C.

Northcote Parkinson

Prawo Parkinsona
albo w pogoni za postpem

Tumaczy Juliusz Kydryski Ksika i Wiedza . 1961 Wydanie drugie

PRZEDMOWA
Ludzie bardzo modzi, nauczyciele, a take ci, ktrzy pisz ksiki z zakresu historii ustroju, nauk politycznych i problemw wspczesnych wyobraaj sobie, e wiat jest w wikszym lub mniejszym stopniu miejscem rozsdnym. Przedstawiaj oni wybory deputowanych jako swobodne gosowanie na tych, do ktrych lud ma zaufanie. Pokazuj, jak najmdrzejsi i najlepsi spord nich zostaj ministrami. Pokazuj, jak kierownicy przemysu, wybrani przez udziaowcw, wybieraj z kolei na odpowiedzialne stanowiska tych, ktrzy dowiedli siwych zdolnoci, penic podrzdniejsze funkcje. Istniej ksiki, w ktrych miao gosi si twierdzenia tego rodzaju, albo te milczco si je zakada. Z drugiej strony ci, ktrzy orientuj si cho troch w tej problematyce, uwaaj, e zaoenia takie s po prostu mieszne. Uroczyste zgromadzenia ludzi mdrych i dobrych s jedynie wytworem wyobrani nauczyciela. Dlatego rzecz zbawienn bdzie opublikowanie na ten temat odpowiedniego ostrzeenia. Nieche studenci nie przestaj czyta ksiek naukowych na temat administracji publicznej lub przemysowej - ale tylko pod tym warunkiem, e bd traktowa te dziea jako beletrystyk. Umieszczone pomidzy powieciami Rider Haggarda i H. G. Wellsa, wymieszane z tomami o mapoludach i statkach kosmicznych, ksiki te nikomu nie zaszkodz. Jednake umieszczone gdzie indziej, wrd powanych dzie naukowych, mog wywoa skutki bardziej katastrofalne, ni mogoby si wydawa na pierwszy rzut oka. Kiedy zorientowaem si, co ludzie uwaaj za prawd w odniesieniu do urzdnikw administracji publicznej, czy te do planw inwestycyjnych, przeraziem si i sprbowaem -dla uytku zainteresowanych - rzuci na te sprawy snop wiata. Bystry czytelnik odgadnie, e owe przebyski prawdy nie s oparte na zwykym dowiadczeniu. Co wicej, spodziewajc si, e niektrzy czytelnicy bd mniej bystrzy od innych, postaraem si w odpowiednich miejscach napomkn o niezwykle rozlegych badaniach, na ktrych oparte s moje teorie. Niech czytelnik wyobrazi sobie ciany pokryte wykresami, szafy pene kartotek, maszyny do liczenia, suwaki logarytmiczne i tomy komentarzy, ktre naleao uzna za nieodzown podstaw do tego rodzaju studiw. I niech bdzie pewien, e rzeczywisto przekracza wszelkie jego wyobraenia, a prawdy tutaj ujawnione nie pochodz jedynie od istotnie utalentowanego jednego czowieka, lecz od ogromnej i kosztownej instytucji badawczej. Przypadkowy czytelnik moe odnie wraenie, e naleao bardziej szczegowo opisa dowiadczenia i obliczenia, na ktrych opieraj si te teorie. Niech jednak zechce zwrci uwag, e tak opracowana ksika zajaby w czytaniu wicej czasu i wicej by kosztowaa. Jakkolwiek nie da si zaprzeczy, e kady z tych szkicw zawiera rezultaty dugich lat cierpliwych bada, nie naley sdzi, e wszystko zostao ju powiedziane. Ostatnie odkrycie w dziedzinie prowadzenia wojny, mwice, e liczba zabitych nieprzyjaci zmienia si odwrotnie proporcjonalnie do liczby wasnych generaw, otwaro nowe moliwoci poszukiwa. Cakiem niedawno przypisano zupenie nowe znaczenie nieczytelnoci podpisw, podjwszy prb wykazania, e w normalnym przebiegu kariery urzdniczej umiejtno pisania przestaje mie

jakiekolwiek znaczenie, nawet dla samego urzdnika. Niemal codziennie zachodz nowe wypadki, przynoszc zasadnicz pewno, e nastpne wydania tej pracy szybko zastpi wydanie obecne. Pragn podzikowa wydawcom, ktrzy pozwolili na przedruk niektrych z tych szkicw. Dostojne pierwszestwo naley si wrd nich wydawcy The Eeonomist", pisma, w ktrym po raz pierwszy objawiono ludzkoci Prawo Parkinsona. Temu samemu wydawcy zawdziczam zezwolenie na przedruk szkicu o Dyrektorach i Radach", a take o Sprawie emerytury". Niektre inne artykuy take ju ukazay si wczeniej w Harper's Magazine" i w The Reporter". Autorowi ilustracji, Osbertowi Lancasterowi, jestem gboko wdziczny za przydanie odrobiny pikanterii dzieu, ktre inaczej przecitny czytelnik mgby uzna za zbyt techniczne. Firmie Houghton Mifflin Co, wydawcom pierwszego wydania drukowanego w Stanach Zjednoczonych, jestem wdziczny za dodanie mi otuchy, bez ktrej niewiele bym zamierzy, a jeszcze mniej osign. Na koniec wyraam wdziczno specjalicie wyszej matematyki, ktry od czasu do czasu olni czytelnika sw wiedz i ktremu (lecz ju z innych wzgldw) dedykuj t ksik. C. Northcote Parkinson Singapur 1958

PRAWO PARKINSONA
albo rosnca piramida Im wicej mamy czasu na wykonanie jakiej pracy, tym wicej czasu ona nam zabiera. Powszechne uznanie tego faktu wyraa si w przysowiowym powiedzeniu: Najbardziej zajty czowiek to ten, ktry ma mnstwo czasu". W ten sposb starsza pani, ktra nie ma nic do roboty, moe powici cay dzie na napisanie i wysanie pocztwki do swej siostrzenicy w Bognor Regis. Godzin zabierze jej znalezienie pocztwki, drug - szukanie okularw, p godziny odnalezienie adresu, godzin i kwadrans napisanie tekstu, dwadziecia minut - wahanie, czy wzi parasol idc do skrzynki na ssiedni ulic. Cay ten wysiek, ktry zajtemu czowiekowi zajmuje trzy minuty, moe zatem dla innej osoby sta si dniem niepokoju, udrki i zmczenia. Przyjmujc wic, e praca (a zwaszcza praca biurowa) jest tym bardziej absorbujca, im wicej czasu mona jej powici, zobaczymy, e ilo pracy faktycznie wykonanej nie ma nic albo ma bardzo niewiele wsplnego z liczb osb przy niej zatrudnionych. Brak istotnej aktywnoci nie musi by jednak koniecznie wynikiem lenistwa. Brak zajcia nie ujawnia si koniecznie w manifestacyjnym prnowaniu. Rzecz, ktr naley wykona, nabiera jedynie znaczenia i staje si bardziej skomplikowana w prostym stosunku do czasu, ktry jej mona powici. Jest to fakt szeroko znany, lecz mniej uwagi powica si jego dalszym konsekwencjom, zwaszcza w zakresie administracji publicznej. Politycy i patnicy podatkw uznali (przy sporadycznych okresach zwtpienia), e wzrost liczby urzdnikw jest spowodowany wzrostem iloci pracy do wykonania. Cynicy, podajc to przekonanie w wtpliwo, wyobraali sobie, e zwikszenie si liczby urzdnikw pozwala niektrym z nich nic nie robi lub wszystkim zmniejsza nieco liczb godzin pracy. Lecz ani wiara jednych, ani zwtpienie drugich nie maj z tym zagadnieniem nic wsplnego. W istocie rzeczy nie ma w ogle adnej wspzalenoci pomidzy liczb urzdnikw a iloci wykonywanej pracy. Wzrostem liczby urzdnikw rzdzi bowiem Prawo Parkinsona i wzrost ten bdzie dokadnie taki sam bez wzgldu na to, czy pracy bdzie wicej, mniej, czy te nie bdzie jej w ogle. Znaczenie Prawa Parkinsona polega na tym, e jest to prawo wzrostu, oparte na analizie czynnikw rzdzcych tym wzrostem. Wano tego niedawno odkrytego prawa musi opiera si gwnie na danych statystycznych, ktre zostan podane poniej. Przecitnego czytelnika bardziej zainteresuje wyjanienie czynnikw stanowicych podstaw oglnej tendencji, ktr to prawo definiuje. Pomijajc . (liczne zreszt) szczegy techniczne, moemy na pocztku rozrni dwie siy napdowe. Dla naszego obecnego celu mog one by reprezentowane przez dwa, niemal aksjomatyczne twierdzenia. A mianowicie: 1) urzdnik pragnie mnoy podwadnych, a nie rywali i 2) urzdnicy przysparzaj sobie nawzajem pracy, jedni drugim. By zrozumie czynnik 1, wyobramy sobie urzdnika, nazwijmy go A, ktry twierdzi, e jest

przepracowany. Niewane, czy tak jest w rzeczywistoci, czy nie. Nawiasem mwic, powinnimy uwzgldni owo uczucie A (choby ulega on zudzeniu), gdy mogoby ono atwo spowodowa u niego spadek energii: normalny objaw redniego wieku. Ot na owo rzeczywiste czy te rzekome przepracowanie istniej, mwic oglnie, trzy moliwe rady. A moe poda si do dymisji; moe podzieli si prac z koleg, ktrego nazwiemy B; moe wreszcie poprosi o przydzielenie mu dwch pomocnikw C i D. Jednake historia nie notuje zapewne wypadku, eby A wybra inne rozwizanie ni trzecie. Podajc si do dymisji, traci posad i emerytur. Proszc o mianowanie B, urzdnika w tym samym co on stopniu hierarchii, przysparza sobie tylko rywala do awansu na miejsce oprnione przez W, kiedy W (nareszcie) pjdzie na emerytur. Zatem A postara si raczej o C i D, zalenych od siebie modych ludzi. Dodadz mu oni znaczenia, a ponadto podzieliwszy prac na dwa dziay, pomidzy Ci D, bdzie jedynym czowiekiem ogarniajcym cao. W tym miejscu naley sobie koniecznie zda spraw, e C i D s w pewien sposb nierozczni. Mianowanie samego C byoby niemoliwe. Dlaczego? Poniewa C, gdyby by sam, dzieliby prac z A i w ten sposb powstaaby niemal ta sama alternatywa, ktra zostaa odrzucona w pierwszym wypadku z B; tym bardziej podkrelona, e C byby jedynym moliwym nastpc A. Podwadnych musi wic by dwch lub wicej, w ten sposb kadego z nich trzyma w karbach obawa przed awansem drugiego. Kiedy z kolei C bdzie skary si na przepracowanie (co z pewnoci zrobi), A, zgadzajc si z nim, doradzi mianowanie dwch asystentw do pomocy C. Ale moe unikn wewntrznych sporw tylko wtedy, jeli doradzi mianowanie dwch dalszych asystentw do pomocy D, ktrego sytuacja jest zupenie taka sama. Po zaangaowaniu E, F, G i H, awans A jest waciwie pewny. Siedmiu urzdnikw wykonuje teraz prac, ktr przedtem wykonywa tylko jeden. I teraz zaczyna dziaa czynnik 2, poniewa tych siedmiu stwarza sobie nawzajem tyle pracy, e wszyscy s cakowicie zajci, za A pracuje w rzeczywistoci wicej ni kiedykolwiek. Wpywajcy dokument trafia kolejno do kadego z nich. Urzdnik E decyduje, e ta sprawa naley do F, ten przedstawia projekt odpowiedzi C, ktry gruntownie go przerabia, zanim naradzi si z D, ten za prosi G, aby si tym zaj. Jednake G wanie idzie na urlop i przekazuje akta H, ktry redaguje notatk. Podpisana przez D notatka wraca do C, ktry swj projekt odpowiednio przerabia i kadzie now wersj przed obliczem A. C robi A? Byby cakowicie usprawiedliwiony, gdyby podpisa papier nie czytajc go, poniewa ma wiele innych spraw na gowie. Lecz wiedzc ju, e w przyszym roku zostanie nastpc W, musi zadecydowa, czy C lufo D nadaj si na objcie stanowiska po nim. Musi wyrazi zgod na to, eby G poszed na urlop, cho moe nie jest jeszcze do tego cakowicie uprawniony. Zastanawia si, czy zamiast niego nie powinien pj H, ze wzgldu na swj stan zdrowia. Ostatnio wyglda blado - na pewno czciowo, lecz nie wycznie, wskutek swych kopotw rodzinnych. Ponadto naley rozstrzygn problem podwyki pensji dla F na okres konferencji oraz wniosek E o przeniesienie do Ministerstwa Opieki Spoecznej. A sysza take, e D

zakocha si w zamnej maszynistce, a G i F nie rozmawiaj z sob - nikt nie ma pojcia, dlaczego. Wobec tego A mgby si pokusi o podpisanie projektu C i uwaa t spraw za zaatwion. Ale A jest czowiekiem skrupulatnym. Jakkolwiek zaprztaj go problemy, ktre jego koledzy stwarzaj sobie samym i jemu - problemy stworzone przez sam fakt istnienia tych urzdnikw - A nie jest kim, kto lekcewayby swoje obowizki. Czyta wic w projekt uwanie, skrela niejasne paragrafy dodane przez C i H i doprowadza dokument do formy nadanej mu pierwotnie przez zdolnego (cho ktliwego) F. Poprawia bdy jzykowe - aden z tych modych ludzi nie umie pisa gramatycznie - iw kocu redaguje odpowied tak, jak zostaaby ona napisana, gdyby urzdnikw C i H nigdy nie byo na wiecie. Zbyt wiele osb powicio zbyt wiele czasu, eby zyska ten sam rezultat. aden z nich nie prnowa. Wszyscy pracowali jak najlepiej. I kiedy A opuszcza wreszcie biuro i udaje si w drog powrotn do domu w Ealing, jest ju pny wieczr. Ostatnie wiata w biurze gasn pord gstniejcego mroku, co oznacza koniec jeszcze jednego dnia mozolnej pracy administracyjnej. Z przygarbionymi plecami i gorzkim umiechem na ustach A wychodzi jako jeden z ostatnich, przekonany, e siwe wosy i dugie godziny biura s cen, jak paci si za powadzenie. Z powyszego opisu dziaajcych tu czynnikw student nauk politycznych zorientuje si, e urzdnicy administracji musz mnoy si w wikszym lub mniejszym stopniu. Jednake nic jeszcze nie powiedziano na temat czasu, jaki prawdopodobnie upynie pomidzy dat nominacji A a dat, od ktrej mona oblicza emerytur H. Zgromadzono tu ogromn ilo materiau statystycznego i Prawo Parkinsona wydedukowane zostao wanie ze studiw nad tymi datami. Brak miejsca nie pozwala na szczegowe analizy, ale czytelnika zainteresuje moe wiadomo, e badania te rozpoczto od budetu Marynarki. Wybrano wanie Marynark, poniewa zakres dziaania Admiralicji o wiele atwiej zmierzy ni np. zakres dziaalnoci Ministerstwa Handlu. Zagadnienie dotyczy jedynie stanu liczebnego i tonau. Oto pewne typowe liczby. W r. 1914 Marynarka liczya. 146 000 oficerw i marynarzy, 3 249 funkcjonariuszy i urzdnikw dokw i 57 000 dokerw. W r. 1928 byo ju tylko 100 000 oficerw i marynarzy i 62 439 robotnikw, za to liczba funkcjonariuszy i urzdnikw dokowych wzrosa do 4 558. Co do floty wojennej, to w r. 1928 bya ona zaledwie czstk floty z r. 1914 - 20 wielkich okrtw bojowych w porwnaniu z 62. W tym samym okresie liczba urzdnikw Admiralicji wzrosa z 2 000 do 3 569, tworzc (jak si rzeko) wspania marynark ldow". Ponisza tabela janiej uwidacznia te liczby: STATYSTYKA ADMIRALICJI Klasyfikacja Wielkie okrty bojowe Oficerowie i marynarze Krlewskiej Marynarki Dokerzy (robotnicy) Funkcjonariusze i urzdnicy dokw Urzdnicy Admiralicji R 1914 62 146 000 57 000 3 249 2 000 ok 1928 20 spadek w % - 67,74 . 100 000 - 31,5 62 439 4 558 3 569 + 9,54 + 40,28 + 78,45

wczesna krytyka dotyczya gwnie dysproporcji pomidzy liczb jednostek floty a liczb

urzdnikw. Ale to porwnanie jest nam w tej chwili niepotrzebne. Powinnimy natomiast zwrci uwag na to, e liczba 2 000 urzdnikw w r. 1914 wzrosa do 3 569 w r. 1928 i e wzrost ten nie pozostawa w adnym zwizku z jakimkolwiek zwikszeniem si iloci ich pracy. W gruncie rzeczy bowiem Marynarka w tym okresie zmniejszya si o jedn trzeci w ludziach i o dwie trzecie w okrtach. Co wicej, poczwszy od 1922 r. nie spodziewano si nawet powikszenia jej potencjau, poniewa oglna ilo okrtw (w przeciwiestwie do oglnej liczby urzdnikw) zostaa ograniczona Ukadem Morskim podpisanym w tym roku w Waszyngtonie. Mamy zatem 78% wzrostu w okresie czternastu lat, a wic przecitn 5,6% wzrostu rocznego w stosunku do pierwotnej liczby oglnej. 'W rzeczywistoci jednak, jak zobaczymy, stopa wzrostu nie ksztatowaa si tak rwnomiernie. W tym stadium naszych rozwaa musimy jedynie wzi pod uwag procent wzrostu w danym okresie. Czy to powikszenie si oglnej liczby urzdnikw administracji mona uwaa za wyjtkowe zjawisko, przyjmujc, e taka liczba zawsze musi rosn na zasadzie prawa kierujcego jej wzrostem? W tym miejscu mona by podkreli, e w omawianym okresie nastpi raptowny rozwj techniki morskiej. Uywanie maszyn latajcych przestao by domen dziwakw. Zaczto na szerok skal stosowa skomplikowane aparaty elektryczne. Uznawano odzie podwodne, jeli ich nawet nie pochwalano. Oficerw-mechanikw zaczto traktowa prawie tak, jak ludzi. Moglibymy wic przypuszcza, e w epoce tak rewolucyjnej magazynierzy musieli sporzdza o wiele bardziej skomplikowane rejestry. Moglibymy nie dziwi si, e na licie pac wzrosa liczba krelarzy, konstruktorw, technikw i naukowcw. Jednake liczba tych urzdnikw dokowych wzrosa tylko o 40%, podczas gdy liczba ludzi z Whitehall wzrosa prawie o 80%. Na kadego nowego nadzorc lub elektryka w Portsmouth przypadao dwch nowych urzdnikw na Charing Cross. Mogoby to skania do chwilowego wniosku, e stopa wzrostu personelu administracyjnego jest prawdopodobnie dwukrotnie wiksza od stopy wzrostu personelu technicznego, i to w czasie, gdy rzeczywicie uyteczny potencja (w tym wypadku - marynarze) zmniejsza si o 31,5%. Statystycznie jednak dowiedziono, e w ostatni procent nie ma tu nic do rzeczy. Stopa wzrostu liczby urzdnikw byaby taka sama, gdyby nawet nie byo w ogle adnych marynarzy. Ciekawe byoby przeledzenie dalszej progresji, ktra spowodowaa, e 8 118 pracownikw Admiralicji z r. 1935 wzroso do liczby 33 788 w r. 1954. Ale lepszego jeszcze pola do studiw dostarcza personel Ministerstwa Kolonii w okresie upadku imperium. Statystyk Admiralicji komplikuj pewne czynniki (jak np. oddzia lotnictwa morskiego), utrudniajce przeprowadzenie porwnania pomidzy jednym rokiem a nastpnym. Wzrost Ministerstwa Kolonii jest tym bardziej znamienny, e dotyczy wycznie zagadnie administracyjnych. Oto co pokazuje odpowiednia statystyka:

STATYSTYKA MINISTERSTWA KOLONII

Rok Liczba pracownikw

1935 372

1939 450

1943 817

1947 1 139

1954 1661

Zanim obliczymy stop wzrostu, musimy zauway, e zakres odpowiedzialnoci tego ministerstwa podlega w cigu owych dwudziestu lat licznym wahaniom. W latach 1935-1939 terytoria kolonialne zarwno pod wzgldem powierzchni, jak pod wzgldem ludnoci niewiele si zmieniy. Okoo r. 1943, w zwizku z przejciem pewnych obszarw w rce nieprzyjaciela, wyranie si zmniejszyy. Powikszyy si znowu w r. 1947, lecz od tego czasu kurczyy si stale, z roku na rok, kiedy kolonie, jedna po drugiej, uzyskiway niepodlego. Rozsdnie byoby przypuszcza, e owe zmiany w ksztacie imperium odbij si na ksztacie centralnej administracji. Ale jeden rzut oka na cyfry wystarczy, by nas przekona, e liczba personelu stale i nieuniknienie wzrasta. A ten wzrost, jakkolwiek uzaleniony od wzrostu zaobserwowanego w innych ministerstwach, nie ma nic wsplnego z wielkoci - ani nawet z samym istnieniem - imperium. Jakie s procenty wzrostu? Pomimy dla naszego celu raptowny wzrost personelu towarzyszcy zmniejszeniu si odpowiedzialnoci podczas drugiej wojny wiatowej. Zanotujmy raczej stopy wzrostu w okresie pokoju: ponad 5,24% pomidzy rokiem 1935 a 1939 oraz 6,55% pomidzy rokiem 1947 a 1954. Daje to przecitn wzrostu 5,89% rocznie, a wic znamiennie podobn do tej, ktr stwierdzilimy ju przy wzrocie personelu Admiralicji pomidzy rokiem 1914 a 1928. Dalsza i bardziej szczegowa analiza personelw ministerialnych nie byaby na miejscu w niniejszej ksice. Mona jednak mie nadziej, e uda si wyprowadzi prbny wniosek co do czasu, jaki zapewne upynie pomidzy pierwsz nominacj danego urzdnika a pniejszym zaangaowaniem jego dwch lub wicej asystentw. Wszystkie nasze dotychczasowe badania, zajmujce si jedynie problemem wzrostu personelu, wskazuj na redni wzrostu - 5,75% rocznie. Ustaliwszy to, moemy teraz wyrazi Prawo Parkinsona za pomoc formuy matematycznej: w kadej dziedzinie administracji publicznej, niezaangaowanej w wojn, wzrost personelu moe si odbywa wedug nastpujcego wzoru:

gdzie k oznacza liczb urzdnikw szukajcych awansu poprzez mianowanie swych podwadnych; l reprezentuje rnic pomidzy wiekiem nominacji i emerytury; m jest iloci godzin powiconych na pisanie wewntrzsubowych instrukcji, a przypadajc na jednego urzdnika; n przedstawia ilo rzeczywistych administrowanych jednostek, a x rwna si liczbie nowych urzdnikw zatrudnianych kadego roku. Matematycy, oczywicie, zrozumiej od razu, e aby obliczy procent wzrostu, musz pomnoy x przez 100 i podzieli przez wynik z poprzedniego roku (y). W ten sposb:

I ta cyfra niezmiennie bdzie si waha pomidzy 5,17% a 6,56%, niezalenie od zmieniajcej si iloci pracy do wykonania (jeli taka praca w ogle istnieje). Odkrycie tej formuy i gwnych zasad, na ktrych si opiera, nie ma oczywicie adnego politycznego znaczenia. Nie chcielimy nawet zada pytania, czy ministerstwa i urzdy powinny si rozwija. Ci, ktrzy uwaaj, e rozwj ten jest niezbdny dla cakowitego zatrudnienia ludnoci kraju, maj prawo do takiego zdania. Ci, ktrzy wtpi, jakoby stabilizacja ekonomiczna opieraa si na wzajemnym czytaniu przez urzdnikw zredagowanych przez siebie instrukcji, maj take prawo do swej opinii. W obecnym stanie bada przedwczesna byaby prawdopodobnie prba ustalenia ilociowej proporcji, jaka powinna istnie pomidzy administrujcymi a administrowanymi. Zakadajc jednak, e maksymalna proporcja istnieje, mona bdzie zapewne wkrtce ustali formu stwierdzajc, ile lat upynie, zanim w danym spoeczestwie osignie si t proporcj. Przewidywanie takiego rezultatu nie ma jednak znowu adnego politycznego znaczenia. Nie mona te do silnie podkreli, e Prawo Parkinsona jest odkryciem czysto naukowym, ktrego, poza teori, nie mona zastosowa w aktualnej sytuacji politycznej. Ale nie do botanika naley wyrywanie zielska. Wystarczy, e powie, z jak szybkoci ono ronie.

