu przeamania woli ofiary i braku elementu midzynarodowego) sugeruje, e ustawodawca mia na myli cel groniejszy, bardziej dolegliwy dla osb bdcych przedmiotem handlu ni eksploatacja ich prostytucji. Jednake, o jaki cel w tym przepisie chodzi, ustawodawca nie ujawni. W sumie nale2y przyj, e przepis art. 253 1 KK, jako sprzeczny z wynikajc z Konstytucji zasad nullum crimen sine lege certa, nie moe by z powodu tej sprzecznoci stosowany. 2. Nielegalna adopcja. W art. 253 2 KK przewiduje si przestpstwo organizowania adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy. Przez organizowanie adopcji naley rozumie dziaalno polegajc na wyszukiwaniu dzieci do adopcji i przyszych rodzicw wraz z doprowadzeniem do wyraenia zgody przez rodzicw biologicznych, uzyskaniem ewentualnych opinii odpowiednich instytucji, a nastpnie orzeczenia sdu. Poniewa przepis mwi o dziaaniu "wbrew przepisom ustawy", to znaczy, e odsya do ustawy, ktra ureguluje tryb organizowania adopcji, ewentualnie wprowadzi te ograniczenia o charakterze licencji na tak dziaalno. Do tego czasu dziaanie "wbrew przepisom ustawy" moe polega na dziaaniu wbrew przepisom KRO, np. na organizowaniu adopcji wycznie w celu innym ni dobro dziecka. Przestpstwo to ma charakter umylny. Sens okrelajcego je przepisu polega na ochronie dobra adoptowanych dzieci. Pewn niekonsekwencj w jego konstrukcji stanowi wymaganie, by do znamion nalea "cel osignicia korzyci majtkowej", z czego wynika, e nawet organizowanie raco naruszajcej ustaw i szkodliwej adopcji nie jest karalne, jeli sprawca kierowa si innym celem. IV. Udzia w zbiegowisku publicznym. Naruszanie wolnoci zgromadze. Uznanie za przestpstwo czynnego udziau w zbiegowisku publicznym, ktrego uczestnicy wsplnymi siami dopuszczaj si gwatownego zamachu na osob lub mienie (art. 254 KK) jest pewnym reliktem odpowiedzialnoci zbiorowej. Przez zbiegowisko publiczne rozumie si spontaniczne zebranie si w miejscu publicznym wikszej liczby osb. Udzia w tym

zbiegowisku bierze ten, kto aktywnie wcza si do dziaa podejmowanych przez tum, takich jak np. okrzyki, rzucanie kamieniami. Nie jest uczestnikiem zbiegowiska przypadkowy przechodze, ktry nie moe si z niego wydosta, albo osoba, ktra tylko z ciekawoci obserwuje zajcie. Omawiany przepis ma charakter wybitnie "policyjny" w tym sensie, e ma uatwia karanie uczestnikw zbiegowiska na uproszczonych zasadach wobec braku, na og, moliwoci dokadnego ustalenia roli, jak odegray w zajciu poszczeglne osoby. Gwatowny zamach na osob lub mienie i ewentualnie jego rezultat musz by skutkiem dziaania zbiegowiska jako caoci, a nie np. skutkiem pojedynczego wybryku jednego z uczestnikw nie pozostajcego w zwizku ze zbiorowym zachowaniem si uczestnikw zbiegowiska. Przestpstwo udziau w zbiegowisku ma charakter umylny, tzn. sprawca chce wzi udzia w zbiegowisku wiedzc, czego dopuszcza si ono jako cao lub godzi si na to, e wsplnymi siami dopuszcza si ono gwatownego zamachu. Typ kwalifikowany (art. 254 ,2 KK) moe by popeniony z winy mieszanej, tzn. nastpstwo gwatownego zamachu na osob lub mienie ze strony zbiegowiska, w postaci mierci czowieka, cikiego uszkodzenia ciaa lub cikiego rozstroju zdrowia albo szkody w mieniu w znacznych rozmiarach - moe by objte tylko win nieumyln osoby, ktra umylnie bierze udzia w zbiegowisku. Przestpstwo czynnego udziau w zbiegowisku publicznym mona traktowa jako jaskrawe naduywanie wolnoci zgromadze. Natomiast w art. 260 KK przewiduje si typ przestpstwa, ktrego istot jest uniemoliwianie obywatelom korzystania z tej wolnoci. Przepis ten mianowicie przewiduje kar za udaremnianie przemoc lub grob bezprawn przeprowadzenia zgodnie z prawem zebrania, zgromadzenia lub pochodu albo ich rozpraszanie. V. Przestpne naduywanie wolnoci wypowiedzi. Karalno publicznego nawoywania do przestpstwa lub pochwalania go przewidziana jest w art. 255 KK. Jeli nawoywanie takie skierowane jest do zindywidualizowanych osb, to wyczerpuje jednoczenie znamiona podegania do przestpstwa (art. 18 2 KK). Kwalifikowanym typem tego przestpstwa jest nawoywanie do zbrodni (art. 255 3 KK). Pochwalanie przestpstwa moe polega na pochwalaniu konkretnego ju popenionego czynu przestpnego (np. kradziey dokonanej przez X-a) lub na wyraaniu aprobaty popeniania przestpstw sformuowanej abstrakcyjnie, np. przez twierdzenie, e dokonywanie kradziey jest godne pochway i podziwu. Art. 255 ma oczywicie na myli tylko czyny bdce przestpstwami w wietle prawa polskiego.

Publiczne propagowanie ustroju faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju pastwa jest kryminalizowane w art. 256 KK. Przez faszyzm naley rozumie doktryn historycznie zrealizowan w postaci faszyzmu woskiego i hitleryzmu w Niemczech, ktra zawiera w sobie hasa i pogldy skrajnie szowinistyczne i rasistowskie, a w zakresie ustroju pastwowego system totalitarny oparty o monopartyjny system polityczny, likwidujcy wolnoci i prawa obywatelskie, stosujcy policyjny terror wobec przeciwnikw politycznych. Przestpstwo to musi by popenione ze szczeglnie zabarwionym zamiarem wyraenia aprobaty dla faszyzmu. Nie jest wic propagowaniem faszyzmu cytowanie i publikowanie artykuw i ksiek autorw gloryfikujcych lub propagujcych faszyzm, jeeli ich publikacja miaa inne cele ni propagowanie faszyzmu (zwaszcza poznawcze). Nie jest te przestpstwem niepubliczne propagowanie faszyzmu, np. w gronie rodzinnym lub towarzyskim, na seminarium naukowym czy w prywatnej rozmowie. Propagowanie innego totalitarnego ustroju pastwa dotyczy ustrojw porwnywalnych z faszyzmem. Kontekst historyczny powstania tego fragmentu przepisu (jest on uregulowaniem nowym KK, jako e KK z 1969 r. kryminalizowa tylko publiczne pochwalanie faszyzmu) skania do pogldu, e chodzi tu o totalitaryzm komunistyczny w jego wydaniu stalinowskim lub wzorujcy si na tej odmianie totalitaryzmu, a nie np. o historycznie znane utopijne doktryny totalitarne, takie jak np. propagowana w "Pastwie" Platona, czy te znane w innych regionach wiata fundamentalizmy religijne. Trzeba te pamita, e art. 256 KK powinien by interpretowany z uwzgldnieniem art. 13 Konstytucji RP. Art. 256 KK zawiera te typ przestpstwa "nawoywania do nienawici na tle rnic narodowociowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ,, ze wzgldu na bezwyznaniowo". W porwnaniu z art. 272 KK z 1969 r., ktry mwi nie o nawoywaniu do nienawici, lecz do "wani na tle rnic narodowociowych itp." - przepis art. 256 KK jest ujty bardziej enigmatycznie. Nawoywanie do nienawici jest bowiem nawoywaniem nie do okrelonego zachowania si (np. do pogromu), lecz do okrelonej emocji. Przy takim ukierunkowaniu nawoywania jest te niezrozumiae, dlaczego ustawodawca nie przewiduje kary po prostu za wywoywanie nienawici. W ten sposb przepis nie obejmuje rozpowszechniania pogldw o negatywnych cechach pewnych grup ludzi (np. rozpowszechniania pogldw antysemickich), jeli nie polegao to na nawoywaniu do nienawici, nawet jeeli sprawca chcia tak nienawi wywoa lub godzi si na to. Publiczne zniewaanie grup ludnoci albo poszczeglnych osb z powodu ich przynalenoci narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej lub z powodu bezwyznaniowoci, jak te naruszanie nietykalnoci cielesnej osoby

z takich motyww - stanowi przestpstwo z art. 257 KK. Naduyciem wolnoci wypowiedzi jest te zniewaanie pomnika lub innego miejsca publicznego urzdzonego w celu upamitnienia zdarzenia historycznego lub uczczenia osoby (art. 261 KK). Zniewaanie takie nie musi mie formy wypowiedzi zwerbalizowanej, lecz moe polega na innym dziaaniu, np. opluciu, oblaniu farb. Podobny charakter ma przestpstwo z art. 262 1 KK, z tym, e obiektem zniewaania majtku by zwoki, prochy ludzkie lub miejsce spoczynku zmarego, dlatego przestpstwo to nazywane jest w skrcie zniewaeniem grobu. W art. 262 2 KK przewidziane jest z kolei przestpstwo ograbiania zwok, grobu lub innego miejsca spoczynku zmarego. To przestpstwo nie ma ju nic wsplnego z naduywaniem wolnoci wypowiedzi. Jest ono blisze przestpstwom przeciwko mieniu. Zostao jednak zamieszczone w art. 262 KK ze wzgldu na podobiestwo przedmiotu czynnoci wykonawczej w obu paragrafach tego przepisu. VI. Zwizek przestpny. Zorganizowana grupa przestpcza. KK opisuje w art. 258 typ przestpstwa polegajcego na udziale w zorganizowanej grupie albo w zwizku majcym na celu popenianie przestpstw. Przez zwizek naley rozumie trway zesp ludzi (co najmniej 3 osoby), majcy cechy zorganizowania, a wic majcy pewne zasady przyjmowania czonkw, zasady podporzdkowania i dyscypliny, i ustalone zakresy kompetencji zwizane z programem dziaania zwizku (Tyszkiewicz, System 2, 763). Co do zorganizowanej grupy, naley przyj, e pojcie to oznacza zesp co najmniej 3 osb, zorganizowany w formie luniejszej ni zwizek. Z drugiej strony, struktura taka z pewnoci musi by czym wicej ni "porozumienie z inn osob" w celu popenienia przestpstwa (art. 16 1 KK), tzn. nie jest stworzeniem grupy zwyke przygotowanie przestpstwa. Udzia w zbrojnym zwizku przestpnym (art. 258 2 KK zagroony jest surowsz kar Surowsz kar zagroone jest te zakadanie zwizku lub grupy przestpczej lub kierowanie nimi (art. 258 3 KK). Art. 259 KK przewiduje bezkarno osoby, ktra dobrowolnie odstpia od udziau w zwizku lub grupie przestpczej i ujawnia przed organem cigania wszystkie istotne okolicznoci czynu lub zapobiega popenieniu zamierzonego przestpstwa. VII. Naruszenie przepisw dotyczcych broni palnej. Posiadanie, wyrabianie i handel broni paln jest w

Polsce cile reglamentowane przez ustaw z 1961 r. o broni, amunicji i materiaach wybuchowych. W zasadzie wolno posiada bro paln tylko na podstawie zezwolenia wydawanego przez organy Policji. Nie wymaga jednak zezwolenia posiadanie broni palnej wytworzonej przed 1850 r. Posiadanie broni palnej lub amunicji bez wymaganego zezwolenia zagroone jest kar w art. 263 2 KK; surowsz kar zagroone jest nielegalne wyrabianie broni palnej lub amunicji, albo handel ni (art. 263 1 KK). Przestpstwem jest rwnie udostpnienie broni palnej lub amunicji albo jej przekazanie osobie nieuprawnionej przez sprawc, ktry sam posiada j legalnie (art. 263 2 KK). Nowym typem przestpstwa nieumylnego jest spowodowanie utraty broni palnej lub amunicji (np. zgubienie jej) przez osob, ktra bro legalnie posiada (art. 263 4 KK).

