C.

NORTHCOTE PARKINSON

Prawa pani Parkinson

I inne studia z zakresu wiedzy domowej

przeoy Juliusz Kydryski Ksika i Wiesza 1970

PRZEDMOWA
wiat dzieli si codziennie na tych, ktrzy wychodz do pracy, i na tych, ktrzy pracuj w domu. Poprzednie moje ksiki pisaem przewanie z myl o ludziach, ktrzy chodz do biura, i gwnie o mczyznach. cilej rzecz biorc, omawiaem problemy administracji, dziaalnoci komitetw, osobistych awansw i unikania podatkw. Aby wprowadzi spnione poprawki take do reszty ludzkoci, omawiam w tej ksice problemy domowe. Piszc przewanie, lecz nie wycznie, dla kobiet, zajmuj si tutaj mami i onami, dziemi i gomi, domami i ich urzdzeniem, kredensami i samochodami. Ale o ile pomoc, ktr ofiarowuj pani domu, jest, mam nadziej, skuteczna i na czasie, tytu ksiki moe atwo prowadzi do nieporozumie. Na pierwszy rzut oka mona by pomyle, e to pani Parkinson napisaa t ksik, albo te, e jest to ksika o niej. Naturalnie jest jasne, e wszystko zawdziczam jej sympatii i pomocy, co wicej, naley przyzna, e prawo pani Parkinson (rozdzia 6) oparte jest na jej dowiadczeniach. Bdc w swoim czasie redaktorem rubryki prasowej zamieszczajcej gosy czytelnikw, w ktrej poruszano i rozwizywano problemy osobiste, zebraa wyjtkowo rozleg wiedz o trudnociach i kryzysach zachodzcych w zaciszu domowym. Niesuszne byoby jednak mniemanie, e ksika ta wyraa jedynie jej wasne pogldy. Jeli bdem byoby uwaa t prac za ksik pani Parkinson, to jeszcze wikszym bdem byoby sdzi, e jest to dzieo autobiograficzne. Chciaem bowiem omwi pewne problemy rodzinne, ktre mona uwaa za do typowe w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych. Nasze wasne ycie maeskie rozpoczo si natomiast w Singapurze, gdzie oprcz zupenie innych zagadnie mielimy na zapleczu jeszcze wojn domow. Na przykad codzienne dojazdy do pracy, ktre rozdzielaj przecitn par maesk, nie maj odpowiednika w yciu autora. Zagadnienia powstajce wskutek wyjazdw na tournee odczytowe s do istotne, ale niewiele interesuj one og. Dlatego mao jest tutaj elementw autobiograficznych, podre jednak day mi mono obserwacji. Zdobyem te troch poytecznego dowiadczenia jako amator-architekt i budowniczy. Korzystajc z wiedzy zdobytej w ten sposb w cigu wielu lat, sprbowaem zbada ycie domowe z t sam wnikliwoci (gdy jest tego warte), z jak zbadaem ju administracj publiczn i wiat businessu. Porwnujc hal maszyn do pisania z kuchni, zorientowaem si, e zasadnicze przeciwiestwo zachodzi tutaj midzy przebywaniem w tumie a samotnoci. Urzdnik pracuje z wieloma innymi ludmi, natomiast pani domu musi w naszych czasach pracowa sama. Zrozumienie sytuacji pani domu doprowadzio mnie do odkrycia prawa pani Parkinson, po raz pierwszy opublikowanego w McCalFs Magazine". A studiujc domowe to problemu oraz ledzc nastpstwa wydarze od przedszkola a do krlestwa nastolatkw, zamiast szkicu napisaem ksik. Podobnie jak w przedmowach do innych prac, musz wyrazi podzikowanie wielu osobom, ktre suyy mi pomoc, zwaszcza moim domownikom; a take pani J. K. Neill, ktra tak sprawnie wielokrotnie przepisywaa rkopis. Jak zawsze jestem wdziczny moim wydawcom w Wielkiej Brytanii i w USA, ktrzy tak hojnie szafowali swym czasem i rad, i znw - autorowi ilustracji, panu

Robertowi Osbom, ktry uwietni sw prac ostateczny rezultat. Co si tyczy osoby, ktrej ta praca jest dedykowana, to zadaem sobie trud, eby wykaza, i ksika mimo swego tytuu zostaa napisana przeze mnie. Nie znaczy to jednak, e pracowaem bez jej pomocy. Podczas gdy na mnie spada odpowiedzialno za wszystkie bdy w doborze faktw i w ich analizie, wyrazy uznania za to, co dobre, winie-nem dzieli z ni. Nie wtpi, e sama potrafiaby napisa lepsze dzieo pod tym samym tytuem, tylko zajcia domowe opniaj chwil jej powrotu do pracy literackiej. Dopki ta chwila nie nadejdzie, zechce mi wybaczy wzywanie jej imienia nadaremnie. C. NORTHCOTE PARKINSON

1. ROMANS
Lata mskie licz si trzykro po dwadziecia i jeszcze dziesi, ale psalmista zapomnia doda, e w cigu pidziesiciu z tych lat mczyzna moe by onaty, a nawet onaty z t sam kobiet. P wieku czynnego ycia to okres niedugi, jeli pragnie si dokona jakiego wielkiego, twrczego dziea, lecz wystarczajco dugi, jeli prowadzi si dialog z drugim czowiekiem. rda naszej inspiracji, dowiadczenia, wiedzy, fantazji i humoru wyczerpuj si w cigu pidziesiciu lat, jeli w ogle nie w cigu pidziesiciu tygodni (albo minut). Nadchodzi czas, gdy opowiedzielimy ju sobie anegdoty, wymienilimy grzecznoci, podzielilimy si wiadomociami i wyrazilimy pogldy. Oczywicie niektre yciorysy s bardziej interesujce od innych. Piloci dowiadczalni i wamywacze niewtpliwie doznaj przey, ktre potrafi opisywa. Tajni agenci te maj do opowiedzenia historie, ktre czciowo tylko osania tajemnica pastwowa. Jednake ycie przecitnej pary maeskiej jest mniej bogate w wydarzenia, a jego kryzysy nie s bardziej dramatyczne ni ktnia w biurze, okazyjne kupno w domu towarowym, nieporozumienie na parkingu czy pknicie rury. Gdyby Sherlock Holmes by onaty, okazaby si pod wieloma wzgldami (jeli nie pod wszystkimi) mem irytujcym. Ale jako rozmwca mgby by przynajmniej potencjalnie interesujcy przy niadaniu. - Czy przypominasz sobie, Watsonie... chciaem powiedzie: kochanie... Lig Rudowosych? - Ale naturalnie, Sherlocku. To rzeczywicie tajemnicza historia. Wzie ju. marmolad? - Moe zamiast niej wezm grzank? Dzikuj... No wic rozwizaem wczoraj t zagadk. To bardzo atwe", uwaasz, a przecie ze wzgldu na kilka niezwykych rysw godne zapamitania... W nastpnym tygodniu bdzie to moe Ctkowana Szajka albo Pies Baskerville'w i chocia te wydarzenia nie bd si nawet odznaczay niczym specjalnie dramatycznym, dostarcz przynajmniej tematu do rozmowy. W porwnaniu z nimi nasze wasne yciorysy staj si bezbarwne. Przecitna para maeska moe mie siebie dosy mniej wicej po dwch latach wzajemnego towarzystwa. W trzecim roku ludzie ci zaczynaj podejrzewa, e przeciwiestwem Poligamii jest Monotonia. Krtko mwic, mog si zanudzi z sob na mier. Analizujc swj stan znudzenia, ludzie skonni s mniema, e jest on - i zawsze by -

nieunikniony. Ten rodzaj maestwa, ktre zawarli, jest (dla nich) uniwersalny i wieczny, a jego ujemne strony rwnie nieodczne, co korzyci. Cho uwaaj, e w maestwie trudno jest wytrzyma, sdz przecie, e tak byo zawsze i e poprzednie pokolenia byy po prostu bardziej odporne wobec problemw, ktre teraz okrelamy jako Psychologiczne, a zatem nadajce si do powszechnego (o nich) plotkowania. Jednake maestwo nie jest czym a tak uwiconym. To, co uwaamy w nim za normalne, odnosi si w istocie tylko do naszego kraju i naszego stulecia. ...ale jego problemy rniy si od naszych Gdzie indziej i w innych czasach ludzie mieli na ten temat cakowicie odmienne pogldy. Salomon ze swymi siedmiuset onami i trzema setkami naonic by przypadkiem klasycznym. Jest wysoce prawdopodobne, e mia on swe wasne kopoty, ale jego problemy rniy si od naszych. Muzumanie z czterema onami (tyle wystarcza, eby zagra w bryda) albo kobiety tybetaskie posiadajce kilku mw, maj niewtpliwie zmartwienia, ktre tylko im s waciwe. Oni jednak musz uwaa niemal za zboczenie fakt, e para ludzi ostatecznie decyduje si y tylko z sob. Czy moe by co mniej naturalnego? Dwoje ludzi tak gupio izolowanych, bez krewnych, sucych, ssiadw czy wielbdw - czsto nawet bez kozy - musi przecie z pewnoci dziaa sobie na nerwy? W rzeczy samej czsto tak si dzieje. Musimy jednak zda sobie spraw, e rodzina skadajca si z dwojga osb z ewentualnym dodatkiem dzieci jest eksperymentem zupenie nowym, ograniczonym ponadto tylko do pewnych czci wiata. Nie bya ona powiedzmy - cech charakterystyczn wiktoriaskiego Londynu, ktrego poowa mieszkacw skadaa si ze suby, yjcej mniej lub wicej wsplnym yciem razem z rodzin, a do rodziny czsto naleay babcie, kuzynowie i ciocie. Na p odosobniony wiat podmiejskich dzielnic mgby (z ich jednorodzinnymi domkami) pod tym wzgldem stanowi pewne ulepszenie, ale na pierwszy rzut oka wydaje si, e stawia on rwnie wiele problemw, ile ich rozwizuje. Aby doj tu do prawdy, musimy zrozumie, jakim zmianom ulegaa ta sytuacja i w jaki sposb (jeli w ogle by taki) pogorszylimy j. A do niezbyt odlegych czasw instytucj maestwa umacniay i podtrzymyway wsplne wysiki kocioa i pastwa, poprzez nacisk i zacht spoeczn, poprzez konwenans i przesd, poprzez snobizm i prawo. Robiono wszystko, co mona, aby utrzymywa pozory zadowolenia w maestwie, a za jego rozbicie kad kar uwaano za suszn. Mczyzna, ktry opuci on dla innej kobiety, musia zrezygnowa z urzdw i godnoci, traci pozycj zawodow i wszelk nadziej na to, eby go przyjmowano u Dworu. Mona mu byo odmwi sakramentw, przekroczenia konta bankowego, bojkotowano go w Klubie Ziemiaskim i z rozmysem nie zapraszano na polowanie na lisa. Z kobiet za, ktra popenia najbardziej przypadkow .zdrad, mona si byo rozwie, wydziedziczy j, zniesawi i okazywa jej wzgard. W owych czasach ludzie mieli wszelkie powody, eby unika skandalu, zwaszcza jeli mczyzna popeni zdrad z matk. W parze z przywilejami pozycji spoecznej szed obowizek utrzymania do ostatka pozorw maeskiej wiernoci.

...obowizek utrzymania pozorw maeskiej wiernoci Na niszych szczeblach spoecznych naciski byy podobne, a kary jeszcze gorsze. A do bardzo niedawna przedstawiciele prawa czynili wszystko, co mona, by zniechci do rozwodu, a ustpstwa pod tym wzgldem byy mao skuteczne, wymuszone i spnione. Gdy wszystkie owe naciski dziaay najsilniej, samo maestwo byo o wiele atwiej utrzyma. Przede wszystkim trwao ono wzgldnie krtko. Nasi redniowieczni przodkowie enili si modo, dziewczta czsto wychodziy za m majc lat czternacie, yy jednak, przecitnie biorc, raczej niedugo. Gdy kto dochodzi do siedemdziesitki, zdy ju zwykle by onaty trzy albo cztery razy. Formua wiernoci: Nie opuszcz ci a do mierci", nie brzmiaa wwczas tak powanie jak teraz. Maestwa rozpaday si do wczenie wskutek klski godu, zarazy, moru, wskutek mierci przy porodzie, poaru lub wojny. Wierno obowizywaa w praktyce przez dziesi lub pitnacie lat, po czym osoba, ktra pozostaa przy yciu, zawieraa nowe maestwo. Szanse na to, aby zwizek maeski trwa przez p wieku, byy bardzo niewielkie. Jeli chcemy mie prbk ycia rodzinnego w szesnastym wieku, moemy wzi Hamleta", akt V, scen drug. Zanim nad t scen zapadnie kurtyna, Krlowa zostanie otruta, Hamlet i Laertes zabij si nawzajem, przy tym Hamlet znajdzie jeszcze czas, eby przed wasn mierci zabi Krla. Pogrzeb Ofelii mia miejsce w scenie pierwszej, a teraz dowiadujemy si o egzekucji Rosenkrantza i Guildensterna - a wic o wykoczeniu caej gwnej obsady. Jedyn niemal osob, ktra pozostaje na scenie, jest ambasador brytyjski, niepewnie rozgldajcy si za kim, komu mgby wrczy listy uwierzytelniajce. Okropny to widok - stwierdza, w tym wypadku bez przesady - a poselstwo nasze z Anglii spnione" *. Bez trudu moemy w to uwierzy, lecz warto tu zwrci uwag, jak wiele osb ginie nawet w czasie pokoju. lub Hamleta, gdyby do niego doszo, odbyby si uroczycie, lecz to maestwo nie byoby przedsiwziciem tak doniosym jak jego nowoczesny ekwiwalent. Nie trwaoby wiecznie, a w praktyce nie mogoby nawet trwa dugo. Jeli maestwa trway niegdy krcej, to odznaczay si take tym, e podczas ich trwania maonkowie byli mniej izolowani. Mod par po lubie otaczali krewni i ssiedzi. Stanowia ona, jak to zawsze bywao, cz grupy spoecznej i familijnej, skrpowana jej konwenansami, lecz chroniona przed samotnoci. Wie bya wwczas, tak jak czasem jest jeszcze i dzi, spoecznoci spokrewnionych z sob rodzin. Maestwo, dalekie od pozbycia si krewnych, po prostu wczao si do ich liczby. Jeli prowadzono wielkie gospodarstwo, byy tam chmary sucych, ustawiczni gocie i cige okazje do wesooci lub smutku. A do niedawna maestwo byo jakby rozcieczone przez te wszystkie zwizki. Istniaa konwencja sceniczna, ktr posugiwa si Szekspir i wykpi pniej Sheridan, e bohaterka musiaa mie powiernic. Chodzia za ni wci jaka bezmylna istota, ktrej wszystko trzeba byo tumaczy. Nawet mskie postaci mogy korzysta z podobnego pomysu, jak np. w Krytyku", gdzie na samym pocztku Sir Christopher Hatton zapytuje Sir Waltera Raleigha, dlaczego wojska krlowej Elbiety zostay postawione w stan pogotowia.

Ja si domylam - wybacz, przyjacielu, Gdy domys zbyt pospieszny - lecz ja przecie Domylam si, e grozi nam niebezpieczestwo... Sir Walter: Obawy suszne. Sir Christopher: Lecz gdzie? Skd? I kiedy? Chtnie si dowiem, jakie zo nam grozi. Ta kwestia daje Sir Walterowi sposobno wyjanienia przyjacielowi (i publicznoci), e armada hiszpaska wyruszya na morze. Pomys sceniczny polegajcy na wprowadzeniu niemej towarzyszki oparty by przynajmniej na rzeczywistoci. Gdy przyjacika Tilburiny okazuje jej wspczucie, ta zaraz wchodzi w jej pooenie. Tilburina: Ach, niestety, Noro, Twa wiea modo nigdy nie cierpiaa Zgryzot mioci. Bo gdyby tak byo, Wiedziaaby, e dusza zrozpaczona Nie zna pociechy. ,,Z pewnoci" - pomyli nieczuy widz, lecz Nora jednak na co si przydaa. Co wicej, pojawia si ona powtrnie, gdy tragedia osiga punkt kulminacyjny. Wskazwka sceniczna mwi: Wchodzi Tilburina, zupenie obkana, ubrana w biay atas; i jej powiernica, zupenie obkana, ubrana w biae ptno", lecz Nora wraz ze swym obkaniem powinna dosownie stanowi to. Ta konwencja, nawet jeli si j parodiuje, ukazuje jednak spoeczestwo, w ktrym ludzie na pewnym stanowisku nie obywali si bez towarzystwa, a nawet poledniejszy ludek rzadko bywa osamotniony. Zawsze byli pod rk ludzie, z ktrymi mona byo dzieli zdumienie, zo lub smutek; ludzie gotowi do paczu lub miechu. Sam fakt maestwa nie pozbawia dentelmena jego sucego ani damy jej pokojwki. Ani te sucy czy pokojwka nie byli pozbawieni innych sucych, z ktrymi mogli plotkowa o wadach pracodawcy. ycie takie, jakie byo przed rokiem 1900, miao wiele ujemnych stron, jednak zazwyczaj nie zaliczano do nich izolacji jednostki. Wielkie dni psychoanalitykw miay dopiero nadej. Tak wic gdy obecno innych osb w pobliu rozcieczaa w ten sposb maestwo, mona przede wszystkim powtpiewa, czy redniowieczni maonkowie tak wiele wymagali od siebie samych. Nie byli oni takimi indywidualnociami jak pniej ich potomni, a samo maestwo nie byo spraw osobistego wyboru. W powanych rodzinach przedmaeskie negocjacje dotyczyy wyboru pomidzy pozycj feudaa a pozycj waciciela nieruchomoci, pomidzy moliwoci zdobycia herbu a moliwoci zdobycia gotwki. Dwoje najbardziej skaniajcych si ku sobie ludzi pragno unikn maestwa, ktre mogoby okaza si niekorzystne materialnie lub bezdzietne,

lecz ich osobiste upodobania musiay by wzgldnie proste. Nie naleao oczekiwa znacznej rnicy pogldw w sprawach religii lub polityki, muzyki lub menu, a ryzyko polubienia jakiego zupenego abstynenta nie miao znaczenia. Mona byo przyj, e dziewczyna zna si na gospodarstwie, jak rwnie, e nie zna si zupenie na teologii ani na prawie. Pozycja mczyzny nie opieraa si na opinii, lecz na faktach, jego charakter by powszechnie znany, o jego przodkach wiedziano, e byli uczciwi lub wykolejeni, wspaniaomylni lub podli. W Indiach rodzice obydwch stron porozumiewali si w sprawach maeskich swych dzieci poprzez porednika, przy czym panna moda i pan mody spotykali si po raz pierwszy dopiero w dniu lubu. Nie praktykowano tego nigdy powszechnie na Zachodzie, jakkolwiek i tutaj uwaano, e maestwo jest czym wicej ni spraw osobist. Zwizek maeski mg powsta z rozmaitych przyczyn, przy czym uczucie byo najmniej istotne; obydwie strony jednak nie miay powodw do skargi, dopki partner posiada odpowiedni pozycj, wiek, zdrowie i majtek. Pod pewnymi wzgldami, na przykad w sprawach majtkowych, nasi przodkowie wymagali o wiele wicej ni my. Natomiast w sprawach czysto osobistych wymagali - rzecz jasna - o wiele mniej. Pord maestw planowanych i na og ze wzgldw praktycznych zdarzaa si od czasu do czasu - mio. Wedug dworskich tradycji Prowansji rycerz nieomal musia paa beznadziejn mioci do jakiej cudzej ony. Jednake jeeli pominiemy trubadurw (ktrzy potrafili by niesychanie nudni), to wci jeszcze mamy pewn liczb innych ludzi, ktrzy rzeczywicie zakochiwali si w sobie. Crka kupca, ktrej nakazano polubi wsplnika ojca, uciekaa z przystojnym czeladnikiem. Mimo wani pomidzy dwiema rodzinami z Werony syn jednej z nich kocha crk drugiej, co pocigno za sob due kopoty dla wszystkich innych. Niewtpliwie zdarzay si wypadki tego rodzaju i oczywicie byy przedmiotem oglnej dyskusji oraz - naturalnie - dezaprobaty. Wadza wiecka pragna - rzecz jasna -- odstraszy od wszelkich postpkw, ktre prowadziyby do prywatnych wojen, morderczych bijatyk i pojedynkw. Koci musia ubolewa z powodu tak namitnych wyczynw, gdy mogy one pomniejszy mio Boga. Ubstwianie dziewczyny jest ostatecznie jak form bawochwalstwa... A wic stateczna i odpowiedzialna opinia publiczna popieraa maestwo z gry uoone i zdecydowanie przeciwstawiaa si ywioowej mioci. Jednake w parze z tym oglnym potpieniem szo ywe zainteresowanie kad miosn przygod, przy czym oburzenie mieszao si z zazdroci. Poniewa jaka eskapada susznie opisana jako szalona i niegodziwa moga pomimo to (nietrudno sobie wyobrazi) stanowi w owych czasach raczej rozrywk. Potpienie wyraano naturalnie goniej ni zazdro, chocia nikogo nie mona byo wini za to, e chcia zna wszystkie szczegy, zanim zaryzykowa wyraenie swej opinii. Najbardziej nierozwane postpowanie mogo ostatecznie sta si tematem dobrej opowieci: po francusku romansu, opowieci z rodzaju tych, jakie mona znale w literaturze greckiej i rzymskiej - przedchrzecijaskiej, jeli idzie o epok, i straszliwie pogaskiej, jeli idzie o moralno. Tak wanie opowieci bya historia Heleny, Parysa i oblenia Troi. Jakkolwiek paczliwa w tonie - staroytni ostatecznie nie umieli robi tego lepiej - nie tracia jednak swej wartoci rozrywkowej. Mona by nawet powiedzie, e miaa

(ostatecznie) mora, gdy nigdy jeszcze adna miosna przygoda nie okazaa si tak katastrofalna w skutkach dla wszystkich, ktrych dotyczya, a take dla tysicy tych, ktrzy interesowali si ni tylko marginesowo. Wydanie Iliady" mona by niemal uwaa za przykad dla modych ludzi, jak nieroztropno zostaje ukarana. Romans przeksztaci si w powie, w drukowan kronik bardziej lub mniej prawdopodobnych wydarze, w ktrych ogromne zainteresowanie sprawami mioci jest rzecz co najmniej zwyk i prawie - czy wolno tak powiedzie? - niezmienn. Tak wic powieciopisarz przewanie gosi ewangeli romantycznej mioci. Jeli bohater, Earl of Norman to wers, puszcza mimo uszu wszystkie dobre rady, eby tylko polubi adn crk biednego wikarego, to jest to wanie odpowiedni (jeli niedokadnie taki, jak trzeba) temat romansu. Gdyby ten sam bohater w rozdziale XXII zmieni zamiar i postanowi polubi zamiast tamtej dziewczyny dziedziczk bogatych woci w Knightsbridge, nie byoby w tym w ogle nic romantycznego. Dlatego bohater lub bohaterka romansu musi umie powici wszystko, ale to wszystko, dla mioci. Ta konwencja jest starsza od samej powieci i Jane Austen, pierwsza wielka powieciopisarka angielska, umiaa j wykpi. W Mioci i przyjani", ktr napisaa majc lat siedemnacie, zdemaskowaa pomys mioci od pierwszego wejrzenia". Zawara w tej ksice wszystkie elementy romantycznej fabuy. Dobrze urodzony bohater odrzuca wczeniej uoone i stosowne dla niego maestwo, kci si z ojcem, przeywa wiele przygd i naraa si na niebezpieczestwa, z punktu si zakochuje i od razu si eni; a wszystko to z powodu ksiek, ktre czyta. Jane Austen pierwsza wykorzystuje take inn cech romantycznej powieci: jest ni pomoc domowa. Skromny dom wiejski w Vale of Usk, bdcy sceneri pierwszego rozdziau, posiada sub (liczn), a Edward, nieoczekiwany go, take nie przyby bez sucego. Gdyby bohaterka musiaa zmywa naczynia, romantyczny efekt cakiem by si zepsu. Lecz adna osiemnastowieczna szlachecka rodzina nie zuboaa na tyle, eby obywa si bez suby. Oto dlaczego najmielsze nowatorstwo powieci i dramatu XX wieku zwizane jest z pisarsk szko kuchennego zlewu". Z ogromnymi oporami wprowadzilimy do powieci zlew, niszczc romantyczn atmosfer w samym zarodku. Jeli idzie o Jane Austen, taki rozwj powieci nalea jeszcze do dalekiej przyszoci. Jej wspczeni byli romantykami, a Sir Walter Scott wywiera wikszy wpyw ni ona. Ona jednak zrozumiaa, e ludzie przejmuj si ksikami, ktre czytaj. Powie zaczto ju uwaa za przewodnik ycia. Od czasw Jane Austen romans sta si uznan konwencj. Znaczenie wczeniejszych teorii maestwa stopniowo sabo i obecnie za zasadniczy uwaa si zwizek oparty na mioci. Romantyczne powieci jako takie straciy nieco ze swego wpywu i mona przyj, e umary, skoro ich gwny temat zosta wyczerpany, lecz sam romans sta si o wiele powszechniejszy ni kiedykolwiek przedtem. W dwudziestym wieku popularna gazeta przyniosa powie nawet do najbiedniejszych domw, a potem gwatownie pojawi si film, czasopismo kobiece, ilustrowana reklama, tania ksika, sprzeda ratalna, radio, big-beat i telewizja. W ten sposb wpyw romantycznej idei wzrs ogromnie, uwidoczniono j nawet analfabetom. Zamiast maestwa uwiconego przez koci i pastwo, przez konwenans i prawo, mamy teraz maestwo z. mioci.

...mio winna trwa przez cae ycie Namitna mio, bdca niegdy wyjtkiem, staa si teraz regu; ju si od niej nie odstrasza, lecz niemal do niej zmusza. Panna moda i pan mody powinni by w sobie dziko zakochani i ludzie s raczej zdumieni, jeli jedna ze stron przyzna prywatnie, e decyduje tu jaki inny powd. Co wicej, uwaa si, e mio, ozacajca swym blaskiem ceremoni lubn, winna trwa przez cae ycie. Jest to konwencja powieci, a take bajki, e pastwo modzi musz ju zawsze y szczliwie. To samo zaoenie przebija z ostatniej sekwencji filmu w kinie i z tego samego filmu powtrzonego w telewizji. w finaowy, dugi pocaunek jest rozwizaniem problemu, a nie jego postawieniem; jest kocem, a nie pocztkiem opowieci. Sabo owej teorii jest a nazbyt widoczna. Jeli tak bardzo interesujemy si maestwem i polegamy na wtku miosnym jako na jego trwaym skadniku, a za bardzo naraamy si na kar za nadmierny optymizm. Jeli wycignlimy waciwe nauki z powieci i dramatu, potrafimy ywo sobie wyobrazi ekstatyczny nastrj, w jakim maestwo powinno si zacz. Owiadczyny powinny nastpi na szczycie gry o wschodzie soca albo te na owietlonym blaskiem ksiyca pokadzie statku pod tropikalnym niebem. Miodowy miesic powinien by jednym pasmem szalestw w Las Vegas czy w Wenecji, a pierwszym ogniskiem domowym - czarujcy domek w Cotswolds lub w Vermont. Lecz trudno utrzyma romans na tym poziomie przez pidziesit lat. Oczywicie, moe on si odrodzi, lecz jego nawrt nastpuje zwyke w zwizku z inn osob. I w tym wanie punkcie idea romantyczny odsania sw sabo ju na samym pocztku. Opierajc si na teorii, e mio jest wszystkim, bohater musi z pogard odrzuci prozaiczn sugesti, e powinien polubi lady Dorot lub jej wspczesny odpowiednik: crk naczelnego dyrektora. Zamiast tego musi owiadczy, e kocha Dolores, pikn dziewczyn pochodzenia cygaskiego, ktrej rodzice-kryminalici mieszkaj w najndzniejszym kcie targu starzyzn. Rodzice prbuj odwie go od tej myli. Starszy brat wskazuje na jeszcze inne ujemne strony. Dyrektor tumaczy mu, e takie maestwo nie pomoe mu w karierze urzdniczej. Przewodniczcy klubu przypomina, e zgoszono i inne kandydatury. Krewni, koledzy i starzy przyjaciele z college'u szeroko na ten temat plotkuj. Cay wiat jest przeciw niemu: i to jest wanie sytuacja, w ktrej ujawnia si prawdziwy heroizm. Kocham j" - wyjania bohater po prostu, i nastpuje maestwo. Po siedmiu latach bohater jest miertelnie znudzony Dolores i zakochuje si w Oldze. Wszystkich jego wsppracownikw przeraa myl o rozwodzie, wszyscy krewni pogodzili si teraz z Dolores (ktra urodzia blinita) i wszyscy zgadzaj si co do tego, e opuszczenie przez bohatera rodziny bdzie rwnoczenie zbrodni i szalestwem. Kocham Olg" - wyjania bohater, powtarzajc si, lecz w innym kontekcie, i wkrtce eni si powtrnie. Idea, wedug ktrej mio jest wszystkim, moga usprawiedliwi pierwsze maestwo, lecz tak samo moe usprawiedliwi rozwd; a take kady rozwd w przyszoci. Powstaje wic pytanie, czy tak niepewny zwizek jest w ogle maestwem.

W tym miejscu nieunikniona staje si wzmianka o Hollywood, poniewa boyszcza ekranu, ktre uczyniy tak wiele dla ustanowienia ideau romantycznej mioci, uczyniy niemal rwnie wiele, by dowie jej nietrwaoci. Kada kocowa sekwencja filmu z jej technikolorowym zachodem soca i niebiaskim chrem jest danin zoon czemu, co wrd samych bstw ekranu jest raczej teori ni praktyk. Caa wieczno" znaczy tutaj mniej wicej dwa lata i niebawem zwycia opinia, e obyczaje Hollywoodu musz w istocie by lekkie. Prawda jest naturalnie zupenie inna. W gruncie rzeczy gwiazda filmowa jest polubiona ekranowi, uzyskawszy ustalon pozycj dziki upartej wytrwaoci w najbardziej niewdzicznym i nudnym zawodzie znanym czowiekowi. ycie maeskie w zwykym znaczeniu jest tu naturalnie wykluczone, poniewa nie da si pogodzi z czasem powicanym reklamie i pracy. Trwanie w staropaniestwie lub kawalerstwie jest rwnie wykluczone, gdy stwarza to niewaciwy obraz dla publicznoci. Dlatego rzecz istotn jest zawarcie maestwa, jest to take wygodne jako ewentualna odpowied na wszelkie natrctwo z jakiejkolwiek innej strony. Lecz maestwo to nigdy nie znaczyo ani nawet nie miao znaczy nic wicej ni wanie to. I tam, gdzie pobiera si dwoje gwiazdorw filmowych, nike s szanse na to, eby mogli znajdowa si razem w tym samym miejscu o kadej porze. Maestwo tego rodzaju jest czym, czego publiczno na og nie potrafi zrozumie. Ludzie zdaj sobie spraw z tego, e romans udramatyzowany nie jest trway. Teoria wiernoci, zawarta w ostatniej sekwencji filmu, znajduje od razu swoje zaprzeczenie w relacjach gazet o tym, jak rzeczywicie yj aktorzy. Jako czynnik cementujcy maestwo i zastpujcy wszystkie poprzednie konwencje romans naprawd okazuje si czym bardzo wtpliwym. Byby on bardziej atrakcyjny, gdyby by mniej skomercjalizowany. Nowoczesna technika sprzeday zmusza ludzi do czenia si wzem maeskim w coraz wczeniejszym wieku. Podniecenie powstae na dancingu przy wrzaskach i jkach caego towarzystwa znajduje czsto swj punkt kulminacyjny w pewnego rodzaju maestwach z impulsu, z czego synie Las Vegas. Jubilerzy, handlarze kwiatw i waciciele moteli razem, ryczatowo, zaatwiaj te sprawy, ktre mog obejmowa nawet basen pywacki. Owe maestwa zawarte w najwczeniejszej modoci s rzecz zwyk, a nawet broni si ich na tej zasadzie, e ludzie niedojrzali atwiej przystosowuj si do siebie ni charaktery ju uksztatowane. Z drugiej strony ich wad - albo przynajmniej jedn z wad - jest fakt, e wczesne maestwo musi trwa (jeli w ogle trwa) przez tak dugi czas. Pocztkowy entuzjazm, romansowy impuls trzeba podtrzymywa przez pidziesit lat. Czy jakiekolwiek wzruszenie moe trwa tak dugo? Wrd ludzi na pewnym poziomie charakteru i intelektu mczyzna uczyni lepiej, enic si w wieku lat trzydziestu i biorc sobie dziewczyn dwudziestodwuletni. Perspektywy maestwa s lepsze, gdy powica mu si nieco mniej ni cae ycie. Odnosi si to zarwno do maestwa, jeli rozwaa si je jako pewien okres lat, jak i do maestwa, ktre zajmuje pewn cz dnia. Maestwo zawarte w pniejszym wieku daje ludziom czas na rozwinicie ich zainteresowa, ktre bd kontynuowa; mog interesowa si ornitologi albo Meksykiem, poezj albo gr w szachy. Tam, gdzie istniej pewne specjalne pasje,

10

para maeska mniej wymaga od siebie nawzajem. Cho mniej od siebie zale, wkad kadego z partnerw jest wikszy. Jest to sytuacja korzystniejsza od tej, w ktrej ludzie wymagaj od siebie tego, czego adne z nich nigdy nie miao. Czy maestwo w pniejszym wieku jest naprawd moliwe? Trzeba przyzna, e istniej potne siy komercjalne, ktre s mu przeciwne. Romantyczna literatura i muzyka wraz z dramatem i tacem sugeruj gwatown potrzeb wyycia seksualnego. W tym miejscu wkracza moralno, powstrzymujca ycie seksualne poza maestwem. Istnieje wreszcie powd reklam handlowych, majcych dowie, e maestwo w modym wieku jest finansowo moliwe, spoecznie podane, uczuciowo atrakcyjne i z pewnoci suszne. Niektrzy sprzedawcy nieruchomoci i mebli lubi klientel modzieow, niedowiadczon i wraliw. Z kadego programu artystycznego i z kadego parkanu rozbrzmiewa to samo wezwanie do zalegalizowania ycia pciowego. Mio jest wszystkim - co do tego twrcy reklamy s zgodni - ale mio nielegalna nie sprzyja interesom. Nawet z punktu widzenia hotelarza lepszy jest miodowy miesic ni dziki" weekend. Jednake najlepiej rozwija si handel dziki istnieniu maestw z dziemi, dziki wysokoprocentowym poyczkom, udzielanym pod paszczykiem ratalnej sprzeday, sprzeday nieruchomoci, cotygodniowym rachunkom za zamwienia i recepty, za pieluchy i lalki. Wiemy, e istniej czasopisma, ktre zaspokajaj kaprysy kawalerw lub mczyzn uwaajcych si za kawalerw, aby mc przeczyta taki magazyn, lecz wiksze imperia handlowe s zainteresowane w zachowaniu moralnoci. Las Vegas z pewnoci nie jest najbardziej purytaskim miejscem na wiecie, lecz jest ono, ze statystycznego punktu widzenia, jednym z najbardziej religijnych. Zwizek pomidzy moralnoci i handlem nie jest teori, lecz faktem. Gdy ongluje si romansem jako ide, mona atwo przesadzi; a pod tym wzgldem powinnimy by jeszcze bardziej podejrzliwi, jeli zdajemy sobie spraw, e jest on towarem, z ktrego inni maj zamiar cign zyski. Dlatego mylc o maestwie powinnimy zwraca uwag na czynnik wieku, zdrowia, rodziny, . pochodzenia i przeszoci, charakteru, wychowania, wyksztacenia i inteligencji. Pozostaje jednak jeszcze, na kocu, sprawa mioci. Co wicej, dowiadujemy si z literatury, e istnieje stan zakochania si rny od kadego innego stosunku wobec drugiego czowieka. To wprawdzie jest urojenie, lecz mio na pewno jest wana. Jednake w praktyce problem polega na tym, eby okreli, w jakim stopniu mio jest potrzebna i czy ona rzeczywicie istnieje. Kocham Mike'a - powiada dziewczyna - ale czy jestem w nim zakochana?" Jeli owa dziewczyna posiada umiarkowanie gorce serce, to w swoim czasie kochaa ju rodzicw, modsze siostry, wujcia Piotra i kilka koleanek w szkole, nie mwic ju o pudlu, dwch kucykach, kilku kotkach i o wiu. Na podstawie przeczytanych powieci wnioskuje, e jej mio do Mike'a powinna osign wyszy stopie, powinna w gruncie rzeczy funkcjonowa na penych obrotach", przy dosyszalnym zgrzycie w skrzynce biegw jej serca. Niecierpliwe nasuchiwanie, czy nastpi taka zmiana biegw, jest bdem. Nie ma, z koniecznoci, zbyt wyranej rnicy pomidzy mioci, jak odczuwa si we wtorek wieczorem, a zakochaniem si, jakie moe nastpi w rod rano. Istnieje tylko jeden rodzaj mioci, lecz zmienia si jej nasilenie,

11

przy czym punkt kulminacyjny osiga si, zalenie od warunkw, gdy realizacja mioci staje si moliwa. Taka realizacj wynika ze spotkania si dwch rnych uczu. Jednym z nich jest mio taka, jak czuje si do pieska czy do szkolnej koleanki, lecz nieco mocniejsza. Drugim jest podanie fizyczne, ktre mona odczu w stosunku do kogo zupenie obcego. Strona fizyczna zagadnienia nie przedstawia adnego problemu, gdy obecno lub brak uczucia jest spraw oczywist. Lecz mio zaley od stopnia uczucia, a istoty ludzkie nie maj zbyt wyranych rodkw na to, eby sprawdzi, czy punkt wrzenia zosta osignity. Zastanawiaj si: ile trzeba, eby byo dosy? W gruncie rzeczy mio jest bardziej wymierna, ni wikszo z nas zdaje sobie z tego spraw. Mona j wymierzy w kategoriach ludzkiej niedoskonaoci. W tym celu przyjmijmy, e mody czowiek o krytycznym spojrzeniu ma skonno do porwnywania kadej poznanej dziewczyny z wyimaginowanym ideaem; przy czym jego wymarzone bstwo okrelmy prozaicznie jako X. ywi on pewne uczucie dla tuzina dziewczt, lecz wie, e niemal kada z nich ma jak skaz, ktr mona by lub ktrej nie mona by usun. Adela jest adna, lecz zbyt wysoka; Betty jest zabawna, lecz za tga; Karola ma liczn figur, lecz irytujcy gos; Diana jest urocza, lecz ma z cer; Ethel jest inteligentna, ale nie umie si ubiera; Frances jest pikna, ale leniwa; Georgina jest lubiana, lecz zoliwa; Helena atrakcyjna, lecz niemiaa. Peen krytycyzmu mody czowiek zastanawia si zatem intensywnie, czy ktr z nich mona by jako przybliy do X? Czy Betty da si namwi na diet? Czy Karola zgodzi si podda kuracji gosu? Czy Diana chciaaby przez pewien czas odywia si saat, a Georgina poszaby na kurs etyki spoecznej? Odpowied brzmi, e adna z nich, w adnym wypadku, nie osignie poziomu X. eby wyrazi to bardziej precyzyjnie, nasz mody czowiek adnej z nich nie kocha w stopniu wystarczajcym. Dlaczego? Poniewa adnej z nich nie moe kocha dostatecznie, jeli zdaje sobie rwnoczenie spraw z jej brakw. Powrmy dla celw porwnawczych do wymarzonej dziewczyny X. Ma ona proste, zote wosy, promienne, niebieskie oczy, jasn cer i jest doskonale zbudowana. Jest inteligentna i zabawna, troskliwa i przyjacielska, wysportowana i agodna. W ten czy inny sposb kada dziewczyna, jak poznaje nasz mody czowiek, odpada w porwnaniu z X. Wreszcie nadchodzi dzie, gdy chopak zostaje przedstawiony Marga-ret - brunetce o krconych wosach, szarych oczach, o niadej cerze, raczej niskiej ni wysokiej, raczej zamylonej ni rozmownej, raczej powcigliwej ni wesoej. Mody czowiek uwaa, e Margaret jest zupenie cudowna, i mwi o tym swej siostrze. Ale Margaret ma piegi, a ty tego nie znosisz! Wiem, e je ma, i od kiedy j poznaem, wspczuj kadej dziewczynie, ktra nie ma piegw! I skoro raz doszed do tego wniosku, to znaczy, e kocha Margaret w stopniu wystarczajcym, eby si z ni oeni. Istota rzeczy polega na tym, e kocha j tak, jaka jest, a nie tak, jak mogaby by albo sta si. Co wicej, ona zaja miejsce owego wymarzonego bstwa X. Podczas gdy odrzuca Betty za to, e nie jest szczupa, a Georgin za to, e nie jest uprzejma, czyni teraz z

12

Margaret swj wzorzec doskonaoci, wedug ktrego bdzie osdza inne dziewczyny. W porwnaniu z Margaret Adela jest jeszcze wysza, a Betty jeszcze tsza, Karola jeszcze bardziej haaliwa, a Diana bardziej pryszczata, Ethel jest jeszcze wikszym czupiradem, a Frances jeszcze bardziej niemrawa. Jednake odkadajc na bok wszystkie tego rodzaju porwnania, adna inna dziewczyna nie ma takiego lekko ochrypego gosu jak Margaret, adna nie ma jej zdolnoci obserwacji, adna inna dziewczyna nie ma tak piknych rk. Cakowicie niepodobna do X, Margaret nie jest bstwem w adnym sensie. Swoje zalety objawia zupenie nieoczekiwanie, poczwszy od spokojnego, milczcego towarzystwa do nagego blasku sonecznego umiechu. Gwnym atutem Margaret jest to, e jest ona sob, Margaret, a mody czowiek kocha j wanie tak, jaka jest, z piegami i wszystkim. Biorc pod uwag jego cakowit akceptacj i element fizycznego podania, mona powiedzie, e mody czowiek jest zakochany. Czy Margaret czuje to samo? Kt to moe wiedzie? Przyjmijmy jednake, e si pobior. W tym miejscu koczy si romantyczna powie. W sensie o wiele bardziej realnym w tym wanie miejscu zaczynaj si prawdziwe problemy.