LISTA URZDOWA
albo zasady selekcji Problemem, z ktrym ustawicznie styka si nowoczesna administracja, tak rzdowa, jak przemysowa, jest problem selekcji personelu. Nieubagane dziaanie Prawa Parkinsona sprawia, e trzeba stale dokonywa nominacji, a zagadnienie polega zawsze na tym, w jaki sposb wybra waciwego kandydata spord wszystkich ubiegajcych si o stanowisko. W ustaleniu zasad, wedug ktrych ma si dokona wyboru, moemy susznie rozrni metody uywane w przeszoci i metody uywane obecnie. Dawne metody, niezupenie jeszcze zarzucone, nale do dwch gwnych kategorii: brytyjskiej i chiskiej. Obydwie zasuguj na baczn uwag, choby tylko z tego powodu, e daway one najwyraniej lepsze rezultaty ni jakakolwiek inna metoda dzi uwaana za modn. Metoda brytyjska (wg starego wzoru) polegaa na przeprowadzeniu rozmowy z kandydatem, w czasie ktrej musia si on przedstawi". Stawa przed obliczami starszych gentlemenw, siedzcych wok mahoniowego stou, ktrzy przede wszystkim pytali go o nazwisko. Przypumy, e kandydat odpowiedzia: John Seymour". Wtedy jeden z gentlemenw pyta: Jest pan moe krewnym ksicia Somerset?" Na co kandydat najprawdopodobniej odpowiada: Nie, sir". Wwczas pyta drugi gentleman: Wobec tego jest pan moe spokrewniony z biskupem Westminsteru?" A gdy odpowied znw brzmiaa: Nie, sir", trzeci gentleman pyta rozpaczliwie: No to z kim waciwie jest pan spokrewniony?" W wypadku kiedy kandydat odpowiada: No c, mj ojciec jest handlarzem ryb w Cheapside", rozmowa bya faktycznie zakoczona. Czonkowie komisji wymieniali znaczce spojrzenia, jeden z nich naciska guzik dzwonka, a inny mwi do wonego: Wyrzuci tego czowieka". Jedno nazwisko mona byo skreli z listy bez dalszej dyskusji. Przyjmujc, e nastpny kandydat nazywa si Henry Molyneux i by siostrzecem hrabiego Sefton, jego szanse utrzymyway si wysoko a do chwili, gdy zjawi si George Howard i

udowodni, e jest wnukiem ksicia Norfolk. Komisja nie napotykaa adnych powanych trudnoci, dopki nie musiaa wybiera pomidzy ofert trzeciego syna baroneta a drugiego, lecz nieprawego, syna wicehrabiego. A nawet wwczas moga zajrze do Ksigi Zasad Pierwszestwa. Dokonywano wtedy wyboru, i to czsto z jak najlepszymi rezultatami. W Admiralicji wersja tej brytyjskiej metody (wg starego wzoruj rnia si jedynie tym, e bya nieco zawona. Utytuowani krewni tego rodzaju nie robili wraenia na Komisji Admiraw. Starali si oni natomiast ustali powizania subowe. Idealny kandydat na drugie pytanie powinien by odpowiedzie: Tak, admira Parker jest moim wujem. Moim ojcem jest kapitan Foley, moim dziadkiem komandor Foley. Ojcem mojej matki by admira Hardy. Komandor Hardy jest moim wujem. Mj najstarszy brat jest porucznikiem w Krlewskiej Marynarce, mj drugi brat jest kadetem w Dart-mouth, a mj modszy brat nosi ubranko marynarskie". - Ach - odparby na to admira przewodniczcy - a co pana skonio do wstpienia do Marynarki?" Jednake odpowied na to pytanie nie miaaby ju wikszego znaczenia, protokolant i tak ju zanotowa, e kandydat zosta przyjty. Gdyiby za miano dokona wyboru pomidzy dwoma kandydatami, rwnie odpowiednimi z racji urodzenia, czonek komisji zapytaby znienacka: Jaki by numer takswki, ktr pan tu przyjecha?" I wwczas kandydat, ktry by odpar: Przyjechaem autobusem", zostaby wyrzucony. Kandydat, ktry - zgodnie z prawd --odpowiedziaby: Nie wiem", zostaby odrzucony, natomiast kandydat, ktry (c) odrzekby: Numer 2351", zostaby natychmiast przyjty do suby jako chopak z inicjatyw. Ta metoda dawaa czsto wspaniae wyniki. Brytyjsk metod (wg nowego wzoru) wypracowano z kocem XIX wieku jako bardziej odpowiedni dla kraju demokratycznego. Komitet wybierajcy zapytywa ochoczo: Do jakich szk pan uczszcza", na co odpowiadano mu: Harrow, Haileybury lub Rugby, czy jeszcze inaczej. Nastpne i nieodmienne pytanie brzmiao: Jakie sporty pan uprawia?" Obiecujcy kandydat odpowiedziaby: Graem w tenisa w reprezentacji Anglii, w krikieta w druynie Yorkshire, w rugby w klubie Harleuins i w palanta w Winchester". Wtedy padoby nastpne pytanie: Czy pan gra w polo?" - ale ju tylko po to, aby kandydat nie mia o sobie zbyt wielkiego wyobraenia. Jasne, e nawet jeli nie gra w polo, naleao si ju powanie z nim liczy. I odwrotnie, niewiele czasu tracono dla kogo, kto przyzna si, e pobiera nauki w Wiggleworth. Gdzie?" - ze zdumieniem pyta przewodniczcy, a kiedy powtrzono mu nazw, dodawa: Gdzie to jest? - O, w Lancashire" - mwi wreszcie. I ju tylko ze wzgldw formalnych ktry z czonkw komisji mg spyta: Jakie sporty pan uprawia?" Lecz odpowied: Gram w ping-ponga w druynie Wigan, uprawiam kolarstwo w Blackpool i gram w klip w Wiggleworth", definitywnie usuwaa nazwisko kandydata z listy. Mg nawet usysze jakie mruknicie na temat osb, ktre z premedytacj zabieraj komisji cenny czas. To take bya metoda, ktra dawaa dobre rezultaty. Metod chisk (wg starego wzoru) od razu tak powszechnie naladoway inne narody, e tylko niewiele osb zdaje sobie spraw z jej chiskiego pochodzenia, jest to metoda Pisemnych Egzaminw Konkursowych. W Chinach za czasw dynastii Ming wyrniajcy si studenci

10

zasiadali do egzaminu prowincjonalnego, ktry odbywa si co trzy lata. Skada si on z trzech sesji i kada sesja trwaa trzy dni. Podczas pierwszej sesji kandydat pisa trzy szkice i ukada omiozwrotkowy poemat. Podczas drugiej sesji pisa pi szkicw na tematy klasyczne. Podczas trzeciej - pisa pi szkicw na temat sztuki rzdzenia. Nastpnie ci kandydaci, ktrym si powiodo (byo ich moe dwa procent), zasiadali do kocowego egzaminu w stolicy cesarstwa. Egzamin ten mia tylko jedn sesj, podczas ktrej kandydat pisa jeden szkic na temat biecego zagadnienia politycznego. Wikszo z tych, ktrzy zdali, przyjmowano do suby pastwowej, przy czym kandydat z najwysz not otrzymywa najwysze stanowisko. Ten system dziaa zupenie dobrze. System chiski przestudiowali Europejczycy w latach 1815-1830 i przeja go Kompania Wschodnio-Indyjska w r. 1832. Skuteczno tej metody badaa w r. 1854 komisja pod przewodnictwem Macaulaya. W rezultacie system egzaminw konkursowych wprowadzono do administracji pastwowej w r. 1855. znamienn cech egzaminw chiskich by ich charakter literacki. Badano znajomo klasykw, umiejtno piknego pisania (zarwno proz, jak wierszem), wreszcie wytrzymao, jak naleao okaza, eby mc ukoczy kurs. Wszystkie te cechy zostay wiernie przeniesione do Sprawozdania Trevelyan-Northcote, ktre w tak znacznym stopniu przyczynio si do stworzenia tego systemu. Przyjto, e klasyczne wyksztacenie i zdolnoci literackie przydadz si kademu kandydatowi na kadym stanowisku w administracji. Przyjto (niewtpliwie susznie), e wyksztacenie cise nie da kandydatowi nic - z wyjtkiem, by moe, samej wiedzy. Wiadomo byo na koniec, e waciwie nie mona dokona odpowiedniego wyboru wrd ludzi, ktrych egzaminowano z rozmaitych przedmiotw. A poniewa nie sposb rozstrzygn, czy kto jest mocniejszy w geologii ni kto inny w fizyce, najwygodniej jest ostatecznie uzna ich obu za bezuytecznych. Jeeli za wszyscy kandydaci musz napisa wiersz po grecku lub po acinie, to wzgldnie atwo jest zadecydowa, czyj wiersz jest najlepszy. Ludzi wybranych w ten sposb, na podstawie ich znajomoci literatury klasycznej, posyano nastpnie, aby rzdzili Indi. Tych, ktrzy mieli nisze noty, zatrzymywano, aby rzdzili Angli. Tych z jeszcze niszymi notami albo odrzucano zupenie, albo posyano do kolonii. Jakkolwiek byoby rzecz cakowicie niesuszn uwaa ten system za niewaciwy, nikt nie mg wymaga od niego rezultatw, jakie przynosiy systemy stosowane dotychczas. Przede wszystkim nie byo adnej gwarancji, e czowiek, ktry zdoby najwysze noty, nie okae si wariatem, jak to si niekiedy zdarzao. Nastpnie napisanie wiersza po grecku mogo by jedyn umiejtnoci, ktr pewni kandydaci posiadali lub mogli kiedykolwiek posiada. Czasami przyjty kandydat mg nawet by zastpiony przy egzaminie przez kogo innego, a kiedy nadarzya si okazja, okazywa si niezdolny do napisania greckiego wiersza. Z tego wzgldu wybr za pomoc egzaminu konkursowego stanowi zawsze tylko mierny sukces. Jednake jakiekolwiek byy bdy konkursowego egzaminu pisemnego, dawa on z pewnoci lepsze wyniki ni wszelka inna metoda stosowana przedtem. Nowoczesne metody sprowadzaj si do badania inteligencji za pomoc testu oraz do wywiadu psychologicznego. Wad testu

11

inteligencji jest to, e wysokie noty otrzymuj ci, ktrzy okazuj si pniej w praktyce nieukami. Kandydat powica tyle czasu na studiowanie sztuki odpowiadania na test, e rzadko kiedy ma czas na cokolwiek innego. Wywiad psychologiczny sta si dzi tym, co nazywamy prb ogniow na prywatnej wizycie. Kandydaci spdzaj przyjemny weekend pod cis obserwacj. Jeli ktry z nich potknie si o wycieraczk i powie: Niech to diabli!", egzaminatorzy, zaczajeni za jego plecami, wycigaj notesy i pisz: Saba koordynacja fizyczna" i Brak samokontroli". Nie ma potrzeby szczegowo opisywa t metod, ale jej rezultaty widzimy wszdzie i s wyranie opakane. Osoby, ktre potrafi zadowoli ten typ egzaminatora, s zwykle ostrone i podejrzliwe, pedantyczne i zadowolone z siebie, mwi mao i nie robi nic. Przy nominacjach dokonywanych w ten sposb zdarza si powszechnie, e wybiera si kogo spord piciuset innych kandydatw tylko po to, aby po kilku tygodniach wyrzuci go jako bezuytecznego, nie odpowiadajcego nawet poziomowi wymaganemu w jego biurze. Spord rozmaitych, dotychczas wyprbowanych metod wyboru ta ostatnia jest bez wtpienia najgorsza. Jakiej metody bdzie si uywa w przyszoci? Klucz do ewentualnego kierunku bada odnale mona w pewnym mao reklamowanym aspekcie wspczesnej techniki selekcji. Tak rzadko bowiem zdarza si okazja mianowania chiskiego tumacza w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, e uywana przy tym metoda jest mao znana. Ogasza si, e stanowisko jest wolne, i zaczynaj napywa podania do komisji zoonej - dajmy na to - z piciu osb. Trzech urzdnikw ministerstwa i dwch znakomitych chiskich uczonych. Na stole przed komisj pitrzy si stos 483 formularzy ofert z zaczonymi wiadectwami. Wszyscy kandydaci s Chiczykami i wszyscy bez wyjtku posiadaj pierwsz lokat uniwersyteck z Pekinu lub z Amoy oraz doktorat filozofii uniwersytetw amerykaskich Cornell lub Johns Hopkins. Wikszo z nich piastowaa w swoim czasie ministerialne stanowiska na Formozie. Niektrzy doczyli fotografie. Inni (zapewne przezornie) powstrzymali si od tego. Przewodniczcy zwraca si do gwnego chiskiego eksperta i mwi: Moe dr Wu zechce nam powiedzie, ktrego z tych kandydatw naleaoby wcign na nasz list". Dr Wu umiecha si zagadkowo i wskazuje na stos poda. aden z nich si nie nadaje" - mwi krtko, Ale... to znaczy... dlaczego nie?" - pyta zdumiony przewodniczcy. Poniewa aden prawdziwy naukowiec w ogle nie skadaby podania. Baby si utraci twarz w wypadku, gdyby go nie wybrano". - Wic co teraz zrobimy?" - pyta przewodniczcy. - Sdz - powiada dr Wu - e moglibymy namwi dra Lim, eby przyj to stanowisko. Co pan o tym myli, doktorze Li?" - Tak, sdz, e moglibymy odpowiada Li - ale oczywicie nie moemy tego robi my sami. Moglibymy zapyta dra Tan, czy on uwaa, e to stanowisko interesowaoby dra Lim". - Nie znam doktora Tan - odpowiada Wu ale znam jego przyjaciela, dra Wong". W tym miejscu przewodniczcy ma ju taki zamt w gowie, e nie wie, kto i kogo ma namawia. Ale istotne jest to, e wszystkie oferty id do kosza, a dyskutuje si tylko nad jednym kandydatem, i to nad tym, ktry wcale nie skada podania. Nie zalecamy powszechnego przyjcia tej nowoczesnej metody chiskiej, lecz wycigamy z niej

12

poyteczny wniosek. Ten, e inne metody zawodz gwnie dlatego, i zgasza si zbyt wielu kandydatw. Poczyniono ju wyranie wstpne kroki w celu zmniejszenia ich liczby. Stosuje si teraz powszechn formu: odrzuca wszystkich powyej pidziesitki i poniej dwudziestki oraz wszystkich Irlandczykw" - i to nieco redukuje list. Jednake i tak pozostaje zbyt wiele nazwisk. Dokonanie wyboru wrd trzystu osb, wszystkich z wysokimi kwalifikacjami i dobrymi protekcjami, jest waciwie niemoliwe. Skaniamy si wobec tego do wniosku, e bd ley w samym tekcie ogoszenia. cigno ono zbyt wiele ofert. Ludzie tak zupenie nie zdaj sobie sprawy z kopotliwoci tej sytuacji, e redaguj ogoszenia w sposb, ktry niechybnie cignby tysice reflektantw. Ogasza si, e wakuje odpowiedzialne stanowisko, gdy poprzednio piastujcy je urzdnik zasiada obecnie w Izbie Lordw. Pensja dua, emerytura pokana, obowizki nominalne, przywileje olbrzymie, dodatkowe dochody godne uwagi, a ponadto bezpatne mieszkanie i subowy wz oraz nieograniczone moliwoci podrowania. Kandydaci powinni zgasza si natychmiast, lecz po gbokim namyle, zaczajc kopie (nie oryginay) jedynie trzech ostatnich wiadectw. Jaki jest rezultat? Powd poda, wiele z nich nadesanych przez wariatw i rwnie wiele przez emerytowanych oficerw w stopniu majora, specjalnie utalentowanych (zawsze tak twierdz) do kierowania ludmi. Nie pozostaje nic innego, jak spali wszystkie papierzyska i przemyle ca spraw od nowa. A zaoszczdzioby si wiele czasu i trudu, gdyby troch pomyle na pocztku. Wystarczy zastanowi si przez ma chwilk, eby si przekona, i doskonale zredagowane ogoszenie spowoduje tylko jedn ofert, i to ofert pochodzc od waciwego czowieka. Zacznijmy od przykadu kracowego. Potrzebny: Akrobata do chodzenia po drucie, luno zawieszonym 200 stp ponad rozpalonym piecem hutniczym. Dwa razy w nocy, trzy razy w sobot. Pensja 25 funtw tygodniowo. W razie nieszczliwego wypadku nie przysuguje renta ani adne odszkodowanie. Zgasza si osobicie: Cyrk Dziki kot", pomidzy 9 a 10 rano. Sowa nie musz by dokadnie te same, lecz ogoszenie powinno w takim stopniu wykazywa rnic pomidzy pokus finansow a moliwym ryzykiem, e zgosi si tylko jeden kandydat. Nie ma potrzeby da w ogoszeniu szczegowych kwalifikacji ani dowiadczenia, Ta oferta nie zachci nikogo, kto naprawd nie umie chodzi po luno zawieszonym drucie. Nie ma potrzeby wymaga, aby kandydaci byli w odpowiedniej formie fizycznej, trzewi i wolni od zawrotw gowy. Sami to wiedz. Nie trzeba te zastrzega si przed zgaszaniem si kandydatw cierpicych na lk przestrzeni. Tacy si nie zgosz. Spryt redaktora ogoszenia polega na ustaleniu wysokoci pensji w stosunku do grocego niebezpieczestwa. 1 000 funtw tygodniowo cignoby tuzin kandydatw. 15 funtw mogoby nie cign adnego. Gdzie pomidzy tymi liczbami ley waciwa suma, ktr naley ustali. Cyfra minimalna, ktra jednak powinna zachci kadego, kto rzeczywicie zna si na tej pracy. Jeli zgosi si wicej ni jeden kandydat, to znaczy, e ustalono cyfr nieco za wysok.