VIII. Nielegalne przekroczenie granicy. Przestpstwo nielegalnego (wbrew przepisom) przekroczenia polskiej granicy pastwowej jest typowym naruszeniem pewnego porzdku administracyjnego. Obejmuje ono zarwno nielegalne przekroczenie granicy polskiej polegajce na wyjedzie z kraju, jak i na wjedzie do Polski. Art. 264 KK nie obejmuje natomiast czynw polegajcych na przekroczeniu bez zezwolenia granicy midzy innymi pastwami, np. midzy Turcj a Bugari, nie ma tu bowiem elementu przekroczenia polskiej granicy pastwowej. Nie wypenia znamion tego przestpstwa rwnie np. dostanie si bez zezwolenia na polski statek w obcym porcie; statek taki jest bowiem traktowany jak terytorium pastwa polskiego w kontekcie zasady terytorialnoci, ale nie jest on jednak jej czci terytorium, a burta statku nie jest granic pastwow W art. 264 2 okrelony jest typ kwalifikowany nielegalnego przekroczenia granicy, jeli czyn popeniono uywajc przemocy, groby lub we wspdziaaniu z innymi osobami. Organizowanie nielegalnego przekraczania granicy przez inne osoby ("przemyt ludzi") zostao skryminalizowane w art. 264 3 KK.

39. Przestpstwa przeciwko ochronie informacji. I. Naruszenia tajemnicy pastwowej. KK przewiduje dwa zasadnicze typy przestpstw przeciwko tajemnicy pastwowej: a) ujawnienie tajemnicy i b) wykorzystanie wbrew przepisom ustawy informacji stanowicych tajemnic pastwow (art. 26 1 KK).

Art. 2 ustawy z 1982 r. o ochronie tajemnicy pastwowej i subowej (Dz.U. Nr 40, poz. 271 ) definiuje tajemnic pastwow jako "wiadomo, ktrej ujawnienie osobom nie upowanionym moe narazi na szkod obronno, bezpieczestwo lub inny wany interes Pastwa". Jest to tzw. materialna definicja tajemnicy pastwowej, odwoujca si do merytorycznego charakteru wiadomoci, a nie do jej formalnego oznaczenia okrelon klauzul ("tajne") przez organ pastwowy. Przy stosowaniu przepisw karnych moe si wic zdarzy, e tajemnica uznana formalnie przez odpowiedni organ za tajemnic pastwow nie bdzie za tak uznana przez sd, poniewa nie spenia warunkw przewidzianych w cytowanej definicji. Wiadomo, mimo jej znaczenia dla wymienionych interesw pastwa nie moe by te uznana za tajemnic pastwow, jeeli z jakich powodw nie jest utrzymywana w tajemnicy albo staa si (np. przez bezprawne jej ujawnienie) na tyle szeroko znana, e nie mona jej ju uwaa za tajn Kwalifikowany typ przestpstwa ujawnienia tajemnicy pastwowej (art. 265 2 KK) zachodzi wtedy gdy informacja bdca tajemnic zostaa ujawniona osobie dziaajcej w imieniu lub na rzecz podmiotu zagranicznego. Nieumylne ujawnienie tajemnicy pastwowej kryminalizowane jest tylko w ograniczonym zakresie. W przeciwiestwie do umylnego ujawnienia, ktrego podmiotem moe by kady, za ujawnienie nieumylne odpowiada mo2e tylko ten, kto zapozna si z ni w zwizku z penieniem funkcji publicznej lub otrzymanym upowanieniem (art. 265 3 KK). Drug form przestpstwa z art. 265 KK jest wykorzystanie, wbrew przepisom ustawy, informacji stanowicych tajemnic pastwow. Wystpuje ono wycznie z postaci przestpstwa umylnego. Art. 265 1 KK nie ogranicza podmiotu tego przestpstwa do osb znajcych tajemnic z tytuu funkcji publicznej lub upowanienia. Poniewa jednak mwi si w nim o wykorzystaniu "wbrew przepisom ustawy", to znaczy, e odsya si tutaj do przepisw ustawowych okrelajcych sposb korzystania z tajemnicy przez osoby legalnie j znajce. Przestpstwa tego dopuszcza si np. funkcjonariusz pastwowy, ktry znajc tajn informacj o inwestycji pastwowej na okrelonym terenie, wykupuje przez porednika tanie grunty, po to by po pewnym czasie mc je sprzeda z wysokim ryzykiem. II. Naruszenie tajemnicy zawodowej i subowej. Przez tajemnic zawodow rozumie si utrzymywan w tajemnicy informacj, z ktr kto zapozna si w zwizku z penion funkcj, wykonywan prac, dziaalnoci publiczn, spoeczn, gospodarcz lub naukow. Zobowizanie do zachowania tajemnicy moe wynika z ustawy (tak jest np. w

wypadku tajemnicy lekarskiej, adwokackiej lub dziennikarskiej). Obowizek ten moe te wynika z zobowizania si okrelonej osoby na danie pracodawcy do nieujawniania pewnych faktw, np. waciciel przedsibiorstwa moe zobowiza pracownikw do utrzymania w tajemnicy planw produkcji lub stanu zaduenia firmy. Ujawnienie wbrew przepisom ustawy (up. wykorzystanie tajemnicy zawodowej jest przestpstwem z art. 266 1 KK. Jest to przestpstwo wnioskowe. W art. 266 2 KK zawarty jest przepis chronicy tajemnic subow. Pojcie tajemnicy subowej zdefiniowane jest w art. 3 ust. 1 ustawy z 1982 r. o ochronie tajemnicy pastwowej i subowej (Dz.U. Nr 40, poz. 271 ), wedug ktrego tajemnic subow jest wiadomo nie stanowica tajemnicy pastwowej, z ktr pracownik zapozna si w zwizku z penieniem swoich obowizkw w pastwowej, spdzielczej lub spoecznej jednostce organizacyjnej, a ktrej ujawnienie moe narazi na szkod interes spoeczny, uzasadniony interes tej jednostki organizacyjnej tub obywatela, Definicja ta ma charakter materialny, tzn. odwouje si do treci wiadomoci stanowicej tajemnic, a nie do formalnego jej oznaczenia przez odpowiedni organ jako tajemnicy subowej. Punktem wyjcia jest jednak fakt, e okrelona wiadomo jest na mocy decyzji kompetentnego organu utrzymywana w tajemnicy. Dopiero w stosunku do takiej wiadomoci mona rozwaa czy jest ona tajemnic pastwow, czy subow, czy te adn z nich. Nie jest wic trafny pogld SN wyraony w uchwale z 16.1.1997 r. (OSNKW 3-4/97, poz. 24), wedug ktrego rdem obowizku zachowania tajemnicy subowej moe by nie tylko zobowizanie pracownika przez kierownika jednostki organizacyjnej do zachowania okrelonych rodzajw wiadomoci w tajemnicy przez sporzdzenie wykazw tajnych wiadomoci, ale rdem takim moe by take istota stosunku pracy oraz charakter wiadomoci. Okrelenie danej tajemnicy jako subowej nie jest jednak wice dla organw stosujcych prawo karne, w tym sensie, e mog one w konkretnym wypadku uzna, e chodzi o wiadomo, ktrej ujawnienie nie narusza interesw wskazanych w podanej wyej definicji ustawowej. Art. 266 1 KK dotyczy jednak nie tylko tajemnicy subowej, lecz take "informacji, ktr (funkcjonariusz publiczny) uzyska w zwizku z wykonywaniem czynnoci subowych, a ktrej ujawnienie moe narazi na szkod prawnie chroniony interes". Z przepisu tego nie wynika jaki charakter ma tak okrelona tajemnica. Wiadomo tylko, e nie jest to tajemnica subowa, bo o niej art. 266 1 KK mwi przecie oddzielnie. Z drugiej strony okrelenie tej tajemnicy bardzo przypomina definicj tajemnicy subowej z art. 3 ust. 1 ustawy z 1982 r., ktry nie zosta uchylony. Stan prawny w zakresie

ochrony tajemnicy subowej jest wic bardzo niejasny.

III. Naruszenie tajemnicy korespondencji. Naruszenie sfery ycia prywatnego. 1. Tajemnica korespondencji. Przepis art. 267 I KK chroni tajemnic korespondencji. Okrelone w nim 532 przestpstwo polega na uzyskaniu bez uprawnienia informacji nie przeznaczonej dla sprawcy w ten sposb, e otwiera on zamknite pismo (np. list), albo podcza si do przewodu sucego do przekazywania informacji lub te przeamuje elektroniczne, magnetyczne albo inne szczeglne zabezpieczenie informacji. Przepis ten kadzie akcent na ochron informacji przed jej uzyskaniem przez osob nieuprawnion. Jest to wic ujcie nieco inne ni w klasycznych przepisach karnych o ochronie tajemnicy korespondencji (np. art. 253 KK z 1932 r. lub art. 172 KK z 1969 r.), gdzie chodzio raczej o ochron korespondencji jako sfery ycia prywatnego, nawet jeeli jej tre nie miaa wikszego znaczenia informacyjnego. Przestpstwem jest rwnie ujawnienie innej osobie informacji uzyskanej w sposb opisany w art. 267 1 KK. 2. Naruszenie sfery ycia prywatnego. Ochronie ycia prywatnego suy ma przepis karny zawarty w art. 267 533 2 KK. Kryminalizuje si w nim dziaanie podjte w celu uzyskania informacji, do ktrej sprawca nie jest uprawniony, a polegajce na zakadaniu lub posugiwaniu si urzdzeniem podsuchowym, wizualnym albo innym urzdzeniem specjalnym. Zakres tego przepisu nie jest jasny. Nie ulega wtpliwoci, e obejmuje on takie sytuacje jak zaoenie podsuchu w telefonie, nagranie rozmowy w cudzym mieszkaniu przez umieszczenie w nim ukrytego magnetofonu, obserwacja zachowania si innej osoby przez zagldanie do jej mieszkania przy uyciu teleskopu nastawionego na okno tego mieszkania. Wydaje si natomiast, e z uycia w przepisie zwrotu "informacji, do ktrej nie jest uprawniony", naley wycign wniosek, e przepis nie obejmuje takich czynw jak np. fotografowanie innej osoby w miejscu publicznym przy uyciu teleobiektywu, czy te obserwowanie ludzi w miejscach publicznych przez lornetk. Tego rodzaju zachowanie si, cho moe by uwaane za niestosowne wcibstwo, nie narusza sfery ycia prywatnego. Przekazywanie innej osobie informacji nielegalnie uzyskanej przy pomocy przyrzdw wskazanych w art. 267 2 KK jest przestpstwem z art. 267 3 KK. IV. Uniemoliwianie lub utrudnianie dostpu do