2. MAESTWO
Maestwo romantyczne to maestwo dwojga ludzi, ktrzy s sobie przeznaczeni od pocztku wiata. Wszystkie przeszkody zostay usunite, poniewa moda para jest idealnie dobrana i aden z partnerw nie wyobraa sobie szczliwego maestwa z nikim innym. Maestwa - jak zwyko si mwi - s zawierane w niebie; kady taki wypadek jest bez wtpienia rezultatem czego, co moglibymy susznie nazwa konferencj na szczycie. Mona sobie malowniczo wyobrazi, jak wysoko wyspecjalizowana grupa archaniow, posiadajca kosmiczn kartotek, decyduje o tym, e mody czowiek z Seattle znajdzie peni szczcia w maestwie z pewn dziewczyn z Cardiff. Niebiaskie kierownictwo moe zatem stworzy tak sytuacj, e kade z tych dwojga modych zamwi bilety na t sam wycieczk autokarem do Jugosawii, zorganizowan przez Biuro Podry Przedsibiorczo". Spotkawszy si w Triecie, zjedz razem obiad i zatacz z sob w Dubrowniku, a zarczyny ogosz w Gatwick. O romansach, bdcych tak wyranie wynikiem przypadkowych spotka w Estoril czy w Port of Spain, mona by istotnie myle jako o skutkach interwencji aniow. Ostatecznie wyglda to na co wicej ni na zwyky zbieg okolicznoci, e modzi ludzie zarezerwowali w samolocie ssiadujce z sob miejsca! Teoria taka byaby bardziej przekonywajca, gdyby wikszo romansw miaa tak opraw. W rzeczywistoci jednak historia jest o wiele bardziej banalna. Chopiec poznaje dziewczyn w szkole redniej, gdzie moliwo wyboru ogranicza si - eby tak rzec - do pitnastu osb. Albo te dziewczyna poznaje chopca jako swego ssiada w podmiejskim domu czynszowym, gdzie waciwie ma do wyboru tylko czterech innych, przy czym jeden z nich jest homoseksualist. Mody czowiek spotyka mod dam w college'u, gdzie innych modych dam do wzicia jest czterdzieci sze. Stenografka poznaje modego urzdnika w biurze, gdzie pracuje tylko dwch kawalerw. Za pomoc do prostego rachunku moemy obliczy, e suma moliwoci dla danej osoby wynosi (powiedzmy) pidziesit jeden lub siedemdziesit osiem. W ten sposb maestwo zaaran-

13

owane w niebie opiera si na ograniczonej licie osb znajdujcych si na ziemi. Tak bardzo oddaleni od archaniow, przerzucajcych kartki w niebiasko rozlegym gabinecie, modzi ludzie maj w rzeczywistoci tylko niewielk moliwo wyboru, zamknit - by moe - w granicach tej samej mili kwadratowej. Przyjmujc, e niektre dziewczta maj wicej modych ludzi do wyboru, inne z pewnoci maj ich mniej. Pobiene studium zagadnienia ujawni nam zatem, e w wikszoci wypadkw zadanie archaniow byo wzgldnie atwe; najtrudniejsz jego cz pozostawiono, w gruncie rzeczy, samej, dziewczynie. Maestwo zawierane w Niebie wyszo ju nieco z mody. Jego nowoczesnym ekwiwalentem jest maestwo zawierane za pomoc Mzgu Elektronowego. Teoretycznie moe si zdarzy, e milion kawalerw i starych panien wsunie do maszyny karteczk, szczegowo opisujc to, co maj do ofiarowania, i dokadnie okrelajc to, co prbuj znale. Maszyna odpowie, e M/7345162 bdzie prawdopodobnie idealnym mem dla F/9883694, a ona dla niego - idealn on. Robiono to ju rzeczywicie, lecz nie na tak wielk skal, eby mona std wysnu zdecydowane wnioski co do powodzenia tej metody. Przy wystarczajco duej liczbie zarejestrowanych kandydatw do maestwa komputer z pewnoci oferuje naukowe podejcie do problemu. Czy jednak udziela odpowiedzi ostatecznej - to inna sprawa. Wtpliwoci musz tu w pierwszym rzdzie dotyczy dokadnoci faktw podanych maszynie. Na pocztkowe pytania formularza ludzie z pewnoci odpowiadaj waciwie, gdy na og s dosy prawdomwni, jeli idzie o ich wzrost, wag, ras, wyznanie, wyksztacenie i stan finansowy; lekko tylko poprawiaj by moe -- swj wiek. Jednake po przekroczeniu pewnej granicy w opis samego siebie jest prawdopodobnie zawodny. Czy jeste nudziarzem?" - oto pytanie o ywotnym znaczeniu, lecz ilu nudziarzy odpowie na nie: Tak"? Czy jeste hojny?", mona susznie zapyta, a ilu skpcw odpowie: Nie"? Niewiele tylko osb przyzna, e s ktliwe, nie lubiane, leniwe i brudne. Po prostu tak si skada (bd wyjania), e wszyscy ich ssiedzi s do nich wrogo usposobieni, koledzy s nieprzyjani, pracodawcy niemdrzy, a woda zbyt zimna, eby si w niej my. I znw: niewiele osb powie o sobie, e s snobami, uparciuchami, e s samolubni i tpi, lecz wszystkie te okrelenia s jednak w uyciu i musz si przecie do kogo odnosi. A ju nikt nie zechce si przyzna do braku poczucia humoru. Skde! Najwiksze ponuraki pragn patrze na ycie od jego zabawnej strony, lecz yj, na nieszczcie, tam, gdzie nic zabawnego si nie mwi ani si nie dzieje. A zatem istniej powody, eby wtpi, czy mzg elektronowy bdzie informowa waciwie. Ludzie, ktrzy nie potrafi udzieli cisych informacji o sobie samych, nie potrafi take z wielk odpowiedzialnoci okreli swoich pragnie. Mwi si, e panowie wol blondynki, ale eni si z brunetkami; i z pewnoci to prawda, e dziewczta, ktre polubiaj, s mao podobne do tych, ktre wyobrazili sobie w marzeniach. Mody czowiek, ktry marzy, eby polubi dziewczyn rudowos, dwudziestotrzyletni, wysok na 5 stp i 7 cali, o doskonaej figurze, zamiowan sportsmenk, znajc jzyki, lubic muzyk, baptystk, republikank, skandynawskiego pochodzenia i wyksztacon w Nowej Anglii, eni si ostatecznie z brunetk,

14

trzydziestojednoletni, bez biustu, wysok na 5 stp zero cali, zatopion w ksikach, z zamiowaniem do astronomii i malarstwa akwarelowego, agnostyczk i demokratk, pochodzenia woskiego i wychowan w Nowym Meksyku. Mona by sdzi, e nasz mody czowiek zmieni plany. Zorientowa si bowiem, e przy swoim uposaeniu nie ma szans na zdobycie zgrabnej rudowosej. Nic podobnego. Ruda si znalaza, bya nawet do wzicia, ale miaa si w sposb zupenie irytujcy. Innymi sowy, mzg elektronowy mgby znale to, o co go pytano, lecz nie znale tego, czego sobie yczono, wzbudzajc w nas przy tym wtpliwoci, czy starania o zdobycie takiej partnerki s w ogle moliwe. Mczyni rzadko zdaj sobie spraw z tego, co ich pociga. Mczyzna moe zakocha si w A (ktra go nie zechce), moe doprowadzi niemal do rozwodu B (ktra jest ju zamna), mie szalony romans z C, a ostatecznie oeni si z D. Bdzie zapewne myla - patrzc wstecz - e te dziewczyny byy do siebie nawzajem zupenie niepodobne - przynajmniej fizycznie - i e dla niego najwaniejsza musi by osobowo. Przy tych wszystkich milionach fiszek nietrudno byo popeni bd By moe, dopiero jego przyjaciel zwrci na to uwag, e cztery dziewczyny, istotnie cakiem do siebie niepodobne, miay jednak wszystkie zadarte nosy. Dopiero potem mody czowiek zorientuje si - ju dawno po lubie - e nie potrafiby widocznie kocha dziewczyny o innym nosie. Ten zasadniczy fakt pozostaby ukryty przed mzgiem elektronowym, poniewa w swoim czasie nie zna go sam delikwent; nie wie on te po dzi dzie, dlaczego miaaby go pociga wanie ta jedna cecha. Fakt, e jego przyjaciel potrafi potem dostrzec co wsplnego dla A, B, C i D, na nic si nie przyda w stadium wczeniejszym, zanim jeszcze A pojawia si na scenie. Dlatego staranie si o czyj rk za pomoc mzgu elektronowego - wspaniae w teorii - moe nie mie zastosowania w yciu, ktrym rzeczywicie yjemy; a myl, e dwoje ludzi jest sobie przeznaczonych i e adne z nich nie mogoby polubi nikogo innego, jest oczywicie zudzeniem. Niemniej jednak nic by nie szkodzio - mona by pomyle - gdyby ludzie wierzyli, e wybr zosta dokonany w niebie. Jednake w rzeczy samej jest to idea ogromnie niebezpieczna. Przypumy, e dziewczyna idzie do lubu z t wiar, e Mik jest jedynym mczyzn we wszechwiecie, za ktrego mogaby wyj za m (chocia by po prostu najlepszy z tych trzech kandydatw, ktrzy si jej owiadczyli), zacznie ona prdzej czy pniej podejrzewa, e caa sprawa wynika ze zwykej pomyki w kartotece. Przy tych wszystkich milionach fiszek nietrudno byo popeni bd. A jeli np. dwie kartki si skleiy? Jeli zaplanowane dla niej maestwo z Michaelem H. Sorensonem (lat 23) skoczyo si na tym, e przez urzdnicze niedopatrzenie polubia - zupenie nieodpowiednio - Michaela M. Sorensona (lat 31)? Te rzeczy zdarzaj si nawet w najsprawniej dziaajcych instytucjach. W rezultacie ona pyta sam siebie: Czy to maestwo jest waciwe? Czy bdzie udane?" Ale adne maestwo nie bdzie udane w tym sensie. Powinna ona bowiem zada sobie pytanie: Co mam zrobi, eby byo udane? Ono musi by udane, idzie tylko o to, jak to zrobi". Maestwo jest wsplnym rachunkiem, na ktry musz wpaca obaj partnerzy, jeli nie ma

15

zosta bez pokrycia. Trwao maestwa zaley od zrozumienia trudnoci tego przedsiwzicia, od wysikw, podejmowanych przez kad ze stron i od sukcesw, jakie strony odnosz w porozumiewaniu si z sob nawzajem. Gwna trudno to ilo czasu spdzanego razem, i to rzeczywicie tylko razem. Trudno ta wyranie maleje wskutek szerszych zainteresowa, dziki kontaktom towarzyskim i przyjacioom. Zmniejsza j jednak take sposb, w jaki ludzie si rozwijaj. Najmniej nudnymi wsptowarzyszami s ludzie o coraz szerszych i stale zmiennych zainteresowaniach. Sukcesy odnosz ci, ktrzy mog korzysta z rezerw altruizmu, wyobrani, cierpliwoci i humoru; ci, ktrzy pocztkowemu romansowi potrafi nada nowy wymiar, osnuwajc szar rzeczywisto zotym blaskiem przygody, bani i dramatycznoci. Ale zbyt czsto zaniedbywan spraw jest sztuka porozumiewania si. Wyraamy nasze uczucia za pomoc sw (pisanych lub mwionych), gestw lub te - inaczej - za pomoc milczenia. Przyjmujc, e motywy, ktrymi si kierujemy, s jak najlepsze (o tym wiemy), mimo to moemy spowodowa kryzys, jeli nie potrafimy powiedzie tego, co mylimy; albo inaczej - i jeszcze gorzej - mwimy co odwrotnego, ni zamierzamy. Cay problem porozumiewania si zasuguje na wicej uwagi, ni mu si zwykle powica. Na pocztku musimy zda sobie spraw, e nasz sposb wypowiadania si przybiera dwie formy: t, z ktr przyszlimy na wiat, i t, ktrej (by moe) nauczylimy si. Od dziecistwa odczuwamy potrzeb wyraania naszych uczu. Pacz dziecka moe nie by spowodowany niczym specjalnym, a tylko wyraa oglne rozdranienie. Opowie dziecka o tym, jak byo w przedszkolu, wyzwala si w powodzi sw bez zwizku, a celem nie jest informacja, lecz tylko pozbycie si wasnych myli. Przeklestwa mczyzny, gdy mu upadnie motek, nie maj adnego innego celu poza wyraeniem irytacji. Paplanina kobiety przez telefon w rezultacie agodzi tylko jej chwilow samotno. Czsto a kipi w nas gniew, rozczarowanie, zazdro lub rado. Te uczucia i myli musz znale jakie ujcie i ludzie czsto wol rozmawia z psem ni milcze. Pierwszym i prymitywnym celem rozmowy jest zatem wyraenie jakiego uczucia, ktrego nie moemy ju duej zatrzyma wycznie dla siebie. Dlatego wiat peen jest ludzi, ktrzy rozmawiaj tylko z tego powodu, pomagajc sobie gestykulacj i odczuwajc ulg, gdy powiedzieli ju to, co mieli do powiedzenia. Ten wylew uczu pod wpywem emocjonalnego napicia nie ma niczego wyjania, nikogo instruowa, niczym kierowa ani o nic prosi. Gdy wypowiada sowa, rozmwca myli tylko o sobie. Wszystko, co ma do przekazania pod wpywem jakiej presji, wynika z poczucia wasnej saboci. Mona wtpi, czy potrafi zapanowa nad innymi, gdy z pewnoci nie jest w stanie panowa nad samym sob. Ju mniej wicej od pitego roku ycia niektrzy z nas ucz si innego rodzaju rozmowy. Zaczynamy rozmawia po to, aby przekaza jak wiadomo. Mamy na myli jaki istotny cel. Kiedy ju okrelilimy ten cel, musimy dokona duego wysiku wyobrani. Musimy wej w skr osoby, do ktrej si zwracamy, i zastanowi si, jakie s widoki, eby nasze sowa odniosy skutek. W co ta druga osoba ju wierzy albo co' wie? W jaki sposb naley j poinformowa, wywrze na niej wraenie, wpyn na ni? Mwic z ni, wci mamy na myli

16

nasz cel. Forma, szczeg, akcent i ton naszej wypowiedzi jest odbiciem naszego denia, a nie naszego aktualnego nastroju. Wszystko, co mwimy, jest przemylane, wyliczone, spokojne. Ale czy jest tak rzeczywicie? W praktyce koczy si to jak mieszanin: wikszo sw jest obliczona na uzyskanie okrelonego efektu, ale niektre s jednak wci spontaniczne. Przy tym mog panowa rne opinie co do tego, jaki rodzaj powinien przewaa. Podobno dawni kwakrzy, zanim wypowiedzieli jakie zdanie, zapytywali samych siebie: Czy to jest prawdziwe? Czy to jest uprzejme? Czy to jest potrzebne?" Jeli mieli jakie wtpliwoci, zmieniali zamiar i nie mwili nic. W pewnych granicach wszyscy tak postpujemy, niektrzy buntuj si jednak przeciw konwenansom, twierdzc, e dziecica spontaniczno jest lepsza od wiecznej hipokryzji. Czemu nie mamy swobodnie wyraa tego, co mylimy i czujemy? Czemu nie mamy by uczciwi i nie mamy mwi tego, co nam przychodzi na myl? Po prostu dlatego, e nie jestemy na tyle szlachetni. Gdyby wszystkie nasze myli byy wielkoduszne, inteligentne i czyste, nie byoby adnych przeszkd, eby je wyraa. Na pewno istniej ludzie o witym charakterze i dziecicej niewinnoci, ktrych myli zawsze nadaj si do tego, eby si nimi dzieli. Ale niewielu z nas odpowiada temu opisowi. Nasze swobodne uwagi, gdybymy je wypowiadali, byyby samolubne, niesympatyczne, lekcewace, nieprzyzwoite lub szorstkie. Dlatego nauczylimy si tumi nasze pierwsze reakcje i zastpowa je innymi, o ktrych wiemy, e bd do przyjcia. Zamiast mwi to, co mylimy, mwimy to, co, mamy nadziej, przysuy si naszemu celowi. Dostosowujemy nasz styl do starszych lub modszych od nas rozmwcw, ktrych musimy poucza lub ktrym musimy by posuszni. W przypadkowej konwersacji szukamy rozrywki lub wrae, atrakcyjnoci lub zabawy. Zawsze znajd si ludzie, ktrzy wyrywaj si z tym, co chc powiedzie, i nie troszcz si o to, jaki to wywrze efekt, ale takich uwaa si zazwyczaj za nudziarzy. Cywilizowane spoeczestwo skania si ku temu, co przemylane, a odwraca od tego, co spontaniczne. Z jednym wyranym wyjtkiem wobec ludzi, ktrych sztuczno wydaje si naturalna. Ci zatarli w sobie wszelki lad udawania nie dlatego, e powrcili do aktw spontanicznoci, lecz dlatego, e ze sztuki uprzejmoci uczynili cech swej osobowoci. Gwny bohater w Szczliwym Hipokrycie" Maxa Beerbohma nosi mask witego, lecz w kocu staje si nim rzeczywicie. Niewielu z nas mogoby to uczyni, ale wszyscy jestemy nieco bardziej witobliwi, starajc si wyda lepszymi, ni jestemy w rzeczywistoci. Przynajmniej do pewnych granic udawanie staje si prawd. Jeli z nasz gr pozorw czy si pewien wysiek, kusi nas myl, e maestwo nas od niego uwolni. Nasz partner bdzie nam tak bliski, e bdziemy mogli - przynajmniej w yciu prywatnym powrci do dziecistwa i uwolni si od wszystkiego, co w nas tkwi. Wobec tej jednej osoby na wiecie - tak to odczuwamy - nie potrzebujemy zachowywa pozorw. Czasem to jest suszne, ale w wikszoci wypadkw - to bd. Wsplne ycie polega przede wszystkim - na uprzejmoci. Uczucie, jakie okazujemy innym osobom, sprawia, e czsto stajemy si bardziej ni uprzejmi, ale z pewnoci nigdy nie powinno doprowadzi do tego, aby si stao odwrotnie. yczliwo to co wicej ni grzeczno, lecz

17

grzecznoci nigdy nie powinno zabrakn. Jest to jeszcze waniejsze, jeli mamy dzieci, gdy one swe pojcia o grzecznoci tworz gwnie na podstawie przykadu. Grzeczno, okazywana przez nie innym, bdzie odbiciem ich domowych dowiadcze. Nie moe by wikszego bdu ni przypuszczenie, e maestwo uwalnia nas od grzecznoci. Nie moe by wikszego bdu ni przypuszczenie, e maestwo uwalnia nas od grzecznoci Raczej przeciwnie - w okolicznociach, gdy bierze nas pokusa, eby by mniej grzecznymi, wymaga ono od nas jeszcze wikszej grzecznoci. W sztuce Kto si boi Wirginii Woolf?" dano nam przeraajcy obraz maestwa wyranie zbankrutowanego. Ostatecznie zdajemy sobie spraw, e to maestwo si utrzyma, ale bdzie ono mczarni dla gwnych bohaterw, a take dla ich przyjaci i ssiadw. Sytuacja nie jest niezwyka. Niezwyky jest - miejmy nadziej - niski poziom obyczajw. Czasami musimy doj do wniosku, e to, co ludzie myl, moe by mniej wane ni to, co mwi. Na temat grzecznoci istniay zawsze dwie szkoy mylenia. Jedna zwizana z mniej lub bardziej apoteozowan monarchi, druga z bardziej republikaskimi tradycjami Grecji i Rzymu. Formy grzecznociowe obowizujce w hierarchii spoecznej s skomplikowane, subtelne i zmienne. Dotyczy to np. zagadnienia pierwszestwa - wysiek umysowy jest tu tak duy, e wszelka spontaniczna reakcja musi znikn. Z dworu bizantyjskiego zaczerpnlimy takie tytuy jak Wasza Ekscelencja" i formy zwracania si do ludzi, ktre przetrway na przykad w Szwecji; w tym kraju znajomi adresuj do siebie listy w ten sposb: Pan gwny buchalter A" albo Pani asystentka naczelnika stacji B". Konieczno uywania trzeciej osoby, jak w pisemnej odpowiedzi na zaproszenie, musi stumi pierwotne uczucie wskutek trudnoci gramatycznych. W spoeczestwie osiemnastowiecznym, gdzie nawet najmniej zamierzona gafa koczya si pojedynkiem, wysiek, z jakim unikano obrazy, by zrozumiay i usprawiedliwiony. Ta tradycja utrzymuje si w parlamencie brytyjskim, gdzie czonkowie musz zwraca si do siebie za pomoc omwie i jeli nie robi tego poprawnie, postpuj nieformalnie. Czy Dostojny - nie, chciaem powiedzie: Wielce Dostojny - i Czcigodny - nie, Uczony Przedstawiciel Zachodniego Sheffield powinienem by powiedzie: Poudniowego Sheffield - zgodzi si na wycofanie poprawki, ktr wanie wnis przy omawianiu budetu?" Zanim przypomniano sobie waciw form zwrcenia si do przeciwnika, zapominano o pocztkowym zamiarze obrzucenia go obelgami. Z tego punktu widzenia formalnoci maj swoj warto, te formalnoci, ktre zwizane z dworem Ludwika XIV dotrway, zapewne nieco zmodyfikowane, w postaci konwenansw do czasu wiktoriaskiej Anglii i USA. Wedug wspczesnych norm postpowania najdziwniejszy by zwyczaj, e mowie zwracali si do on przez madame", a ony do mw przez panie Robinson" ub panie Smith". Tradycja opozycyjna lub republikaska czsto oddziaywaa na sposb, w jaki ludzie do siebie si zwracali, i zawsze istnieli ci, ktrzy uwaali grzeczno za form nieuczciwoci. Byli przekonani, e uczciwiej jest mwi to, co si ma na myli, ni wypowiada wyuczone zdania pozbawione jakiegokolwiek znaczenia. Powstaje jednak pytanie, czy sowa wypowiedziane w momencie podniecenia nie

18

wprowadzaj w bd tak samo jak uprzejmoci, ktre wywiadczamy, aby pokry zdecydowan odmow. Tam gdzie istnieje wybr pomidzy wyraeniem czyich chwilowych uczu a powiedzeniem tego, co ma przysuy si naszemu celowi, zazwyczaj lepsza jest ta druga alternatywa. W efekcie moe jej brakn dramatycznoci, lecz jest ona za to (z pewnoci) zarwno uprzejma, jak rozsdna. Poza formami grzecznociowymi istnieje problem bardziej fundamentalny, polegajcy na tym, kto ma przewodzi, a kto ma sucha. Due znaczenie dla tego zagadnienia maj trzy charakterystyczne cechy ludzkoci, sigajce czasw istnienia ludzi jako gatunku. Czowiek jest przede wszystkim ssakiem misoernym; aby zdoby poywienie, musia zwierzyn chwyta w puapk, ciga, zabija. Po drugie, czowiek jest istot towarzysk, nawyk do ycia w grupie rodzinnej lub plemiennej. Wreszcie potomstwo gatunku ludzkiego przez wyjtkowo dugi okres czasu jest bezradne; w przeciwiestwie do innych zwierzt rozwija si bardzo powoli, potrzebuje ochrony i opieki pod kadym wzgldem a do dwudziestego roku ycia. Wrd misoernych ssakw, ktrych potomstwo dojrzewa powoli, musi istnie rnica funkcji w zalenoci od pci. Gdy potomka trzeba ywi, pielgnowa, chroni i uczy, bardziej aktywne zajcia musi si pozostawia samcowi. Dlatego - przynajmniej jako myliwi - mczyni uwaali si zawsze za co wyszego od kobiet. ...czy sowa wypowiedziane w momencie podniecenia nie wprowadzaj w bd tak samo jak uprzejmoci Lecz od pocztku zdawali sobie take spraw, e przetrwanie grupy rodzinnej musi zalee od ochrony kobiet i dzieci przed niebezpieczestwem. Jeli mczyni ginli na polowaniu lub tonli w czasie pooww ryb, to dla celw rozrodczych zawsze pozostawao dosy jeszcze tych, ktrzy wychodzili cao. Nie mona tego powiedzie o kobietach, od ich liczby bowiem musi zalee przyrost naturalny. Tote mczyni byli czynnikiem nadrzdnym, lecz dajcym si zastpi, kobiety za byy rwnoczenie istotami bardziej wartociowymi, lecz podrzdnymi. Podstawowa specjalizacja pci wzrasta wic wskutek dalszego rozrnienia pomidzy osobnikiem dorosym i niedojrzaym. Potomstwo gatunku ludzkiego trzeba tak dugo chroni i poucza, a jego posuszestwo - od ktrego zaley po prostu jego bezpieczestwo - staje si nawykiem i pozostaje nim do pewnego stopnia po osigniciu dojrzaoci. Istotn cech licznej rodziny lub plemienia s rzdy starszych mczyzn, a ich autorytet przejawia si dalej w specjalnym stosunku ojca do dziecka. Tak wic jeli chodzi o warunki naturalne, tradycj, autorytet mczyzny jest ustalony. Ale maestwo - mimo to - jest spk, ktr dwoje ludzi zawizao dla wsplnego celu. Jakkolwiek istnieje przekonanie, wedug ktrego naley przyj tu kierownictwo mczyzny, jest rzecz jasn, i inwestycje kobiety s wiksze. Ona (w przeciwiestwie do niego) zrezygnowaa ze swojej potencjalnej kariery i wolnoci. Ona (co jemu nigdy si nie zdarzy) stanie twarz w twarz z niewygodami, dylematami i niebezpieczestwami macierzystwa. Przyjmujc, e finansowe

19

powodzenie spki zaley zwykle od wysikw mczyzny, jej niepowodzenie dotkliwiej odbije si na matce i dziecku. Dlatego maestwo pociga za sob w gwny paradoks, e mczyzna, normalnie partner bardziej aktywny, jest rwnoczenie szefem i podwadnym. Jeli on ma by odpowiedzialny za dochd rodziny, to musi posiada nad t spk pewn kontrol. Jeli on ma wykonywa produktywn prac, to musi podejmowa decyzje. W jego rkach znajduje si wadza wykonawcza i to wanie podkrela lub chrzecijaski. Ale o ile ona ma by posuszna mowi, poniewa on jest partnerem bardziej aktywnym, o tyle m jest odpowiedzialny przed on, poniewa ona posiada wicej udziaw; co czyni go, w tych granicach, jej podwadnym. Jakkolwiek mczyni skonni s zapomina, e sprawuj sw wadz tylko powierniczo, przypominaj sobie o tym (w niektrych krajach), poniewa zawsze traktuj kobiety jak istoty od siebie wysze; i to, e tak robi, jest oznak naszej zachodniej cywilizacji. A wic mczyni wstaj, kiedy kobieta wchodzi do pokoju, i przytrzymuj przed ni otwarte drzwi, kiedy wychodzi. Kobieta pierwsza przed mczyzn - przekracza prg i j pierwsz obsuguje si przy stole. Pyta si j o to, gdzie sobie yczy usi albo kiedy zechce wyj. W redniowiecznym kodeksie rycerskim obowizywaa zasada czynica w ten sposb kad dziewczyn ksiniczk, a kadego mczyzn jej sug. Mimo to niezalenie od niej istniao prawo, ktre kadego ma czynio posiadaczem, a kad on jego wasnoci. Moemy z tego wszystkiego bez trudu wycign wniosek, e owe tradycjonalne stosunki byy - w wiecie chrzecijaskim - niezmiernie skomplikowane; posuszestwo, jakie ona winna bya mowi, rwnowayy wzgldy, jakie mczyzna winien by kobiecie. Nie koczce si bynajmniej w tym punkcie subtelnoci tradycji daway rkojmi, i formalne wzgldy z jednej strony napotkaj niewiecie wahania z drugiej. Nie przypuszczano, e dziewczyna, ktrej okazywano wzgldy i uprzejmoci, bdzie uparta czy samolubna. W sprawach podejmowania decyzji miaa ona przej nie wicej ni tylko cz wadzy, ktr jej ceremonialnie ofiarowywano. W spoeczestwie, w ktrym stosunki towarzyskie stay si tak bardzo skomplikowane i wyrafinowane, kobiety zbuntoway si nagle w imi rwnoci. Z pocztkiem dwudziestego wieku zaczy zamienia spdnice na spodnie. Dziao si tak - w teorii - po to, eby . zademonstrowa nowy, demokratyczny stosunek obu pci. W dalszej praktyce odzwierciedlao to brak mczyzn spowodowany wojn. Kobiety zostay zatrudnione, a nawet zmobilizowane tak jak mczyni i czsto wykonyway prce, przy ktrych spdnice byyby rzeczywicie niewygodne albo niebezpieczne. Spodnie - symbol buntu - stay si wkrtce zewntrzn oznak nowej niewoli, w ktrej fabryka zaja miejsce domu. Wraz ze spodniami pojawia si nowa swoboda i koleestwo w stosunkach obu pci. W nowym, wspaniaym wiecie spotkay si one nareszcie jako rwne. Gdyby rewolucja bya zupena, tak jak to si stao - zdaje si - w niektrych krajach komunistycznych, ten delikatny ukad stosunkw pomidzy mczyzn i kobiet oparty na tradycji zostaby cakowicie zastpiony czym nowym, odpowiadajcym surowym warunkom naszego stulecia. W krajach mwicych po angielsku doszo jednak do kompromisu. Kobiety miay prawo nosi spodnie, lecz nie byy do tego zmuszane. Dajc im prawo gosu, dostp do prawodawstwa i

20

do wikszoci zawodw, pozwalano im take - i zachcano je - do zatrzymania przywilejw zwizanych z ich poprzednim stanem uzalenienia. Pozwolono im mie rwne prawa tam, gdzie kiedy zajmoway pozycj podrzdn, i nadal uznawano ich wyszo tam, gdzie ona zawsze bya uznawana. W tym najsubtelniejszym z wszystkich ukadw zagubiono dawniejsze poczucie rwnowagi. ...i nadal uznawano ich wyszo tam, gdzie ona zawsze bya uznawana G. K. Chesterton zwrci kiedy uwag, e jeli kobieta ma by traktowana jak kolega, naraa j to na koleesk szorstko. W rzeczy samej moe spotka si z kpinami, przeklestwami, grubiaskimi artami. Lecz tego rodzaju traktowanie kobiety tak dalece jest sprzeczne z wszystkimi naszymi zwyczajami, e rzadko dopuszczamy do gosu logik. Dziewczyna w wojsku powinna by, teoretycznie, traktowana jak zwyky onierz, powinno si do niej zwraca po nazwisku i krtko rozkazywa, eby zrobia to lub tamto. Jednake wystarczy minuta namysu lub pi minut dowiadczenia, eby kady oficer-mczyzna przekona si, i takie traktowanie byoby szalestwem. Teoretycznie mona by poprawnie powiedzie: Kapralu Baker, musicie do poudnia przygotowa te listy do podpisu", ale w rzeczywistoci wyglda to cakiem inaczej: Masz chwileczk czasu, Walerio? Suchaj, musimy to szybko zaatwi. Jeli nie chcesz mnie posa pod sd wojenny, skocz to na dwunast. Bd kochana i uratuj nas wszystkich od plutonu egzekucyjnego!" Tam, gdzie szorstki rozkaz nic by nie zdziaa, ten sposb wydania polecenia przyniesie rezultaty. Wszystko to jest doskonale znane, lecz ilustruje te fakt, e w praktyce teoria rwnouprawnienia jest nie do zrealizowania. Rewolucjonicie moe si uda szorstkie postpowanie z mczyzn, lecz kobieta wci pragnie, eby j traktowano jak dam. W sytuacji, ktra w ten sposb zmienia si na jej dobro, nie zawsze jest ona a tak bardzo dam, eby powstrzyma si od czerpania z tego korzyci. W USA obecne stulecie jest stuleciem ma pantoflarza i w konsekwencji stuleciem opuszczonej ony. Prawdy tej sytuacji staj si jasne tylko wwczas, gdy wiatli ludzie nowego wieku stykaj si z przedstawicielami spoeczestw bardziej tradycjonalnych, gdzie wci kultywuje si dawniejsze wartoci. Pierwszym impulsem kobiety nowoczesnej jest okazanie atwego wspczucia kobiecie uciemionej: Jakie to okropne! - woa. - Czy naprawd twj m wydaje ci rozkazy? To mi przypomina histori o Sinobrodym. Nigdy nie syszaam czego tak fantastycznego!" Jednake stopniowo owa kobieta zaczyna zdawa sobie spraw, e ona sama nie jest przedmiotem zazdroci, lecz wspczucia. Wyjania jej to pierwsza poznana autochtonka, ktrej szyderstwo wyraa si mniej wicej w ten sposb: - Wszystko, co twj m potrafi powiedzie, to: Tak, kochanie" albo Nie, kochanie", albo Co ty o tym sdzisz, kochanie?" My tutaj, w kraju Esperanto, lubimy mczyzn, ktry bdzie za nas decydowa i upiera si przy swojej decyzji. - Ale to zupene redniowiecze! Mj m i ja decydujemy wsplnie bez adnej istotnej rnicy zda. On jest zbyt uroczym czowiekiem, eby mi si sprzeciwia po prostu dla samej przyjemnoci

21

dyskusji, i chtnie przyzna, jeli go o to zapytasz, e ja czsto wiem najlepiej. Ale nasze maestwo jest prawdziw przyjani, a nie tyrani jednej osoby nad drug! Jednake wszystko to zostaje przyjte z rozbawieniem. Kobiety z kraju Esperanto nie uwaaj ma mwicego stale Tak, kochanie" w ogle za mczyzn. Przede wszystkim podejrzewaj, e jest impotentem. Jeli si je uspokoi co do tego punktu, maj jednak wtpliwoci, czy jego msko siga odpowiedniego poziomu. Krtko mwic, wol one mczyzn, ktry zachowuje si jak mczyzna. Szczerze i szybko odrzucaj amerykaski idea i wkrtce zmieniaj temat, eby pomwi o czym innym. W normalnych stosunkach pomidzy ludmi cywilizowanymi ona ma swoje sposoby, aeby w trzech wypadkach na cztery przeprowadzi wasne decyzje, przy czym dwie z nich bd prawdopodobnie banalne. Przewanie popenia ona bd nie dlatego, e za kadym razem da, by postpowano wedug jej zdania, lecz e otwarcie upiera si przy tym, by w kadym wypadku przyznano, e to ona zadecydowaa. Dama obserwujca tradycje dopilnowywaa, aby ostateczna, napoleoska decyzja jej ma bya wynikiem jej wczeniejszych wskazwek. atwo poddawaa si swemu panu i wadcy, podziwiajc jego mdro i odwoujc si do jego gbokiej wiedzy; na zewntrz ulega zupenie, lecz przecie wiadoma tego, e w gruncie rzeczy bya to jej wasna decyzja. Korzyci tego manewru byy dwojakie. Po pierwsze ona pozostawiaa mowi poczucie jego przewagi, nie poddajc si jego gupim pomysom. Po drugie unikaa osobistej odpowiedzialnoci, jeli powzite decyzje okazay si katastrofalne. Wwczas bya to jego decyzja - bardzo naturalna w danych okolicznociach i w swoim czasie z pewnoci mdra - ktrej ona poddaa si z ca niewinnoci, nie powicajc tej sprawie zbyt wiele uwagi. Gdyby dzisiejsze kobiety w wystarczajcym stopniu studioway sztuk maestwa, jak to czyniy ich babki, zrozumiayby, e wikszy wpyw potrafi wywrze poprzez rozbrajajcy brak pewnoci siebie ni przez wojownicze obstawanie przy swoim zdaniu. Charakterystyczne bdy popeniane przez dzisiejsze ony s czciowo wynikiem kobiecego buntu, od ktrego zaczo si obecne stulecie, s jednak take wynikiem ich edukacji. Istnieje tendencja, eby dziewczta pobieray nauki w szkole i w college'u przewanie od nauczycielek, ktre czsto (nie zawsze) s niezamne. W ramach tej ich formalnej edukacji s one zatem wprowadzane w ycie przez osoby, ktrych wasna ignorancja jest - praktycznie rzecz biorc zupena. Starsza kobieta robica karier zawodow jest wobec tego zjawiskiem gronym, poniewa buntuje si przeciw mskiej ekskluzywnoci i orduje za zrwnaniem pci. Mdrzejsza i lepiej znajca wiat nauczycielka zapewniaby dziewczta, e wszelka rwno tego rodzaju jest bezuyteczna i e lepiej jest na zewntrz prowadzi polityk poddania si, w zamian za uzyskanie decydujcego zazwyczaj wpywu. Gdyby istniaa cho jedna szkoa, w ktrej by tego uczono, popyt na jej uczennice jako na ony wystarczyby, eby ten przykad si upowszechni. W tym kontekcie jest rzecz znamienn, e w kilku najbardziej ekskluzywnych college'ach dla kobiet wykadaj profesorowie. W tym co jest, a w kadym razie wydaje si to lepsze ni sugestia, aby w szkoach koedukacyjnych wykaday (jak to si czasem dzieje) stare baby pci obojga. Jeeli w walce pci ma

22

doj do zawieszenia broni, mog to sprawi kobiety, ktre wychowano tak, eby byy naprawd sob.