13

Wemy teraz dla porwnania mniej kracowy przykad: Potrzebny: Archeolog z wysokimi kwalifikacjami akademickimi, ktry chciaby spdzi pitnacie at na odkopywaniu grobw Inkw w Hesdump nad Rzek Aligatorw. Przyznanie szlachectwa wzgl. rwnorzdnych zaszczytw gwarantowane. Emerytura przysuguje, lecz nigdy jej jeszcze nie zadano. Pensja 2 000 funtw rocznie. Podania w trzech egzemplarzach naley skada do dyrektora Instytutu Grzebalnego, Sickdale, Ul., USA. Ze i dobre strony s tutaj piknie zrwnowaone. Nie ma potrzeby zaznacza, e kandydaci musz by cierpliwi wytrzymali, odwani i nieonaci. Sposb zredagowania ogoszenia wyeliminowa wszystkich, ktrzy takimi nie s. Nie trzeba te wymaga, eby kandydaci mieli bzika na punkcie odkopywania grobw. Bzika bd mieli na pewno. Zredukowawszy w ten sposb moliw liczb kandydatw do trzech, ogoszenie ustala pensj w sam raz za nisk, eby pokusio si o ni dwch z nich, a obiecane zaszczyty w sam raz na tyle wysokie, eby zachciy trzeciego. W tej sytuacji mona przypuszcza, e gdybymy zaofiarowali K.C.M.G. *1, zyskalibymy dwch kandydatw, a gdybymy zaofiarowali O.B.E. *2 - nie zyskalibymy adnego. W rezultacie mamy jednego kandydata. Jest wprawdzie zbzikowany, ale to nie ma znaczenia. To jest czowiek, ktrego nam potrzeba. Mona by pomyle, e stosunkowo rzadko zdarza si na wiecie potrzeba zaangaowania akrobaty chodzcego po drucie lub odkopywacza grobw i e czciej stajemy wobec koniecznoci szukania kandydatw do mniej egzotycznych zaj. To prawda, ale zasady naley stosowa te same. Jak si okazuje, ich ogoszenie wymaga jednake wyszego stopnia sprytu. Przypumy, e naley obsadzi stanowisko prezesa Rady Ministrw. Nowoczesna tendencja kae ufa rozmaitym metodom wyboru, ktrych wyniki s prawie zawsze katastrofalne. Gdybymy zamiast tego zwrcili si ku bajkom, ktre czytalimy w dziecistwie, zdalibymy sobie spraw, e w okresie, do ktrego te bajki si odnosz, uywano metod o wiele bardziej zadowalajcych. Kiedy krl musia wybra czowieka, ktry mia polubi jego najstarsz, wzgldnie jedyn crk i tym samym odziedziczy krlestwo, projektowa zazwyczaj jakie zawody z przeszkodami, z ktrych jedynie waciwy kandydat mg wyj zwycisko i z ktrych rzeczywicie (w wielu wypadkach) waciwy kandydat w ogle wychodzi z yciem. Dla zorganizowania takiej prby, krlowie owego raczej niejasno zdefiniowanego okresu byli niele zaopatrzeni zarwno w personel, jak i ekwipunek. Czarodzieje, demony, wrki, wampiry, wilkoaki, olbrzymy i karzeki - oto by ich sztab. Ich kraje posiaday zaklte gry, pomieniste rzeki, ukryte skarby i zaczarowane bory. Mgby kto zauway, e wspczesne rzdy s pod tym wzgldem mniej szczliwe. A przecie to wcale, ale to wcale nie jest pewne. Urzdnik administracji, majcy do dyspozycji psychologw, psychiatrw, statystykw i ekspertw od wydajnoci pracy, nie jest zapewne w gorszym (a moe jest w lepszym) pooeniu ni kto polegajcy na ohydnych wiedmach i dobrych wrkach. Administracja wyposaona w kamery filmowe, aparaty telewizyjne, w sie radiow i aparaty rentgena nie wydaje si by w gorszym (je1 K.C.M.G. - Knight Commander of St. Michael and St. George - wysoki order brytyjski. - (Przyp. tum) 2 O.B.E. - Order of British Empire - duo niszy order. - (Przyp. tum.).

14

eli nie jest w lepszym) pooeniu ni ta, ktra posugiwaa si magicznymi paeczkami, krysztaowymi kulami, czarodziejskimi rdami i czapkami-niewidkami. W kadym razie te rodki rzdzenia wydaj si cile do siebie podobne. Trzeba jedynie przeoy technik bajki na jzyk dajcy si zastosowa do wspczesnego wiata. A z tym, jak zobaczymy, nie ma zasadniczej trudnoci. Pierwszy krok w tym procesie - to podjcie decyzji co do zalet, jakie powinien posiada prezes Rady Ministrw. Nie musz one we wszystkich okolicznociach by takie same, ale trzeba je wymieni i zgodzi si na nie. Przypumy, e zalety uwaane za zasadnicze to: 1. Energia 2. Odwaga, 3. Patriotyzm, 4. Dowiadczenie, 5. Popularno i 6. Krasomwstwo. Zauwaymy teraz, e s to zalety powszechne, o ktrych posiadaniu przekonani s wszyscy moliwi kandydaci. Mona je naturalnie zawzi, zastrzegajc, e idzie o: 4. Dowiadczenie w poskramianiu lww, lub: 6. Krasomwstwo w jzyku chiskim, dialekcie pekiskim. Ale nie w ten sposb chcemy ograniczy rozlego tych zalet. Nie chcemy zastrzega posiadania jakiej zalety w specjalnej formie, raczej: kadej z tych zalet w wyjtkowym stopniu. Innymi sowy, odpowiedni kandydat musi by czowiekiem najenergiczniejszym, najodwaniejszym najbardziej dowiadczonym, najpopularniejszym, najbardziej elokwentnym i najwikszym patriot w kraju. Jeden tylko czowiek moe odpowiada temu opisowi i wanie od niego oczekujemy oferty. Ogoszenie musi wic by zredagowane w taki sposb, eby wykluczy kadego innego. Powinnimy zatem uy mniej wicej nastpujcych sformuowa: Potrzebny: Prezes Rady Ministrw Rurytanii. Godziny pracy: od 4 rano do 11.59 wieczorem. Kandydaci musz by przygotowani do stoczenia trzyrundowej walki z aktualnym mistrzem wagi cikiej (w przepisowych rkawicach). Wraz z dojciem do wieku emerytalnego (65 lat) kandydaci w sposb bezbolesny - umr za swj kraj. Musz przej egzamin z procedury parlamentarnej i odpadn, jeli nie uda im si uzyska 95/o punktw,. Odpadn rwnie, jeli nie uda im si uzyska 75% gosw w glosowaniu na ich popularno wedug regu Gallupa. Wreszcie poprosi si ich, eby wyprbowali swe zdolnoci krasomwcze na Kongresie Baptystw. Zadaniem mwcw bdzie nakoni obecnych do zataczenia rock and rolla. Ci, ktrym si to nie uda, odpadn. Wszyscy kandydaci powinni stawi si 19 wrzenia o 11.15 przed poudniem w Klubie Sportowym (wejcie boczne). Rkawice otrzymaj, ale musz przynie wasne pantofle, koszulki i spodenki. Zwrmy uwag, e to ogoszenie pomija wszelkie kopoty z podaniami, wiadectwami, fotografiami, poleceniami i listami urzdowymi. Jeli zostao zredagowane poprawnie, zgosi si tylko jeden kandydat i on bdzie mg obj stanowisko natychmiast - tak, prawie natychmiast. Lecz co bdzie, jeli nikt si nie zgosi? Bdzie to dowd, e ogoszenie wymaga poprawek.

15

Widocznie dalimy nie istniejcego ideau. Naley zatem to samo ogoszenie (nawiasem mwic, o do skromnych rozmiarach) zamieci powtrnie z ma adiustacj. Wymagan ilo punktw przy egzaminie mona zmniejszy do 85%, przy 65% gosw w gosowaniu na popularno i tylko dwch rundach walki przeciw mistrzowi wagi cikiej. Oczywicie te warunki mona by agodzi stopniowo, dopki kandydat si nie zjawi. Ale przypumy, e zjawi si dwch, albo nawet trzech kandydatw. Zorientujemy si wtedy, e nie bylimy do przezorni. By moe zbyt gwatownie obniylimy ilo punktw przy egzaminie kto wie, moe powinna ona wynosi 87%, przy 66% w gosowaniu na popularno. Jakakolwiek byaby tego przyczyna - mamy teraz kopot. Dwch, a moe trzech kandydatw czeka w poczekalni. Musimy dokona wyboru i nie moemy traci na to caego przedpoudnia. Jednym wyjciem byoby rozpocz zawody i wyeliminowa tych kandydatw, ktrzy zyskaj ostatnie lokaty. Istnieje jednake szybszy sposb. Przyjmijmy, e wszyscy trzej kandydaci posiadaj wszystkie zalety, ktre zdefiniowalimy ju jako zasadnicze. Musimy wobec tego doda tylko jedn dodatkow zalet i przeprowadzi najprostszy z moliwych testw. W tym celu zapytujemy najblisz mod dam (sekretark czy maszynistk, to obojtne): Ktrego pani by wybraa?" Ona natychmiast wskae jednego z kandydatw i w ten sposb zakoczy ca spraw. Zarzucano tej procedurze, e jest rwnoznaczna z rzucaniem monety lub z inn loteri. Ale w rzeczywistoci nie ma w niej nic z loterii. Jest to po prostu - w ostatniej minucie - zwrcenie uwagi na jeszcze jedn zalet kandydata, ktrej dotychczas nie brano w rachub: sex-appeal.

DYREKTORZY I RADY
albo wspczynnik niewydolnoci ; Cykl ycia komitetu jest dla naszej wiedzy o sprawach wspczesnych czym, tak podstawowym, e a dziwne, i nie powicono wicej uwagi nauce o komitetologii. Pierwsza i najbardziej podstawowa zasada tej nauki to ta, e komitet jest ze swej natury czym raczej organicznym ni mechanicznym: nie jest on budowl, lecz rolin. Zapuszcza korzenie i ronie, kwitnie, przekwita i widnie, rozrzucajc ziarno, z ktrego kolejno wykiekowuj inne komitety. Tylko ci, ktrzy pamitaj o tej zasadzie, mog dokona istotnego postpu w zrozumieniu struktury i historii wspczesnego rzdu. Obecnie przyjto, e komitety dziel si, oglnie biorc, na dwie kategorie: a) te, z ktrych kady indywidualny ich czonek odnosi jak korzy oraz b) te, z ktrymi kady poszczeglny ich czonek musi tylko w jaki sposb wsppracowa. Przykady z zakresu grupy b s jednak dla naszego celu raczej mao wane; w gruncie rzeczy s ludzie, ktrzy wtpi, czy komitety zaliczajce si do tej grupy s w ogle komitetami. Natomiast na przykadzie znacznie silniejszej grupy a moemy najatwiej nauczy si zasad wsplnych (z pewnymi odchyleniami) wszystkim komitetom. W grupie a najgbiej zakorzenione i najbujniejsze s te komitety, ktre nadaj swym czonkom najwicej potgi i prestiu. W wikszoci krajw wiata komitety te nazywa si gabinetami". Niniejszy rozdzia opiera si na rozlegych studiach

16

gabinetw narodowych w czasie i przestrzeni. Przy pierwszym badaniu mikroskopowym zazwyczaj wydaje si - komitetologom, historykom, a nawet tym, ktrzy mianuj gabinety - e idealny skad rady gabinetowej powinien wynosi pi osb. Przy takim skadzie ilociowym rolina jest zdolna do ycia, przy czym dwaj czonkowie mog sobie w kadej chwili pozwoli na nieobecno lub chorob. Piciu czonkw atwo jest zebra, a gdy ju si zbior, mog dziaa skutecznie, dyskretnie i szybko. Czterech spord tych czonkw moe by wybitnymi znawcami finansw, polityki zagranicznej, obrony i prawa. Pity, ktremu nie udao si opanowa adnego z tych zagadnie, zostaje zwykle przewodniczcym, wzgldnie premierem. Jakkolwiek z ograniczenia liczby czonkw gabinetu do piciu osb wynika wyrana korzy, na podstawie obserwacji widzimy, e liczba ta szybko wzrasta do siedmiu lub dziewiciu. Wzrost ten, ktry jest prawie niezmienny (jedynie w Luksemburgu i w Hondurasie napotkano wyjtki), tumaczy si zwykle potrzeb opanowania specjalnej wiedzy z wicej ni czterech dziedzin. W rzeczywistoci jednak istnieje inny i potniejszy powd powikszania zespou. Zobaczymy bowiem, e w gabinecie zoonym z dziewiciu osb polityk zajmuje si trzech ludzi, informacj dwch, a tylko finansami - jeden czowiek. Razem z neutralnym przewodniczcym czyni to siedem osb, pozostali dwaj wydaj si na pierwszy rzut oka dodani jedynie dla ozdoby. Ten podzia obowizkw zanotowano po raz pierwszy w Wielkiej Brytanii okoo 1639 roku, lecz nie ulega wtpliwoci, e szalestwo wczania wicej ni trzech zdolnych i gadatliwych ludzi do jednego komitetu odkryto na dugo przedtem. Dotychczas niewiele wiemy na temat funkcji owych dwch milczcych czonkw, ale mamy suszne powody przypuszcza, e gabinet w swym drugim stadium rozwoju nie mgby pracowa bez nich. Istniej na wiecie gabinety (od razu przychodz na myl takie kraje, jak Kostaryka, Ekwador, Pnocna Irlandia, Liberia, Filipiny, Urugwaj i Panama), ktre zatrzymay si na tym drugim stadium - to znaczy ograniczyy liczb swych czonkw do dziewiciu. Te gabinety znalazy si jednake w znacznej mniejszoci. Gdzie indziej i na wikszych terytoriach gabinety powszechnie ulegy prawu wzrostu. Przyjmowano innych czonkw, niektrych ze wzgldu na ich specjaln wiedz, lecz czciej dlatego, e nie-przyjcie ich powodowaoby wiksze kopoty. Ich opozycj mona byo uciszy jedynie poprzez ich udzia przy podejmowaniu kadej decyzji. Poniewa wprowadzano ich (i obaskawiano) jednego po drugim, oglna liczba wzrastaa od dziesiciu a do dwudziestu. Na tym trzecim stadium rozwoju gabinetw istniej ju powane trudnoci. Najbardziej widoczna - to trudno zebrania wszystkich ludzi w jednym miejscu, w tym samym dniu i o tej samej godzinie. Jeden wanie wyjeda 18, a tymczasem drugi nie wrci przed 21. Trzeci ma zajte wszystkie wtorki, a czwarty nigdy nie jest uchwytny przed 5 po poudniu. Ale to tylko pocztek kopotw, gdy skoro ju raz uda si zebra ich wikszo, okazuje si, e s to przewanie ludzie starzy, zgorzkniali, tpi i gusi. Stosunkowo niewielu z nich wybrano z myl, e s, bd lub kiedykolwiek byli uyteczni. Prawdopodobnie wikszo z nich wybrano po to, aby zjedna sobie jakie stronnictwo. Dlatego te lubi oni donosi o tym, co si dzieje na

17

posiedzeniach, stronnictwom przez siebie reprezentowanym. Upada wszelka tajno obrad, co najgorsze - czonkowie zaczynaj przygotowywa przemwienia. Wygaszaj mowy, a potem opowiadaj przyjacioom o tym, co wyobraaj sobie, e powiedzieli. Ale im bardziej ci jedynie reprezentatywni czonkowie podkrelaj swoje prawa, tym goniej inne stronnictwa domagaj si wasnej reprezentacji. Ksztatuj si partie wewntrzne i prbuj zyska na sile przez dobr dalszych zwolennikw. Oglna liczba dwudziestu zostaa osignita i przekroczona. I w ten sposb nagle gabinet wchodzi w czwarte i ostatnie stadium swej historii. Poniewa w tym punkcie rozwoju gabinetu (pomidzy liczb 20 a 22 czonkw) cay komitet przechodzi gwatown przemian chemiczn, wzgldnie organiczn. Istot tej zmiany atwo wyledzi i poj. Przede wszystkim owych piciu czonkw, ktrzy si licz, zbiera si uprzednio. Przy powzitych ju decyzjach, nominalna egzekutywa niewiele ma do roboty. I w konsekwencji ustaje wszelki opr przeciw powikszaniu si komitetu. Wiksza liczba czonkw nie straci wicej czasu, poniewa kade zebranie jest - w kadym wypadku - strat czasu. A zatem dania stronnictw zaspokaja si chwilowo, dopuszczajc ich reprezentantw, i mog upyn cae dekady, zanim ludzie zorientuj si, jak iluzoryczne byo ich zwycistwo. Drzwi s szeroko otwarte, liczba czonkw wzrasta od 20 do 30, od 30 do 40. Moe si wkrtce zdarzy, e bdzie ich nawet tysic. Ale to nie ma znaczenia, poniewa gabinet przesta ju by prawdziwym gabinetem i zosta zastpiony w swych dawnych funkcjach przez jakie inne ciao. W historii Anglii rolina ta piciokrotnie przeywaa swj cykl yciowy. Co prawda trudno byoby dowie, e pierwsze wcielenie gabinetu, angielska Rada Koronna - obecnie zwana Izb Lordw skadaa si kiedykolwiek zaledwie z piciu czonkw. Rzeczywicie, kiedy syszymy o niej po raz pierwszy, stracia ona ju swj bardziej intymny charakter, a liczba jej dziedzicznych czonkw wahaa si od 29 do 50. Jej pniejszy wzrost idzie jednak w parze z utrat wadzy. W okrgych cyfrach liczya ona 60 czonkw w r. 1601, 140 w r. 1661, 220 w r. 1760, 400 w r. 1850, 650 w r. 1911 i 850 w r. 1952. W ktrym punkcie tego rozwoju powsta cilejszy komitet w onie arystokracji? Powsta okoo r. 1257, jego czonkowie nazywali si lordami Rady Krlewskiej i byo ich mniej ni 10. Nie byo ich wicej ni 11 w r. 1378 i rwnie niewielu w r. 1410. Potem, od czasw panowania Henryka V, zaczynaj si mnoy. Jest ich 20 w r. 1433, potem 41 w r. 1504, a wreszcie a 172, zanim Rada przestaje si zbiera. W onie Rady Krlewskiej rozwino si trzecie wcielenie gabinetu - Rada Przyboczna - z pocztkow liczb 9 czonkw. Liczba ta wzrosa do 20 w r. 1540, do 29 w r. 1547 i do 44 w r. 1558.1 Rada Przyboczna rosa proporcjonalnie, w miar jak jej dziaalno przestawaa by skuteczna. Liczya 47 czonkw w r. 1679, 67 w r. 1723, 200 w r. 1902 i 300 w r. 1951 W onie Rady Przybocznej rozwina si koteria, czyli Rada Gabinetowa, ktra skutecznie przeja dziaalno poprzedniej okoo r. 1615. Kiedy syszymy o niej po raz pierwszy, liczba jej czonkw wynosi 8. Nastpnie okoo r. 1700 powiksza si do 12 i do 20 ok. 1725 r. Rada Gabinetowa zostaa nastpnie zastpiona okoo r. 1740 przez wewntrzn grup, zwan odtd po prostu gabinetem. Jego rozwj najlepiej pokazuje nastpujca tabela:

18

GABINET BRYTYJSKI Rok Liczba czonkw Rok Liczba czonkw 1740 5 1935 22 1784 7 1939 23 1801 12 1943 16 1841 14 1945 20 1885 16 1949 17 1900 20 1954 18 1915 22

Wida z niej, e od r. 1939 toczya si walka o uratowanie tej instytucji; walka podobna do prb, jakie podejmowano, aeby uratowa Rad Przyboczn za czasw panowania krlowej Elbiety I. Zdawao si, e gabinet upadnie okoo r. 1940, i by ju na jego miejsce przygotowany wewntrzny gabinet (skadajcy si z 5, 7 czy 9 czonkw). Jednake wynik nadal jest wtpliwy. Moliwe po prostu, e brytyjski gabinet wci jeszcze jest wan instytucj. W porwnaniu z gabinetem brytyjskim, gabinet Stanw Zjednoczonych przeciwstawia si niezwykle zdecydowanie inflacji politycznej. Posiada on waciw liczb 5 czonkw w r. 1789, wci jeszcze tylko 7 okoo r. 1840, 9 okoo 1901 r., 10 okoo r. 1913, 11 w r. 1945, a potem wbrew tradycji - ograniczy ich liczb znowu do 10 w r. 1953. Czy ta prba ograniczenia liczby czonkw, rozpoczta w r. 1947, powiedzie si na dusz met, to wtpliwe. Wszelkie dowiadczenia wskazuj na nieodwracalno poprzedniej tendencji. Na razie Stany Zjednoczone (podobnie jak Gwatemala i El Salvador) ciesz si opini pastwa o gabinecie ekskluzywnym i rzeczywicie maj mniej ministrw gabinetowych ni Nikaragua czy Paragwaj. Jak wygldaj inne kraje w tym porwnaniu? Wikszo krajw posiada gabinety, ktrych liczba czonkw waha si pomidzy 12 a 20. Biorc redni ponad 60 krajw, widzimy, e przekracza ona 16; najczciej spotykan liczb jest 15 (w siedmiu wypadkach) i 9 (take w siedmiu), i z pewnoci najdziwniejszym gabinetem jest gabinet Nowej Zelandii, posiadajcy jednego tylko przedstawiciela, ktrego musi si przedstawia jako ministra rolnictwa, ministra lasw, ministra do spraw Maorysw, ministra penomocnego Biura Trustu Maoryjskiego i Ochrony Krajobrazu". Przewodniczcy bankietu w Nowej Zelandii musi by rwnie przygotowany na to, eby prosi gorco o cisz, poniewa przemwi minister zdrowia, minister zastpca premiera, minister do spraw Towarzystwa Rozwoju Pastwa, do spraw Spisu Ludnoci i Departamentu Statystyki, Biura Trustu Publicznego oraz Propagandy i Informacji". W innych krajach ta orientalna profuzja jest na szczcie rzadka. Studia nad przykadem brytyjskim wykazuj, e punkt bezwadu w dziaalnoci gabinetu osiga si, gdy oglna liczba jego czonkw przekroczy 20 lub moe 21. Rada Koronna, Rada Krlewska, Rada Przyboczna - wszystkie one przekroczyy liczb 20 czonkw, kiedy rozpocz si ich upadek. Obecny gabinet brytyjski, cofnwszy si znad przepaci, jest bliski tej liczby. Na tej podstawia moglibymy skania si do wniosku, e gabinety - czy] te inne komitety - ktrych liczba czonkw przekroczya 21, trac realn wadz, a te o znacznie wikszej liczbie czonkw ju