informacji. Niszczenie przez osob nieuprawnion zapisu istotnej informacji albo jego uszkadzania, usuwanie lub zmienianie, a take udaremnianie lub utrudnianie osobie uprawnionej zapoznania si z informacj jest przestpstwem z art. 268 1 KK. Znamiona tego przestpstwa wypeni np. zniszczenie cudzego listu zawierajcego istotne informacje, skasowanie zapisu informacji na kasecie magnetofonowej lub na wideokasecie, a nawet zniszczenie notatek na kartkach papieru, jeli zawieray one istotn informacj. Przepis ujmuje wic przestpstwo w nim opisane bardzo szeroko. Mimo tego szerokiego ujcia, nie wydaje si by zamiarem ustawodawcy byo kryminalizowanie niszczenia, uszkadzania, usuwania lub zmieniania informacji nie sporzdzonych indywidualnie dla okrelonej osoby. Przepis nie dotyczy wic niszczenia, uszkadzania itd. zapisu informacji dokonywanego komercyjnie w wielu egzemplarzach. A wic i np. zniszczenie lub uszkodzenie masowej gazety, ksiki telefonicznej, skasowanie lekcji jzyka obcego na kasecie magnetofonowej nie wyczerpuje znamion tego przestpstwa. Kwalifikowany typ przestpstwa zachodzi, jeeli opisany w art. 268 1 KK I czyn dotyczy zapisu na komputerowym noniku informacji (art. 268 2 KK). Przestpstwem takim bdzie np. skasowanie komu pliku zawartego na dyskietce albo wprowadzenie do cudzego komputera wirusa, dokonujcego zmian w treci informacji zapisanych na dysku komputera. Typem kwalifikowanym jest te popenienie opisanych wyej czynw poczone z wyrzdzeniem innej osobie znacznej szkody majtkowej (art. 268 3 KK), np. zmiana zapisw z zakresu ksigowoci biurowej, ktra spowodowaa konieczno kosztownego jej odtwarzania albo doprowadzia do nieuzasadnionych wypat pieninych. Art. 269 dotyczy rwnie niszczenia, uszkadzania, usuwania lub zmieniania zapisw na komputerowym noniku informacji, ale ma to by informacja o szczeglnym znaczeniu dla obronnoci kraju, bezpieczestwa w komunikacji, funkcjonowanie administracji rzdowej, innego organu pastwowego lub administracji samorzdowej. Przestpstwem takim bdzie np. "wamanie si" do komputera wojskowego i skasowanie informacji o rozmieszczeniu broni albo zmiana zapisanej na dysku komputera urzdu skarbowego informacji o podatnikach i ich niezapaconych zobowizaniach podatkowych. Inn odmian przestpstwa z art. 269 1 KK jest zakcanie lub uniemoliwianie automatycznego gromadzenia lub przekazywanie informacji o szczeglnym znaczeniu. Art. 269 2 KK przewiduje przestpstwo dopuszczenia si opisanych wyej czynw innym sposobem, mianowicie drog niszczenia albo wymiany nonika informacji albo niszczenia lub uszkadzania urzdzenia sucego automatycznemu przetwarzaniu, gromadzeniu lub przesyaniu

informacji.

40. Przestpstwa przeciwko wiarygodnoci dokumentw. I. Fasz materialny dokumentu. Dokumentem w rozumieniu prawa karnego jest "kady przedmiot lub zapis na komputerowym noniku informacji, z ktrym zwizane jest okrelone prawo albo ktry ze wzgldu na zawart w nim tre stanowi dowd prawa, stosunku prawnego lub okolicznoci mogcej mie znaczenie prawne" (art. 115 19 KK). Definicja ta ujmuje wic pojcie dokumentu szerzej od jego potocznego znaczenia. Dokumentem jest zatem nie tylko zawiadczenie wystawione przez urzd, metryka, dyplom, umowa, kwit itp., lecz take bilet kolejowy, numerek z szatni i inne tego rodzaju przedmioty stanowice dowd istnienia stosunku prawnego. Przedmiot nie bdcy normalnie dokumentem moe sta si dokumentem w rozumieniu prawa karnego w okrelonej sytuacji. Prywatny list nie jest dokumentem, ale moe nabra takiej cechy, jeeli jego tre moe mie znaczenie prawne np. w kontekcie istnienia zobowizania cywilnoprawnego, albo gdy moe stanowi dowd faktu istotnego dla procesu rozwodowego. Wedug art. 270 1 KK przestpstwem jest podrabianie lub przerabianie dokumentu, jeeli nastpuje ono w celu uycia sfaszowanego dokumentu za autentyczny. Nie jest wic przestpstwem z tego przepisu faszowanie dokumentu w innych celach. Faszowanie dokumentu moe polega na sporzdzeniu przedmiotu imitujcego autentyczny dokument, albo na dokonywaniu zmian w autentycznym dokumencie, np. przez wyskrobywanie jego fragmentu, dopisywanie, przerobienie daty, podrobienie cudzego podpisu. Tak sam kar jak faszowanie dokumentu zagroone jest w art. 270 1 KK uywanie faszywego dokumentu jako autentycznego. Przestpstwo faszowania dokumentu popenione moe by tylko w zamiarze bezporednim, a przestpstwo uywania faszywego dokumentu jako prawdziwego v zamiarze bezporednim lub ewentualnym. Przygotowanie do faszowania dokumentu jest karalne (art. 270 3 KK). Na rwni z faszem dokumentu karane jest wypenienie blankietu, zaopatrzonego cudzym podpisem (np. weksla in blanco) niezgodnie z wol podpisanego i na jego szkod albo uywanie takiego dokumentu (art. 270 2 KK). II. Fasz intelektualny dokumentu. Fasz intelektualny dokumentu (art. 271 KK) nie polega na

jego sfaszowaniu w sensie fizycznym, lecz na wprowadzeniu do niego nieprawdziwej treci. Jest to przestpstwo indywidualne. Jego sprawc moe by tylko funkcjonariusz publiczny (zob. art. 115 13 KK) albo inna osoba upowaniona do wystawienia dokumentu. Dziaanie sprawcy polega ma na powiadczeniu nieprawdy, w wystawianym dokumencie, co do okolicznoci majcej znaczenie prawne. Pojcie dokumentu w kontekcie faszu intelektualnego jest wsze ni oglne prawnokarne pojcie dokumentu zdefiniowane w art. 115 14 KK. Wynika to z uytych w art. 271 KK sformuowa, wedug ktrych chodzi o dokument, ktry jest wystawiany przez kompetentn osob, i w ktrym stwierdza si pewne fakty, np. stan majtkowy danej osoby, fakt ukoczenia szkoy, wynik badania krwi na zawarto alkoholu, wpacenie do banku okrelonej kwoty itp. Pojcie dokumentu w ark. 271 KK jest wic bliskie definicji dokumentu urzdowego w rozumieniu KPC (zob. art. 244 KPC I : "Dokumenty urzdowe, sporzdzone w formie przepisanej przez powoane do tego pastwowe w ich zakresie dziaania, stanowi dowd tego co zostao urzdowo zawiadczone. 2: Przepis paragrafu poprzedzajcego stosuje Si odpowiednio do dokumentw urzdowych sporzdzonych przez organizacje zawodowe, samorzdowe, spdzielcze i inne organizacje spoeczne w zakresie poruczonych im spraw z dziedziny administracji pastwowej").Natomiast nie wchodz tu w gr dokumenty prywatne (art. 245 KPC: "Dokument prywatny stanowi dowd tego, e osoba, ktra go podpisaa, zoya owiadczenie zawarte w dokumencie"). Tak wic np., jeeli autor skargi do wadz, powd w skadanym sdowi pozwie, pracownik w wypenianej ankiecie personalnej napisz nieprawd - to nie bdzie to przestpstwo z art. 271 KK, poniewa mamy tu do czynienia z dokumentami prywatnymi. Art. 271 KK mwi o powiadczeniu nieprawdy. Nie obejmuje on wic sytuacji, gdy mamy do czynienia nie z powiadczeniem lecz jedynie z jedno lub dwustronnym owiadczeniem (OSNKW 17/1996), np. z umow sprzeday, w ktrej strony podaj inn cen ni rzeczywista. Art. 271 KK nie dotyczy te dokumentw, ktrych tre nie poddaje si sprawdzeniu wedug kryterium prawdziwoci, np. weksel, pisemne polecenie subowe. Przestpstwem jest rwnie uywanie dokumentu, w ktrym powiadczono nieprawd (art. 273 KK). Kodeks przewiduje w 2 art. 271 KK wypadek mniejszej wagi, za w art. 271 par.3 typ kwalifikowany, znamienny wystpowaniem u sprawcy celu osignicia korzyci majtkowej lub osobistej. Strona podmiotowa przestpstwa z art. 271 KK polega na umylnoci. Nie jest wic przestpstwem z tego artykuu powiadczenie nieprawdy przez pomyk nawet jeeli mona byoby zarzuci sprawcy dziaanie z lekkomylnoci lub niedbalstwa. Wtedy, gdy wystawc dokumentu jest funkcjonariusz publiczny, wchodzi jednak ewentualnie w

rachub odpowiedzialno z art. 231 par.3 KK, jeeli spenione s przesanki tego przepisu. W art. 272 KK stypizowane jest przestpstwo wyudzenia powiadczenia nieprawdy przez podstpne wprowadzenie w bd wystawcy dokumentu (np. podstawienie innej osoby do badania lekarskiego). Wyudzenie powiadczenia nieprawdy podstpem wymaga zamiaru bezporedniego. Pokrewne przestpstwu z art. 271 KK przestpstwa zawieraj ustawy dodatkowe. Wedug art. 118 ustawy z 1991 r. o publicznym obrocie papierami wartociowymi i funduszach powierniczych (Dz.U. Nr 35, poz. 155 ze zm.) przestpstwem jest podanie nieprawdziwych informacji lub zatajenie informacji w prospekcie wydawanym na podstawie tej ustawy. III. Niszczenie dokumentw lub znakw granicznych. Niszczenie, uszkadzanie, ukrywanie, czynienie bezu2ytecznym lub usuwanie dokumentu, ktrym sprawca nie ma prawa wycznie rozporzdza jest przestpstwem okrelonym w art. 276 KK. Przepis ten dotyczy wic nie tylko dokumentw w caoci nalecych do innej osoby, lecz take dokumentw wsplnych, np. umowy sporzdzonej w jednym egzemplarzu. Nie stanowi przestpstwa z art. 276 KK zniszczenie wasnego dowodu osobistego (OSNKW 65/1975). Przepisy karne dotyczce czynw przeciwko dokumentom w sensie materiaw archiwalnych zawiera te ustawa z 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz.U. Nr 38, poz. 173). Przestpstwa przeciwko wiarygodnoci znakw granicznych przewidziane s w art. 277 KK. Przepis ten przewiduje przestpno niszczenia, uszkadzania, usuwania, przesuwania lub uczynienia niewidocznymi albo faszywego wystawiania znakw granicznych. Art. 277 KK dotyczy znakw granicznych rozgraniczajcych nieruchomoci, chronic wyznaczony nim stan posiadania. IV. Przestpstwa przeciwko dokumentom tosamoci. W art. 274-275 przewiduje si szereg typw przestpstw odnoszcych si do dokumentw stwierdzajcych tosamo5 osoby (np. dowodw osobistych, paszportw). Zasadniczym przepisem jest tutaj art. 275 1, wedug ktrego przestpstwem jest kradzie lub przywaszczenie dokumentu tosamoci albo pos1ugiwaaie si dokumentem stwierdzajcym tosamo innej osoby. Uywane w tym przepisie pojcia kradziey lub przywaszczenia maj to samo znaczenie co w art. 278 i 284 KK. Przez posugiwanie si cudzym dokumentem tosamoci nale2y rozumie uywanie go jak wasnego, tzn. w poczeniu z podawaniem si za osob wymienion w dokumencie. Art. 275 1 KK dotyczy take dokumentw

stwierdzajcych prawa majtkowe innej osoby, np. ksieczki oszczdnociowej. Identycznego zakresu dokumentw dotyczy art. 275 2 KK, ktry kryminalizuje bezprawne przewoenie, przenoszenie lub przesyanie za granic dokumentu. Bezprawne, w kontekcie tego przepisu, jest zachowanie si sprawcy, gdy postpuje on tak z dokumentem wbrew woli waciciela dokumentu albo z naruszeniem zakazu administracyjnego zawartego w ustawie. W art. 274 KK przewid2iane jest przestpstwo zbywania wasnego lub cudzego dokumentu tosamoci.