3. DOM Z KUCHNI
Dwa podstawowe czynniki decyduj o zaprojektowaniu, budowie i wyposaeniu domu. Pierwszy to ten, e adnego mczyzny ani adnej kobiety nie mona czyni odpowiedzialnymi za powodzenie lub niepowodzenie tego przedsiwzicia. Chirurg (przeciwnie) usuwa wyrostek robaczkowy, artysta maluje obraz, prawnik wygrywa lub przegrywa spraw, przy czym kady z nich jest odpowiedzialny za wynik swej pracy. Lecz dom jest wsplnym dzieem wacicieli, architektw, projektantw, elektrykw i dekoratorw. Nikt nie moe podpisa skoczonego obrazu. Prac wykona raczej zrnicowany zesp, przy czym niektrzy jego czonkowie ledwie e rozmawiaj z wacicielami lub z sob nawzajem, a wielu z nich zapewne w ogle nie wie o istnieniu innych. W wyniku powstaje dom, gdzie mamy mieszka, i kuchnia, gdzie niektre z nas bd musiay gotowa. Z pocztku mogoby si wydawa, e podzia odpowiedzialnoci jest czciowo przynajmniej przyczyn przeraajco powolnego postpu, jaki mona zaobserwowa w budownictwie mieszkaniowym. Co wicej, smutny to fakt, e ulepszenia w projektowaniu zostay w duej mierze zneutralizowane przez nasze pogarszajce si standardy wykonania robt. Istnia w historii krtki i bogi okres (1890-1910), gdy plany dwudziestowieczne wykonywane byy przez dziewitnastowiecznych robotnikw. Domw z tych rocznikw jest jednak niewiele i dla wikszoci z nas pozostaje wybr pomidzy tymi, ktre zostay dobrze zbudowane, lecz le zaprojektowane, i tymi, ktre zaprojektowano nowoczenie, lecz le zbudowano. W wyniku powstaje dom, gdzie mamy mieszka Drugi czynnik to ten, e to mczyni zaprojektowali - dla kobiet - wyposaenie, ktrego oni, mczyni, nie bd uywa. Postp, jaki ostatnio dokona si w tej dziedzinie, zawdziczamy niemal wycznie temu, e mczyni, chyba po raz pierwszy, zostali zmuszeni do osobistego korzystania z wyposaenia, jakie dla domu zaprojektowali. Mczyni, zanim przestpili prg kuchni, zajmowali si ogrodem, czego rezultatem staa si maszynka do strzyenia trawnikw, a w nowszych jeszcze czasach motorowa maszynka do trawnikw lub automatyczna kosiarka. Bezporednim wynikiem ich pomocy w kuchni staa si maszyna do zmywania naczy. Kobietom brakuje wyobrani, eby same mogy sobie zaprojektowa te rzeczy. Leniwi i z tego powodu mylcy bardziej odkrywczo mczyni uyli tego przyrzdu, aby uprzedzi proby o pomoc. Kobiety zaczy rwnoczenie bardziej upiera si przy swoich prawach, co spowodowao, e mczyni stali si mniej skonni do udzielania pomocy. Gdyby kobiety byy mniej niezalene, rozwj mechanizacji domowej staby si szybszy. Gdyby byy bardziej bezradne, wcale by si im gorzej nie wiodo. W istniejcej sytuacji sprzt elektryczny wynagrodzi kobietom brak pomocy domowej. W komfortowym domu mona si doliczy a trzydziestu elektrycznych przyrzdw i logiczn tego konsekwencj byoby zbudowanie domu dostosowanego do. tego wyposaenia. W praktyce najpierw powstaje budynek, a dopiero pniej wtacza si do niego rne urzdzenia, przy czym odkurzacz umieszcza si w schowku na buty, aparat klimatyzacyjny zwisa z okna

23

pierwszego pitra, a antena telewizyjna umocowana jest u komina, ktry w innym wypadku byby niepotrzebny. ...najpierw powstaje budynek, a dopiero pniej wtacza si do niego rne urzdzenia Pamitajc o tych dwch czynnikach, odwiedmy teraz przecitny dom mieszczaska, zaczynajc od drzwi frontowych, a koczc na strychu. Jeli otwieramy drzwi frontowe w zimie, przez dom przewala si ark-tyczna zamie, gdy nie ma drzwi wewntrznych, ktre by przed ni zabezpieczay, i oto znajdujemy si w holu, gdzie nie przygotowano niczego, na czym moglibymy zoy nasze paszcze. S tam moe haki w cianie, lecz czsto nie ma adnego podrcznego mebelka, wieszaka na kapelusze, szafki lub kozetki. A wic miejsce ju i tak do ciasne staje si jeszcze bardziej ciasne i od razu na pocztku orientujemy si, e nie ma gdzie postawi dziecinnego wzka. Wzek istnieje, istnia od lat i po pewnym czasie znw moe si sta potrzebny, lecz aden architekt ani budowniczy nigdy o nim nie sysza. Wzek zastawia wic albo wejcie do kuchni, albo wprowadza si go do garau, gdzie z jego powodu nie mona otworzy drzwi samochodu. A drzwi samochodu z drugiej strony s znw zastawione dziecinnymi rowerami. Co prawda, tylko gupiec mg zaprojektowa samochd, ktrego drzwi otwieraj si na zewntrz. Jednake tacy gupcy istniej, istniej take dwu- i trzykoowe rowery zagradzajce nam przejcie. Zauwamy mimochodem, e numer lub nazwa domu s starannie ukryte - zwaszcza w nocy - i e skrzynka pocztowa jest zbyt maa, aby pomieci czasopisma, ktrych oczekujemy. Moe jest, a moe nie ma wklsego miejsca na wycieraczk - o ktr inaczej si potykamy - i moe jest, a moe nie ma wiata na zewntrz. Na lewo lub na prawo znajduje si salonik, ktrego punktem centralnym jest kafelkowy kominek, najprawdopodobniej o obrzydliwym wygldzie - architektoniczna oprawa dla gazowego lub elektrycznego ogrzewania. Od razu orientujemy si, e jest to symbol minionego stylu ycia. Ogniskiem ycia domowego w zimie by kominek, na ktrym pony polana drewna lub kaway torfu, centrum ciepa, wiata i konwersacji. Dziadkowie mogli siedzie po jego bokach, rodzice po obu stronach paleniska, dzieci i psy w rodku, a dalecy kuzyni odsunici (a w razie potrzeby podwjnie odsunici) na jak odpowiedni odlego. Wykonujc sw wadz lub wypowiadajc jak mdro, ojciec musia sta na dywaniku, zwrcony plecami do ognia, z rkami zaoonymi za poy surduta. Tylko w tej pozycji mg wydziedzicza marnotrawnego syna lub zabrania upadej crce przestpienia progu domu. Dawniejsza tradycja ycia rodzinnego wymagaa widocznego centrum, przy czym wadza i starszestwo byy dokadnie okrelone i kady zna (dosownie) swoje miejsce. Utrzymao si to dugo w Anglii i w USA, gdzie wgiel by tani, lecz krcej na kontynencie europejskim, gdzie ludzie woleli raczej zamknite piece. Wci jeszcze Brytyjczycy, co roku, na prno usiuj sprzedawa w Europie owe elektryczne kominki, arzce si migotliw czerwieni, majc udawa ponce polana lub wgiel; artykuy te atwo sprzedaje si w Anglii, lecz nie maj one adnego sensu w krajach, w ktrych otwarty ogie pozosta nie znany od czasw redniowiecza. Tym, co w duej mierze zniweczyo otwarty ogie w

24

USA i w Anglii, nie jest wcale upodobanie do centralnego ogrzewania, lecz brak suby domowej. Dopki istnieli ludzie noszcy pene wiadra z piwnicy do kominka, istnieli te inni, gotowi im za to paci. Ale noszenie wgla przez trzy kondygnacje schodw musi si sta uciliwe, skoro nikt nas ju w tym nie wyrcza. Wolimy wic teraz centralne ogrzewanie, a kominek, ktry pozosta, straci swe znaczenie. Jednake wci jeszcze istnieje jako szcztkowy relikt czego, co byo niegdy. Nowoczesny salonik przesta ju by przestrzeni okalajc palenisko. Sta si miniaturowym teatrem, skoncentrowanym wok telewizora. Krzesa ustawione s jak w kinie, odstawia si je na bok tylko wwczas, gdy pojawiaj si gocie, a gwne owietlenie zastpiy standardowe lampy dla tych dziwacznych ekscentrykw, ktrzy chcieliby moe co poczyta. Lecz smutne fakty yciowe nie maj wpywu na architektur. Rzadko spotyka si nisz, w ktr mona by wbudowa migoccy ekran. Telewizor, podobnie jak radio, pozostaje narol, zawalidrog w yciu rodzinnym, wci jeszcze teoretycznie skupionym wok kominka. adnego salonu nie projektuje si z myl o telewizorze czy jakim innym ekranie, ale za to zawsze znajduje si co, co niegdy byo kominkiem. Orientujc si w tym, rozgldamy si dookoa, eby zobaczy, w jakich innych elementach architektonicznych odbija si (lub nie odbija) ycie, jakim rzeczywicie yjemy. Spostrzegamy wic, e nie ma listwy do zawieszania obrazw, wiktoriaskiego urzdzenia, ktre zakadao - i susznie - e na cianach prawdopodobnie bdzie co wisiao. Zaoenie to wci jeszcze jest suszne, lecz obecnie trzeba dziurawi cian, niszczc jej powierzchni i stwarzajc t interesujc moliwo, e gwd zetknie si kiedy z elektrycznym kablem, ukrytym w murze. aden budowniczy nigdy temu nie zapobiega przez wpuszczenie w cian drewnianej listwy, zrwnanej z jej powierzchni, w okrelonej odlegoci od sufitu. W nieco podobny sposb karnisze okienne nie s czci oglnego planu pokoju, lecz zawsze myli si o nich po niewczasie, co daje okazj do dalszego stukania motkiem, widrowania i baaganu. Podczas gdy architekt nie przewidzia potrzeby zawieszenia firanek, elektryk przewidzia potrzeb uywania stojcych lamp, odkurzacza i telewizora, psujc jednak efekt przez umieszczenie nieznormalizowanych gniazdek kontaktowych na poziomie podogi, gdzie istnieje najwiksze prawdopodobiestwo ich uszkodzenia. Tym podobne usterki spotyka si co chwila w caym domu, lecz nie bdziemy ich duej komentowa. Pokj jadalny albo przestrze jadalna" przylega do kuchni, z ktr czsto jest poczona otworem w cianie; uyteczny pomys z czasw krla Edwarda, kiedy zakadano, e po drugiej stronie owego otworu ma si sub domow. Tam, gdzie pani domu musi sobie dawa rad sama, potrzebuje ona doprawdy drzwi czcych kuchni z jadalni, a gdy ich nie ma, musi chodzi dookoa przez przedpokj. Wymaga to uywania podrcznego wzeczka, ktrego popychanie zostawia jedn rk woln do otwierania i zamykania drzwi po drodze. Wzeczka tego, cho dobrze suy swojemu celowi, nie ma gdzie umieci wwczas, gdy go si nie uywa. Stoi wic gdzie w kuchni, zastawiajc drzwiczki od kredensu lub umieszczony w jakim takim miejscu, e kady na niego wpada. Tam za, gdzie zamiast otworu s drzwi, osoba niosca tac, chcc je otworzy, musi je pchn tyln czci ciaa i nie moe zasoni kuchni przed

25

spojrzeniami goci siedzcych przy stole. Do zasadniczego wyposaenia jadalni naley miejsce, gdzie mona by schowa obrusy, serwety i serwetki, butelk sherry, korkocig, popielniczki, wiece i talerze. Nie ma jednak adnego takiego miejsca, a niezgrabny kredens wskazuje na jego potrzeb, ktr architekt powinien by przewidzie. Kredensy, takie jakie s, psuj proporcje pokoju i zmniejszaj przestrze konieczn do swobodnego chodzenia wok stou. Caa powierzchnia podogi, minus kredens, sugeruje wielko i ksztat stou. Moe on by prostoktny, okrgy lub owalny (nigdy kwadratowy), krzese za moe by od szeciu do dwunastu. Plan idealnej jadalni w przeciwiestwie do typowej - powinien si ju liczy z ich okrelon iloci. Przechodzimy teraz do sedna sprawy, gdy mowa jest o domu z kuchni. Kuchnia jest pracowni pani domu, miejscem dajcym najwiksze pole do popisu jej wyobrani i zdolnociom gospodarskim, jej wiedzy i sztuce. Jest to pole walki, na ktrym pani domu moe zatriumfowa lub uzna swoj klsk. Przypumy, e nasza wizyta zbiega si z jej powrotem z supermarketu, gdy jest obadowana sprawunkami. Kiedy tylko wchodzi tylnymi drzwiami, natychmiast staje si widoczny jeden bd w zaprojektowaniu kuchni. Gdy jedn z cech naszych czasw jest nadmiar papieru do opakowa. W imi higieny i dywidend fabrykantw papieru wszystko, poczwszy od chleba (ktry pod wzgldem dietetycznym jest bezwartociowy) a do jaj (zniesionych i zakonserwowanych przed wielu tygodniami), chroni si za pomoc tektury lub papieru, celofanu lub pergaminu. Codzienna sterta papieru przeraa ju samym swym wygldem. Ale nie wydaje si, by ktokolwiek pomyla o tym, gdzie go skada. Upychajc papier w worku, zawieszonym na drzwiach, skadajc produkty do lodwki lub do spiarni, pani domu zwraca si w stron urzdzenia, ktre zajmuje w jej yciu miejsce centralne: w stron zlewu... Przed pidziesiciu laty zlew by podunym, pytkim korytem z tawej wypalonej gliny, umieszczonym na tyle nisko pod kranem, eby mona w nim byo napeni wiadro wod. Jego brzegi byy obkowane tak jak owe biae talerze, ktre dzi eksportuje si tylko do Kanady, wyposaony by wreszcie w olbrzymi otwr odpywowy i zatyczk. Gdy nadesza pora zmywania naczy, pierwsz czynnoci byo zagotowanie wody w kocioku, a drug - nalanie gorcej wody zmieszanej z zimn do wyszczerbionej, emaliowanej miski, umieszczonej w zlewie. Od owych dawnych czasw Marsz Postpu wprowadzi drugi kran, z ktrego pynie gorca woda, i zmieni wygld i ksztat samego zlewu. Najpierw sta si on bielszy i gbszy, potem robiono go z nierdzewnej stali, obione drewniane desczki odpywowe przeksztaciy si w byszczcy metal lub wesookolorowe tworzywo, stare drewniane suszarki na talerze zastpiy suszarki ze szklanego wkna lub plastyku. Zdumiewajce jest jednak, e pozostaa owa stara miska (teraz take wyrabiana z plastyku); mniejsza miska wewntrz wikszego koryta. Ale dlaczego? Dlaczego przede wszystkim zlew nie moe mie odpowiednich rozmiarw? Jakie sto lat wysiku umysowego doprowadzio w kocu do wyprodukowania podwjnego zlewu, ktrego kada poowa wystarczya do wypenienia jej wod na tyle, eby mc zacz zmywanie naczy. Lecz domy z podwjnymi zlewami wci jeszcze stanowi wyjtek, a te z plastykowymi miskami wci jeszcze s regu. I nawet w podwjny zlew nie jest urzdzeniem kompletnym, gdy pani domu musi do

26

niego doda, tak jak to zawsze robia, trjktne, perforowane naczyko, do ktrego wylewa mokre odpadki i fusy. Bez niego rura odpywowa prawdopodobnie by si zatkaa, z czego projektant zlewu powinien by zdawa sobie spraw. Ale czemu nikt nie zdoby si na to, eby produkowa zlew, ktry byby samowystarczalny bez pniejszych plastykowych dodatkw? Czemu do pocztkowego projektu nie wczono wymaganej siatki? To prawda, e zbiorniczki na odpadki znajduj si teraz w handlu, lecz jake dugo trwao, zanim je wprowadzono! W dziejach rozwoju ludzkich mieszka nigdy jeszcze nie powicono tak mao uwagi czci wyposaenia, uywanej przez tak wiele osb w cigu tak dugiego okresu czasu. Odwracajc si od zlewu i rozgldajc si naokoo, stwierdzamy, e kuchnia wiktoriaska, z jej specjalnym pomieszczeniem do zmywania naczy, spiarni, piecem i bojlerem, szafami, kredensami i wglark, bya przynajmniej zaprojektowana zgodnie z jej celem. W nowoczesnej kuchni odwrotnie: kuchenka i grzejnik do wody, lodwka i zlewozmywak, wszystko to s dowolne dodatki i kady z tych przedmiotw wtoczony jest do pomieszczenia bez adnego planu. Mona byo nawet przewidzie potrzeb tego wszystkiego, lecz ksztatu i wielkoci kadego przedmiotu nie mona byo okreli z gry i atwo mogy one ulec zmianie. Daleka od rozsdnego zaplanowania kuchnia jest wic zatoczona bez adu i skadu i panuje w niej chroniczny nieporzdek. Zainstalowano wprawdzie szafki, lecz caa ich pojemno jest mniejsza ni pojemno spiarni naszych rodzicw. Zasadniczym przedmiotem jest lodwka, lecz zawiera ona tylko czstk tego, co mona by zmieci w spiarce, gdyby taka istniaa. Nie ma miejsca na odkurzacz ani na elazko do prasowania, nie pomylano te o usuwaniu, w razie potrzeby, gorca i zapachw. W kuchni, powiedzmy to sobie otwarcie, panuje baagan, a gdy w jednym jej kcie zechce si jada niadania, bdzie on jeszcze wikszy. Tam, gdzie istnieje trzeci pokoik, zwany niekiedy pokojem do niada, a niekiedy pracowni, jest on albo najgortszym, albo najzimniejszym miejscem w caym domu i najczciej si go nie uywa, chyba e chce si wanie uciec od telewizji. W Ameryce poniej parteru znajduje si czsto suterena, w ktrej oprcz urzdze ogrzewniczych mieci si warsztat i rupieciarnia; jest to miejsce zabaw dla mczyzn i dla dzieci. Domy brytyjskie czsto tej rupieciarni nie maj, a narzdzia i zabawki zagracaj reszt domu. Jeli idzie o rupieciarni, USA wci jeszcze przoduj wiatu. Centralnym problemem w pokojach parterowych jest porzdek i czysto. Jasne, e wszelki wysiek woony w dekoracj wntrza, wszelka troska o wybr tapety i materiau na kotary traci sens w domu nieporzdnym, gdy go zobaczy w nim tylko baagan. Co bardziej zuboali wiktoriaczycy rozwizywali w problem przez wyczenie z mieszkania salonu, do ktrego nie wchodzili nigdy, z wyjtkiem rzadkich okazji, gdy np. pastor przychodzi z wizyt. Taki salon by zawsze dokadnie wysprztany - w myl wczesnych poj - lecz panujcy w nim chd pozbawia mieszkacw potrzebnej im przestrzeni, redukujc rzeczywiste rozmiary ju i tak do maego mieszkania. Nauczylimy si unika tego bdu, lecz kar za to okazao si rozciganie kuchennego baaganu na przylege pokoje. T sam przestrze mieszkaln musi si wykorzystywa na prac i na pogawdk, na rozrywki i zaatwianie korespondencji, na prace

27

domowe i na hobbies", na muzyk i gr w szachy. Wynikiem tego jest fakt, e mietnik, pozostay po uprzedniej czynnoci, wci jeszcze istnieje, gdy siada si do nastpnego zajcia. I wiele ludzi yje wanie wrd chronicznego nieporzdku, tracc duo czasu na odszukanie noyczek czy ksiki kucharskiej, owka lub sznurka. W ich domu jak w marynarskiej skrzyni wszystko jest na wierzchu i niczego nie mona znale. Trzeba napisa wielki podrcznik utrzymywania porzdku, z rozdziaami powiconymi teorii i praktyce, z odnonikami, bibliografi, aneksami i indeksem. Wyjaniono by w nim, na przykadach historycznych, e atwiej utrzyma porzdek, gdy ma si na to do miejsca, gdy istniej stryszki i kredensy, dobudwki i piwnice. Dowiedziono by na podstawie autentycznych wydarze i wnikliwych bada, e najlepsi pracownicy nie mog w ogle rozpocz pracy, dopki nie zamiot podogi i nie poukadaj sobie narzdzi w takiej kolejnoci, w jakiej zwykli ich uywa. Z drugiej strony, mona by argumentowa, e najbardziej precyzyjny porzdek wywodzi si z najbardziej ograniczonej przestrzeni. Czsto tam, gdzie ludzie yj pod namiotami lub na morzu, samo otoczenie zmusza ich do utrzymywania wszystkiego w idealnym porzdku. Cokolwiek jest potrzebne, od sznura a do strzelby, mona znale w cigu sekundy nawet w absolutnej ciemnoci. W ten sposb naley patrze na porzdek w aspekcie sprawnoci. Ale czy tak jest rzeczywicie? Pewne prace zawsze wykonuje si przecie w fatalnych warunkach. Za kulisami teatru stale panuje chaos, tak samo w studio telewizyjnym. Co wicej, to, czego potrzebuje angielski meblarz czy uczony badacz, zupenie nie jest potrzebne chiskiemu snycerzowi lub stolarzowi. Chiscy snycerze rzebi najzawilsze wzory, siedzc na chodnikach ruchliwych ulic, pord domokrcw i dzieci, drobiu i psw. Porzdek panujcy na brytyjskim okrcie wojennym nie znajduje te bynajmniej swego odpowiednika na pokadzie kantoskiej donki, ktra mimo to zarabia na utrzymanie swej zaogi i przybija do brzegu. Prawda tkwi w tym, e porzdek jest nie tyle potrzebny praktycznie, ile daje nam satysfakcj estetyczn i psychologiczn. Porzdek polega na tym, eby usun przedmioty z pola widzenia, a jednak mc je odnale, gdy s potrzebne. Zakada to, e na wszystko jest miejsce i e kada rzecz - po uyciu - wraca na swe miejsce za pomoc staej procedury, a nie spazmatycznego wysiku. Procedura ta zaley jednak od istnienia szuflady, kredensu czy w ogle odpowiedniego miejsca - przy ich braku rozmaitych rzeczy naprawd nie ma gdzie odoy. Podobnie jak wzek dziecinny i kuchenny, tak i walizy, i kije golfowe mog by bezdomne. To samo . moe dotyczy leakw i wikszych plastykowych zabawek. Skoro nie ma na nie miejsca, nie mona nikomu mwi, eby je odoy. Architekt, ktry w ten sposb oszczdza miejsca na schowki, skonny jest si chlubi, e rezultatem jego pracy jest pokj o odpowiednich wymiarach. Ale jaka z tego korzy, skoro poowa pokoju musi by zarzucona rzeczami? Estetyczne wraenie, jakie wywiera dom, zaley zarwno od porzdku, jak i od pikna; a porzdek zaley, z kolei, od miejsca, gdzie mona skada rzeczy. I o ile moe by prawd, e w adnym domu nie ma nigdy do szaf, istniej przecie domy, w ktrych waciwie nie ma ich zupenie. Wwczas musimy si zdecydowa: albo na ustawiczny w nich nieporzdek, albo na ich bezlitosne zniszczenie. Jednake nie znaczy to, e szafa sama w so-

28

bie stworzy ju porzdek. Wydaje si, e niektrzy ludzie czuj si szczliwsi wrd baaganu. A dalej, zachodzi pytanie, czy w samych szafach panuje porzdek. Fakt, e wszystko zostao usunite z pola widzenia, nie jest jeszcze adnym dowodem na to, e wszystko mona znale. W tym miejscu naley uczyni logiczn pauz i zastanowi si nad instalacj elektryczn. Zwaszcza w USA syszy si duo o wybujaym indywidualizmie, widzi si jednak o wiele wicej spokojnego konformizmu. Jednake wybujali indywidualici istniej zarwno tam, jak i w Anglii, a wikszo z nich to najwidoczniej elektrycy. Nowoczesne obrazy olejne i przeboje muzyczne mog by identyczne, lecz kada instalacja elektryczna jest odrbnym dzieem sztuki. Dla zilustrowania tej tezy przypumy, e go z Europy ma wanie uda si na spoczynek w gocinnym amerykaskim domu. Powiedziawszy dobranoc gospodarzowi, ktry wyprowadza jeszcze psa na spacer, go bez trudu odnajduje swj pokj, nucc, by moe, jak weso piosenk. Poniewa w pokoju jest ciemno, szuka kontaktu, sdzc, e znajdzie go tu za drzwiami, na wysokoci ramienia i po stronie, po ktrej otwieraj si drzwi. Ale ani dotykajc ciany, ani w wietle padajcym z korytarza niczego tam znale nie mona. Go nie~ miao posuwa si dalej w gb pokoju, a podczas gdy to czyni, drzwi zamykaj si same, pograjc go w nieprzeniknionej ciemnoci. W panice przestaje szuka kontaktu i prbuje tylko z powrotem odnale drzwi. Tym razem pozostawia je z lekka otwarte i rozpoczyna rekonesans w przeciwnym kierunku. Tam take nie ma kontaktu, lecz nage zderzenie z czym, co zapewne jest waz z epoki Tang, kae mu kurczowo uchwyci si porcelany, podczas gdy pod brod askocze go jaka jedwabna frdzla. Przedmiot w okazuje si stojc lamp, kontakt powinien wic znajdowa si tu pod arwk, ale go tam nie ma. Poszukiwania trwaj wrd trzaskw i omotw, ustajc na chwil, gdy podrnik przewraca si, potknwszy si o nog ka. Przychodzi mu do gowy, e nad poduszk powinna znajdowa si lampka do czytania. Jest tam rzeczywicie, ale bez kontaktu... Go decyduje si zacz szuka ponownie - tym razem w przylegej azience, zapewne jeszcze ciemniejszej, lecz moe mniej zatoczonej meblami. Przyjmujc, e lustro w azience powinno by owietlone, cierpliwo moe nareszcie zatriumfuje. Metodyczne poszukiwania ujawniaj teraz, e w azience znajduje si wszystko, czego naleao si spodziewa, a nawet pewne luksusy, na jakie nie miaoby si liczy, nie ma tylko elektrycznego kontaktu. Siedzc na brzeku wanny, go wyczuwa dotykiem interesujc seri kurkw i rczek. Jeden z nich, rnicy si ksztatem od innych, moe by wanie kontaktem. Niesychanie ostrone dotknicie go powoduje natychmiastowy prysznic o tropikalnej intensywnoci. Zdejmujc przemoczon marynark i osuszajc wosy, przestraszony go naciska co, co bierze za dzwonek. Pokj natychmiast owietla wiateko, padajce znad lustra. Odzyskawszy odwag i przy wietle padajcym z azienki go wraca do sypialni z (mniej wicej) rozpiewanym sercem. I nie rozczarowuje si. Inspekcja na p owietlonego pokoju ujawnia co dotychczas nie zauwaalnego, gitki sznureczek, zwisajcy z sufitu nad rodkiem ka. Wida te teraz, e lampy umieszczone s naprzeciw dwch gniazdek kontaktowych w boazerii u dou ciany, trzeba je tylko wczy do kontaktw. Jedna zapala si natychmiast po wczeniu, druga dopiero wtedy, gdy poruszy si abaur. Nastpne gniazdko suy

29

do wczenia nie zauwaonego dotychczas radia, ktre od razu zaczyna gra. Kontakt pod toaletk wcza aparat klimatyzacyjny i ycie znowu jest pikne. Pozostaje jednake sznureczek z gak dyndajcy nad kiem i go postanawia si przekona, do czego on suy. Lekkie nacinicie guziczka powoduje delikatny trzask i wszystkie wiata gasn, nawet w azience. Drugie popieszne nacinicie nie wywouje w ogle adnych skutkw. Jedynym przyrzdem, ktry teraz dziaa, jest radio, a z niego dobiega kobiecy gos, nabrzmiay wspczuciem: Czy traci pan cierpliwo, gdy co si panu nie udaje? Tak? Traci pan? Wobec tego jest pan chory na wtrob. Potrzebuje pan lekarstwa Muttsdope, do nabycia w kadym drugstorze..." Moe to i dobre na wtrob - myli go - ale co zrobi ze wiatem? Smutny to fakt, e instalacje elektryczne s obdnie zindywidualizowane w woltau, w rozmieszczeniu kontaktw, a przede wszystkim w sposobach ich obsugiwania. Rczki naley podnosi. do gry, opuszcza w d, przesuwa na boki, wepchn do rodka lub wypchn na zewntrz, przy czym kady fabrykant usiuje wynale jak nowo w dziedzinie, w ktrej najbardziej potrzeba nam standaryzacji. Podobnie przy drzwiach od samochodu, najlepszy typ ich pomysowego zamykania jest rzecz wzgldnie obojtn, wane jest to, eby wszystkie zamykay si tak samo. Ale silenie si na oryginalno wywouje u nas w kocu uczucie jaowoci. Bg wie, e trzeba dy do postpu, lecz nie drog ustawicznych zmian w dziedzinie wanej tylko marginesowo. W tej dungli innowacji najwikszym winowajc jest elektryk. Przy swej nienawici do standaryzacji kae nam walczy z ustawicznymi niewygodami. To, co moe nas tylko lekko drani wtedy, gdy mamy na to czas i cierpliwo, staje si nie do zniesienia wtedy, gdy musimy si spieszy. Mog si zdarzy okazje, w jakich bdziemy spokojnie podziwia wynalazczo rzemiosa, lecz o wiele czstsze s okolicznoci, gdy chcemy po prostu zapali wiato. ywimy sab nadziej, e elektryk przyszoci bdzie w mniejszym stopniu dziaa pod wpywem chwilowej inspiracji, a w wikszym pod wpywem pewnych konwencji przyjtych przez handel. Takie czy inne umiejscowienie kontaktu elektrycznego znaczy o wiele mniej od naszego poczucia pewnoci, e mamy go szuka tam, a nie gdzie indziej. Istniej pewne dziedziny dziaalnoci, nawet w zakresie dekoracji wntrz, w ktrych moe si wypowiada fantazja, lecz inynieria elektryczna do nich nie naley. Fantastyczne wiato pozostawmy dancingom, a sami poprzestamy na zwykych lampach. Przejdmy teraz do sypialni; zwykle przeznacza si na nie, przynajmniej w Anglii, pokoje na pitrze, w ktrych mona spa, lecz ktre rwnie dobrze mona by wykorzysta do innych celw. W tych wypadkach ich rysem charakterystycznym - niezalenie od ek - jest masywna szafa na ubrania, zwykle zbyt dua, aby j wynosi lub znosi po schodach. Rzadko tylko stwierdzamy, e owa szafa jest czci pokoju; a przecie czowiek, ktry budowa dom, musia wiedzie, e trzeba gdzie chowa ubrania i buty. Mona byo przyj, e potrzebna bdzie toaletka i lustro. Lecz te przedmioty wci uwaane s za meble, ktre z nakadem kosztw przenosi si z domu do domu. Procedura, za pomoc ktrej solidne mahoniowe szafy na ubrania przepycha si przez otwory okienne, moe by korzystna dla tych, ktrzy zajmuj si organizowaniem przeprowadzek, lecz poza tym nikomu si jej nie zaleca. Lepszym pomysem jest zaprojektowanie sypialni tak, eby

30

suya swemu waciwemu celowi, pokoju gocinnego tak, eby mia dodatkowe miejsce do zoenia waliz, a pokoju dziecinnego z odpowiednim miejscem na zabawki. Jeli w sypialni ma by umywalka, w wypadku gdy azienek jest zbyt mao, nie powinna ona by pniejszym niezgrabnym dodatkiem, lecz czci oryginalnego planu pomieszczenia, najlepiej ukryt - jeli si jej wanie nie uywa. - Moe czasem zaj potrzeba usunicia jednego ka z podwjnego pokoju, lecz gdzie, w tym wypadku, naley je wstawi? Obmylenie na nie miejsca nie przekracza moliwoci ludzkiego rozumu, lecz jak czsto widzimy, e o tym pomylano? Ustawicznie potrzebna jest bieliniarka oraz miejsce na rczniki i koce, lecz o odpowiednim boksie zapomina si nawet wwczas, gdy najwyraniej jest na niego do miejsca. Po dokadnym przestudiowaniu zagadnienia wydaje si, e pierwsze pitro zbudowane jest rwnie bez sensu jak parter. Zostao ono dorzucone bez gbszej myli o jego waciwych celach i bez zastanowienia si nad jego planem zasadniczym. W tym miejscu mona by zaoponowa mwic, e opisane usterki powstaj z powodu kosztw. Uniknicie kadej z nich byoby moliwe, lecz kosztowne, gdy wicej czasu trzeba by powici projektowaniu, rysunkom technicznym i robotom stolarskim. To wiedzie nas z powrotem ku pierwszym podstawowym zagadnieniom, gdy i koszty obecne, ju nadmierne, s skutkiem dwch czynnikw, opisanych na pocztku. aden mczyzna nie jest odpowiedzialny za cao budowy i nie przeanalizowano naleycie potrzeby wygd kadej kobiety. Wci jeszcze budujemy dom, a potem wtaczamy we jego wyposaenie. Zamiast urzdzi najpierw ca maszyneri, a potem j obudowa. Gdybymy postpowali w ten sposb, nad caym procesem czuwaby jeden inynier. Jeli idzie o budownictwo mieszkaniowe, powinnimy zrezygnowa z architekta, budowniczego, elektryka i instalatora. Tynkarze i murarze s anachronizmem, na ktry nie sta nas duej. Dom mieszkalny powinien by jednostk prefabrykowan, produkowan masowo, tak jak campingowy domek na kkach. Powinno si mc przesuwa go z jednego miejsca na drugie, co do niego dodawa lub redukowa jego rozmiary, zastpowa kad uszkodzon cz w cigu kilku minut, a stawia ca budowl w cigu kilku godzin. Nie ma adnej trudnoci w fabrykowaniu takich mieszka, a byyby one lepsze i tasze od wszystkiego, co mona dzi na tym polu osign. Ich plan, pamitajmy, mgby by dzieem geniuszu, opartym na caych latach bada i studiw. Mgby by bardziej pomysowy ni plan jakiegokolwiek budynku zaprojektowanego dotychczas. Istniej ludzie odrzucajcy z odraz standaryzacj, gdy sdz, e pozbawia ich ona indywidualnoci. Ale wszystkie obecnie budowane domy wygldaj tak, jakby je produkowano masowo, lecz bez adnych korzyci, jakie daje masowa produkcja. Pamitajmy take, e dywany i kotary mona by rwnie wyrabia w ten sposb, by pasoway do okrelonej przestrzeni i byaby to dua oszczdno przy ich wymianie lub naprawie. Idea standaryzacji nie jest nawet nowa, nie jest niczym wicej ni tym, co Japoczycy przyjli ju od stuleci. Tutaj wanie ley rozwizanie naszych problemw mieszkaniowych; adne inne rozwizanie nie jest moliwe. Wczeniej czy pniej nasze budownictwo mieszkaniowe musi - choby z krzykiem i paczem - wedrze si w wiek dwudziesty. Ale czy to nastpi, zanim stulecie dobiegnie koca?

31

Niektrzy ludzie sdz moe, e po rozdziale mwicym o domu nastpi rozdzia mwicy o ogrodzie. Ale nie bdzie go, gdy mdry mczyzna z ogrodu raczej zrezygnuje. Uczy si on ogrodnictwa, przynajmniej w Anglii, z programw telewizyjnych i dochodzi do wniosku, e to zajcie najlepiej zostawi innym. Na uytek tych, ktrzy nie wycignli z nich jeszcze tej nauczki, dobrze bdzie wyjani, jaka jest tre tych programw. Kady z nich rozpoczyna si w ten sposb, e kamera zatrzymuje si na postaci Mczyzny w Plenerze, ubranego w tweedowy garnitur i zapalajcego fajk na tle nieskazitelnie utrzymanych grzdek saaty i fasolki szparagowej. - Dobry wieczr - mwi zadowolonym z siebie gosem. - Przypominaj sobie pastwo, e w ubiegym tygodniu powiedziaem kilka sw o chwastach. Widzieli pastwo, jak plewiem grzdki, a take jak powinno si sadzi, stosujc mnstwo kompostu i mnstwo nawozw sztucznych. Dzisiaj poka pastwu wyniki tej pracy, a take rezultaty, jakie daje przycinanie drzewek owocowych. Zobacz pastwo, jak mdrze postpilimy, e w zeszym roku zaczlimy przygotowywa kompost. Ale mam tutaj dzisiaj gocia, pana Herberta Bugginsa, zeszorocznego przewodniczcego Towarzystwa Ogrodniczego w Loamshire i autora znanej ksiki o Pladze insektw". (Pojawia si drugi Mczyzna w Plenerze, witaj si i rozpoczynaj ledzon przez kamer wdrwk po ogrodzie warzywnym). - To bardzo pikny groszek, Frank. Musiae sadzi go gboko i codziennie podlewa podczas tej suszy. - Tak, Herbercie, prawie przez trzy tygodnie podlewaem go codziennie i wyrs wcale niele. - Miae jakie kopoty z brukselk, Frank? - Nie - w tym roku nie. Dwa lata temu i w zeszym roku - owszem. Ale ostatniej jesieni spryskiwaem kady pojedynczy listek. Przypuszczam, e w swoim ogrodzie robie to samo? - Nie. Ja usunem stare sadzonki i zasadziem nowe, bez insektw. - No c, Herbercie. auj, e nie zrobiem tego samego. A teraz, jak widzisz, doszlimy do moich drzewek owocowych. Chciaem ci prosi o rad w sprawie przycinania. Nie sdzisz, e przyciem za wiele? - Nie powiedziabym tego, Frank. Ja to robi w ten sposb, e obcinam tutaj, o, tutaj i - tak, myl, e tutaj. Ale atwo jest zniszczy drzewko, jeli si obcina zbyt wiele. - A co powiesz o spryskiwaniu, Herbercie? - Nie powiniene spryskiwa zbyt czsto, Frank. Ja zwracam specjaln uwag, eby spryskiwa take kor drzewka, nie tylko licie, i uywam raczej troch silniejszego roztworu ni ty... etc, etc, etc. Telewidzowie brytyjscy musz godzinami oglda takie audycje. Istot przekazywanych im wskaza jest to, e niczego nie mona robi teraz. Powinno si to byo zrobi jeszcze w lutym, a skutek wczesnej pracy zalea od czego, co zrobio si w kwietniu poprzedniego roku. A zatem ochota, z jak oglda si tego rodzaju program, wiadczy o entuzjazmie. Widzowie musz by istotnie przywizani do gleby.