19

j utraciy. Jakie moemy znale zadowalajce wyjanienie tej; hipotezy? Musimy tutaj zdecydowanie odrni stan faktyczny od teorii, symptom od choroby. Co do najbardziej widocznych symptomw panuje drobna rnica zda. Wiadomo, e zebranie liczce ponad 20 uczestnikw zaczyna zmienia swj charakter. Na kadym kocu stou zaczynaj si toczy osobne rozmowy. Chcc, aby go syszano, uczestnik zebrania musi wsta. A skoro ju wsta, trudno mu powstrzyma si od wygoszenia mowy, choby tylko z przyzwyczajenia. Panie przewodniczcy - zacznie. - Sdz, e mog bez obawy sprzeciww stwierdzi - a mwi to teraz na podstawie dwudziestu piciu (a nawet niemal ju dwudziestu siedmiu), lat dowiadczenia - e musimy rozpatrzy t spraw z najwiksz powag. Spoczywa na nas ogromna odpowiedzialno, sir, a ja jako..." Pord tego caego bekotu obecni tam ludzie Uyteczni - jeli w ogle s tacy - zaczynaj posya sobie mae karteczki, na ktrych pisz: Zjedz jutro ze mn lunch :- umwimy si pniej". C mog robi innego? Strumie wymowy pynie bez koca. Mwca mgby rwnie dobrze mwi przez sen. Komitet, ktrego on jest najbardziej bezwartociowym czonkiem, przesta ju cokolwiek znaczy. Skoczy si beznadziejnie. Umar. To jest pewne. Ale korzenie tego przykrego zjawiska sigaj gbiej i naley jeszcze odkry je, przynajmniej czciowo. Zbyt wiele wanych czynnikw jest nieznanych. Jaka jest wielko i jaki ksztat stou konferencyjnego? Jaka jest rednia wieku obecnych? O ktrej godzinie rozpoczyna si zebranie? W artykule przeznaczonym dla laikw nie miaoby sensu przytaczanie oblicze, na podstawie ktrych oznaczono pierwszy, prbny, wspczynnik niewydolnoci. Wystarczy stwierdzi, e dugie badania w Instytucie Komitetologii doprowadziy do odkrycia formuy, szeroko (jeli nie powszechnie) przyjtej przez znawcw zagadnienia. By moe naley jeszcze wyjani, e badacze przyjli jako zaoenie umiarkowany klimat, fotele pokryte skr i wysoki stopie trzewoci zebranych. W tych warunkach formua brzmi nastpujco:

gdzie m oznacza przecitn liczb czonkw rzeczywicie obecnych; o - liczb czonkw pozostajcych pod wpywem stronnictw z zewntrz; a - przecitn wieku zebranych; d - odlego w centymetrach pomidzy dwoma najdalej od siebie siedzcymi uczestnikami zebrania; v - ilo lat, ktra mina od czasu, kiedy gabinet lub komitet zebra si po raz pierwszy; p - cierpliwo przewodniczcego, mierzon wg skali Peabody; b - redni cinienia krwi trzech najstarszych uczestnikw, zmierzon na krtko przed rozpoczciem zebrania. Wwczas x oznacza bdzie liczb czonkw efektywnie obecnych w momencie, w ktrym skuteczne funkcjonowanie gabinetu, lub innego komitetu, staje si wyranie niemoliwe. To jest wanie wspczynnik niewydolnoci i ley on pomidzy 19,9 a 22,4. (Dziesitne oznaczaj czciowe uczestnictwo, to znaczy tych, ktrzy na czci zebrania s nieobecni). Bdem byoby sdzi na podstawie pobienego sprawdzenia tego rwnania, e nauka komitetologiczna znajduje si w zaawansowanym stadium swego rozwoju. Komitetolodzy i

20

subkomitetolodzy nie upieraj si przy tym, choby z obawy przed utrat pracy. Kad raczej nacisk na fakt, e ich badania zaledwie si rozpoczy i znajduj si wanie u progu zdumiewajcego postpu. Przyjmujc jednak wszelkie poprawki w zwizku z ich osobistym: zainteresowaniem w tym wzgldzie - to znaczy dyskontujc 90% tego, co mwi - spokojnie moemy przyj, e wiele jest jeszcze do zrobienia. Moglibymy prawdopodobnie na przykad wynale formu okrelajc optymaln liczb czonkw komitetu. Znajduje si ona - owa zota liczba - gdzie pomidzy liczb 3 (przy ktrej nie mona zebra quorum) a w przyblieniu 21 (gdy cay organizm zaczyna gin). Postawiono interesujc teori, e liczb t musi by 8. Dlaczego? Poniewa jest to jedyna liczba, ktrej zgodnie unikny wszystkie istniejce pastwa. Jakkolwiek jednak na, pierwszy rzut oka teoria ta moe wyda si atrakcyjna,, budzi ona pewien powany zarzut. Liczba 8 bya bowiem t liczb czonkw, ktr w swej Radzie Stanu pragn mie krl Karol I. A wiadomo, jak skoczy!

WOLA LUDU
albo doroczne zgromadzenie powszechne Wszyscy dobrze znamy podstawow rnic pomidzy parlamentem angielskim a francuskim; rnic t naladuj inne tego rodzaju zgromadzenia, wywodzce si od kadego z nich. Wszyscy zdajemy sobie spraw, e ta gwna rnica nie ma nic wsplnego z narodowym temperamentem, lecz wynika z ukadu miejsc na sali zebra. Brytyjczycy, wychowani na sportowych grach druynowych, wchodz do swej Izby Gmin z uczuciem ludzi, ktrzy chtniej robiliby co innego. A jeli nie mog gra w golfa lub w tenisa, to mog przynajmniej udawa, e polityka jest gr opart na bardzo podobnych zasadach. Ale w takim wypadku parlament budziby jeszcze mniej zainteresowania, ni budzi. Wobec tego instynkt nakaza Brytyjczykom stworzy dwie przeciwne druyny z arbitrem i sdziami liniowymi oraz kaza im debatowa a do wzajemnego wyczerpania. Izba, Gmin jest tak urzdzona, e - w praktyce - kady jej czonek zmuszony jest do opowiedzenia si po jednej lub drugiej stronie, zanim jeszcze zapozna si z odpowiednimi argumentami lub nawet (w pewnych wypadkach) zanim jeszcze dowie si, co jest waciwie przedmiotem dyskusji. Od urodzenia uczono go, e naley walczy na korzy swojej druyny, i to oszczdza mu wszelkiego nadmiernego wysiku umysowego. Wliznwszy si na swj fotel pod koniec przemwienia, wie dokadnie, w jaki sposb argumentowa od punktu, do ktrego doszed mwca. Jeli mwca znajduje si po tej samej, co on, stronie j Izby, bdzie woa: Doskonale! Brawo!" Jeli za mwca: jest kim ze strony przeciwnej, moe spokojnie woa Haba!", lub tylko: Oooo!" Nieco pniej, by moe bdzie mia czas zapyta ssiada, na jaki temat mianowicie toczy si debata. Jednake, cile mwic, nie ma potrzeby tego robi. W kadym razie wie tyle, eby nie strzeli gola do wasnej bramki.

21

Ludzie siedzcy po przeciwnej stronie myl si cakowicie i wszystkie ich argumenty s zwykymi bzdurami. I odwrotnie: ludzie siedzcy po tej samej stronie, co on s prawdziwymi mami stanu, a ich mowy s szczeglnym poczeniem mdroci, elokwencji i umiarkowania. Nie sprawia te najmniejszej rnicy fakt, czy on sam studiowa polityk w Harrow, czy te prbowa szczcia w Aston Villa. W obydwu szkoach nauczy si, kiedy naley wydawa okrzyki radosne, a kiedy obelywe. Ale system brytyjski zaley w zupenoci od rozkadu miejsc. Gdyby awy nie stay naprzeciw siebie, nikt nie potrafiby odrni prawdy od faszu, mdroci od gupoty - chyba e oczywicie wszystkiemu by si przysuchiwa. Ale suchanie wszystkiego byoby mieszne, gdy poowa przemwie musi z koniecznoci zawiera same nonsensy. We Francji popeniono pocztkowo bd, sadzajc reprezentantw w pkolu, wszystkich twarz do mwnicy. Mona by sobie wyobrazi wynikajcy std niead, gdyby, nie by on powszechnie znany. Nie mona byo utworzy naprawd przeciwnych druyn i nikt (bez suchania) nie mg orzec, ktry argument by bardziej przekonywajcy. Istniaa jeszcze dalsza niewygoda w tym, e wszystkie przemwienia wygaszano po francusku - Stany Zjednoczone mdrze powstrzymay si od naladowania tego wzoru. Ale nawet bez wzgldu na trudnoci jzykowe system francuski jest wystarczajco zy. Francuzi nie posunli si a do takiej ostatecznoci, by sadza ludzi w porzdku alfabetycznym. Ale pkolista Izba pozwala na subtelne rozrnienie pomidzy rozmaitymi stopniami prawicowoci i lewicowoci. Nie ma tam wyranego, brytyjskiego odcicia si prawoci od za. Deputowany zwizany jest politycznie z panem Niejakim z lewej strony, lecz rwnoczenie z panem Jakimtam z prawej strony. C kto moe zrobi w takiej sytuacji? C my powinnimy zrobi, gdyby si nawet mwio po angielsku? Co oni sami mog zrobi? Odpowied brzmi: Nic". Wszystko to jest powszechnie znane. Mniej powszechnie uznaje si jednak kapitalne znaczenie, jakie ukad miejsc posiada w zastosowaniu do innych zebra i zgromadze, midzynarodowych, narodowych i lokalnych. Co wicej, w zastosowaniu do zebra odbywajcych si wok stou, takich jak np. Konferencja Okrgego Stou. Chwila zastanowienia przekona nas o tym, e Konferencja Kwadratowego Stou byaby czym zupenie innym, a Konferencja Dugiego Stou - czym jeszcze innym. Rnice te nie tylko wywieraj wpyw na dugo i zjadliwo dyskusji, wpywaj take na decyzje (jeli si jakie podejmuje). Rzadko tylko, jak wiemy, gosowanie odzwierciedla istot sprawy. Na ostateczn decyzj oddziauj rnorodne czynniki, z ktrych jedynie kilka nas interesuje. Winnimy jednake zwrci uwag na to, e koniec kocw o danej sprawie decyduj w rzeczywistoci gosy bloku centralnego. Nie jest to prawd w Izbie Gmin, gdzie nie dopuszczono do powstania takiego bloku. Ale na innych konferencjach centralny blok jest ogromnie wany. Zasadniczo w blok obejmuje nastpujce elementy: a. Tych, ktrym nie udao si zrozumie adnego z memorandw napisanych wczeniej i jeszcze przed wieloma tygodniami rozesanych wszystkim, ktrzy mieli by obecni. b. Tych, ktrzy s zbyt gupi na to, eby w ogle zrozumie obrady. atwo ich rozpozna, poniewa maj skonno do szeptania midzy sob: O czym ten facet gada?" c. Guchych, ktrzy siedz osaniajc ucho doni i mrucz: e te ludzie nie mog mwi

22

goniej". d. Tych, ktrzy jeszcze nad ranem byli zalani w trupa, zwlekli si z ka (nie wiadomo po co) z piekielnym sensu. e. Starcw, ktrych punktem honoru jest utrzymywanie dobrej formy - oczywicie lepszej ni caego mnstwa tych modzikw. Przyszedem tutaj na piechot - szepcz. - Niele, jak na osiemdziesiciodwuletniego mczyzn, prawda?" f. Sabeuszy, ktrzy niewyranie obiecali popiera obie strony i nie wiedz, Jak z tego wybrn. Zastanawiaj si nad tym, czy lepiej powstrzyma si od gosowania, czy uda chorych. Pierwszym krokiem do pozyskania gosw centralnego bloku jest zidentyfikowanie i policzenie jego czonkw. Po dokonaniu tego, wszystko ju zaley od miejsca, na ktrym usid. Najlepsza technika polega na odkomenderowaniu znanego i zaufanego czowieka partii do nawizania rozmowy z wymienionymi typami z centralnego bloku, zanim jeszcze zgromadzenie si rozpocznie. W tej wstpnej pogawdce zdecydowani zwolennicy winni starannie unika wspominania o gwnym przedmiocie obrad. Powinni wyuczy si przytoczonych niej gambitw otwarcia, odpowiednich do kategorii typw wymienionych wyej, a do ktrych naturalnie zaliczaj si ludzie z centralnego bloku: a. To tylko strata czasu, fabrykowanie tych wszystkich dokumentw. Co do mnie, wikszo z nich wrzuciem do kosza". b Zdaje si, e bd nas tutaj dugo olniewa krasomwstwem. Czsto wolabym, eby ludzie mniej mwili i przechodzili do sedna sprawy. Gdyby mnie pan spyta o zdanie, powiedziabym, e oni s przemdrzali". c. Akustyka tej sali jest po prostu straszna. Mona by pomyle, e ci uczeni faceci umylnie j sknocili. NIE SYSZ ANI POOWY TEGO, CO SI TUTAJ MWI. A PAN?" d.Co za paskudne miejsce na zebrania! Myl, e to chyba wina wentylacji. Robi mi si niemal sabo. A jak pan si czuje?" e. Co takiego, jak pan to robi?! Prosz mi zdradzi swj sekret. Co pan jada na niadanie?" f. Tyle si tutaj mwi o tej sprawie w imieniu kadej ze stron, e doprawdy nie wiem, kogo poprze. Co pan o tym sdzi?" Skoro ju te gambity zostay poprawnie rozegrane, zaufany czowiek partii zaczyna oywion konwersacj, w czasie ktrej steruje swego rozmwc, uczestnika centralnego bloku, w stron forum. Podczas gdy to czyni, inny dziaacz partyjny staje tu przed nimi i idzie w tym samym kierunku. Najlepiej wyjani ten manewr na konkretnym przykadzie. Przypumy, e zaufany czowiek partii X (Mr Sturdy) kieruje uczestnika centralnego bloku Y (Mr Waverley, typ f) ku fotelowi na przedzie. Przed nimi idzie dziaacz 2 (Mr Staunch), ktry siada, nie zwracajc zupenie uwagi na dwch mczyzn idcych za nim. Staunch odwraca si teraz i kiwa rk komu z daleka. Potem nachyla si, eby zamieni par uwag z kim, kto siedzi przed nim. Dopiero kiedy Waverley usiad, Staunch odwraca si ku niemu i woa: Drogi przyjacielu blem gowy i z przekonaniem, e i tak wszystko nie ma

23

jake mi mio ci spotka!" I znw dopiero kilka minut pniej spjrz znienacka na Sturdy'ego i zdziwi si w sposb widoczny Halo, Sturdy, nie przypuszczaem, e ci tu zobacz!'' i Ju wyzdrowiaem - odpowiada Sturdy - to byo tylko przezibienie". W ten sposb cay ten porzdek zajcia" miejsc zaaranowano jako zupenie niespodziewany, przypadkowy i przyjacielski. Tak te koczy si Pierwsza Faza owej operacji, ktra bdzie dokadnie taka sama bej wzgldu na to, do jakiej kategorii dany uczestnik centralnego bloku bdzie nalea. Faz Drug naley dostosowa do charakteru czowieka, na ktrego naley wywrze wpyw. W przypadku pana Waverley (typ f) naley - przeprowadzajc Faz Drug - unika jakiejkolwiek dyskusji na temat omawianego problemu, lecz stworzy wraenie, e o wszystkim ju zadecydowano. Siedzc na przedzie, Waverley nie bdzie mg widzie wikszoci innych uczestnikw zebrania, zatem bdzie mu mona zasugerowa, e waciwie wszyscy oni myl podobnie. - Doprawdy - rzecze Sturdy - nie wiem, po co tutaj przyszedem. Widz, e co do Punktu Czwartego panuje ju zupena zgoda. Wszyscy koledzy, ktrych spotkaem, sprawiaj wraenie, e zdecydowali si za nim gosowa. (Albo gosowa przeciw niemu, zalenie od okolicznoci). - To ciekawe - odpowiada Staunch. - Chciaem wanie powiedzie to samo. Zdaje si, e co do tego zagadnienia nie ma adnych wtpliwoci. - Prawd mwic, ja sam jeszcze si nie zdecydowaem - powiada Sturdy. - Tyle si o tym mwio z wszystkich stron. Ale oponowanie byoby naprawd strat czasu. Co pan o tym myli, Waverley? No c - mwi Waverley. - Przyznaj, e to sprawa raczej kopotliwa. Z jednej strony s - Mj drogi Waverley, mam zaufanie do paskiego tej sprawie. Susznie pan powiedzia, e wniosek ju przeszed. - Och, rzeczywicie? No c, wydaje mi si, e jest wikszo... Lub moe raczej powinienbym powiedzie... __ Dzikuj panu, Waverley, za wyraenie paskiej opinii mwi Staunch. - Ja myl dokadnie tak samo, ale szczeglnie zaley mi na tym, eby pan si ze mn zgodzi. Niczyjego zdania nie ceni tak wysoko, jak paskie. Tymczasem Sturdy przechyla si, eby porozmawia z kim siedzcym w tylnym rzdzie. W rzeczywistoci mwi z cicha: Jak si miewa paska ona? Wysza ju ze szpitala?" Jednake kiedy odwraca si z powrotem, to po to, by owiadczy, e ludzie siedzcy z tyu myl tak samo. Wniosek ju tak, jakby przeszed. I dzieje si tak rzeczywicie, jeli cay manewr przebiega zgodnie z planem. Podczas kiedy przeciwnik zajmowa si opracowywaniem przemwie i redagowaniem poprawek, strona operujca wysz technik skoncentrowaa swoje wysiki na unieruchomieniu kadego uczestnika centralnego bloku pomidzy dwoma sprytnymi dziaaczami. W krytycznej chwili gosowania podniesienie si rk po obu jego stronach rzeczywicie zmusi niezdecydowanego do naladowania tego gestu. Gdyby przypadkiem zasn, jak to si czsto zdarza czonkom centralnego bloku z kategorii d i e, jego rk uniesie kolega siedzcy po jego suszne powody eby zgodzi si z wnioskiem... Ale z drugiej... Myli pan e to przejdzie?

24

prawej stronie. T zasad wprowadzono jedynie po to, eby zapobiec uniesieniu obu rk picego, wiadomo bowiem, e taki gest wywoywa niepodane komentarze. W ten sposb przy tak zabezpieczonym centralnym bloku wniosek zostanie przyjty znaczn wikszoci gosw, lub te odrzucony, jeli taka bya intencja. Moemy przyj, e niemal w kadej dyskusyjnej sprawie, o ktrej zadecydowa ma wola ludu, decyduj ludzie bdcy czonkami centralnego bloku. Dlatego szkoda czasu na przemwienia. Jedna partia nigdy si nie zgodzi, a druga ju si zgodzia. Pozostaje blok centralny, a jego czonkowie dziel si na tych, ktrzy nie sysz tego, o czym si mwi, i na tych, ktrzy tego nie rozumiej, jeli nawet sysz. Dla zapewnienia sobie ich gosw trzeba w pierwszym rzdzie przykadu innych, gosujcych po obu stronach kadego z nich. Ich gosami moe wic rzdzi przypadek. O ile lepiej byoby, gdyby - przeciwnie - rzdzi nimi zamierzony cel!

EKRAN OSOBOWOCI
albo formua cocktailowa Zasadniczym skadnikiem techniki nowoczesnego ycia jest cocktail party. Wszelkie kongresy midzynarodowe, naukowe i przemysowe obracaj si wok tej instytucji. Wiadomo, e te zebrania s niemoliwe bez jednego przynajmniej przyjcia cocktailowego. Jednake dotychczas zbyt mao studiw naukowych powicono jego funkcji i ewentualnej korzyci. Nadszed wic czas, eby wnikliwie rozway to zagadnienie. Co waciwie mamy zamiar osign, wydajc cocktail? Na pytanie to mona odpowiedzie w rozmaity sposb i wkrtce okae si, e jedno i to samo przyjcie moe suy rozmaitym celom. Wybierzmy na chybi trafi jeden z nich i zobaczmy, w jaki sposb mona go osign o wiele szybciej i lepiej przy zastosowaniu metody naukowej. Wemy na przykad problem ustalenia wzgldnej wartoci zgromadzonych tam osb. Moemy przyj, e ich oficjalne stanowisko i pozycja w hierarchii spoecznej i urzdniczej s ju znane. Ale jaki jest rzeczywisty stopie ich wanoci w zwizku z prac, ktr wykonuj? Czsto si zdarza, e mczyni i kobiety, penicy kluczowe funkcje, nie piastuj najwyszych stanowisk oficjalnych. Ten fakt, e wanie oni maj wpywy, okae si pod koniec konferencji. O ile wicej przyniosoby nam poytku, gdybymy mogli oceni ich wano na pocztku! Ot w dokonaniu tej oceny moe nam suy wielk pomoc cocktail party, wydana w drugim dniu trwania kongresu. Dla celw naszych bada zakadamy, e do pomieszczenia, w ktrym przyjcie ma si odby, istnieje tylko jedno wejcie. Przyjmujemy nastpnie, e caa impreza ma trwa dwie godziny, wedug czasu podanego na zaproszeniach, a waciwie dwie godziny i dwadziecia minut w rzeczywistoci. Na koniec przyjmujemy, e trunki kr swobodnie po caej przestrzeni, ktr mamy do rozporzdzenia, gdy bar, funkcjonujcy w widocznym miejscu, zmieniby natur problemu. Biorc pod uwag te wszystkie zaoenia, jake mamy teraz oceni istotne znaczenie obecnych tu goci w przeciwiestwie do ich znaczenia teoretycznego? Pierwszym znanym faktem, na ktrym moemy oprze nasz teori, jest kierunek, w ktrym czowiek zwyk si porusza. Wiemy, e przybywajcy gocie automatycznie kieruj si ku lewej

25

stronie salonu recepcyjnego. w lewostronny kierunek ludzkiej fali posiada interesujce, a czciowo biologiczne wytumaczenie. Serce znajduje si (czy te, mwic cile, zdaje si, e si znajduje) po lewej stronie ciaa. Dlatego przy bardziej prymitywnych sposobach wojowania pewnego typu tarczy uywano do osony lewej strony walczcego, ktry w prawej rce trzyma bro ofensywn. Normaln broni ofensywn by miecz noszony w pochwie. Poniewa miecz naleao dziery w prawej rce, pochw musiao si nosi z lewej strony. A kiedy nosio si pochw z lewej strony, stawao si rzecz fizycznie niemoliw dosi konia z jego prawej strony, chyba e chciao si usi twarz do ogona - czego si jednak normalnie nie praktykowao. Jeeli za dosiadae konia z lewej strony, chciae go mie te po lewej stronie drogi, eby nie tamowa ruchu podczas dosiadania. Dlatego te rzecz naturaln i waciw jest jedzi lew stron. Odwrotna praktyka (przyjta w niektrych zacofanych krajach) absolutnie nie godzi si z najgbszymi instynktami historycznymi. Istota ludzka, wolna od narzuconych jej arbitralnych zasad ruchu, kieruje si ku stronie lewej. Drugim znanym faktem jest ten, e ludzie wol bok pokoju od jego rodka. Wida to choby po sposobie, w jaki zapenia si restauracja. Najpierw zajmowane s stoliki ustawione pod lew cian, pniej te w najdalszym kocu sali, nastpnie te pod praw cian, a na samym kocu (i to niechtnie) te porodku. Niech ludzka do miejsca centralnego jest tak wielka, e zarzd lokalu czsto w ogle rezygnuje z zapenienia go; w ten sposb powstaje to, co nazywamy parkietem do taca. Naley sobie jednak zda spraw, e ten sposb zachowania si moe by zmcony przez jaki czynnik zewntrzny, jak np. widok na wodospad z okien w gbi sali. Jeli jednak wyczymy katedry i lodowce, restauracja bdzie si zapenia po wskazanej linii, od strony lewej ku prawej. Niech do zajmowania przestrzeni centralnej wywodzi si z instynktw przedhistorycznych. Czowiek jaskiniowy, wchodzcy do obcej jaskini i niepewny przyjcia, pragn mie na wszelki wypadek cian za plecami, a przed sob jeszcze nieco miejsca do walki. Porodku jaskini czu si zanadto naraony na atak. Dlatego sun pod cianami jaskini, chrzkajc i ciskajc maczug. atwo zauway, e czowiek nowoczesny postpuje zupenie tak samo, mruczc pod nosem i poprawiajc krawat. Zasadnicza tendencja ruchu na cocktail party jest taka sama, jak w restauracji. Ludzie gromadz si z boku sali, jednake nie tu pod cianami. Jeli zestawimy te dwa znane fakty, prd lewostronny i skonno do unikania centrum, otrzymamy biologiczne wyjanienie zjawiska, ktre wszyscy zaobserwowalimy w praktyce: to znaczy kierunek poruszania si ludzi, zgodny z kierunkiem ruchu wskazwek zegara. Mog by lokalne poprawki i odchylenia - kobiety bd zbacza, eby unikn osb, ktrych nie znosz, lub z okrzykiem kochanie!" rzuca si ku osobom, ktrych nie znosz jeszcze bardziej - lecz gwny nurt fali biegnie nieubaganie wok pokoju. Ludzie, ktrzy co znacz, ludzie, ktrzy dosownie utrzymuj si na fali", trzymaj si jej nurtu, pyncego najsilniej. Poruszaj si za ruchem oglnym z zachowaniem przecitnej szybkoci. Ci, ktrzy sprawiaj wraenie przyklejonych do cian i zwykle zatopieni s w oywionej rozmowie z ludmi spotykanymi co tydzie, s nikim. Ci, ktrzy tocz si w ktach pokoju, s niemiali i sabi.