41. Przestpstwa przeciwko mieniu. I. Uwagi oglne. W zakresie przestpstw przeciwko mieniu KK wprowadza zasadnicz zmian, polegajc na rezygnacji z odrniania przestpstw przeciwko mieniu spoecznemu i przestpstw przeciwko mieniu prywatnemu. Rozrnienie to byo charakterystyczne dla prawa karnego pastw socjalistycznych. Zapocztkowano je w prawie karnym ZSRR, a pniej przejto w innych pastwach m.in. w Polsce. Charakterystyczn cech wczesnych uregulowa prawnokarnych, dotyczcych wasnoci spoecznej byy drakoskie kary i szeroki zakres kryminalizacji czsto zacierajcy (przez uywanie szerokiego i niejasnego pojcia "zagarnicie mienia spoecznego") granic midzy bezprawiem cywilnym a przestpstwem. W rnych przepisach rozdziau KK o przestpstwach przeciwko mieniu przewijaj si pojcia "rzecz" i "mienie". Wedug uzasadnienia do projektu KK (Uzas., 84) Kodeks posuguje si na oznaczenie przedmiotu przestpstwa terminologi cywilistyczn. W zwizku z tym naley zauway, e Kodeks cywilny w art. 45 czciowo definiuje pojcie rzeczy, stwierdzajc: "Rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu s tylko przedmioty materialne". W doktrynie prawa cywilnego precyzuje si (Z. Radwaski, Prawo cywilne - cz oglna, Warszawa 1994, s. 110), e na pojcie rzeczy skadaj si dwie cechy: materialny ich charakter i wyodrbnienie z przyrody. W art. 115 9 KK ustawodawca wyjani, e "rzecz ruchom lub przedmiotem jest take polski albo obcy pienidz lub inny rodek patniczy oraz dokument uprawniajcy do otrzymania sumy pieninej albo zawierajcy obowizek II wypaty kapitau, odsetek, udziau w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spce". Dodatkowe wyjanienie zawiera art. 278 5 KK, wedug

ktrego przepisy 1, 3 i 4 art. 278 KK (a wic przepisy dotyczce kradziey) stosuje si odpowiednio do kradziey energii lub karty uprawniajcej do podjcia pienidzy z automatu bankowego. Wyjanienie to, paradoksalnie, wprowadza jednak pewn niejasno, gdy moe sugerowa, e to rozszerzone pojcie rzeczy nie ma zastosowania np. przy przestpstwie rozboju, paserstwa lub przywaszczenia, co nie ma adnego racjonalnego uzasadnienia. Jeli chodzi o pojcie "mienia", to KC okrela mienie jako "wasno i inne prawa majtkowe" (art. 44 KC). Pojcie "inne prawa majtkowe" obejmuje zarwno inne (ni wasno) prawa rzeczowe, jak i prawa majtkowe wynikajce ze stosunkw zobowizaniowych. II. Kradzie. Kradzie z wamaniem. 1. Kradzie zwyka. Kradzie (art. 278 KK) polega na zabraniu cudzej rzeczy ruchomej w celu przywaszczenia. Chodzi tu o rzeczy majce warto ekonomiczn, poniewa kradzie, przywaszczenie lub niszczenie cudzych rzeczy o wartoci niemajtkowej (np. bezwartociowych w sensie ekonomicznym fotografii lub innych pamitek) stanowi wykroczenie z art. 126 KW. Rzecz bdca przedmiotem kradziey musi by cudza, tj. stanowi czyj wasno lub by przedmiotem czyjego posiadania w sensie cywilnoprawnym; nie wchodzi wic w gr np. kradzie rzeczy, ktr waciciel wyrzuca w celu pozbycia si. Przepis o kradziey chroni zarwno wasno jak i posiadanie, jednake posiadanie jest chronione tylko o tyle, o ile nie wchodzi w gr "lepsze prawo" waciciela, a wic waciciel nie dopuszcza si kradziey zabierajc rzecz z wadztwa jej posiadacza. Art. 278 dotyczy rzeczy ruchomej, a wic nie jest moliwa kradzie nieruchomoci i jej czci skadowych, jednak rzeczy odczone od nieruchomoci, np. kaloryfer wymontowany z budynku, mog by przedmiotem kradziey. Take rzecz stanowica wspwasno moe by przedmiotem kradziey popenionej przez jednego wspwaciciela na szkod drugiego. Dziaanie sprawcy kradziey ma polega na zabraniu rzeczy, tj. wyjciu jej spod faktycznego wadztwa innej osoby wbrew jej woli. Dokonanie kradziey nastpuje w momencie nastpienia skutku w postaci objcia rzeczy we wadztwo przez sprawc (przestpstwo materialne). Nie ma zaboru, jeeli rzecz zostaa zgubiona; nie uwaa si jednak za zgubienie rzeczy pozostawienie jej przez zapomnienie, np. w sklepie, w wagonie, jako, e waciciel moe, po przypomnieniu sobie, po ni wrci. Zabr ma by dokonywany "w celu przywaszczenia", tzn. w celu wczenia rzeczy przez sprawc do swego majtku i

postpowania z ni jak waciciel. Zabr rzeczy jedynie w celu jej krtkotrwaego uywania stanowi moe tzw. kradzie uywania (furtum usus), bdc wykroczeniem z art. 127 KW lub przestpstwem z art. 289 KK, gdy chodzi o pojazd mechaniczny. Kradzie moe by popeniona tylko w zamiarze bezporednim. W 3 art. 278 KK przewiduje si kradzie, stanowic wypadek mniejszej wagi, zagroon agodniejsz kar (uprzywilejowany typ kradziey). Wypadek taki zachodzi wtedy, gdy waga czynu jest mniejsza ze wzgldu na nisk warto przedmiotu kradziey lub okolicznoci zmniejszajce win sprawcy, np. kradzie ywnoci lub lekarstwa, dokonana przez osob nie majc rodkw na ich nabycie. 2. Bezprawne uzyskanie programu komputerowego. Wedug art. 278 2 KK tak samo jak kradzie ma by karany czyn polegajcy na uzyskaniu cudzego programu komputerowego bez zgody osoby uprawnionej, jeeli sprawca dziaa w celu osignicia korzyci majtkowej. 3. Kradzie z wamaniem. Kwalifikowany typ kradziey, w postaci kradziey z wamaniem przewidziany jest w art. 279 KK. Kradzie z wamaniem to pojcie interpretowane w orzecznictwie SN bardzo szeroko. Wamaniem jest nie tylko dziaanie polegajce na pokonaniu zabezpieczenia przez jego uszkodzenie, np. wyamanie drzwi, przecicie kdki, lecz take pokonanie przeszkody w inny sposb, np. przez otwarcie zamka podrobionym kluczem, zerwanie plomby, otwarcie kasy przez zastosowanie skradzionego hasa szyfrowego itp. (OSNKW 65/1980). III. Rozbj i kradzie rozbjnicza. 1. Rozbj. Przestpstwo rozboju (art. 280 KK) polega na zabraniu cudzej rzeczy ruchomej w celu przywaszczenia przy uyciu jednego z trzech wymienionych w przepisie sposobw: 1) uywajc przemocy wobec osoby; 2) groc natychmiastowym uyciem takiej przemocy; 3) doprowadzajc czowieka do stanu nieprzytomnoci lub bezbronnoci. Ad 1) Przemoc wobec osoby oznacza bezporednie fizyczne oddziaywanie na czowieka, ktre uniemoliwia opr lub go przeamuje albo wpywa na ksztatowanie si jego woli przez zastosowanie fizycznej dolegliwoci. Moe to by np. uderzenie, wykrcenie rki, duszenie. Ad 2) Groba natychmiastowego uycia przemocy musi polega na groeniu pokrzywdzonemu sownie lub przez inne zachowanie

si sprawcy, przy czym spenienie groby ma nastpi w krtkim czasie po jej wyraeniu. Ad 3) Doprowadzenie do stanu nieprzytomnoci lub bezbronnoci jako sposb popenienia rozboju polega na spowodowaniu stanu, w ktrym pokrzywdzony nie moe si przeciwstawi zabraniu rzeczy, poniewa jest odurzony narkotykiem, pijany, upiony rodkiem nasennym (stan nieprzytomnoci) albo te jest zwizany, nie moe si porusza wskutek odebrania mu kul, gdy jest kalek itp. (stan bezbronnoci). Chodzi tu zawsze o stan nieprzytomnoci lub bezbronnoci spowodowany innym dziaaniem ni przemoc. Kwalifikowany typ rozboju zachodzi wtedy gdy sprawca posuguje si broni paln, noem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub rodkiem obezwadniajcym albo dziaa w inny sposb bezporednio zagraajcy yciu lub wsplnie z inn osob, ktra posuguje si tak broni, przedmiotem, rodkiem lub sposobem (art. 280 2 KK). 2. Kradzie rozbjnicza. Kradzie rozbjnicza (art. 281 KK) pod wzgldem sposobw jej dokonania nawizuje do opisu ustawowego przestpstwa rozboju. Inaczej jednak ni przy rozboju, uycie jednego z tych sposobw nie jest rodkiem do zaboru mienia. Stosowanie przemocy lub groby nastpuje tu bezporednio po dokonaniu zaboru dla utrzymania si w posiadaniu zabranej rzeczy, np. sprawca kradziey przyapany zosta na gorcym uczynku i groc pistoletem oddala si ze skradzionym mieniem. IV. Wymuszenie rozbjnicze. Przestpstwo wymuszenia rozbjniczego (art. 282 KK) polega na zmuszeniu innej osoby do rozporzdzenia mieniem przemoc, grob zamachu na ycie lub zdrowie albo gwatownego zamachu na mienie. Dziaanie sprawcy musi mie na celu osignicie korzyci majtkowej. Rozporzdzenie mieniem moe polega na wydaniu pienidzy lub wartociowych przedmiotw, podpisaniu weksla lub niekorzystnej umowy itp. Nie i wano takiego rozporzdzenia w wietle prawa cywilnego nie pozbawia czynu sprawcy cech przestpstwa. Przykadem tego przestpstwa moe by wymuszenie zapacenia okupu przez osob, ktrej grozi si zabiciem porwanego dziecka (zamach na ycie) albo podpaleniem domu (gwatowny zamach na mienie). Przepis o wymuszeniu rozbjniczym ma na celu ochron mienia. Nie obejmuje wic wymuszenia innych dziaa ni rozporzdzenie mieniem. Np. nie jest wymuszeniem rozbjniczym z art. 282 KK dziaanie terrorysty, ktry grozi zabiciem zakadnikw dla wymuszenia zwolnienia kolegw z wizienia. Czyn taki bdzie przestpstwem z art. 252 KK. Zachowanie si sprawcy wymuszenia rozbjniczego zmierza

moe rwnie do zmuszenia innej osoby, by zaniechaa dziaalnoci gospodarczej, np. zamkna sklep stanowicy konkurencj dla sprawcy. Orzecznictwo SN przyjmuje, e rozbj, a nie wymuszenie rozbjnicze, zachodzi wtedy, gdy sprawca stosujc grob zamachu na ycie (np. groc broni paln da oddania mu pienidzy. Zdaniem SN ma tu miejsce zabieranie rzeczy (art. 280 KK) a nie rozporzdzenie mieniem (art. 282 KK), gdy zabieranie nie musi by wasnorczne, za rozporzdzenie mieniem nie oznacza natychmiastowego wydania przedmiotw, lecz rozporzdzenie mieniem w (chociaby niedalekiej) przyszoci. Tak wic zmuszenie ofiary do wyjcia z kieszeni portfela i podania go sprawcy - bdzie rozbojem, ale zmuszenie jej do wydania ukrytych w schowku pienidzy wymuszeniem rozbjniczym. V. Przepisy wsplne. W art. 283 KK przewiduje si, konstrukcj przestpstwa mniejszej wagi. Odnosi si ona do kradziey z wamaniem, rozboju, kradziey rozbjniczej lub wymuszenia rozbjniczego. VI. Przywaszczenie. Przywaszczenie (art. 284 KK) popeniane jest albo, tak jak kradzie, w stosunku do rzeczy, albo w stosunku do prawa majtkowego. Przywaszczone moe by np. prawo akcjonariusza do udziau w zyskach firmy, ktre przez pomyk zapisano w pamici komputera na rzecz innej osoby. Przepis o przywaszczeniu nie dotyczy rzeczy nieruchomych. Przy przywaszczeniu nie wystpuje element zaboru bowiem sprawca wada ju rzecz lub prawem faktycznie, np. znajduje rzecz zgubion, rzecz zostaa mu wypoyczona lub powierzona albo znalaza si w jego wadaniu, bo dorczono mu j przez pomyk. Zachowanie si sprawcy okrelono w art. 284 KK zwrotem "przywaszcza sobie". Oznacza to bezprawne wczenie przez sprawc cudzej rzeczy lub prawa do swego majtku lub wykonywanie wobec niego w inny sposb uprawnie waciciela, co moe si przejawia w sprzedaniu lub darowaniu rzeczy, dokonaniu w niej przerbek, zniszczeniu. wiadome zaprzeczenie przez sprawc wobec waciciela, e rzecz posiada, moe by przywaszczeniem, jeeli towarzyszy temu zamiar zatrzymania rzeczy w swoim majtku. Podobnie, odmowa zwrotu rzeczy. Decyduje tu wic zamiar sprawcy. Przykad: X odmawia oddania w umwionym terminie poyczonej od Y-ka ksiki lub zaprzecza, e j poyczy. Jeeli robi to dla przetrzymania jej jeszcze przez tydzie, bo nie zdy jej przeczyta, to jest tylko niesolidnym

