C.

NORTHCOTE PARKINSON

Prawo zwoki

Zbir esejw Tumaczy Juliusz Kydryski Ilustrowa Bohdan Bocianowski Ksika i Wiedza". 1967 Tytuy oryginaw: .The Law of Delay" ,The Law and the Profits" wyd. John Murray, Londyn 1960

Prawo zwoki*1
Ju wiele lat temu dowiedziono, e istnieje Obrzydliwy Czowiek-Nie". Stwierdzono, e w kadej instytucji s ludzie, ktrzy na kad propozycj mwi Nie", czciowo po to, eby unikn brania za ni odpowiedzialnoci, a czciowo - eby uchroni si przed prac, ktr mogaby za sob pocign decyzja pozytywna. Mwic Tak" stwarza si t straszliw moliwo, e trzeba bdzie co zrobi. Zawsze istnieje ryzyko wyraenia zgody na co, co moe okaza si bdem. Mwic Nie" ryzykuje si duo mniej, gdy nikt nie bdzie mg potem dowie, e zaproponowana akcja suyaby istotnie zamierzonemu celowi. Dlatego dla Czowieka--Nie" odmowa jest celem samym w sobie, pozwala unikn puapek i wysikw, ktre mogyby wynikn z powiedzenia Tak". Dowiedziono take, e na pewnych szczeblach wadzy Ludzie-Nie" i Ludzie-Tak" wymieniaj si nawzajem i e do nikogo z nich nie docieraj adne argumenty. Gdy odpowied brzmi Nie", waciw reakcj nie jest argumentowanie, lecz przeniesienie caej dyskusji na inny szczebel instytucji, gdzie odpowied bdzie brzmiaa Tak". To s fakty od dawna dowiedzione, a obecnie oglnie znane wszystkim pracownikom administracji. Jednake w naszym zmieniajcym si wiecie nie ma nic statycznego i ostatnie badania wykazuj, e Obrzydliwego Czowieka-Nie" zastpuje czsto Zwlekajcy Odkadacz. Zamiast powiedzie Nie" ZO mwi: We Waciwym Czasie" (naukowo: WWC), a te sowa zapowiadaj Odmow Przez Zwok (naukowo: OPZ). Teoria OPZ opiera si na ustaleniu przyblionego pojcia, jaki okres zwoki bdzie si rwna odmowie. Jeli czowiekowi toncemu, wzywajcemu pomocy, odkrzykniemy: We waciwym czasie", po czym nastpi piciominutowa pauza, bdzie to ze wzgldw praktycznych odpowied negatywna. Dlaczego? Poniewa zwoka trwa duej ni ycie tego, kto nie umie pywa. Ta sama zasada wietnie dziaa w przypadku prawnym. A rozwiedziona z B domaga si opieki nad crk (liczc lat 17), lecz adwokat informuje j, e zanim sprawa zostanie rozstrzygnita, crka bdzie ju penoletnia. W dziedzinie sprzeday detalicznej dostawca towarw elaznych B informuje A, e maszynka do strzyenia trawnikw, ktrej sobie yczy, moe by dostarczona za sze miesicy (tzn. w grudniu). Wszystko to s przykady na OPZ w jej prostszych formach.

Nowy wymiar
Tam gdzie jaka naglca sprawa wymaga uzdrawiajcego ustawodawstwa, zwoka przybiera nowy wymiar. Jednake krytyczna przerwa wci jest uzaleniona od przewidywanego okresu ycia projektodawcy. W wypadku prawa rozwodowego, ktre najczciej wymaga rewizji, Zwlekajcy Odkadacz przede wszystkim dowiaduje si o wiek i zdrowie reformatora zgaszajcego projekt ustawy. Przyjmujc 70 lat za podstaw swego obliczenia zagodzonego czynnikami ubezpieczeniowymi dochodzi do wniosku, e reformator A moe prawdopodobnie agitowa za swym projektem jeszcze przez osiem lat. Odmowa Przez Zwok (OPZ) oznacza, e postpowanie We waciwym czasie" (WWC) bdzie w tym wypadku znaczy: dziewi lat od teraz.
1 Dziki uprzejmoci Rank Xerox LTD. Times", wrzesie 1966.

Uwiadomienie sobie, e WWC jest wiksze ni Przewidywany Okres ycia (PO) reformatora, czsto wystarczy dla utrcenia caego pomysu na samym pocztku. Dla wielu ludzi nastawionych altruistycznie wiadomo, e czego nie mona zrobi w cigu ich ycia, jest rwnoznaczna ze wiadomoci, e nie mona tego zrobi w ogle. Tam gdzie jaka poyteczna reforma wchodzi w ycie, jak to od czasu do czasu musi si zdarzy, jest to rezultat faktu, e reformator yje i pracuje o cae lata duej, ni mona byo przypuszcza.

Nienawi
W ten sposb reformator moe przey Zwlekajcego Odkadacza ZO, ktry specjaln nienawici darzy reformatorw modszych od siebie. Dlatego zdarzaj si wypadki, e czynnik WWC jest mniejszy ni PO, a w konsekwencji powstaje jakie mao przekonywajce ustawodawstwo. Lecz ludzie tacy jak Sir Alan Herbert nigdy nie byli, liczni, a w gruncie rzeczy maj oni skonno do wymarcia. Przecitny reformator czy innowator poddaje si znacznie atwiej, pozostawiajc ZO na stanowisku siy, gotowego do utrcenia nastpnej propozycji przy uyciu tej samej techniki. Tak wic rozmylnie planuje si zwok jako form odmowy i przedua si j na tyle, aby obja przewidywany okres ycia osoby, ktrej propozycja zostaa woona do szuflady. ZWOKA JEST NAJBARDZIEJ ZABJCZ FORM ODMOWY. Tak brzmi Prawo Zwoki Parkinsona. Matematycznie wyraa si ono w rwnaniu, gdzie: Z = PO, czyli Przewidywany Okres ycia osoby, od ktrej pochodzi proponowana reforma. M = WWC, czyli czas upywajcy pomidzy pierwsz propozycj a ostatecznym rozwizaniem, L = liczba nie nalecych do rzeczy problemw wprowadzonych do dyskusji i W = wiek Zwlekajcego Odkadacza.

x=

+L 3 W

x=

+L 3 W

Zatem x jest dugoci zwoki, ktra rwna si odmowie. W tym miejscu koniecznie trzeba podkreli, e Zwlekajcy Odkadacz rzadko mwi prosto z mostu: Tego si nie da zrobi w cigu paskiego ycia". Pozwala, eby ten fakt ujawni si w trakcie dyskusji. - Nasz najlepsz metod - zaczyna - jest powoanie Komisji Proceduralnej.

Cyniczny podkomitet
-- Da nam to Zarys Propozycji, ktrej rozmaite fragmenty zostan przedstawione podkomitetom utworzonym po to, aby zajy si prawnymi, finansowymi, cynicznymi, technicznymi, politycznymi, histerycznymi, statystycznymi, bezskutecznymi i zwykymi aspektami planu. Podkomitety przedstawi swoje sprawozdania Komisji Proceduralnej, ktra nastpnie ogosi Sprawozdanie Tymczasowe. Powinno si je przedoy Komisji Badawczej, ktra zbierze si nie pniej ni w roku 1973. Zadaniem Komisji bdzie zalecenie procedury, ktr powinnimy przyj przy podejmowaniu decyzji, a przede wszystkim zastanowienie si, czy naley w ogle dalej co robi w tej sprawie. Po krtkiej przerwie dla zaczerpnicia oddechu ZO ukoczy na odwrocie koperty swoje

obliczenia, ile Zwoki bdzie si rwna Odmowie. Nakreliwszy proces, ktry bdzie si cign do roku, powiedzmy, 1975, zorientowa si, e dat docelow jest rok 1980. Mwi wic dalej, co nastpuje: - Jeli przyjmiemy - a podkrelam, e nie jest to tylko kwestia formalna - jeli przyjmiemy, e naley podj akcj, wwczas kocowe sprawozdanie Komisji zostanie przesane do Midzydepartamentalnej Partii Pracy, ktra zaleci skad Komisji Planowania. Zadaniem Komisji Planowania bdzie dotrze do staego podsekretarza stanu, ktry przedoy spraw ministrowi. Jeeli jego reakcja okae si przychylna, sprawa zostanie wniesiona na Konferencj Partyjn w Skegness. I Partia zadecyduje, czy Czas jest Odpowiedni - czy nie jest za wczenie przed Powszechnymi Wyborami, a moe za wczenie po nich. W wietle tej decyzji zadaniem ministra bdzie wydanie dyrektywy. Jednake w tym stadium sprawy nie bdzie on mg zrobi nic wicej, jak tylko, w zasadzie, zaleci potrzeb dalszych bada.

Dlaczego nie?"
To zwykle wystarczy, eby pogrzeba spraw, przy czym nie uyto ani jednego argumentu przeciwko omawianej propozycji. Reformator dostrzega przed sob jedynie wizj nie koczcych si komitetw, prbujcych zadecydowa, czy w tym przypadku naley dokona wstpnych bada punktw, ktre trzeba przedstawi Komisji. Komitetologia (nauka o posiedzeniach komitetw) jest star metod grania na zwok, lecz w nowoczesnym wiecie technika zwoki rozwina si wskutek powszechnie panujcego pogldu o koniecznoci przeprowadzania bada. Jak wiemy, w sprawach naukowych gwn zasad jest poznanie faktw. Ta sama zasada zastosowana do problemw ludzkich oznacza, e fala przestpstw nie jest spraw reguy, lecz oceny. Jeeli w Los Angeles buntuj si Murzyni, pierwsz nasz reakcj jest policzenie Murzynw, a drug rozstrzygnicie, czy s oni tak czarni, jak ich maluj. To poszukiwanie faktw jest zatem namiastk, gdy decyzja jest powszechnie znana. Nie zauwaamy rwnie, e owo poszukiwanie faktw jest take namiastk Myli. Miesice, ktre spdzamy na wysuchiwaniu opinii statystykw, psychologw, grafologw, socjologw, alchemikw i alienistw, nie s tylko miesicami zwykej bezczynnoci. Ich rezultatem jest stumienie naszej myli nawaem spraw nie nalecych do rzeczy. Musimy uwiadomi sobie, e decyzje zale od istnienia ludzi posiadajcych wiedz zarwno ogln, jak specjalistyczn, ludzi, ktrzy czsto s Prawem sami dla siebie, ludzi, ktrzy o wiele czciej pytaj: Dlaczego nie?" ni: Dlaczego?"

Nieodpowiedni zawd
Oficerw uczyo si zwykle w wojsku, a moe wci jeszcze ich si uczy, jak naley przeprowadzi ocen sytuacji. Zaczyna si (mogoby tak by) od ustalenia teoretycznej pozycji krytycznej. Wrg posuwa si naprzd z punktu A w kierunku punktu B, most zostaje wysadzony w punkcie X, a linia kolejowa zniszczona w punkcie Y, pomidzy tob a najblisz formacj caa komunikacja jest przerwana. Wrd pociskw, wybuchajcych z wszystkich stron, znkany oficer ma usi i u gry arkusza papieru formatu 13V2X17 cali napisa Ocena sytuacji", podkreli ten

tytu, zanim przejdzie do podawania szczegw na temat swego Celu, Czynnikw, ktre mog wpyn na jego Zdobycie, Drg otwartych z jednej i z drugiej strony, i Wnioskw, do ktrych nieuniknienie zmierza. Nigdy nie przyznano adnych dodatnich punktw za dojcie do wniosku, e przede wszystkim zawd oficera jest nieodpowiednio wybranym zawodem. Bez wtpienia jednak takie wiczenie umysowe posiada swoj warto. Czy ludzie rzeczywicie robi to wszystko podczas bitwy, czy nie, logika Oceny godna jest polecenia. I kto mgby przypuszcza, e najpowszechniejszy bd wynikajcy z braku dowiadczenia to za interpretacja faktw. Jednake w praktyce prawdziw przeszkod by zawsze paragraf Cel". Dla wikszoci ludzi o wiele trudniej jest zdecydowa si na to, co maj prbowa zrobi, ni opisa, w jaki sposb proponuj to zrobi. Co do Czynnikw oddziaujcych na sytuacj, to ogldane z jednej i z drugiej strony, s one wane tylko o tyle, o ile maj zwizek z Celem. Dlatego jeli Cel jest zy, aden element Oceny nie bdzie w porzdku. Spostrzeenie to sprawdza si zarwno podczas pokoju, jak na wojnie i urodzonym przywdc jest ten, kto najpierw rozwaa swj Cel, a dopiero potem pozycje statystyczne.

Szybkie krenie
Dzisiejszy przywdca musi pokona wiele przeszkd, a Zwoka jest czsto najgorsz z nich. Lecz w pewien sposb przychodzi mu na ratunek postp techniczny. Nastpio na przykad powane ulepszenie w procesie powielania i mnoenia czytelnych dokumentw dla ich szybkiego krenia. Memoranda s zwykle wartociowe, poniewa pochodz od tych, ktrzy s najbardziej aktywni i dlatego najlepiej poinformowani. Pochodz one przede wszystkim od tych, ktrzy najpierw je przemyleli. Co wicej, przekonujemy si, e autor krcego memorandum co najmniej pod trzema wzgldami znajduje si w bardziej korzystnym pooeniu od swych kolegw. Okreli swj cel. Podkopa zaufanie komisji do tych, ktrzy go nie przeczytali. Na koniec dostarczy co, co moe si sta podstaw ugody. Ale memoranda s moe mniej wane ni korespondencja. I jeli istnieje jaki pomys, ktry bardziej ni inny moe pomc w zaatwieniu sprawy, jest nim wysyanie listw w kserografowanym duplikacie. Zamiast dyktowania odpowiedzi adresat moe zanotowa swoj uwag na marginesie duplikatu: Zgoda", Niemoliwe", albo zwyczajnie: Brednie!"

Uproszczenie
W tym miejscu susznie mona by zapyta, czy mnoenie dokumentw nie opnia przypadkiem zaatwienia sprawy, zamiast j przyspieszy. Zapewne, jest to moliwe, lecz nie nieuniknione. W historii wynalazek druku by podobn, a moe bardziej niebezpieczn nowoci, co wynalazek prochu strzelniczego. Ale nastpia po nim nie stagnacja, lecz zmiana. Wynalazek kserografii oznacza stadium rozwoju o niemal rwnym znaczeniu. Jednak ci, ktrzy z ulg zwracaj si do czynnoci kopiowania i powielania, nie wymagajcej ani specjalnego personelu, ani specjalnego wyszkolenia, powinni pamita o dwch faktach. Po pierwsze, atwo powielania czyni jeszcze bardziej wanym to, aby oryginalny dokument by jasny, czytelny i zwizy. W obecnym dziennikarstwie daje si zauway smutny kontrast pomidzy wietnym wyposaeniem

technicznym a zupenym brakiem czujnoci redakcyjnej. W ten sposb gonik wydaje si logicznym rezultatem tego, e nikt nie ma nic do powiedzenia. Wraz z udoskonaleniem kserografii potrzeba nam nowego i wyszego poziomu angielszczyzny. Ludzie musz uczy si w biurze tego, czego nigdy (widocznie) nie nauczyli si w szkole. Umiejtno pisania sama w sobie te nie wystarcza tym, ktrzy nigdy nie nauczyli si czyta. Przy tak uproszczonej dokumentacji musimy mie urzdnikw, ktrzy potrafi tylko rzuci okiem na stronice, a przecie poj ich tre. Nie jest to takie trudne, jak si wydaje, a z pewnoci bdzie czym zasadniczym w cigu najbliszych lat. Zauwamy wreszcie, e kserografia zaoszczdza nam czas na wykonywanie innych prac. Dawne formy powielania od druku poczwszy - w rezultacie powikszay list tych, do ktrych miay dotrze. Tam gdzie kopie ma otrzyma 78 osb, zamawiamy ich zawsze 100, po prostu na wszelki wypadek. Kiedy woskwka ju zostaa wykonana, zorientowalimy si, e lepiej zatrzyma 22 kopie w zapasie, ni ewentualnie przygotowa pniej now. Ale zapasowe kopie stanowi marnotrawstwo papieru i miejsca w magazynie, wanie takie marnotrawstwo, nad ktrym administrator zawsze ubolewa. Wobec tego naturaln reakcj jest rozesanie wikszoci kopii ludziom, ktrych dotycz one tylko marginesowo, dodajc ich nazwiska do rozdzielnika. Lecz skoro liczba raz osigna cyfr 100, nastpna partia obiegowego materiau dojdzie do cyfry 120, przy czym z ostatnimi 20 sztukami bdzie znw ten sam problem. W ten sposb rozdzielniki maj przyrodzon tendencj wzrostu. Wyduajca si lista w sposb niemal nieunikniony musi obj tych, ktrzy coraz gorzej umiej czyta. Oklnik dociera zatem do osb, ktrych szybko pojmowania zmniejsza si stopniowo na kadym szczeblu. Coraz wicej ludzi na coraz niszych szczeblach spdza coraz wicej czasu, czytajc coraz wicej rzeczy, dotyczcych ich coraz mniej. Wszystko to jest strat czasu i pienidzy. Jedn z korzyci kserografii jest to, e sekretarka moe w pierwszym rzucie zamwi 78 kopii, wiedzc o tym, e w kadej chwili moe ich mie wicej bez adnego specjalnego wysiku i kosztu. Prawa Zwoki Parkinsona nie mona oczywicie poprawi ani odwoa. Jest ono rwnie trwae, jak Prawo Cikoci. Jednake, podobnie jak inne Prawa Natury, mona je obej.