26

Ci, ktrzy d ku rodkowi pokoju, s ekscentryczni i po prostu gupi. Nastpnym przedmiotem naszych studiw jest pora, o ktrej ludzie przybywaj. Moemy z zupenym spokojem przyj, e ludzie, ktrzy co znacz, przybd o czasie, ktry sami uznaj za odpowiedni. Nie bdzie ich wrd tych, ktrzy le obliczyli czas trwania dojazdu i wobec tego zjawi si na dziesi minut przed terminem, w ktrym przyjcie powinno si rozpocz. Nie bdzie ich wrd tych, ktrym zatrzymay si zegarki, wobec czego wpadaj zdyszani wtedy, gdy przyjcie prawie si koczy. Nie, ci ludzie, ktrych chcemy pozna, wybior odpowiedni chwil. Jaka to bdzie chwila? Bdzie te oczywicie czas okrelony dwoma gwnymi warunkami. Nie bd oni chcieli wej na sal, dopki nie zbierze si na niej do ludzi, ktrzy by mogli obserwowa ich wejcie. Ale nie bd chcieli take przyby wtedy, kiedy inne wane osoby odeszy ju (tak jak to zwykle robi) na inn party. Dlatego przybycie ich wypadnie najwyej w p godziny po rozpoczciu przyjcia i najwyej na godzin przed jego przewidzianym kocem. Daje nam to rozpito nasuwajc wniosek, e optymalny czas przybycia nastpi dokadnie trzy kwadranse po godzinie podanej na zaproszeniu, na przykad o 7.15, jeli przyjcie ma si rozpocz o 6.30. Istnieje tutaj pokusa do stwierdzenia, e odkrycie optymalnego czasu przybycia jest rozwizaniem caego problemu. Niektrzy studenci mogliby powiedzie: Mniejsza o to, co stanie si pniej. Obserwuj drzwi wejciowe ze stoperem w rku i bdziesz mia odpowied". Bardziej dowiadczony badacz potraktuje jednak t sugesti z agodn drwin. Bo kt moe wiedzie, czy osoba przybywajca dokadnie o 7.15 rzeczywicie miaa zamiar przyby o tej porze? Niektrzy mogli przyj dlatego, e nie zdyli wczeniej, cho pragnli by o 6.30. Inni mogli przyj o tej porze sdzc, e jest pniej ni jest. Par osb mogo si zjawi nawet bez zaproszenia - gocie, ktrych oczekiwano gdzie indziej i w innym dniu. A zatem, jakkolwiek przyjmujemy wniosek, e ludzie, ktrzy co znacz, powinni przyby pomidzy 7.10 a 7.20, popenilibymy wielki bd, uwaajc za osoby wane wszystkich, ktrzy przybywaj o tej porze. W tym stadium naszego planu bada musimy sprawdzi i uzupeni nasz teori sposobem dowiadczalnym. Aby w peni zrozumie prd socjalny, powinnimy uciec si do techniki uywanej w laboratorium hydraulicznym. W zakadzie tego rodzaju uczony pragncy stwierdzi, w jaki sposb woda bdzie opywa filar mostu, dodaje do wody pyncej po pycie szklanej nieco koszenili. Na szkle umieszcza swj model filaru. Nastpnie fotografuje z gry wzr zaznaczony kolorowymi strumyczkami wody. Ot chcielibymy oznaczy ludzi o uznanej wartoci zebranych na cocktail party - pofarbowa ich jak gdyby koszenil - i sfotografowa ich ruch z galerii. Mona by przypuszcza, e przeprowadzenie bada po tej linii napotka trudnoci. Jednake na szczcie otrzymano informacje o pewnej kolonii brytyjskiej, w ktrej ju dokonano pofarbowania" pewnych okazw ludzkich. Zdarzyo si mianowicie, e pewien dawny gubernator, mniej wicej sto lat temu, usiowa namwi godnych szacunku przedstawicieli mskiej czci ludnoci, eby nosili czarny strj wieczorowy zamiast biaego. Jego perswazja i przykad zawiody kompletnie w stosunku do

27

kupcw, bankierw i prawnikw, lecz z koniecznoci musieli mu by posuszni urzdnicy administracji, ktrzy nie mieli w tej sprawie wyboru. W rezultacie ustalia si tradycja, ktrej przestrzega si jeszcze dzi. Wysocy urzdnicy rzdowi nosz si czarno, a wszyscy inni biao. No, a poniewa urzdnicy wci jeszcze si licz w naszym osobliwym spoeczestwie, atwo byo badaczom problemu ledzi z galerii ich poruszanie si po sali. Co wicej, mona byo sfotografowa wzr owego poruszania si przy rozmaitych okazjach, potwierdzajcy opisane dotychczas teorie i prowadzcy nas do kocowego odkrycia, ktre moemy teraz ujawni. Drobiazgowe obserwacje dowiody ponad wszelk wtpliwo, e czarne fraki przybywaj mniej wicej pomidzy 7.10 a 7.20; e kr w lewo i posuwaj si wok pokoju; e unikaj ktw i cian i e nie zbliaj si do rodka. Dotychczas ich zachowanie si dokadnie odpowiada naszej teorii. Ale teraz zauwaylimy inne, nieoczekiwane zjawisko. Doszedszy do pewnego punktu w dalekim, prawym kracu sali - co zajo im p godziny - zatrzymuj si w tym samym miejscu, marudzc przez dziesi minut lub troch duej. Potem nagle wychodz. Dopiero po dugim i uwanym studiowaniu zdj fotograficznych zdalimy sobie spraw, co oznacza takie postpowanie. Ta pauza - stwierdzilimy w kocu - ma umoliwi innym wanym figurom dogonienie osb, ktre przybyy o 7.10, i czekanie na te, ktre przychodz o 7.20. Rzeczywiste spotkanie si osb wanych nie zabrao wiele czasu. Kada z nich chciaa tylko, aby widzieli j inni, na dowd, e tam bya. Kiedy to nastpio, rozpoczyna si odwrt, ktry w kadym wypadku koczy si o 8.15. Wiadomo teraz, e to, czego nauczya nas obserwacja jednego spoeczestwa, mona zastosowa do kadego innego; a formua jest atwa do stosowania. Aeby znale ludzi, ktrzy naprawd co znacz, naley podzieli (w myli) ca przestrze na kwadraty. Nastpnie pooznacza je literami od lewej ku prawej (poczwszy od wejcia): A, B, C, D, E i F. Ponumerowa kwadraty od wejcia a do koca sali od 1 do 8. Godzin, o ktrej przyjcie ma si rozpocz, oznaczamy liter H. Ostatni go wyjdzie mniej wicej w dwie godziny i dwadziecia minut po przybyciu pierwszych. Okrelimy to jako: H + 140. Znalezienie ludzi, ktrzy naprawd co znacz, jest teraz zupenie proste. S to ludzie zgrupowani w kwadracie E/7 pomidzy H + 75 a H + 90. Najwaniejsz osob ze wszystkich bdzie ta, ktra stoi w samym rodku grupy. Studenci zdaj sobie spraw, e wano tej formuy zaley od tego, aby nie bya ona powszechnie znana. Dlatego tre tego rozdziau naley uwaa za poufn i trzyma j w zupenej tajemnicy. Studenci socjologii musz zatrzyma te informacje dla siebie. Szeroka publiczno nie powinna ich czyta pod adnym warunkiem.

WIELKIE FINANSE
albo punkt zaniku zainteresowania Ludzie, ktrzy znaj si na wielkich finansach, nale do dwch kategorii: tych, ktrzy sami posiadaj olbrzymie fortuny, i tych, ktrzy nie maj ani grosza. Dla rzeczywistego milionera milion funtw jest czym realnym i atwym do pojcia. Dla uczonego matematyka lub wykadowcy

28

ekonomii (przyjmujc, e obaj oni waciwie umieraj z godu) milion funtw jest ostatecznie czym rwnie realnym co tysic, poniewa nikt z nich nigdy nie posiada adnej z tych sum. Ale wiat jest peen ludzi, ktrzy mieszcz si pomidzy tymi dwiema kategoriami, ktrzy nie maj pojcia o milionach, lecz dobrze umiej liczy w tysicach, i to wanie z nich skadaj si gwnie komisje finansowe. Rezultatem tego stanu rzeczy jest zjawisko czsto ju obserwowane, lecz nigdy dotd nie zbadane. Mona by je nazwa Prawem Trywialnoci. Mwic pokrtce, oznacza ono, e czas spdzony na rozpatrywaniu danego punktu zagadnienia jest odwrotnie proporcjonalny do sumy, o ktr chodzi. Skoro si nad tym zastanowi, trzeba przyzna, e stwierdzenie, jakoby prawo to nigdy jeszcze nie byo badane, jest niezupenie suszne. Dokonano ju pewnej pracy na tym polu, lecz badania te szy drog, ktra prowadzia do nikd. Badacze zakadali, e najwiksz wag powinno si przykada do kolejnoci, w jakiej rozpatruje si punkty porzdku dziennego. Zakadali nastpnie, e najwicej czasu powica si na omawianie pierwszych siedmiu punktw, nastpne punkty za przechodz ju automatycznie. Rezultat jest dobrze znany. Drwiny, z jakimi przyjto odczyt dra Guggenheima na konferencji w Muttworth, mona byo wwczas uwaa za przesadne, jednake wszelkie dalsze dyskusje na ten temat zdaway si wykazywa, e jego krytycy mieli suszno. Stracono cae lata na badania, ktrych podstawowe zaoenia byy bdne. Zdajemy sobie teraz spraw z tego, e kolejno w porzdku dziennym ma mniejsze znaczenie, przynajmniej o tyle, o ile dotyczy to tego problemu. Uwaamy take, i dr Guggenheim mia szczcie, e udao mu si uciec w kalesonach, tak jak to zrobi. Gdyby omieli si przedstawi swoje ndzne argumenty na pniejszej konferencji we wrzeniu, spotkaby si z czym wicej ni z drwin. Odniesiono by wraenie, e umylnie zabiera wszystkim czas. Jeli wic mamy dokona w tych badaniach jakiego postpu, musimy zignorowa to wszystko, co uczyniono dotychczas. Musimy zacz od pocztku i w peni zrozumie sposb, w jaki rzeczywicie pracuje komisja finansowa. Na uytek masowego czytelnika mona to przedstawi nastpujco, w formie dramatycznej: Przewodniczcy: Przechodzimy teraz do Punktu Dziewitego. Zreferuje go nasz skarbnik, Mr McPhail. Mr McPhail: Ley przed panem, sir, kosztorys reaktora atomowego, uwidoczniony w zaczniku H raportu podkomisji. Jak pan widzi, oglny projekt i plan zostay zaakceptowane przez profesora MeFission. Cakowity koszt wyniesie 10 000 000 funtw. Przedsibiorcy, panowie McNab i McHash, sdz, e prace powinny zosta ukoczone w kwietniu 1963 r. Nasz konsultant, inynier McFee, ostrzega jednak, e powinnimy liczy si z ich ukoczeniem najwczeniej w padzierniku. Pogld ten popiera znany geofizyk, dr McHeap, powoujc si na prawdopodobn konieczno palowania fundamentw. Plan gwnego budynku ley przed panem - patrz zacznik IX - a jego odbitka na stole. Z przyjemnoci udziel wszelkich dalszych informacji, jakich zadaj czonkowie komisji. Przewodniczcy: Dzikuj za paskie wyczerpujce objanienie proponowanego planu, panie McPhail. Prosz teraz obecnych tu czonkw o wyraenie swojego zdania.

29

W tym miejscu musimy koniecznie przerwa i zastanowi si nad tym, jakiego zdania mog by czonkowie komisji. Przypumy, e jest ich jedenastu, cznie z przewodniczcym, lecz wyczywszy sekretarza. Z tych jedenastu czonkw czterech - cznie z przewodniczcym - nie wie, co to jest reaktor. Trzech spord pozostaych nie orientuje si, do czego on suy. A z tych, ktrzy to wiedz, zaledwie dwch ma niejasne pojcie, ile powinien kosztowa. Jednym z nich jest Mr Isaacson, drugim Mr Brickworth. Kady z nich moe co na ten temat powiedzie. Przypumy, e Mr Isaacson mwi pierwszy. Mr Isaacson: No c, panie przewodniczcy, ja wolabym mie nieco wicej zaufania do naszych przedsibiorcw i do konsultanta. Gdybymy przede wszystkim zwrcili si do profesora Levi i gdybymy zawarli kontrakt z panami Davidem i Goliatem, bybym pewniejszy tego caego planu. Pan Lyon-Daniels nie zabieraby nam czasu denerwujcymi przypuszczeniami na temat zwoki w ukoczeniu prac, a dr Mojesz Bullrush powiedziaby nam definitywnie, czy palowanie bdzie potrzebne czy nie. Przewodniczcy: Jestem pewien, e wszyscy umiemy oceni trosk pana Isaacsona o wykonanie tej pracy w moliwie najlepszy sposb. Ale zdaje mi si, e jest ju troch za pno na to, eby powoywa nowych doradcw technicznych. Przyznaj, e zasadniczy kontrakt musi jeszcze zosta podpisany, ale wydalimy ju bardzo powane sumy. Jeli odrzucimy porady, za ktre ju zapacilimy, bdziemy musieli zapaci drugie tyle. (Inni czonkowie mrucz potakujco). Mr Isaacson: Chciabym, eby moje uwagi zostay zaprotokoowane. Przewodniczcy: Oczywicie. Zapewne Mr Brickworth ma w tej sprawie co do powiedzenia? Ot Mr Brickworth jest tutaj bodaj jedynym czowiekiem, ktry wie, o czym mwi. Wiele miaby do powiedzenia. Nie ma zaufania do okrgej sumy 10 000 000 funtw. Dlaczego to ma kosztowa wanie tyle? Dlaczego musi si burzy stary budynek, eby zrobi miejsce na nowy fundament? Dlaczego tak wielk sum przeznaczono na nieprzewidziane wydatki"? I kto to w ogle jest ten McHeap? Czy to ten sam, ktrego w zeszym roku zaskaryo Towarzystwo Naftowe Trickle and Driedup"? Ale Brickworth nie wie, od czego zacz. Jeli zacznie mwi o odbitce planu, inni czonkowie komisji nie potrafi jej odczyta. Musiaby zacz od wyjanienia, czym w ogle jest reaktor, a nikt nie chciaby si przyzna, e tego jeszcze nie wiedzia. Lepiej nic nie mwi. Mr Brickworth: Nie mam nic do powiedzenia. Przewodniczcy: Czy kto jeszcze z czonkw komisji chce zabra gos? Doskonale. A zatem mog przyj, e plany i kosztorysy zostay zatwierdzone? Dzikuj. Czy mog podpisa zasadniczy kontrakt w imieniu panw? (Pomruk zgody). Dzikuj. Moemy teraz przej do Punktu Dziesitego. Wliczajc kilka sekund na szeleszczenie papierami i rozwijanie wykresw, czas powicony Punktowi Dziewitemu wynosi dokadnie dwie i p minuty. Zebranie przebiega sprawnie. Ale niektrym z jego uczestnikw jest troch gupio w zwizku z Punktem Dziewitym. Zastanawiaj si w duchu, czy istotnie okazali w tym wypadku swoj wano. Jest ju zbyt pno, eby kwestionowa schemat reaktora, pragnliby jednak - zanim zebranie dobiegnie koca -

30

zademonstrowa, e s przytomni i doskonale wiedz, co si tu dzieje. Przewodniczcy: Punkt Dziesity. Pomieszczenie na rowery dla urzdnikw. Otrzymano kosztorys od panw Bodger i Woodworm, ktrzy podejmuj si wykona t prac za sum 350 funtw. Plany i specyfikacje le przed wami, panowie. Mr Softleigh: Panie przewodniczcy, ta suma jest z pewnoci zbyt wysoka. Widz, e dach ma by z aluminium. Czy dach azbestowy nie byby taszy? Mr Holdfast: Zgadzam si z panem Softleigh co do sumy, lecz dach - moim zdaniem - powinien by z ocynkowanego elaza. Sdz, e pomieszczenie mogoby kosztowa 300 funtw, albo nawet jeszcze mniej. Mr Daring: Poszedbym jeszcze dalej, panie przewodniczcy. Wtpi, czy to pomieszczenie jest rzeczywicie potrzebne. I tak robimy ju zbyt wiele dla naszych urzdnikw. Kopot z tym, e oni nigdy nie s zadowoleni. Nastpnym razem zachce im si garay. Mr Holdfast: Nie, nie mog tutaj poprze pana Daringa. Wydaje mi si, e pomieszczenie jest konieczne. Mam tylko wtpliwoci co do materiau i kosztw... Dyskusja ywo si rozwija. Suma 350 funtw mieci si doskonale w pojciu wszystkich. Kady potrafi te sobie unaoczni wygld pomieszczenia na rowery. Dlatego dyskusja trwa czterdzieci pi minut, a jej moliwym wynikiem jest zaoszczdzenie jakich 50 funtw. Czonkowie zebrania wygodnie rozpieraj si w krzesach z uczuciem dobrze spenionego obowizku. Przewodniczcy: Punkt Jedenasty. Napoje orzewiajce podawane na zebraniach Poczonego Komitetu Opieki Spoecznej. Miesicznie 35 szylingw. Mr Softleigh: Jakie napoje podaje si przy tych okazjach? Przewodniczcy: O ile wiem, to kaw. Mr Holdfast: To znaczy, e rocznie wyniesie to - zobaczmy - 21 funtw? Przewodniczcy: Wanie tyle. Mr Daring: Doprawdy, panie przewodniczcy, zastanawiam si, czy to suszne. Jak dugo trwaj te zebrania? Teraz rozpoczyna si jeszcze bardziej zajada dyskusja. Wrd czonkw komisji mog by tacy, ktrzy nie widz rnicy pomidzy azbestem a ocynkowanym elazem, lecz kady z nich zna si na kawie - wie, co to jest, jak powinno si j robi, gdzie j naley kupowa - i czy w ogle naley j kupowa. Ten punkt porzdku dziennego czonkowie komisji omawiaj godzin i kwadrans, a zakocz - proszc sekretarza o dodatkowe informacje i postanowi rozstrzygn t spraw na nastpnym zebraniu. W tym miejscu nasuwa si pytanie, czy jeszcze mniejsza suma - 10 albo 5 funtw - zajaby Komisji Finansowej proporcjonalnie wicej czasu. Tego - trzeba przyzna - wci jeszcze nie wiemy. Tymczasem musimy doj do wniosku, e istnieje punkt, w ktrym nastpuje zupene odwrcenie zagadnienia, poniewa czonkowie komisji sdz, e suma nie jest godna ich uwagi. Badania musz zmierza w kierunku ustalenia punktu, w ktrym to odwrcenie nastpuje. Przejcie od debaty na temat 20 funtw (godzina i kwadrans) do debaty na temat 10 000 000

31

funtw (dwie i p minuty) jest rzeczywicie gwatowne. Tym bardziej interesujce byoby ustalenie dokadnego punktu, w ktrym ono zachodzi. Co wicej, posiadaoby to znaczenie praktyczne. Przypumy, na przykad, e punkt zaniku zainteresowania reprezentuje suma 15 funtw. Wwczas skarbnik, majc na porzdku dziennym punkt mwicy o sumie 26 funtw, mgby zdecydowa si na przedstawienie go w dwch punktach, z ktrych jeden dotyczyby 14, a drugi 12 funtw, co przyniosoby wyran oszczdno czasu i wysiku. Wnioski w tym stanie rzeczy mog by zaledwie prowizoryczne, istnieje jednak pewien powd, aby przypuszcza, e punkt zaniku zainteresowania reprezentuje suma, ktr kady poszczeglny czonek komisji straciby bez blu w wyniku zakadu lub ktr mgby zapisa na cel dobroczynny. Badania po tej linii, przeprowadzone na wycigach i w kaplicach metodystw, mogyby zaprowadzi daleko w kierunku rozwizania problemu. O wiele wiksza trudno powstaaby, gdybymy prbowali odkry dokadny punkt, w ktrym dana suma staje si zbyt wysoka, eby o niej w ogle dyskutowa. Jednake jedno wydaje si jasne: mianowicie e czas powicony dyskusji nad 10 000 000 funtw i nad 10 funtami jest waciwie taki sam. W kadym razie ustalony obecnie czas dwch i p minut nie jest dokadny, istnieje pewna jego rozpito - gdzie pomidzy dwoma a czterema i p minutami ;- ktra wystarcza do omwienia zarwno najwikszych, jak i najmniejszych sum. Wiele jeszcze bada zostaje do przeprowadzenia, lecz rezultaty kocowe - po ich opublikowaniu - bd z pewnoci ogromnie interesujce i przynios ludzkoci natychmiastow korzy.