dunikiem. Jeeli natomiast chce wczy j, do swego ksigozbioru lub sprzeda, to narusza przepis art. 284 KK. Przywaszczenie jest przestpstwem, ktrego strona podmiotowa wymaga zamiaru bezporedniego. Kwalifikowanym typem tego przestpstwa jest przywaszczenie sobie przez sprawc rzeczy powierzonej (zwane sprzeniewierzeniem), np. oddanego mu na przechowanie, w komis, uyczonego. Surowsza odpowiedzialno uzasadniana jest tu faktem, .e prcz przywaszczenia nastpuje tu naduycie zaufania, okazanego sprawcy. Tradycyjna wykadnia przepisw o przywaszczeniu przyjmuje, e nie dotyczy to sytuacji, gdy rzecz zostaje dana sprawcy tylko dla wykonania okrelonych czynnoci, np. narzdzia dane pracownikowi, paczka posacowi. W takiej sytuacji, twierdzi si, e waciciel nie traci posiadania rzeczy, a wic wchodzi w gr wycznie kradzie, a nie przywaszczenie, tym bardziej nie sprzeniewierzenie. Wykadnia ta nie wydaje si jednak trafna, skoro w takich sytuacjach sprawca moe przywaszczy rzecz bez usuwania jej z wadztwa innej osoby i niewtpliwie naduywa okazanego mu zaufania. Podobnie jak przy kradziey, KK przewiduje uprzywilejowany typ przywaszczenia, gdy zachodzi wypadek mniejszej wagi (art. 284 3 KK). VII. Naduycie telefonu. Nowy typ przestpstwa wprowadzono w art. 285 KK. Polega ono na "uruchomieniu na cudzy rachunek impulsw telefonicznych" przez wczenie si do urzdzenia telekomunikacyjnego. Ratio legis tego przepisu polega na zapobieganiu spowodowania szkody majtkowej po stronie abonenta telefonu, ktry w razie wypenienia przez sprawc znamion tego przestpstwa, naraony jest na zapacenie wyszego rachunku. Przestpstwa z tego artykuu dopuszcza si np. osoba, ktra podcza si do cudzego aparatu poprzez przewd telefoniczny na zewntrz mieszkania, albo przez urzdzenia centrali telefonicznej, do ktrej ma dostp. Natomiast ze sformuowania art. 285 wynika, e znamion tego przestpstwa nie wypenia ten, kto wbrew woli abonenta korzysta z jego telefonu, np. sprztaczka, ktra pod nieobecno abonenta telefonuje do Rio de Janeiro. Znamion tego przestpstwa nie wypenia te osoba, ktra wyudza dziaanie automatu telefonicznego przez uycie bezwartociowego krka' metalu zamiast etonu, jest to bowiem odrbnie stypizowane w art. 121 2 KW wykroczenie o nazwie "szalbierstwo".

VIII. Oszustwo. Art. 286 KK opisuje przestpstwo oszustwa typu

podstawowego (art. 286 1) i typu uprzywilejowanego (wypadek mniejszej wagi - art. 286 3 KK). Oszustwo jest stosunkowo modym przestpstwem. Wprawdzie pewne rodzaje dziaa-oszukaczych, jak np. oszukiwanie na mierze i wadze, znane byy ju w prawie mojeszowym i w prawie rzymskim (Lipkin, 1-6), ale jako samodzielny typ przestpstwa oszustwo wystpuje dopiero w ustawodawstwie karnym francuskim z 1791 r. i w pniejszych dziewitnastowiecznych kodeksach karnych. W dawnym polskim prawie karnym czyny okrelane wspczenie jako oszustwo mieciy si prawdopodobnie w szerokim pojciu kradziey (Lipkin, 11-12). Strona przedmiotowa oszustwa polega na doprowadzeniu innej osoby do niekorzystnego rozporzdzenia mieniem jednym z trzech wymienionych w art. 286 KK. sposobw, tj. przez: 1 ) wprowadzenie w bd; 2) wyzyskanie bdu; 3) wyzyskanie niezdolnoci do naleytego pojmowania przedsibranego dziaania. Wprowadzenie w bd, to wytworzenie w wiadomoci innej osoby faszywego obrazu pewnego wycinka rzeczywistoci (np. przez twierdzenie, e sprzedawany metalowy zegarek jest zoty), natomiast wyzyskanie bdu polega na zaniechaniu skorygowania bdnego przekonania powstaego w wiadomoci pokrzywdzonego bez udziau sprawcy. Trzeci sposb popenienia oszustwa wystpuje wtedy, gdy sprawca wyzyskuje stae (np. choroba psychiczna) lub przemijajce (np. stan upojenia alkoholowego) zakcenia wiadomoci ofiary albo jej niedojrzao psychiczn (gdy pokrzywdzonym jest dziecko). Jeeli niekorzystne rozporzdzenie mieniem przez "pokrzywdzonego" jest wiadome - nie ma przestpstwa z art. 286 KK. Niekorzystne jest nie tylko rozporzdzenie mieniem powodujce uszczerbek w posiadanym ju majtku, ale take takie, ktre powoduje utrat spodziewanej korzyci (lucrum cessans). O tym, czy rozporzdzenie jest niekorzystne, decyduj kryteria ekonomiczne. Rozporzdzenie takie moe polega na kupnie rzeczy powyej jej wartoci lub sprzeday rzeczy poniej wartoci, udzieleniu poyczki, ktra nie bdzie zwrcona, przyjciu zapaty faszywym banknotem, wypacie przegranej w grze oszukaczej, sprzeday losu, na ktry pada wygrana, nabyciu rzeczy obcionej wad fizyczn lub prawn, wypaceniu przez ubezpieczyciela nienalenego odszkodowania. Nakonienie do zawarcia transakcji ryzykownej nie moe by traktowane jako oszustwo, jeeli kontrahent uwiadamia sobie istnienie ryzyka. Od strony podmiotowej oszustwo jest przestpstwem umylnym kierunkowym, poniewa przepis wymaga, by sprawca dziaa "w celu osignicia korzyci majtkowej". Sprawca oszustwa musi uwiadamia sobie, e wprowadza w bd

(wyzyskuje bd itd.) doprowadzajc w ten sposb do niekorzystnego rozporzdzenia mieniem i jednoczenie chce wypenienia tych znamion (zamiar bezporedni). Ten, kto wprowadza inn osob do niekorzystnego rozporzdzenia mieniem w innym celu (np. w celu dokuczenia jej), nie dopuszcza si oszustwa. Moe jednak ponosi odpowiedzialno cywilnoprawn za wyrzdzenie szkody (art. 415 KC). Nieosignicie przez sprawc oszustwa zamierzonej korzyci majtkowej jest dla bytu przestpstwa oszustwa bez znaczenia. Nie uwaa si za oszustwo czynw polegajcych na wprowadzeniu w bd kontrahenta przez posugiwanie si reklam towaru, poniewa z istoty swej polega ona na przesadzie w ramach akceptowanej spoecznie konwencji. Je2eli wic kto przekonuje nabywc uywanego samochodu o jego niezwykych zaletach, to nie dopuszcza si przestpstwa. Nie dotyczy to jednak sytuacji, w ktrych bd nabywcy ma charakter konkretny, np. co do roku produkcji samochodu, stanu licznika itp. Istotnym problemem jest rozgraniczenie oszustwa i niewywizywania si z zobowiza o charakterze cywilnoprawnym. Kryterium tego rozgraniczenia jest istnienie (w chwili popenienia czynu) wymaganego przez przepis o oszustwie zamiaru. Ten, kto zaciga poyczk z gry zamierzajc jej nie zwrci - popenia oszustwo (OSNKW 55/1972). Natomiast nie jest oszustwem niezwrcenie poyczki, ktr dunik w chwili jej zacigania zamierza zwrci, nawet jeeli pniej tego nie uczyni. Pokrewnymi oszustwu czynami karalnymi s: tzw. szalbierstwo (art. 121 KW) oraz wystawienie czeku bez pokrycia, przewidziane w art. 61 Prawa czekowego z 1936 r. (Dz.U. Nr 37, poz. 283). Szczegln posta przygotowania do oszustwa ubezpieczeniowego przewiduje art. 298 KK. W 2 art. 286 KK ustawodawca umieci nowy typ przestpstwa podobny 560 do klasycznego oszustwa. Polega ono na daniu korzyci majtkowej w zamian za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy. Przykad: Do X-a, ktremu poprzedniego dnia skradziono samochd, telefonuje anonimowy rozmwca, ktry proponuje informacj o miejscu gdzie samochd si znajduje w zamian za okrelon kwot pienidzy. Czyn opisany w tym przykadzie wypenia znamiona przestpstwa z art. 286 2 KK, nawet jeeli sprawc jest osoba nie majca nic wsplnego z kradzie.

IX. Oszustwo komputerowe. Opisane w art. 287 1 przestpstwo oszustwa komputerowego polega na takim zachowaniu si sprawcy, ktry, dziaajc w

celu osignicia korzyci majtkowej lub wyrzdzenia innej osobie szkody: 1) wpywa na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przesyanie informacji albo, 2) wprowadza nowy zapis na komputerowym noniku informacji. Przestpstwo to popenia np. ten kto wprowadza modyfikacj do programu komputera bankowego, powodujc ksigowanie na jego koncie czci odsetek klientw banku.

X. Niszczenie lub uszkadzanie mienia. Strona przedmiotowa przestpstwa z art. 288 KK polega na niszczeniu lub uszkodzeniu cudzej rzeczy lub uczynieniu jej niezdatn do uytku. Uczynienie niezdatnym do uytku polega na takim dziaaniu, ktre nie powoduje fizycznego uszczerbku przedmiotu, ale uniemoliwia normalne posugiwanie si nim, np. dolanie benzyny do mleka, wyjcie z maszyny niedostpnej czci. Przestpstwo to jest wystpkiem umylnym. Zniszczenie lub uszkodzenie mienia dokonane z lekkomylnoci lub przez niedbalstwo sprawcy moe by potraktowane jedynie jako naruszenie prawa cywilnego, dajce prawo do roszczenia o odszkodowanie. ciganie tego przestpstwa nastpuje na wniosek pokrzywdzonego. W 2 art. 288 KK odrbnie typizuje si przerywanie lub uszkadzanie kabla podmorskiego albo naruszanie przepisw dotyczcych zakadania lub naprawy takiego kabla. XI. Kradzie lena. Kradzie len nazywa si wyrb drzewa w lesie w celu przywaszczenia. Wyrb drzewa, wbrew potocznemu znaczeniu tego sowa, rozumiany jest jako kady sposb odczenia drzewa od podoa, rwnie przez jego cicie pi, wyrwanie z korzeniami lub wykopanie. Art. 290 KK przesdza, e czyn taki, bdcy w istocie usiowaniem kradziey drzewa, pociga za sob odpowiedzialno jak za kradzie. Nastpujca po wyrbie kradzie wyrbanego w lesie drzewa powoduje, e sprawca odpowiada tylko za jedno przestpstwo kradziey, za wyrb traktuje si jako uprzedni czynno wspukaran. Przy przestpstwie tym wystpuje nawizka w klasycznej postaci, poniewa w razie skazania za wyrb drzewa albo za kradzie drzewa wyrbanego lub powalonego, sd orzeka na rzecz pokrzywdzonego nawizk w wysokoci podwjnej wartoci drzewa.