32

Nam wystarczy, jeli przyjmiemy, e czytelnik zadowoli si skrawkiem trawnika, strzyonym raz w tygodniu przez jakiego dziwaka, lubicego osobliwe zajcia. Jeli yczycie sobie czego wicej, powinnicie zajrze do jakiej innej ksiki. Ale musicie wtedy przemyle na nowo plan caego waszego ycia; gdy dom i rodzina to do zaj jak na jednego mczyzn. Jeli rwnoczenie chcecie uprawia ogrd, dopraszacie si po prostu dodatkowych kopotw.

4. GOSPODARZE I GOCIE
Czy to z ycia, czy z ksiek wszyscy dobrze znamy wspczesne zjawisko zwane Magnack Rezydencj. Przez sale bankietowe i galerie prowadzi si procesje ludzi z otartymi nogami, a przewodnik wygasza rwnoczenie swj rytualny komentarz: Nad tym marmurowym kominkiem widzimy portret Sidmego Hrabiego, malowany przez Raeburna. Midzy oknami znajduje si posg Jana Baptysty, duta Basty Pasty, wykonany dla Pitego Hrabiego w roku 1678. Gobelin pochodzi z Flandrii i przedstawia Mojesza w sitowiu..." Przy wejciu siedzi sam markiz i sprzedaje pamitkowe broszurki z wasnym autografem po p korony sztuka. Patrzc na ten handel (jakkolwiek byby oywiony) moemy nawet dozna przelotnego wspczucia dla wacicieli ziemskich, ktrych domy zostay w ten sposb otwarte dla publicznego wgldu. Mimo to jest faktem, e dom, ktrego nigdy si nie odwiedza, ''jest zaledwie wart tego, eby go utrzymywa, pomijajc sam konieczno posiadania dachu nad gow. Gdy nawet najzwyklejszy dom musi by odwiedzany, zupenie tak, jak ksika musi by czytana. Gospodyni musi porednio da do poznania, e w wysiek przyszed jej bez wysiku... Tak samo artycie potrzebna jest publiczno, a sztuka teatralna, ktrej nigdy nie wystawiono, nie jest w ogle sztuk. W tym sensie pani domu musi zawsze by gospodyni, jeli ma uprawia swoj sztuk i pozwala, aby j podziwiano. Wie ona take, e jej codzienne wystpy bd coraz gorsze, jeli nie bdzie okresowych i specjalnych okazji, wymagajcych specjalnego wysiku. Wizyta twojej szwagier-ki (kobiety o krytycznym oku) spowoduje odmalowanie ogrodowych mebelkw. niadanie, wydane dla dawnej dyrektorki szkoy, wzbudza w tobie z jakich powodw ochot do ukazania jej obrazu spokojnej zamonoci i powodzenia w wiecie. Zatem wysiek, jaki pani domu wkada w sw codzienn prac, podwaja si, gdy oczekuje ona goci. Lecz idea gocinnoci ma dwa oblicza, gdy troska o to, by wywrze wraenie, czy si z decyzj doprowadzenia do tego, eby tej troski nie byo wida. Gospodyni musi porednio da do poznania, e w wysiek przyszed jej bez wysiku i e nie poczyniono adnych specjalnych przygotowa. Wyjania ona bez sw, e st jest zawsze tak lnico wypolerowany, e pokj jest zawsze tak wysprztany, a orchidee zostay niedbale rzucone w pierwszy lepszy wazon, jaki by pod rk. Wie ona, e kada wzmianka o wiadomym deniu do efektu musi zepsu mniemanie o niej nawet wrd ludzi, ktrzy orientuj si rwnie dobrze jak ona, e wysiek jest nieodczny od upragnionego rezultatu. Przypumy teraz, e dom twj zosta umeblowany i wypolerowany a do ostatniego, oprawionego w srebrne ramki (i opatrzonego autografem) portreciku na fortepianie. Nadszed czas, eby zaprosi przyjaci i ssiadw, bdziesz wic troskliwie ukada plany przyjcia i powicisz

33

wiele godzin pracy, eby wywrze na nich jak najlepsze wraenie. Praca moe by dzieem sztuki albo czarn robot, zalenie od twojej indywidualnej postawy. Znudzona i zbuntowana pomoc najemna patrzy na prac w domu jak na co, co trzeba w jaki sposb skoczy, za co bezporednio otrzymuje pienidze, a ostateczn nagrod jest wypoczynek; natomiast prawdziwa pani domu i gospodyni widzi w tej pracy raczej sposobno do wykazania, czego potrafi dokona. Podobnie jak midzy artyst a woem roboczym, rnica nie ley tu w istocie pracy, lecz w rodzaju indywidualnego do niej stosunku. Nie ma takiej rzeczy, ktrej kto nie zrobiby za zapat, a kto inny (przynajmniej w tej chwili) tylko dlatego, e si o to zaoy. Nie ma takiej niewygody, ktrej by kto inny nie uzna za przygod. Praca rni si od rozrywki tylko wwczas, jeli trzeba j wykonywa jeszcze wtedy, gdy ju jestemy ni zmczeni; a ludzie mog j wykonywa nawet podczas zabawy. Dlatego jedn z tajemnic szczcia jest robienie wszystkiego w sposb artystyczny. Nakrywanie stou do obiadu jest zabaw lub utrapieniem, w zalenoci od podejcia, a przede wszystkim gospodyni ma najswobodniejszy wybr midzy tymi dwoma ewentualnociami. Mczyni s pod tym wzgldem mniej uprzywilejowani, gdy skala ich inicjatywy jest zwykle mniejsza. Moe istnie - i prawdopodobnie istnieje - artystyczny sposb bilansowania rachunkw towarzystwa, lecz na pierwszy rzut oka otwiera si tutaj skromniejsze pole dziaania ni przy nakrywaniu do stou. To kobieta - jako gospodyni - ujawnia i ukrywa zarazem sw sztuk, wywierajc wraenie na ssiadach i olniewajc przyjaci. Bez goci jej dom byby niechlujny, a jej ycie niepene. By gospodyni, to znaczy rwnoczenie - by pani domu. O pewnym ksiciu, yjcym w bogactwie na pocztku naszego stulecia, mwiono, e mia 400 osb suby paacowej i rwnie wiele folwarcznej, opiekujcej si trzydziestoma tysicami akrw obszaru, otaczajcego jedn tylko z kilku rezydencji, w ktrej ksi okresowo przebywa. Sucym pacono wwczas przecitnie okoo funta miesicznie, a rednio prosperujce gospodarstwo zatrudniao ich nie mniej ni dziesicioro. O tym samym ksiciu mwiono take, e jego gocie, gromadzcy si na sporadycznych domowych przyjciach (kady przybywa z wasnym sucym lub - jeli to bya dama - z wasn pann suc), rzadko byli witani przez gospodarza osobicie. W gruncie rzeczy nie mieli pewnoci, czy w ogle si z nim zobacz. Jego wasne apartamenty byy oddalone i tylko niewielu wybranych rzeczywicie do nich zapraszano. Reszta bya szczliwa, gdy moga zabawia si wzajemnie i zerkn tylko na ksicia na torze wycigowym. Dzisiaj, dla wikszoci z nas, gocinno jest czym zupenie innym. Pomidzy nami a ksiciem istnieje, rzeczywicie, ostry kontrast, bo cho nasza osobista serdeczno jest zapewne wiksza, to nasza pomoc domowa jest z ca pewnoci mniejsza. Mimo to moemy nauczy si od ksicia zasady stosunkw midzy gospodarzem a gociem. Z wyjtkiem bardzo krtkiej wizyty naley wprowadzi tu jak odrobin segregacji. Dlaczego? Poniewa gospodyni, majca bardzo ma lub nie majca adnej pomocy domowej, nie mogaby inaczej utrzyma fikcji, e gocinno przychodzi jej bez wysiku. Musiaaby przestawi cae swoje gospodarstwo na uytek goci i jej praca, po weekendowej wizycie, staaby si najzwyklejsz prac niewolnicz. W obecnych warunkach pierwsz zasad gocinnoci jest

34

zapewnienie gociom osobnego skrzyda domu lub te osobnego domku z wasn azienk i kuchenk. Nie kady moe sobie na to pozwoli i nie kady tego pragnie; lecz w innym wypadku nie naley zaprasza goci na duej ni na bardzo niewiele dni. Nieudane wizyty o wiele czciej osabiaj, ni podtrzymuj przyjanie. Ci, ktrzy nie maj warunkw, eby zaprosi goci na duej, zawsze jednak mog poprosi przyjaci na obiad i przyjmiemy, e to wanie masz zamiar uczyni. Ale ile bdzie osb? To pytanie kae nam zaj si stoem i problemem rozsadzenia goci. Wszyscy wiemy, jak to gospodyni gryzmoli plan stou i gryzc owek mruczy: Przypumy, e George'a posadzimy tam, jego on tutaj, naprzeciw mnie, a Tony'ego na kocu - ale wtedy Michael bdzie siedzia obok wasnej ony, do licha!" Problem, gdzie kto ma siedzie, jest bardzo istotny i opiera si na tradycji sigajcej czasw feudalnego dworu, z podium na dalekim kocu, liczc od drzwi. Wysoki st *1, jak wci si go jeszcze nazywa w yciu college'w, umieszczony by na podium, w poprzek sali. Z kadej jego strony biegy awy, lecz tam, gdzie dla aw nie byo miejsca, przy kocu stou, w pobliu prywatnej komnaty lub werandy lorda sta fotel. Z tego ukadu wywodzi si caa angielska tradycja pracy w komisjach, w czasie ktrej jeden tylko czowiek siedzi w fotelu (w jedynym fotelu) - dlatego nazywa si go przewodniczcym2. Jak to wci jeszcze czyni rektor college'u, spoglda on na st midzy dwoma rzdami ludzi, z ktrych poowa siedziaa przodem, a poowa tyem do sali. Dlatego w tradycji angielskiej przetrwa pogld, e gwne miejsce przy stole winno by zarezerwowane dla pana domu. Istnieje jednak rozwizanie alternatywne, wedug ktrego fotel przesuwa si do rodka, a inne miejsca, wszystkie zwrcone przodem do sali, biegn z obu jego stron; jest to zwyczaj pniejszy, kojarzcy si z bankietami, a take ze szkoami dla dziewczt, gdzie kadziono nacisk na odpowiednie zachowanie si. Dla naszych obecnych celw moemy - i mamy zamiar spokojnie pomin w drugi wzr. Tradycyjny ukad miejsc posiada kilka implikacji, wanych z towarzyskiego punktu widzenia. Po pierwsze, dugo stou bya nieco mniejsza ni szeroko sali; pocztkowo rwnaa si dugoci kody drzewa, ktrej mona byo uy jako wizania; wynosia, powiedzmy, 30 stp. Przyjmujc (powiedzmy) 2 stopy luzu z kadej strony i przyznajc po 2 stopy dla kadej osoby, otrzymamy po 11 miejsc z kadej strony, a 24 miejsca w ogle. Czy taki, czy te inny by ukad normalny, liczby 6 i 12 najwidoczniej byy brane pod uwag, gdy jeszcze dzisiaj sprzedaje si noe i talerze w ilociach po 12 i po 6 sztuk. Po drugie, st by zbyt dugi, aby moga rozwin si przy nim oglna rozmowa. Taka rozmowa nie byaby te wskazana, gdy wrd obecnych istniay stopnie wedug starszestwa i rangi. P tuzina osb mogo omawia sprawy pastwowe z panem domu lub lordem. Inni, o mniejszym znaczeniu, wymieniali wasne ploteczki, a modzi ludzie grupowali si przy kocu stou, gdzie ich nieprzystojne arty syszeli tylko oni sami. Przy takim stole nie ma waciwie jednej grupy, lecz cztery, zrnicowane od seniorw do juniorw i od ludzi szacownych do frywolnych. Ukad taki daje wspaniae moliwoci dyskryminacji i obrazy, jeli wrd hooty posadzi si wanie tych, ktrym najbardziej zaley na tym, eby siedzie wyej. Ale cay ten plan zaley od
1 St dla profesorw. - Przyp. tum. 2 W oryginale chair - fotel, chairman - przewodniczcy (zebrania, komisji itp.). - Przyp. tum.

35

dugoci stou, szerokiego na trzy deski, z ktrego kracw ludzie nawzajem si nie sysz, i (w kocu) od liczb 12 i 6. Z t angielsk tradycj kontrastuj zupenie inne zwyczaje Chin i Japonii. W kadym z tych niezwykle cywilizowanych krajw obyczaj nakazuje, eby st by okrgy. Dlaczego? Poniewa dawno temu kto (prawdopodobnie Konfucjusz) zwrci uwag, i okrgy st jest konieczny, jeli wszyscy obecni maj mie jednakowy dostp, ze swymi paeczkami, do jednej, wsplnej misy. Zaobserwowano take (zrobi to bez wtpienia Mencjusz), e okrgy st, obliczony na wicej ni dziesi czcigodnych osb, miaby nadmiernie dugi promie - byoby wic trudno dosign misy, co krzywdzioby ludzi o nieco krtszych rkach. Dlatego na chiskim przyjciu ilo goci wynosia raczej dziesi osb. Ta sama liczba odpowiada zwyczajom japoskim, z tym e w przyjciu bierze naprawd udzia piciu mczyzn, lecz kademu z nich przydziela si gejsz, co razem czyni 10 osb. Zaoywszy nawet, e dziewczta nic nie jedz, zajmuj one jednak tyle miejsca, jakby jady, zatem piciu zaproszonych stanowi dogodne maksimum. Dlatego na Dalekim Wschodzie talerze, czarki i filianki sprzedaje si w ilociach po pi sztuk. Uznane tradycje zakadaj tam, e przyjcie bdzie wiksze i mniejsze zarazem ni przyjcie angielskie. Mniej osb gromadzi si przy stole, lecz wicej moe bra udzia w rozmowie. Wszyscy obecni s sobie rwni, nikogo nie skazuje si na to, by siedzia wrd hooty; przeciwnie ci, ktrzy nie nale do grnej dziesitki", nie siedz nawet przy tym samym stole. Znawcy legendy o krlu Arturze przypominaj sobie, e okrgy st by w Camelot meblem zasadniczym, lecz byy to raczej stoy ustawione w koo, przy czym wszyscy rycerze siedzieli twarz ku rodkowi, a sam rodek by pusty i uwijali si w nim sucy i komedianci. St, znany nam dzisiaj jako st okrgy, angielscy podrnicy zobaczyli po raz pierwszy w Chinach i sprowadzili go do siedemnastowiecznej Anglii razem z herbat i porcelan. Ta zmiana w stylu mebla przyniosa z sob i rozpowszechnia inny obyczaj. Domownicy, ktrzy dawniej zajmowali miejsca najnisze, zostali teraz usunici jeszcze niej - na sam d. Towarzystwo rozwarstwio si w nowy sposb i okrgy st sta si uznan alternatyw tradycyjnego stou dugiego. eby jeszcze bardziej skomplikowa te sprawy, ludzie' epoki wiktoriaskiej wprowadzili st kwadratowy lub owalny, sprytnie czc wszystkie zwizane z tym, a ju minione trudnoci. Nie powicimy tu tym okropnociom adnej uwagi poza tym, e uyte na nie drewno mona by wykorzysta w inny sposb. Dla obecnej generacji gospody wybr ogranicza si do stou dugiego lub okrgego, do wielokrotnoci midzy liczbami 6 i 5. Czy w przyjciu ma wzi udzia pi, sze, osiem, dziesi czy dwanacie osb? W dawnych czasach, gdy zastanawiano si nad znacznie wiksz iloci goci bez popadania w panik, posiki byy gotowane, przygotowywane, podawane i usuwane przez liczny personel suby domowej. ...jej waciwe miejsce zajmuje go pci mskiej Dzisiaj, w zupenie innych okolicznociach, przyjmijmy, e dwanacie osb to ilo, ktr moemy obsuy, jeli idzie o naczynia, szklanki, noe i widelce. Ale ile osb naprawd by powinno? Zaczynajc od mniejszych liczb, zgdmy si, e cztery czy nawet pi osb nie tworzy

36

jeszcze przyjcia. Przy szeciu osobach mona prowadzi rozmow ogln, lecz istnieje tu tendencja do wyodrbnienia si dwch grup, obejmujcych po troje rozmwcw. Orientujemy si, e przy omiu osobach zachodz pewne trudnoci, jeli przy dugim stole pci maj by pomieszane. Gospodyni zostaje wtedy na boku, a jej waciwe miejsce zajmuje go pci mskiej, ktrego mona albo nie mona poprosi, eby poda fasolk lub szparagi. Ze wzgldw towarzyskich semka jest zatem niepodana z wyjtkiem, by moe, owalnego stou. A jak wyglda sprawa z dwunastoma osobami przy dugim stole? Jest rzecz niemal nieuniknion, e w praktyce ilo ta podzieli si na dwie grupy po sze lub trzy po cztery osoby. Jako waciwa liczba pozostaje zatem dziesitka, z czterema osobami po kadej stronie, i z gospodarzem i gospodyni na ich waciwych miejscach. Przy dziesiciu osobach oglna rozmowa jest zupenie moliwa, gdyby nawet, ze wzgldu na du ilo czasu, utworzyy si dwie grupy po pi osb. Co wicej, przyjmujc, e z pocztku moe by dwanacie talerzy, przyjcie dziesicioosobowe ma jeszcze t zalet, e mona na nim co stuc. Poniewa inne zalety przyjcia na dziesi osb s rwnie cenne, takie wanie przyjcie moemy przedkada nad inne. Czy mamy nakry do stou przed przyjciem goci? W domu pozbawionym suby daje to t korzy, e powstrzymuje goci od zaofiarowania si z pomoc. A ich pomocy z zasady si nie pragnie, poniewa nie ma czasu, aby im pokazywa, gdzie trzyma si nakrycia. Z drugiej strony nakrywanie do stou jest duym kopotem dla gospodyni, a moe nawet i dla gospodarza. Po okresie gorczkowej dziaalnoci gospodyni nieskazitelnie ubrana i uczesana, wymanikurowana i pachnca - powinna (teoretycznie) zej po schodach w sam por, by powita goci. Musi ona sprawia wraenie, e obiad sam si ugotowa, a ona miaa dwie godziny (a nie dziesi minut), eby si wykpa i przebra. Przekracza to moliwoci kadej gospodyni, a take aden go w to nie uwierzy. Wikszo z nas moe doj do wniosku, e uda nam si osign wicej przy mniejszych staraniach. Dc do prostszego stylu, pozwalamy gociom zorientowa si, e pracowalimy do ostatniej minuty. Jakkolwiek z chwil ich przybycia moemy by wypoczte, w gruncie rzeczy nie udajemy, e przez cay dzie oddawaymy si lenistwu. Gospodyni wie, oczywicie, e za chwil znowu musi znikn, aby pilnie dogdn zupy, i zostawia gospodarza, penicego funkcj barmana. Zjawiajc si co pewien czas ponownie, owiadcza teraz, e podano do stou. Byy czasy (w roku, powiedzmy, 1913), niektrzy jeszcze je pamitaj, gdy menu wygldao tak: Zupa jarzynowa Krem Comtesse * Turbot z wody - Homar w sosie * Kotlet cielcy Provincial" * Roast beef Kalafiory - Mode ziemniaczki *

37

Gotowane kurcz Szynka * Placek ze liwek z kremem * Galaretka Maraschino Legumina Kawa Ciekawe, jak bardzo zmieniaj si zwyczaje. W czasach, gdy ludzie chodzili pieszo, jedzili konno lub na rowerze, byli w stanie zje taki obiad. W wieku motoryzacji utracilimy t zdolno. Po cocktailu, kotlecie i deserze moemy ju tylko wypi filiank kawy. Przeraeni tym, co mog nam powiedzie nasze wagi w azienkach, ostronie bierzemy mae porcje i wzdrygamy si na myl o dobieraniu. Nie jest to moe dieta, na ktrej ludzie zdobywali imperium, ale upraszcza ona zadanie gospodyni-kucharki. Dziki temu moe ona gra podwjn rol, znikania i pojawiania si znowu, gdy sytuacja tego wymaga. Potrzebna tu jest pomysowo, lecz prac mona wykona. Pozostaje jednake jeden problem. Czy panie powinny odej od stou, zostawiajc mczyzn, pijcych szklaneczk porto, czy wszyscy od razu powinni przej do salonu na kaw i koniak? Istniej na ten temat dwie szkoy mylenia, a troch zaley te od tego, co zwyko si nazywa geografi domu. Wzgldy fizjologiczne przemawiaj jednak za podziaem i naley co powiedzie w obronie porto, pod warunkiem, e stworzy si alternatyw dla tych, ktrym brak odwagi. Jeli powodzenie przyjcia polega na tym, e wszyscy nawzajem nawizuj na nim znajomoci, istnieje racja, aby na pewien czas rozdzieli pci; idzie zwaszcza o to, aby pogadali z sob mczyni, ktrzy dotychczas rozmawiali gwnie z paniami. Z drugiej strony mona by argumentowa, e pci same maj skonno do segregacji i e owa skonno nie wymaga zachty. Mona std wyprowadzi kocowy wniosek, e ukad i charakter grup si zmienia i e nie mona stosowa tej samej reguy w kadym przypadku. Omwmy teraz powszechniejsz form rozrywki: cocktail-party - jedyne przyjcie, na jakie obecnie mona zaprosi wiele osb na ten sam wieczr. Biorc historycznie, cocktail jest to aperitif, ktry pije si przed obiadem. Zyska on due znaczenie w USA podczas prohibicji, gdy ze stow usunito wino, lecz gdy wybrani gocie w drugim pokoju mogli pi alkohol, nie widziani przez tych, ktrym ich oficjalne stanowisko lub pogldy religijne kazay trzyma si na uboczu. Wino jest wci jeszcze raczej wyjtkiem ni regu na stole amerykaskim, gdy pami o prohibicji przemawia na korzy innych (o wiele mocniejszych) trunkw, ktre podaje si na wstpie. Wkrtce stao si jasne, e w cocktail-party mog bra udzia ci, ktrzy wybieraj si na obiad gdzie indziej, stajc si w ten sposb przedmiotem osobnego zaproszenia. Wielkie przyjcie z obiadem stao si w kocu dla wikszoci ludzi czym niemoliwym, opuszczaj wic cocktail, eby zosta sami. Chiskie sowo na okrelenie cocktail-party znaczy: dwie godziny stania" i w charakterystyczny sposb oddaje istot rzeczy. Zasada takiego przyjcia polega na tym, e powinno si sta i kry po pokoju. Na zaimprowizowanym spotkaniu lub przy nieoczekiwanie

38

maej frekwencji goci gospodyni orientuje si czasem, e krzese wystarczy dla wszystkich. Czemu nie usidziemy?" - pyta promiennie, a ludzie zgodnie zapadaj w fotele. Waciwa odpowied na to pytanie (gdybymy mieli na nie odpowiedzie), ktrej nikt nigdy nie da, brzmi: Bo wtedy to ju nie bdzie cocktail-party!" I istotnie nie bdzie, gdy wszyscy zostaniemy przygwodeni do swych miejsc przez zwyk grzeczno. Mczyzna, ktry raz posadzony obok pani A, zdecydowanie wstaje po dziesiciu minutach, mwi jej caym swym zachowaniem, z wyjtkiem sw: Pani mnie nudzi, a ja chc porozmawia z t adn dziewczyn pod oknem". Co wicej, model nowoczesnego fotela czyni sam czynno wstawania rzeczywistym i widocznym wysikiem. Mczyzna musi istotnie walczy, aby uwolni si, mruczc jakie usprawiedliwienie w rodzaju, e nie chce monopolizowa dla siebie towarzystwa pani A. Lecz ona, ze swej strony, nie ma adnej pewnoci, e ktokolwiek zajmie jego miejsce. Moe wic, dziaajc w obronie wasnej, rwnie wsta i znw wprawi w ruch cae przyjcie. W warunkach ruchu atwo jest uchyli si od jakiej rozmowy, ktra przecigna si zbyt dugo. Rozmawiajc z pani A, spostrzegamy nagle pukownika B. Halo, John! - woamy z entuzjazmem. - Od lat ci nie widziaem! Wyjedae?" Nasz entuzjazm ze spotkania z B usprawiedliwia opuszczenie pani A, ktra zreszt spostrzega wanie C, a jego zainteresowanie rozmow z D wygaso wanie mniej wicej w tym samym czasie. Stanie i krenie z miejsca na miejsce moe by mczce, lecz jest to jedyny sposb urzdzenia cocktail-party. Pierwsz zasad takiego przyjcia jest ruch - alkohol dopiero drug. Naszym nastpnym problemem jest zdecydowanie si na liczb goci. Niektre gospodynie spojrz tylko na swj kalendarzyk wizyt i owiadcz, e powinnimy zaprosi 17 par maeskich, co czyni 34 osoby, a przy normalnej iloci odmw sprawia, e oczekujemy 28 osb, a 24 zjawiaj si rzeczywicie. Jednake takie gospodynie nie nale do najlepszych, a ich podejcie do zagadnienia jest zasadniczo nienaukowe. Powinnimy raczej zacz nasz rachunek od maksymalnej liczby osb, jak nasz dom i parking jest w stanie przyj. Przypumy, e zostaa ona ustalona (z moliwoci pomyki) na ogln liczb 80. Nastpnie musimy ustali liczb minimaln, zapewniajc udane przyjcie. Dochodzc do tej cyfry, musimy przede wszystkim pamita, e nieudane mae przyjcie to takie, na ktrym wyczerpujemy temat rozmowy z A, przechodzimy do B, C, D itd., eby potem znw stan twarz w twarz z A. Krg jest zbyt may, c> skania nas do przypomnienia sobie, po 50 minutach, e przyrzeklimy wpa jeszcze na inne przyjcie. Gwar rozmw zaczyna cichn i rozlega si warkot odjedajcych samochodw. Okoo 8.10 gospodarz i gospodyni zostaj sami, mwic do siebie z nadziej: Myl, e si udao", cho wiedz, oczywicie, e tak nie byo. Byo zbyt mao goci, eby mogli zabawia si nawzajem duej ni przez ptorej godziny. Jakie wic jest minimum? Zmiennym czynnikiem jest tutaj poprzednia wzajemna znajomo goci pomidzy sob, lecz wyniki bada wykazuj, e rozmowy na cocktail-party trwaj przecitnie okoo trzech minut. Ludzie, ktrzy przez kwadrans rozmawiaj z A, to zwykle ci wanie, ktrzy omijaj B, witajc si z nim tylko przelotnie, gdy zwracaj si do C. To utrzymuje ow przecitn w normie i spokojnie moemy przyj, e na dwugodzinne przyjcie potrzeba nam przynajmniej 40 goci. Dlatego liczba optymalna musi znajdowa si pomidzy 40 a

39

80. Czy moemy by bardziej dokadni? Tak, moemy i musimy. Gdy jeli wszyscy spotkaj si z wszystkimi na przyjciu czterdziestoosobowym, nie moe im si to uda na przyjciu dwa razy wikszym. Opuszcz je z uczuciem, e spotkali si tylko z poow goci i zostali zaledwie formalnie przedstawieni obecnej na przyjciu znakomitoci. Moe to wzbudzi w nas podejrzenie, e nawet 70 osb to chyba za duo. Z drugiej strony, w krgu 45 goci nie spotkaj si tylko ci, ktrzy nie chc spotka si z sob, albo z powodu wzajemnej do siebie nienawici, albo z powodu rnicy wieku. Dlatego ostatecznym rozwizaniem jest zaproszenie 55 osb, z domniemaniem, e w rzeczywistoci przybdzie ich okoo 50. I podczas gdy ludzi, ktrzy dobrze znaj si nawzajem, moe by mniej wicej 40, najlepsze przyjcia obejmuj jeszcze 10 lub 12 osb, nie znanych w ssiedztwie lub bawicych tylko przejazdem. Twoje przyjcie nie powinno by cakiem podobne do ostatniego, na ktre bya zaproszona, i skupia te same osoby w innym otoczeniu. Udany cocktail wymaga, w idealnym wypadku, szecioosobowej obsugi. Zajmuje si ona parkingiem, paszczami i kapeluszami, witaniem przybyych, napojami, zakskami i dopilnowywaniem, aby gocie nie stali samotnie. W praktyce te zespoy mona podwoi albo w ogle z nich zrezygnowa. Tam, gdzie jest odpowiednio wiele miejsca, mona czasem pozwoli, by gocie parkowali, gdzie maj ochot. Gospodarz witajcy goci moe take upora si z ich deszczowymi paszczami i kaloszami - albo te, w lecie, moe w ogle nie by takiego problemu. Ta sama osoba moe si, zapewne, zaj somkowymi kapeluszami i cocktailami. Jednake w przypadkach, gdy gospodarz i gospodyni nie maj adnej pomocy, dobranej spord goci czy wynajtej, gospodyni zajmuje si witaniem goci, a gospodarz peni funkcj barmana. Teoretycznie gocie mog wwczas parkowa tam, gdzie im si podoba, skada paszcze na najbliszym krzele oraz instynktownie orientowa si, gdzie znajduje si miejsce, w ktrym mona by przypudrowa nosy. Teoretycznie te gospodyni, powitawszy wszystkich przy wejciu, moe potem swobodnie kry wrd goci i czstowa ich ostrygami. Ale niefortunnie si skada, gdy ostatni go przybywa tylko na pitnacie minut przedtem, zanim pierwszy go si poegna. Co wicej, podczas gdy przy drzwiach trwa wymiana grzecznoci, wrd tych, ktrzy przybyli wczeniej, mog si dzia rzeczy najbardziej przeraajce. Biedna pani X, wdowa, zostaa porzucona w kcie jak wrak. Pan i pani Y, nowo przybyli, ktrzy nie maj tutaj nikogo znajomego, rozmawiaj z sob w drugim kcie. Jeli idzie o biskupa Z, gocia honorowego, to w ogle nikt z nim nie rozmawia. Przy drzwiach wiodcych na taras jaki go przypadkowo stuk szklank, zamieniajc dywan w pole minowe z rozbitego szka. Doktor Alpha, ktry przyby wczenie, eby mc pojecha potem na inne przyjcie, stwierdzi, e jego sportowy wz zosta zablokowany przez samochd pani Omegi, w ktrym zepsu si hamulec. Po odjedzie ostatniego samochodu... Z kuchni dolatuje zowieszczy zapach spalonych grzanek, a hol wejciowy jest w poowie zarzucony paszczami, ktre spady z krzese. Po odjedzie ostatniego samochodu gospodarz i gospodyni padaj na krzesa, kade z potn szklank whisky. No, mamy to ju z gowy" -

40

dochodz do zgodnego wniosku i w jakim sensie maj suszno. Ale jakim kosztem zdrowia, potu i ez? Dwoje ludzi usiowao wykona prac szeciu osb. Kade mogo pracowa za trzech, ale na nic si to zdao, skoro musieli robi wszystko rwnoczenie. To, czego usiowali dokona, byo niewykonalne. Sukces odniesiony w tej dziedzinie gocinnoci da si wymierzy dwojako: po pierwsze, iloci haasu, a po drugie, pn por, o ktrej ludzie si rozjedaj. Przyjcie, w ktrym uczestnicz odpowiedni ludzie w odpowiedniej iloci, czstowani odpowiednimi napojami i pikantnymi zakskami na papierowych serwetkach w odpowiednich odstpach czasu, wywoa gwar rozmw, ktry osignie punkt kulminacyjny mniej wicej w 90 minut potem, kiedy przyjcie miao si rozpocz. Haas ten da si wymierzy w decybelach, co daje jasne pojcie o wzgldnym sukcesie przyjcia. Dysponujemy jednak jeszcze innym, dodatkowym testem, do ktrego potrzebny jest tylko zegarek. Skoro cocktail ma si rozpocz o 6.30, ostatni go powinien przyby o 7.15, haas powinien wzrasta crescendo do godziny 8, a pierwsze poegnania powinny nastpi wkrtce potem. Pierwsze odjazdy nic nie znacz, ci gocie bowiem maj inne obowizki - a ju i tak s spnieni. Decydujcego testu dostarcza obserwacja, czy te nieuniknione poegnania wywouj lawin nastpnych. Jeli tak si dzieje i ostatni go odjeda, powiedzmy, o 8.10, przyjcie trzeba uzna za raczej nieudane. Z tego czy innego powodu ludzie chtnie je opuszczaj. Naprawd udane przyjcie funkcjonuje jak potny magnes, od ktrego si trzeba odrywa elazne opiki. Wczesne odjazdy przechodz nie zauwaone i haas lekko tylko si zmniejsza o 8.15. Niektrzy gocie egnaj si o 8.30, lecz pewna ich ilo technicznie zwana rdzeniem" - o 9 wci jeszcze haaliwie rozmawia i ostatnia grupa odjeda mniej wicej o 9.10. Przy tym nastpstwie wydarze przyjcie mona uzna za sukces. Lecz c powiemy, jeli przeduy si ono jeszcze bardziej? Niektrzy dawni mieszkacy Singapuru zapewne pamitaj pewne przyjcie, wydane przed wielu laty na paskim dachu jednego domu w Sepoy Lines. Goci pocztkowo byo okoo stu (problem suby nie istnia) i w wikszoci przybyli okoo godziny 7. Wicej ni poowa z nich bya tam jeszcze o 9, gdy zaczto podawa jedzenie - apki kurczt i miso z rona przyprawione korzeniami sposobem malajskim - i a do 10.30 nie rozpoczto oglnego egnania si. Gospodarz, kawaler, profesor anatomii, otoczony by potem rdzeniem" zoonym z jakiego tuzina mczyzn. Ich rozmowa bya tak interesujca, e pnoc mina nie zauwaona. Ze szklankami whisky, jako gwnym rdem ich natchnienia, weszli nastpnie w kocow (lub teologiczn) faz euforii. (W owym czasie leeli na pododze, z przyczyn technicznych, o ktrych nie ma potrzeby tutaj rozprawia). Okoo 3 nad ranem rozprawiali, oczywicie, na temat zagadki wszechwiata. Okoo 4.10 rozwizali j, dochodzc wkrtce potem do wniosku, e czas ju wrci do domw. Nazajutrz rozesza si plotka, e gospodarz ukry za chiskim parawanem magnetofon i e by teraz jedynym posiadaczem tajemnicy drczcej ludzko od czasu powstania najwczeniejszej cywilizacji. Gdyby to bya prawda, moglibymy susznie doj do wniosku, e przyjcie - sdzc po jego rezultatach byo wicej ni potrzebne. Mylilibymy si jednak, dowodzc, e najlepsze przyjcia cocktailowe

41

powinny trwa do wczesnych godzin porannych, gdy tak byo tylko na Dalekim Wschodzie, i to w pewnym okresie. Gdy nie ma chiskich sucych i malajskich szoferw, sytuacja jest zupenie odmienna. Pozbawieni tego rodzaju pomocy gospodarz i gospodyni obudziliby si z kacem, by ujrze wok siebie obraz ndzy i rozpaczy. Najlepsza poprzednia zabawa nie potrafiaby zmobilizowa ich do zada, ktre potem by ich oczekiway. I ta wanie wiadomo ley u podoa ostatniej zasady rzdzcej t form rozrywki: zasady, e wszystko musi by uprztnite, zanim gospodarz i gospodyni poo si spa. Jakkolwiek niech wzbudzaaby ta praca, naley j wykona natychmiast. Poranne soce nigdy nie powinno bezlitonie pada na sterty popiou z cygar i stuczone szko, puste butelki i resztki zaksek. Dla kadego szanujcego si domu byby to krok w kierunku zniszczenia i zguby. Mona wybaczy przespanie nastpnego dnia (ktrym jest niedziela), lecz nie mona dopuci do tego, by rozbudzone oczy spoczy z odraz na baaganie pozostaym z poprzedniej nocy. Jeli nawet nie mamy krzepy naszych dziadkw, to nie ma powodu, ebymy byli dekadentami a do tego stopnia.