PLANY I BUDOWLE
albo gmach administracyjny Kady, kto studiuje ludzkie instytucje, dobrze zna typowy test, wedug ktrego mona ustali znaczenie poszczeglnego urzdnika. Ilo drzwi, ktre naley przej, liczba jego osobistych sekretarzy, liczba aparatw telefonicznych na jego biurku - te trzy cyfry wzite razem z gruboci dywanu w centymetrach day nam prosty wzr, zgadzajcy si niemal na caym wiecie. Jest spraw mniej znan, e ten sam rodzaj oblicze stosuje si, lecz na odwrt, do samej instytucji. Wemy na przykad organizacj wydawnicz. Wydawcy okazuj - jak wiemy - siln tendencj do ycia w chaotycznym niechlujstwie. Przybysza, ktry zwraca si ku prawdopodobnemu wejciu, wyprowadza si na zewntrz i prowadzi wok bloku, poprzez zauek i trzy kondygnacje schodw. Zakad badawczy jest z reguy usytuowany podobnie, na parterze czego, co byo niegdy domem prywatnym; walca si drewniana sie prowadzi std do baraku z falistej blachy, w ktrym by niegdy ogrd. A czy wszyscy nie znamy - co wicej - wygldu midzynarodowego lotniska? Kiedy wynurzamy si z samolotu, widzimy (po prawej lub po lewej) wysok budowl otoczon rusztowaniem. Potem stewardessa prowadzi nas do baraku z azbestowym dachem. Nawet przez chwil nie przypuszczamy, e mogoby by inaczej. Z chwil kiedy budowa gmachu zostanie ukoczona, lotnisko zostanie przeniesione gdzie indziej.

32

Wspomniane instytucje - jakkolwiek bardzo ywotne i produktywne - pracuj w tak podych i prowizorycznych warunkach, e z ulg chcielibymy zwrci si do instytucji urzdzonej od samego pocztku wygodnie i z godnoci. Zewntrzne drzwi z brzu i ze szka umieszczone s porodku symetrycznej fasady. Wyglansowane buty przelizguj si agodnie po byszczcym chodniku do lnicej i cichej windy. Niezwykle kulturalna panienka z recepcji powie co szeptem karminowych warg do nienobiaej suchawki. Wskae ci chromowany fotel, przepraszajc olniewajcym umiechem za krtk, lecz nieuniknion chwil czekania. Podnoszc wzrok znad barwnego magazynu, zauwaysz, jak szerokie korytarze wiod promienicie ku departamentom A, B i C. Spoza zamknitych drzwi dobiega stumiony szmer zdyscyplinowanej pracy. W minut pniej grzniesz po kostki w dywanie w gabinecie dyrektora, brnc wytrwale ku jego odlegemu, schludnemu biurku. Zahipnotyzowany niewzruszonym spojrzeniem szefa, oniemielony obrazem Matisse'a, wiszcym na cianie, poczujesz, e znalaze nareszcie orodek prawdziwie sprawnej dziaalnoci. W rzeczy samej nie odkrye niczego w tym rodzaju. Wiadomo, e doskonao zaplanowanego ukadu osigaj tylko instytucje znajdujce si w stanie upadku. Ten wyranie paradoksalny wniosek oparty jest na bogatych badaniach archeologicznych i historycznych, ktrych bardziej poufnymi szczegami nie mamy tu potrzeby si zajmowa. Jako ogln zasad przyjto jednak metod wybierania i oznaczania dat powstania tych gmachw, ktre jak si zdawao, byy doskonale zaprojektowane dla celw, ktrym miay suy. Ich studia porwnawcze skoniy do przyjcia wniosku, e doskonao planowania jest objawem upadku. W okresie pasjonujcych odkry i postpu nie ma czasu na planowanie doskonaych siedzib. Czas na to przychodzi pniej, wtedy, kiedy caa wana praca zostaa ju wykonana. Doskonao, wiemy o tym, jest ostatecznoci; a ostateczno jest mierci. Przypadkowemu turycie, przejtemu nabon czci przed Bazylik witego Piotra w Rzymie, musi si wydawa, e Bazylika i Watykan tworzyy idealn opraw dla wadzy papieskiej u samego szczytu jej prestiu i potgi. Tutaj - rozmyla turysta - musia Innocenty III rzuca swe grzmice kltwy. Tutaj musia Grzegorz VII ukada prawa. Ale rzut oka do przewodnika przekona turyst, e naprawd potni papiee panowali na dugo przedtem, zanim wzniesiono obecn kopu, a nierzadko panowali gdzie indziej. Wicej jeszcze, pniejsi papiee utracili poow swego autorytetu, gdy prace nad budow jeszcze trway. Juliusz II, ktry zadecydowa o podjciu budowy, i Leon X, ktry zaaprobowa szkic Rafaela, zmarli na dugo przedtem, zanim budowle przybray obecny ksztat. Paac Bramantego by budowany a do r. 1565, wielki koci zosta powicony dopiero w r. 1626, a plac kolumnowy ukoczony w r. 1667. Wielkie dni papiestwa miny, zanim jeszcze w ogle zaprojektowano t doskona siedzib. W okresie jej ukoczenia ju o nich niemal zapomniano. atwo mona udowodni, e to nastpstwo wydarze wcale nie jest wyjtkowe. Tak wanie kolejno moemy dostrzec w historii Ligi Narodw. Koncentroway si wok niej wielkie nadzieje od jej zacztkw w r. 1920 a do roku mniej wicej 1930. Najpniej okoo r. 1933 okazao si, e

33

eksperyment si nie uda. Jednake fizyczne ucielenienie Ligi, Paac Narodw, otwarto dopiero w r. 1937. Bya to z pewnoci budowla godna podziwu. Gboka myl oywiaa plany budowy sekretariatu i sal obrad, pomieszcze dla komisji i restauracji. Byo tam wszystko, na co sta ludzk pomysowo, z wyjtkiem, rzecz jasna, samej Ligi. W roku, w ktrym Paac oficjalnie otwarto. Liga waciwie przestaa istnie. Mona by zauway, e Paac Wersalski jest dowodem czego zupenie przeciwnego architektonicznym wcieleniem monarchii Ludwika XIV u jej szczytu. Ale tu znowu fakty zaprzeczaj teorii, Bo chocia Wersal moe uosabia triumfalnego ducha epoki, to przecie ukoczono go ju pod koniec panowania, a czciowo nawet za nastpnego krla. Gmach Wersalu powsta w przewanej czci pomidzy rokiem 1669 a 1685. Krl przeprowadzi si tam dopiero w r. 1682, a nawet wtedy prace jeszcze trway. Synna krlewska sypialnia bya nie zamieszkana a do r. 1701, a kaplic ukoczono dopiero w dziewi lat pniej. Nie wczeniej ni w r. 1756 zaczto dopiero Wersal uwaa raczej za siedzib rzdu ni za krlewsk rezydencj. Z drugiej strony, istotne triumfy Ludwika XIV miay miejsce przewanie przed r. 1679, szczyt swej kariery osign krl w r. 1682, a okoo 1685 jego potga zacza upada. Wedug sw jednego z historykw, Ludwik, przenoszc si do Wersalu, piecztowa ju kres swego losu i ycia". Inny powiada o Wersalu, e cao... ukoczona zostaa wanie wtedy, gdy rozpocz si upadek potgi Ludwika". Trzeci milczco popiera t teori, opisujc okres 1685:1713 jako lata upadku". Innymi sowy, turysta sdzcy, e Wersal by miejscem, z ktrego Turenne wyrusza ku zwycistwom, myli si zasadniczo. Bardziej poprawne historycznie byoby wyobraenie sobie, jak bardzo zakopotani musieli by w tych murach ci, ktrzy przybyli z wieciami o klsce pod Blenheim. W paacu, byszczcym emblematami zwycistw, nie bardzo zapewne wiedzieli, w ktr stron patrze. Kiedy wspomina si Blenheim, musi si naturalnie pomyle o paacu tej nazwy, zbudowanym dla zwyciskiego ksicia Marlborough. Tu znowu mamy budynek idealnie zaplanowany, tym razem przeznaczony na miejsce wypoczynku bohatera narodowego. Jego heroiczne proporcje s moe bardziej dramatyczne ni wygodne, ale oglne wraenie jest wanie takie, jakie byo zamierzeniem architektw. adna inna sceneria nie byaby bardziej odpowiednia jako to dla legendy. adna inna siedziba nie byaby waciwszym miejscem dla spotka dawnych towarzyszy w rocznic bitwy. Przyjemno, jak znajdujemy w wyobraeniu sobie tej sceny, psuje jednak wiadomo, e nigdy si ona nie zdarzya. Ksi nigdy tu nie mieszka i nigdy nawet nie widzia tej siedziby po jej ukoczeniu. Jego rzeczywista rezydencja miecia si w Holywell w pobliu St. Albans i (kiedy by w Londynie) w Marlborough House. Umar w Windsor Lodge, a wiadomo, e jego dawni towarzysze spotykali si i ucztowali w namiocie. Budowa Blenheim trwaa dugo, nie ze wzgldu na opracowywanie jej planw - te bowiem byy zupenie dostatecznie opracowane - lecz dlatego, e ksi by w nieasce, a nawet dwa lata spdzi na wygnaniu, i to wanie w okresie, w ktrym mgby by wiadkiem ukoczenia paacu.

34

A c powiedzie o monarchii, ktrej ksi Marlborough suy? Podobnie jak teraz turyci z przewodnikiem w rku wdruj poprzez Oraneri lub Galerie des Glaces, tak archeolog przyszoci moe kiedy zwiedza to, co niegdy byo Londynem. I moe si zdarzy, e w ruinach Paacu Buckingham ujrzy prawdziwe oblicze monarchii brytyjskiej. Bdzie kroczy wielk alej od uku Admiralicji do bramy paacowej. Odtworzy sobie przedni dziedziniec i centralny balkon, mylc przez cay czas o tym, jak bardzo odpowiednia bya ta siedziba dla potnego wadcy, ktrego potga sigaa a do odlegych czci wiata. Nawet dzisiejszy Amerykanin ma ochot pokiwa gow nad zarozumiaoci Jerzego III, intronizowanego z tak uroczyst pomp. Ale znowu stwierdzamy, e wszyscy istotnie potni monarchowie mieszkali gdzie indziej, w gmachach, ktre ju od dawna nie istniej - w Greenwich czy w Nonesueh, w Kenilworth czy Whitehall. Budowniczym Paacu Buckingham by Jerzy IV, ktrego nadworny architekt John Nash ponosi odpowiedzialno za to, co w swoim czasie nazwano oglnym zepsuciem i strywializowaniem smaku". Ale sam Jerzy IV, ktry mieszka w Carlton House lub w Brighton, nigdy nie widzia ukoczonej budowli; tak samo Wilhelm IV, ktry nakaza jej wykoczenie. Dopiero krlowa Wiktoria przeniosa tam sw rezydencj w r. 1837, wychodzc za m ju w nowym paacu w r. 1840. Lecz jej pierwszy entuzjazm dla Paacu Buckingham by stosunkowo krtkotrway. Jej m o wiele bardziej lubi Windsor, a i ona sama wolaa pniej Balmoral lub Osborne. Jeli wic mamy by dokadni, to splendory Paacu Buckingham naley czy z pniejszym ju okresem monarchii cile konstytucyjnej. Powsta on w okresie, w ktrym wadza przypada parlamentowi. Dlatego w tym miejscu czym naturalnym byoby pytanie, czy Paac Westminsterski, w ktrym odbywa swoje zebrania Izba Gmin, jest sam w sobie rzeczywistym wyrazem wadzy parlamentarnej. Przedstawia on - bez wtpienia -- wspaniae dzieo planowania, umiejtnie przystosowane do odbywania debat, a ponadto dysponujce obszernymi pomieszczeniami dla wszelkich innych celw - dla spotka komisji, spokojnych studiw, pokrzepienia si i picia herbaty (na tarasie). Posiada on wszystko, czego tylko ustawodawca mgby zapragn, i wszystko to ucielenione w budowli, penej olbrzymiej godnoci i komfortu. Powinien on - cho zaledwie omielamy si to przypuszcza - pochodzi z okresu, w ktrym wadza parlamentarna bya u szczytu potgi. Ale raz jeszcze daty nie zgadzaj si z tym schematem. Pierwotna Izba, w ktrej Pitt i Fox przecigali si w krasomwstwie, zostaa zniszczona przez poar w r. 1834. Zdaje si, e bya ona rwnie sawna ze swych niewygd, co z wysokiego poziomu debat. Obecn budowl rozpoczto w r. 1840, czciowo oddano do uytku w r. 1852, lecz nie bya ona jeszcze ukoczona, kiedy w r. 1860 zmar architekt. Swj obecny wygld przybraa wreszcie okoo r. 1868. Ot nie moemy ju duej uwaa tego za zbieg okolicznoci, e upadek parlamentu naley przypisa - bez wszelkiej dyskusji - wydaniu ustawy o Reformie w r. 1867. W nastpnym roku caa inicjatywa w prawodawstwie przesza z parlamentu na gabinet. Presti zwizany z literami M.P." *3 zacz gwatownie spada i odtd mona jedynie powiedzie,

3 * Member oj Parliament" - pose do parlamentu. - (Przyp. tum.). 35

e pewne znaczenie, jakkolwiek skromne, zachowali prywatni posowie". Wielkie dni miny. Nie mona powiedzie tego samego o rozmaitych ministerstwach, ktre zdobyway sobie znaczenie proporcjonalnie do upadku parlamentu. Drog odpowiednich bada mona stwierdzi, e dziaalno Ministerstwa Indii osigna szczyt, kiedy znalazo ono pomieszczenie w Westminster Palace Hotel. Jednake bardziej jeszcze znamienny jest ostatnio obserwowany rozwj Ministerstwa Kolonii. Albowiem podczas gdy imperium brytyjskie zostao zbudowane gwnie w okresie, w ktrym Ministerstwo Kolonii (jeli w ogle takie ju istniao) zajmowao przypadkowe pomieszczenia przy Downing Street, to w okresie, gdy przenioso si ono do budynkw rzeczywicie na ten cel przeznaczonych, rozpocza si nowa faza polityki kolonialnej. Stao si to w r. 1875 i budowla zostaa niele zaprojektowana jako to dla klsk wojny burskiej. Ale Ministerstwo Kolonii zaczo nowe ycie podczas drugiej wojny wiatowej. Wraz z przeprowadzk do prowizorycznych i bardzo niewygodnych lokali przy ulicy Great Smith - lokali wydzierawionych od Kocioa Anglikaskiego i przeznaczonych na cel zupenie inny: brytyjska polityka kolonialna wesza w t faz mdrej dziaalnoci, ktra bez wtpienia zakoczy si wraz z ukoczeniem nowego gmachu, projektowanego na miejscu starego Szpitala Westminsterskiego. Pocieszajce, e prace nad t budow jeszcze si nie zaczy. Ale aden inny brytyjski przykad nie moe dorwna znaczeniu historii z New Delhi. Nigdzie indziej nie powierzono brytyjskim architektom zaprojektowania tak wielkiej stolicy jako siedziby rzdu tak ogromnie licznej ludnoci. Zamiar wybrania na stolic New Delhi ogoszono na placu Imperial Durbar w r. 1911, wwczas, kiedy krl Jerzy V by nastpc Mogoa na tak zwanym Pawim Tronie. Wtedy sir Edwin Lutyens zacz projektowa plany brytyjskiego Wersalu, wspaniaego w koncepcji, rozlegego w szczegach, mistrzowskiego w rysunku i potnego w skali. Jednake etapy postpu robt nad jego wykoczeniem odpowiadaj licznym stadiom zaamywania si polityki. Ustawa o utworzeniu rzdu Indii z r. 1909 stanowia preludium do wszystkiego, co nastpio: zamachu na ycie wicekrla w r. 1912, deklaracji z r. 1917, raportu Montagu-Chelmsford z r. 1918 i jego urzeczywistnienia w r. 1920. Lord Irwin rzeczywicie wprowadzi si do swego nowego paacu w r. 1929, w roku, w ktrym partia Kongresu zadaa niepodlegoci, w roku, w ktrym otwarto Konferencj Okrgego Stou i na rok przed rozpoczciem si kampanii biernego oporu wobec wadz brytyjskich. Mona by - cho byoby to nudne - przeledzi ca t histori a do dnia, w ktrym Brytyjczycy wreszcie si wycofali, i wykaza, jak kada faza odwrotu dokadnie pokrywaa si z nowym triumfem budowlanym. To, co w kocu powstao, byo ni mniej, ni wicej, tylko mauzoleum. Upadek brytyjskiego imperializmu rozpocz si w rzeczywistoci od powszechnych wyborw w r. 1906 i od zwycistwa - przy tej okazji - idei liberalnych i na p socjalistycznych. Dlatego nikogo nie powinna dziwi uwaga, e rok 1906 jest dat ukoczenia wykutych w niezniszczalnym granicie drzwi w gmachu Ministerstwa Wojny. Bitw pod Waterloo mona byo kierowa z ndznych biur

36

wok Horse Guards Parad. Ale plany zaatakowania Dardaneli zaakceptowano dla kontrastu -w pomieszczeniach penych godnoci. Czyby kunsztowne rozplanowanie Pentagonu w Arlington, Virginia, miao da now, znamienn nauczk projektantom? Nieadnie byoby dopatrywa si elementu logiki w usytuowaniu Pentagonu obok Cmentarza Narodowego, lecz sprawa ta wydaje si co najmniej godna zbadania. W kadym razie to pewne, e wpywowy czytelnik niniejszego rozdziau mgby przeduy ycie umierajcej instytucji, pozbawiajc j jej pysznej siedziby. Z ca pewnoci za mgby zapobiec temu, aby dana organizacja zadawia si sama ju w chwili narodzin. A roi si od przykadw nowych instytucji ju z penym sztabem dyrektorw, konsultantw i urzdnikw, zebranych razem w-gmachu specjalnie dla nich przeznaczonym. Dowiadczenie poucza, e taka instytucja ginie. Dawi si wasn doskonaoci. Nie moe zapuci korzeni z powodu braku gleby. Nie moe rosn w sposb naturalny, poniewa ju jest dorosa. Bezpodna z samej swej natury, nie moe nawet kwitn.