XII. Porwanie pojazdu.

Przestpstwo zaboru pojazdu mechanicznego w celu krtkotrwaego uycia (art. 289 KK) jest szczegln odmian tzw. kradziey uywania (furtum usus), znanej w ustawodawstwie jako wykroczenie (art. 127 KW). Rnica polega na tym, e przy zwykym furtum usus nie jest wymagane, by sprawca wykroczenia dokona zaboru rzeczy, za sama rzecz nie jest oznaczona co do swego rodzaju. Moe by to wic np. uywanie bez zezwolenia waciciela jego ubrania, mebli, biuterii itp. Czyn przestpny z art. 289 KK dotyczy natomiast tylko pojazdw mechanicznych, tj. pojazdw drogowych lub szynowych napdzanych umieszczonym w nich silnikiem (w tym rwnie motorowerw przeznaczonych do poruszania si wycznie przy pomocy silnika, niezalenie od ich parametrw technicznych (zob. OSNKW 27/1993). Od strony podmiotowej przepis art. 289 KW wymaga, by czyn popeniony by umylnie (zamiar bezporedni) i w "celu krtkotrwaego uycia". Zabr w celu uycia innego ni krtkotrwae jest kradzie. Np. zabr samochodu w celu uywania go w czasie urlopu i nastpnego porzucenia narusza art. 278, a nie 289 KK. Pojcie krtkotrwaego uycia jest typowym znamieniem ocennym. Trudno jest wic jednoznacznie orzec, ktre uycie jest krtkotrwae, a ktre ju nie. Mona tylko przyj umownie pewne kryteria, np. wydaje si, e kontynuowanie uycia pojazdu mechanicznego rwnie w dniu nastpnym po zaborze wykracza poza pojcie uycia krtkotrwaego. Zabr pojazdu w celu krtkotrwaego uycia moe si przeksztaci w przywaszczenie, jeeli sprawca zmieni zamiar i postanowi wczy zabrany pojazd do swego majtku. . Kwalifikowany typ tego przestpstwa wystpuje, gdy: 1) sprawca pokonuje zabezpieczenie pojazdu przed jego uyciem przez osob nieuprawnion (np. wyamuje zamek, wycza autoalarm); 2) pojazd stanowi mienie znacznej wartoci (zob. art. 11 S S KK); 3) sprawca porzuca samochd w stanie uszkodzonym albo w okolicznociach, w ktrych grozi niebezpieczestwo utraty pojazdu, jego uszkodzenia albo jego czci lub zawartoci. Typem kwalifikowanym jest rozbjnicze porwanie pojazdu (art. 289/ 3 KK).

XIII. Paserstwo. 1. Paserstwo umylne. Przedmiotem wykonawczym przy przestpstwie paserstwa (art. 291-292 KK) s rzeczy pochodzce bezporednio z czynu zabronionego, a wic np. przedmiot pochodzcy z kradziey, rzecz wrczona jako apwka, pienidze stanowice zapat za szpiegostwo. Praktycznie najwiksze znaczenie ma paserstwo w odniesieniu do rzeczy pochodzcych z czynw zabronionych

jako przestpstwa przeciwko mieniu, std jego umieszczenie w Kodeksie w tym rozdziale. Paserstwo umylne (art. 291 KK) polega moe na jednej z czterech form zachowania si sprawcy: 1) nabycie rzeczy uzyskanej za pomoc czynu zabronionego, 2) pomoc do zbycia takiej rzeczy, 3) przyjcie rzeczy uzyskanej za pomoc czynu zabronionego, 4) pomoc do ukrycia takiej rzeczy. Paserstwo umylne wymaga wystpowania po stronie sprawcy zamiaru, tj. sprawca musi chcie lub godzi si na to, e jego czyn wypenia znamiona przestpstwa z art. 291 KK. 2. Paserstwo nieumylne. Paserstwo nieumylne (art. 292 KK) polega przedmiotowo na takich samych zachowaniach si sprawcy jak paserstwo umylne. Sprawca robi to jednak bez zamiaru popenienia czynu zabronionego. Jego win okrela Kodeks formu charakterystyczn dla niedbalstwa ("rzecz, o ktrej na podstawie towarzyszcych okolicznoci powinien i moe przypuszcza, e zostaa uzyskana za pomoc czynu zabronionego"). Obejmuje to np. takie sytuacje, jak nabycie rzeczy na ulicy od osoby, ktra zachowuje si podejrzanie, przenoszc transakcj do bramy po zauwaeniu przechodzcego policjanta, nabycie rzeczy po zadziwiajco niskiej (nie uzasadnionej innym powodem) cenie, kupienie ksiki ze ladem usunicia stempla biblioteki, kupienie rzeczy nie wystpujcych normalnie w prywatnym obrocie (np. narzdzi chirurgicznych w dzie po gonym przypadku okradzenia miejscowego szpitala). Strona podmiotowa tego przestpstwa polega na nieumylnoci w obydwu jej postaciach. Niedbalstwo wymienione jest wyranie w przepisie. Wchodzi jednak w gr rwnie lekkomylno, jeli bowiem sprawca przewiduje moliwo pochodzenia rzeczy z czynu zabronionego, to niewtpliwie tym bardziej speniony jest wymg art. 292 KK, tzn. przypuszczenie takie byo moliwe. Kwalifikowana posta nieumylnego paserstwa zachodzi gdy rzecz pochodzca z czynu zabronionego jest znacznej wartoci. Przepisy o paserstwie stosuje si odpowiednio do programu komputerowego. XIV. Typy kwalifikowane przestpstw przeciwko mieniu. Poza typami kwalifikowanymi przestpstw przeciwko mieniu zawartymi w poszczeglnych przepisach rozdziau XXXV KK, w art. 294 KK przewiduje si zbiorcze okrelenie typw kwalifikowanych kradziey, przywaszczenia, naduycia telefonu, oszustwa, oszustwa komputerowego, niszczenia rzec , i paserstwa umylnego. Znamieniem kwalifikujcym jest

znaczna warto mienia lub fakt, e chodzi o dobro szczeglnego znaczenia dla kultury. Mieniem 'znacznej wartoci jest mienie, ktrego warto w chwili popenienia czynu zabronionego przekracza dwustukrotn wysoko najniszego miesicznego wynagrodzenia (art. 115 5 KK). XV. Czynny al przy przestpstwach przeciwko mieniu. W art. 295 KK ustawodawca przewiduje szczegln posta czynnego alu dotyczcego dokonanych przestpstw przeciwko mieniu, ktrego ratio legis jest fakt, e, jak stwierdzono w uzasadnieniu do projektu KK, mienie "jest wartoci odnawialn" (Uzas., 86). Sd moe, mianowicie, nadzwyczajnie zagodzi kar, a nawet odstpi od jej wymierzenia wobec sprawcy kradziey, przywaszczenia, naduycia telefonu, oszustwa, oszustwa komputerowego, niszczenia rzeczy, porwania pojazdu, paserstwa (rwnie gdy zachodzi typ kwalifikowany przewidziany w art. 294 KK), jeeli sprawca dobrowolnie naprawi szkod w caoci, albo zwrci pojazd lub rzecz majc szczeglne znaczenie dla kultury w stanie nieuszkodzonym. Jeeli naprawienie szkody byo czciowe - moliwe jest tylko nadzwyczajne zagodzenie kary.

42. Przestpstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu. I. Naduycie zaufania. Niegospodarno. 1. Naduycie zaufania. W art. 296 KK stypizowane zostao przestpstwo powstae z poczenia znanych poprzednio w polskim prawie karnym przestpstw niegospodarnoci i naduycia zaufania. Przepis ten nie uywa wspomnianych nazw, ale z jego treci wynika, e w 1-3 zostao uregulowane przestpstwo naduycia zaufania, a w 4 przestpstwo niegospodarnoci. Naduycie zaufania (art. 216 1 KK) jest przestpstwem godzcym w interesy majtkowe wszelkich moliwych podmiotw, skoro wymienia si w nim osoby fizyczne, prawne i jednostki organizacyjne nie majce osobowoci prawnej - a wic jest to wyliczenie wyczerpujce. Sprawc moe by tylko osoba zobowizana do zajmowania si sprawami majtkowymi wspomnianych podmiotw na podstawie przepisu prawnego, decyzji waciwego organu lub umowy. Okrelenie to obejmuje szeroki krg osb. Podmiotem naduycia zaufania moe by np. opiekun maoletniego, dyrektor firmy lub inny pracownik zajmujcy si jej sprawami majtkowymi, penomocnik procesowy w sprawach majtkowych,

urzdnik pastwowy w zakresie w jakim zajmuje si sprawami majtkowymi. Z ujcia omawianego przepisu wynika, e wbrew jego usytuowaniu w rozdziale o przestpstwach przeciwko obrotowi gospodarczemu, dotyczy on rwnie interesw majtkowych poza sfer gospodarcz Od strony przedmiotowej zachowanie si sprawcy polega ma na naduyciu udzielonych mu uprawnie lub niedopenieniu cicego na nim obowizku. Tak wic przestpstwo naduycia zaufania moe by wic popenione rwnie przez zaniechanie. Do znamion przestpstwa naley skutek w postaci znacznej szkody majtkowej co na mocy art. 115 7 i 5 KK oznacza szkod przekraczajc dwustukrotn wysoko najniszego miesicznego wynagrodzenia. Typ kwalifikowany zachodzi, gdy sprawca dziaa w celu osignicia korzyci majtkowej (art. 296 2 KK). Typem kwalifikowanym "drugiego stopnia", zagroonym jeszcze surowsz kar jest wyrzdzenie szkody majtkowej w wielkich rozmiarach, czyli przekraczajcej tysickrotno najniszego miesicznego wynagrodzenia (art. 115 7 i 6 KK). 2. Niegospodarno. Niegospodarno (art. 296 4 KK) jest przestpstwem nieumylnym, a wic rni si od naduycia zaufania form winy. Pozostae znamiona obu typw przestpstw pokrywaj si. Nieumylno w tym typie przestpstwa nie wyklucza umylnego przekroczenia uprawnie lub niedopenienia obowizkw, jeeli tylko sprawca nie godzi si na spowodowanie szkody majtkowej ani jej nie chcia, lecz tylko nie zachowa ostronoci wymaganej w danych okolicznociach, mimo e przewidywa albo mg przewidzie wypenienie znamion z art. 296 4 KK. Do obydwu typw przestpstw, naduycia zaufania i niegospodarnoci, odnosi si przepis o niepodleganiu przez sprawc karze, jeeli przed wszczciem postpowania dobrowolnie i w caoci naprawi wyrzdzon szkod (art. 296 5 KK).

II. Oszustwo kredytowe lub subwencyjne. Przestpstwo z art. 297 KK okrelane w skrcie jako oszustwo kredytowe lub subwencyjne (ktra to nazwa nie oddaje caej jego treci) polega na przedkadaniu faszywych lub stwierdzajcych nieprawd dokumentw albo nierzetelnych pisemnych owiadcze dotyczcych okolicznoci majcych istotne znaczenie dla uzyskania kredytu, poyczki bankowej, gwarancji kredytowej, dotacji lub subwencji lub zamwienia publicznego. Sprawca dziaa ma w celu uzyskania wspomnianych wiadcze lub zamwienia. Przykad: X ubiegajc si o kredyt, przedstawia w banku podrobiony (w sensie art. 270 KK) albo stwierdzajcy

nieprawd (art. 271 KK) dokument, stwierdzajcy, e jest wacicielem cennej nieruchomoci, a ponadto zataja, e przeciwko jego firmie prowadzona jest egzekucja, w trakcie ktrej zajto konto firmy. W 2 art. 297 przewidziano odmian tego przestpstwa polegajc na 574 zaniechaniu (wbrew cicemu na sprawcy obowizkowi) powiadomienia o powstaniu okolicznoci mogcych mie wpyw na wstrzymanie lub ograniczenie wysokoci udzielonego kredytu, poyczki bankowej itd. Obowizek taki wynika bdzie przewanie z umowy. Czynny al w postaci dobrowolnego zapobieenia, przed wszczciem postpowania, wykorzystaniu kredytu, poyczki bankowej itd. albo w postaci zaspokojenia roszcze pokrzywdzonego - powoduje bezkarno sprawcy (art. 297 3 KK).