5. DZIECI
Powikszanie si rodziny byo kiedy prawie nieuniknionym rezultatem maestwa, przy czym jedynie dua miertelno niemowlt regulowaa nadmiar przyrostu naturalnego. W spoeczestwach prymitywnych dzieci uwaano za rodzaj ubezpieczenia spoecznego, przyjmujc, e bd si one opiekowa rodzicami, gdy ci si zestarzej. Obecnie istnieje wiksza moliwo wyboru i ludzie czsto rozmylnie bywaj bezdzietni przez szereg lat lub przez cae ycie. Kiedy zdarza si cia, jest ona zwykle wynikiem rodzicielskiej decyzji, nasuwajcej przypuszczenie, e przynajmniej pocztkowo - pragno si potomka. Decydujc si wic na zaoenie rodziny, dane maestwo kieruje si dwoma moliwymi motywami. ona wie, e jako kobieta zdolna jest do dwch powanych dozna: maestwa i macierzystwa. Gdy dowiadcza obydwch, czuje si pod tym wzgldem rwna kadej innej kobiecie, lecz gdy tylko jednego, moe odczuwa pewien niedosyt; zapewne tym wikszy, gdy nie doznaje adnego z nich. M ze swej strony musi uzna te potrzeby ony, pragncej uzyska peni ycia, czciowo wiedziony uczuciem, czciowo za zdajc sobie spraw, e jej niezadowolenie doprowadzi do rozkadu maestwa. Mo e on jednak mie swoje wasne powody, dla ktrych pragnie potomstwa. ...traktujc dziecko jako chwilowy kopot. Moe tu chodzi o rodzinne, nazwisko, o dziedzictwo lub podtrzymanie tradycji. Jest to tym wyraniejsze, gdy rodzina naley do szacownych, lecz nawet bardziej przecitni ludzie mog pragn, by majtek rodzinny dziedziczy kto obdarzony zdolnociami i talentem. Z rozmaitych powodw (niektre z nich s trudno uchwytne) mczyzna moe pragn syna, a co wiksi pesymici mog chcie kilkorga dzieci, liczc si z utrat niektrych z nich. W przeciwiestwie do ony m patrzy zwykle dalej w przyszo, traktujc dziecko jako chwilowy kopot, niezbdny po to, by w kocu uzyska nastpc. By moe, jest do rozsdny, eby uwierzy, i syn potrafi osign to, czego ojciec nie potrafi. Dlatego moe zacz myle bardziej o szczciu rodziny

42

ni o osobistych celach. We wspczesnym wiecie osobliwie lekceway si problem rozmnaania si ludzi, moe po czci dlatego, e wnioski, jakie wycignlibymy z tych rozwaa, byyby zapewne sprzeczne z wszystkimi naszymi ideaami religijnymi i politycznymi. Jest rzecz do oczywist, e wyjtkowe uzdolnienia s czsto wynikiem rozmnaania si rodu, w ktrym rozmaite zdolnoci ju si przejawiy. Robotnik rolny, ktry zostaje gajowym, eni si z crk policjanta, a jego najstarszy syn zdobywa kwalifikacje chemika. Polubiajc nauczycielk, chemik ma dzieci, z ktrych jedno zostanie dentyst. Stomatolog, jak dentysta woli si nazywa, polubia crk uczonego i z dum obserwuje karier modszego syna, ktry zostaje kardiologiem o midzynarodowej renomie. Druga ona kardiologa jest crk i spadkobierczyni wybitnego finansisty, a jej dzieci mog pozwoli sobie na szukanie szczcia na arenie politycznej. Jedno z nich koczy karier na stanowisku ministra spraw wewntrznych, wchodzc do Izby Lordw jako pierwszy wicehrabia Jakmutam. W tej kolejnoci nie ma nic niezwykego. Zdolnoci odziedziczone po ojcu mog by wartoci raczej sta, lecz w kadym pokoleniu co do nich dodano i polityk (przyjmijmy) jest rzeczywicie bardzo bystry. Lecz co dzieje si potem? Czy wielce czcigodny minister wyczerpuje ju ca rodow inteligencj i energi, pozostawiajc po sobie synw sabych i tpych? A moe istniej przesanki, by wierzy, e nastpne pokolenie bdzie jeszcze wietniejsze? Za mao wiemy na ten temat, co wicej, nie bardzo zgadzamy si, jak naley mierzy dalsze sukcesy. Wiemy tylko, e syn znakomitego ojca ma zwykle mniej powodw do podejmowania wysiku, a w kadym razie moe si czu niezdolny do wspzawodniczenia z osigniciami przeszoci. Woli raczej zaniecha walki i pisze biografi ojca, a on dobiera sobie dobrze urodzon i pikn, przy czym najprawdopodobniej pozostaje bezdzietny. W braku jakiej nadajcej si do przyjcia teorii w tym przedmiocie moemy przynajmniej do dokadnie pozna sposb, w jaki rodzina dochodzi do wietnoci i potgi. Moemy zatem przyj jako fakt, e B, ktry zawdzicza start swemu ojcu A, musi czu si odpowiedzialny za zapewnienie swemu synowi C jeszcze lepszej pozycji. Jego poczucie dumy rodzinnej jest ostatecznie zrozumiae, a korzy, jak odnosi z tego spoeczestwo - jasna. Z drugiej strony, rozwj rodziny, ktrej wszystkie pokolenia s matokowate i leniwe, nie suy adnemu specjalnemu celowi. Rd, ktry naley zachca do rozwoju, to rd, ktry si ulepsza. Przyjmujc zatem, e chcemy mie dzieci, musimy nastpnie zdecydowa, jaka ma by ich ilo. Wszystkie wiate umysy odrzucaj jedno dziecko, ustanawiajc w ten sposb dwoje jako minimum, do jednak niewystarczajce do utrzymania populacji na jej obecnym poziomie. Mona by myle, e rodzina skadajca si z jednego chopca i jednej dziewczynki jest dobrze zrwnowaona, lecz w tym wypadku zbytnio si ufa, e syn si odchowa. Wobec faktu, e jaka choroba lub katastrofa moe spowodowa wyganicie mskiej linii rodziny, istniej uzasadnione powody, eby mie rezerw. Majc j zapewnion, wikszo ludzi uwaa rodzin za kompletn. Jeli wzrasta ona dalej, dzieje si tak czsto dlatego, e przewaaj w niej crki, jak np. gdy drugie dziecko (lub nawet trzecie) jest dziewczynk, a w rodzinie wci jest jeden tylko syn lub nawet nie

43

ma adnego. Mno si zatem crki, poniewa pragnie si syna. Jednake dua rodzina, skadajca si z piciorga lub wikszej jeszcze iloci dzieci, nie jest na og podana. Bo jeli ma ona zapewni dzieciom dobre wychowanie, to tylko kosztem powicenia si rodzicw. Picioro dzieci przy rednim midzy nimi odstpie dwch lat to mniej wicej wierwiecze spdzone wrd zmian pieluch i dogldania gospodarstwa. Ten stan rzeczy usprawiedliwia jedynie zaoenie, e dzieci s waniejsze od rodzicw. Ale czemu miaoby si tak zakada? Z pewnoci istniej przypadki, w ktrych ten fakt jest oczywisty, lecz teoria, mwica, e rodzice zawsze powinni y dla swych dzieci, jest absurdem. To prawda, e syn moe by Izaakiem Newtonem, lecz ojciec moe by Janem Sebastianem Bachem. Oczywistym absurdem jest wniosek, e kada nastpna generacja jest lepsza od poprzedniej - i taki wniosek nie prowadzi donikd. Pierwsze dziecko pojawia si zwykle w dwa lata po zawarciu maestwa i zdaje si, e tak jest najlepiej. Gdy maestwo zawarte jedynie z powodu romantycznej mioci trwa przecitnie okoo dwch lat i koczy si z jednej lub z drugiej strony odkryciem, e kto inny jest jeszcze bardziej romantyczny. Pierwsze dziecko zjawia si wic raczej we waciwym czasie, przydajc element trwaoci zwizkowi dwojga partnerw, ktry inaczej mgby si rozpa. Nie ma wrd maestw powszechnej tendencji do przeduania okresu bezdzietnoci, istnieje jednak, jak widzielimy, skonno do zawierania maestw w modym wieku; w rezultacie pewna ilo modych osb yjcych w zwizku maeskim miaa do czasu, by znale jaki obiekt zainteresowania poza domem. Odkadanie przyjcia na wiat pierwszego dziecka nie bdzie tu lekarstwem, gdy moe to zagrozi samemu maestwu. Wychodzc za m w osiemnastym roku ycia i majc pierwsze dziecko w dwudziestym, dzisiejsza panna moda wchodzi w ten sposb w okres dwudziestu, dwudziestu piciu lat, w czasie ktrych jej czynnoci bd polegay gwnie na spenianiu obowizkw macierzyskich. Jeli przyjmiemy, e w okres zakoczy si, gdy pierwsze dziecko osignie wiek (powiedzmy) czternastu lat, ona i matka bdzie miaa, powiedzmy, czterdziestk, gdy bdzie moga odpocz. Jest to troch za pno, eby uczy si jakiego zawodu, a za wczenie, by przej na emerytur. Niektre kobiety mog pociesza si perspektyw zostania babk, lecz nie jest to, wzgldnie nie powinno by, zajcie wypeniajce cakowicie czas osoby bdcej zaledwie w rednim wieku. W tym miejscu moglibymy pokusi si o uwag, e ycie ma swoje ujemne strony, od ktrych nie ma ucieczki. Lecz ten ostatni problem narodzi si dopiero ostatnio i teoretycznie nie jest nieunikniony. Rodzice zwykle zrzucali swoje obowizki na niaki, dziewczta do dzieci, guwernantki i wychowawcw. Na niszych szczeblach spoecznych dzieci oddawano do terminu w wieku lat siedmiu lub w ogle ju piciolatki posyano do pracy. Pogld, e rodzice winni by osobicie odpowiedzialni za wychowanie swoich niedorosych dzieci, jest pogldem dwudziestowiecznym. Pewien pamitnikarz wiktoriaski wspomina, e jego ojciec rozmawia z nim tylko przy jednej okazji. Inny wiktoriaczyk chwali spacerujc niak za adny wygld powierzonych jej opiece dzieci - nie rozpoznajc w nich - swoich wasnych. Przybrani rodzice mieli istotne znaczenie dla osiemnastowiecznego stylu ycia, po czci dlatego, e dzieci z miasta

44

zwykle wychowywano na wsi. Wci jeszcze yj damy, ktre waciwie zupenie nie widyway swych latoroli w dziecistwie i pamitaj, e take ich rodzice mieli tylko jaki nieokrelony wpyw na pokj dziecinny, gdzie one same byy wychowywane. Majc pod dostatkiem suby domowej, matka moga widywa swe dzieci tylko przez kilka minut dziennie, a ojciec mg z atwoci unikn widywania ich w ogle. Obecnie, w zmienionych okolicznociach, rodziny yj w sposb, ktry ludzie zaczli uwaa za naturalny" i przynoszcy rezultaty, ktrych nie mona byo przewidzie. To, co moe (lub nie) przynie korzy dzieciom, stwarza z pewnoci dodatkowe utrudnienia rodzicom. W cigu caych lat nerwowego napicia, w cigu poowy ycia, ich codzienna rozmowa musi si znia do poziomu dzieci lub niedorostkw. W ten sposb zatrzymuje si ich rozwj umysowy. Niewiele osb zdaje sobie spraw, do jakiego stopnia nasz umys rozwija si (lub opnia w rozwoju) dziki rozmowie. Nasz inteligencj moemy zawdzicza wychowaniu, lecz jej praktyczna uyteczno wzrasta poprzez dyskusj. Uczymy si od siebie nawzajem poprzez perswazj i argumentacj, poprzez art i rozsdne rozwaania. Najwicej uczymy si poprzez kontakty z ludmi wybitnymi, ktrych wiedza i byskotliwo zmusza nas do milczenia. I o ile nasza inteligencja wyostrza si dziki takim kontaktom, o tyle przytpia si, gdy rozmawiamy z ludmi gupimi. Starania, jakie podejmujemy dla ksztacenia modocianych i niedojrzaych, kocz si tym, e sami zniamy si do ich poziomu. Zdobywaj oni dojrzao naszym kosztem, gdy wysiek, jaki wkadamy w wyjanienie im ABC, przeszkadza nam samym w zrozumieniu JKL. Kar za nauczanie jest opnienie wasnego rozwoju. Widzimy, e jest to niemal regu wrd nauczycieli, ktrych los polega na tym, e uwaa si ich za istoty mniej ni dojrzae. Nie zwracamy uwagi na to, e rodzice musz ponosi nieco podobne szkody. Nie moemy te zda sobie sprawy z ogranicze umysowych pomniejszajcych nasze horyzonty. Umys nasz, ktrego poziom naleaoby oceni, jest sam naszym jedynym miernikiem. Nie mamy sposobu dowiedzenia si, o ile inteligentniejsi moglibymy-by w innych okolicznociach. A mimo to wci pozwalamy na przytpianie naszego umysu. Gdy rodzina wiktoriaska zbieraa si wok jadalnego stou, zasad byo, e starsi rozmawiali, a modzie suchaa. Mona byo ogranicza zasig rozmowy, niektre tematy omawiano po francusku, lecz dla modych bya to tylko sposobno do nauki. Mieli tym wicej okazji, eby zda sobie spraw z wasnej ignorancji i powikszy zasb swego sownictwa. Dzisiaj natomiast dzieci rozmawiaj, a rodzice suchaj, przy czym adna ze stron nie odnosi korzyci, a obydwie wyranie na tym trac. Pozwlmy - dla ilustracji - zebra si przy kolacji rodzinie wspczesnej. Ojciec wrci wanie z miasta do podmiejskiego osiedla, dzieci wrciy ze szkoy. Nie liczc rodzicw, rodzina skadaa si z dwch crek, Joan i Rachel (jedna ma dziesi, a druga siedem lat), i z jednego syna, Timothy, lat pi. Dziewczta chodz do tej samej szkoy, lecz Timothy uczszcza do pobliskiego przedszkola. Ukryty magnetofon przekazuje potomnoci nastpujc rozmow: Ojciec: No, Timothy, czego uczye si dzisiaj w przedszkolu?

45

Timothy: Niczego. Ojciec: Wic co robie? Timothy: Pieklimy jabka i robilimy krem. Matka: A przedtem? Timothy: Kiebas i fasol. Rachel: Timothy tylko o tym myli. Timothy: Nieprawda! Nieprawda! Nie znosz ci! Matka: No, no. A ty, Joan? Joan: Mamy now pani. Nazywa si Miss Crawley i wszystkie uwaamy, e jest cudowna... tylko nosi okulary. Rachel: Zao si, e chcesz zosta jej ulubienic. Joan: Oh, zostawiam to Dianie. Rachel: Ktra, zdaje mi si, jest pierwsza we wszystkim. Joan: Nie, w rysunkach nie. Miss Crawley sdzi, e ja mam prawdziwe zdolnoci. Rachel: Wiksze ni do czytania Biblii? Joan: Obiecaa, e nie bdziesz o tym mwia... Rachel: Oh, zapomniaam. Ale to byo zabawne, chocia... to wszystko, co pisaa, e Ezaw by czarodziejem... Joan: Zamknij si, Rachel! (krzyczy:) Zamknij si! Matka: Nie haasujcie tak bardzo, dzieci. Tim, znalaze swoj ksieczk' z obrazkami? Bya na stole w kuchni. Timothy: Tak, wspaniaa. Jest tam kot, Klaudiusz, i nie umie pywa, ale chce zje ryb. Staw jest taki (rysuje palcem po stole), tutaj jest pot, a tam psia buda, a w niej buldog, on si nazywa Crusty i nie znosi kotw. Klaudiusz ma dug, dug wdk, tak dug (szeroki gest), z haczykiem na kocu, i zarzuca j (gest, ktrym Timothy przewraca kubek z mlekiem)... Matka: Przynie cierk i szybko to wytrzyj. (Porzdek zostaje stopniowo przywrcony). Rachel: Ta twoja ksieczka jest w kadym razie gupia, taka dla dzieci. Timothy: Nieprawda. Nieprawda! (Pacze). Matka: Nie powinna tak mwi, Rachel. Widzisz, ksika ciebie nie interesuje, bo jest dla chopcw. Ti-mowi si podoba. Joan: Pomaga mu w dowodzeniu gangiem. Rachel: On nie ma adnego gangu. Timothy: Mam, mam! I mj gang zawsze zwycia drugi gang. Rachel: Jaki drugi gang? Timothy: Freddy'ego i Michaela. Nigdy nie zgadniesz, jaki kawa zrobilimy im dzisiaj. Joan: No, opowiedz. Timothy: Dobrze. Wykopalimy du dziur, taaaa-k gbok i nalelimy tam wody. A potem pooylimy na to licie i ziemi i to wygldao jak trawa. Kiedymy uciekli i oni nas gonili, wszyscy w to powpadali, o tak - szast, prast! (gwatowne gesty, ale matka zdya usun kubek z

46

mlekiem). Rachel: Wic to ty i Teddy wykopalicie t dziur w trawniku przed przerw obiadow? Joan: Pewnie, 'e oni. Szczcie, e Miss Medhurst w ni nie wpada (miech). Rachel: Powiem wam, kto powinien w co wpa: Rosemary. Joan: Ktra Rosemary? Rachel: Rosemary Brent. Nasza nowa dyurna. Nie mam pojcia, dlaczego wanie j wybrano. Nie jest nawet mdra, cho jest taka brzydka i spdza cay czas na czyszczeniu tablicy.

Joan: Mylisz, e to ciebie powinno si wybra? Rachel: A czemu nie? Nie robiabym tyle zamieszania co ona. Wszystkie uwaaj, e ona jest drtwa. Sally przezywa j Rosemary Drtw. Joan: Mylaam, e ju dawno powiesz co o Sally. Rachel: To moja najlepsza przyjacika. Wczoraj ju ni nie bya, ale dzi jest ju znowu. Czytamy razem t sam ksik o rebakach. Tam jest klaczka, ktra si nazywa Prudence, i nikt nie przypuszcza, e ona bdzie dobrze biega, ale Jill bardzo j kocha i trenuje j w tajemnicy. Pewnego razu Prudence znika i wszyscy myl, e j ukradziono. Joan: A ja si zao, e ona w kocu zdobdzie pierwsz nagrod! Rachel: Nie doczytaymy jeszcze do koca. Jeszcze si zastanawiamy, czy to moe Cyganie j ukradli i ka jej pracowa w cyrku albo co podobnego. Matka: Ja myl, e to si szczliwie skoczy. Dzisiaj mamy do wyboru: pudding, krem czekoladowy albo placek z agrestem. Komu co da? (Zamieszanie, podczas ktrego dzieci wybieraj, przy czym zmieniaj zdanie, a Timothy chce mie wszystko). Rachel (podsumowuje): Wane w tej ksice jest to, e nie ma w niej chopcw, tylko dziewczta i konie, i pies, ktry si nazywa Larry. Timothy (mruczy): A w mojej ksieczce nie ma dziewczyn... Rachel: Jill ogromnie przejmuje si pokazem skokw i chce, eby Prudence zwyciya, wic kiedy zastaje stajni pust, wpada w rozpacz. Sally pakaa w tym miejscu, ale ja nie - i jej matka zawiadamia policj. Ciekawa jestem, czy j naprawd ukradli, czy tylko jako zgina? Joan: Nie martwiabym si tym zanadto na twoim miejscu. Timothy: Ja ju skoczyem. Mog i? Matka: Zaczekaj, dopki wszyscy nie skocz. Po-> tem moesz robi, co chcesz. Timothy: Oh, popieszcie si! Matka: Nie bd taki niecierpliwy, Tim. Czy tatu zjadby jeszcze co? Ojciec: Nie, dzikuj. Matka: No, to zdaje si, e skoczylimy. Rachel i Tim, sprztnijcie ze stou, a Joan pomoe mi w kuchni. Czy jest co w telewizji, co dzieci chciayby zobaczy? Sprawdmy: wtorek, mamy

47

Wycig kosmiczny" o p do sidmej, dla tych, co skoczyli ju prac w gospodarstwie... Los kae rodzicom sucha codziennie tego rodzaju rozmw; a nie jest to gadanina pgwkw, lecz rozmowa dzieci zupenie inteligentnych. Gdy dzieci bd starsze, poprawi si moe o tyle, e bd zadawa pytania, ktre mog niekiedy pobudza do mylenia. eby na nie odpowiedzie, rodzice mog czu si zmuszeni szybko czego poszuka w Bibliotece Publicznej. Jednake caymi latami pytania s na poziomie elementarnym i wymagaj jedynie odpowiedzi najprostszych, a s to wanie lata, w cigu ktrych rodzice powinni rozwija si umysowo. Pierwsz ofiar jest matka, lecz bdem byoby myle, e ojciec nie ponosi adnych szkd. Bo jeli ona zmuszona jest znia si do poziomu dziecicej rozmowy, to on znia si do poziomu ony. W rednim wieku oboje maj pustk w gowach. Rozwj umysowy lub jego opnienie mona z grubsza oceni na podstawie znajdujcej si w domu literatury. Jeli nie ma adnych ksiek, moemy chyba doj do wniosku, e niewiele tu mogo si rozwija. Czciej jednak ksiki przedstawiaj kolejne fazy naszego rozwoju. W przecitnym domu mog zatem znajdowa si przede wszystkim dziea, ktre ojciec studiowa zdobywajc zawd, powiedzmy, dyplomowanego ksigowego. Do nich mog doj nieliczne ostatnie wydania z tej samej dziedziny, niekiedy z nie rozcitymi kartkami. Jeli matka studiowaa kiedy ekonomik domow, bd tu take jej skrypty wraz z kilkoma nowszymi ksikami kucharskimi. Trzy lub cztery tomiki poezji ukazuj minion faz z wczesnego okresu maestwa, a rozmwki hiszpaskie s dla niej pamitk roku, w ktrym rzeczywicie odbya z mem podr do Andaluzji lub do Meksyku. Jeli sdzi po datach wydania, od kilku lat nie kupiono jednak adnych innych ksiek z wyjtkiem, by moe, podrcznika ogrodnictwa lub stolarki. Nastpnie mamy ksiki dla dzieci, cznie ze sownikiem, atlasem i encyklopedi dziecic, do ktrej dzieci zagldaj, eby dowiedzie si tego, czego rodzice zapomnieli lub czego raczej nigdy nie wiedzieli. W kocu mamy tanie wydania kieszonkowe, kupowane do pocigu, przewanie kryminay, a na dodatek moe kilka numerw Readers Digest". Tak wygldaby zasb ksiek w przecitnym domu mieszczaskim; wiadcz one wymownie, e rozwj umysowy rodzicw zatrzyma si z chwil narodzin pierwszego dziecka. Nie ma dowodw na to, eby rozwijay si ich zainteresowania, zmieniay upodobania, nie ma adnych oznak entuzjazmu dla dramatu lub historii, dla nauk cisych lub zagadnie wspczesnych. Zasb wiedzy rodzicw zosta przez nich nabyty w szkole lub w college'u. Nic nie wskazuje na to, eby interesowali si antykami lub rzeb, religi lub baletem. Wydaje si, e przestali si rozwija, odkd zaczli mie dzieci. Czy to przesada? Gdybymy chcieli, moglibymy twierdzi, e rodzice staj si aktywni umysowo po uoeniu dzieci do ek. Jeli maj kogo, kto by zosta przy maych, mog i na koncert, na interesujcy film, zaj si polityk lub zbiera znaczki pocztowe. Wszystkie te moliwoci istniej, lecz dla wikszoci ludzi pozostaj one tylko moliwociami. Mona uzna za fakt, e przecitna matka jest wieczorem zupenie wyczerpana, a przecitny ojciec niewiele mniej. Smutn konsekwencj tego stanu jest to, e maj oni mniej do zaofiarowania dorastajcym dzieciom. Powicajc im czas i energi w ich najmodszych latach, nie maj nic, czym mogliby

48

dzieli si z tymi samymi dziemi, gdy s nieco starsze. Idealny ojciec to ten, ktry potrafi rozmawia o skaach i o rolinach, o legendach i o gwiazdach, wzbogacajc w ten sposb ycie dziecka, ktre chce sucha. Idealna matka powinna pomc crce w ocenie poezji i muzyki, przyrody i sztuki. Jednake w okresie, w ktrym dzieci gotowe s sucha, rodzice nie maj im ju nic do powiedzenia. Wiktoriaskim dzieciom mwiono, e ma si je widzie, lecz nie sysze. Byo to moe bardziej teori ni praktyk, lecz zasada, e nie powinny nigdy zabiera gosu nie pytane, bywaa (w niektrych domach) przestrzegana do konsekwentnie. W rezultacie przypieszao to czsto rozwj intelektualny dzieci, przynajmniej od chwili opuszczenia przez nie pokoju dziecinnego. Fakt, e tylko czciowo rozumiay to, co syszay, by sam w sobie uyteczn lekcj pokory, uwiadomieniem, ile jeszcze trzeba si nauczy. Nowoczeni eksperci wychowania produkuj ksiki dla dzieci, ktrych sownictwo potrafi zrozumie umys najmniej dojrzay. Lecz inteligentne dziecko o wiele bardziej bawi sowa pocztkowo dla niezrozumiae, a jeszcze bardziej zdania, znaczce co przeciwnego, niby si wydawao. Dla wiczenia umysu dziecku potrzebne jest suchanie inteligentnej rozmowy, z ktrej moe zrozumie zaledwie urywki. Daje mu to materia do rozmyla na pniej. Lecz ten rodzaj edukacji zaley wanie od tego, eby dzieci byy widziane, a nie syszane, gdy jeli raz pozwoli im si przerywa starszym, rozmowa przestanie by inteligentna i poziom jej si obniy. Dopuszczajc dzieci do rozmowy, pozbawia si je okazji stania si dorosymi. Mog one naprawd, ju po skoczeniu szk, pozosta bardzo dziecinne. Nie istnieje, by moe, cakowite rozwizanie problemu starszego i modego pokolenia, lecz szkoa z internatem przynosi tu pewn ulg, ktrej nie sposb nie doceni. Suchamy najrozmaitszych argumentw wychowawczych za i przeciw internatowi, lecz wikszo z nich nie bierze pod uwag dwch zasadniczych jego korzyci. Pierwsza z nich wynika z faktu, e najtrudniej jest kierowa wasnymi dziemi. Wobec dzieci cudzych mona by beztrosko bezlitosnym, mwi im, co dostan na kolacj, lecz nigdy nie pyta, co by wolay, ustala godziny pjcia do ek bez wzgldu na program telewizyjny i od razu kara je za nieposuszestwo lub niegrzeczne zachowanie si. Znajc wszystkie te reguy, rodzice (przeciwnie) wahaj si przed wprowadzeniem ich w czyn. A moe dziecko, od chwili gdy ju opuci dom, bdzie z gniewem wspomina swoje wychowanie i zostanie dla rodzicw stracone? Obawa przed tym zraeniem si do rodzicw sprawia, e s oni pobaliwsi w o wiele wikszym stopniu, ni byliby wobec dzieci, ktrymi nie s zainteresowani osobicie. Jedyn na to rad jest robi przez zastpc to, czego nie chce si robi samemu. Std redniowieczna praktyka terminowania pocigaa za sob wymian dzieci w wieku lat siedmiu. Wspczesnym jej ekwiwalentem jest internat, gdzie gwny atut nauczyciela polega na tym, e nie jest on ojcem ucznia. Nie musi stara si o zdobycie jego uczu, lecz tylko o szacunek, stosujc przy tym wszelkie surowe metody, jakie tylko mog by potrzebne. W konsekwencji panuje dyscyplina, i porzdek, a wychowawca czsto, stopniowo, zaczyna cieszy si sympati, ktrej - jakby si to z pocztku wydawao - nie zdobdzie. Jeszcze waniejszy problem polega na tym, e internat skraca okres, w ktrym rodzice musz

49

wysuchiwa dziecicej paplaniny. Przy trjce dzieci w odstpach dwuletnich wyrok ten moe w ten sposb zosta zredukowany z lat (powiedzmy) dwudziestu do dwunastu. Nadejdzie moment, gdy ojciec bdzie mg wrci do kka dramatycznego, a matka podejmie eksternistyczne studia jzykw. Bd mogli kontynuowa swoje przerwane zainteresowania fotografi, podrami,' rybowstwem morskim czy golfem. Istniej maestwa, ktre chtnie skorzystaj z tej okazji. To prawda, e inne (zwaszcza matki) doznaj wstrzsu na myl o rozstaniu si z dziemi do chwili, w ktrej stanie si to nieuniknione. Przyjemno, jak dawao im obcowanie z maymi, bya wiksza od niewygd i z lkiem myl o domu milczcym i prawie pustym. Matki z oburzeniem zaprzecz, jakoby ich umys uleg ograniczeniu wskutek kontaktu z niedojrza modzie. Sab stron tego twierdzenia jest fakt, e aden czowiek nie moe sobie zda sprawy z ograniczenia swego umysu, aden nudziarz nie orientuje si, jakim sta si nudziarzem. Prawd jest, e dla czowieka inteligentnego poczucie wolnoci powinno by wiksze ni poczucie jej utraty. Odejcie od dzieci i zajcie si innymi sprawami moe wydawa si postpowaniem ludzi o oschym sercu, lecz jednego moemy by pewni, a mianowicie, e najwiksz korzy odnosz z tego same dzieci. W pniejszej modoci bowiem bd miay do czynienia z rodzicami, ktrzy sami dojrzeli i rozwinli si. Zamiast matki, pochylonej nad albumem rodzinnych fotografii i pokazujcej, jaka sodka bya Julia, gdy miaa trzy latka, dzieci bd miay kogo bardziej interesujcego, do kogo bd mogy si zwrci: kobiet aktywn i pen rozmaitych idei, nie za obsesyjnie zajt wycznie macierzystwem. Gdyby mogy wybiera, wiemy dokadnie, ktr z tych osb by wolay i ktra byaby im bardziej potrzebna. Przyjmujc, e pragn one rodzicw, na ktrych uczuciach mogyby polega, nie pragn takich, ktrzy z kolei licz na dzieci, jako na swych towarzyszy. Najbardziej naley unika postawy ludzi, ktrzy mwi caym swym postpowaniem (z wyjtkiem sw): Opiekowalimy si tob, kiedy bye may, powicilimy ci nasze ycie, nie odmawialimy ci niczego. Teraz jestemy starzy, a ty mgby przynajmniej powici troch czasu mamie i tacie. To nie s due wymagania". Lecz rodzice nigdy nie powinni pozwoli na to, eby stali si zaleni od swych dzieci, a zwaszcza od ich uczu. Proces cigania rodzicw do poziomu rozmowy przedszkolakw musi odbi si w kocu na samych dzieciach. Zahamowani w rozwoju, matka i ojciec pozostaj w tyle za dziemi i gdy dzieci odejd, okazuj si umysowo otpiali. Rodzicom, zapatrzonym we wasne dziecko, pozostaje tylko perspektywa zostania dziadkiem lub babk. Lecz jest to okazja do popeniania tych samych bdw. To prawda, e istnienie babci rozwizuje czasem problem opieki nad dzieckiem pod nieobecno rodzicw, lecz z punktu widzenia kobiety trudno to nazwa karier. Smutny to bowiem fakt, e maestwo zawarte bardzo wczenie zmienio model babci. Dziewczyna, ktra wychodzi za m w osiemnastym roku ycia, moe ni zosta, jeli jej crka podobnie si popieszy, ju w wieku lat 37. 38-letnia babka moe gra t rol przez nastpne lat trzydzieci lub wicej. Jest to monstrualny okres czasu spdzanego na udzielaniu niepodanych rad crkom i synowym. Jedynym rozwizaniem jest powicanie mniejszej uwagi dzieciom od samego pocztku. I przede wszystkim same dzieci korzystaj na tej

50

mniej opiekuczej postawie rodzicw. Tam, gdzie matka i ojciec powicaj si wycznie obowizkom rodzicielskim, dzieci nabieraj faszywego pojcia o wasnej wanoci. Traktujc same siebie zbyt powanie, sdz, e ich punkt widzenia ma jakie znaczenie; e jedynie, one potrafi zrozumie dzisiejszy wiat i e przyszo ludzkoci zaley od tego, co one powiedz lub uczyni. To poczucie posannictwa skania niektrych politykw do wiary w jak wczeniejsz dojrzao modziey. A rzecz w tym, e aby osign dojrzao nawet w normalnym okresie, trzeba - od samego pocztku - o wiele mniej mwi, a o wiele wicej si uczy.

6. PRAWO PANI PARKINSON

Ten rozdzia zosta napisany specjalnie z myl o kobiecie zamnej, majcej dzieci w wieku szkolnym; o kobiecie, dla ktrej ycie bywa czsto zbyt trudne. Nie znaczy to jednak, eby jej m mia w rozdzia pomin, gdy powinien on z pewnoci pozna jej problemy. Gwny z nich to okresowe powtarzanie si dni krytycznych, chwil zmartwie, godzin, w ktrych wydaje si, e wiat si koczy. Ze wszech stron zagraa klska i ty (ty, pani domu) nie wiesz, czy krzycze, czy si modli, czy woy gow do gazowego piecyka. Rozpatrujc t sytuacj, spjrzmy na ni - przede wszystkim - od zewntrz. Przypumy, po pierwsze, e to kto inny ma kopoty; znajoma lub ssiadka, kobieta, ktr znamy jako osob szacown i spokojn, a ktra mieszka niezbyt daleko po przeciwnej stronie ulicy. Przypumy nastpnie, e nazywa si ona (powiedzmy) Yardley i jest on urzdnika bankowego. Wyjrzawszy przypadkiem przez okno, orientujesz si, e dzieje si co zego. Tak, w domu Yardleyw co nie jest w porzdku, a poniewa w nowoczesnym osiedlu podmiejskim yje si jak w akwarium, wic moesz w tym uczestniczy. Nasze najbardziej nowoczesne domy ze swymi oknami, przez ktre wida wszystko jak w kinie, z otwart przestrzeni, kruchymi cianami i otaczajcymi je trawnikami niewiele mog ukry przed tob tajemnic. Jeli Robinsonowie spod numeru 34 wydaj przyjcie, wiedz o tym wszyscy, ktrzy nie zostali zaproszeni. Gdy Jamesonowie spod numeru 31 kc si, o przyczynie ktni dowiaduj si natychmiast wszyscy w promieniu stu jardw. Lecz w tym wypadku nie ma ktni rodzinnej i nie ma o ni obawy, gdy Yardleyowie s zgodnym maestwem, a jednak Gwen jest wyranie wzburzona. Mwi podniesionym gosem, a takim samym, tylko bardziej piskliwym, mwi jej jedyny syn (Tommy, lat cztery). Przed drzwiami stoi jaki czowiek, a ty poznajesz w nim tego samego jegomocia, ktry wczoraj odwiedzi ciebie. Roznosi on jaki kwestionariusz, zawierajcy pytania majce na celu badanie opinii o wojnie atomowej. Cz... czy... m....mgbym - zacz wanie mwi - jako badacz opinii w tej okolicy..." Gwen z trzaskiem otwara drzwi i przysuchuje si sowom, od ktrych przybysz zapewne zawsze zaczyna wywiad. Nawet z tej odlegoci domylasz si, e Gwen tumi wcieko. Nie jeste osob, ktra wtrcaaby si do ssiedzkich kopotw (Bg wiadkiem, e do masz wasnych), lecz jakie napicie tej sceny zatrzymuje ci przy oknie. Czowieczek wyjania, niewtpliwie, e bez interwencji Gwen wiat bdzie zgubiony. Wrogi nastrj Gwen wietnie daje si wyczu na odlego kilku domw. Nagle nastpuje wybuch o niemal atomowej gwatownoci. Waciwie syszysz tylko sowa: Prosz odej!!, lecz atwo moesz

51

sobie wyobrazi nawanic obelg wykrzykiwanych przez Gwen. Kwestionariusz zostaje podarty na strzpy. Przeraony czowieczek potyka si na ciece. Gdy biegnie do samochodu, potyka si jeszcze raz i pada na chodniku, rozrzucajc literatur"; w chwil pniej znika, a Gwen wygraa mu pici. Potem zatrzaskuj si jej oszklone drzwi i sycha brzk stuczonej szyby. Ciszej ju sycha trzaniecie drzwi wewntrznych, pacz Tommy'ego i dwik rozbitej porcelany. Widocznie dla biednej Gwen jest to jeden z tych dni, gdy wszystko idzie na opak. Czy ty sama miewasz takie dni klski? Tak? A wic jake one si zaczynaj i jakie jest nastpstwo wydarze? Czy mona ich unikn? By moe, dosza do wniosku, e s one nieodczn cech le urzdzonego wiata i e nic na to nie mona poradzi. Z pewnoci mylisz si. Poniewa diagnoz stawia si przed leczeniem, naszym pierwszym krokiem musi by odtworzenie przebiegu krytycznych wydarze. Czsto widzielimy, jak to robi detektywi w telewizji. - Odstaw ten mebel na swoje miejsce, otwrz okno i zga wiato. Usid w fotelu, Watsonie. A teraz ja wejd tymi drzwiami tak, jak musia to zrobi morderca... C widz? Nic. Dlaczego? Poniewa w pokoju panuj zupene ciemnoci! - Holmesie, ale to cudowne!" T sam technik naley zastosowa do naszych wasnych spraw, mniej melodramatycznych. Zacznijmy zatem od wymylonej sytuacji, ktrej mogaby sta si ofiar. M poszed do biura, a dzieci do szkoy, dzie natomiast, przypumy, jest zimny, mglisty i wilgotny. Otrzymujesz list z domu towarowego zawiadamiajcy ci z ubolewaniem, e antyczna toaletka, ktr tak chciaa mie, zostaa tanio sprzedana komu innemu. Dowiadujesz si przez telefon, e twoje plany wakacyjne wziy w eb, poniewa hotel zniszczya lawina. Urzdnik owiadcza ci, e jest ju za pno na zamwienie jakiego innego pokoju. Dorczaj ci wiadectwo szkolne Martina, otwierasz kopert i rzucaj ci si w oczy sowa: brudny" i leniwy". Grzanki przypalaj si, wypeniajc kuchni czarnym dymem. Kawa przegotowuje si w dzbanku na pytce elektrycznej. Tuczesz pikny i cenny okaz porcelany, talerz Royal Worcester, na ktrym zwykle podajesz ciasto. Wszystko, ale to wszystko sprzysigo si przeciw tobie. Wszystko wskazuje na istnienie spisku, ktry naukowo mona by okreli jako od dawna zakorzenion zoliwo przedmiotw martwych. Dlaczego zdarza si nam to wszystko? Wyadowujesz swoje uczucia, odwoujc wizyt u fryzjera, skarc si przez telefon ssiadom na ich psa i zrzucajc ze schodw wiadka Jehowy. Koczy si to na drobnym wypadku samochodowym i na mandacie za niewaciwe parkowanie. Dlaczego zdarza si nam to wszystko? Skd ten cig nieszcz, klsk i przeraenia? W emocjonalnym napiciu zadajemy te pytania obojtnemu niebu, nie umiejc same znale na nie odpowiedzi. Lecz teraz, kiedy to czytasz, jeste spokojna, opanowana i potrafisz zda sobie spraw z tego, e ten cig wydarze nie jest w ogle adnym cigiem. Nastpujce po sobie tragedie nie s z