Wrzesie 1966 Jak napisa prac doktorsk

Podrnik, ktry zrzdzeniem losu odwiedzi wiele amerykaskich uniwersytetw i college'w, musi dostrzec, jak bardzo rni si one pod wzgldem reputacji, charakteru i rozmiarw. Musi take zwrci uwag na cechy, ktre s im wsplne. Zacznijmy od tego, e istnieje budynek, ktry powsta w roku 1882. Usytuowany centralnie, zbudowany solidnie z prostego kamienia, z gotyck bram i z wie zegarow - aden orodek uniwersytecki nie moe si bez niego obej. Jest to najlepszy fragment konstrukcji budowlanej, jak uniwersytet posiada lub bdzie kiedykolwiek posiada, i nie ma adnej nadziei, eby si kiedy zawali. Przeciwnie, przetrwa on z pewnoci wszystko inne, cznie z najnowszym, funkcjonalnym budynkiem, ktry jest na ukoczeniu i w ktrym bdzie si mieci Wydzia Fizyki. Zwiedzajcy nie zawsze moe obejrze gmach z roku

1882, lecz wie instynktownie, e on istnieje i e przydzielono go administracji, matematyce lub prawu. Dalej znajduje si Biblioteka Uniwersytecka, ktra zawsze przerasta swoje pomieszczenia i wanie si powiksza albo przenosi gdzie indziej. Oparto j na zym systemie klasyfikacji, ale teraz jest ju za pno, aby to zmieni. W budowie znajduje si take Nowe Audytorium, budowla w ksztacie grzyba, zaprojektowana w czasie rozmw na temat koncertw muzyki klasycznej, lecz w rzeczywistoci przeznaczona do gry w koszykwk. Pozbycie si owego audytorium jest w praktyce niemoliwe, najlepsz rzecz, jak kady rektor moe uczyni, to odwlec ukoczenie jego budo-wy i zasoni je drzewami. W wikszoci orodkw uniwersyteckich istnieje take Problem Planowania, ktry wynika z Bdw Przeszoci. Najpowszechniejszy bd polega na tym, e zbudowano budynki tymczasowe, ktre zawsze potrafi przetrwa pidziesit ,lat, na miejscu potrzebnym pod budow Wydziau Inynierii Elektrycznej. Inny powszechny, lecz niezmienny bd to budowa domw dla stowarzysze studenckich na Przestrzeni Potrzebnej dla Dalszego Rozwoju. Gdzie mniej lub wicej poza polem widzenia znajduj si zgrzybiae baraki przeznaczone dla onatych studentw; mieszkania, ktre podupady od czasu, kiedy suyy za Pomieszczenie Wydziau, a jeszcze bardziej od czasu, kiedy pierwotnie stanowiy pomieszczenie dla jecw wojennych. Cakowicie poza polem widzenia znajduje si niszczejca budowla, ktra bya najpierw domem rektora, a obecnie mieci si w niej Klub Wydziau. Dotd istnieje moliwo uoglnie. Moemy te zaryzykowa dalsze przypuszczenie, e gdzie w obrbie uniwersytetu, wyryte na niezniszczalnym granicie, znajduje si szlachetne motto, ktre przywieca wyszym studiom. Nikt waciwie nie moe go zobaczy. Nikt nie moe powiedzie dokadnie, gdzie ono jest. Jednake nawet najstarszy wychowanek uczelni nie moe zdecydowanie zaprzeczy, e go nie ma. Ot ukryta, czy te nie ukryta, w cieniu dzikiego wina inskrypcja istnieje i brzmi nastpujco: ATWIEJ COS ZACZ, NI Z TYM SKOCZY". W ramach zwykego eseju nie mona w peni wyjani gbi i subtelnoci tego aforyzmu. Mona go zastosowa zarwno do polityki uniwersyteckiej, jak i do wysiku podjtego przez fakultet dla wykonania pracy, ktr powinna bya wykona szkoa rednia. Mona go zastosowa do Dziaalnoci Owiatowej i do Programu Nauk Spoecznych, do wicze wojskowych i do orkiestry. W gruncie rzeczy mona na ten temat napisa ksik. Tutaj na tych niewielu stronach zajmiemy si nim jedynie w odniesieniu do Przebiegu Studiw, prowadzcych do uzyskania stopnia Doktora Filozofii. Rozpocz takie studia jest wzgldnie atwo. Wyrwa si z nich z pergaminem w rku jest coraz trudniej. Zabiera to take coraz wicej czasu, zwykle sze lat, a zdarza si, e i osiem. Istnieje wiele obiekcji natury ekonomicznej, spoecznej, a nawet uczuciowej przeciwko powicaniu szeciu lat na zdobycie wyszego stopnia naukowego. Lecz owe akademickie niedogodnoci staj si jeszcze powaniejsze, poniewa koa bada naukowych obracajc si, dr sobie coraz to gbsz kolein, z ktrej wielu uczonym nigdy nie udaje si wydosta. Dopuszczono do tego, eby praca doktorska, czsto na bahy temat, nadajcy si do szybkiego opracowania i odoenia na bok, staa si dzieem ycia. W obliczu owego niebezpieczestwa, ktre samo stanowi tylko jeden aspekt Prawa rzdzcego wyszym wyksztaceniem, oddamy doktorantowi przysug spoeczn

ofiarowujc mu przewodnik uatwiajcy osignicie pewnego i szybkiego sukcesu. Tak wanie przysug spoeczn chcemy teraz wywiadczy. Dla studenta, ktry przeczyta niniejsze strony ze skupion uwag, napisanie udanej pracy nie bdzie obecnie adnym problemem. I czemu miaoby nim by? Prace naukowe, jak wiemy, nale do dwch zasadniczych typw. W pracach humanistycznych uczono kandydata ocenia si wedug iloci i niejasnoci przypisw, zupenie tak, jak akademick pozycj college'u mierzy si iloci centymetrw oplatajcego je bluszczu. W pracach, ktrych tematem s nauki cise, wiedz kandydata ocenia si rwnie atwo wedug iloci i zoonoci rwna. Dlatego gwarancj penego sukcesu, zwaszcza jeli idzie o nauki spoeczne, jest napisanie pracy, ktra zawieraaby zarwno przypisy, jak i rwnania. Taka mieszanina wiedzy i uczonoci nigdy jeszcze nie zawioda. Sztuki czenia przypisw i rwna najlepiej nauczy si na przykadzie. Przypumy, e tematem twojej pracy s podatki, jest to zupenie dobry temat socjologiczny, ktremu dotychczas powicano bardzo mao uwagi. Przypumy dalej, e rozprawa zaczyna si naprawd od drugiego rozdziau. Oparty na tych przypuszczeniach tekst powinien brzmie mniej wicej w ten sposb: Rozdzia II :PODATKI W WIECIE STAROYTNYM Do najwczeniejszych systemw podatkowych, o ktrych posiadamy szczegowe wiadomoci, zalicza si system Chaldejczykw, u ktrych 10% podatek by rzecz zwyk2, lecz czsto przekraczan. Za czasw Dariusza, krla Persji3, obliczono4, e jego dochody skarbowe doszy do sumy 28 000 000 funtw wg wartoci z roku 19045, przy czym dodatkow danin przyjmowano w naturze, a domiar spacano eunuchami6. Nie wiemy, niestety, w jakim stosunku byy te sumy do dochodu narodowego ani do dochodw jednostek, ale zdaje si, i uczeni na og zgadzaj si co do tego, e w obydwu wypadkach nie osigny one 10%, z wyjtkiem profesora Schnitzelsauerkrauta, ktrego pogldy, jak si zdaje, podzielali inni przedstawiciele uniwersytetu w Getyndze 7. Wspominamy o tym jedynie po to, aby uzasadni powoanie si na Niemcw. To zawsze dobrze wyglda w pracy naukowej. Nieco dalej powoamy si te na Chiczykw. Pewne dokumenty odnalezione w Niniwie rzucaj nieco wiata na trudnoci
2 Patrz: Population et Capital dans Le Monde Miditerranie Antique. Publication de la Faculte des Lettres de l'Universitside Strasbourg. Fascicule 18. Eugene Cavaignac, Professeur d'histoire ancienne a la Faculte des Lettres. Librairie Istra, Maison d'edition, Paris, 57 Rue de Richelieu, 1925, s. 113. 3 Syn Hystaspesa, ur. circa 550, zm. 485. p.n.e. Nie myli z Dariuszem Kodomanusem, synem Arsakesa i Sysigambis, potomkiem Dariusza Notosa. O szczegach jego dojcia do wadzy, patrz Von Hammer, Annal. Vienn 9, s. 19, Bahr ad Ctes, 133. 4 Vide supra. 5 Obliczenie wartoci tej sumy w walucie Stanw Zjednoczonych z roku 1954 stao si tematem pracy doktorskiej przedoonej w tym roku na Uniwersytecie Michigan, ktr jednak odrzucono ze wzgldu na braki kandydata w rachunku dzielenia. 6 Vide infra. 7 Patrz H. Braun w Nachr. d. Gesellschaft d. Wissensch zuGottingen, philhiste Klasse, 1905, 221 sqq.

zwizane ze ciganiem podatkw w Tyrze ciganiu podatkw w Atenach

10

i Sydonie 9, lecz jeszcze wicej wiemy o

, o czyni wzmianka dowodzi, e autor uczszcza do

waciwej szkoy (co czyni rzeczywicie) 11. A zatem Ateny daj nam wczesny przykad tego, co nazywamy demokracj12. Nie znaczyo to, e Ateczycy posiadali wasne dochody13, gdy dochody ich pochodziy gwnie z sum zbieranych w innych czciach Grecji14. Posiadamy na to liczne dowody archeologiczne15, a z, napisw pochodzcych z okresu wojny archidamijskiej
17 16

wiemy, e patnoci dokonywano w okresie Festiwalu

18

Dionizyjskiego . Przypuszcza si, e jeden z owych napisw

czyni t procedur

znonie jasn. Inny napis, ktry ma by wkrtce odkryty w miejscu dawnego mietnika poza bram Dipylonu w Atenach, rzuci jeszcze wicej wiata na zagadnienie podatkw, skoro tylko autor znajdzie czas, aby go zagrzeba i rozejrze si za jakim wsplnikiem, z ktrym odgrzebie go na nowo. Zrekonstruowany wygld tej tablicy pokazany jest na Planszy I. Naley rozumie, e cz zakreskowana jest t jedyn, ktra si zachowaa. Nie moe by wtpliwoci co do oglnego znaczenia, ani co do faktu, e obowizek zwoywania Eklezji spada na prytanis; nasza wiedza o tym pozwala nam atwiej odcyfrowa i przetumaczy napis, a take atwiej go uoy. Ciekawym szczegem na cokole jest nie zapisane miejsce porodku. Jednake zastanawiajc si nad dowodami epigraficznymi, a take na podstawie studiw pewnych nie uporzdkowanych fragmentw, uwzgldniajc take odpowiedni szeroko tablicy w zwizku z jej symetryczn rekonstrukcj, bez trudnoci dojdziemy do wniosku, e napis na cokole (jakkolwiek nigdy nie napisany w caoci) mia brzmie, jak nastpuje: -----------------------------------------------------8 Tyr, Tyrus lub Tyros, rniasto w Fenicji. Szczegowo patrzStrabo, 16, Herod, 2, 44, Mela I, 17, Curt. 4, 4, Aen I, 6, 339, Ovidius I eta, Met. 5, 10 i Lukan 3. Albo nie patrzcie, jeli wolicie. 9 Sydon, Sajda lub Sido, miasto w Fenicji, tworzce wsplny organizm miejski z Tyrem, co byo rzecz bardziej moraln, ni by si mogo wydawa. Te dwie miejscowoci byy od siebie oddalone tylko o pi mil. Obywatele Sydonu byli biegli w matematyce i przysowiowo nieuczciwi, a ich kobiety (jak nas poinformowano) szczeglnie piknie haftoway. 10 Waciwie Athenae, stolica Attyki, i nazwa zwykle nadawana we wspczesnej literaturze caemu temu pastwu. Zaoona przez Kekropsa w roku 1550 p.n.e. Uderzajc cech Aten jest strome wzgrze uwieczone czym, co, zdaje si, jest klasztorem. Jest to jedynie przypuszczenie, poniewa nikt nigdy tam nie by. Wszystkie zdjcia Aten wykonywane s tak, e fotograf stoi tyem do wzgrza. W adnej sali, w ktrej naucza si kultury klasycznej, nie moe zabrakn stalorytu przedstawiajcego Partenon, wityni powicon Atenie, zbudowan na Akropolu i zniszczon, lecz niezupenie, przez Wenecjan w roku 1687. 11 Ibid. 12 Demokracja ateska bya wynalazkiem dziewitnastowiecznym i w gruncie rzeczy zdaje si, e staa si demokracj dokadnie w tym samym czasie, co Stany Zjednoczone. 13 Patrz, passim, Dokumenty o daninach ateskich. Benjamin Dean Merritt, profesor Instytutu Studiw Wyszych, Harvard, Cambridge, 1957. 14 Grecja albo Graecia, kraj zamieszkay przez ludno nazywan w rozmaitych okresach Achajami, Argiwami, Danaami, Dorami, Hellenami, Jonami, Myrmidonami, Pelazgami i (w kocu) Grekami. 15 W jakim miejscu naley wprowadzi troch archeologii, eby pokaza, e autor nie jest byle kim. 16 Archidamos, syn Teopompusa, krla Sparty, zmar wczeniej od ojca. Gdyby w tym okresie pacono podatek spadkowy, skutki mogyby istotnie by bardzo powane. 17 Vide Zollverein, Die Bevlkerung der gr.-rom. Welt, 1891, Cf. Wagner. Gesch. d. rm. Kupferpragung, 53. 18 Znany jako 2F. I3. 97, informacja, do ktrej poznania bardzo zachca si czytelnika. Waciwie ta osobliwa tablica zostaa rozbita na kawaki, prawdopodobnie motem kowalskim i zapewne przez lorda Elgin w napadzie rozdranienia. Mona j zoy razem, lecz tak, e w praktyce nie ma to adnego znaczenia.

Jednake pod warunkiem, e adne miasto nie zapaci daniny wikszej, ni to okrela Prawo Parkinsona -----------------------------------------------------Nie ma potrzeby podkrela penego znaczenia tego zasadniczego odkrycia. Nigdzie nie stwierdza si, e owo zastrzeenie odnosi si do Drugiego Prawa Parkinsona, lecz to oczywicie wynika z kontekstu. Przechodzc do pniejszego okresu, musimy nastpnie odwoa si do Praw Skarbowych Ptolemeusza Filadelfosa19, ktry rzdzi Egiptem20 od ok. 284 do 245 p.n.e., wstpujc na tron po Ptolemeuszu I21
22