III. Oszustwo ubezpieczeniowe. Art. 298 kryminalizuje zachowanie bdce w istocie swego rodzaju przygotowaniem do popenienia oszustwa na szkod instytucji ubezpieczeniowej. Zachowanie si sprawcy polega ma na spowodowaniu zdarzenia bdcego podstaw do wypaty odszkodowania w celu uzyskania odszkodowania z tytuu umowy ubezpieczenia, a wic sprawca musi dziaa umylnie. Przykad: X umylnie uderza swoim samochodem w drzewo, powodujc wgniecenie karoserii, w celu uzyskania odszkodowania. Czyn X-a kwalifikuje si z art. 298 1 KK. Gdyby X zgosi szkod w instytucji ubezpieczeniowej, twierdzc, e uszkodzenia dokona nieznany sprawca - jego czyn byby ju usiowaniem oszustwa z art. 286 KK, Czynny al sprawcy przestpstwa z art. 298 K polegajcy na dobrowolnym zapobieeniu wypacie odszkodowania przed wszczciem postpowania (karnego) powoduje bezkarno popenionego czynu. IV. Pranie brudnych pienidzy. 1. Pranie brudnych pienidzy. Art. 299 KK przewiduje rozbudowany i wieloodmianowy typ przestpstwa "prania brudnych pienidzy". Przepis dotyczy, wbrew tej potocznej nazwie, nie tylko pienidzy, lecz rwnie papierw wartociowych lub innych wartoci dewizowych, praw majtkowych albo mienia ruchomego i nieruchomego. Wartoci te s "brudne", jeeli pochodz z korzyci zwizanych z popenieniem przestpstwa przez inne osoby. Wedug sformuowania art. 299 1 KK moe to by kade przestpstwo. Nie jest wic jasne dlaczego ustawodawca daje przykadowe wyliczenie, jakie to "w szczeglnoci" mog by przestpstwa. W tym wyliczeniu znalazy si: wytwarzanie lub obrt rodkami odurzajcymi lub psychotropowymi,

przemyt, faszowanie pienidzy lub papierw wartociowych, rozbj albo inne przestpstwo przeciwko mieniu wielkiej wartoci, wymuszanie okupu, handel broni, amunicj lub materiaami wybuchowymi albo rozszczepialnymi. Od strony przedmiotowej przestpstwo to polega na wyliczonych w przepisie dziaaniach w stosunku do pienidzy lub innych wartoci, mianowicie moe to by: przyjmowanie, przekazywanie lub wywoenie za granic, pomoc do przenoszenia ich wasnoci lub posiadania albo podejmowania innych czynnoci, ktre mog udaremni lub znacznie utrudni stwierdzenie ich przestpnego pochodzenia lub miejsca umieszczenia, ich wykrycie, zajcie albo orzeczenie przepadku. Zachowanie si wyczerpujce znamiona tego przestpstwa czsto wypenia bd rwnie znamiona umylnego paserstwa. Bdzie to jednak pozorny zbieg przepisw, poniewa art. 299 KK ma w tym zestawieniu charakter przepisu szczeglnego. 2. Wspdziaanie pracownika banku. W art. 299 2 KK przewiduje si przestpstwo bdce wspdziaaniem w praniu brudnych pienidzy przez pracownika banku, instytucji finansowej lub kredytowej. Wspdziaanie to polega ma na przyjmowaniu w gotwce, wbrew przepisom, pienidzy lub innych wartoci dewizowych, dokonywaniu ich transferu lub konwersji albo przejciu ich w innych okolicznociach wzbudzajcych uzasadnione podejrzenie o ich przestpnym pochodzeniu z czynw okrelonych w 1 art. 299 KK, albo na wiadczeniu innych usug majcych ukry ich przestpne pochodzenie lub innych usug w zabezpieczeniu przed zajciem. 3. Zaniechanie powiadomienia. Przestpstwem indywidualnym jest te przestpstwo okrelone w art. 299 3 KK. Jego podmiotem jest osoba odpowiedzialna w banku, instytucji finansowej lub kredytowej za informowanie zarzdu lub organu nadzoru finansowego o przeprowadzeniu operacji finansowej. Zaniechanie niezwocznego powiadomienia w przewidzianej - prawem formie, mimo e okolicznoci przeprowadzenia operacji finansowej wzbudzaj uzasadnione podejrzenie, przestpnego pochodzenia przedmiotu operacji - jest wypenieniem znamion tego przestpstwa. Karze podlega take ten, kto wbrew obowizkowi nie wyznacza osoby uprawnionej do przyjmowania informacji o operacjach finansowych lub osoby uprawnionej do udzielania takiej informacji (art. 299 4). 4. Typ kwalifikowany. Czynny al. Kwalifikowanym typem przestpstwa prania brudnych pienidzy lub wspdziaania w popenieniu takiego czynu jest popenienie ich w porozumieniu z innymi osobami (art.

299 5), lub osignicie znacznej korzyci majtkowej przez osob wspdziaajc lub samego sprawc. Szczegln posta czynnego alu przewiduje art. 299 8 KK. Przepis ten zapewnia bezkarno sprawcy ujawniajcemu organom cigania informacje dotyczce uczestnikw przestpstwa i okolicznoci jego popenienia, jeeli zapobiego to popenieniu innego przestpstwa. V. Przestpstwa na szkod wierzycieli. Rozdzia XXXVI KK zawiera szereg przestpstw na szkod wierzycieli. Art. 300 1 KK dotyczy przestpstwa umylnego udaremniania lub uszczuplania zaspokojenia wierzyciela przez sprawc, ktremu grozi niewypacalno lub upado. Sposobem popenienia tego przestpstwa ma by usuwanie, ukrywanie, zbywanie, darowywanie, uiszczenie, uszkadzanie albo rzeczywiste lub pozorne obcianie skadnikw swego majtku przez dunika. ,Kwalifikowany typ tego przestpstwa (tzw. udaremnianie egzekucji) przewidziany jest w 2 art. 300 KK. Zachodzi on wtedy, gdy opisany wyej czyn popeniany jest w stosunku do mienia zajtego lub zagroonego zajciem, przy czym sprawca dziaa w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sdu lub innego organu pastwowego. Drugi typ kwalifikowany zawiera 3 art. 309. Elementem kwalifikujcym jest tu wyrzdzenie szkody wielu wierzycielom. Art. 301 1 KK przewiduje przestpstwo udaremniania lub ograniczania zaspokojenia nalenoci kilku wierzycieli przez ich dunika dokonywane w taki sposb, e sprawca tworzy now jednostk gospodarcz i przenosi na ni skadniki swego majtku. Przestpstwo tzw. umylnego bankructwa opisane jest w art. 300 2 KK. Polega ono na umylnym doprowadzeniu do swojej niewypacalnoci lub upadoci przez sprawc, ktry jest dunikiem kilku wierzycieli. Kodeks zna take przestpstwo lekkomylnego bankructwa (art. 301 3), przy ktrym wchodzi w gr wycznie wina nieumylna w postaci lekkomylnoci. Sposobem popenienia tego przestpstwa moe by trwonienie czci skadowych majtku, zaciganie zobowiza lub zawieranie transakcji oczywicie sprzecznych z zasadami gospodarowania. W art. 302 1 KK przewidziano przestpstwo umylnego bezprawnego faworyzowania niektrych wierzycieli przez dunika. Sprawc tego przestpstwa moe by tylko dunik, ktry znajduje si w takim pooeniu majtkowym, e nie moe zaspokoi wszystkich wierzycieli. Strona przedmiotowa tego przestpstwa polega na tym, e dunik spaca lub zabezpiecza tylko niektrych wierzycieli, dziaajc przez to na szkod pozostaych. Przekupstwo wierzyciela jest przestpstwem z art. 302 2 KK. Polega ono na udzieleniu wierzycielowi korzyci majtkowej lub jej obietnicy za dziaanie na szkod innych

wierzycieli w zwizku z postpowaniem upadociowym lub zmierzajcym do zapobieenia upadoci. Karze podlega rwnie wierzyciel, ktry w takiej sytuacji korzy przyjmuje lub jej da (art. 302 3 KK).

VI. Nierzetelne prowadzenie dokumentacji. Wyrzdzenie szkody majtkowej (osobie fizycznej, osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej nie majcej osobowoci prawnej) przez prowadzenie dokumentacji dziaalnoci gospodarczej w sposb nierzetelny lub niezgodny z prawd jest przestpstwem z art. 303 1 KK. Przykadowe formy popenienia tego przestpstwa wymienione w przepisie to niszczenie, usuwanie, ukrywanie, przerabianie lub podrabianie dokumentw dotyczcych tej dziaalnoci. Przestpstwem przewidzianym w tym samym przepisie jest rwnie nieprowadzenie dokumentacji dziaalnoci gospodarczej. W odniesieniu do obu tych przestpstw Kodeks przewiduje zagroony agodniejsz kar wypadek mniejszej wagi (art. 303 3 KK). Typ kwalifikowany zachodzi natomiast wtedy, gdy sprawca tych przestpstw wyrzdza znaczn szkod (art. 303 2 KK).

VII. Lichwa. Przestpstwo lichwy przewidziane w art. 304 KK polega na wyzyskaniu przymusowego pooenia innej osoby fizycznej, prawnej lub jednostki organizacyjnej bez osobowoci prawnej przez zawarcie umowy nakadajcej na ni obowizek wiadczenia oczywicie niewspmiernego ze wiadczeniem wzajemnym. Przymusowe pooenie, to sytuacja w ktrej pokrzywdzony zmuszony jest przez okolicznoci do pogodzenia si z niekorzystn transakcj, np. musi szybko sprzeda cenn rzecz, by unikn kary zastpczej za grzywn albo by kupi lekarstwo dla chorego czonka rodziny. Sprawca wykorzystuje t sytuacj dla zawarcia umowy oczywicie niekorzystnej dla pokrzywdzonego, tzn. takiej, przy ktrej jej niekorzystny charakter jest widoczny na pierwszy rzut oka, bez potrzeby zastanawiania si i uwzgldniania rnych elementw ekonomicznych. Zgoda pokrzywdzonego nie wycza tu odpowiedzialnoci karnej. Jest to przestpstwo umylne, a wic sprawca musi mie wiadomo istnienia przymusowej sytuacji lub przewidywa tak moliwo i godzi si na to, e jego czyn jest jej wykorzystaniem. Lichwa w sensie cisym, tzn. pobieranie wyszych ni maksymalne dopuszczalne w pieninych stosunkach kredytowych odsetek, przewidziana jest jako przestpstwo w art. XXV przepisw wprowadzajcych KC. Jest to jednak obecnie przepis martwy wskutek zaniechania przez RM ustalania wysokoci

odsetek maksymalnych.