DEGRENGOLITIS"
albo obezwadniajcy parali Na kadym kroku spotykamy pewien typ organizacji (administracyjnej, handlowej czy akademickiej), w ktrej wysi urzdnicy s zaharowani i tpi, ci troch nisi - rozwijaj pewn aktywno jedynie we wzajemnym intrygowaniu, najmodsi za - s nic niewarci albo lekkomylni. Niewielkie stawia si sobie zadania. Niczego si nie osiga. A zastanawiajc si nad tym smutnym obrazem, dochodzimy do wniosku, e kierownicy tych organizacji zrobili wszystko, na co ich byo sta, walczyli z przeciwnociami losu, a w kocu przyznali, e ponieli klsk. W wietle ostatnich studiw okazuje si jednak, e nie ma potrzeby przyznania si do takiej klski. Powany bowiem procent instytucji umierajcych, dotychczas zbadanych, znalaz si w stanie ostatecznego upadku celowo i po dugotrwaym wysiku. Upadek ten jest wyranie wynikiem choroby, lecz choroby w duej mierze dobrowolnie sobie zainfekowanej. Od pierwszych oznak tego stanu postp choroby podsycano, jej przyczyny pogbiano, a objawy witano z radoci. Jest to choroba polegajca na zaoeniu wasnej niszoci, cakowita degrengolada - nazwijmy j degrengolitis". Dolegliwo powszechniejsza, ni czsto si przypuszcza, i duo atwiej postawi jej diagnoz, ni przeprowadzi kuracj. Nasze studia organizacyjnego paraliu rozpoczniemy, zgodnie z logik, od opisu przebiegu choroby, poczwszy od pierwszych jej oznak a do stadium ostatecznego. Nastpny etap naszych bada bdzie dotyczy symptomw i diagnozy. Etap trzeci powinien by zaleca jakie sposoby leczenia, lecz na ten temat niewiele wiadomo. Najblisza przyszo take nie przyniesie zapewne adnych odkry w tym wzgldzie, poniewa tradycja brytyjskich bada medycznych cakowicie przeciwstawia si kadzeniu jakiegokolwiek nacisku na t cz zagadnienia. Brytyjski specjalista zadowala si zwykle w zupenoci przeledzeniem objaww i zdefiniowaniem ich przyczyny. Francuz - odwrotnie - zaczyna od przepisania sposobw leczenia, a

37

dopiero pniej omawia diagnoz, jeli w ogle j omawia. W naszym wypadku skonni bdziemy przyj metod brytyjsk, ktra moe nie pomc pacjentowi, lecz ktra jest bez kwestii metod bardziej naukow. Lepiej jest podrowa z nadziej w duszy, ni po prostu przybywa na miejsce. Pierwsz oznak niebezpieczestwa jest pojawienie si w hierarchii organizacyjnej osobnika, ktry czy w sobie potne nagromadzenie niekompetencji i zazdroci. adna z tych cech nie wyrnia si sama przez si i wikszo ludzi posiada kad z nich w pewnej proporcji. Lecz kiedy te dwie cechy osigaj pewne nasilenie - oznaczmy je formu N3 Z5 - nastpuje reakcja chemiczna. Dwa elementy stapiaj si, stwarzaj now substancj, ktr okrelimy nazw degrengoliny". Obecno tej substancji mona take sprawdzi na podstawie poczyna kogo, kto nie potrafi niczego dokona w swoim wasnym wydziale, a ustawicznie usiuje wtrca si do pracy innych wydziaw i uzyska kontrol nad administracj centraln. Specjalista obserwujcy ow szczegln mieszanin nieudolnoci i ambicji od razu pokiwa gow i mruknie: elementarna, samoistna degrengolina". Objawy te, jak zobaczymy, s zupenie typowe. Nastpne, albo wtrne stadium rozwoju choroby ma miejsce wtedy, gdy zaraony osobnik zdobywa cakowite lub czciowe kierownictwo organizacji centralnej. W wielu wypadkach stadium to nastpuje bez okresu zakaenia pocztkowego, jeli zaraone indywiduum przystpuje wanie do pracy na tym szczeblu. W tym stadium atwo rozpozna owo indywiduum po uporze, z jakim walczy o usunicie z organizacji wszystkich zdolniejszych od siebie, a take po uporze, jaki napotyka u niego zaangaowanie lub awans kogo, kto mgby okaza si zdolniejszym po upywie pewnego czasu. Poniewa nie omieli si powiedzie: Mr Asterisk jest zanadto zdolny", wobec tego mwi: Asterisk jest zdolny, zapewne, ale czy solidny? Wolabym raczej Mr Cyphera". Poniewa nie omieli si powiedzie: Wobec Asteriska czuj si may", wic powie: Wydaje mi si, e Cypher jest rozsdniejszy". Rozsdek - to interesujce sowo oznacza w tym kontekcie co odwrotnego ni inteligencja; oznacza ono w gruncie rzeczy robienie tego, co ju zostao zrobione. Wobec tego Mr Cypher otrzymuje awans, a Mr Asterisk odchodzi gdzie indziej. Centralna administracja stopniowo zaczyna roi si od ludzi gupszych od przewodniczcego, od dyrektora, od kierownika. Jeli prezes organizacji jest postaci drugorzdn, bdzie stara si o to, aby sztab jego najbliszych wsppracownikw skada si tylko z postaci trzeciorzdnych, a ci z kolei o to, aby ich podwadni byli czwartorzdni. Powstaje wkrtce istne wspzawodnictwo gupoty, ludzie pragn uchodzi za jeszcze gupszych, ni s w rzeczywistoci. Nastpne, czyli trzecie z kolei stadium pocztkw tej choroby nastpuje wwczas, kiedy w caej organizacji, od gry a do dou, nie przebyskuje ju ani iskierka inteligencji. To jest wanie w stan upadku, opisany przez nas na pocztku. Gdy stadium to zostao osignite, instytucja jest praktycznie biorc - martwa. Moe pozostawa w tym stanie przez dwadziecia lat. Moe spokojnie si rozkada. Moe

38

nawet - na koniec - powrci do zdrowia. Przypadki wyzdrowienia s rzadkie. Kto mgby si dziwi, e wyzdrowienie bez leczenia jest w ogle moliwe. Jednake jest to kuracja cakiem naturalna i dokadnie przypomina proces, gdy rne yjce organizmy rozwijaj w sobie odporno na trucizny, zabjcze dla nich przy pierwszym zetkniciu. Jest tak, jak gdyby caa instytucja zostaa spryskana roztworem DDT, gwarantujcym zniszczenie wszelkich zdolnoci. Z biegiem lat praktyka ta przynosi podane rezultaty. Lecz w kocu pewne jednostki uodporniaj si. Ukrywaj swoje zdolnoci pod mask idiotycznego dobrego humoru. Rezultat jest taki, e pracownicy, ktrym wyznaczono zadanie zniszczenia zdolnoci, nie potrafi (wskutek swej gupoty) znale ich tam, gdzie je widz. Zdolny urzdnik przedostaje si poprzez zewntrzne linie obronne i toruje sobie drog ku szczytowi. Wdruje tam, bekocc co o golfie i gupawo chichoczc, gubic dokumenty i zapominajc nazwisk, a wygldajc tak samo, jak wszyscy. Dopiero kiedy zdobywa wysokie stanowisko, nagle zrzuca mask i objawia si niby demon wrd tumu wrek z pantomimy. Wrd przenikliwych okrzykw trwogi wysocy urzdnicy odnajduj istot zdoln tu obok siebie. Jest ju za pno, eby mona byo na to co poradzi. Stao si, choroba jest w odwrocie i w cigu nastpnych dziesiciu lat moliwe jest zupene wyzdrowienie. Ale te przykady naturalnej kuracji s niezwykle rzadkie. W normalnym biegu wydarze choroba przechodzi przez wymienione, rozpoznane jej stadia i staje si - mogoby si wydawa - nieuleczalna. Zobaczylimy, na czym ona polega. Pozostaje nam teraz wskaza, na podstawie jakich objaww mona wyledzi jej obecno. Inn rzecz jest szczegowy opis szerzenia si infekcji w urojonym przypadku, zaklasyfikowanym od pocztku, a zupenie inn - wejcie do fabryki, barakw, biura czy zakadu naukowego i rozpoznanie tych objaww na pierwszy rzut oka. Wszyscy wiemy, w jaki sposb porednik sprzeday nieruchomoci kry wok pustego domu, jeli wystpuje w imieniu nabywcy. To tylko kwestia czasu, kiedy znienacka otworzy szaf lub kopnie w boazeri i krzyknie: Grzyb!" (Jeli za wystpuje w imieniu sprzedajcego, zgubi klucz od szafy, a bdzie zwraca uwag na widok z okna). W ten sam sposb badacz zagadnie spoecznych moe rozpozna objawy degrengolitis", nawet w jej pocztkowym stadium. Zatrzyma si, pocignie nosem, mdrze pokiwa gow i od razu bdzie oczywiste, e on wie. Ale skd? Po czym poznaje, e degrengolitis" tu powstaa? Jeli istnieje pocztkowe rdo infekcji, diagnoza bdzie atwiejsza, mona j jednak postawi nawet wtedy, kiedy rozsadnik choroby jest na urlopie. Jego wpyw mona wykry w atmosferze. Mona go wykry przede wszystkim w pewnych uwagach, ktre wypowiadaj inni, na przykad: Byoby bdem, gdybymy si porywali na zbyt wiele. Nie moemy wspzawodniczy z Toprank * 4. Tutaj, w Lowgrade, wykonujemy poyteczn prac, wychodzimy naprzeciw potrzebom kraju. Powinnimy si tym zadowoli". Albo: Nie mamy pretensji do tego, eby by w pierwszym szeregu. Ci ludzie w Much-Striving *5
4 * Nazwy firm, organizacji i osb maj u Parkinsona czsto sens semantyczny. I tak np. Toprank" znaczy mniej wicej: Najwysza ranga", Lowgrade" - Niski stopie". - (Przyp. tum.). 5 * Much-Striving" - usilnie si starajcy. - (Przyp. tum.).

39

mwi o swej pracy w sposb absurdalny, zupenie tak, jak gdyby mogli si rwna z Toprank". Albo wreszcie: Niektrzy z naszych modszych urzdnikw przenieli si do Toprank, jeden czy dwch przeszo nawet do Much-Striving. Moe to najmdrzejsze, co mogli wymyli. Z radoci yczymy im powodzenia. Wymiana idei i personelu jest dobra - chocia oczywicie tych kilka osb, ktre przyszy do nas z Toprank, sprawio nam raczej zawd. Moemy liczy tylko na tych ludzi, ktrych tamci wyrzucaj. Ale nie powinnimy narzeka. Zawsze unikamy tar, jeli tylko moemy. I sdzimy, e na swj skromny sposb robimy dobr robot". Co sugeruj te uwagi? Sugeruj - albo raczej wyranie wiadcz, e ustanowiono zbyt niski poziom oczekiwanych osigni. Pragnie si wycznie niskiego poziomu, a jeszcze niszy si akceptuje. Wskazwki, dawane przez drugorzdnego szefa i adresowane do jego trzeciorzdnych urzdnikw, mwi jedynie o minimum celw i zalecaj bezskuteczne rodki. Nie wymaga si wyszego poziomu kompetencji, poniewa skutecznie dziaajca organizacja wymykaaby si spod kierowniczych moliwoci szefa. Nad gwnym wejciem zotymi czcionkami wypisano motto: Zawsze trzeciorzdni". Trzeciorzdno staa si podstaw polityki organizacyjnej. Mona jednak zaobserwowa, e wci jeszcze uznaje si istnienie wyszego poziomu. W tym stadium pozostaje jeszcze cie usprawiedliwiania si, poczucie niepokoju na samo wspomnienie Toprank. Jednake ani to usprawiedliwianie si, ani w niepokj nie trwaj dugo. Szybko nadchodzi drugie stadium choroby i to stadium musimy wanie teraz opisa. Gwnym objawem, po ktrym mona je rozpozna, jest zadowolenie z siebie. Nakrelono sobie niewielkie zadania i dlatego przewanie je osignito. Cel umieszczono bliziutko stanowiska strzelniczego, dlatego uzyskano du ilo punktw. Dyrektorzy dokonali tego, co zamierzyli. Napenia ich to niebawem zadowoleniem z samych siebie. Wkrtce zapominaj, e niewielkiego trzeba byo wysiku, eby uzyska mae wyniki. Widz tylko to, e im si udao -- nie tak, jak tym ludziom z Much-Striving. Staj si coraz bardziej zadowoleni z siebie, a to ich samozadowolenie przejawia si w uwagach takich, jak te: Szef jest czowiekiem rozsdnym i bardzo mdrym, jeli go lepiej pozna. Nigdy nie mwi wiele - to nie jego styl - ale rzadko popenia bdy". (Te ostatnie sowa mona by susznie zastosowa do kogo, kto w ogle nic nie robi). Albo: My tutaj raczej nie mamy zaufania do wybitnych zdolnoci. Ci wybitnie zdolni ludzie potrafi by strasznym utrapieniem, przewracaj do gry nogami ustalony porzdek i proponuj wszelkie rodzaje planw, ktrych nigdy jeszcze nie wyprbowano. A my osigamy znakomite rezultaty przy pomocy zwykego zdrowego rozsdku i pracy zespoowej". A w kocu: Nasza stowka to co, z czego naprawd jestemy dumni. Nie mamy pojcia, w jaki sposb kierownik moe wydawa takie dobre obiady po tej cenie. Mamy do niego szczcie". Ta ostatnia uwaga zostaje wypowiedziana w chwili, kiedy siedzimy przy stole nakrytym brudn cerat, patrzc na niejadaln, ohydn papk na talerzu i wstrzsajc si na sam widok i zapach tego, co ma by kaw. W istocie wygld stowki ujawnia wicej ni wygld biura. Tak jak dla pospiesznego sdu o

40

domu prywatnym wystarczy nam obejrze WC (aby przekona si, czy jest w nim zapasowa rolka papieru), tak jak oceniamy hotel po zastawie, tak wiksz instytucj moemy oceni na podstawie wygldu jej stowki. Jeli jest utrzymana w kolorze ciemnobrzowym i bladozielonym; jeli firanki s purpurowe (lub nie ma ich wcale); jeli nigdzie nie wida kwiatw; jeli w zupie jest jczmie (i pywa w niej - lub nie pywa - mucha); jeli potrawy s spartaczone i spleniae; i jeli mimo to urzdnicy s ze wszystkiego zadowoleni - to c, wtedy instytucja znajduje si na bardzo zej drodze. Poniewa w takim wypadku zadowolenie z siebie doszo do tego punktu, w ktrym ludzie za to odpowiedzialni nie widz ju rnicy midzy poywieniem a paskudztwem. Oto zadowolenie z siebie w formie absolutnej. W trzecim i ostatnim stadium tej choroby miejsce zadowolenia z siebie zajmuje apatia. Urzdnicy nie przechwalaj si swymi osigniciami w porwnaniu z osigniciami innej instytucji. Zapomnieli, e jakakolwiek inna instytucja w ogle istnieje. Przestali ju jada w stowce, wol przynosi ze sob kanapki i zamieca biurka okruszynami. Na tablicach ogosze znajduje si zawiadomienie o koncercie, ktry odby si cztery lata temu. Na drzwiach biura Mr Browna widnieje tabliczka z napisem Mr Smith", a na drzwiach Mr Smitha przyczepiono naklejk bagaow, na ktrej wyblakym atramentem wypisano Mr Robinson". Wybite okna zreperowano przy pomocy kawakw tektury. Jeli dotkn kontaktw elektrycznych, doznaje si lekkiego, lecz bolesnego poraenia. Tynk odpada z sufitu, ciany pokryte s plamami. Winda nie dziaa, a w ustpie nie mona spuci wody. Przez wybite okienko w suficie woda rozpryskuje si, ciekajc do podstawionego wiadra, a gdzie z suteren dobiega miauczenie wygodniaego kota. Ostatnie stadium choroby doprowadzio ca organizacj do stanu zaamania. Objawy choroby w tej ostrej formie s tak liczne i wyrane, e dowiadczony badacz moe czsto odkry je telefonicznie, nie odwiedzajc w ogle zaraonego miejsca. Kiedy mdlejcy z nudy gos odpowiada Heelllou!", ekspert sysza ju dosy. Smutno kiwa gow i odkada suchawk. Trzecia faza, i to niele zaawansowana - mruczy do siebie - prawie na pewno beznadziejna". Zbyt pno ju na prb jakiegokolwiek leczenia. Instytucja jest - praktycznie biorc - martwa. Opisalimy wic t chorob tak, jak si j widzi od wewntrz, a nastpnie od zewntrz. Znamy jej pocztki, postpy, wyniki infekcji, a take objawy, po ktrych poznaje si jej obecno. Brytyjska myl medyczna rzadko kiedy wychodzi poza t faz bada. Skoro chorob raz zidentyfikowano, nazwano, opisano i wytumaczono, Brytyjczycy s zwykle ju zupenie zadowoleni i gotowi do bada nastpnego zagadnienia. Jeli ich zapyta o sposb leczenia, patrz ze zdziwieniem i polecaj da zastrzyki penicyliny, a przedtem (lub potem) usun pacjentowi wszystkie zby. Od razu staje si jasne, e ten aspekt problemu ich nie interesuje. Czy powinnimy zaj takie samo stanowisko? Czy te, jako uczeni zajmujcy si zagadnieniami politycznymi i spoecznymi, powinnimy zastanowi si, czy i co mona na to poradzi? Szczegowa dyskusja nad jak moliw kuracj byaby z pewnoci przedwczesna, lecz bardzo oglne wskazanie kierunku, w ktrym mona by szuka rozwizania, byoby rzecz poyteczn. Mona by przynajmniej wyoy pewne zasady.

41

Pierwsz z owych zasad powinna by ta, e instytucja dotknita chorob nie moe sama si zreformowa. Wiemy, e istniej przykady, i choroba znika bez leczenia, tak samo, jak wystpuje bez ostrzeenia; wypadki te jednak s rzadkie, a specjalici uwaaj je za nieprawidowe i niepodane. Kuracja, jakakolwiek byaby jej istota, musi przyj z zewntrz. Moe by rzecz fizycznie moliw, eby pacjent sam sobie usun wyrostek robaczkowy pod miejscowym znieczuleniem, ale taka praktyka spotkaaby si z niechci i szeregiem zastrzee. Inne operacje jeszcze mniej nadaj si do tego, eby pacjent posuy si wasn zrcznoci. Zatem pierwsz zasad, jak spokojnie moemy ogosi, bdzie ta, i pacjent i chirurg nie powinien by t sam osob. Kiedy instytucja znajduje si w zaawansowanym stadium choroby, potrzebne s usugi specjalistw, a nawet w pewnych wypadkach usugi najwikszego z yjcych autorytetw, samego Parkinsona. Honorarium, ktre trzeba by zapaci, byoby oczywicie bardzo wysokie, lecz w wypadku tego rodzaju wydatek nie stanowi naturalnie przeszkody. Jest to przecie, bd co bd, sprawa ycia i mierci. Drug zasad, ktr moemy wyoy, jest ta, e pocztkowe stadium choroby mona leczy zwykymi zastrzykami, nastpne - wymaga w pewnych wypadkach leczenia chirurgicznego, trzecie za - naley uzna za nieuleczalne. W swoim czasie lekarze przebkiwali co o buteleczkach i pigukach, ale to sposb przestarzay. W innym okresie mwiono mglicie o psychologii, lecz to take ju sprawa przestarzaa; od tego czasu wikszo psychoanalitykw uznano za obkanych. Obecna epoka jest epok zastrzykw i ci i wypada, aby uczeni zajmujcy si polityk dotrzymywali kroku osigniciom medycyny. Zetknwszy si z wypadkiem pocztkowego zakaenia, automatycznie przygotowujemy strzykawk i zastanawiamy si jedynie nad tym, co oprcz wody - powinno si w niej znajdowa. W zasadzie zastrzyk powinien zawiera jak substancj aktywn - ale z jakiej grupy naley j wyselekcjonowa? Wstrzsowy zastrzyk powinien by zawiera du dawk Nietolerancji, lecz to lekarstwo trudno wyprodukowa, a niekiedy okazuje si ono zbyt silne w dziaaniu. Nietolerancj uzyskuje si z krwi pukowych wicie: a)najlepsze jest zaledwie do dobre (DD) i b)nie ma adnego usprawiedliwienia (U). Nietolerancyjne indywiduum wprowadzone do chorej instytucji wywiera skutek wzmacniajcy i moe sprawi, e organizm przeciwstawi si wpywom pocztkowego rda infekcji. Jakkolwiek ten sposb leczenia moe okaza si bardzo dobry, nie ma zupenej pewnoci, e kuracja ta bdzie stale dziaa. Mona wtpi, czy substancj zakaajc uda si rzeczywicie usun z systemu. Informacje, ktre posiadamy, skaniaj nas raczej do wniosku, e tego rodzaju leczenie w pierwszej instancji jest zaledwie rodkiem agodzcym i e choroba, jakkolwiek upiona, pozostaje w organizmie. Niektrzy znawcy sdz, e powtarzanie zastrzykw spowoduje cakowite wyleczenie, inni jednak obawiaj si, e moe wywoa nowe podranienie, niewiele mniej niebezpieczne ni pierwotna choroba. Dlatego nietolerancja jest lekarstwem, ktre naley stosowa ostronie. sierantw i powinna ona zawiera dwa skadniki chemiczne, a miano

42

Istnieje nieco agodniejsze lekarstwo, zwane miesznoci, lecz jego dziaanie jest niepewne, istota nieustalona, a skutki zbyt mao znane. Mao jest powodw do obaw, eby zastrzyk miesznoci mg spowodowa jak szkod, lecz nie wiadomo te na pewno, czy kuracja przyniesie podany rezultat. Istnieje na og zgoda co do tego, e zdegrengolowane indywiduum posiada grub skr ochronn, uodpornion na mieszno. Moe si zdarzy, e mieszno doprowadzi do izolowania infekcji, ale to jest wszystko, czego mona si byo spodziewa, a waciwie nawet wicej, ni si dao. Mona na koniec zauway, e w tego rodzaju przypadkach wyprbowywano take metod Strofowania (ktr rwnie mona stosowa), i nie bez pewnych wynikw. Jednake tu znowu powstaj trudnoci. Lekarstwo to jest bodcem dziaajcym natychmiast, lecz moe te spowodowa rezultat wrcz odwrotny od tego, ktrego pragn specjalici. Po chwilowym zrywie aktywnoci zdegrengolowane indywiduum staje si jeszcze bardziej bierne ni przedtem i rwnie grone, jak samo rdo zakaenia. Jeli wic mona w jakikolwiek sposb wykorzysta strofowanie, to niemal wycznie jako jeden z elementw ;preparatu skadajcego si poza tym z nietolerancji i miesznoci, a moe i innych lekw, dotychczas nie wyprbowanych. Pozostaje tylko zauway, e preparat taki, jak dotd, nie istnieje. Sdzimy, e drugie stadium choroby nadaje si do operacji. Wszyscy czytelnicy-fachowcy syszeli o pracach oglnie czonych z nazwiskiem Cutlera Walpole. Operacja dokonana po raz pierwszy przez tego wielkiego chirurga polegaa po prostu na usuniciu zakaonych organw i na rwnoczesnym wprowadzeniu wieej krwi, przetoczonej z podobnego organizmu. Czasami operacja ta si udaje. Naley tylko dla porzdku doda, e czasami operacja si nie udaje. Szok moe si okaza zbyt wielki dla organizmu. O wie krew moe by trudno, a nawet jeli si j uzyska, moe nie uda si zmieszanie jej z krwi ju poprzednio krc w organizmie. Z drugiej strony ta drastyczna metoda daje niewtpliwie najlepsz szans zupenego wyleczenia. Wydaje si, e w trzecim stadium nic ju nie mona zrobi. Instytucja jest - w praktyce cakowicie martwa. Mona oywi j na nowo, lecz tylko wwczas, jeli zmieni si jej nazw, siedzib i cay sztab pracownikw. Ludzie mylcy kategoriami ekonomicznymi ulegaj pokusie przeniesienia do nowej instytucji czci dawnego personelu w imi - na przykad - cigoci pracy. Lecz taka transfuzja z pewnoci okae si fatalna, a cigo jest wanie tym, czego naley unika. adnej czci dawnej i chorej instytucji nie mona uzna za woln od zakaenia. Nie wolno przenosi z dawnej siedziby ani personelu, ani wyposaenia, ani adnej tradycji. Po cisej kwarantannie musi nastpi zupena dezynfekcja. Zakaony personel naley rozproszy (z gorcymi poleceniami) do tych konkurencyjnych instytucji, do ktrych czuje si szczegln wrogo. Cae wyposaenie i wszystkie akta naley zniszczy bez namysu. Co do budynkw, to najlepiej najpierw wysoko je ubezpieczy, a nastpnie podpali. Dopiero wtedy, gdy pozostan z nich czerniejce ruiny, moemy by pewni, e bakcyl choroby zosta zniszczony.