, ktry by nieprawym23 synem Filipa

Macedoskiego. w24 Filip, czwarty syn Amyntasa, krla Macedonii, polubi Olimpiad, crk Neoptolemosa etc. Papirus skarbowy25, odkryty przez profesora Flindersa Petrie w roku 1895, jest dla nas autorytatywnym rdem, jeli idzie o metody cigania podatkw stosowane w ptolemejskim Egipcie, i z niego dowiadujemy si, e metody cigania podatkw byy w owych czasach wysoko rozwinite. To samo wraenie odnosimy ze studiw nad Syri pod panowaniem Seleucydw. Lecz tam take stopa podatkowa nie bya wygrowana 26... (i tak dalej i tak dalej).
19 Ptolemeusz Filadelfos zosta tak nazwany, poniewa zabi dwch swoich braci, z ktrych kady mgby by pretendowa do tronu egipskiego. Pniej nada swe imi miastu Filadelfia, jednake jego zwizek z nim pozostaje niejasny. Polubi l-o Arsinoe, crk Lizymacha, i 2-o Arsinoe, swoj wasn siostr; posunicie z kadego punktu widzenia zbytecznie kopotliwe. (Vide infra, przypis). 20 Egipt albo Aegyptus, cz Afryki, obejmujca Dolin Nilu i Delt (Vide Atlas). 21 (Skrelone przez cenzur). 22 Ptolemeusz lub Ptolemaeus I, genera w subie Aleksandra Wielkiego, a pniej krl Egiptu (Vide supra), panowa przez trzydzieci dziewi lat w Aleksandrii, gdzie zbudowa latarni morsk Pharos, zaoy Bibliotek Aleksandryjsk, a take muzeum, gdzie pord eksponatw znajdowali si wybitni uczeni. Mia mniej kopotw z Cyprem ni inni po nim. 23 Sowo nieprawy" jest terminem atwo zrozumiaym dla czytelnikw posiadajcych podstawowe wiadomoci z biologii, lecz nieatwo je wytumaczy damom i dzieciom. Matka Ptolemeusza Filadelfosa, podobnie jak obydwie jego ony, miaa na imi Arsinoe, co z psychologicznego punktu widzenia wydaje si interesujce. Cho bya blisk przyjacik Filipa Macedoskiego, polubia ona (Arsinoe) Lagusa, Macedoczyka, pochodzcego ze zej strony Central Parku. Wszystko to razem byo czym wysoce niepomylnym. 24 Filip, czwarty syn Amyntasa, krla Macedonii, wstpi na tron i szczliwie powikszy swoje dominia. Polubi l-o Olimpiad, crk Neoptolemosa (ktry, naley to przypomnie, by krlem Molossw), i 2-o Kleopatr, lecz nie t, o ktrej czytelnik chciaby sobie poczyta. Filipa nie naley myli z innym mczyzn tego samego imienia, ktry pochodzi z Pamfilii i napisa dug, zawikan, niedokadn i zupenie nieczyteln histori wiata a do - i wcznie czasw Teodozjusza II. Owi dwaj Filipowie byli nie tylko rnymi ludmi, lecz yli w rnych epokach i zbieno ich imion jest zwykym przypadkiem. 25 Prawa Skarbowe Ptolemeusza Filadelfosa. Wydane na pod stawie greckiego papirusa z Bodleian Library, w przekadzie, z komentarzem i z zacznikami B. P. Grenfella, M. A., wykadowcy Queen's College, Oxford, wykadowcy Craven, i ze wstpem Wielebnego J. P. Mahaffy, D. D. Hon. D. C. L., wykadowcy Trinity College, Dublin. Oxford, 1896. Papirus Skarbowy skada si z dwch zwojw, z ktrych pierwszy zdoby profesor Flinders Petrie w latach 1893-1894, a drugi - Mr. B. P. Grenfell, M. A., w latach 1894-1895. Jakkolwiek pisane przez wielu przepisywaczy, oba zwoje pochodz z 27 roku panowania Filadelfosa, tzn. z 259/8 p.n.e. Cho Filadelfos nie jest wymieniony w adnym ze zwojw, powtarza si w nich wzmianka o 27 roku panowania, a czytelnik pamita, e aden inny Ptolemeusz (a do VII Filometora) nie panowa tak dugo. Pochodzenie papirusu z tego okresu zostao ponadto stwierdzone w konsultacjach z naukowcami demotycznymi, z numizmatykami, bizantynistami i hagiografami; odbyo si wiele dyskusji, w czasie ktrych Mr. Grenfell przynajmniej raz zosta, dotkliwie pobity. 26 Vide Cavaignac, op. cit. s. 113. Le Budget des Seleucides: Le Pseudo-Aristote distingue 4 sortes d'economies: 1'economie royale, Peconomie satrapique, Peconomie politique (nous dirions municipale), 1'economie domestique". Ale nie wszyscy studiujcy finanse syryjskie za Seleucydw przyjmuj t klasyfikacj. Profesor Hogwash uznaje tylko dwa z tych dziaw, a dr Fogwell uznaje tylko jeden. Inne uwagi w owym skomplikowanym przedmiocie -

(UWAGA DLA ZECERA: Prosz zoy powysze w taki sposb, aby jedna caa strona obejmowaa tylko przypisy, bez adnego innego tekstu). Odpoczwszy chwil, czytelnik powinien zda sobie spraw, e cel techniczny polega dotychczas na tym, aby zwiksza stosunek przypisw do tekstu dopty, dopki nie dojdzie si do strony, gdzie nie bdzie w ogle adnego tekstu. Wtedy egzaminujcemu bdzie bardzo trudno przypomnie sobie, o czym rozdzia mia traktowa. Mona przyj, e w tym miejscu egzaminujcy zostanie wytrcony z rwnowagi. Kiedy jest on jeszcze otpiay z podziwu i przeraony gbi twej wiedzy, musisz nagle zmieni taktyk. Teraz nadszed czas na wprowadzenie twych rezerw matematycznych. A zatem nagle rozpoczniesz cign dalej w ten sposb: O ile w ptolemejskim Egipcie, a take w Syrii pod panowaniem Seleucydw opodatkowanie bywao zwykle rozsdne, o tyle w niektrych innych krajach, a szczeglnie w pnym okresie cesarstwa rzymskiego zdarzay si wypadki nadmiernych podatkw. Ze studiw nad wymiarem podatkw, istniejcym za panowania ostatnich cesarzy, mona wyprowadzi wspczynnik klski; punkt, w ktrym nadmierne opodatkowanie spowoduje rzeczywisty bunt. Wspczynnik klski mona dokadnie wymierzy za pomoc formuy:

r ab = y m
gdzie r = stosunek osb paccych bezporedni podatek do tych, ktrzy cign wyrane korzyci (aby obliczy t liczb, winno si pomin* podatek poredni, np. podatek obrotowy, jako e zrwnoway si to z liczb osb cigncych niewyrane korzyci); m = cakowita liczba roboczogodzin przeznaczonych na wypenianie formularzy zwizanych z dochodami, czy to za pored-nictwem Departamentu Podatku Dochodowego, Ce i Akcyzy, czy te innych takich Departamentw, jakie mogyby by lub jakie zaraz mona wymyli dla obaamucenia spoeczestwa, nie zapominajc przy tym o trudzie tych, ktrzy mozol si w imieniu ofiar; a = zdolnoci cakowicie zmarnowane na rozwizanie przeciwstawnych problemw uchylania si od pacenia podatkw i cigania ich; b = dochd, ktry mona odpisa cakowicie na zasadzie dziaania albo Pierwszego Prawa Parkinsona, albo jednego z procesw przedstawionych w niniejszej pracy (rozdziay 7-12). Ta prosta formua daje nam y, pod ktrym bdziemy rozumie narodowe podatki. W czasie wojny klska zblia si nieuchronnie, gdy

y < w (n + t)
gdzie to = wola przetrwania; n - cakowita mobilizacja do podjcia dodatkowego wysiku, at = zdolnoci, jakie jeszcze s osigalne. A w okresie pokoju, gdy
zob. Appendix XXXI.

y>

100 (h-s) l

gdzie s oznacza punkt, w ktrym indywidualny patnik podatkw bdzie prbowa unikn dalszej konfiskaty mienia za pomoc gwatownych rodkw; 1 = czas, jaki upyn pomidzy otrzymaniem zarobkw a wzrostem kosztw utrzymania, a h = zmarnowane godziny wskutek restrykcyjnych praktyk i strajkw. Tutaj osigne kulminacyjny punkt swej pracy, Moment Prawdy, punkt, w ktrym egzaminator raczej przyzna ci doktorat, ni sprbuje czyta dalej. Daj jeszcze na kilku nastpnych stronach troch algebry, a potem niech rzecz skoczy si w sposb najbardziej dla ciebie wygodny. Niektrzy kandydaci do stopnia Doktora Filozofii wypeniaj reszt tomu fragmentami ze sprawozda Kongresu. Inni posuwaj si tak daleko, e ostatnie sto stron pozostawiaj nie zapisane. Jakkolwiek obierzesz metod, moesz spokojnie przyj, e nagy zwrot do matematyki zupenie zdezorganizuje twego egzaminatora i uczyni go niezdolnym do zebrania myli. Wynikiem tego bdzie nie tylko doktorat, lecz take dopuszczenie do habilitacji. I tutaj oczekuje ci nemezis. Bez adnej intencji z twej strony wsikniesz w pogardzany i marnie patny zawd i wtedy raz jeszcze przekonasz si, e ATWIEJ CO ZACZ, NI Z TYM SKOCZY.

Prosz mi da Biay Dom!

Wiele z naszych marze o wadzy i o prestiu mona by odkry ju w dawnych Baniach z tysica i jednej nocy". Kalif klaszcze w donie, a niewolnicy momentalnie padaj na twarz. Przywiedcie do mnie Wielkiego Wezyra!" - grzmi. Niewolnicy znikaj i wracaj po kilku sekundach z zadyszanym Wielkim Wezyrem. Pniej w cigu dnia w nieco zmienionym nastroju mwi agodniej: Przywiedcie mi z haremu t dziewczyn z Isfahanu..." Albo moe to by zakwefiona Fatima, ktra mwi do eunucha: Zaprowad mnie do twego pana!" Obojtnie: na rozkaz czy nie na rozkaz, poddani dostaj si w ten sposb przed Oblicze. Oto marzenie, ktrego nowoczesnym i zmechanizowanym ekwiwalentem jest - telefon. e telefon jest namiastk marzenia, to wida z jzyka, jakiego uywa si w rozmowach. Prosz mi da ambasad Boliwii!" albo Prosz mi da Pentagon!", Prosz mi da Biay Dom!" albo Prosz mi da Kreml!" danego obiektu maj oczywicie dostarczy zdyszani niewolnicy. W przeciwnym razie - i bardziej stosownie - powinni bymy mwi: Prosz zwrci uwag Departamentu Stanu na mj bagalny gos!" Pniej w cigu dnia moglibymy uy innego tonu, by mrukn: Prosz mi da Elizabeth Taylor...", aby poprosi j o datek na cel dobroczynny, lecz wci z odrobin fantastycznej aluzji, jakby sugerujcej na p ukryt ulego. Dlatego telefon sta si symbolem wadzy i pci. Z jednej strony mamy fikcyjnego wyszego urzdnika wydajcego zwize telefoniczne rozkazy niewidocznym lecz przypuszczalnie drcym poddanym. Z drugiej mamy rozpromienion, wymarzon dziewczyn z ogoszenia, lekko owinit w rcznik, ze suchawk w rce. Mogaby ona, teoretycznie, rozmawia ze swym agentem

podatkowym lub dentyst, ale nasuwa si nam raczej myl o romansie. Pozwala to kobietom utosami si z ni, a mczyznom utosami si z ukochanym, ktrego ona sucha. Ale czy fikcja zgadza si z istotnym stanem rzeczy? W sprawach interesw czsto si zgadza, gdy telefonu uywa si jako rekwizytu. Wobec jakiej publicznoci? Wobec stenotypistki, wobec prokurenta, ktry przypadkiem jest w biurze, wobec modszego urzdnika, ktry wanie wszed, a moe i wobec dziewczyny z centrali; niewielka to publiczno, ale lepsza ni adna. Korzystamy z niej tak samo, jak komik telewizyjny korzysta z pracownikw technicznych studia, jako skromnej namiastki widzw, ktrych on sam nie moe oglda i ktrych reakcji nie moe odgadn. Tote telefon naley do grupy innych rzekomo funkcjonalnych maszyn. Automobil teoretycznie jest rodkiem przenoszenia si z punktu A do punktu B, lecz w praktyce traktuje si go jako symbol wadzy i pci. Motorwka jest teoretycznie rodkiem transportu, lecz w gruncie rzeczy symbolizuje pe i wadz. Tak samo rancho i basen pywacki, podr dookoa wiata i posiado na Florydzie. I tak oto telefon, ktrego zupenie rozsdnie mona uywa do zamawiania towarw w sklepie lub przywoania montera, przemieni si - na wysokim szczeblu urzdowym - w jeszcze jedno narzdzie symbolizmu. Jednake normalnie nie nadaje si do rzeczywistego (w przeciwiestwie do dramatycznego tylko) manifestowania wadzy. Jest na przykad zym rodkiem kontroli pomidzy central i podlegym jej zakadami. Dramatyzuje tylko subordynacj, nieprzekazujc efektywnych polece. Dlatego jest ulubionym instrumentem panikarzy, histerykw, krzykaczy i mtniakw. Z wyjtkiem ostatecznej koniecznoci, wadz wykonuje si najlepiej w drodze osobistego kontaktu i dyrektywy pisemnej, a jeszcze lepiej przez poczenie tych dwch czynnikw, przy czym pierwszy daje natchnienie, a drugi listownie poleca, co naley robi. Mwi si, e prezydent Johnson telefonuje naogowo, sigajc po suchawk tak machinalnie, jak genera siga po map lub starsza dama po sw robtk. Dlatego bdzie rzecz naturaln, gdy zapytamy, czy istniej po temu jakie specjalne powody, czy te oznacza to (jak mona by podejrzewa) brak organizacji i metody. Ale na pocztek suszna bdzie tylko uwaga, e prezydent Stanw Zjednoczonych ma do wykonania takie zadania, ktre kadego urzdnika doprowadziyby do stanu drenia i do telefonicznego obdu. Niezalenie od wszystkich obowizkw ceremonialnych, ktre w Anglii przypadaj krlowej, sprawuje on ca wadz wykonawcz i wszystkie funkcje partyjne, ktre w Anglii przypadaj premierowi. I podczas gdy zakres jego odpowiedzialnoci jest nieograniczony, jego rzeczywist wadz ogranicza konstytucja i Kongres, opinia publiczna i prasa. Dlatego do pewnego stopnia brzczenie w centrali telefonicznej Biaego Domu jest bdem systemu. To, co zaplanowano dla wolnej federacji gmin wiejskich, nie jest z koniecznoci najlepszym modelem organizacji dla dzisiejszego wiata. Dlaczego jednak prezydent - a waciwie kady wyszy urzdnik - staje si naogowcem telefonu? Chocia w instrument ma w sobie co symbolicznego, co moe hipnotyzowa pretendentw do wadzy, to z pewnoci nie powinien by atrakcyjny dla tych, ktrzy s ju na szczycie. Prezydent nadaje styl zachowaniu si wysokiego urzdnika, nie potrzebuje go naladowa. aden gest ani aden haas nie sprawi, aby wydawa si wikszy, ni jest. Czemu

wic ucieka si do tej pantomimy wadzy? Prbujc rozwiza ten kopotliwy problem, musimy przyzna, e telefon, obok stron ujemnych, ma rwnie strony dodatnie. Po pierwsze, moe on przekaza (jeli to jest podane) nastrj popiechu i kryzysu. Po drugie - umoliwia przeoonemu odoenie suchawki po wydaniu polece, udaremniajc w ten sposb wszelk dyskusj, obiekcje i dosyszalny protest. Po trzecie - mona go uy do odparowania wszelkiej dalszej reakcji. Prezydent wyszed z biura i nie wiemy, kiedy wrci" - kamie sekretarka. Na to interesant, zgaszajcy si osobicie, moe odpowiedzie: Bzdury! Widziaem go, jak wchodzi"; ale niewiele mona osign z oddalenia, rozmawiajc z dziewczyn z centrali. Przepraszam" - powie i linia znw si wycza. Zachodzi jednak pytanie,, czy s to naprawd dodatnie strony telefonu. Gdy zwykle nie ma adnej notatki o tym, co zostao powiedziane, adnej pewnoci, e instrukcje zostay zrozumiane, ani penego zaufania, e nastpi po nich jakakolwiek akcja. Ach, ale po wydaniu polecenia telefonicznego mona przecie wysa list lub telegram, jeli chodzi tylko o zanotowanie sprawy". Oczywicie mona, ale powstaje kwestia, czy poprzednia rozmowa telefoniczna bya potrzebna. Czy jakiekolwiek kroki zostan podjte, zanim nadejdzie list? W transakcji handlowej, gdzie w gr wchodz pienidze, odpowied prawie na pewno brzmi: Nie". Czy to samo nie odnosi si rwnie do polityki? Wydaje si by faktem, e rozmowa telefoniczna wskazuje na pewne wahanie ze strony wadzy. Jest ona sondowaniem opinii, prb dowiedzenia si, co naley uczyni, prb dojcia do ewentualnej decyzji. Jaka bdzie lokalna reakcja, jeli...?" Czy sdzi pan, e Kongres zgodzi si na co takiego, jak...?" Czyj kraje NATO popr nas, jeli odrzucimy...?" Ten rodzaj bada moe by potrzebny, ale z pewnoci winien odbywa si na szczeblu poniej szczytu, pomidzy powiedzmy numerami trzecimi" po kadej stronie.! Gdy w wyniku gonego mylenia na szczycie nastpuje osabienie siy decyzji wwczas, kiedy ona zapadnie. Jeli trba dwiczy niepewnym tonem, kt bdzie] si przygotowywa do bitwy? To prawda, e telefon jest najbardziej uyteczny na szczeblach niszych i rednich oraz pomidzy ludmi mniej wicej rwnej rangi, jak to si dzieje szczeglnie midzy rwnymi, braki jakiejkolwiek notatki moe by bardzo korzystny, pozwalajc na rzucanie powiedze, ktrych nikt nie powierzyby papierowi. Czy mylisz, e Dithering nadawaby si na ambasadora w Snafie?" Po maej pauzie! nastpuje zabjcza uwaga: No c... pochodzi z bardzo! dobrej rodziny..." W sprawach handlowych tak samo po krtkiej pauzie mwi si: No c... to jest staraj firma..." Ale takie powiedzenia, jak te, najlepiej brzmia midzy rwnymi sobie. Na najwyszym szczeblu telefon powinno si uwaa za niebezpieczny narkotyk, poniewa udaje on i dramatyzuje dziaanie, ktre w rzeczywistoci moe spowodowa tylko baagan. Kontakt* telefoniczny, ktry moe by niemal bezustanny na szczeblach niszych, winien by rzadszy na rednich, a niemal wyjtkowy na szczycie. Na kadym kolejnym wyszym szczeblu winno si spdza przy telefonie poow czasu spdzanego na stopniu niszym, przy czyni dwie godziny dziennie spdzane na szczeblu czwartym od gry, staj si pitnastoma minutami na szczeblu pierwszym.