VIII. Udaremnienie przetargu. Udaremnienie lub utrudnienie przetargu publicznego (art. 305 I KK) moe by popenione dowolnymi sposobami: przez wprowadzenie w bd jego uczestnikw (np. przez rozgoszenie, e zosta on odwoany), przez fikcyjne oferty, przez niedopuszczenie uczestnikw przetargu do udziau w nim przy pomocy groby lub przez przekupienie ich. Przedmiotem ochrony jest interes waciciela mienia albo osoby lub instytucji, na rzecz ktrej dokonywany jest przetarg. Dlatego te do znamion tego przestpstwa naley zagroenie, przez dziaanie sprawcy, szkod dla ich interesw. Jest to przestpstwo kierunkowe, znamienne celem osignicia korzyci majtkowej. W 2 art. 305 KK przewidziane jest przestpstwo pozostajce w zwizku z publicznym przetargiem, ktre polega na rozpowszechnianiu informacji lub przemilczeniu okolicznoci majcych istotne znaczenie dla zawarcia umowy bdcej przedmiotem przetargu albo wchodzi w porozumienie z inn osob, dziaajc na szkod waciciela mienia albo osoby lub instytucji na rzecz ktrej przetarg jest dokonywany. Przepis nie mwi (w przeciwiestwie do poprzednio obowizujcego uregulowania), e rozpowszechniane informacje maj by nieprawdziwe. Nie ulega jednak wtpliwoci, e rozpowszechnianie prawdziwych informacji nie moe by przestpstwem nawet jeeli jest to niekorzystne dla osoby lub instytucji na rzecz ktrej dokonuje si przetargu. IX. Usuwanie lub faszowanie oznacze towaru. W art. 306 kryminalizowane s dziaania godzce w interesy konsumentw, a polegajce na usuwaniu, podrabianiu lub przerabianiu znakw identyfikacyjnych, daty produkcji lub daty przydatnoci towaru lub urzdzenia. Domniemanym znamieniem tego przestpstwa jest, e chodzi o towar przeznaczony do sprzeday lub do przekazania konsumentom w innej formie. Jest bowiem rzecz oczywist, e np. usunicie znaku identyfikacyjnego lub daty produkcji urzdzenia uywanego przez "sprawc" nie mogo by przedmiotem zainteresowania ustawodawcy. X. Uregulowania wsplne. 1. Rozszerzenie pojcia podmiotu. W art. 307-309 KK zamieszczone s przepisy, ktre modyfikuj zasady odpowiedzialnoci za przestpstwa gospodarcze lub za niektre z nich. Przepis art. 308

postanawia, e za przestpstwa z rozdziau XXXVI KK odpowiada jak dunik lub wierzyciel, kto zajmuje si sprawami majtkowymi osoby prawnej, fizycznej grupy osb lub podmiotu nie majcego osobowoci prawnej. Przepis ten jest nieprecyzyjny, bowiem sugeruje, e ustalona w nim regua odnosi si do wszystkich przestpstw z tego rozdziau. W rozdziale tym s jednak przepisy, ktre nie okrelaj podmiotu przestpstwa jako dunika lub wierzyciela. Do nich wic to rozszerzenie krgu podmiotw odnosi si nie moe. Ponadto przepis ten uywa niezrozumiaego na pierwszy nut oka zwrotu "innej osoby prawnej", nie wyjaniajc w stosunku do czego osoba prawna ma by inna. Sformuowanie to mona wyjani tylko sigajc do wykadni historycznej. Mianowicie, w poprzedniku art. 308 KK (art. 10 ustawy o ochronie obrotu gospodarczego -z 1994 r.) uywano zwrotu "Skarbu Pastwa lub innej osoby prawnej", uycie sowa "innej" miao wic sens. W obecnym uregulowaniu skrelono sowa "Skarbu Pastwa lub", przez przeoczenie pozostawiajc sowo "innej", co jednak nie ma adnego znaczenia normatywnego. 2. Podwyszenie wysokoci grzywny. Art. 309 KK rozszerza granice grzywny orzekanej obok kary pozbawienia wolnoci. Wedug oglnej reguy grzywn wymierza si w wysokoci do 360 stawek dziennych. Natomiast wedug art. 309 KK mona wymierzy grzywn w wysokoci do 2000 stawek dziennych, jeeli chodzi o przestpstwo okrelone w art. 296 3 (naduycie zaufania wyrzdzajce szkod w wielkich rozmiarach), art. 297 1 (oszustwo kredytowe lub subwencyjne) lub art. 299 (pranie brudnych pienidzy). 3. Czynny al. Art. 307 KK reguluje kwesti czynnego alu sprawcw przestpstw okrelonych w art. 296 lub 299-305 KK. W razie, gdy po dokonaniu przestpstwa sprawca dobrowolnie naprawi w caoci szkod - sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie a nawet odstpi od wymierzenia kary. Jeeli szkoda zostaa naprawiona w znacznej czci - sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary.

43. Przestpstwa przeciwko obrotowi pienidzmi i papierami wartociowymi. I. Faszowanie pienidzy, papierw wartociowych, znakw urzdowych i narzdzi pomiarowych. 1. Faszowanie pienidzy. Faszowanie pienidzy uwaane jest za zjawisko na tyle niebezpieczne, e stao si przedmiotem ratyfikowanej przez

Polsk (Dz.U. z 1934 r. Nr 102, poz. 919) konwencji midzynarodowej o zwalczaniu faszowania pienidzy. W polskim prawie karnym przestpstwo to okrelone jest (jako zbrodnia) w art. 310 KK. Dobrem chronionym przez ten przepis jest pewno i bezpieczestwo obrotu pieninego oraz interesy majtkowe osb biorcych udzia w tym obrocie. Od strony przedmiotowej polega ono na: 1) podrobieniu lub przerobieniu polskiego lub obcego pienidza lub 2) usuniciu z niego znaku umorzenia. Analogicznie traktowane s takie same dziaania w stosunku do innych rodkw patniczych, dokumentw uprawniajcych do otrzymania sumy pieninej lub zawierajcych obowizek wypaty kapitau, odsetek, udziau w zyskach lub stwierdzenie uczestnictwa w spce. Podrobienie polega na wytworzeniu przedmiotu imitujcego pienidz, przy czym przepis nie wymaga, by wytworzenie to miao na celu puszczenie go w obieg. Jest to wic ujcie bardzo szerokie, bo formalnie przepis obejmuje nawet podrobienie pienidza np. przez osob, ktra tylko chce wyprbowa swoje umiejtnoci. Dlatego te w orzecznictwie SN ogranicza si w pewnym stopniu zakres tego przepisu w drodze wykadni, przyjmujc, e podrobieniem jest tylko wytworzenie przedmiotu o takim stopniu podobiestwa do pienidzy, e przecitnie dowiadczony czowiek, przyjmujc taki przedmiot w normalnych okolicznociach nie mgby od razu zorientowa si, e jest to falsyfikat (OSNKW 161/1975). Przerobienie natomiast polega na zmianie dokonywanej w autentycznym banknocie lub monecie, z reguy na nadaniu mu wygldu pienidza o wyszym nominale. Strona podmiotowa faszowania pienidzy polega na umylnoci w postaci zamiaru bezporedniego. 2. Puszczanie w obieg. W 2 art. 310 przewiduje si przestpno puszczania w obieg faszywego pienidza lub dokumentu, a take przyjcia go w tym celu, przechowania, przewoenia, przenoszenia, przesyania albo pomagania do jego zbycia lub ukrycia. S to przestpstwa umylne, z tym, e niektre jego odmiany wymagaj ponadto istnienia u sprawcy celu puszczenia w obieg. Puszczanie w obieg faszywego pienidza, ktry sprawca otrzyma jako prawdziwy, jest typem uprzywilejowanym zagroonym w art. 312 KK znacznie agodniejsz kar. W 3 art. 310 przewiduje si moliwo nadzwyczajnego zagodzenia kary w razie faszowania lub puszczania w obieg bdcymi wypadkami mniejszej wagi. 3. Przygotowanie. W art. 310 4 KK przewiduje si przestpno przygotowania do faszowania pienidzy i do czynw

wymienionych w 2 art. 310 KK. 4. Faszowanie znakw wartociowych lub urzdowych. Podrabianie lub przerabianie urzdowych znakw wartociowych (np. znaczkw pocztowych lub skarbowych) albo usunicie z nich oznak umorzenia jest przestpstwem z art. 313 1 KK, pod warunkiem jednak, e dokonywane jest w celu uycia lub puszczenia w obieg. Karalne jest rwnie (art. 313 2 KK) puszczanie w obieg takich znakw, nabywanie ich, uywanie albo przechowywanie w celu puszczenia w obieg. Podrabianie lub przerabianie znakw urzdowych (np. stempla okrelonego urzdu) majcych stwierdzi upowanienie, uiszczenie opaty skarbowej lub wynik badania, jeeli dokonywane jest w celu uycia w obrocie publicznym - jest przestpstwem z art. 314 KK. Karalne jest rwnie uywanie w obrocie publicznym przedmiotw opatrzonych takimi sfaszowanymi znakami. 5. Faszowanie narzdzi pomiarowych. Art. 315 KK przewiduje przestpstwo podrabiania lub przerabiania w celu uycia w obrocie gospodarczym zalegalizowanego narzdzia pomiarowego (np. wagi) lub probierczego oraz uywania w obrocie gospodarczym takiego narzdzia lub przechowywanie go w celu uycia. Przepisy dotyczce legalizacji narzdzi pomiarowych zawiera ustawa z 1993 r. - Prawo o miarach (Dz.U. Nr 55, poz. 248). 6. Przepadek przedmiotw. Art. 316 KK zawiera przepis przewidujcy obligatoryjny przepadek (por. 604 art. 44 6 KK) pienidzy, dokumentw i znakw wartociowych sfaszowanych lub z usunit oznak umorzenia oraz sfaszowanych narzdzi pomiarowych, a take przedmiotw, ktre suyy do popenienia przestpstwa z rozdziau XXXVII KK, chociaby nie stanowiy wasnoci sprawcy. Podrobione lub przerobione znaki urzdowe ustawa nakazuje usun, chociaby to miao by poczone ze zniszczeniem przedmiotu (art. 316 2 KK). II. Faszowanie dokumentacji w obrocie papierami wartociowymi. Art. 311 KK zawiera typ przestpstwa zwizanego z obrotem papierami wartociowymi. Jego znamiona wypenia ten kto w dokumentacji zwizanej z obrotem papierami wartociowymi, rozpowszechnia nieprawdziwe informacje lub przemilcza informacje o stanie majtkowym oferenta, majce istotne znaczenie dla nabycia, zbycia papierw wartociowych, podwyszenia albo obnienia wkadu. Pokrewny typ przestpstwa zwizany z wprowadzeniem papierw wartociowych do publicznego obrotu zawiera art. 174 ust. 1 ustawy - Prawo o publicznym obrocie papierami

wartociowymi z 21.8.1997 r. Wykaz skrtw Akty normatywne KC ......................... Kodeks cywilny z 1964 r. KPCPW ...................... Konwencja O Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci z 1950 r. KK ......................... Kodeks karny z 1997 r. KP ......................... Kodeks pracy KPA ........................ Kodeks postpowania administracyjnego KPC ........................ Kodeks postpowania cywilnego KPK ........................ Kodeks postpowania karnego z 1997 r. KKW ....................... Kodeks karny wykonawczy z 1997 r. KW ........................ Kodeks wykrocze z 1971 r. MPPOP ..................... Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. NielU ..................... Ustawa o postpowaniu w sprawach nieletnich z 1982 r 2. Pimiennictwo NP ........................ Nowe Prawo OTK........................ Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego OSNKW ..................... Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Karna i Izba Wojskowa OSPiKA..................... Orzecznictwo Sdw Polskich i Komisji Arbitraowych OSP........................ Orzecznictwo Sdw Polskich OSN ....................... Orzecznictwo Sdu Najwyszego Pal........................ Palestra PiP ....................... Pastwo i Prawo PPK ....................... Przegld Prawa Karnego RPEiS ..................... Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny 3. Czasopisma SN .........................Sd Najwyszy SP......................... Studia Prawnicze UKS ....................... Ustawa karna skarbowa Uzas....................... Uzasadnienie do Projektu Kodeksu

Karnego. Wkadka do zeszytu 3/1994 Pastwa i Prawa, Warszawa 1994 Z0 IK . .................. Zbir Orzecze Sdu Najwyszego. Orzeczenia Izby Karnej.