43

SPRAWA EMERYTURY
albo wiek odpoczynku Suszn jest rzecz, e wrd wielu problemw, omawianych i rozwizanych w tej ksice, spraw emerytury zajmujemy si na kocu. Stanowia ona przedmiot obrad wielu komisji badawczych, lecz relacje, jakie si syszao, byy zawsze beznadziejnie sprzeczne, a ostateczne zalecenia mtne, nieprzekonywajce i niejasne. Wiek przymusowej emerytury okrela si pomidzy 55 a 75 rokiem ycia, lecz s to okrelenia dowolne i nienaukowe. Kady wiek ustanowiony przez przypadek lub zwyczaj mona by obroni tym samym argumentem. Tam gdzie wiek emerytalny okrelono na lat 65, obrocy tego systemu zawsze uznaj, na podstawie dowiadczenia, e siy umysowe i energia wykazuj oznaki osabienia w wieku lat 62. Z duym poytkiem mona by doj do tego wniosku, gdyby w organizacjach, w ktrych wiek emerytalny ustalono na lat 60, nie zaobserwowano innego zjawiska. Tam - jak nam powiedziano - okazuje si, e ludzie trac siy, w pewnym stopniu, w wieku lat 57. I jak na zo mczyni, ktrych wiek emerytalny oznaczono na 55 lat, trac peni swych si w wieku lat 52. Krtko mwic, wyglda na to, e zdolno- do pracy zaczyna si zmniejsza w wieku emerytury E minus 3, bez wzgldu na to, jaki wiek zosta dla E okrelony. Jest to fakt interesujcy sam przez si, jednak nie pomaga bezporednio wtedy, kiedy trzeba zadecydowa, jaki wiek powinno si oznaczy dla E. Ale chocia wiek E minus 3 nie jest nam bezporednio pomocny, to pozwala on zorientowa si, e dotychczasowe badania prowadzone byy w niewaciwym kierunku. Czsto dokonywana obserwacja, e ludzie rni si od siebie i niektrzy starzej si ju okoo pidziesitki, podczas gdy inni s peni energii jeszcze w wieku lat 80 lub 90, moe odpowiada prawdzie, lecz i tutaj fakty nie prowadz do nikd. Prawd jest, e wiek emerytalny nie pozostaje w adnym zwizku z czowiekiem, ktrego emerytur mamy na myli. Powinnimy wzi pod obserwacj jego nastpc: czowieka Y, ktry ma zaj miejsce czowieka X, gdy ten ostatni znajdzie si w stanie spoczynku. Dobrze wiadomo, e w swej pomylnie przebiegajcej karierze przejdzie on nastpujce etapy: 1) Wiek Kwalifikacji (K) 2) Wiek Dyskrecji (D) 3) Wiek Awansu (A) = 4) Wiek Odpowiedzialnoci (O) = 5) Wiek Autorytetu (AA) 6) Wiek Osigni (OO) 7) Wiek Wyrnienia (W) = 8) Wiek Godnoci (G) -r ~9) Wiek Mdroci (M) 10) Wiek Zahamowania (Z) =

= K + = D+l 3 = A + = 0 + 5 = AA + 7 3 = 0O =W + +9 = G+ = M + 3 7 Skal powysz rzdzi warto liczbowa K. Zatem K naley rozumie jako termin techniczny. Nie znaczy to, e czowiek w wieku K wie co na temat spraw, ktrymi ma si zajmowa. Architekci

44

na przykad zdaj pewien rodzaj egzaminw, lecz rzadko dysponuj jakimi poytecznymi wiadomociami w tym momencie (jak zreszt i pniej) swojej kariery. Termin K oznacza wiek, w ktrym zaczyna si kariera zawodowa lub handlowa, zwykle po pracowitym treningu, korzystnym tylko dla tych, ktrzy pac za jego zorganizowanie. Zobaczymy, e jeli K = 22, X osignie Z (wiek Zahamowania) dopiero w wieku lat 72. Dopki bierze si pod uwag jego wasn zdolno do pracy, nie ma rozsdnego powodu, eby zastpowa go kim innym przed osigniciem 71 lat. Ale nasz problem dotyczy nie jego, lecz Y, przeznaczonego na jego zastpc. W jakim porwnawczym stosunku ze sob pozostaje wiek X i Y? Mwic cilej, ile lat bdzie mia X, kiedy Y zacznie pracowa w urzdzie lub w firmie? Problem ten by przedmiotem dugotrwaych bada. Staralimy si wykaza, e rozpito wieku pomidzy X i Y wynosi dokadnie pitnacie lat. (Zakadamy, e normalnie nie zdarza si, eby syn zosta bezporednim nastpc ojca). Biorc ow przecitn pitnastu lat i przyjmujc, e K = 22, dochodzimy do wniosku, e Y dojdzie do OO (Wiek Osigni) majc lat 47, gdy X liczy zaledwie 62. I tutaj wyranie zarysowuje si kryzys. Poniewa X wci jeszcze utrzymuje sw kontrol, Y, dotknity w swych ambicjach, przechodzi teraz, co zostao udowodnione, rne stadia w swojej karierze. Stadia te s nastpujce: 6)Wiek Rozczarowania 7)Wiek Zazdroci 8)Wiek Rezygnacji 9)Wiek Zapomnienia (R) = AA + 7 (ZZ) = R + 9 (RR) = ZZ + 4 (ZZZ) = RR + 5

Dlatego wwczas, gdy X ma lat 72, Y w wieku lat 57 wchodzi wanie w Wiek Rezygnacji. Gdyby X przeszed wreszcie w tym wieku na emerytur, Y byby cakowicie niezdolny do zajcia jego miejsca, poniewa wanie jest zrezygnowany (przeywszy poprzednio dziesiciolecie rozczarowania i zazdroci) i pogodzi si ju z przecitnoci swej kariery. Szansa Y zjawia si dla niego dokadnie o dziesi lat za pno. Wiek Rozczarowania nie zawsze nastpuje w tym samym wieku biologicznym, poniewa zaley od czynnika K, ale jego objawy s atwe do rozpoznania. Czowiek, ktremu odmawia si prawa podejmowania wanych decyzji, zaczyna uwaa za niesychanie wane te decyzje, ktre wolno mu podejmowa. Zaczyna zrzdzi nad teczkami akt, surowo sprawdza, czy owki s dobrze zatemperowane, dokadnie si upewnia, czy okna s otwarte (lub zamknite) i pilnie uywa dwch lub trzech kolorw atramentu. Wiek Zazdroci objawia si poprzez kadzenie nacisku na stopie starszestwa. Mimo wszystko, jestem jeszcze kim", Nigdy tego ze mn nie uzgadniano", Z ma bardzo mao dowiadczenia". Lecz okres ten ustpuje Wiekowi Rezygnacji. Nie jestem adnym z tych ambitnych typkw". Z zosta czonkiem zarzdu - powiedziabym, e wicej to sprawia kopotw, ni jest warte". Awans przeszkodziby mi tylko w grze w golfa". Wysunito teori, e Wiek Rozczarowania objawia si take w zainteresowaniu lokaln polityk. Jednake teraz ju wiemy, e ludzie zajmuj si lokaln polityk wycznie w wyniku swych

45

nieszczliwych maestw. Na podstawie innych opisanych objaww staje si take jasne, e czowiek, ktry w wieku mniej wicej 47 lat wci zajmuje podrzdne stanowisko, nigdy ju nie nada si na adne inne. Oczywiste zatem, e problem polega na tym, aby posa X na emerytur w wieku lat 60, wtedy kiedy wci jeszcze potrafi on wykonywa sw prac lepiej ni ktokolwiek inny. Natychmiastowa zmiana moe by zmian na gorsze, ale unika si groby, e nie znajdzie si adnego moliwego nastpcy wtedy, gdy X w kocu odejdzie. Im wybitniejszym pracownikiem X si okaza i im duej pracowa na swoim stanowisku, tym bardziej beznadziejna bdzie sprawa jego nastpstwa. Najblisi mu wiekiem wsppracownicy s ju zbyt starzy i zbyt dugo pozostawali na stanowiskach podrzdnych. Wszystko, co potrafi robi, to utrca innych, modszych od siebie; w tym z pewnoci nie zawodz. aden kwalifikowany nastpca nie pojawi si przez cae lata, ani w ogle, dopki jaki kryzys nie wysunie nowego kierownika. Naley zatem podj cik decyzj. Jeli X nie odejdzie we waciwym czasie, moe na tym ucierpie caa organizacja. Ale jak sprawi, eby X odszed? Jak w tylu innych sprawach, tak i w tej nowoczesna nauka znajduje wyjcie z kopotw. Usunito surowe metody przeszoci. Nie ulega wtpliwoci, e dawniej naleao do rzeczy zwyczajnych, i na zebraniach zarzdu inni dyrektorzy przemawiali ledwie dosyszalnie: jeden zaledwie otwiera i zamyka usta, a drugi potakiwa mu z wyranym zrozumieniem, przekonujc w ten sposb przewodniczcego, e rzeczywicie oguch. Ale nowoczesna technika jest znacznie bardziej skuteczna i pewna. Jej metody wi si zasadniczo z podrami lotniczymi i z wypenianiem formularzy. Badania wykazay, e kompletne wyczerpanie, jakie niesie z sob ycie wspczesne, jest rezultatem poczonego dziaania tych dwch czynnikw. Wysoki urzdnik, ktry ma dosy kadego z nich, bardzo szybko zacznie mwi o emeryturze. Wrd prymitywnych plemion afrykaskich istnia zwyczaj likwidowania krla lub wodza w pewnym punkcie jego kariery, czy to po pewnym okresie lat, czy to w momencie, w ktrym jego siy witalne zdaway si zanika. Technika dzisiejsza przedkada wielkiemu czowiekowi program konferencji w Helsinkach w czerwcu, kongresu w Adelajdzie w lipcu, zjazdu w Ottawie w sierpniu, przy czym kade z tych zebra trwa okoo trzech tygodni. Zapewnia si go, e presti urzdu lub firmy zaley od jego obecnoci i e wydelegowanie kogokolwiek innego zostaoby przez reszt uczestnikw poczytane za obraz. Program podry pozwala mu powrci do urzdu na trzy lub cztery dni pomidzy jedn a drug konferencj. Znajduje wtedy za kadym razem na biurku stos formularzy do wypenienia. Niektre z nich odnosz si do jego podry, inne to wnioski o permity lub przydziay, reszta wreszcie nosi nagwek Podatek dochodowy". Po wypenieniu formularzy oczekujcych na jego podpis po konferencji w Ottawie, przedstawia mu si program nowej serii konferencji; jedna z nich odbywa si w Manili we wrzeniu, druga w Meksyku w padzierniku, a trzecia w Quebec w listopadzie. Mniej wicej w grudniu przyzna, e czuje ciar swego wieku. W styczniu zgosi zamiar przejcia na emerytur. Zasad tej techniki jest taka organizacja zaj, aby konferencje odbyway si w miejscach

46

maksymalnie od siebie oddalonych i w klimatach najbardziej rnych. aden plan nie powinien pozostawi moliwoci odbycia wypoczynkowej podry morskiej. Naley bra stale pod uwag tylko podre samolotem. Nie musi si przykada szczeglnej wagi do wyboru takiej czy innej trasy. Wszystkie one zostay zaplanowane podobnie, raczej z myl o wygodzie poczty ni pasaerw. Mona spokojnie przyj, niemal bez sprawdzania, e wikszo lotw rozpoczyna si o 2.50 nad ranem, z tym e na lotnisku naley by o 1.30, a waenie bagau odbywa si na dworcu lotniczym o 12.45. Przylot planowany .jest o 3.10 nad ranem nastpnego dnia (minus dzie rnicy czasu). Jednake samolot jest zawsze troch spniony i w rzeczywistoci lduje o 3.57 nad ranem, czyli e pasaerowie kocz odpraw celn i paszportow okoo 4.35. Lecc naokoo wiata w jednym kierunku mona, a nawet zwykle jada si niadanie mniej wicej trzy razy. Lecc w przeciwnym kierunku pasaerowie nie jedz nic caymi godzinami, a w kocu, gdy z godu s ju bliscy omdlenia, proponuje si im szklaneczk sherry. Wiksz cz lotu spdza si oczywicie na wypenianiu rozmaitych deklaracji dotyczcych pienidzy i zdrowia. Ile posiada pan dolarw amerykaskich, funtw szterlingw, frankw, marek, guldenw, jenw, lirw i funtw australijskich, ile w listach kredytowych, czekach podrnych, znaczkach pocztowych i pocztowych zleceniach wypaty? Gdzie pan spa wczorajszej i przedwczorajszej nocy? (To ostatnie pytanie jest atwe, poniewa pasaer podrujcy samolotem moe zwykle owiadczy w najlepszej wierze, e przez cay ubiegy tydzie w ogle nie spa). Kiedy pan si urodzi i jak brzmiao panieskie nazwisko paskiej babki? Ile pan ma dzieci i dlaczego? Jak dugo zamierza pan pozosta i gdzie? Co jest powodem paskiej wizyty, jeli w ogle istnieje jaki jej powd? (Tak jakby dotd mona byo o nim w ogle pamita). Czy przechodzi pan wietrzn osp i dlaczego nie? Czy posiada pan wiz do Patagonii i zezwolenie na powtrny przyjazd do Hongkongu? Podanie faszywych danych grozi doywotnim wizieniem. Prosz zapi pasy. Za chwil bdziemy ldowa w Rangunie. Czas miejscowy: 2.47 nad ranem. Temperatura na zewntrz 110 Fahrenheita. Zatrzymamy si tutaj mniej wicej godzin. niadanie podane zostanie na pokadzie samolotu pi godzin po starcie. Dzikuj. (Za co, na mio bosk?). Uprasza si nie pali. Naley zauway, e podr lotnicza, pojta jako rodek przyspieszajcy emerytur, posiada t dodatkow korzy, e czy si z ni powana ilo wypenianych formularzy. A samo wypenianie formularzy jest osobn cik prb, niezalenie od podry. Sztuka obmylania formularzy, ktre naley wypeni, polega na trzech czynnikach: niejasnoci, braku miejsca i najciszych karach za nieodpowiednie wypenienie. W urzdzie, w ktrym obmyla si formularze, niejasno ich zapewniona jest dziki pracy rozmaitych wydziaw, z ktrych jeden zajmuje si tym, aby byy niezrozumiae, inny, aby brzmiay jak bekot, trzeci, aby zredagowano je w odpowiednim argonie. Ale niektre prostsze pomysy stosuje si ju teraz automatycznie. I tak ulubionym gambitem otwarcia jest fragment formularza znajdujcy si zwykle u gry w prawym rogu arkusza i brzmicy w ten sposb:

47

.. Do zwrotu w cigu miesica

Poniewa przysano ci formularz 16 lutego, nie masz pojcia, czy odnosi si to do ubiegego, biecego, czy nastpnego miesica. Wie to tylko nadawca, ale to on wanie zapytuje ciebie. A teraz zaczyna dziaa specjalista od niejasnoci, cile wsppracujcy z konsultantem od objtoci poszczeglnych rubryk, i oto rezultat:
Kiedy Skrel nieodpowiednie Pan Pani Panna Pene nazwisko Adres Miejsce zamieszkania naturalizowany i dlaczego Stan

Formularz taki jak ten jest oczywicie specjalnie przeznaczony dla pukownika, lorda, profesora lub doktora, nazwiskiem Alexander Winthrop Percival Blenkinsop-Fotheringay of Battleaxe Towers, Layerd-la Haye, near Newcastle - under Lyme, Lincolnshire-parts-of-Kesteven (cokolwiek by to znaczyo). Nastpuje rubryka miejsce zamieszkania", ktra jest waciwie bez znaczenia dla wszystkich z wyjtkiem midzynarodowego prawnika, a po niej tajemnicza rubryka o naturalizacji. Wreszcie mamy sowo stan", przy ktrym wypeniajcy zastanawia si, czy wpisa Admira (w stanie spoczynku)", onaty", Obywatel amerykaski" czy Zarzdzajcy dyrektor". Teraz specjalista od niejasnoci podaje sztafet specjalicie od bekotu, ktry przywouje nowego specjalist od podziau miejsca w rubrykach, aby opracowa taki kwestionariusz:
Numer dowodu osobistego lub paszportu Pene nazwisko dziadka Panieskie nazwisko babki Czy by pan szczepiony, kiedy i dlaczego Poda dokadne szczegy

Uwaga: za podanie niedokadnych informacji grozi grzywna 5000 funtw lub rok wizienia, albo te najprawdopodobniej obie te kary.

Nastpnie, na p ju ukoczone dzieo sztuki posya si do specjalisty od argonu, ktry produkuje co w tym rodzaju:
Jakie specjalne okolicznoci 253 przytoczono, aby uzasadni odpowiedni przydzia, jaki zapotrzebowano w zwizku z okresem przydziaw, do ktrego odnosi si poprzedni wniosek 143, czy poprzedni wymiar zosta sprawdzony, czy nie i w jakim sensie i w jakim celu, oraz czy ten lub jakikolwiek poprzedni wniosek zoony przez jak inn parti zosta odrzucony przez jak inn wadz podsekcji VII 35 lub z jakiego innego powodu, a take czy ta lub pniejsza decyzja staa si przedmiotem wezwania, z jakim wynikiem i dlaczego.

Nareszcie formularz trafia do technika, ktry dodaje do niego fragment z miejscem na podpis, i to jest koniec, ktry wieczy dzieo.

48

To jest zupenie jasne, z wyjtkiem ostatniego cienia wtpliwoci, czyja mianowicie fotografia i czyj odcisk palca jest wymagany. Mj/nasz, czy te wiadka. Ale prawdopodobnie to jest obojtne. Dowiadczenie pokazao, e starszy czowiek na odpowiedzialnym stanowisku, jeli tylko zapewni mu si wystarczajc ilo podry lotniczych i formularzy do wypeniania, zostanie wkrtce zmuszony do przejcia na emerytur. Co wicej, czste s wypadki, e owi starsi ludzie decyduj si przej na emerytur, zanim jeszcze cay ten zabieg w ogle rozpoczto. Przy pierwszej wzmiance o konferencji w Sztokholmie lub w Vancouver zdaj sobie spraw, e ich czas ju nadszed. Obecnie niezwykle rzadko zachodzi konieczno stosowania ostrych metod. Ostatni nawrt do nich zanotowano bezporednio po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej. Wysoki urzdnik, o
Ja/my (litery drukowane).owiadczam(y) Zdajc sobie spraw z ewentualnych sankcji karnych, e Wszystkie informacje udzielone powyej s prawdziwe i podane w najlepszej wierze. O czym wiadczy mj/nasz podpis.dnia..miesica19. Podpis.. Piecz Fotografia Format paszportowy wiadek: Nazwisko. Adres Odcisk palca Zawd.

ktrym mowa, by szczeglnie dziarski i jedynym na to lekarstwem byo wysanie go w podr do kopalni cyny i plantacji kauczuku na Malajach. Metod t najlepiej wyprbowano w styczniu i przy pomocy samolotu odrzutowego, aby zmian klimatu uczyni tym bardziej gwatown. Wyldowawszy o 5.52 po poudniu (czasu malajskiego) w urzdnik proszony by od razu, popiesznie, na cocktail, a wprost z niego na nastpny cocktail (w domu oddalonym o pitnacie mil od hotelu, w ktrym odbywa si poprzedni), stamtd za na obiad (jedenacie mil w przeciwnym kierunku). W ku by okoo 2.30 nad ranem, a ju o 7 rano nastpnego dnia na pokadzie samolotu. Po wyldowaniu w Ipoh i po spnionym niadaniu pokazywano mu nastpnie dwie plantacje kauczuku, kopalni cyny, plantacj palm dostarczajcych oleju i fabryk konserw ananasowych. Po lunchu wydanym przez Rotary Club pokazywano mu szko, klinik i dom zebra. Nastpoway dwa przyjcia oraz chiski bankiet z dwudziestu da, na ktrym wznoszono wiele toastw wdk pit szklankami. Zasadnicza dyskusja rozpoczynaa si nazajutrz i trwaa przez trzy dni, a zebrania przeplatane

49

byy uroczystymi przyjciami i conocnymi bankietami w stylu sumatrzaskim lub hinduskim. Ju okoo pitego dnia po poudniu, kiedy dostojny go mg si porusza tylko z pomoc sekretarza, podtrzymujcego go z jednej strony, i prywatnego asystenta - z drugiej, wida byo wyranie, e zabieg okaza si zbyt ostry. Szstego dnia go umiera, umacniajc w ten sposb oglne wraenie, e musia by przemczony lub chory. Takich i tym podobnych metod nie pochwala si dzi, a zreszt okazay si rzeczywicie niepotrzebne. Ludzie ucz si wycofywa w por. Ale powany problem pozostaje. Co mamy robi sami, kiedy zbliamy si do wieku, ktry okrelilimy dla innych jako wiek emerytalny? Od razu stanie si jasne, e nasz wasny wypadek rni si cakowicie od wszelkich innych przypadkw, ktre rozpatrywalimy dotychczas. Nie mamy pretensji do tego, eby czu si wybitnymi pod jakimkolwiek wzgldem, lecz po prostu tak si skada, e nie widzimy dla siebie adnego odpowiedniego nastpcy. Zgadzamy si wic naprawd niechtnie - odoy nasz emerytur o kilka lat, wycznie ze wzgldu na interes publiczny. A kiedy jaki starszy urzdnik zblia si do nas, przedstawiajc nam szczegowe plany dotyczce konferencji w Teheranie lub Hobart, po prostu odkadamy je na bok, owiadczajc, e wszelkie konferencje to strata czasu. Poza tym - cigniemy agodnie - mam ju uoone plany. Przez najblisze dwa miesice bd owi ososie i wrc do biura pod koniec padziernika. A wtedy prosz mi przygotowa formularze do wypenienia. Na razie do widzenia!" Dowiedzielimy si, jak naley doprowadza do emerytury naszych poprzednikw. Jeli idzie o nas samych, nasi nastpcy musz sobie wymyli jak wasn metod.

50

SPIS TRECI przedmowa Prawo P a r k i n s o n a albo rosnca piramida Lista Ur z do wa albo zasady selekcji D y r e k t o r z y i Rady albo wspczynnik niewydolnoci Wola Ludu albo doroczne zgromadzenie powszechne Ek r an Osobowoci albo formua cocktailowa . Wielkie Finanse albo punkt zaniku zainteresowania Plany i B u d o w l e albo gmach administracyjny ,,D e g r e n g o l i t i s" albo obezwadniajcy parali Sprawa Emerytury albo wiek odpoczynku

51