Jednake nawet uywany waciwie telefon ma swoje niebezpieczne strony. Zacznijmy od tego, e moe zaj wtpliwo co do identycznoci osoby, z ktr rozmawiamy. - Gadaj goniej! - wrzeszczy niszy oficer na le syszalnej linii. - Czy pan wie, kto ja jestem? - mwi spokojny gos z gwnej kwatery. - Nie. - Jestem gwnodowodzcym. Po krtkim milczeniu niszy oficer pyta: - A czy pan wie, kto ja jestem? Usyszawszy odpowied: - Nie, mwi: - To chwa Bogu. I szybko odkada suchawk. Istnieje rwnie niebezpieczestwo artu. Wyszy urzdnik dzwoni z budki telefonicznej do swego kolegi, naladujc gos prezesa: Mianuj pana czonkiem zarzdu". Nastpnym razem, kiedy taki telefon jest prawdziwy, ofiara poprzedniego kawau odpowiada brutalnym wrzaskiem, z ktrego potem musi si jako wytumaczy. Wreszcie na koniec istnieje moliwo pomyki co do stref czasu. W porze obiadowej postanawiamy zadzwoni z Los Angeles do naszych przyjaci w Londynie, tylko po to, eby si dowiedzie, e pooyli si ju spa. Zbyt mao mona tu zapisa po stronie korzyci, lecz nieche i to mao zostanie powiedziane. Gdy telefon, ktry pozostawia nas bezbronnymi wobec ataku, daje nam take rodki odwetu, o czym wiadczy ponisza anegdota. W miejscowym komisariacie policji szorstko odmwiono wszelkich informacji reporterowi, wypytujcemu o jak drobn strzelanin. Wobec tego o 915 wieczorem reporter poskary si bezporednio komendantowi policji, ktry przyrzek od siebie z domu, e zbada t spraw. O drugiej w nocy komendant zadzwoni do waciciela (nie do redaktora) gazety i rozpocz wylewnie usprawiedliwia si. Nie potrafi panu po-wiedzie, jak mi przykro... To okropne, e ktry
z

moich oficerw... W peni zdaj sobie spraw, e prasa ma

prawo... Badam wanie t spraw i zatelefonuj do pana jeszcze za godzin... Nikt bardziej ode mnie nie stara si dostarcza czytelnikom penych informacji... Bd zawiadamia pana osobicie o dalszym rozwoju wypadkw... itd., itd., itd. Oh, na mio bosk! - zawoaa pica ofiara. - Mam za swoje, wygra pan!" W ten sposb komendant policji Upewni si, e reporter dostanie rano piekieln awantur. Istniej inne sposoby zabicia kota, ni da mu udawi si mietank. Lecz to jest jeden z nich, a umoliwia go wanie telefon.

Jzyk dziennikarski27
Moje dziennikarskie wspomnienia sigaj dziecistwa i dni, kiedy czasami zanosiem artykuy mojego ojca do starego Yorkshire Herald". Pamitam, jak pnym wieczorem, w kadym razie pnym dla dwunastolatka, odnajdywaem drog poprzez sabo owietlone korytarze, pord stukotu pras pukaem do drzwi redaktora i wrczaem artyku samemu wielkiemu czowiekowi. Nie
27 Przemwienie wygoszone w Amerykaskim Stowarzyszeniu Redaktorw Gazet w Waszyngtonie, 22. IV. 1960

byo tam adnych porednich biur ani osobistych asystentw. Nie proponowano, eby przyj znowu w czwartek przyszego tygodnia. By tam po prostu tylko redaktor i ja. W nastpnych latach artykuy byy moje, a nie mojego ojca. W owych czasach gazeta miaa tylko jednego redaktora i on pisywa artyku wstpny. aden niedzielny poranek nie liczy si, jeli Mr Garvin z Observera" nie przedstawi wiatu dokadnie swoich pogldw. To leao w wielkich tradycjach Thunderera" i w Londynie sprawy wyglday tak, e podejrzewano, i redaktor Timesa" kontroluje kraj, by moe w zowrogiej spce z arcybiskupem Canterbury i gubernatorem Banku Angielskiego. W owych czasach - i na to pragn pooy nacisk - gazeta miaa tylko jednego redaktora, a on by potg w kraju. Moje dowiadczenia dziennikarskie wzbogacaem nastpnie w Fortnightly", ktry ukazywa si zawsze raz w miesicu, a potem wsppracowaem z takimi pismami, jak Times", Economist", The Saturday Evening .Post", The New York Times", Punh", The Straits Times", Esuire" i z wieloma innymi gazetami i periodykami. Byem staym wsppracownikiem Econo-mista" i specjalnym korespondentem Manchester Guardian" w 1957 roku. W czasie nieobecnoci Mr Vernon Bartletta, w czasie jego urlopu, poszczcio
m

j gi - gdy przysaem sprawozdanie z wydarze i

uroczystoci zwizanych z uzyskaniem niepodlegoci przez Malaje. Winienem doda, e moja ona pochodzi - ze strony matki - z tej samej rodziny, co Anthony Trollope - a Trollope by zaoycielem Fortnightly" - i kiedy zarczylimy si, bya zastpc redaktora Women's Illustrated", a nastpnie prowadzia dzia poszukiwa zaginionych" w malajskim Sunday Times". A zatem nigdy nie trzymaem si zbyt daleko od farby drukarskiej. I w cigu mniej wicej trzydziestu lat obserwowaem, jak dziennikarskie rzemioso stacza si ze stopnia profesji do stopnia przewanie raczej podego handlu. Redaktorzy starej daty zostali wyparci przez dyrektorw administracyjnych i pod porzdkowani pod wzgldem politycznym dyrektorom agencji ogoszeniowych. Tutaj, w Stanach Zjednoczonych, gazeta staa si rodkiem reklamowym, po siadajcym akurat do materiau prasowego na to, aby zachowa teoretyczny nakad. Sam bdc dziennikarzem, nie mog patrze na wiele biecych gazet z uczuciem dumy. Jednake moim dzisiejszym tematem nie jest stan dziennikarstwa, lecz jzyk uywany przez dziennikarzy. Temat ten sformuowano dla mnie surowo: Dziennikarze nie umiej pisa". Nie podzielam tak bardzo tego zdania ani te, gdyby tak byo, nie ujawniabym tych uczu przed tak specjaln publicznoci. Podobnie jak dobra, istnieje take za reklama osobista. Czuj jednake, e s pewne rzeczy, ktre trzeba powiedzie na temat jzyka uywanego przez dziennikarzy. W wikszoci stanw Unii - poza Illinois - najpowszechniej uywanym jzykiem jest angielski; i w tym wanie jzyku drukuje si wikszo naszych gazet. Wypowiadajc si na temat dobrego i zego uywania tego jzyka, chciabym przede wszystkim zaznaczy, e zdaj sobie spraw z trudnoci zwizanych z yciem dziennikarza. Istniej wykwintni pisarze, ktrzy raz na trzy lata wydaj cienki tomik, pozostawiajc sobie cae tygodnie na zastanawianie si, czy uy tego czy innego zdania. Wynikiem tego moe by, cho czasem nie

jest, wypolerowany wzr angielskiej prozy. Piszc do gazet mamy do wykonania zadanie tego samego rodzaju, z t jednak rnic, e musimy to robi codziennie. Nie powinno nikogo dziwi, jeli nasz poziom bdzie nieco niszy, nasze osignicia nieco mniejsze. Pracujemy w terminach tak sztywnych, jak aktorzy i radiowcy. Choby piro omdlewao i choby niebo walio si na gow, jutrzejsza gazeta musi i na maszyn. Jednake biorc pod uwag to wszystko, wci jeszcze istnieje powd, aby ubolewa nad rodzajem jzyka, jakiego czsto si uywa. Nie jest te zupenie suszne twierdzenie, e popiech tumaczy wszystko. Bardziej istotny jest poziom wyksztacenia dziennikarza i jego pogld na temat ycze czytelnikw. Chciabym powici nieco uwagi tym dwm czynnikom, poniewa nad obydwoma troch si zastanawiaem. By moe, nie jest ju teraz wyjtkiem mody dziennikarz, ktry uczszcza do szkoy dziennikarskiej; na wydzia uniwersytecki powicony, zdawaoby si, tej szczeglnej umiejtnoci. Ciekaw cech owych szk jest to, e ich absolwenci rzadko kiedy znaj stenografi. Skoro tak jest, suszne wydaje si pytanie, czego si nauczyli-Odpowiedzi na to pytanie nie s bynajmniej jednomylne. W niektrych college'ach studentw dziennikarstwa zachca si do wydawania gazety studenckiej, co ja uwaam za strat czasu. W innych - gdzie gazeta studencka mocno tkwi w rkach przyszych inynierw i chemikw, studentom daje si do niewyrany kurs zagadnie wspczesnych. Na adnym z tych wykadw studenci nie naucz si, jak naley pisa po angielsku. By moe, na pewnym etapie studiw mwi im si, jak trzeba redagowa gazet; ale tego na pocztku nikt nie bdzie od nich wymaga. Musi take powsta jeszcze dalsza wtpliwo co do profesorw tego przedmiotu. Jeli oni rzeczywicie wiedz, jak trzeba redagowa gazet, czasem dziwimy si, czemu tego nie robi. Moe dlatego, e mwienie na ten temat jest atwiejsze, a zapewne nawet lepiej patne? Charakter i los takich szk dziennikarstwa musi w duej mierze zalee od osb, ktre mog zaoferowa posad ich absolwentom; przy tym wikszo z nich istotnie nie nadaje si nawet do dziennikarskiej kariery. Dlatego wydawcom gazet nietrudno bdzie ustali pewnych norm, zarwno dajc pierwszestwo absolwentom, ktrzy nie studiowali dziennikarstwa, jak i stawiajc warunek, e ci, ktrzy je studiowali, musz posiada dobr znajomo stenografii, pisania na maszynie, drukarstwa, kompozycji i dokonywania skrtw. Ja sam skonny bybym przyj, e dziennikarstwa najlepiej uczy si w redakcji gazety i e najlepszym do mego wprowadzeniem byby solidny kurs jzykw, ekonomii lub historii. Nic biedniejszego ni w nowoczesny pogld, e wszystkiego powinno si uczy w szkole. Mj nastpny punkt dotyczy ycze czytelnikw. Czytaem ostatnio znakomite dzieo Johna Keatsa Zuchwae Rydwany". Rni si z nim tylko w jednej kwestii, a mianowicie w jego wci podtrzymywanym mniemaniu, e poda jest, przynajmniej do pewnego stopnia, stwarzana przez popyt. Jest to zapewne pozostao czego, o czym czytalimy niegdy w jakim podrczniku elementarnej ekonomii. I oczywicie w jakim elementarnym sensie jest to suszne. W rosncym miecie, pozbawionym lokalnej gazety, moe komu przyj do gowy, e istnieje jej niezaspokojona potrzeba i, by moe, tak jest rzeczywicie.

Jednake w naszym skomplikowanym spoeczestwie o wiele czciej poda stwarza popyt. Publiczno moe nie kupowa wszystkiego, co si jej oferuje, ale rzadko wyobrazi sobie co, czego nie mona by kupi. Ktokolwiek stwarza poda, musi zazwyczaj take stwarza popyt. Tak samo jest z pras. Publiczno mona pouczy, aby przyja pewien pogld, jaka powinna by gazeta (lub film, czy program telewizyjny), ale mona j te pouczy, eby przyja co innego. Wszelka obiegowa opinia o tym, co ma si rzekomo podoba czytelnikom, nie ma wielkiego znaczenia. Dlatego gazety speniaj potencjalnie misj wychowawcz. Nie ma powodu, eby nie miay one poprawi smaku czytelnikw, take jeli idzie o styl prozy. Jednake powtpiewam, czy to jest wanie to, co wiele z nich czyni. Istniej przyczyny, eby mniema, i czytelnicy wymagaj mao, a otrzymuj jeszcze mniej, o ile w ogle co otrzymuj. Jzyk angielski jest wspaniaym rodkiem do wyraenia jakiej historii lub jakiej idei. Brak mu lakonicznoci aciny i surowej precyzji francuszczyzny. Ofiarowuje on midzy innymi olbrzymi wybr sw, uszlachetnionych odwiecznym istnieniem w rnorodnej literaturze. W dziele o szerokim zasigu, w Ksidze Liturgii", bogactwo jzyka obrazuje po prostu rozwleko stylu. Pismo wite przenosi nas w rne miejsca, abymy uznali i wyznali nasze wielorakie grzechy i nieprawoci, i zakazuje nam zataja lub ukrywa je przed Wszechmogcym Bogiem. Na kade dwa sowa, jedno z nich pochodzi z aciny, a drugie - z jzykw germaskich. W ten sposb jzyk ofiarowuje pniejszemu pisarzowi (ktry nie posiada moe wyczucia synonimw z okresu Tudorw) wybr sw o bardzo podobnym, lecz nie identycznym znaczeniu. Zatem my, pisarze, uywajcy mowy angielskiej, dysponujemy ustawicznymi alternatywami. Moemy waha si lub namyla, moemy wybiera lub selekcjonowa. Potem przychodzi czasem na myl sowo odpowiednie lub waciwe, ktre nadaje si lub jest akuratne. Idzie jednak o to, e sowa, jakkolwiek podobne, nie s te same. Istniej subtelne odcienie znacze i oczywicie rnice w dwiku. Sowa: odpowiedni", waciwy", nadajcy si" lub stosowny" nie oznaczaj dokadnie tego samego, a gdyby nawet oznaczay, powinnimy zdecydowa si, czy rytm zdania poddaje w tym miejscu sowo czterosylabowe, trzy-, dwusylabowe, czy moe nawet zawierajce tylko jedn sylab28. Kiedy podczas drugiej wojny wiatowej niemiecki samolot wyldowa przez pomyk na brytyjskim lotnisku, a jego zaoga zrozumiawszy swj bd mdrze wystartowaa natychmiast do Francji, pewien oficer w Ministerstwie Lotnictwa otrzyma zbadanie przygotowania oklnika, w ktrym naleao opisa ten wypadek. Przy kocu rzeczowego sprawozdania wydawa si podany jaki komentarz, choby tylko dla pouczenia innych. Po gbokim namyle oficer, kimkolwiek on by, napisa, co nastpuje: To jest niezadowalajce". Mg uy kadego z rnych innych sw: przeraane", straszne", skandaliczne", naganne", wstrtne", haniebne" lub ze". Ale odrzuci je wszystkie i moim zdaniem bardzo susznie wybra sowo niezadowalajce". Z wielu subtelnych powodw doszed widocznie do wniosku, e to sowo wywrze najwiksza wraenie. I wywaro. Ja przynajmniej nigdy nie za pomniaem tego komentarza ani (w rezultacie) wyda renia,
28 W oryginale angielskimim sowa: appropriate", suitable", i apt" zawierajce wymienion przez autora kolejn ilo sylab,

do ktrego si odnosi. Gdybym suy jeszcze w armii lub w lotnictwie, byaby to jedna z wielu moliwych sytuacji, nad ktr bym si zastanawia i na ktr starabym si by przygotowany. Tak samo sygna z okrtu flagowego Good" i nastpujcy w chwil po nim dalszy sygna ,,God" stara si unika. Wzmianka o tym arcydziele zagodzenia formy powinna przypomnie nam o bogactwie naszego; jzyka. Powinna moe take nasun myl, e krzyczce nagwki stpiy swj efekt wskutek powtarzania si; do tego stopnia, e spokojniejsze owiadczenie zwraca waciwie wiksz uwag. Byoby tak zapewne, gdyby niektrzy redaktorzy zdali sobie spraw, ile maych lub duych sensacji potrafi strawi ich czytelnicy. Jeli codziennie zdarza si kryzys polityczny, jeli na kadej stronie tytuowej zostaje zgwacona jedna uczennica, a druga zamordowana w sam czas na wieczorne wydanie, efekt nowoci jest stracony. Wiksz uwag przyciga wwczas gazeta, ktra zapewnia swych czytelnikw, e nic wanego si nie dzieje. Nie chc cign dalej tego paradoksu, chtnie jednak upierabym si, e najlepsze dziennikarstwo nie polega na wyborze czcionki tytuowej, lecz na doborze i umiejscowieniu sw. Tym, co wchaniamy i co pamitamy, jest dokadno obserwacji, zwizo stylu i oryginalno wyraonej myli. Czy istnieje antologia wielkiego dziennikarstwa w jzyku angielskim? Jeli nie, warto by si zastanowi nad jej projektem. Byaby to ksika z ktrej mody dziennikarz mgby si wiele nauczy. A co jest w tej nauce najwaniejsze? Proponowabym, aby pierwsza lekcja modego reportera bya negatywna. Wierzy on pocztkowo, e istnieje co takiego jak literatura; co, na co moe naraony by w szkole i czego od tamtych czasw troskliwie unika. Literatura, to znaczy Szekspir, Wordsworth, Walt Whitman i T. S. Eliot; obejmuje ona ksiki, ktre naley wspomina z szacunkiem, lecz ktre odstawia si na pk. Przeciwiestwem literatury jest w jego umyle dziennikarstwo, co zupenie rnego. Dziennikarstwo, to znaczy Time Magazine", Readers Digest" i New York Times" Esquire", Playboy" i Kronika Jakatam". Ot, jeli idzie o styl dziennikarski, pierwsza lekcja z pewnoci brzmi tak: sztuka pisarza jest zawsze tym samym. Bez wzgldu na to, czy pisze si ksiki czy artykuy, pisarz prbuje przekaza sw wiedz i wyrazi swoje myli jasno, krtko, precyzyjnie, z pasj i z wdzikiem. Dostosowuje on swj styl do aktualnych czytelnikw i do miejsca, jakim dysponuje; ale c z tego? To dostosowywanie ma mae znaczenie. Jestem rwnoczenie pisarzem i dziennikarzem i pisz zupenie tym samym stylem tak dla wydawcw, jak dla redaktorw. Nawiasem mwic by okres w mym yciu, kiedy pisywaem opowiadania dla wieczornej prasy londyskiej i prowincjonalnej. Opowiadania musiay liczy dokadnie 1750 albo 1200 sw i omiel si powiedzie, e nie byy najgorszym materiaem do zapenienia przygotowanego miejsca na kolumnie. Kade z nich przynosio mi okoo 10 dolarw. Teraz spodziewabym si raczej wicej, ale gazety pewnie i tak nie miayby na nie miejsca. Zostayby wypchnite z Evening Standard" przez taki materia, jak publikowana czciami wersja mojej ksiki Prawo i zyski". Jeli odniosem jaki sukces jako pisarz i dziennikarz, zawdziczam to, jak sdz, w duej
29 Good - dobry, God - Bg.
29