52

sob zwizane i nale w kadym wypadku do dwch odrbnych kategorii. Okazyjne kupno toaletki przepado, plan wakacji nie uda si i nadeszo wiadectwo szkolne; wszystko s to incydenty natury zewntrznej i niezalene od ciebie. Grzanki, dzbanek z kaw i porcelanowy talerz to klski wewntrzne, spowodowane wanie przez ciebie sam. Przestudiujmy raz jeszcze to pozorne nastpstwo. Stracona okazja to pech i nic na to nie moesz poradzi - najwyej pomyl, e zaoszczdzia jakie dodatkowe pienidze na ponowne zaplanowanie urlopu. Moesz powiedzie, e utrata miejsca w hotelu jest zupen klsk, ale czy naprawd? Przede wszystkim lawina moga spa wanie wtedy, kiedy ty tam bya, moe nawet wtedy, kiedy braa kpiel. W tym sensie nawet dobrze na tym wysza. A teraz spjrz raz jeszcze na wiadectwo szkolne. Jake ono brzmi? Jakkolwiek Martin jest czasem troch brudny, to nigdy nie jest niegrzeczny ani leniwy, a w nauce wykazuje wyrane postpy". Doprawdy, zupenie niele, w kadym razie to wiadectwo jest lepsze od poprzedniego. Wszystkie inne klski (powiedzmy to otwarcie) spowodowaa ty sama. Grzanki i kawa nie uday si, poniewa mylaa wtedy o okazyjnej toaletce, a nie o tym, co wanie robisz. Ale stuczenie porcelanowego talerza to ju sprawa troch bardziej skomplikowana. Kobiety wyraaj swoje rozdranienie przede wszystkim rzucaniem naczyniami i trzaskaniem drzwiami. Naczynia, gdy si nimi rzuca, maj skonno do tuczenia si. Rozbite na kawaki i wrzucone do kosza na mieci stanowi rwnie protest przeciw niesprawiedliwoci tego wiata. Zwyky talerz lub spodek nie oznaczaby nic wicej ni wanie to, lecz tuczenie cennej porcelany - to co innego. Oznacza, e zachowujesz si dziecinnie, e wiesz o tym, i twoje zachowanie jest dziecinne, e karzesz sam siebie jak dziecko i stosujesz dziecic form kary. Ale twoje rozdranienie na tym si nie koczy. Czemu by miao si ju skoczy, a nawet jake by mogo? Karzesz w dalszym cigu sam siebie i innych a do momentu, w ktrym si ockniesz. Dopiero wtedy, w kilka godzin (albo dni) pniej, zastanawiasz si na nowo nad sytuacj i orientujesz si, e przede wszystkim nie jest ona wcale taka powana. A do tej chwili uspokojenia si bdziesz cigle stanowi przykad Drugiej Zasady Termodynamiki, zasady stwierdzajcej, e energia cieplna jest przekazywana zawsze przez ciao o wyszej temperaturze ciau o temperaturze niszej; w tym wypadku przez ciebie wiadkowi Jehowy, otumanionemu dymem z twojej kuchni. Jednake moe nie by takiego przekazu, dopki w pobliu nie ma ciaa, ktre by mogo je przyj. W tym wypadku twoja energia cieplna zostaa podzielona midzy fryzjera, psa ssiadw oraz ewangelist; co okazao si szczciem dla tego ostatniego, gdy inaczej mogaby go zabi na miejscu. To jasne, e wytworzone przez ciebie i przenone ciepo jest potencjalnie niebezpieczne i w rezultacie moe doprowadzi do eskalacji (dobre, wspczesne wyraenie): od potwarzy do napaci i od rozwodu do morderstwa. Aby zmniejszy to niebezpieczestwo, co oczywicie trzeba uczyni, musimy zastanowi si: 1) w jaki sposb to ciepo si wytwarza i czy w ogle musi si wytwarza oraz 2) jeli ju musi si wytwarza, to jak mona je nieszkodliwie rozproszy, zanim zdarzy si jakie prawdziwe nieszczcie. Klucz do punktu 1) znajdujemy w Pierwszej Zasadzie

53

Termodynamiki, ktra mwi, i ciepo jest pobierane proporcjonalnie do pracy wykonywanej pod cinieniem; dana ilo pracy wytwarza okrelony ekwiwalent ciepa. Zasada ta stosuje si z rwnym powodzeniem do temperatury emocjonalnej, jak i fizycznej. Praca w domu moe by wykonywana pod cinieniem, poniewa podlega fluktuacjom, osigajc szczyt (na przykad) w momencie wysyania dzieci do szkoy i osigajc znowu inny szczyt wtedy, kiedy wieczorem maj przyj gocie. Ciepo pozostaje jeszcze, gdy min ju przyczyny, ktre bezporednio je wytworzyy, i osiga kolejne szczyty, dopki nie nastpuje eksplozja - w nieco podobny sposb dziaa akcelerator atomowy. Ale dlaczego to ciepo wzrasta? Czemu si nie rozprasza pomidzy okresami domowych kryzysw? Po wielu latach dowiadcze i kosztem caych milionw (247 000 funtw wydano na same naczynia gliniane) rozwizalimy wreszcie w na pozr niemoliwy do rozwizania problem. A oto odpowied zawarta w jedenastu sowach: Poniewa nie masz w pobliu nikogo, komu twoje ciepo mogaby przekaza. Wszystko to jest jak w piosence pod tytuem Herbata we dwoje", zawierajcej nastpujce, znamienne wiersze: Herbata dla nas dwojga, my dwoje przy herbacie, Ja zawsze bd twoja, a ty mj musisz by... Czy widzisz, jakie to szczcie tak wanie y?... Czytajc pomidzy wierszami, wycigamy std wniosek, e maestwo powinno przebywa samo z sob, co mona uwaa za rzecz normaln. Jednake taka sytuacja jest charakterystyczna tylko dla dwudziestego wieku i tylko dla Zachodu. W kadym poprzednim stuleciu i niemal w kadej czci wiata twoje gospodarstwo mogo zosta urzdzone na bardzo rnych zasadach. Rodzina dawniejsza albo orientalna obejmowaa krewnych, dzieci, sub i przyjaci. W gospodarstwie muzumaskim mona byo mie jeszcze trzy inne ony, a kad z nich mona byo sobie zamieni. W cesarskim Rzymie istnieli eunuchowie i konkubiny, stranicy przyboczni, astrologowie, niewolnice i niewolnicy. ...piorunochronem, ktry przeniesie poza dom nieco twoich emocji Nawet we wzgldnie nowoczesnych Indiach sidmy Wielki Nizam Hajdarabadu mia 1000 sucych w swoim gwnym paacu oraz 3000 stranikw i jeszcze 4000 dalszych urzdnikw w innych posiadociach. Innymi sowy, byo wokoo wiele innych osb. W ewentualnym dniu pozornej klski by kto, kogo mona byo obciy win, kto, kto mg wspczu, i jeszcze kto, kto - by moe mia si z tego. Twoje ciepo mogo wic by przekazywane chodniejszym umysom i skoro zapomniano o klsce pocztkowej, klski dalsze ju si nie zdarzay. My natomiast - przeciwnie - mielimy zawsze tylko herbat dla nas dwojga i nas dwoje przy herbacie. Gdy m jest w biurze, zostajesz w domu sama - i jedyn twoj nadziej jest telefon. Ten przyrzd jest twoim uziemieniem" w sensie nauki o elektrycznoci, piorunochronem, ktry przeniesie poza dom nieco twoich emocji. Kiedy numer jest zajty albo gdy nikt nie odpowiada, zwiksza to jeszcze twoj wcieko. Krtko mwic, samotno ma swoje ujemne strony. I retoryczne pytanie: Czy widzisz, jakie to szczcie

54

tak wanie y?" moe spowodowa odpowied: Nie, doprawdy, nie widz". Drog bada ustalono obecnie fakt, e dzie domowych klsk zaley od napicia wyrazi to precyzyjnym jzykiem naukowym. Prawo pani Parkinson (bo tak je nazwano), w odniesieniu do zamnej kobiety wiata zachodniego, brzmi nastpujco: Odkrycie to, jakkolwiek doniose, nie wywiera naleytego wraenia, jeli nie wyrazi si go rwnie za pomoc wzorw matematycznych. W tym celu pierwszy wzr prbny przedoono najwikszemu wiatowemu autorytetowi w zagadnieniach termodynamiki domowej, profesorowi Darcy C. Coyle z Instytutu Politechnicznego Rensselaer w Connecticut, Inc., a kopia jego pierwszej prbnej odpowiedzi przypadkowo doczona zostaa do listu zaadresowanego do Biura Bada owego Instytutu. Biuro to podjo automatycznie sw dziaalno, w wyniku ktrej egzemplarze w piciu kopiach rozesane zostay do dziesiciu placwek federalnych w Waszyngtonie. Raczej niespodziewanie (gdy nie skada adnego podania) profesor Coyle natychmiast otrzyma stypendium w wysokoci 166 278 doi., w tym 151 116 doi. na koszty biece i na administracj. Zachcony w ten sposb, dokona serii ankiet w terenie i odby kilka nagych wizyt w szpitalach w Connecticut. Wszystkie wyniki przekazano nastpnie mzgowi elektronowemu IBM 360, ktry potem wyprowadzi nastpujce rwnanie:

spowodowanego przez wype?niaj?c dost?pny mu umys?, kt?ry mo?e przekaza? je tylko nie domowe, roz?przestrzenia si?ciepo, ktre nie znajduje dostatecznego ujcia. Co wicej, potrafimyumys?owi

TD = . 052 (W gdzie

S + N - W 9 s + n)

TD - rniczka temperatury uczuciowej W = waga pani domu w funtach S = jej szybko w milach na godzin, i N = liczba kryzysw, przeytych przez pani domu w cigu ostatnich szeciu godzin. Oczywicie w, s i n oznaczaj wag, szybko i kryzysy dotyczce drugiej osoby, ktr napotyka pani domu, krc po orbicie 3*. Wypowiadajc si na temat tych oblicze, profesor Darcy Coyle wyraa opini, e kada rniczka wiksza ni plus lub minus 5 jest niebezpieczna. Jednake dodaje, i konieczne jest zasadnicze przebadanie kadego destrukcyjnego przypadku, aby mc okreli owo bezpieczestwo, wahajce si pomidzy dwa sigma granicami pewnoci. Sugeruje, e moe zaistnie punkt o wiele bardziej niebezpieczny, gdy To - O, ale i W i w s rwnie wielkie, a S i s rwnie szybkie. Moe to by punktem zniszczenia w obu kierunkach i w efekcie wyrazi si wzorem dla wybuchu nuklearnego. Oczywicie bez dalszych dowiadcze (a zapewne i nie szcz) nie mona mie co do tego pewnoci.

3Nawiasem naley zaznaczy, e temperatura uczuciowa kadej istoty ludzkiej wyraa si teraz wzorem: T = .52 WS+N 55

jest niebezpieczna Zakadajc potrzeb bada w tych kierunkach, nie wydaje si, aby ju uzyskane rezultaty naleao zachowa w tajemnicy. Tote przedstawia si teraz wiatu pierwsze matematyczne sformuowanie prawa pani Parkinson w caej jego wielkiej prostocie. Jakkolwiek w pierwszy wynik wywiera due wraenie, uznano, e jest on niedostatecznie skomplikowany i przekazano te same dane innemu, kosztowniejszemu mzgowi elektronowemu. Nowy wynik, bdcy wyranym postpem, brzmi nastpujco:

Td = . 37 (WS - ws) + 2(N - n) gdzie

45 I+N-n

W jest wag pani domu w funtach, S jej szybkoci w milach na godzin, N - liczb klsk, ktre si jej przydarzyy, a w, s i n s wag, szybkoci i liczb kryzysw przeytych przez drug osob, ktra po prostu pierwsza z ni si zetkna. Td jest rniczk temperatury uczuciowej; dopki jest ona dodatnia, nasza bohaterka moe wybuchn wobec drugiej osoby, lecz gdy staje si ujemna, ucierpie moe zdrowie samej bohaterki. Jeli przeoymy to na liczby, ktre mogyby dotyczy konkretnego przypadku, dajc pani domu wag 133.24 funtw, a jej szybko woln od kryzysw ustalajc na 2 mile na godzin, to jej temperatura uczuciowa w warunkach idealnych bdzie nastpujca: TH = .37 (133.24 X 2) = 98.57 F (w zasadzie normalna) *4. Jeli przyjmiemy jednake, e szybko wzronie do 3 mil na godzin i e nastpi jeden kryzys tu przedtem, zanim pani domu spotka drug osob, ktra way 130 funtw i porusza si, nie majc adnych kopotw, z szybkoci 2'A mil na godzin, to wtedy otrzymamy:

1 45 Td = .37 (133.24 x 3 - 130 x 2 ) + 2 (I - O) 2 I+I-O = .37 (399.72 - 325) + 2 - 22.5 = 27.65 + 2 - 22.5 = 7.15
I znw, jeli pani domu way dokadnie 134.08 funtw i porusza si z szybkoci 2 mil na godzin bez adnych kryzysw, to mamy: TH = .52 (134.08) j/2 = 98.601F, tylko nieco wysz od normalnej. Jednake, przy tej samej wadze, ale poruszajc si z szybkoci 5.25 mi] na godzin, po 4 kryzysach jej uczuciowa temperatura wyniesie: TH *= .52 (134.08) /5.25 + 4 =.212.050F,
4 Oczywicie w stopniach Fahrenheita. - Przyp. tum.

56

bdzie wic nieco wysza od punktu wrzenia. Z drugiej strony, mczyni o usposobieniu gwatownym powinni unika kobiet wacych mniej ni 102.56 funtw, ktre poruszaj si z szybkoci mniejsz ni .36 mil na godzin, poniewa: TH = .52 (102.56) /T36 = 32.000F lub punkt zamarzania, a to moe by niezwykle niebezpieczne, bez wzgldu na TD, rniczk temperatury uczuciowej. W tym punkcie fundusz przeznaczony na badania zosta wyczerpany. I cho moe to prawda, e dalsze prace przy wyszych kosztach przyniosyby bardziej precyzyjne rwnania, zdaje si, e obecne wyniki s zupenie wystarczajce dla wszystkich celw praktycznych. Dopki nie wypr ich inne, wzory obecne winny by wyryte zotem na granicie. Znamy teraz proces, w jaki wytwarza si nasze ciepo. Znamy te okolicznoci, w ktrych nie udaje si go rozproszy, wskutek czego wzrasta a do punktu wybuchu. Nasuwa nam to dwa praktyczne pytania: Jak moemy powstrzyma proces wytwarzania si ciepa? A jeli to si nie uda, jak moemy rozproszy ciepo, ktre wytworzylimy? Pierwszym krokiem do przekonania si, i temperatura wzrasta, jest poznanie prawa pani Parkinson i zdanie sobie sprawy, e mu podlegasz. Drugi krok to poznanie objaww napicia i zastosowanie nastpujcych regu: Po pierwsze, nigdy nie przegldaj przyniesionej poczty, dopki nie znajdziesz czasu, eby przeczyta j w spokoju. Szybki rzut oka na list moe czsto wywoa faszywe wraenie zmartwisz si problemem, ktry w ogle nie istnieje. Dlatego pamitaj, e nie naley si pieszy do byle kawaka papieru. On moe, a nawet prawdopodobnie powinien, poczeka. Lepiej postpisz, jeli skoncentrujesz si na tym, co robisz w tej chwili. Po drugie, nigdy nie odbieraj telefonu, jeli jeste wanie w trakcie jakiej waniejszej roboty. Niech sobie dzwoni. Jeli ten, kto telefonuje, ma wan spraw, zadzwoni jeszcze raz. Po trzecie, jeli ju zdarza si jaka klska w wyniku twego wasnego podniecenia, przesta pracowa, wycz si, usid, zbierz myli i opanuj si. Nie rb nic, dopki twoja temperatura nie wrci do normy. Czy te trzy zasady s wystarczajce? Dla osb bardziej uczuciowych prawdopodobnie nie. Istnieje wic czwarta zasada, ktra brzmi nastpujco: Gdy wszystko inne zawiodo, we zimn kpiel lub tusz, a wyjdziesz z niej w spokojniejszym nastroju, poniewa twoje podniecenie spynie przez otwr odpywowy w wannie. To prawda, e temperatura fizyczna i temperatura uczuciowa nie s dokadnie tym samym. Znajduj si jednak w cisym z sob zwizku i tylko bardzo niewiele panicznych nastrojw okae si silniejszych od wiadra zimnej wody, wylanego na gow. Celem owej drastycznej metody, gdyby miao si j zastosowa, byoby obnienie temperatury przy rwnoczesnym przerwaniu nastpstwa klsk. Zwrciwszy myli w innym kierunku, przeywszy zimny wstrzs, zmuszona do wysiku wytarcia si, pani domu wrci ostatecznie do pracy w innym nastroju. A skoro raz zrozumie, e korzenie kopotw tkwi w niej samej, a nie w sprzysieniu ludzi i przedmiotw, bdzie ju bliska wyleczenia. Nawiasem mwic, bdem byoby sdzi, e mczyni nigdy nie popadaj w panik, czy w zy humor, gdy co le si ukada. Rzadziej im si

57

to zdarza przy pracy, gdy rzadko kiedy pracuj zupenie sami, ale w domu wcale nie s tacy odporni. Zajwszy si czym w rodzaju przystrzyenia trawnika, wytapetowania azienki lub przycicia r (gdy ona pojechaa po zakupy) maonek moe rwnie dobrze sta si ofiar prawa pani Parkinson. On rwnie moe dozna uczucia, e wszystko sprzysigo si przeciw niemu, e osaczyy go same klski, a jeszcze gorsza klska go czeka. Zasady postpowania w takiej sytuacji s dokadnie te same, ktre wyoono tu na uytek pani domu, z tym jedynym dodatkiem, e mczyzna powinien na kocu zapali fajk. Przesta pracowa, wyczy si, usi i - jeli to konieczne - wzi zimny tusz. Te zasady, w najwyszym stopniu zdrowe i niezawodne, jeli idzie o ma, mog si jednak okaza niewystarczajce dla uratowania ony. Moe ona jest bardziej wraliwa, bardziej skonna do ulegania rozpaczliwym nastrojom? Wypadki mog nastpowa zbyt szybko, co wicej, kada nastpna klska moe zazbia si o poprzedni. Pomimo wszystkich naszych wysikw sytuacja moe wymkn si z rk. Orientujesz si, e nie zastosowaa si do zasady pierwszej i trzeciej. Przypumy, istotnie, e nastpstwo wypadkw jest bardzo podobne do tego, ktre zostao opisane poprzed-dnio w tym rozdziale i e ciepo utrzymuje si ju po incydencie u drzwi. Twj ulubiony porcelanowy talerz rozbi si. Spalia elazkiem najlepsz sukienk. Widziaa, jak wiadka Jehowy zabrano do szpitala. Caa drysz w oczekiwaniu nastpnej katastrofy. Zdaje ci si, e zmagasz si z Przeznaczeniem. Gdyby nie znaa prawa pani Parkinson - tak jak nie znaa go jeszcze przed kilkoma minutami - pod wpywem pierwszego impulsu zatelefonowaaby do ma do biura. Chwyciwszy za suchawk i uzyskawszy jego numer wewntrzny, zaczaby bekota mu o swych kopotach w nerwowym roztrzsieniu: To - straszne - kochanie - chciaam - tylko - eby -sobie - poszed - ale - on - zasab - i przyjechao - pogotowie - i - wszystko - i - moja - najlepsza - sukienka -na - nic - i - talerz - rozbity i - gdyby - to - tylko -nie - stao - si - rwnoczenie - daabym - sobie - rad - ale - teraz - rozpacz i - co - ja - mam - robi? Taka naga wiadomo zastaje twego ma normalnie w jednej z dwch sytuacji. Moe on by na konferencji, walczc na mier i ycie przeciw jakim idiotycznym planom grocym zniszczeniem caej jego kariery. Albo te moe spokojnie pracowa przy biurku. W pierwszym wypadku jego odpowied moe by niemal rwnie gwatowna, jak twoje wezwanie o pomoc: Na - mio - bosk - mam - teraz - konferencj... Na - mio - bosk - mam - teraz - konferencj - robi - co - mog - eby - si - utrzyma ludzie - maj -gupie - pomysy - mj - Boe - a - ty - mi - tu - krzyczysz - o stuczonym - talerzu! Wycz si - uspokj -we - dwie - aspiryny - postaram - si - wczenie - wrci - do - domu - pa! W drugim wypadku moe zachowa si poprawnie i szalenie rozsdnie: - Czy nie sdzisz kochanie, e powinna mi powiedzie moliwie jasno, czego sobie yczysz? Zadzwoni do ciebie za dziesi minut, a ty tymczasem zastanowisz si, w czym mgbym ci

58

pomc. Od teraz suchawk, najdrosza, i uspokj si. Potem mi powiesz, co mog dla ciebie zrobi. Na razie do widzenia. Z tych dwch moliwych rodzajw odpowiedzi ta druga jest gorsza. W drugim wypadku moe zachowa si szalenie rozsdnie Pierwsza oczywicie nic ci nie pomaga, lecz czujesz, e nie jeste osamotniona: on te ma swoje kopoty. Drugiej brak nawet tej odrobiny pociechy. Ty przecie szukasz uziemienia", dziki ktremu twoje ciepo mogoby si rozadowa. Bdc na tyle chodnym, e nadawaby si do tego, twj m jednak odmawia ci pomocy. Zamiast sucha twojej paplaniny bez zwizku, on j przerywa i stawia kwesti: Czego sobie yczysz!" Nie rozumie, gupi, e ty wanie chcesz papla i mie kogo, kto by ci sucha. Niewane jest pytanie, co on ma zrobi, ani przez chwil o tym nie pomylaa, po co zreszt miaaby myle? Rzucajc suchawk, czujesz, e twoje maestwo jest skoczone. Twj m ci opuci, chyba dla jakiej innej kobiety. Prawie na pewno w tej chwili jest wanie z ni i mieje si z twoich cierpie. Musisz to wszystko komu opowiedzie. O tak, Madge jest t przyjacik, ktrej ci potrzeba - samochodem o dziesi minut std. Kipic z gniewu na gupot twojego ma - przecie to wszystko, od samego pocztku, to jego wina - wskakujesz do samochodu. Wyraajc sw wcieko nagym przyspieszaniem, szerokim braniem zakrtw i gwatownym hamowaniem jedziesz do Madge. Po piciu minutach twj wz jest na latarni, a ty w drodze do szpitala lub kostnicy. Telefonowanie do ma byo bdem. Co powinna bya zrobi? Poprawne czynnoci przebiegaj nastpujco: Zayj rodek uspokajajcy. Potem zatelefonuj do Madge i popro, eby ona przyjechaa do ciebie na kaw, i to nie zaraz, lecz za p godziny. Potem usid (to bardzo wane) i napisz krtkie sprawozdanie z wydarze, ktre ci wzburzyy. Nie prbuj podejmowa adnych decyzji. Zadecyduj raczej, e na razie niczego nie postanowisz. Zaczekaj, a uzyskasz jakie dalsze informacje lub wskazwki i wyrzu z gowy wszelkie problemy, dopki nie znajdziesz do czasu, eby si nimi zaj. Kiedy przyjedzie twoja przyjacika, zdysz ju ochon. Kiedy jej wszystko opowiesz, powrcisz do normalnego stanu. Opowiedziawszy swoje przeycia i doznawszy wspczucia oraz odoywszy wszelkie praktyczne wnioski do jutra, zrb minimum tego, co musisz w domu zrobi, a potem usid sobie z jak niezwykle spokojn ksik. Jak to ksik powinna czyta? Ale t, oczywicie. A ktry rozdzia? Ten, ktry wanie skoczya.

7. CEL W YCIU
Kiedy najmodsze dziecko osigno ju wiek szkolny, nadesza chwila, aby rodzice postanowili, by moe z pewnym opnieniem, czego maj zamiar dokona w yciu. Przypumy, e zdobyli si ju na ten podstawowy wysiek, eby uwolni si od niepowodze i biedy. Nawizali romans, powodowani swymi potrzebami seksualnymi i konwencj spoeczn, w ktrej wyroli. Zakochawszy si w sobie, pobrali si; a ten postpek (jak si okazuje) pociga za sob zaoenie domu, nabycie samochodu i przyjmowanie goci. By zaspokoi pragnienie peni ycia ony oraz dla kontynuacji rodzinnego nazwiska, odchowano dzieci, ktre obecnie si ksztac. Gdyby

59

jedynym celem tego wszystkiego miao by zastpienie rodzicw przez dzieci, ktrych ycie miaoby by takie samo, ta powtrka wydawaaby si bezsensowna. Czemu by makler giedowy mia spdza ycie z myl o dostarczeniu spoeczestwu fizykoterapeuty i dyplomowanego ksigowego? Czemu by dyplomowany ksigowy mia potem pracowa nad siy, eby wyprodukowa jeszcze jednego maklera giedowego? Podwajanie populacji nie prowadzi do niczego, stwarza tylko gorsze warunki ruchu drogowego. ..nadesza chwila, aby rodzice postanowili, czego maj zamiar dokona w yciu C zatem jest celem tej dziaalnoci? Istniej ludzie, ktrzy wyraaj nadziej, e dzieci bd lepsze od rodzicw, e kade nastpne pokolenie jest bardziej godne podziwu ni poprzednie i e t drog winnimy kroczy do postpu. Nie mamy jednak adnego dowodu na to, e dzieci s lepsze od rodzicw. Co wicej, w pewnej mierze mog by od nich gorsze, gdy dzieci tych, ktrym si powiodo, nie posiadaj bodca, jakim jest bieda. Nigdy nie uczyniy wysiku, aby wywalczy sobie drog wyjcia ze slumsw. Orientujc si, e wzgldnie atwo mog pozosta w tej samej grupie zarobkowej, do ktrej naleay od urodzenia, mao maj bodcw, aby wysila si w jakikolwiek sposb. Mog by zdrowsze od swych dziadkw i zapewne przewyszaj ich wzrostem, lecz wyszy wzrost nie wiadczy o wikszej witalnoci! Doprawdy moemy podejrzewa, e ludzie bardziej postawni trac energi na pozbycie si swojej nadwagi. Naley odrzuci pogld, e wiat staje si lepszy. Moe to i prawda, e my sami potrafilibymy go ulepszy, ale nie moemy tego uczyni produkujc wiksze dzieci o mniejszej inicjatywie. Jeli naley tu co zrobi, to tylko my moemy to uczyni. Jednake jaki ma by nasz cel? Moemy stara si suy Bogu lub ludzkoci albo przynajmniej spoeczestwu, w ktrym yjemy. Moemy szuka bogactwa lub stanowiska, wadzy lub szczcia, przyjemnoci lub ucieczki od tego wszystkiego. Moemy nawet, jeli chcemy, prbowa zdoby jedynie jakie zabezpieczenie na staro. I cho to denie mogoby by rozsdne - przynajmniej do pewnego stopnia - odrzumy je od razu, jako jedyne w yciu. Staro nie powinna by w wikszej mierze celem modoci ni opieka nad modoci celem staroci. Nie powinnimy y po to, eby zarabia pensje, podobnie jak nie powinnimy budzi si tylko po to, eby potem ka si spa. Nigdy nie uczyniy wysiku, aby wywalczy sobie drog wyjcia ze slumsw Przyjmujc, e pewne zabezpieczenie moe by podane, powinnimy osign w yciu co wicej. A gdybymy, na przykad, postawili sobie za cel osignicie bogactwa? Oto cel, ktry wikszo ludzi odrzuci bez wtpienia z pogard. Wrd najbardziej gardzcych bogactwem znajduj si ci, ktrzy nie potrafi zarobi ani zaoszczdzi wicej, ni to potrzebne do utrzymania si przy yciu. Ilu z tych, ktrzy rzeczywicie potrafili zrobi majtek, powstrzymao si od tego? I czy zawsze mieli suszno? Robienie majtku jest dziaalnoci mniej szkodliw, ni to sobie wielu wyobraa, lecz nasuwa si tu dalsze pytanie, czemu mianowicie te pienidze maj suy.

60

Biorc na zdrowy rozum, nie mog one by niczym wicej ni rodkiem do celu. Czym ma si zaj milioner, kiedy jego miliony zostay ju zdobyte? Moe za nie kupi wadz polityczn dla siebie lub dla swych synw albo inaczej: moe kupi politykw, pomidzy ktrych ta wadza jest podzielona. Moe kupi symbole stanowisk w krajach, w ktrych stanowiska pozostaj jeszcze symbolami. Moe kupi jedzenie, picie, seks, towarzystwo i wygody. Moe w kocu kupi ucieczk od tego na wyspy mrz poudniowych, gdzie wszystko jest socem, piknem i spokojem. Lecz nadmiar przyjemnoci - w kategoriach rozrywki - nie daje zadowolenia. Mona uzyska peni szczcia nie bdc bogatym, a wszelkie ekscesy prowadz jedynie do niestrawnoci, choroby i znuenia. Kto, kto yje tylko dla przyjemnoci, przypomina lepca, szukajcego w ciemnym pokoju czarnego kota, ktrego tam nie ma. Z samej istoty rzeczy jest on skazany na rozczarowanie. Problem jednostki niewiele si rni od problemu spoecznoci. Istniay niegdy ksistwa i miasta dla okrelonego celu. Dla poparcia jakiej idei lub dla obrony wiary. Miasta greckie byy zaprojektowane w sposb ilustrujcy grecki pogld na ycie. Miasta staroytnej Italii wyraay rzymskie poczucie dyscypliny i adu. Zamki krzyowcw tchny wyzwaniem rzuconym islamowi, a miasta redniowieczne wspzawodniczyy ze sob wielkoci i wspaniaoci swych kociow. Lecz nadmiar przyjemnoci w kategoriach rozrywki nie daje zadowolenia W wielu miejscach i rnych okresach mona byo na pierwszy rzut oka zobaczy, co jest celem danej spoecznoci. Teraz jest to moliwe tylko w spoecznociach, ktre pragn zachowa co, co ju istnieje; poniewa miasta, powstae stosunkowo niedawno, nie wyraaj adnego ideau oprcz tego, ktry polega na zarabianiu pienidzy w zatoczonym rdmieciu i wydawaniu ich dla zapewnienia sobie wygd w podmiejskim osiedlu. Wysiki komunalne, ktre si podejmuje, s przewanie natury negatywnej, a wic pewne grupy ludnoci domagaj si zlikwidowania slumsw albo poprawy stanu szpitali. Ludzie przyznaj zgodnie, e zmniejszy si stan napicia, gdy usunie si ndz. Podejmuje si zatem starania, eby zapewni rozrywki modziey lub zbudowa domy dla starcw. Wszystkie akcje tego rodzaju powinny jednak by tylko marginesem dla jakiego gwnego denia, a takiego denia nie zaplanowano. Istniej pewne grupy lub rodziny, ktre z dum mog wskaza na ufundowanie jakiej sali koncertowej czy biblioteki. Istniej jednostki, ktre mog domaga si kredytw na zwalczanie palenia tytoniu lub na projekt odnowienia miasta. Niewiele jednak mamy przykadw na to, e caa spoeczno bierze udzia w jakim pozytywnym przedsiwziciu. Mimo to, wanie w takim wsplnym wysiku, jednostki znajduj zapewne najwicej szczcia. Powicajc si wsplnej sprawie, zapominaj o wasnych strapieniach i przestaj zwraca uwag na wasne niewygody czy dolegliwoci. Pozbawieni jakiego wsplnego celu, musz doj do wniosku, e szczcie spoeczne trudno osign. Pozostaj ambicje rodzinne, a sukces na tym polu mona oceni w kategoriach majtku lub stanowiska. Bogactwo na wielk skal jest normalnie dla rodziny z klas rednich nieosigalne.

61

Majc zabezpieczony byt i wygody, niewiele ludzi zaryzykuje wszystko, co posiada, w niepewnej grze o najwiksz wygran. Czuj si przede wszystkim zanadto odpowiedzialni wobec rodziny. Po wtre nie s przekonani, e olbrzymi wzrost fortuny przyniesie im proporcjonalne zadowolenie. Jedynie ludzie z najniszych warstw potrafi zdoby si na energi, dziki ktrej osign fortun, gdy nade wszystko zdecydowani s uwolni si od biedy, a co wicej, nie maj nic do stracenia. Z kadej dziesitki startujcych w ten sposb dziewiciu skoczy w wizieniu, a dziesity zostanie milionerem. Bardzo niewielu milionerw wyszo ze spokojnej klasy redniej, a jeszcze mniej ukoczyo szko handlow. Wyksztaceni i posiadajcy kwalifikacje zawodowe mieszkacy nowoczesnego podmiejskiego osiedla d do zapewnienia swym dzieciom jeszcze wikszego dobrobytu, wyszych pensji i wpywowych przyjaci. Wszystko to jest dalekie od prawdziwego bogactwa, przy czym wskutek dziedziczenia zmniejsza si inicjatywa, a zwiksza ostrono w postpowaniu. Kime jestemy, abymy mogli spekulowa kapitaem ciko zapracowanym przez dziadka? Mylimy o nim raczej jak o czym, co powierzono nam dla naszych dzieci, jak o zabezpieczeniu dla niezamnych crek lub uposaeniu dla mniej zdolnych synw. A zatem dla wikszoci z nas bogactwo nie jest celem egzystencji. Jednake dla wielu pozostaje nim stanowisko w spoeczestwach o ustalonym poczuciu hierarchii i dlatego wanie nagradzajcych stanowiskami swych obywateli. Przychodzi tu na myl sowo snobizm" i od razu przypominamy sobie w rodzaj monologu, w ktrym starsza pani i babcia podkrela wartoci, jakie przywyka uwaa za wite. Umiemy j w ogrodzie pord r i wysuchajmy z szacunkiem jej uwag na temat rozmaitych ich odmian oraz ich krzyowania: A do obecnego roku moj ulubienic bya Grace de Monaco - zreszt ona sama j sobie wybraa, wie pan, t o delikatnym, srebrnorowym odcieniu - ale teraz bardziej jestem dumna z tych miniaturowych, z Perle de Montserrat, a przede wszystkim z Diany Radziwi. Myl, e to po prostu z sentymentu - ona sama sadzia t odmian w tych dobrych czasach, kiedy y jeszcze John. Niektrzy co prawda myl, e ma zbyt ywy kolor. Mj brat Marek nazwaby j ceglastoczerwon, ale wie pan, jak trudno jest jego zadowoli. Czy wszyscy admiraowie s tacy? Chyba tak. Zawsze mi si wydawao, e generaowie maj wicej taktu. Wujek Ned zawsze umia z kadym porozmawia. Ale on nie wyobraaby sobie uprawy r bez koskiego nawozu. Czy widzia pan kiedy stajnie w Canterley Court? W dawnych czasach musiao tam by zawsze dwadziecia koni do polowania, a re naprawd kwity! Uczeni twierdz, e te chemiczne nawozy s rwnie dobre, ale drogi Harold (nie mam na myli obecnego premiera!) nigdy by temu nie da wiary. On i Derek chodzili razem do szkoy, wie pan, i suyli w tym samym puku. Ale teraz pierwsza wojna wiatowa to ju historia staroytna! Nawiasem mwic, zgadzali si z sob wycznie w sprawach ogrodnictwa. Mam nadziej, e nie zanudzam pana tymi rami? Na pewno? W ubiegym tygodniu pokazywaam je dwm moim gociom i wystpiam niczym Ruth Draper, mwiam godzinami, zanim zorientowaam si, e biskup nie rozrnia kolorw, a sdzia nie ma zmysu powonienia! Ale mimo to byli niezwykle uroczy, o wiele bardziej ni niegdy Evelyn Waugh. Ja si wprost boj powieciopisarzy, a pan? Zawsze myl, e umieszcz kogo ze

62

znajomych w nastpnej powieci. Mgby pan uzna t obaw za absurdaln, jeli idzie o kogo tak mao wanego jak ja, ale jeden z nich przecie postpi tak rzeczywicie! Ksika zreszt nie miaa powodzenia, ale to tym lepiej. Bestseller byby bardzo kopotliwy dla moich wnukw i w Trinity czy w Christchurch wszyscy by to przeczytali... Piknie wyrs ten bukowy ywopot, nieprawda? Pomaga on ukry ten domek, zbudowany przez jakich do okropnych ludzi, ktrzy tu przywdrowali - powiedziano mi, e to ludzie z Huddersfield czy skd tam... Tutaj, w tym kcie, mielimy ma tragedi. Zasadziam sekwoj, jedno z tych gigantycznych drzew kalifornijskich. One rosn przez osiemset lat, ale to jedno nie roso nawet przez kilka sekund. Wykopaa je suczka Dereka, Westalka Trzecia. Niedugo potem zdobya wprawdzie na wystawie zoty medal, ale maa to bya pociecha. No c, jestemy ju z powrotem na tarasie i zasuy pan sobie na drinka. Czym mona pana poczstowa? Black Velvet czy Blanc de Blanc?" W tej mwce stoczono jednym tchem wszystkie lub wikszo symboli obrazujcych pogldy, ktre uksztatoway osobowo tej damy. Gdyby nawet kamaa, symbole te wci bd reprezentoway wartoci, w ktre ona wierzy. Jej niewinna gadanina ma przede wszystkim dowodzi, e dama urodzia si w posiadoci wiejskiej, a nie w miecie. Od dziecistwa ju sporo wiedziaa o glebie i o drzewach, o kwiatach i o krzakach. Niedbale wspomina o tym, e yje na poufaej stopie z ludmi z najwyszych sfer, lecz zbyt dobrze jest zadomowiona w ich zamknitym krgu, by czyni z tego przedmiot swych przechwaek. Nie tyle interesuje si polityk, ile raczej komi i psami. Jej krewni i przyjaciele piastuj wysokie stanowiska w marynarce i w armii, w kociele i w palestrze. Jej m jest byym wychowankiem Eton, ktry w swoim czasie suy w Gwardii. Lecz ona sama jest spokojn intelektualistk, znajc si troch na literaturze i na teatrze. W swoim monologu dy do ustalenia wasnej pozycji spoecznej i udowodnienia, e znajduje si raczej na uboczu ni w centrum. Chocia przejawia si tu stale jej uczucie niepewnoci, jej pretensje do uznania spoecznego s w pewnym stopniu uzasadnione. A przynajmniej jest rzecz rwnie oczywist, e jest to kobieta naprawd bardzo gupia. I cho trzeba przyj, e jest gupia, to przedstawione przez ni wartoci nie s cakiem faszywe. Nie sugeruje ona, e wszyscy jej przyjaciele s ogromnie bogaci. Nie wspomina nawet, e ona sama ma jakie wpywy. Chce tylko podkreli swoje ziemiaskie pochodzenie", swoje wizy pokrewiestwa i przyjani z ludmi z dobrych domw i na powanych stanowiskach zawodowych. Lubi, eby wiedziano, i czonkowie jej rodziny odznaczaj si dzielnoci, a niektrzy z nich doszli do naczelnego dowdztwa. W tym wszystkim istnieje podstawa do uzasadnionej chluby. Dama moe by gupia, e o tym mwi, lecz my z pewnoci postpilibymy niesusznie odmawiajc jej satysfakcji byszczenia odbitym wiatem czyjej chway. Podziwia ona przynajmniej waciwych ludzi z mniej lub wicej waciwych powodw. Jej bohaterowie osignli w yciu jaki rodzaj dostojestwa. Istniej ludzie podziwiajcy swych mniej czcigodnych znajomych za mniej chlubne osignicia. A zatem pozycja jest czym, o co moemy si ubiega, a wysiek, jaki podejmujemy, aby j zdoby, jest czci oglnej dynamiki spoeczestwa. Z trudem mona powiedzie to samo o

63

poszukiwaniu szczcia jako przeciwiestwa przyjemnoci, a w gruncie rzeczy mona wyrazi wtpliwo, czy ci, ktrzy za cel stawiaj sobie szczcie, w ogle mog je osign. Jednake o tyle, o ile jest ono w ogle osigalne, mona go dostpi, upraszczajc swoje denia. Symbolem szczcia jest drewniana chata na jakiej wyspie, proste poywienie i ycie na onie przyrody. Uciekajc od cywilizacji, moemy wzgardzi autem i radiem, zredukowa nasz wasno do minimum i odtd obcowa z piknem natury. Gdybymy mieli to zrobi w starszym wieku, to byby w tym pewien sens. Jednake, kiedy jestemy modsi, nie ma w tym sensu, gdy musimy wychowa dzieci. Czym innym jest udanie si na pustyni z dobrze umeblowan gow i pamici o tysicu przeczytanych ksiek, a zupenie czym innym jest wychowywanie dzieci, ktre nigdy nie miayby zobaczy biblioteki, sali koncertowej czy teatru. Mona wtpi, czy byyby szczliwe, a prawdopodobnie stayby si w jaki sposb dzikie, co byoby z pewnoci bardzo nieprzyjemne. Nie osiga si prymitywu, buntujc si przeciw cywilizacji. Tak lekcj naley odczyta z Wadcy much" Williama Goldinga; lekcj mwic, e nawet udajc si na bezludn wysp, zabieramy z sob nasze zepsucie. Do czeg zatem mamy dy? Nie powinnimy, po prostu tylko przedua gatunku. Jedynie w niewielkim stopniu moemy suy spoeczestwu czy ludzkoci. Dla wikszoci z nas bogactwo jest czym nieosigalnym, a nawiasem mwic, wtpimy, czy warto si o nie ubiega. Pozycja w spoeczestwie jest moe czym bardziej wartociowym, ale wysiki zmierzajce do tego, aby j sobie zapewni, mog nas doprowadzi do absurdu. Podobnie jak szczcie, zjawia si ona zwykle jako uboczny produkt czego innego. Istniej fizyczne granice wytrzymaoci, jeli idzie o przyjemnoci, ktre moemy sobie kupi, a samo zabezpieczenie bytu z trudem mona uzna za ostateczny cel. Do czego wic mamy dy? Ludzie najrozsdniejsi odpowiedz, e powinnimy znale rwnowag pomidzy wszystkimi tymi moliwociami, przesuwajc od czasu do czasu akcent na t lub inn z nich - wtedy, gdy nadarza si odpowiednia okazja lub - czciej - gdy zmieniaj si okolicznoci. Myle tylko o pienidzach, to znaczy sta si skner, a wic istot aosn. Marzy tylko o pozycji, to omiesza si. y tylko dla swych dzieci jest czym rwnie bez sensu, co wymaga od dzieci, eby yy tylko dla swych rodzicw. Pogo za szczciem moe si skoczy nieszczliwie, a obd na punkcie przyjemnoci doprowadzi nas do choroby. Potrzeba nam przede wszystkim zmysu proporcji. Jest to centralna prawda cywilizacji, ktr odziedziczylimy, i wszystkie nasze dowiadczenia zmierzaj do jej udowodnienia. Bez poczucia rwnowagi jestemy zgubieni. W caym tym zestawieniu celw, do ktrych moemy dy, pozostawilimy na razie na uboczu ten jeden, ktry - by moe - ma najwiksze znaczenie. Jest nim potrzeba stworzenia czego piknego, wartociowego i interesujcego. Artysta, pisarz czy muzyk dy do celu, ktrym nie jest (bezporednio) ani pozycja, ani bogactwo, ani szczcie, ani zabezpieczenie sobie staroci. Rzebiarz wykuwajcy z kamienia arcydzieo stwarza rzecz pikn. Czynic to czy prac z rozrywk, nie pamita o porach snu ani posikw. Posg, ktry powstanie, moe przynie mu pewn sum pienidzy i lepsz reputacj w wiecie artystycznym. Twrca czuje si szczliwy

64

podczas pracy i odczuwa satysfakcj po jej ukoczeniu. Wierzy, e jego sawa go przeyje, e jego najlepsze dzieo przetrwa jako spucizna dla przyszych pokole. Moe zdoby w ten sposb zadowolenie i pienidze, a przywilej ten dzieli z kompozytorem i dramaturgiem, z malarzem i poet. Jedynie w tego rodzaju karierze mona pogodzi z sob i poczy wikszo dostpnych celw. Trudno o wiksz satysfakcj w yciu ni skomponowanie muzyki do komedii muzycznej, ktra odniesie sukces. Kaza piewa caemu wiatu, to ju samo w sobie wystarczajce szczcie, lecz bawi si samemu w trakcie pracy, zgarnia pienidze i saw w jej wyniku, to nie ma i mie od razu wszystko, co ycie moe zaofiarowa. Jest to przywilej wybitnego artysty i tylko nieliczni z nas mog go dostpi. Zapominamy jednak o tym, e moemy zrobi co podobnego na niszym szczeblu. Bez adnego specjalnego geniuszu, jedynie przy pewnych zdolnociach i zdrowym rozsdku moemy mie swj udzia w pracach i nagrodach, jakie przynosi twrczo. Moemy odegra pewn rol w stworzeniu czego uytecznego i piknego i zamaszycie si pod tym podpisa. Wielkie dziea sztuki rzadko powstaway bez niczyjej pomocy. Czciej, ni si mniema, sta za nimi mecenas, ktry dobrze wiedzia, czego chcia i dokd mia si zwrci. W tym sensie wszyscy mamy szans upamitni jako nasze imi, przyczyni si do zmiany krajobrazu, do zbudowania jakiej bramy, fontanny czy studni. Z pewnoci dobrze jest zostawi po sobie co z siebie samego.