miay bardzo, podobny skutek w uwiecznieniu bdu, ktrego przyszli oficerowie marynarki powinni

mierze waciwoci nisko ocenianej przez moich szkolnych nauczycieli: pewnej gupocie, jeli idzie o uczenie si pewnych rzeczy. Rezultat tego by taki, e inteligentnych ludzi w Harvard doprowadzaem do rozpaczy. Pomimo wielokrotnych wysikw z mej strony, eby zrozumie polityk Stanw Zjednoczonych, byem w tej sprawie tak zmieszany i zakopotany jak zawsze. Ale to moje ograniczenie umysowe, o ktrym tak dobrze wiedz moi wrogowie, a jeszcze lepiej moi przyjaciele, przynosi mi jedn korzy. Jeli raz co zrozumiem - tak jak ostatnio prbowaem zrozumie sprawy podatkowe - potrafi wytumaczy to innym. Dla kogo bardzo bystrego, dla kogo przedmiot by zawsze dziecinnie prosty, nie jest to moe zadanie tak atwe. Bardziej pompatyczni nie zawsze uwaaj za podane, aby to czy owo zostao wytumaczone w ogle. Ale ja wol jasne wytumaczenie i czasami podejrzewam, e dobry dziennikarz nie powinien by zbyt przemdrzay. Tyle o pierwszej lekcji dziennikarskiego stylu. Efemeryczna literatura moe by przecie literatur i powinny obowizywa j w duym stopniu te same prawa. Musi wyjania albo przekonywa, korzystajc w znacznej mierze z tej samej techniki, z jakiej korzystali i jak czasami odkrywali wielcy autorzy przeszoci. Ale co mamy zrobi z gazetami, ktre nie podejmuj. adnej prby, aby waciwie uywa naszego jzyka? Jest ich wiele i mgbym poda przykady. Ale tego pozwlcie mi podsun lekarstwo. Czy ojczysta gazeta lub jakie pismo nie mogoby zamieszcza regularnie kolumny, na ktrej ogaszano by publicznie najgorsze przykady zego dziennikarstwa? Taka kolumna, gromadzca wszystkie rozszczepione bezokoliczniki i podwjne przeczenia, wszystkie pomieszane metafory i wymczone dwuznacznoci, wicej zrobiaby dla dziennikarstwa ni jakakolwiek ilo podrcznikw gramatyki lub zawodowych poucze. To, czego nam potrzeba, to ola czapka, troskliwie i jawnie zakadana. Mnie samego kusi redagowanie takiej kolumny, mam ju zebranych kilka przykadw do pierwszego numeru. Taki prgierz lub taka ola czapka z doroczn nagrod dla gazety, ktra nie bya cytowana w ubiegym roku, zrobiaby wicej dobrego ni wszystkie uniwersytety razem wzite. Czemu by nie sprbowa?

Brodaci barbarzycy
Czyby miaa wrci broda? Istniej oznaki, e to moliwe. W rozmaitych krajach yj modzi ludzie, ktrzy odoyli brzytw. Niektre brody s oznak buntu, symbolizuj sab tsknot za tym, aby by innym. S to brody takich ludzi, jak malarze, projektanci, architekci i poeci. Inne szpec tych, ktrym brak nawet owego profesjonalnego usprawiedliwienia. Kiedy spojrzymy dookoa, nie moemy zaprzeczy, e istnieje tendencja do wochatoci. Jeeli ten prd bdzie trwa, to, co wci jeszcze jest wyjtkiem, doskonale moe sta si regu. Na c wskazywaaby ta moda? Czy to sprawa bez znaczenia, czy dowd ywotnoci, czy te ruch, ktry w zarodku zostanie zmiadony ca potg publicznego potpienia i omieszenia? Na pierwszy rzut oka wydaje si, e zmiany mody w dziedzinie owosienia mskiej twarzy przedstawiaj si zupenie bezadnie, e moda ta ma przypywy i odpywy rwnie pozbawione sensu, jak dzieje wzrostu i upadku dolnego obrbu sukni. Ale pobiene spojrzenie na histori stroju

musi nas przekona, e mody mog by i czsto s znamienne. Tiurniura bya nie tylko modna, miaa te swoj psychologi. To samo dotyczy brody. Noszona przez ludy najbardziej prymitywne, staa si charakterystycznym rysem wielu staroytnych monarchii. Nieomal wszdzie bya symbolem dojrzaoci, mdroci i powanego wieku. Przeciw tej faszywej tradycji pierwsi zbuntowali si Grecy, ktrzy zaczli przyznawa wielk warto modoci, ywotnoci zgrabnej figurze. To, co zaczo si od mody, stao si ostatecznie regu, gdy Aleksander Wielki rozkaza swoim Macedoczykom goli si, czynic z tego spraw dyscypliny wojskowej. Jako pretekst poda, e przeciwnik w bitwie moe chwyci za brod. Prawdziwym motywem bya niewtpliwie ch podkrelenia szczeglnego charakteru tej cywilizacji, ktrej sta si reprezentantem. Ludzie Wschodu mogli sobie nosi brody, Europejczycy nie. Ta wanie tradycja przenikna do republikaskiego Rzymu i staa si rysem charakterystycznym dla okresu jego najwikszej ekspansji. Lecz c to oznaczao? Dlaczego miaoby to mie jakie znaczenie? Miao to znaczenie jako wyraz pewnej postawy wobec wadzy. W staroytnych monarchiach odziany w powczyst szat i brodaty patriarcha by uosobieniem dostojestwa, przy czym szata ukrywaa, by moe, fizyczne niedostwo, a broda osaniaa zapewne sabo podbrdka. Pierwsze lepsze popiersie rzymskiego senatora stanowi tu uderzajcy kontrast, ujawniajc w caej peni charakter twarzy. Jeszcze wikszym kontrastem jest pewien posg, na ktrym Aleksander pojawia si zupenie nagi. Wadza, odziana przez orientaln tradycj w mglist tajemniczo, w wiecie hellenistycznym powierzona zostaa naturze i mskoci ukazanej cakiem jawnie. O osobowoci sdzimy gwnie na podstawie oczu, ust i rk. Brodaty prorok o krzaczastych brwiach, z rkami ukrytymi w rkawach, moe nie mie (to jednak wida) ani inteligencji, ani humoru, ani siy. W bardziej demokratycznym spoeczestwie, przeciwnie, wyborcy mog susznie chcie zobaczy i usysze kandydata na urzd. Przecity podbrdek wiadczy o zdecydowaniu, sabe lub uparte linie wok ust, mikkie oznaki rozwizoci lub saboci - oto rysy, ktre moemy zechcie oceni. We wczesnym redniowieczu przyszli brodaci barbarzycy, a po nich rwnie brodaci zwolennicy islamu. Wtedy wanie losy Europy przedstawiay si najgorzej (w VI i VII w.n.e.), kiedy Frankowie zarzucili brzytw, pozostawiajc to wszystko, co zostao z cywilizacji kapastwu, ktre rwnoczenie i znamiennie - nie nosio brd. Kiedy po roku 1000 n. e. cywilizacja zacza odywa, jej zewntrznym symbolem bya gadko ogolona twarz. Do 1200 roku golono wszystkie podbrdki i tak by ju zostao, gdyby nie krucjaty. Liczni krzyowcy, naladujc swych muzumaskich przeciwnikw, wrcili do domu konno - brodaci i ubrani wedug mody pustynnej. W trzynasto- i czternastowiecznej Europie byo wiele brd, lecz moda golenia si przewaaa jeszcze po czasach Chaucera; do tego stopnia, e ustawa z roku 1447 nakazywaa Anglikom w Irlandii goli si, eby rnili si od Irlandczykw. Postp rzadko jest jednolity, istniay wic nieuniknione zahamowania; najgorsze z nich trzeba przypisa Henrykowi VIII, ktry zapuci brod w roku 1535. To naladownictwo mody francuskiej rozpowszechnio si szeroko, jakkolwiek spotkao si z pewnymi oporami prawnikw i duchowiestwa. Za czasw Jakuba I brody znw zaczy male,

przyjmujc za Karola I ksztat przystrzyony lub vandyckowski, a zniky zupenie za Karola II, ktry nosi tylko leciutki lad wsw. Stulecia od 1650 do 1850 roku oznaczaj dla Wielkiej Brytanii, a moe i dla caej Europy, okres najwikszych osigni. I przez cay ten okres lub przez wiksz jego cz na Zachodzie panowa powszechnie gadko ogolony podbrdek. Podczas gdy szesnastowieczny pisarz mg zauway, e wesoo byo w Izbie, gdy brody decydoway o wszystkim", to nie byo ju brd, eby rozmaza atrament na Deklaracji Niepodlegoci. Stany Zjednoczone, tak samo jak Brytyjska Wsplnota Narodw, stanowione zostay przez - i dla gadko ogolonych; przy czym ta ostatnia, nawiasem mwic, bya dzieem spoeczestwa, w ktrym nie noszono akietw. Wsy zaczy si pojawia w armii brytyjskiej po roku 1798 i byy wyranie widoczne pod Waterloo, ale tak one, jak i bokobrody w roku 1800 stanowiy jedynie wyjtki potwierdzajce regu. Co wicej, bokobrody skoczyy sw karier, jako oznaka sucych, zastrzeone dla majordoma, wonicy, lokaja, dokeja i chopaka stajennego. Pierwsze wiksze cofnicie si wspczesnej cywilizacji nastpio w latach 1845-1850. Trudno powiedzie, dlaczego tak si stao, lecz sam fakt nie ulega wtpliwoci. Wida to na przykad w architekturze. W pewnej chwili (1845) ludzie buduj sensowne, cho bezduszne domy o klasycznych ksztatach. Nieco pniej (1847) wznosz romantyczne budowle, co zbiega si, moe znamiennie, z Manifestem Komunistycznym. Zaraz potem nastpuje Napoleon III i moda na spiczaste brdki Trzeciego Cesarstwa. Przez pewien czas Francuza poznaje si po noszeniu tego dodatku, lecz Wojna Krymska poczya Francuzw i Brytyjczykw. Generaowie francuscy: St. Arnaud, Canrobert, Bosuet, Pellisier - wszyscy nosili brody. Brytyjczycy: Raglan, Cardigan, Evans, Brown, Burgoyne i Campbell - byli ogoleni. Gdy kampania skoczya si w roku 1858, bohaterowie Wielkiej Brytanii byli brodatymi palaczami cygar, ktrzy wycofali si, by y w odraajco brzydkich domach, zwanych Inkerman" i Alma". Inni, mniej bohaterscy, mogli przynajmniej naladowa .brod (i cardigana")30 i czynili tak. Nastpi Ruch |Ochotniczy, ktry kadego mczyzn w Wielkiej Brytanii uczyni onierzem i w ten sposb uprawni go, jeli nie zmusi, do zapuszczenia wsw. Tak wic wszdzie byy brody i wsy, a ich las zgstnia najbardziej w latach 1880-1890. W roku 1900 mska twarz zacza si wynurza z tych krzeww, lepiej byo j wida okoo roku 1910 i od tego czasu zostaa ju przewanie gadko ogolona, z tym, e brod wolno mie w brytyjskiej marynarce, a wsy (nie brod!) w brytyjskiej armii. Z tego historycznego zarysu jedno wynika jasno, mianowicie, e gadko ogolona twarz zwizana jest z Zachodem we wszystkich okresach jego przodownictwa. Broda charakteryzowaa okresy upadku i niepewnoci. Broda jest oson wahania i zwtpienia; pomidzy 1650 a 1850 nie byo ich wiele. Jak mona tego dowie? Zastanwmy si raz jeszcze nad ostatnim brodatym pwieczem 1858-1908. Architektura bya w upadku, zacza si rozwija dopiero od roku mniej wicej 1890. Sztuka, prawie martwa, zacza odywa dopiero pod koniec stulecia. Ubir by bardziej nonsensownie niewygodny ni kiedykolwiek przedtem czy potem. Umeblowanie i urzdzenie
30 Rodzaj wenianego akietu, nazwany tak od nazwiska generala

wntrz osigno szczyt niewygody, brzydoty i masywnoci. Teatr by pozbawiony ycia, a powana muzyka ya dziedzictwem przeszoci. Religia wiele znaczya w yciu spoecznym, lecz wtpliwoci podkopyway jej podstawowe zasady. I podczas gdy Amerykanie wiedli wojn midzy sob, kaznodzieje wiedli wojn z samymi sob. Okres ten by istotnie pod kadym wzgldem bardzo nieatrakcyjny. Ale dlaczego w tym caym baaganie broda jest rzecz tak zasadnicz? Poniewa bya gstwin, poza ktr ludzie starsi mogli ukry swoje niepewnoci. Wezwany do objanienia prawdy Genesis, starszy teolog ukry si poza barier, ktra moga wyobraa mdro wiekw. Pytany o organizacj armii, ksi Cambridge mg wycofa si za sw brod, a posuniciu temu mg towarzyszy dym cygara. Interpelowany na tematy pci, wiktoriaski nauczyciel mg wykrtnie skudacie. Wypytywany przez on, wiktoriaski lekkoduch mg uy brody dla zakrycia rumieca. Broda, moga zaj miejsce mdroci, dowiadczenia, argumentu lub szczeroci. Moga da starszemu mczynie presti, nie oparty ani na adnych osigniciach, ani na zdolnociach umysowych. Moga suy - i suya - jako ochrona pretensjonalnoci, pompatycznoci, nieuczciwoci i tpoty. A teraz s oznaki, e broda moe powrci. Jeli tak si stanie, moemy by pewni, e jej celem bdzie to samo, co przedtem. Modzi ludzie, ktrzy teraz s brodaci, mog by jeszcze bardziej brodaci, gdy dojd do wieku redniego. A jeli teraz s w kopocie, gdy usiuj si zdecydowa, w co wierzy, lub co prbowa robi, w pniejszym yciu bd w jeszcze wikszym kopocie. Artysta, niezdolny do wyraenia si w sztuce, architekt, ktrego budowle s pozbawione sensu, projektant, nie umiejcy wyjani, o co mu idzie, i poeta, ktrego sowa s niezrozumiaym bekotem, to s owi brodacze przyszoci i przeciw nim jak na wojnie powinny powsta zastpy ludzi szczerych. Precz z ca t tajemniczoci i pretensjonalnoci! Patrzmy na siebie tacy, Jacy jestemy, nie pragnc wyda si mdrzejszymi ni w rzeczywistoci. Jeli chcemy wywrze wraenie na innych, niech ono bdzie wynikiem naszych czynw lub sw, a nie usiowaniem zwrcenia na siebie uwagi przez swj odmienny wygld. W marynarce brytyjskiej wolno nosi brody, lecz tylko wtedy, gdy wygldaj one przyzwoicie - wolno im rosn przez dwa tygodnie. Marynarzowi, ktry po tym okresie wyglda po prostu jak nie ogolony, kae si ogoli powtrnie. A przedtem marynarz musi prosi o pozwolenie na zapuszczenie brody". W rozleglejszym wiecie ldowym winno si stosowa ostrzejsz regu. Na wszystkie proby, z maymi wyjtkami, gos opinii publicznej powinien odpowiada dononie: ZAATWIONE ODMOWNIE!" Zalew papieru Zagadnienie papieru w nowoczesnym wiecie datuje si od wynalazku maszyny walcowej, ktrej zaczto uywa okoo roku 1867, a ktr wkrtce potem zastpiono ulepszonym modelem, zwizanym z nazwiskiem Fourdriniera. Wskutek tych wynalazkw papier wyrabiany ze szmat zastpiono taszym, lecz mniej trwaym papierem, wyrabianym z miazgi drzewnej. Od roku 1870 maszyna wesza w powszechne uycie i tak pozostao po dzi dzie. Wiele rodzajw papieru produkowanego w ten sposb przeznaczono do opakowa. Mamy zatem papiery tuszczoodporne,

satynowe, bibukowe, papiery uywane na torebki sklepowe i na przylepce, na koperty z poborami i do owijania cukierkw. Z punktu widzenia opakowa papier sta si bogosawiestwem ludzkoci, kojarzc si jedynie z prostymi przyjemnociami ycia: z poborami, prowizjami, okazjami witecznymi i podarunkami. To prawda, e stay zwyczaj opakowywania wszystkiego stworzy dla gospodyni domowej problem, co zrobi z codziennym gromadzeniem si papieru, nie jest to jednak problem nie do rozwizania. Co do mnie, powiedziabym, e papier uywany do opakowa jest papierem nieszkodliwym, jeli nie dobroczynnym. Ale inne rodzaje papieru kojarz si z rzeczami bardziej szkodliwymi: z wtpliwym bogosawiestwem papieru uywanego na druk Pienidzy, na recepty lekarskie, na wezwania podatkowe i na proby o wiadczenia charytatywne. Jednake gorszy ni jakikolwiek z tych rodzajw jest papier uywany p0 prostu do korespondencji. Historycy zwykli byli zalicza papier i proch strzelniczy do wynalazkw, ktre dziel czasy nowoytne od historii redniowiecznej, uwaajc przy tym papier (do druku) za bardziej wybuchowy. Lecz papier uywany do korespondencji pozosta wzgldnie nieszkodliwy a do czasw po roku 1870. By ju w cigu XVI i XVIII wieku narzdziem biurokracji; lecz jeszcze nie w tych rozmiarach, do jakich musieli si przyzwyczai nasi dziadkowie. Sam biurokracj wynaleziono w istocie rzeczy w okresie duo wczeniejszym: w staroytnym Egipcie i w dynastycznych Chinach. W czasach nowoytnych odkry j na pewno Filip II, krl Hiszpanii, w celu kontroli imperium, ktrego Ameryka bya zaledwie czci. Lecz zwyky strumie wskazwek i instrukcji, upomnie i nagan, ktre Filip mg wysya, by ograniczony w swej masie wskutek istnienia gsiego pira i pergaminu, szmacianego papieru i atramentu. Podobnie ograniczone byy informacje, ktrych mg wymaga w cyfrach, statystykach i wykazach. I dla nas to dobrze, e tak wanie byo. Gdyby rozporzdza wspczesnymi rodkami druku i powielania, pisania na maszynie i powielaczu, potrafiby stumi bunt w Niderlandach po prostu ciarem korespondencji. Wilhelm Milczcy zostaby zmuszony do jeszcze bardziej kompletnego milczenia, a Elbieta I Angielska zmaraby o wiele wczeniej, ni to uczynia w rzeczywistoci. Dopiero po roku 1870 strumie papieru (taki, jakim go zna Filip II) sta si huczcym potokiem XX wieku. Dzi wszyscy grzniemy w papierze, brniemy po kostki w oklnikach rzdowych, po kolana w korespondencji, po piersi w ogoszeniach i ulotkach. Boe, uchowaj, abym powiedzia cokolwiek przeciwko fabrykowaniu papieru drukarskiego. Jako autor, wiem dobrze, e jest on ywotn si cywilizacji. Ale podobnie jak z innych dobrych rzeczy mona z niego zrobi zy uytek nawet fabrykant musi sobie z tego zdawa spraw. To nasze wasne stulecie rozwino szybko komunikacji, obfito papieru, zwielokrotnienie kopii i szeroko rozprzestrzeniony panalfabetyzm, czyli bezporednie przyczyny powodzi papieru. eby zilustrowa, co rozumiem przez powd papieru, poprosz, ebycie si zastanowili nad dniem pracy dwch dyrektorw. Nazw ich A i B. Dyrektor B przychodzi do biura, eby si przekona, i na jego tacy z korespondencj pitrz si teczki, dokumenty, listy i memoranda. Zanim potrafi przejrze wicej ni trzy spord nich, dzwoni telefon, a ledwie odoy suchawk, zjawia si pierwszy interesant. Pord ustawicznych przeszkd walczy z fal papieru, nie uporawszy si jeszcze z szecioma listami, gdy poczta przynosi ich o dziesi wicej. Walczy

dalej, ledwie zdywszy zje lunch, a pnym popoudniem ma ju sytuacj opanowan. Stos na tacy wpyww zacz si kurczy. Topnieje i znika, i ostatnie listy zostaj podpisane. Pnym wieczorem, dugo po odejciu wszystkich innych urzdnikw, dyrektor B wstaje z krzesa z uczuciem, e wygra walk. Zaatwi kadego interesanta, przyj kady telefon, a kady list, ktry wpyn, otrzyma odpowied. B czuje, e dobrze wykona sw prac. Omiela si sdzi, e niewielu innych potrafioby zrobi tak wiele. Znuony, zbiera si do odejcia. Ale czy naprawd dobrze pracowa? W istocie rzeczy nie dokona niczego. Pozwoli, eby powd papieru ograbia go z inicjatywy. Prowadzi tylko walk czysto defensywn, nie majc czasu, eby si czego dowiedzie, o czym pomyle lub co zaplanowa. A co by byo, gdyby zachorowa? Dzieje i legendy holenderskie pene s opowieci o tamach - o klsce, gdy morze je przeamie, o bohaterstwie chopca, siedzcego na rwie, ktrdy przepywa woda, o obietnicy rzdu, a nada si temu zagadnieniu zasadnicze pierwszestwo trudnej decyzji ma stanu, ktry wydaje rozkaz, by tamy otwarto. Nasz obraz przedstawia okolic lec poniej poziomu morza, ktr jedynie krucha bariera oddziela od zagraajcych wd. Tak samo jest z korespondencj B. Niech tylko zachoruje, a tamy prysn. Papier wleje si do biura spienionym potokiem. Prze leje si z tacy wpyww, spadnie kaskad z biurka i za wiruje wok fotela, a poziom wody podniesie si szybko z podogi ku sufitowi. Po dziesiciodniowej nieobecnoci B ju w ogle nie moe wrci. Biuro jest pene, drzwi na korytarz si nie domykaj i papier wylewa si na schody. Nie pozostaje mu nic innego, jak tylko popeni samobjstwo. W przeciwiestwie do tego dyrektor A, ktry rozpoczyna swj dzie pracy nieco wczeniej, o 930, odpowiedzia ju na pidziesit listw, czsto skrobic na nich tylko tak" lub nie". Potem koczy z tym i zaatwia sze lub osiem rozmw telefonicznych. O 950 zwouje konferencj personelu, ktra trwa dokadnie dziesi minut. O 10 udaje si w obchd fabryki, teraz zacza si jego prawdziwa codzienna praca. Wszystko widzi i z kadym zamienia par sw, zauwaa, gdy maszyna jest za gorca i gdzie marnuje si elektryczno, stwierdza, e zatka si kana, pyta nadzorc robotnikw, czy jego ona wrcia ju ze szpitala, dowiaduje si nazwiska nowego czeladnika, rozmyla nad sposobem zmiany systemu dostaw surowca. Jeli wrd robotnikw panuje niezadowolenie, dyrektor A widzi, jak ono narasta. Jeli kierownicy oddziau wkien lnianych maj jakie zmartwienia, A wie o nich wszystko. Jeli kawa w robotniczej kantynie nie nadaje si do picia, A bdzie pierwszy, ktry to stwierdzi. Gdyby w fabryce wybuch poar, A pierwszy znajdzie si na miejscu z rczn ganic. Korespondencja, ktra przyszpilia B do jego biurka, nie jest dla A jego dzienn prac; jest tylko przeszkod. On uwaa, e jego prawdziwa praca polega na kontakcie z ludmi i rzeczami, a nie z papierem; chyba e, oczywicie, produkowaby wanie papier. Niektrzy sdz, e dyrektor A jest rzeczywicie czowiekiem bardzo kompetentnym. Jest to dobrze znany typ czowieka w USA. Lecz czy wolno mi zwrci uwag, e dyrektor B te jest tu i wdzie dobrze znany? Czy wolno mi na koniec zwrci uwag, e uosabia on typ czowieka nieudolnego, ktry staje si zbyt powszechny - czowieka, ktry schroni si za swym biurkiem, czowieka, dla ktrego jego praca okazaa si czym, co go przerasta?

Administrowanie staje si zbyt czsto spraw upychania papierkw, podpisywania i parafowania. Czy pozostajemy w subie rzdowej, czy w prywatnym przedsibiorstwie, mamy to do zawdziczenia fabrykantom papieru; albo w kadym razie niektrym z nich. Ale pomidzy administracj publiczn a administracj wiata interesw istnieje rnica. Gdy poza papierem s istoty ludzkie i sprawy, czasem wane i cenne, czasem zwyke i tanie; i to wanie ze wzgldu na nie musimy stara si o sukcesy lub ponosi niepowodzenie w interesach. W administracji pastwowej wszystko zaczyna si i koczy na teczce z aktami. W interesach w koniec jest zbiorczym zestawieniem bilansowym z ogln sum wypisan czarno - lub czerwono. Znaczenie owego zestawienia bilansowego moe nie zawsze by oczywiste; lecz z pewnoci istnieje. Co wicej, stanowi werdykt, od ktrego nie ma odwoania. A porednim sprawc oglnego wyniku, wypisanego czerwono bilansu ujemnego przy kocu roku, jest czsto zalew papieru. Bo czowiek, ktrego czas upywa na zaatwianiu korespondencji, nie ma moliwoci pilnowania samego siebie, spotykania si z ludmi i zastanawiania si nad tym, dlaczego praca zorganizowana jest w pewien okrelony sposb - skoro mona by j wykona inaczej, jeli nawet jej cz mogaby okaza si niepotrzebna. W naszym wiecie koncerny przemysowe powikszaj si i cz z sob, stwarzajc wci wiksze jednostki i obsugujc wci bardziej rozlege rynki. Coraz nas wicej zostanie wcignitych w mechanizm kombinatw, ktry z koniecznoci staje si coraz bardziej rozprzestrzeniony i zawiy. Bdziemy musieli natkn si na wszystkie trudnoci, ktrych symptomem i symbolem zarazem sta si zalew papieru. I to s wanie trudnoci, ktre musimy sprbowa pokona. O ile jednak istnieje jakie rozwizanie, to sdz, e moe ono by nastpujce. Podczas gdy telefon, samolot i poczta lotnicza umoliwiy centralizacj w stopniu dotychczas nieosigalnym, podczas gdy centralna wadza w imperium przemysowym moe dzi wykonywa codzienn i cogodzinn kontrol nad jego odlegymi czciami, nie pociga to za sob w praktyce niczego mdrego. Powiedziabym, e najlepszych wynikw nie osiga si przez szczegowe nadzorowanie, lecz pozwalajc rozmaitym jednostkom ujawnia wasn inicjatyw. Ze wzgldw finansowych i ze wzgldu na masowe zakupy centralna kontrola moe by potrzebna. Ale nie dawcie jednostek produkcyjnych. Nie gnbcie ich dyrektywami. Nie zalewajcie ich papierem. Bd pracowa lepiej, jeli pozwoli im si na uywanie wasnego zdrowego rozsdku. Nie stwarzajcie takiej sytuacji, w ktrej zabija si wszelk inicjatyw wokoo, a wszelkie chwile wytchnienia w orodku kierowniczym. Nie wyobraajcie sobie nigdy, e dokument znaczy wicej ni yjcy czowiek. Pamitajcie na koniec, e waciwe nastpstwo spraw wyglda w ten sposb: 1) Rzecz, ktr naley wykona. 4)Sowo, ktre naley powiedzie. 6)Zdanie, ktre naley napisa. 8)Strona, ktr naley przeczyta. Drugie Prawo Parkinsona Wydatki wzrastaj wraz ze wzrostem dochodu. Drugie Prawo Parkinsona, podobnie jak

pierwsze, opiera si na codziennym dowiadczeniu, ujawnia si, skoro tylko si je ustali, jest rwnie oczywiste, jak proste. Kiedy kto otrzymuje podwyk pensji, zarwno on, jak i jego ona skonni s zastanawia si, w jaki sposb naley wyda w dodatkowy dochd: tyle na polis ubezpieczeniow, tyle na konto oszczdnociowe w banku, tyle na fundusz powierniczy dla dzieci. Mogliby rwnie dobrze oszczdzi sobie trudu, gdy w ogle adna podwyka nie wchodzi nigdy w rachub. Dodatkowa pensja zostaje spokojnie wchonita, pozostawiajc rodzin zaledwie ze zrwnowaonym budetem, a czsto z deficytem, ktry wanie wzrs. Indywidualne wydatki nie tylko wzrastaj wraz ze wzrostem dochodu, lecz maj tendencj do przekroczenia go, co prawdopodobnie dzieje si zawsze. Mniej powszechnie wiadomo, e to, co dotyczy jednostek, dotyczy rwnie rzdw. Jakikolwiek byby dochd pastwowy, zawsze znajdzie si naglca potrzeba wydania go. Lecz midzy rzdami a jednostkami istnieje ta zasadnicza rnica, e rzd rzadko zastanawia si, jaki jest jego dochd. Gdyby kto z nas zastosowa metody skarbu pastwa do naszych spraw prywatnych, powinni bymy zignorowa cao naszego dochodu i zastanawia si tylko nad tym, na co bymy chcieli go wyda. Moglibymy zdecydowa si na drugi samochd, na rozbudow domu, rwnie dobrze na motorwk, jak na Jacht, na posiado wiejsk w Cotswolds i na dugie wakacje na Bermudach. Wszystkie te rzeczy, moemy to sobie powiedzie, maj znaczenie zasadnicze. Pozostaoby jedynie dostosowa nasz dochd do opacenia tych wszystkich yciowych koniecznoci; i gdybymy w ogle oszczdzali, odbywaoby si to w dziedzinie podatkw. Odwrotnie rzd, ktry zastosowaby metody indywidualnej gospodarki finansowej do wydatkw publicznych, zaczby od prby oceny, jaki powinien by jego rzeczywisty dochd. Jeli ma si tyle do wydania, to ile trzeba przydzieli i na co? Rzd, ktry zdecydowaby si na to zupenie nowe podejcie, byby odpowiedzialny za rewolucj w publicznej gospodarce finansowej. W tych szkicach autor pragnie przede wszystkim podda myl, e taka rewolucja jest spniona. Dochd pastwowy w przeciwiestwie do dochodu osobistego jest historycznie zwizany z wojn. We wszystkich systemach skarbowych zawsze istniay wiadczenia na rzecz okresowych wydatkw na wypadek konfliktu. W okresie niebezpieczestwa, gdy zagroone s nasze interesy, nasze idee, nasz honor lub nawet nasza egzystencja, zgadzamy si zapaci prawie kad cen za zwycistwo. Wojna si koczy, a wraz z ni okresowe wydatki, ktre kady uwaa za mniej lub wicej nieuniknione. W teorii dochd pastwowy powinien spa do mniej wicej poprzedniego poziomu. W praktyce rzadko tak si dzieje. Podczas gdy dochd pastwowy utrzymuje si niemal na poziomie wojennym, wydatki w okresie pokoju wzrastaj do tego samego poziomu. W dawnych czasach dziaanie tego prawa lekko powstrzymyway, szczerze mwic, dwa czynniki, ktre nie dziaaj ju duej. Po pierwsze, zwykle sdzio si, e w okresie pokoju podatki trzeba nieco zredukowa, aby mc zwikszy je znowu w okresie wojny. Jednake w cigu stulecia, w ktrym kada wygrana wojna uwaana jest za ostatni, teoria ta nie znajduje ju poparcia. Po drugie, istniej rodzaje rozrzutnoci, ktre przynosz coraz mniejsze efekty. Wydatki na bankiety i przyjemnoci z tancereczkami maj (ostatecznie) jakie fizyczne granice. Niestety to samo nie

odnosi si do rozrzutnoci resortowych i technicznych. Doradcy ekonomiczni i kulturalni mog mnoy si poza granic, gdy o utrzymankach myli si ze znudzeniem, a nawet gdy myli si o nich jako o czym nie do zniesienia. Zarwno pod wzgldem finansowym, jak i estetycznym sytuacja nieskoczenie si pogorszya. W krajach takich jak Wielka Brytania i Stany Zjednoczone inicjatywa w publicznej gospodarce finansowej wychodzi od jednostek administracyjnych, ktre co roku okrelaj swoje potrzeby na rok przyszy. Po uwzgldnieniu kosztw aktualnych i kosztw na przyszo, dowiadczony urzdnik pastwowy dodaje do caej sumy 10%, przyjmujc (nie zawsze susznie), e jego dania zostan na jakim szczeblu zakwestionowane przez wydzia finansowy. Przyjmujc jednake, e oczekiwany spr nastpuje, dodane 10% zostaje skrelone na szczeblu resortu, gdy dochodzi do sporzdzenia cznego preliminarza. Do tego preliminarza szef resortu znowu dodaje 10%, przyjmujc (nie zawsze susznie), e jego dania zostan zakwestionowane Przez Ministerstwo Skarbu. Po oczekiwanej dyskusji zrewidowany preliminarz zostaje przedoony odpowiedzialnemu ministrowi; w Anglii jest nim minister skarbu, ktry czy dania wszystkich resortw w ogln sum i decyduje, jaki powinien by dochd, aby dorwna wydatkom. Po uzgodnieniu ze swymi kolegami Przedstawia narodowi rachunek. Oto jest oglna suma rzdowych potrzeb, a oto s podatki, ktre ludno bdzie musiaa zapaci. Lecz co si dzieje, spytacie, z gwarancjami? Czy nie przedkada si sprawozda i preliminarzy budetowych przedstawicielom narodu? Czy nie istnieje Ministerstwo Skarbu, ktre jak pies acuchowy ma strzec grosza publicznego? Czy nie ma przepisw ustanowionych po to, by hamoway rozrzutno i marnotrawstwo? Wszystkie te gwarancje niewtpliwie istniej. e s one daremne, wida to ze znanych rezultatw. Powody ich nieskutecznoci s jednak mniej oczywiste i, by moe, warto je zbada, s bowiem nie tylko ciekawe same w sobie, lecz take mog dostarczy klucza do moliwych ulepsze. Krtko mwic, odpowied polega na tym, e sprawozdania budetowe s bez znaczenia, Ministerstwo Skarbu dziaa niewaciwie, a przepisy s tak obmylone, e nie tyle utrudniaj, ile uniemoliwiaj oszczdno. eby zaj si najpierw sprawozdaniami i preliminarzami przedstawianymi Izbie Gmin i dostpnymi dla spoeczestwa, warto si dowiedzie, e procedura wpyww Skarbu Krlewskiego, datujca si mniej wicej od roku 1129 i obejmujca Kasjera, Karbownika
31

Rewidenta Ksig, Kancelist, Pisarza Podatku Feudalnego i kilku Szambelanw, przetrwaa do roku 1826. Jednak niezalenie od tego, trzeba wiedzie o fakcie podstawowym - sprawozdania takie, jakie s, zostay przeznaczone do uytku w pewnym szczeglnym okresie historii. Zostay wprowadzone w ycie podczas Drugiej Wojny Holenderskiej (w roku 1666), a ich gwnym celem byo zapobieenie temu, aby Karol II nie wyda pienidzy przeznaczonych na marynark wojenn na ksiniczk Portsmouth. Nawet jeli idzie o ten cile ograniczony cel, obrana metoda nie odniosa adnego nadzwyczajnego sukcesu. Dlatego zrewidowano w system, tak e przybra sw obecn form w roku 1689 i od tego roku w mniejszym lub wikszym stopniu powstrzymywa
31 W oryginale Tally-Cutter" - historycznie: urzdnik zajmujcy si sprawami wierzytelnoci - nazwa pochodzi od karbownicy", czyli karbowanego kija, ktrego poow dostawa wierzyciel, a poow dunik.