8. NASTOLATKOLOGIA
Nastolatkologia jest nauk i traktatem o wartociach, obyczajach, ubiorach, muzyce, tacu, sztuce, napojach i narkotykach, charakterystycznych dla wiata nastolatkw. Mody zmieniaj si tak szybko, e wszelka definicja tego, co sobie ceni nastolatki, bya by ju nieaktualna w chwili ukazania si tej ksiki. Jeli jednak istnieje tu jaka cigo idei, to bdzie ni odrzucanie tradycji europejskiej na rzecz wzrusze i haasw pochodzcych z Afryki. Geneza tego wanie wyboru jest interesujca historycznie, lecz jego bezporednie dobre strony polegaj na tym, e w ten sposb unika si nadzoru dorosych. Jeli chce si zataczy menueta lub Gay Gordona, naley zapyta starszych, jak si to robi. Jeli chce si zagra Mozarta, trzeba najpierw nauczy si gra muzyk klasyczn. Wielbi ciele afrykaskich rytmw nie potrzebuj adnej ta kiej nauki, ani te ich rodzice nie mog im suy tu adn wskazwk. Zjawisko to pomaga w stworzeniu i okreleniu rodowiska nastolatkw, z ktrego starsze pokolenie jest wyczone. Trudno bowiem oczekiwa od starszych - takie jest zaoenie - aby byli w sta nie zrozumie pewne sprawy. Tak wic niektre nastolatki zaczy y w swoim wasnym wiecie. ...niektre nastolatki zaczy y w swoim wasnym wiecie Mona wyliczy rozmaite przyczyny tego stanu rzeczy, lecz najwaniejsz z nich jest oczywicie brak autorytetu rodzicw. Sto lat temu istniao przewiadczenie, e m jest panem w swoim wasnym domu. ona bya mu winna formalne posuszestwo, zdajc sobie spraw, e na tym opiera si z kolei jej autorytet wobec dzieci. Prawdopodobnie znacznie czciej je widziaa, a jej wysiki utrzymania dyscypliny moga wic agodzi pewna poufao. Zatem najlepszym sposobem

65

postpowania byo zawsze odwoywanie si do autorytetu nieobecnego ma. Gdy mwia: Ojciec tego zabroni", mona byo wnosi, e ona sama byaby bardziej pobaliwa. Jedynie akceptujc wadz ma, ona moga utrzyma w posuszestwie dzieci. Ona moga podj decyzj, lecz niepopularnoci obarczaa jego, tym atwiej, e go przy tym nie byo. Tak wic matka wzmacniaa zasady subordynacji si wasnego przykadu. I w ten sposb uczono dzieci i sub, by znay swoje miejsce. Jeli wydaje si, e w epoce wiktoriaskiej autorytet rodzicw osign szczyty, to gwnie dlatego, e tak bardzo wzrosa liczba potomstwa. Przy raczej nagym spadku miertelnoci wrd dzieci rodzina moga liczy dwanacie, czternacie, a nawet dwadziecia osb. Dom przeksztaci si wic w rodzaj prywatnej szkoy, gdzie dyscyplina potrzebna bya bardziej ni kiedykolwiek przedtem. To, e dzieci nigdy nie powinny mwi nie pytane, moe wydawa si rzecz podan w kadym wypadku, ale gdy ich ilo dochodzia do dwunastu lub co koo tego, stawao si koniecznoci. Bez pana domu ycie staoby si niemoliwe. Tote matka czynia wszystko, eby zwikszy presti ojca, wykorzystujc go z kolei dla wasnej ochrony. Powiem o tym ojcu, jak wrci z biura". Tymi wzbudzajcymi strach sowami utrzymywaa porzdek, podnoszc napicie do punktu kulminacyjnego owiadczeniem: Zdaje si, e sysz, jak ojciec idzie po schodach!" Nie baa si go tak, jak udawaa, lecz to udawanie suyo poytecznemu celowi. Dzieci drtwiay ze strachu, zanim jeszcze usyszay sowo nagany, a w konsekwencji w domu panowa wzgldny spokj i cisza. Prawdopodobnie w aden inny sposb nie mona by byo w ogle prowadzi domu. W dwudziestym wieku zaczo si rodzi mniej dzieci i to spowodowao bunt kobiet. Skoro dyscyplina przestaa ju by gwnym problemem, ycie rodzinne ulego zmianie. Przyjmujc, e troskliwie zaplanowano sobie ma ilo dzieci, mona byo - tak sdzono - znale czas na to, eby z nimi dyskutowa. Mona byo nawet znale czas na czytanie ksiek o psychologii dziecka. Sowo ojcowskie nie miao ju autorytetu Pisma witego, a nawet sam Bibli odstawiono na najwysz pk, jako zupenie nieprzydatn dla modych. Dlaczeg by kobiety miay zaakceptowa sw podrzdn rol? Rzeczywicie, dlaczego? Z pewnym wahaniem uznano ich danie rwnouprawnienia. Sowo posuszestwo" znikno z obrzdku maestwa albo te za wzajemn zgod przyjto, e oznacza ono co innego. Wrd ludzi inteligentnych zapanoway odtd swobodniejsze stosunki, wiksze koleestwo i wsppraca, przy czym mio zaja miejsce strachu. Kobiety zamne zatrzymyway teraz swj osobisty majtek, a niektre z nich robiy nawet wasne, samodzielne kariery; wikszo mczyzn za chtnie powitaa t zmian, skwapliwie rezygnujc z roli nieomylnego tyrana. Zapanowaa odtd szczera, bezporednia atmosfera, w ktrej otwarcie stawiano problemy i odwanie dyskutowano nad trudnociami. Istniej suszne powody, by sdzi, e m wspczesny A. A. Milne'owi by czowiekiem przyjemniejszym i agodniejszym ni m wspczesny Charlesowi Dickensowi. Rodzinne arty zastpiy rodzinne modlitwy. Kubu Puchatek zastpi Stary Testament. Lecz ludzie bardzo pno zauwayli, e emancypacja ony zniszczya autorytet rodzicw wobec dzieci.

66

Matka nie dawaa ju przykadu posuszestwa, ktrego wci jeszcze prbowaa wymaga. Czciej dochodzio teraz do rnicy zda pomidzy rodzicami, co umoliwiao dziecku odwoywanie si to do jednego, to do drugiego z nich, a ostatecznie ignorowanie obojga. cignwszy mczyzn z jego piedestau, ona i matka pozbawia si sama, w gruncie rzeczy, rodkw utrzymania dyscypliny. Na pytanie: Dlaczego nie moemy si bawi hydrantem?", nie moga ju odpowiedzie: Bo ojciec zabroni". Musiaa teraz odpowiedzie: Bo powiedziaam, e nie wolno". To byo trudne, a instynkt skania j raczej do argumentowania ni do rozkazywania. Dzieci musz zostawi hydrant w spokoju, poniewa ssiedzi mogliby mie pretensje, poniewa mogoby zabrakn wody, ubrania mogyby si zamoczy, a same dzieci mogyby dosta zapalenia puc i umrze. Ale w sprawach dyscypliny argumentacja kobiety przegrywa. W kocu uzyskuje jedynie mglist obietnic, e dzieci bd ostrone, obietnic, ktra natychmiast zostaje zapomniana i zamana. Gorsze od wszelkich bezporednich konsekwencji jest zrozumienie przez dzieci faktu, e z matk zawsze mona dyskutowa i e ojciec nic im nie zrobi, nawet gdy si dowie o wyrzdzonej szkodzie. Zapakana ona, ktra powiada w kocu: Czemu ty nie uyjesz swego wpywu?", odwouje si do autorytetu, ktry sama podwaya. Orientujc si w swojej sabej pozycji, mwi sobie i innym, e dawny rodzaj dyscypliny nie jest odpowiedni dla nowoczesnego dziecka. Z dzieckiem trzeba dyskutowa, lecz nie mona go do niczego zmusza. Formy zwracania si do ojca ulegy zmianie: od wiktoriaskiego Sir" do pniejszego tatusia", a wreszcie do mwienia mu po imieniu lub: biedny stary". Ostateczny wniosek brzmi, e problem dyscypliny naley pozostawi szkole. Jednake pozycja szkoy rwnie ulega osabieniu pod wpywem Johna Deweya (1859-1952), ktry domaga si, by zarzucono metody autorytatywne, i uwaa, e dzieci winny uczy si poprzez dowiadczenie. Powstay w ten sposb system postpowej" edukacji przenikn od tego czasu do szkolnictwa, pozwalajc ludziom wiatym rozkoszowa si pidziesicioma latami owiecenia. Ponure, gotyckie wizienie z odrapanymi, pochyymi pulpitami i upstrzonymi przez muchy stalorytami z widokiem Partenonu zastpiy sale szkolne, umeblowane jasnymi meblami, o szklanych cianach, ozdobione pastelowymi malowidami i wyposaone w telewizj. Na temat ostatecznych rezultatw moliwe s rozmaite opinie. Pewne jest jednak, e cay proces nauczania jest bardzo dugi. Wydaje si, e zorganizowany w ten sposb moe trwa caymi latami i jeszcze duej. Od powyej pitnastu lat - przeciga si to do wierwiecza, a czasem, by moe, na cae ycie - niedojrzali i dorastajcy modzi ludzie tocz si razem w wesoo ozdobionych korytarzach szkoy koedukacyjnej. Moe si to wydawa szczliwym kontrastem w porwnaniu z dawn praktyk wprowadzania dzieci w wiat dorosych, gdy terminatorzy zaczynali pracowa majc lat siedem, a chopcy do posug majc lat dziesi. Przed stu laty modzi zawsze byli wic mniej liczni od dorosych, czy to w gospodarstwie wiejskim, w koszarach, czy w forkasztelu na statku. Natomiast w postpowej szkole nie ma dorosych, ktrych naleaoby si ba lub naladowa, gdy nauczycielowi paci si za to (tak si mniema), eby zachowywa si w pewien okrelony sposb, i dlatego naley uwaa to zjawisko za szczeglne i

67

osobliwe. Modym pozwolono stwarza sobie swj wasny wiat. Jeli te nieskoczenie dugie lata spdzane w szkole, w oderwaniu od spoeczestwa dorosych, stwarzaj to dla zagadnienia nastolatkw, to na plan pierwszy w tym zagadnieniu z pewnoci wybijaj si rodki transportu. Jeli mody czowiek ma motocykl lub samochd, troch pienidzy i perspektyw weekendu, moe robi, co mu si podoba. Trudno te odmwi mu moliwoci korzystania z samochodu, gdy sta si on nieodcznym od naszego sposobu ycia, sta si ju nie tyle wygod, ile prost koniecznoci, bez ktrej modzi byliby w sposb aosny odcici od wiata i pozbawieni kontaktw towarzyskich. Dlatego weekendy i wakacje spdzaj nie ze starszymi, lecz w swoim wasnym towarzystwie. Pozostaj w wiecie nastolatkw, dopki wreszcie nie opuszcz szkoy lub college^ i nie bd musieli po raz pierwszy zarobi na ycie. Na obron modych naley przyzna, e spoeczno, od ktrej usiuj si odci, nie jest szczeglnie interesujca. Co wicej, zmartwienie polega na tym, e nuda rodowiska dorosych jest czym, co rodzice, by moe, zdobyli cik prac w pocie czoa. ycie wielu maestw rozpoczo si w ruderach, gdzie handel narkotykami i prostytucja naleay do pospolitych sposobw zarobkowania, gdzie gwat by czym zwykym, a i morderstwo nie byo nieznane. Drog samoksztacenia i oszczdzania, przedsibiorczoci i prac ponad siy wznieli si na wyszy szczebel w hierarchii spoecznej. Domek w podmiejskim osiedlu z podwjnym garaem jest dla nich oznak sukcesu, o jakim ongi ledwie e mieli marzy. W tabliczce z nazwiskiem na bramie, w zielonym trawniku kryje si dla nich co bardzo romantycznego. Wszystko to osignli rozsdkiem i cierpliwoci, oszczdnoci i mozoem. Lecz to, co im wydaje si tak cudowne, jest niczym dla ich dzieci, ktre - by moe - nigdy nie znay innego ycia. Dzieci widz jedynie nudne osiedle, gdzie najwikszym dramatem bywa jaki drobny skandal lub epidemia odry. Nic si tu nigdy nie dzieje!" - protestuj. Rodzice, ze swej strony, pamitaj czasy, w ktrych zbyt wiele dziao si zbyt czsto. y yciem bez wydarze - to bya ich najwysza ambicja, ktr realizuj nawet jeszcze teraz z wysikiem i uporem. Jednake tego nie da si tak atwo wytumaczy. Przyjmuje si za uznany fakt, e ludzie starsi s zbyt spokojni i nudni, e modzi s zatem w sposb naturalny znudzeni sposobem ycia dorosych i e ich oczywistym celem jest ucieczka od tego wszystkiego. Jeli dom w podmiejskim osiedlu nie ma dla modych adnych pocigajcych atrakcji, to wiat interesw ma ich jeszcze mniej. Gdy warunki wejcia do tego klubu, ju od pocztku do trudne, czsto staj si jeszcze trudniejsze wraz z pojawianiem si objaww buntu. Cena, jak paci si za dopuszczenie do odpowiedzialnego urzdu - to czasem zbyt niewolnicze przestrzeganie przyjtych zasad. Co wicej, cena ta moe wzrosn dwukrotnie wskutek niesusznie przeduanego nowicjatu. Czsto mwi si nam, e dzisiaj stawia si na modzie. Lecz nasz wiek by wiekiem Nehru, Macmillana i Mao Tse-tunga, Adenauera, Franco i Charlesa de Gaulle'a. Gdy starzy dzier wadz, pogra to w rozpaczy nie tylko ludzi w rednim wieku, lecz i modych, ktrzy nie chc nawet wej na pierwszy szczebel drabiny. By skazanym na subordynacj do trzydziestego roku ycia - to ju wystarczajco zniechca, lecz perspektywa pidziesiciu lat frustracji musi

68

doprowadzi do zastoju. Z drugiej strony; gdyby starzy usunli si sami, awans ludzi w rednim wieku daby szans modym. Tam, gdzie modzi s wciekli z powodu wasnej bezsilnoci, nie wystarczy powoa kilku z nich - dwudziestoletnich - do Rad Mdrych i Dobrych. Waciwszym lekarstwem jest przejcie na emerytur wszystkich, ktrzy przekroczyli szedziesitk, i zrobienie w ten sposb miejsca dwudziestosiedmiolatkom. Przy pewnym prawdopodobiestwie penienia przez siedem lat odpowiedzialnego urzdu mody czowiek szybko osignie dojrzao. Jeli wywiera na nas wpyw nauczanie, jakie odbieramy, to jeszcze wikszy wpyw wywrze mog na nas lata frustracji, ktre wyranie nas czekaj. Niczemu te nie suy stwarzanie placwek jakiej urojonej wadzy. Nikogo nie zwiedzie komitet Klubu Modych, tym bardziej jeli prawdziwi czonkowie komitetu s okropnie starzy. Odpowiedzialno zaofiarowana modym moe nie by bezporednia, musi jednak by realna. Organizacje, takie jak np. harcerstwo, maj od zarania wspaniae intencje, jednak sab ich stron jest to, e wymylili je starzy dla modych. Suszniejsz organizacj jest ta, w ktrej dorosy wzywa do pomocy modego czowieka dla osignicia wsplnego celu, np. dla obsadzenia odzi ratunkowej lub zorganizowania jakiego widowiska. Mylc o szkodach, jakie mog wynikn z lenistwa, i odrzucajc lekarstwa, oferowane przez modzieowe organizacje, nowoczesny ojciec moe si czasem zdecydowa na jaki wasny plan, ktry by odcign dzieci od psot. Zaproponuje np. zbudowanie odzi aglowej. Pocztkowo zapanuje entuzjazm i podwrze wypeni si wkrtce krztanin, ktrej ojciec pragn. Poleruje si deski papierem ciernym, szyje si agle, smaruje metalowy osprzt. Chopcy nie wasaj si ju z rkami w kieszeniach. Crk wycignito z kawiarni, a matka jest zachwycona, e rodzina znalaza si w komplecie. Ale ten wsplny wysiek okazuje si w kocu czym sztucznym. d spuszczona na wod nie jest lepsza, a tylko niewiele tasza od odzi, ktr mona by kupi. Kadub ze szklanego wkna byby pod pewnymi wzgldami lepszy. Ojcu udao si jedynie zorganizowa pouczajc rozrywk dla siebie samego i dla dzieci. Zamiast da im si bawi z przyjacimi, poprosi je, eby raczej zabawiy si z nim, nie dlatego, e potrzebowa ich pomocy, lecz e pragn znale im jakie zajcie. Sztuczno sytuacji wynika std, e ojciec jest maklerem giedowym, a nie eglarzem na Kanale. Gdyby ta praca rzeczywicie wizaa si z jego zawodem, cay projekt wzbudziby u dzieci szacunek. Ale d jest zabawk, i to waciwie ich zabawk, nie jego. W kocu zaczynaj odnosi wraenie, e cay projekt jest dziecinny, jest prb dorosego czowieka przyczenia si do zabawy przedszkolakw; nie jest te, oczywicie, zabaw, jak oni sami by dla siebie wybrali. Ojciec musi wic ukoczy budow odzi sam, zdajc sobie rwnoczenie spraw, e jego plan si nie powid. To prawda, e sam siebie powstrzyma od psot, lecz chopcy ju znowu teraz prnuj, tak jak przedtem, a crk znw widuje si z miejscowymi nicponiami. Czy nie ma - pyta ojciec innego wyjcia? Jedyn definitywn odpowiedzi na to pytanie jest stworzenie modym perspektywy wczesnego rozwoju ich talentw. Jeli to si nie uda, odsuwaj si od spoeczestwa i postanawiaj zosta na zawsze w wiecie nastolatkw. Taki jest pocztek owego ruchu, ktry powsta niemal

69

rwnoczenie w miejscach tak od siebie odlegych jak San Francisco, Berlin, Tokio, Amsterdam, Londyn i Pary. Charakter ruchu ulega cigym zmianom, lecz zaczyna si niezmiennie od pragnienia ucieczki od rzeczywistoci. rodkw tej ucieczki jest - mwic oglnie - sze, a mianowicie: seks, szybko i dwik, marzenia, alkohol i narkotyki. Seks jest elementem najbliszym rzeczywistoci, gdy tutaj partner jest przynajmniej osob realn. Charakter ruchu ulega cigym zmianom, lecz zaczyna si niezmiennie od pragnienia ucieczki od rzeczywistoci W pewnej mierze podoe seksualne ma rwnie mio motocyklisty do gwatownej szybkoci, gdy daje mu uczucie przewagi i potgi. Lecz haas wyjcej maszyny miesza si z afrykaskimi rytmami, ktre s nowoczesn namiastk muzyki. Hipnotyczny oskot instrumentw perkusyjnych moe wprowadzi w rodzaj transu, w ktrym wiat realny staje si cieniem, a marzenie rzeczywistoci. I cho cae to pytogranie, wszystkie te jki i skomlenia s smutnym komentarzem do naszego systemu szkolnego, nie mona powiedzie, eby wyrzdziy zbyt wiele szkd fizycznych. Nieszczcie zaczyna si wwczas, gdy ucieczk od rzeczywistoci trzeba przyspieszy alkoholem, albo te - co teraz jest czym tak powszechnym - narkotykami. Najagodniejszym z nich jest tyto, gdy jest on zwykym rodkiem uspokajajcym; modzie woli jednak rodki, ktre daj silniejsze zudzenia. atwo jest potpia narkomana. Jeszcze atwiej jest wymiewa brodatego pgwka, nioscego sztandar w jakim aosnym marszu protestacyjnym. Natomiast o wiele trudniej jest stworzy spoeczestwo ludzi dorosych, do ktrego modzi arliwie pragnliby si dosta. Jednake taki pocztek moe zrobi kada rodzina, ktra docenia potrzeb odpowiedzialnoci. Sekret polega na tym, eby rodzice postawili sobie jaki cel, dla nich niemal nieosigalny, i eby wezwali dzieci do pomocy. Odpowiednim celem jest zdobycie pienidzy, moe po to, eby przeprowadzi si do lepszego domu. Rozsdnym posuniciem moe by kupno lub budowa domku na wsi, zwaszcza jeli od razu powie si, e ktre z dzieci odziedziczy t posiado. Sukces rodzicielskiego (czy jakiegokolwiek innego) kierownictwa musi zawsze zalee od celu, ktry uzna si za podany, a ktry jest niemal - lecz nigdy cakiem niemoliwy do osignicia. Dzieci trac zainteresowanie wwczas, gdy ani spoeczestwo, ani rodzina nie maj de, ktre mona atwo speni albo dotd nie zostay spenione. Z tego punktu widzenia jest mao wane, czy cel jest idealistyczny, czy przyziemny. Rzecz w tym, e dokonuje si jakiego wysiku i prosi si dzieci - a nawet da od nich - aby wziy w nim udzia. W gruncie rzeczy zmusza si je, aby stay si dorose. Dla rozwizania problemw nastolatkologii jest zatem rzecz istotn stworzenie spoeczestwa, w ktrym modzi mieliby do odegrania sw rol nie jako grupa wywierajca jak presj i nie jako zwykli uczniowie, lecz jako modsi czonkowie zespou. Wrd tych, ktrzy najgoniej potpiaj buntownicz modzie, s ludzie starzy, stojcy na czele organizacji, w ktrych nikt poniej szedziesitki nie otrzyma innej pracy, jak tylko zrutynizowan. Ci starzy autokraci, jeli si ich

70

odpowiednio zaalarmuje, czyni niekiedy modym jakie powierzchowne ustpstwa. Lecz nie godz si na wasne odejcie. Wwczas powstaje sytuacja, ktra prowadzi do buntu i do naszego ostatecznego wniosku, e modzie jest po prostu zbuntowana. Tak si jednak boimy o nasze zagroone instytucje, e rzadko zauwaamy, jak szkod ponosi sama modzie. Wykrzykiwanie sloganw, bez wzgldu na to, czy pochodz od Malcolma X czy od przewodniczcego Mao, jest oznak zapnionego rozwoju. Ze wiata nastolatkw, entuzjazmujcego si szybkoci i haasem, marzeniami i narkotykami, modzie nie wychodzi bez ladu. Jeli nawet nie odnosi szkd fizycznych, to odrzucona przez ni szansa - szansa osignicia wczesnej dojrzaoci intelektualnej - mija, i to mija na zawsze.

9. UCIECZKA OD RZECZYWISTOCI
Bez wzgldu na to, czy pani domu jest, czy nie jest matk dorastajcych dzieci, ma ona swoje chwile frustracji i zaama; zwykle kocz si one wtedy, gdy te uczucia mona z kim dzieli. Istniej jednak okresy nudy i zniechcenia, ktre nie ustpuj tak atwo. Nie jest od nich wolny take onaty mczyzna i teoretycznie przynajmniej jest moliwe, e moe ulec im w tym samym czasie co ona. Tak samo moe si zdarzy, chocia jest to mao prawdopodobne, e dwie wieczki zgasn w tym samym momencie. Zakadajc nieprawdopodobiestwo tej sytuacji, moemy przypuci, e zaamanie si jednego partnera powinno podziaa na drugiego jak bodziec. Wyczajc na razie przypadek, e obydwoje zatruj si t sam ryb, przyjmijmy, e jedno z nich winno by w miar pogodne i energiczne o kadej porze. Drugie, mniej szczliwe, bdzie moe si skary, e wszystko tak podroao, e crki stay si nieznone, e mieszkanie jest wilgotne i e wszyscy najlepsi przyjaciele wyprowadzili si z ssiedztwa. Gdyby ona tylko moga uciec od tego wszystkiego! W gruncie rzeczy pragnie uciec od samej siebie. Mona tego dokona na rne sposoby - ale najprociej jest - zachorowa. Efekt tej metody zaley jednak od tego, czy jest w domu druga osoba wspczujca, uczynna i zdrowa. Czas rozpoczcia si choroby ujawnia zwykle, e pacjent jest jej wsplnikiem. Naley przyj, e zarazki istniej wszdzie i e ofiara zatraca sw podwiadom odporno w chwili, kiedy chce zachorowa. Niektre osoby nie s w stanie zapewni sobie wolnego dnia w aden inny sposb. W pewnym momencie, gdy gocie ju odjechali albo gdy dzieci poszy do szkoy, temperatura podnosi si, bl zaczyna dokucza, wystpuje niewtpliwe osabienie i choroba obezwadnia ofiar. Nie jest to - chcemy by dobrze zrozumiani - przypadek symulacji. Skargi nie s urojone, objawy istniej rzeczywicie, niedyspozycja rozwija si wraz z jej klasycznymi nastpstwami. Mimo to nie byoby jej bez podwiadomej zgody pacjenta, nie zdarzyaby si te, gdyby okolicznoci byy absolutnie niesprzyjajce. Na powstanie choroby moe czciowo wpyn potrzeba wypoczynku, lecz dziaa tutaj take potrzeba ucieczki od codziennoci. Gdy w okresie spdzonym w ku pacjentka uwalnia si nie tylko od rutyny codziennych zaj, lecz take od swej powszedniej osobowoci. Wystpuje ona w innej roli, na przykad mczennicy, ktrej mstwo jest natchnieniem dla innych. Nie chcc by ciarem dla przyjaci, walczy z sob niemal do ostatka. Pniej dopiero ludzie zorientuj si, ile musiaa wycierpie. Jakkolwiek moe by blada i saba, myli

71

zawsze o innych. Najwitobliwsza pord witobliwych jest take najdzielniejsza z dzielnych. W czasie choroby, tak jak w czasie wojny, samo bohaterstwo nie wystarcza. eby miao sens, wymaga publicznoci. Musi by kto, kto by patrzy i wspczu, kto, kto by zauway, jak spazm blu natychmiast ustpuje wtemu umiechowi rezygnacji. Wolaoby si oczywicie liczniejsz publiczno - pielgniarki, lekarzy i krewnych; lecz jedna osoba to minimum - bez niej wszystko traci znaczenie. T jedn osob, zalenie od sytuacji, moe by m lub ona i nic tak bardzo nie zagraa maestwu, jak odmowa grania tej roli wwczas, gdy zagra si j powinno. Kiedy ona mwi: Okropnie boli mnie gowa", dobry m powinien okaza niepokj, przyznajc jej, e le wyglda. - Moje biedne kochanie! Jeste take blada, pomyl troch o sobie. Zdaje si, e i puls masz przyspieszony. We teraz dwie aspiryny, a ja ci przynios zimny kompres. A potem zadzwoni do klubu i powiem im, e nie bdziesz moga przyj dzi po poudniu na zebranie. Jake nieczuy - w porwnaniu z tamtym - jest m, ktry zbywa skargi ony jako urojone. - To zabawne - powiada - bo wygldasz wietnie. Moe to katzenjammer po wczorajszym przyjciu. Pamitaj, e masz dzi zebranie! Oto przykad nieludzkiej brutalnoci, gdy mczyzna po prostu nie chce widzie, e jego ona znalaza si w niebezpieczestwie. To straszne, e tacy ludzie w ogle istniej, potwory (eby uy utartego zwrotu) w ludzkiej skrze; sadyci, ktrych nic nie obchodz cierpienia innych, lecz z ktrymi trudno wytrzyma, kiedy ich tylko lekko zaboli gowa. A jeszcze gorsze od poprzednio opisanego jest zachowanie si ma, ktry na' skarg odpowiada skarg. W stosunkach maeskich obowizuje zasada, e tylko jeden z maonkw moe by chory w danym czasie. Pierwszestwo naley przyzna temu, ktry poskary si wczeniej; drugi partner powinien pozosta zdrw, dopki w tym fikcyjnym ruchu nie zabynie dla niego zielone wiato. Czasem nie zwraca si jednak uwagi na czerwone wiato, a zbrodni t mona popeni przez tak mniej wicej rozmow: Oh, Tom, tak mi sabo, tak krci mi si w gowie, jakbym miaa zaraz zemdle. Ze mn jest zupenie to samo, Mabel. Zastanawiam si, czy nie pomogoby mi troch alkoholu? Czuj si po prostu chora. Ja te. Zao si, e to ta saatka z krabw. Miaa jaki dziwny smak. Oh, moje serce! Bije nieregularnie! Ja czsto mam to uczucie. To z niestrawnoci. Nie mam pojcia, jak wytrzymam ten dzie. Bg wiadkiem, e staraam si opanowa, ale ten bl w piersiach to ponad moje siy. A wic ty te to masz? Ja si baem, czy nie mam skrzepu. Po prostu musz si pooy. Wanie myl o tym samym. Ale zadzwo najpierw po doktora.

72

Teraz sytuacja, stworzona przez t rozmow, jest po prostu nie do zniesienia. M i ona nie mog chorowa rwnoczenie.. Zachowanie si Toma jest godne ubolewania, gdy to Mabel pierwsza owiadczya, e jest chora. Kiedy zacza: tak mi sabo i tak mi si krci w gowie, itd...", on winien by odpowiedzie: Chod, po si na kanapie, a ja ci zrobi herbaty". Jednake zaniedbujc swj oczywisty obowizek, zacz co bekota o jakich wasnych urojonych objawach. Idc t drog, wyprowadzi w kocu biedn kobiet z rwnowagi. Wymaga wspczucia od ony, ktra sama go potrzebuje, to ni mniej, ni wicej, tylko psychiczne okruciestwo i ludzie rozwodzili si ju z mniej wanych powodw. A zatem sytuacja w tym wyimaginowanym przypadku jest niesychanie powana i susznie moemy zapyta, czy to maestwo si utrzyma. Musimy doj do wniosku, e jego perspektywy s niedobre, skoro m nie chce zaczeka na swoj kolej. Na wszystko jest czas i aden m nie powinien zachorowa, dopki ona nie wyzdrowieje. Innym rodkiem ucieczki od rzeczywistoci prcz choroby jest fikcja, ktra zreszt pomaga przy rekonwalescencji. Fikcji dostarcza telewizja, radio, powie, film lub teatr. Celem jest tutaj wyczenie si z realnego otoczenia i ycie - przez pewien czas - w wiecie urojonym. Niektre dzieci spdzaj wikszo czasu wrd snw na jawie bez specjalnej podniety ze strony telewizji lub ksiki. Telewizja bowiem pozostawia swym dwudziestowiecznym mionikom coraz mniejszy margines dla wyobrani i podczas gdy Szekspir mwi swojej widowni, aby wyobrazia sobie pole bitwy, nowoczesny producent musi nam pokazywa rozlew krwi w technikolorze. Ten rodzaj rozrywki przeplata si, to prawda, z dyskusj i komentarzami na temat rzeczywistych wydarze. W kocu nastpuje pomieszanie faktu z fikcj, przy czym producent ma nawet wikszy zamt w gowie ni widownia. Pomieszanie prawdziwego dramatu z fikcyjnym prawie zawsze wychodzi na korzy tego ostatniego, gdy aktorzy grajcy mw stanu wygldaj na nich w o wiele wikszym stopniu ni politycy zapraszajcy nas, abymy na nich gosowali. Pomieszanie poj prowadzi nas zatem do wniosku, e gwiazda filmowa lub popularny piosenkarz s tymi, ktrych powinno si prosi o wyraenie swych pogldw na aktualne tematy dnia. Wielkiego aktora pyta si przed kamer o jego opinie na temat polityki zagranicznej lub bilansu handlowego. A on nie ma adnych. Czemu miaby je mie? Cae ycie powici przedstawianiu postaci innych ludzi, fikcyjnych czy rzeczywistych, i dramatyzowaniu ich punktw widzenia. Gdyby mia jakie wasne opinie, nigdy by nie odnis sukcesu jako aktor. Widzowie telewizyjni rzadko jednak zdaj sobie spraw, e zdolnoci administracyjne i aktorskie to sprawy nie tylko rne, lecz przeciwstawne. Poniewa linia oddzielajca fikcj od rzeczywistoci zaciera si, radio i ekran telewizyjny trac na znaczeniu jako rodki pomocne w ucieczce od rzeczywistoci. Iluzj stale przerywaj nie tylko reklamy, lecz take nieudolny producent, ktry nie moe si zdecydowa, co waciwie chce pokaza. Moe on z atwoci oferowa rozrywk - ari operow, wystp komika - lecz nie jest to, oczywicie, ucieczka od rzeczywistoci. Jest to tylko haas, ktry zwyklimy akceptowa jako to dla innej dziaalnoci. Z tego punktu widzenia znakomicie udokumentowane seriale telewizyjne, dotyczce aktualnych wydarze, w ogle maj ma warto, gdy s zazwyczaj bardziej ponure ni samo ycie.