Wilhelma III od wydawania pienidzy na jego przyjaci - ktrzy nawet nie byli dziewcztami. Forma skadania sprawozda finansowych obmylona pocztkowo dla strzeenia szuflady z pienidzmi publicznymi datuje si od czasw, zanim jeszcze ludzie (z wyjtkiem takich niekonformistw jak Defoe) powszechnie znali podwjn ksigowo. Datuje si ona, co wicej, od czasw, gdy niewielu gentlemanw znao nawet cyfry arabskie, a tarcza zegara w gospodarskim obejciu pokazywaa tylko cyfry rzymskie, gdy mona byo przypuszcza, e ludzie posiadajcy klasyczne wyksztacenie bd je zna. Z tego powodu owe publiczne sprawozdania, nawet nie wedug ich ostatniego wzoru z roku 1689, staj si teraz przestarzae. To prawda, e w wyniku bada przeprowadzonych w latach 1828- 1829 zrewidowano je, ale wyraajcy gosy mniejszoci raport fachowego ksigowego odoono na bok wskutek zalece urzdnikw pastwowych; byli oni przeciwni podwjnej ksigowoci i pozostawili nietknity cay poprzedni baagan pomidzy aktywami i pasywami, rachunkiem majtkowym a rachunkiem biecym. Dlatego w roku 1904 Thomas Gibson Bowles, pose do parlamentu, mg opisa sprawozdanie finansowe jako niesystematyczne, nienaukowe, skomplikowane przedstawiane tak, aby ukry, a nawet faszowa fakty". W roku 1957 Mr John Applebey zauway, e ludzie odpowiedzialni za publiczne sprawozdania finansowe wydaj si by ogupieni nimi tak samo, jak wszyscy inni. Mwic pokrtce, suszny jest wniosek, e wszystkie sprawozdania budetowe niezupenie odpowiadaj biecym metodom rachunkowoci. Jako rodek kontroli jako system bezstronnej informacji, prawie e nie s warte papieru, na ktrym je wydrukowano. Sprawozdania, ktre mogyby zniesawi i zdyskredytowa trzeciorzdne towarzystwo, zajmujce si wycigami psw, s co rok uroczycie przedstawiane narodowi, a czsto przedstawiane s przez businessmana, ktry powinien sam wiedzie wicej i wie wicej. Dalekie od ulepszenia w formie, owe sprawozdania staj si bardziej skomplikowane i mtne, gdy wchodzce w gr sumy rozmnaaj si i puchn. S nieprawdziwe i nie-zbilansowane. W interesie sprawozdawcy jest podawanie faktw o pozycji finansowej w jzyku interesw, ktrym s pienidze. W tym jzyku ma on mwi prawd i tylko prawd. Lecz ci, ktrzy przedstawiaj sprawozdania narodowi, nie robi nic w tym rodzaju. Przedstawiaj oni tylko obraz archaicznego i dostojnego baaganu. A co na to Ministerstwo Skarbu, w stranik dobra publicznego? Przyjta zasada brzmi, e nad nowymi wydatkami czuwa ministerstwo, nad starymi same resorty. Ale jaki to jest rodzaj finansowej kontroli? Podzia odpowiedzialnoci nie ma znaczenia, gdy problem prawdziwej oszczdnoci jest jeden i jest niepodzielny. W takim systemie da si dodatkowego urzdnika, podczas gdy zatrzymuje si zbdnego. Nigdy si nie powie, e jaki urzd jest niepotrzebny, z obawy, e kiedy znowu si go bdzie potrzebowa, a jego przywrcenie bdzie oznacza nowe podanie do Ministerstwa Skarbu. Wyrzeczenie si etatu w departamencie A take wcale nie uatwi ustanowienia innego etatu w departamencie B, gdy w rzeczywistoci dwa te problemy rozstrzygaj osobne wadze jako sprawy najzupeniej sob nie zwizane. Taka praktyka moe jedynie prowadzi do nieodpowiedzialnej postawy wrd tych, ktrym nie wolno ogarn problemu jako caoci. A z dowiadczenia wiemy, e ludzie doroli traktowani jak dzieci potrafi zachowywa

si bardzo po dziecicemu. Rola przepisw obowizujcych urzdnika polega waciwie na dodaniu sztywnoci do marnotrawstwa. Cay system otwierania kredytw wygodny jest jedynie dla buchalterii kasowej, a bezuyteczny dla celw kontroli. eby od tego zacz, sumy przyznane resortowi nie reprezentuj kosztw, ktre on ponosi. Kredyty przyznawane siom ldowym nie obejmuj papieru, gdy dostarcza go Drukarnia Pastwowa Jej Krlewskiej Moci; kredyty przyznawane Drukarni Pastwowej nie obejmuj budynkw (gdy te nale do Urzdu Robt Publicznych) i tak to cignie si dalej. Otwarte kredyty nie zgadzaj si take z programem dziaalnoci. I tak fundusze Marynarki obejmuj pozycje od 1 (na pace) do 15 (na dodatkowe kwatery dla maestw), z oddzielnymi kredytami na takie rzeczy, jak budownictwo okrtowe, uzbrojenie i Urzd Admiralicji. Podobnie budet wojskowy jest podzielony na pozycje wedug nastpujcych funduszw: nr 1 pace, 7 zaopatrzenie, 9 magazyny wojskowe i tak dalej. Ale ani Marynarka, ani Armia nie s w ten sposb zorganizowane. Marynarka zorganizowana jest wedug jednostek pywajcych i ldowych. Armia zorganizowana jest wedug batalionw, baterii, magazynw i szk, dla ktrych nie wykazuje si osobno adnych kosztw. System ten zapewnia jedynie, e pienidze przeznaczone na pojazdy nie zostan wydane na bro. Ale co by si stao, gdyby zostay wydane? I gdzie przebiega linia rozrnienia? Parlament nie bdzie si tym zajmowa. Skrupulatna izba Gmin mogaby z pewnym poytkiem czuwa tylko nad stosunkiem kosztw administracji do kosztw wojskowych. Ile dodatkowych batalionw mona by utrzyma za sum wydan na wydzia finansowy Ministerstwa Wojny? Czego w razie niebezpieczestwa bdziemy potrzebowa z wikszym prawdopodobiestwem - formularzy czy bagnetw, ksig buchalteryjnych czy armat? To jest sprawa polityki, podczas gdy cakowity przydzia pienidzy na mundury jest prawie wycznie spraw eksperta. Obecna sztywno przepisw jest zwyk strat wysiku, pienidzy, czasu i nie suy adnemu poytecznemu celowi. Tyle o urzdowych gwarancjach. Poniewa s one bezskuteczne, jedynym hamulcem marnotrawstwa pozostaje prasa i opinia publiczna. Mona by pomyle, e ich dziaanie bdzie owocne, gdy prasa nie ywi zbytniej mioci do biurokracji, a w bezporednim interesie masy podatnikw ley zaatwienie ich spraw zgodnie z duchem oszczdnoci. Czemu by prasa i opinia publiczna miay okaza si bezradne tam, gdzie dotyczy to tak ywo ich wasnych interesw? Odpowied na to pytanie brzmi - prawdziwa oszczdno nie moe by narzucona jakiej organizacji z zewntrz, musi ona zaczyna si w jej centrum. Od czasu do czasu prasa istotnie podnosi krzyk na temat oficjalnej rozrzutnoci, publikujc szczegy dotyczce oczywistego marnotrawstwa, czemu odpowiednie resorty czsto s w stanie zaprzeczy. O wiele czciej ataki s po prostu ignorowane, gdy urzdnicy pastwowi dobrze wiedz, e po paru dniach gazety zajm si czym innym. Przypumy jednak, e haas doprowadzi do interpelacji w Izbie Gmin i e ma by przeprowadzone ledztwo, aby zbada niektre z poczynionych zarzutw, co wtedy? Nieuniknionym nastpstwem jest mianowanie Krlewskiej Komisji, instrumentu sucego do odroczenia caej sprawy a do nastpnych wyborw. Oficjalny organ ledczy rozpoczyna sw mudn

prac, przy czym czonkowie komisji s (przyjmijmy) ludmi dowiadczonymi, inteligentnymi, energicznymi i bezwzgldnymi. Ich osignicia s mae lub adne. Dlaczego? Poniewa cay proces jest z gruntu bdny. Przypumy, e przedmiotem dochodze s stocznie marynarki i e komisja odwiedza kad z nich po kolei. Czonkami komisji s emerytowani admiraowie i dowiadczeni inynierowie, dalecy od nieznajomoci przedmiotu sprawy. Suchaj zeznaj. Zadaj dociekliwe pytania: C ci faceci tutaj maj robi?", Co znaczy ten cay szmelc?", Co robicie z ulem i wirami?", Czemu paci si tak wielu ludziom za to, e tak mao robi?" Lecz wkrtce zaobserwuj oni zjawisko, ktre najlepiej wyjani na przykadzie z dziedziny zoologii. Podobno w obecnoci wilkw barany zbijaj si w ciasn gromad, z rogami na zewntrz i z najsabszymi porodku. Urzdnicy pastwowi postpuj tak samo. W obliczu wsplnego niebezpieczestwa grupuj si w tak formacj, nie ustpujc przed niczym, przeczc wszystkiemu, ukrywajc wszystko. Jest to dobrze znany fakt z zakresu biologii, a zarazem zjawisko, przeciw ktremu czonkowie komisji musz walczy na prno. Ich raport, jeli ostatecznie zostanie wydrukowany, bdzie mona z powodzeniem powiesi w toalecie. Cokolwiek si z nim stanie, sprawa zostanie zatuszowana. Zwyky podatnik wie czsto wicej o marnotrawstwie w administracji ni polityk czy dziennikarz. Przede wszystkim on sam moe by zatrudniony w stoczni Teoretycznie ley w jego interesie, a zarazem jest jego obowizkiem wystpienie i doniesienie o rozrzutnoci jeli j spostrzega. Ale nie postpuje w ten sposb, i te z dwch wyranych powodw. Po pierwsze, nic przez t( nie zyska oprcz niepopularnoci i obelg, przy czyn zapewne w najlepszym wypadku uzna si go za dziwaka a w najgorszym - za szpiega. Po drugie, wie on doskonale, e pienidze zaoszczdzone na jednym odcinku bd z pewnoci zmarnowane na innym. Cokolwiek by zrobi, nic nie zmniejszy podatku, ktry musi zapaci. A zatem mdrze postanawia nie mwi nic i zachowa swoj dobr opini wrd ssiadw. W dziedzinie wydatkw publicznych nie naley oczekiwa adnej pomocy od opinii publicznej jako caoci, chyba e informator zostanie osobicie nagrodzony, a rwnoczenie zapewni si go, e wszystkie poczynione oszczdnoci pjd na zmniejszenie podatkw, ktrym podlega. Streszczajc to, co powiedziano, dochd publiczny uwaa si za nieograniczony, a wydatki wiecznie wzrastaj do jego poziomu i rozmaite rodki majce je zahamowa zawodz, poniewa s wadliwie pomylane i niedostatecznie uzasadnione. Problem jest powany i wydaje si zasugiwa na uwag. Co naley uczyni? Nowoczesny instynkt kae ustali nowe przepisy i prawa, ktrych i tak jest ju wicej ni dosy. Lepszy plan, mniej dzisiaj modny, polega na ponownym dostarczeniu motyww ludziom, ktrych to w rzeczywistoci dotyczy, na karaniu rozrzutnoci, ktr teraz nagradzamy, i nagradzaniu oszczdnoci, ktr teraz karzemy. Jako pierwszy krok w kierunku odwrcenia powodzi, musimy odwrci cay proces rzdowej gospodarki finansowej. Ministrowie nie powinni zaczyna od stwierdzenia, jakie s potrzeby ich resortw. Powinni zaczyna od Pytania, ile kraj jest w stanie wyda. Nie opieramy naszego osobistego budetu na tym, co nauczya nas lubi nasza dawna rozrzutno, lecz na dochodzie, ktrego

susznie moemy oczekiwa. Krtko mwic, nie projektujemy wydania tego, czego nie zarobilimy. T sam zasad, ktr stosuje si do finansw osobistych, powinno si stosowa do publicznych. Pierwsz kwesti, ktr naley rozstrzygn, jest stosunek pomidzy dochodem a produktem spoecznym brutto. Jakiej czci dochodu narodowego powinien da rzd? Jak cz osobistego dochodu rzd moe spokojnie zabra? I co si dzieje, jeli ta proporcja zostanie przekroczona? Ekonomici (z jednym znakomitym wyjtkiem) niemiao traktowali w problem, pozwalajc przypuszcza, e tam, gdzie idzie o wydatki rzdu, granic jest niebo. Jednym z zada tej ksiki jest wskazanie, e istniej inne i nisze granice: granica, poza ktr opodatkowanie jest niepodane, granica, poza ktr jest ono niebezpieczne, i (na koniec) granica, poza ktr jest fatalne. A owe granice wyranie wskazuj zarwno teorie ekonomiczne, jak fakty historyczne. W wietle tych znanych niebezpieczestw decyzja na temat stosunku pomidzy wydatkami rzdu i produktem spoecznym brutto naley do Gabinetu. Skoro ta decyzja zapadnie, istnieje ustalona oglna suma dochodu, suma, w granicach ktrej musz pracowa ministerstwa. I znowu do Gabinetu naley decyzja na temat podziau tej sumy pomidzy resorty. Odpowiedzialno za podpodzia resortowych przydziaw na rozmaite wydziay i jednostki spada na poszczeglnych ministrw. W tym systemie nie poprosi si adnego resortu o przedoenie preliminarza. Zamiast tego powie mu si, eby utrzymywa si w granicach oglnej sumy. Wszystko, czym bdzie si zajmowa Izba Gmin, to globalna suma wydatkw i jej podzia na ministerstwa. Nie bdzie musiao si prosi czonkw Parlamentu, eby gosowali za kwotami, ktre ma si wyda na benzyn i smary, na past do podg i na buty. Oni s w stanie uczciwie powiedzie, ile pienidzy naley przydzieli na lotnictwo, a ile na British Council, ile na owiat a ile na sub zdrowia. Aby skontrolowa suszno tych szacunkw, nie trzeba im niczego wicej ni prawdziwych sprawozda z wydatkw dawnych - tych sprawozda, ktrych nigdy dotychczas nie wolno im byo oglda. Oczywist korzyci opisanego tutaj systemu jest wytyczenie granicy wydatkom. Korzyci rwnie wan, gdyby nawet bya mniej oczywista, jest to, e w obrbie kadego ministerstwa, departamentu, wydziau i jednostki wydatki s elastyczne. W ten sposb sami urzdnicy staj si odpowiedzialni za oszczdno, ich powodzenie lub niepowodzenie staje si bowiem natychmiast widoczne z rachunkw na rok nastpny. To kierownicy dziaw - i tylko oni - wiedz, gdzie mona spokojnie co zaoszczdzi. Kiedy raz zrozumiej, e rozwj, ktrego pragn na jednym odcinku, zaley od ich umiejtnoci oszczdzania na innym, spokojnie mona im zostawi reszt; pod warunkiem, e awansowa bdzie najpierw ten czowiek, ktry wskae, gdzie mona zaoszczdzi pienidze. A dodatkow korzyci, na pierwszy rzut oka jeszcze mniej oczywist, jest wyeliminowanie nadzoru Ministerstwa Skarbu z caym zem jego podzielnej kontroli, nieudolnoci i marnotrawstwa. Zamiast nieufnego .wtrcania si urzdnik pastwowy bdzie zna tylko silne rygory rachunkw i rozlicze. Bdzie zmuszony do przyjcia odpowiedzialnoci, bdzie mia swobod okazania inicjatywy i bdzie musia uzna, e koszt i warto s tylko rnymi aspektami tego samego zagadnienia.