73

Powie jest, by moe, wci jeszcze najlepsz form wypoczynkowej ucieczki od wiata. Wybiera si j samemu, a nie narzuca jej sd producenta o tym, czego domagaj si przecitne gusta. Co wicej, wybiera si j stosownie do szczeglnej sytuacji lub nastroju: kryminaln do pocigu, romans do samolotu, awanturnicz do poduszki, a co usypiajcego przed popoudniow drzemk. W porwnaniu ze sztuk telewizyjn powie jest o wiele dusza, gdy autor musi mie czas na zarysowanie ta swego opowiadania. Przecitny czytelnik chtnie poddaje si iluzji, lecz take potrzebuje czasu, eby rozezna si w powieciowej konwencji. Nieyjcy ju Ernest Bramah umieszcza wszystkie swoje opowieci w konwencjonalnie przedstawionych Chinach z czasw jakiej nie okrelonej, lecz odlegej dynastii, przy czym wszystkie dialogi byy ceremonialne, rozwleke i nieskoczenie uprzejme. Stworzenie takiej atmosfery wymaga czasu, a czego w tym rodzaju wymaga take opowiadanie o krlu Arturze i o Merlinie. Poddajemy si iluzji, lecz chcemy wiedzie, jaka mianowicie ta iluzja ma by. Na tym polu najwikszy sukces odnosi trzytomowa powie wiktoriaska, w ktrej czytelnik naprawd moe si zagubi, jak na przykad w Barchesterze Trollope'a. Mionik tego rodzaju literatury moe cakowicie pogry si w fabule, zidentyfikowa si z jedn z postaci i wy si w wiele sytuacji. Odoenie ksiki, np. po to, eby odebra telefon, wywouje szok umysowy, co samo przez si dowodzi, e ucieczka od rzeczywistoci jest zupena. I odwrotnie: powie z problemem detektywistycznym mona przeczyta tylko raz, a jeli wiemy przedtem, kto jest zbrodniarzem, caa przyjemno jest zepsuta. Lecz istot wielkich powieci dziewitnastego wieku nie jest kocowe zaskoczenie, tylko umiejtno przykucia naszej uwagi nawet przy drugim i trzecim czytaniu. Znalazszy si w innym spoeczestwie, ucieklimy na pewien czas od otoczenia, w ktrym zwykle yjemy. Moliwe, e wiat fikcji jest bardziej atrakcyjny od wiata prawdy, ale najwaniejszy jest tutaj fakt, e jest on inny. Na czas czytania zdecydowanie oddalilimy si od domowej codziennoci. Czy film moe suy temu samemu celowi co powie? Prawd mwic, okazuje si, e jego dziaanie jest krtkotrwae. Chocia dziki sztuczkom kamery szybciej przykuwa nasz uwag, to jednak angauje nas w mniejszym stopniu. Przede wszystkim chodzenie do kina jest do pewnego stopnia czynnoci towarzysk. Stanowimy czstk widowni i pozostajemy wiadomi jej reakcji. Moemy w jakim momencie poczu, e dowodzimy wraz z generaem Custerem albo walczymy z Zulusami, ale przywouje nas do rzeczywistoci okrzyk dziecka siedzcego w nastpnym rzdzie za nami. Zapewne te nie chodzimy do kina samotnie. Dzielimy zatem przeycie z mem lub z crk, z kim, kto naley do naszego ycia codziennego; z kim, kogo moe nawet urazi nasz wybujay entuzjazm. Sdzisz, e Elizabeth Taylor jest pikna?" - znaczco pyta ona, a m gorliwie pieszy z wyjanieniem, e dziewczta mog by atrakcyjne w rozmaity sposb (jeli rozumiecie, co mam na myli), e Miss Taylor ma oczywicie swych wielbicieli, lecz on, osobicie, woli blondynki w wieku lat mniej wicej trzydziestu siedmiu. Widz kinowy musi wic czasem mie si na bacznoci, wiadomy tego, e on (czy ona) nie jest sam (sama). Niezalenie od tego aktorzy zbyt czsto usuwaj w cie sam fabu, a dramatyczno ich gry przekracza granice wiarygodnoci. Jedn z wielu wad popularnoci, jaka otacza gwiazd lub gwiazdora filmowego,

74

jest fakt, e dokadnie wiemy, kim jest gwny aktor. Im bardziej podziwiamy Rexa Harrisona jako aktora, tym mniej akceptujemy go jako Juliusza Cezara lub profesora Higginsa. Obraz filmowy moe inspirowa lub poucza w rny sposb, lecz rzadko kiedy przenosi nas na duej w inny czas i miejsce. Jestemy zbyt wiadomi jego obsady i uj, zbyt interesuje nas odrnianie sekwencji krconych w plenerze od nakrcanych w studio. Moemy by pod wraeniem, lecz rzadko ulegamy zudzeniu. Tam, gdzie naszym celem jest ucieczka od szarej egzystencji, teatr ma jeszcze mniej do zaofiarowania ni kino. Poniewa bywanie w teatrze jest w jeszcze wikszym stopniu czynnoci towarzysk; w antraktach pozdrawiamy przyjaci i omawiamy z nimi zalety obsady. Jeli ju nawet nie przebieramy si na t okazj, jak to kiedy robilimy, to wci jestemy bardzo wiadomie czci widowni i z tego wzgldu bierzemy udzia w sukcesie lub niepowodzeniu widowiska. I jakkolwiek jestemy w ten sposb wcignici w przedstawienie, lekko tylko ulegamy jego treci. Widzowie teatralni pozostaj sob - z wyjtkiem bardzo modych - starajc si o to, by wyglda dystyngowanie i by dobrze ubrani lub usilnie pragnc okaza, e ju odgadli, jak sztuka si skoczy. Gdy obsada jest zawodowa lub amatorska, bardziej jeszcze wyostrzamy krytycyzm, zauwaajc, e Eryk jest gorszy, ni bywa w dawniejszych rolach, lub dziwic si, e Margaret potrafi zagra tak dobrze. Tymi, ktrzy odnosz najwiksz korzy z amatorskiego przedstawienia, s oczywicie sami aktorzy. Dla najgorliwszych z nich ich rola jest wspania ucieczk od codziennego ycia. Jest to fakt, ktry powinnimy sobie zanotowa w myli, nawet gdyby nasza dziaalno ograniczaa si tylko do rozwizywania krzywek. W iloci pracy, jak trzeba woy w gr na amatorskiej scenie, z pewnoci jest co odstraszajcego. Dlatego jest rzecz osobliw, e tak niewiele ludzi prbuje atwiejszej alternatywy: pracy w teatrze marionetek. Teatr lalek, gdzie mona omin konieczno nauczenia si roli, nie jest gorszym rodkiem ucieczki w inny wiat. Majestatycznie kroczc po scenie nogami lalki moemy gra rol rozbjnika lub pasterki, szeryfa lub krlowej. W rolach takich jak te momentalnie (lecz szczliwie) zatracaj si postaci urzdnika czy pani domu. Ostatni i najoczywistsz ucieczk od rzeczywistoci jest weekend lub urlop letni. Pozwala on przede wszystkim na zmian otoczenia. Ludzie mieszkajcy na rwninach mog pojecha w gry, a mieszkacy lasw - nad morze. Co wicej, mona zmieni zajcie: bankier staje si rybakiem, a umczona matka prnujc dam. Gdy dzieci jad take, istnieje, co prawda, element kontynuacji ycia codziennego, poniewa rodzice na wakacjach pozostaj przecie rodzicami. Mona jednak stworzy inn atmosfer i przynajmniej zmieni stosunek wanoci codziennych wydarze. Trudno polega tutaj na rnicy gustw mczyzn i kobiet. Majc w perspektywie duszy weekend, ojciec marzy o namiocie nad jeziorem lub o grskim szaasie. Matka prawdopodobnie marzy raczej o luksusowym pobycie w Grand Hotelu. Ta rnica midzy nimi powstaje dlatego, e podczas gdy z kadej dziewczyny wyrasta kobieta, przecitny chopak pozostaje zawsze (do pewnego stopnia) chopcem. Dziewczynka bawica si lalk, prbuje w ten sposb rol, ktra rzeczywicie przypadnie jej w yciu. Kiedy opiekuje si kucykiem, wychodzi ju naprzeciw swym

75

macierzyskim instynktom, swym uczuciowym potrzebom. Chopiec, odwrotnie, przygotowuje si do kariery, ktra prawdopodobnie nie stanie si jego udziaem. Bawi si w mieszkaca puszczy lub w cowboya, w tajnego agenta lub w dowdc odzi podwodnej. W bardzo niewielu wypadkach jego marzenia si speniaj, np. wtedy, gdy zapalony budowniczy modeli zostaje inynierem. Ale kt sysza o chopcach bawicych si w inspektorw kontroli towaru lub w towarzystwo ubezpiecze samochodowych? W wikszoci wypadkw przyszy samotny jedziec zostaje dyplomowanym ksigowym. Dlatego ogln cech wikszoci mczyzn jest wieczny niedosyt, powrt do marze o yciu penym przygd, ktre ich omino. Zamiast mie do czynienia z czstokoami i z broni, z dzikimi zwierztami i z ludmi wyjtymi spod prawa, musz zwykle zajmowa si urzdowymi papierkami. W kadym urzdniku tkwi rozgoryczony czowiek czynu, tsknicy do sytuacji, ktrych ycie mu odmwio. Moglibymy, co prawda, powtpiewa, czy Walter Mitty stanby na wysokoci zadania, gdyby rzeczywicie zaszy jakie przymusowe okolicznoci, lecz nie moe by adnych wtpliwoci co do przyczyn jego wewntrznej frustracji. W kadym urzdniku tkwi rozgoryczony czowiek czynu... Ujawniaj si one w jego projektach weekendu spdzanego poza domem. Od razu zaczyna widzie si w roli krzepkiego czowieka z Dzikiego Zachodu, budowniczego chaty z pni drzewnych, rybaka i myliwego, znawcy noa i siekiery. Zdrowy rozsdek moe sprawi, e jacht zostanie zastpiony namiotem na pustkowiu, lecz mimo to on wci widzi si w postaci starego wilka morskiego, okrajcego przyldek Horn na dziobie statku. w sen na jawie moe si zmienia co pewien czas, lecz mczyzna zawsze zajmuje si w nim wszystkim, tylko nie dokumentami. Gdy raz znajdzie si w swoim ywiole, nie poznaliby go jego koledzy, widujcy go na co dzie w biurze. Podczas burzy na morzu jego rodzina po raz pierwszy ujrzaaby w nim mczyzn takiego, jakim jest naprawd. Pogldy matki s cakowicie odmienne. Jej dziewczce marzenia byy z pewnoci o wiele blisze tego ycia, jakim yje w rzeczywistoci, lecz mimo to rni si ono od jej bardziej ambitnych nadziei. W jej wymarzonym romansie wystpowaa dziewczyna polubiajca biednego chopca tylko po to, eby (podczas miodowego miesica) dowiedzie si, e naprawd jest on milionerem. Ona go pokochaa, rozumiecie, tylko dla niego samego, a wiadomo, e odziedziczy cae ksistwo, staa si dla niej olbrzymim szokiem. Przeywszy jako to okrutne rozczarowanie, zaczyna si orientowa, e jej nowa pozycja moe przynie pewne drobne korzyci; pierwsz z nich bdzie jej osobista panna suca, a drug - kucharz, geniusz w swoim zawodzie. Owo marzenie dopuszczao pewne odchylenia, lecz ogln jego treci byo posiadanie domu w miecie i rezydencji na wsi z mnstwem suby i nieograniczon iloci strojw. Taka bya wizja dziewczca, lecz ycie okazao si nieco odmienne. Harry to najlepszy m na wiecie, uwaacie, a jego pensja, po ostatniej podwyce, jest prawie e wystarczajca. Jednake daleko mu do przebranego milionera, jego rzeczywisty dochd jest raczej nieco niszy ni sdzia, gdy ogoszono

76

ich zarczyny. w sen na jawie moe si zmienia co pewien czas.,. Suba domowa nie naley do luksusw, na ktre mog sobie pozwoli, lecz mona sobie kupi now sukienk na wyprzeday po witach Boego Narodzenia. Przy zakupach na raty i ostronej gospodarce osigna poziom pewnego komfortu yciowego, lecz dotychczas nie zakosztowaa luksusu. W tej sytuacji wakacje spdzane na campingu nie s dla matki zbyt atrakcyjne. Jej zadaniem, zarwno w kabinie statku, jak i w domku campingowym bdzie gotowanie posikw, podczas gdy ojciec uszczelnia po-' kad lub rozbija namiot. Dziewczce marzenia nigdy nie uwzgldniay ycia pod pciennym dachem, a rola bohaterki westernowych filmw jest zawsze raczej marginesowa. Rzeczywicie, jeli nie porywa jej nieprzyjaciel (co mona uwaa za rzecz raczej normaln), do niej naley przede wszystkim adowanie strzelby bohatera i dopilnowywanie, eby obiad by gotw, gdy ostatni czerwonoskry bdzie ju gryz ziemi. Lecz rola ta przywodzi j tylko z powrotem do wiecznego kuchennego zlewu, z t jedynie rnic, e kuchenka weekendowa jest le wyekwipowana. Piecyk stanowi mizern namiastk kuchenki elektrycznej, istnieje te ustawiczne prawdopodobiestwo, e czego zapomniano: np. otwieracza butelek lub masa. Ale ja mylaem (am), e to ty zapakowae (a)!" - mwi sobie nawzajem, a ojciec prbuje sobie wyobrazi, jak w podobnie krytycznej sytuacji zachowaby si Buffalo Bill lub Sir Francis Chichester. Jednake zasadniczy kopot polega na tym, e to, co dla ojca jest przygod, dla matki jest tylko niewygod. Prby odstrzelenia szyjki od butelki s dla niej mczce i dziecinne. Jeli taki ma by charakter wakacji, woli ona raczej pozosta w domu, w ktrym atwo znale patelnie, a sklepy te s blisko. W porwnaniu z przecitnym mczyzn kobieta jest nieuleczalnie i niewybaczalnie dorosa. Wymarzone wakacje matki zaczynaj si w chwili, gdy kosztowny samochd podwozi j pod wejcie Hotelu Zdumiewajcego. W towarzystwie ma, wygldajcego znacznie wytworniej ni w yciu, wprowadza si j do gmachu wrd ukonw. Podczas gdy suba zajmuje si jej walizami ze wiskiej skry, ona spostrzega grupk znakomitoci zebranych w holu wok kominka. Orodkiem zainteresowania jest ksiniczka Rurytanii, ktra nagle rozglda si i widzi, kto to wanie przyby. Belinda, kochanie!" - wykrzykuje i matk od razu wciga si do towarzystwa skadajcego si z ksicia Midlothian, Olgi Stormoff, senatora Stetsona, hrabiny Gleeson i ambasadora Karolingii. Matka, ku swemu lekkiemu zdumieniu, orientuje si, e z wszystkimi czy j zaya przyja, a oni traktuj jej ma (w tej chwili o trzy cale wyszego) z pewnym szacunkiem. Dyrektor hotelu informuje j, e bdzie mieszkaa w Cesarskim Apartamencie z wyjtkowo piknym widokiem na jezioro. Teraz wiem - powiada ksiniczka z udanym oburzeniem - czemu mnie tam nie wpuszczono!" Wkrtce wyjania si, e nie bd jada w hotelu, poniewa ksi upiera si, eby przyjmowa ich wszystkich, czym chata bogata, w zamku Blankenburg-Staritz, ktrego uyczy mu na sezon jego stary przyjaciel, Freiherr von Sauer-kraut. To nic specjalnego przyznaje ksi - ale zamek jest iluminowany i bdziemy tam mieli kobzy". Wszyscy akceptuj ten

77

projekt jako zupenie dobry. W tym punkcie marze pod wejcie hotelu podjeda jaki inny samochd. Matka rozpoznaje w nim otwarty wz prowadzony przez jej rywalk do stanowiska przewodniczcej szkolnego Komitetu Rodzicielskiego, nieznon Sandr Sopping. Wz zmieni si we wczeniejszy model, zanim jeszcze uderzy w bram wjazdow, lecz Sandra i jej wyblaky, niski m sami sprytnie wyreperowali botnik, on za pomoc motka, a ona za pomoc puszki podobnego nieco w kolorze pokostu od Woolwortha. Zdaje si, e wskutek ostatniego wypadku ona jakby si troch postarzaa, a ubranie Cedrica ley na nim jeszcze gorzej ni zwykle. Konwersacja cichnie, podczas gdy tamci, dwigajc swj baga, zmierzaj ku recepcji. Gwny dyrektor znikn, a urzdnik w biurze recepcyjnym jest ponurym mczyzn o odstrczajcym wygldzie. Wrd wrogich spojrze grupy zebranej przy kominku Soppingowie mrucz co o tym, e zarezerwowali pokoje telefonicznie. Z wielkim ociganiem si urzdnik otwiera ksig i wodzi palcem po stronicy. Jakie nazwisko pan wymieni? Cedric Sopping. Sopping... Sopping... Nie mam tutaj takiego nazwiska. Kiedy pan telefonowa? Trzynastego. Przedwczoraj? Nie moglibymy w tak krtkim czasie nic dla pana znale. Hotel jest zajty i wszystkie nasze pokoje s rezerwowane na cae lata naprzd. Ale pan przyj rezerwacj. Przykro mi, sir, ale nie mamy tu adnej notatki. To oburzajce! Moe zasza jaka pomyka. Pod jaki numer pan telefonowa? Zanotowaem to sobie przypadkowo w notesie... Tak, o tutaj... Hotel Zdumiewajcy, Nitwitz 258634. Nasz numer, sir, brzmi: St Moritz 60 000. No to w jakim hotelu ja rezerwowaem te pokoje? W tym miejscu wtrca si Sandra, troch szorstko pytajc go, skd urzdnik ma to wiedzie. Ale znowu nie ma racji, gdy na recepcjonist spywa nage natchnienie. Sigajc po spis telefonw, rzuca okiem na liter I". Zdaje si, e numer, na ktry pan telefonowa, naley do Hotelu Imbecylia". A gdzie to jest? - pyta Sandra. Znudzony recepcjonista przerzuca strony Przewodnika Michelin i wspaniale dwicznym gosem czyta: - Imbecylia", 423 Schmellengasse, Nitwitzenperg (297 000 mieszkacw), stopie 9, sypialni 5, bez azienek, bez posikw, bez garay, w niedziel zamkniety. Oh, Boe! - woa Sandra. - Dzisiaj jest pitek i wszystkie inne hotele bd zajte! Zgadzam si z pani, madam, istotnie moe si tak zdarzy.

78

Jak daleko std jest ta dziura? Okoo dwustu osiemdziesiciu mil. Bdziemy musieli jeszcze kupi benzyn, eby tam dojecha! To mi przypomina, kochanie - powiada pechowy Cedric - e zdaje si, zostawiem portfel w domu... Ale masz przecie kart kredytow? Jest w portfelu... mylaem, e moe ty masz przy sobie jakie pienidze? Ja? Skde znowu? I co my teraz zrobimy? No c, jestem pewien, e ten hotel przyjmuje czeki.

Urzdnik z recepcji zaczyna spoglda jeszcze bardziej odpychajco ni zwykle. Gdy odpowiada, ton jego gosu jest o dziesi stopni chodniejszy ni na pocztku. - Spytam zastpcy dyrektora, sir. Spodziewam si jednak, e ma pan jakie papiery osobiste albo zna pan kogo z naszych goci, ktrzy tu mieszkaj? Dokumenty Cedrica znajduj si, oczywicie, w zapomnianym portfelu, lecz w tej chwili Sandra podchwytuje spojrzenie matki i oddycha z ulg. Idc szybko w jej stron, potyka si o rozoon na posadzce skr tygrysa i uderza si w kostk. Opanowujc si z wysikiem, Sandra podchodzi do grupy przy kominku, obserwowana przez wszystkich z wyran odraz. - To cudownie, e ci widz, kochana! - bekoce. - Bagam ci, powiedz recepcjonicie, e nas znasz i e jestemy twoimi ssiadami w Jakmutam! Zapada miertelna cisza, podczas gdy matka patrzy na Sandr, ogldajc j bacznie od stp do gw. Jednake gdy odpowiada, nie zwraca si do Sandry, lecz do urzdnika w recepcji: - Nigdy w yciu nie widziaam tej kobiety!

10. EMERYTURA
Nie mona popeni wikszego bdu 'jak sdzi, e po przejciu na emerytur gwatownie si starzejemy. Legenda moe sobie mwi, e my, ludzie starsi, jestemy gusi, lepi, kulawi i niedoni, lecz nie ma nic dalszego od prawdy. Zdajemy sobie oczywicie spraw, e niektrzy ludzie mwi goniej, ni mwili dotychczas. Aktorzy, na przykad, utracili zdolno podawania swych kwestii tak, aby ich syszano w ostatnich rzdach. Obecnie musimy siedzie w fotelach na parterze, eby cokolwiek sysze. Ale c musi si dzia na galerii, na ktrej siadywalimy w czasach naszej modoci! Jacy dziwni ludzie musz siedzie tam, gdzie przecie nie mona sysze ani sowa! Co do naszego wzroku, jest on zupenie taki sam, jak by zawsze, pod warunkiem, e uywamy okularw. Mamy trudnoci tylko wwczas, gdy okulary gdzie nam si zapodziay, a my nie moemy zobaczy, gdzie one s. Obecnie, zwrcie uwag, uywa si mniejszej czcionki, pogorszyy si take inne rzeczy. Nawet najprostsza potrawa - np. zwyky gotowany kartofel - nie ma ju tego smaku, co niegdy; jest to bez wtpienia rezultat uywania tych wszystkich sztucznych nawozw. Ale bynajmniej nie stracilimy energii, skde znowu! Maemy, dziki Bogu, odbywa dusze spacery ni wiele tych modych ludzi, ktrych widzi si dookoa. Co do naszego wygldu, to nie zmienilimy si prawie zupenie. Nasi rwienicy okazali

79

si pod tym wzgldem mniej szczliwi. Nigdy nie zapomnimy tego obiadu podczas Zjazdu Koleeskiego w naszym starym college'u, na ktrym zebrali si ludzie tak zgrzybiali, e ledwie mona ich byo pozna! A my, przeciwnie, wygldalimy i czulimy si tak samo, jak zawsze, peni si ywotnych i o modym sercu. Ironia ycia polega na tym, e pozostajemy modzi poza mask, ktr widz inni. Wci nas troch dziwi, gdy ludzie ju doroli zwracaj si do nas z uszanowaniem nalenym wiekowi. Rozgldamy si, eby sprawdzi, czy jest w pobliu kto starszy, ale nie ma nikogo, i w ten sposb zaczynamy orientowa si, e to my jestemy starzy. Ale czy moe by wikszy absurd! Jestemy weseli jak zawsze, zerkamy na pe odmienn i jestemy skonni do figlw. Nie pokonalimy nawet niemiaoci, ktra ogarniaa nas na przyjciach jeszcze (czy to moliwe?) pidziesit lat temu. Dzisiaj, zauwacie, nic ju nie napawa tak pobon czci jak przyjcia, na ktre zapraszano nas w owych czasach. Gospodarz bywa tak dostojny, gospodyni tak byskotliwie wszechobecna, matrony tak straszne, a sala balowa tak olbrzymia! Dzisiaj nie widuje si ju czego takiego. Teraz mamy tylko star Zuzann i starego Roberta, starego Piotra i star Joan, ludzi, z ktrymi chodzio si do szkoy, a oni z pewnoci nie mogliby nikogo przestraszy. Tak wanie rozprawiamy sami z sob, lecz z coraz mniejszym przekonaniem. Twarz, ktr codziennie ogldamy w lustrze, zestarzaa si dla nas zbyt stopniowo, ebymy mogli spostrzec, e nie jestemy ju ludmi w rednim wieku. Ostatnie lata miny szybko i teraz, jakkolwiek moe si to wydawa niewiarygodne, osignlimy wiek emerytalny. Problem emerytury nie jest tym samym dla kobiet co dla mczyzn. Przede wszystkim mczyzna idcy na emerytur moe by rzeczywicie starszy od ony i mie pewne dolegliwoci, czce si z wiekiem. Po drugie, emerytowany mczyzna doznaje szoku, ktrego jego ona nie przeywa w tym samym stopniu. Po regularnym chodzeniu do pracy w cigu 45 lat nagle jest wolny i moe robi, co mu si podoba, lecz bardzo czsto nie jest w stanie zdecydowa si, co mianowicie mu si podoba. Rutyna yciowa ony ulega mniejszemu naruszeniu, jej problem ogranicza si zwykle do tego, e m pozostaje w domu w tym czasie, w ktrym ona nawyka by sama, tylko ze sw co dzie dochodzc pomocnic. Jej bezporedni reakcj jest uczucie udrki, gdy znajduje ma z gazet w pokoju, ktry ona wanie chce sprztn i odkurzy. Moe wic zorganizowa dla niego jaki warsztat do majsterkowania, jak pracowni lub wymyli przedmiot zainteresowa albo postara si o zapewnienie mu wyboru do Miejskiej Rady Okrgowej. Oczywicie zupenie niesusznie patrzylibymy na cay system lokalnego samorzdu jako na podstp, majcy na celu utrzymanie emerytowanego urzdnika z dala od odkurzacza jego ony. Jednake to fakt, e zlikwidowanie wszystkich lokalnych komisji (wraz ze stanowiskiem burmistrza) wywoaoby szereg kryzysw domowych; teoretycy polityczni powinni ten fakt dobrze zanotowa w pamici. Gdy czynny do tej pory mczyzna zupenie wychodzi z obiegu i nie potrafi wskrzesi w sobie jakiego dawnego hobby lub znale nowych zainteresowa, ona jego staje wobec powanego problemu, koczcego si dopiero wtedy, kiedy m umrze (bo tak si stanie) z nudw. Musi ona zrozumie, e zdolny mczyzna, jeli nie jest miertelnie chory i nie ulegnie wypadkowi,

80

bdzie y niemal tak dugo, jak zechce, tak dugo, dopki istnieje co, co podtrzymuje jego zainteresowanie, a umrze w kocu, gdy bdzie ju tego mia dosy. ...eby schodzi z widowni stopniowo... Pierwszy sekret udanej emerytury polega na tym, eby schodzi z widowni stopniowo, wykonujc mniej pracy w cigu jednego lub dwch lat poprzedzajcych wycofanie si i posiadajc jakie alternatywne zajcie na lata przysze. Drugi sekret polega na wiczeniu si w tym zajciu, nie stajc si jego fanatykiem. Podczas gdy naley zachca do rybowstwa lub golfa, ony powinny w zasadzie powstrzymywa zapdy mw, ktrzy maj zamiar odby samotn wdrwk eglarsk dookoa wiata. Bo cho od czasu do czasu bohaterowie s mile widziani, imprezy takie powinny by raczej wyjtkiem ni regu. Przeprawa wok Przyldka Horn jest wystarczajco niebezpieczna, eby dodawa do niej jeszcze ryzyko zderzenia si. Wystarczy poprzesta na jakim wiczeniu fizycznym. Trzeci sekret polega na tym, eby unika wyraania daremnych alw. Spogldamy wstecz na ndz, w jakiej spdzilimy modo, ubolewajc nad faktem, e odmawialimy sobie wwczas bardziej kosztownych posikw, na ktre teraz moemy sobie pozwoli, lecz nie moemy ich ju strawi. Rozwodzimy si nad utraconymi moliwociami rozkoszy czy romansw albo rozwlekle gadamy o wszystkich nie wykorzystanych okazjach. Ci, ktrzy przypominaj sobie lata trzydzieste, a potem przeyli inflacj lat szedziesitych, z gorzk ironi wyliczaj rzeczy, ktre mona byo kupi wtedy, gdy ceny byy tak niskie, jak wanie byy. Gdybymy przewidzieli przyszo, moglibymy naby to, co dzi jest warte miliony. Moglimy kupi antyczne meble, ktrych warto od tamtych czasw wzrosa dziesi lub dwadziecia razy. To, co dzi kosztuje sto funtw, moglimy kiedy kupi za pi lub jeszcze mniej; jednake istnieje ten smutny fakt, e nie mielimy owych piciu funtw wwczas, gdy nadarzaa si okazja. Takie s ale, ktrych nigdy nie powinnimy wypowiada, nie dlatego, e s przygnbiajce, lecz dlatego, e przyzwyczajaj one do patrzenia wstecz. Kiedy przestajemy patrze naprzd, wtedy rzeczywicie si starzejemy. ona emeryta powinna przede wszystkim mie inne zainteresowania... ni by babci. Swych zainteresowa nie powinna uzalenia od ma, ktrego prawdopodobnie przeyje. Nie powinna by zalena towarzysko od dzieci ani od wnukw, ktrych lojalno atwo si wyczerpuje. Powinna, w ostatnim okresie ycia, mie jakie wasne zajcie. Musi jednak unika puapek, ktre na ni czyhaj, a szczeglnie obsesji, ktrym ulegaj starzy ludzie. Pierwsza z nich to obsesja jakich dolegliwoci. Ci, ktrzy nie maj nic lepszego do roboty, choruj, yjc wrd lekarstw i piguek. Wikszo pospolitych bolczek starszego wieku jest prawdopodobnie nieuleczalna, lecz kada napotkana starsza pani zna lekarstwo, ktre w cudowny sposb pomogo jej ciotecznemu bratu lub niezamnej cioci. W ten sposb osoby starsze w czasie rozmw maj skonno do skupiania si na kuracjach zioowych i kpielach siarkowych, na magicznych waciwociach miedzi i na rezultatach, jakie przynosi pobyt w tej czy innej klinice. Wyeliminowanie wszelkich rozmw na temat dolegliwoci i unikanie jakichkolwiek wzmianek na

81

temat otyoci to zdrowa zasada. Wagi w azienkach mog by poyteczne, lecz nie musi si ich wprowadza do rozmowy o kaloriach. Prawda polega na tym, e rozmaite dolegliwoci lecz si same (przynajmniej na pewien czas), a owo okresowe polepszenie przypisujemy pniej pierwszemu lepszemu lekarstwu, ktrego prbowalimy ostatnio. Dlatego nasze dowiadczenia nie mog mie adnej wartoci dla innej osoby. Jeli na te choroby istnieje jakie powszechne lekarstwo, to jest nim po prostu mylenie o czym innym. Druga obsesja, ktrej naley unika, to mylenie o dywanach i meblach, o porcelanie i nakryciach stoowych. W starszym wieku mamy skonno do nieustannego nudzenia na temat, kto co odziedziczy. Z jednej strony, moemy sami stara si o spadek, gdy umiera nasza starsza siostra; z drugiej, moemy bez koca gada o tym, co same mamy do zostawienia w spadku. Jeli portret wujka Ebenezera otrzyma William, to czy Brenda powinna dosta serwantk, a Zuzanna biurko? Jeli Brenda dostanie sztuce, to noe do ryb bardziej moe przydadz si Williamowi? W ten sposb mona traci cae lata na czyszczeniu porcelany i polerowaniu srebra, ktrego nikt nie uywa i nigdy nie bdzie uywa, a krewni bez koca bd si sprzecza, dlaczego Nora ma dosta zegar, o ktrym ciocia-babcia zawsze mwia, e powinien przypa Ewie. Wszystkie te zjadliwe dyskusje ustan wtedy, gdy postanawiamy wyprowadzi si, moe dlatego, e stary dom wydaje si zbyt wielki dla dwch osb, ktre jeszcze pozostay przy yciu. Gdy obejrzymy meble w penym wietle, nagle zdajemy sobie spraw, e wikszo z nich jest bezwartociowa. Byy zupenie dobre (prawda?), gdy stay tam, gdzie zawsze, ale teraz - spjrzcie na nie od tyu! Dywany musiay ju by wytarte od lat, ale nie zauwaylimy tego. Te szare kotary - pomylcie tylko! - byy pocztkowo zielone i abaury - tak przypuszczamy - musiay harmonizowa z nimi w kolorze. Zmiany nastpoway tak stopniowo, e wszystko to uwaalimy wci za prawie nowe. Zawsze bylimy przekonani, uwaacie, e kupujemy rzeczy najlepsze, a ten dywan w salonie wanie o tym wiadczy. Kupilimy go stosunkowo niedawno - no, wic dobrze: kilka lat temu, cile mwic w roku 1934 - a przecie widzimy, e teraz ju jest (tak. naprawd) do niczego. Musia by w gorszym gatunku, ni wwczas mylelimy. W penym wietle widzimy, e rozpada si na kawaki, nie warto go nawet czyci czy naprawia. A zatem dyskusje na temat spadku s a nazbyt czsto dyskusjami o niczym. Jeli naley unika obsesji na temat mebli, to istnieje jeszcze wicej powodw, eby nie ulega obsesjom na temat psa lub kota, papugi lub kanarka. Istniej ludzie, ktrzy na staro s katastrofalnie tyranizowani przez psa, gdy zwierz zajmuje w penym tego sowa znaczeniu pozycj ukochanego syna. Jeli zaprojektuje si wyjazd na zim do Indii Zachodnich, cay projekt uzalenia si od sprawy opieki nad pudlem. Nie sposb nawet pomyle, eby Fluff mia by umieszczony w okrtowej psiarni. Nie wolno mu bdzie spa w kabinie? Nie? No, te przepisy s niesychanie barbarzyskie. Czy by armatorzy uwaali, e may, nieszkodliwy piesek zagraa bezpieczestwu statku? Myl moe, e w krytycznej chwili ugryzie sternika? To absurd! On nigdy nikogo nie ugryz z wyjtkiem listonosza, a to byo tylko raz, i winien by listonosz, jak to sam pniej przyzna. Ale jeli takie s przepisy, to

82

c, nic nie mona na to poradzi. Wic oczywicie podr morska albo powietrzna jest wykluczona, ale jest jeszcze moliwo zostawienia Fluffa u kuzynki Cedrica, Agaty. Zrobilimy to ju raz, ale tylko na czas weekendu. Natomiast zostawienie go na trzy tygodnie to ju zupenie inna sprawa. Mgby si tak martwi, e rzeczywicie by zachorowa. No i jeszcze kot Agaty. Fluff to najagodniejszy i najmilszy z wszystkich psw, temu nikt nie zaprzeczy. Pogryz si raz z jednym bul-terierem, ale to nie bya jego wina i sam waciciel teriera musia to przyzna. Fluff na pewno nie pogryzby innego psa, ale szczerze musz powiedzie, e rzeczywicie poluje na koty. Jest taki jeden blisko nas i codziennie rano ucieka na drzewo. To agodne stworzenie, ale powiem otwarcie, e ten nowy perski kot Agaty gotw byby wydrapa psu oczy. A gdyby Fluff owi stao si co zego, miaabym wyrzuty sumienia, e wyjechaam. Wic Fluff nie moe zosta u Agaty. Jedyne inne rozwizanie, ktre wchodzi w rachub, to umieszczenie go u babci w Martlesham. Sprbowalimy tego raz i babcia bardzo mio si wtedy znalaza, nie moga by milsza. To byo w owym roku, kiedy pojechalimy do Tangeru, i nigdy nie zapomn, jak egnaam si z Fluffem w Newhaven. Babunia przysza go zabra - ona mieszka tam niedaleko - a ja powiedziaam Fluffowi, e ma si zachowywa jak najgrzeczniej. Miaam zy w oczach, gdy powiedzielimy sobie do widzenia, no i odpynlimy do pnocnej Afryki. Chciaabym mc przyzna, e bya to urocza podr, ale to smutne, e nie mogam zapomnie mordki Fluffa, gdy babunia go odprowadzaa. Co rano, gdy jedlimy niadanie w Marsylii czy w Tunisie, czy gdziekolwiek to byo, nie mogam zapomnie smutnego spojrzenia mojego pieska. Pojechalimy do Algieru i przewodnik zabra nas na wycieczk do Kas-by, arabskiej dzielnicy miasta, gdzie sprzedaj rozmaite kurioza i gdzie krcono ten film z Hedy Lamarr i Charlesem Boyer. Trzeba by naprawd star, kochanie, eby to w ogle pamita. No, wic siedzielimy tam w kawiarni i pilimy t mocn kaw, a przewodnik opowiada, jakim to niebezpiecznym miejscem bya kiedy ta Kasba. I musia sobie pomyle, e jestem bardzo gupia, bo nagle powiedziaam: Jakie to dla niego musi by straszne, by przez cay ten czas bez swojej pani! - Nasz przewodnik nazywa si Osman i opowiada nam wanie - jak mi to Cedric pniej wyjani - o jednym z dawnych wadcw arabskich, o Deju Algieru. I myla, e ja to powiedziaam o Deju. - Ale on nie by bez swojej pani. Ona bya przy nim, byy te przy nim jego inne ony, cay jego harem, wic to nie byo dla niego takie straszne! Powiedzia to bardzo powanie i ja nie mogam nawet zacz wyjania, e mylaam o moim psie. Nigdy by tego nie zrozumia - ci tubylcy nigdy tego nie zrozumiej - bo czy macie pojcie, jak ci Arabowie traktuj psy? Cedric i ja mialimy si potem z tego, e on mwi o dawno minionej historii, a ja mylaam tylko o moim psie, no c, to jest co, czego nie pojmie aden cudzoziemiec. Ale w Gibraltarze po prostu si zaamaam. Zobaczyam psa, ktry wyglda dokadnie tak jak Fluff! Przez chwil jak wariatka pomylaam, e Fluff przybieg za nami, jak ten collie w filmie Lassie, wr! Potem Cedric zwrci mi uwag, e ten pies, ktrego widzielimy, nie by zupenie taki sam. Przede wszystkim to nie by pudel, by o wiele wikszy i nie taki czarny, a raczej brzowo-biay z kudat sierci i krconym ogonkiem. - Ale wyraz oczu - zawoaam - mia taki sam! Cedric zobaczy psa z tyu, wic nic nie wiedzia o wyrazie jego oczu. Mg tylko powiedzie, e wydawa

83

mu si inny, jeli idzie o ras, wielko, kolor i cay wygld, a ja w kocu musiaam przyzna, e on mia racj. Ale dodaam stanowczo, e chc wraca prosto do domu ju bez tej nocy, ktr mielimy spdzi w Paryu. Fluff usycha z tsknoty i trzeba go byo zaraz ratowa! Gdy przyszlimy go odebra, po prostu oszala. Babunia, pamitam, bya tym troch skwaszona i mwia, e piesek czu si znakomicie i sprawowa si jeszcze lepiej ni zwykle. Ale ona jest oczywicie zbyt krtkowzroczna, eby moga zauway wyraz jego biednej mordki. Wic nie wiem, czy moemy go tam zostawi jeszcze raz. Syszaam, e ludzie mwi, i mona si zanadto przywiza do psa, a niektrzy nawet wspominali, e ja zanadto si przejmuj moim. Nie zwracam na to uwagi, oczywicie, poza tym, e postanowiam nie mie z nimi nic wicej do czynienia. Istniej ludzie, ktrzy zgodziliby si podda psa wiwisekcji albo zabi tylko dlatego, e zaszczeka na mleczarza. Ludzie pozbawieni serca i okrutni s wszdzie, ale moemy przynajmniej unika z nimi znajomoci. Przyznaj, e Fluff znaczy dla mnie wicej ni poowa z tych osb, ktre spotykam na cocktailu. Cedric lubi go prawie tak samo jak ja, i tak jak ja uwaa Fluffa za kogo z rodziny. Ostatnio nieczsto zapraszamy goci, bo Fluff tego nie lubi. A wakacje, jak ci ju mwiam, trudno nam urzdzi, bo Fluff nie lubi, jak si go gdzie zostawia. Nie boj si przyzna, e i Cedric, i ja ogromnie liczymy si z Fluffem". G.K. Chesterton zauway raz, e pies to co wspaniaego, dopki nie zacznie si tego sowa wymawia odwrotnie *5. Mniejsze ryzyko obsesji istnieje, jeli idzie o koty, a przede wszystkim trzeba si uczy od owego kota z Alicji w krainie czarw", ktry opanowa sztuczk powolnego znikania, poczynajc od koca ogona, a koczc na umiechu, utrzymujcym si jeszcze pewien czas potem, gdy reszta kota ju znika. Ach, czsto widywaam kota bez umiechu - pomylaa Alicja - ale umiech bez kota?! To najdziwniejsza rzecz, jak widziaam w yciu!" Ale czy to rzeczywicie takie dziwne? Czy nie jest to raczej waciwy sposb postpowania? . Spis treci Przedmowa 1.Romans 2.Maestwo 3.Dom z kuchni 4.Gospodarze i gocie 5.Dzieci 6.Prawo pani Parkinson 7.Cel w yciu 8.Nastolatkologia 9. Ucieczka od rzeczywistoci 10. Emerytura
5 * Dog - pies, God - Bg

84

85