Gdy raz zapadnie decyzja podejcia do zagadnienia finansw od waciwej strony, pozostanie tylko odwoanie si do publicznej pomocy w celu zapobieenia marnotrawstwu. Do tego celu potrzebny jest przede wszystkim niezaleny trybuna, ktremu mona by Przedstawia wszelkie propozycje, suce oszczdzaniu pienidzy; ciao to skadaoby si, powiedzmy, z trzech osb, wczajc przedstawiciela rzdu (by moe kogo kto zrezygnowa z miejsca w Izbie Gmin). w trybuna wysuchiwaby przedstawicieli ludnoci i zainteresowanych resortw i decydowaby w kocu, czy jaka proponowana oszczdno jest moliwa do przeprowadzenia, czy nie. Kada decyzja, ktra przysporzyaby oszczdnoci, powodowaaby wydanie polecenia ministerstwa do odpowiedniego departamentu, redukujc jego przyszy budet o sum, ktr naley zaoszczdzi. Dalsz funkcj trybunau byoby nagrodzenie kadego wnioskodawcy, ktrego wniosek zosta uwzgldniony, poprzez zmniejszenie jego podatku dochodowego o sum zwizan w jaki sposb z zaoszczdzon kwot. Powinna take istnie klauzula zapewniajca, e wszelkie sumy zaoszczdzone nie przejd ani do innego departamentu, ani do Ministerstwa Skarbu, lecz pjd wycznie na zredukowanie Dugu Narodowego. Ostatni funkcj trybunau byoby przedstawienie do odznacze tych obywateli, ktrych sugestie przyniosy w rezultacie najwiksze oszczdnoci, a take tych urzdnikw pastwowych, ktrym najlepiej udao si zmniejszy niepotrzebne wydatki. Maa rewolucja zaczaby si w dniu, w ktrym urzdnicy zdaliby sobie spraw, e atwiej zdoby szlachectwo oszczdzajc pienidze, ni wydajc je. Nie naley si spodziewa, e reforma narodowych finansw zostanie wprowadzona bez sprzeciww. Na tym polu administracji reformator stanie nieuniknienie twarz w twarz ze zwart falang urzdnikw pastwowych ywotnie zainteresowanych w utrzymaniu status quo. Ich opozycja, jakkolwiek bierna, bdzie straszna. Na kad propozycj waciwego systemu rachunkowoci odpowiedz z umiechem politowania, e prbowano tego ju raz w Ministerstwie Wojny, ale okazao si to bezuyteczne i dawno zostao zarzucone. Potem wycofaj si za dymn zason tajemnic technicznych, mruknwszy wreszcie, e finanse publiczne s spraw bardziej skomplikowan, ni si na og myli. Liczby nie umiej kama, lecz kamcy umiej liczy. Hieratyczna i ezoteryczna postawa, dajca si zauway w Ministerstwie Skarbu, doprowadzia do stworzenia specjalnego terminu na oznaczenie tego kultu: ezoterroryzm. Jego gorcymi zwolennikami s ezoterroryci z Whitehall. W osiemnastym wieku ci sami ludzie ukrywali tajemnice Skarbu Krlewskiego w redniowiecznej acinie, ktr sdy odrzuciy w roku 1733. postpujc tak, a sam Skarb (lecz nie jego minister) zosta obalony za panowania Wilhelma IV. Lecz Skarb nie by odosobniony w tym archaicznym baaganie, gdy dochodzenie przeprowadzone w roku 1570 w Londyskim Urzdzie Ce zaamao si zupenie z tego powodu, i urzdnicy zastosowali tak niejasny sposb prowadzenia ksig". Czonek parlamentu wykrzykn w roku 1691: Stanem zdumiony, widzc, e w najlepszych czasach i za najlepszych rzdw sprawy mog by pogrone w takim mroku". Czonkowie Specjalnej Komisji w roku 1829 donosili, e doroczne sprawozdania pozostawiy cae miliony nie wyjanione i nie rozliczone szczegowo", co powtrzyo si znw w roku 1844, i co dzieje si dzisiaj. Ciemno staa si, pki co, jeszcze

ciemniejsza, gdy do pocztkowego baaganu sprawozda budetowych doczy si bekot konsultantw i argon Londyskiej Szkoy Ekonomicznej - Ze zwykej plagi ezoterroryzm sta si niemal religi. Twierdze ezoterroryzmu pozostaj nie zdobyte od czasw Gladstone'a. Pord zasiekw otaczajcych ich pozycje znajduj si groby dawnych szturmowcw: Florence Nightingale, Sir Johna Keane'a i lorda Randolpha Churchilla. Jest tam take okaleczay nagrobek Sir Charlesa Harrisa, czowieka, ktry omal nie wyda zdradziecko caej pozycji, a w ktrego rocznic mierci czoowi ezoterroryci wci jeszcze wymieniaj drut kolczasty. Niech nikt sobie nie wyobraa, e ta cytadela podda si po pierwszym ataku. Niech nikt jednak nie wtpi, e ulegnie przy ostatnim.

Stare i nowe
I stao si w one dni, e wyszed dekret od cesarza Augusta, eby opodatkowano wszystek wiat. Wydaje si, e w dekret odtd zawsze by egzekwowany. Suszn jednak rzecz bdzie doda, i w rzeczywistoci August nie by pierwszym wadc, ktremu zawitaa ta idea. Podatek jest tak stary jak wiat; jego najwczeniejsz form widzimy na przykadzie dziaalnoci drobnego kacyka, ktry buduje sobie czstok u ujcia rzeki, u zbiegu dwch rzek lub na grskiej przeczy i ciga myto z przechodzcego podrnika lub kupca. By to zawsze podatek najatwiejszy do cignicia, a opisywano go jako dobroczynny datek, obowizek pacenia ca lub szanta wszystko zalenie od punktu widzenia. Kupcowi rzadko opaca si wywalcza sobie drog przez barykad, poniewa tym okupem moe obciy ewentualnego nabywc towarw, a przy tym wie, e konkurencyjni handlarze bd musieli zrobi to samo. Suma, ktrej da si za pomoc wezwa lub groby, stanowi z grubsza ekwiwalent dodatkowych kosztw, jakie pocignoby za sob obchodzenie tego miejsca inn i mniej uczszczan drog, i wygrowana jest tylko wwczas, gdy inna droga nie istnieje. Krtko mwic, koszt podatku jest prawie taki sam, jak koszt Jego uniknicia. Nastpnie mamy w staroytnoci podatek od ziemi, ktry ostatecznie wzgldnie atwo cign. Jest to sposb pokrewny zjawisku pacenia pienidzy gangsterowi ochron - co wyraa zasadnicz ide feudalizmu. l jest naraony na atak, jeli znane jest miejsce jego pobytu i granice jego wasnoci. Nie moe wyprze si swej wasnoci bez jej utraty, bdzie zatem paci za uznanie granic swych pastwisk i za niedopuszczanie na nie byda innych ludzi. Suma, ktr zapaci, stanowi z grubsza ekwiwalent kosztu przeniesienia si na inny teren, znajdujcy si poza zasigiem gangstera, i staje si wygrowana tylko wtedy, jeli adnego takiego terenu nie mona znale. Wariantem podatku od ziemi jest podatek od plonw, ktry nasuwa ju wiksze trudnoci przy wymierzaniu. Biorc historycznie, ostatnim stopniem jego rozwoju jest podatek od dochodu, ktry staje si technicznie moliwy jedynie w cywilizacji miejskiej, gdzie gospodarka rolna niemal znikna, a ludzie s praworzdni i pimienni. ciganie tego podatku jest w najwyszym stopniu skomplikowane, lecz dotychczas sdzono, e nie ma on innej grnej granicy ni koszt przeniesienia si w inne miejsce -

co dla wielu ofiar moe by niewykonalne. Studiujc histori podatkw szybko dochodzimy do wniosku, e podatki dziel si na dwie wielkie kategorie: na te, ktre ludzie nakadaj na siebie samych, i na te, ktre nakadaj na innych. Dokonano pewnego wysiku, aby te pierwsze utrzyma przy minimum, dajcym, si pogodzi z celami, ktre ma si na uwadze. I odwrotnie, nic nie stoi na przeszkodzie, eby te drugie - osigny (a czsto przekroczyy) granic, do jakiej ofiary maj ochot je paci. W kadej z tych dwch kategorii, jak widzielimy, poziom opodatkowania ronie podczas wojny i nie spada do poprzedniego poziomu w okresie pokoju. Dlatego podatki wykazuj tendencj wzrostu zgodnie z prawem, ktre rzdzi ich rozwojem, i staj si coraz cisze a do punktu, w ktrym spoeczestwo zaamuje si pod ich ciarem. Zobaczymy, e takie wypadki zdarzay si czsto w przeszoci i niewykluczone, e mog si zdarzy znowu: i to wczeniej, ni si na og przypuszcza. Do najwczeniejszych systemw podatkowych, o ktrych mamy szczegowe wiadomoci, zalicza si system Chaldejczykw, u ktrych podatek od plonw w wysokoci 10% by stosowany powszechnie, lecz w praktyce czsto przekraczany. Za Dariusza, krla Persji, obliczono, e jego dochd skarbowy wynosi 28 000 000 funtw w wartoci waluty z roku 1904, przy czym danina dodatkowa bya przeze przyjmowana w naturze, a domiar pacono eunuchami. Niestety nie wiemy, w jakim to byo stosunku do dochodu narodowego, ani te, oczywicie, do dochodw jednostek, lecz wydaje si, e w obydwu wypadkach stosunek ten wynosi mniej ni 10%. Cikim bdem byoby opublikowanie pracy naukowej, ktra nie zawieraaby odnonika o Niniwie32. Bo przypadkowo dokumenty tam znalezione rzucaj nieco wiata na zagadnienie cigania podatkw. Strapiony urzdnik napisa kilka listw do Tiglatapilesara III (745-727 p.n.e.) opisujc w nich trudnoci, jakie mia ze zbieraniem podatkw w Tyrze i Sydonie. Podatki cigano z winnic, a take z drewna Libanu, lecz niech do ich pacenia bya tak wielka, e zabito jednego poborc podatkowego w Tyrze; jego koleg w Sydonie z trudem uratowaa policja. W dzieach naukowych powouje si te zwykle, prdzej czy pniej, na staroytne Ateny. Ta ksika nie bdzie wyjtkiem, jakkolwiek trudno utrzyma na duej dostojn postaw poczon z klasyczn erudycj. Ateny podziwiane w podrcznikach s oczywicie czysto imaginacyjnym wynalazkiem filologw klasycznych, ktrym brak prawie zupenie jakiegokolwiek poczucia historii (oraz rzeczywistoci). Jednake dobrze jest przy okazji o nich wspomnie, nadajc tym ton caej ksice oraz dajc do poznania, e autor uczszcza do waciwej szkoy (co istotnie czyni). A zatem, Ateny33 daj wczesny przykad tego, co nazwano demokracj. Nie znaczy to, e dochd
32 Niniwa, stolica imperium asyryjskiego, zalicza si do miast, ktre najwczeniej zetkny si z problemem ruchu drogowego. Miejsce to, wedug proroka Jonasza, gromadzio wicej ni sze tysicy spisanych osb, ktre nie potrafiy odrni swojej prawej rki od lewej" (Jonasz, IV, XI). Mona sobie wyobrazi baagan, ktry oczywicie by osawiony. Rozwizaniem staa si zamiana szacw miejskich (100 m wysokich) na jednokierunkow, trjstrumieniow szos dla szybszych pojazdw. Diodorus (S. ?, 3) opisuje, jak to wykonano, lecz nie wspomina o tym, e koa pojazdw wyrabiano w Tyrze. 33 Ateny stay si przykadem demokratycznego rzdu w pewnym okresie, w poowie dziewitnastego wieku, kiedy ta forma rzdzenia staa si modna w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych. Wobec tego ateska demokracja wspomniana jest tylko w jednym wierszu Sownika Klasycznego", wzgl. Biblioteki Klasycznej" Lempriere'a, wydanej na nowo przez E. H. Barkera wedug sidmego wydania amerykaskiego, przygotowanego przez Charlesa

Aten pochodzi wycznie z podatkw, ktre obywatele godzili si paci. Przeciwnie, dochd Aten skada si gwnie z sum ciganych za pomoc szantau z innych czci Grecji. Istnieje w tym przedmiocie mnstwo dowodw archeologicznych. Z inskrypcji pochodzcych z okresu wojny archidamijskiej wiemy, e wpat dokonywano w okresie Dionizjw, przyjmowali je Apodektai, ktrzy wpacali pienidze do Hellenotamiai. Jeden z tych napisw czyni - zdaje si - t procedur znonie jasn. Przechodzc do nastpnego okresu, musimy z kolei przestudiowa Prawo Skarbowe Ptoleimeusza Filadelfosa, ktry panowa w Egipcie od ok. 284-246 roku p.n.e. Papirus Skarbowy odkryty przez profesora Flindersa Petrie w latach 1893-1894 jest dla nas autorytatywnym rdem, jeli idzie o metody cigania podatkw w ptolemejskim Egipcie. Dowiadujemy si z niego o zasadniczym fakcie, e podatki naoone na winnice, sady i oliw sigay jednej szstej plonw, nie wicej. Wiemy take, e poborca dzierawicy na dwa lata po br podatkw od oliwy, rozpoczynajcy si w miesicu Gorpizeus (lub Mesore wg kalendarza egipskiego, z ktrym czytelnik moe by lepiej obznajomiony) mg przyjmowa wpaty wycznie w obecnoci oeconomicusa i antigrapheusa i musia skada sprawozdanie w trzech egzemplarzach dioecetesowi i eclogistesowi. Z tego wszystkiego wida, e w wiecie staroytnym metody podatkowe byy wysoko rozwinite. To samo wraenie odnosimy ze studiw nad Syri pod panowaniem Seleucydw. Ale tam take stopa podatkowa nie bya wygrowana, w gruncie rzeczy nie wynosia wicej ni 7% caoci plonw. Zwracajc si do innych i pniejszych spoeczestw, musimy wreszcie pokrtce wspomnie o sprawie podatkw w cesarstwie rzymskim, indyjskim i chiskim. Co do podatkw rzymskich zrobiono stanowczo za mao odkry. Wiemy, e w czasach Augusta obywatele rzymscy musieli paci 5% podatku spadkowego. Pacili take podatki miejskie, o ktrych nie mamy dokadnych informacji, oraz ca na granicy kadej prowincji, ktre nie musiay by uciliwe. Ich poddani byli mniej szczliwi, lecz nie bardzo wiemy, do jakiego stopnia. W okresie upadku cesarstwa opodatkowanie prowincji, jak si zdaje, zaamao si - istotnie zbyt cikie, eby byo skuteczne - i historycy zgodnie ocenili ten fakt jako gwn przyczyn klski. Niemal wszystko, co mona powiedzie z pewnoci na temat opodatkowania pod panowaniem ostatnich cesarzy, to to, e brakowao mu jakiejkolwiek cigoci, e polegao na popiesznych, wygrowanych i czstych daniach, wynikajcych i poszczeglnych kryzysw. W rezultacie nastpi taki spadek produkcji, e waciciele ziemscy i rolnicy opucili ziemi, uciekajc, dokd mogli, i pozostawiajc pola nie uprawione. Historia staroytnych Indii ujawnia ostry kontrast pomidzy hinduistyczn i muzumask koncepcj cesarskiej skarbowoci. Prawa Manu okrelaj, jakie maj by podatki hinduskiego krla. Nie wzrastaj one ponad szst cz przy pewnych rodzajach plonw, a ponad sm, dwunast lub pitnast przy innych. Z drugiej strony za panowania muzumaskich cesarzy dynastii Mogow goszono teori, e cay kraj naley do monarchy, e poddanemu wolno jedynie
Anthona, adiunkta jzykw i geografii staroytnej w Columbia College (gdziekolwiek by to miao by), N.Jork, Londyn, 1838

utrzyma wasne ycie, a nawet i to moe si zakoczy na yczenie suwerena. Skoro ziemia wracaa do korony z chwil mierci jej posiadacza, nie moga powsta adna koncepcja rzeczywistej wasnoci. Oto przypadek podatkw od zgonu, sigajcych 100%. Co si tyczy opodatkowania, prawo muzumaskie dawao krlowi jedn pit caoci plonw, lecz Mogoowie w rzeczywistoci pobierali jedn trzeci. Co wicej, wiemy, e od Hindusw brali oni poow. Ich polityka fiskalna ulegaa fluktuacjom, lecz jej efekt kocowy by katastrofalny. Wielkie poacie kraju leay odogiem, handel upad i to wanie zaamanie si panowania Mogow przygotowao drog do interwencji brytyjskiej po roku 1707. W Chinach nie byo takiego zaamania. Opodatkowanie pod panowaniem dynastii Tsing (16441911) stao si tam przedmiotem ksiki Szao Kuan-Czu. Chiski podatek ziemski ustanowiony zosta, zdaje si, w roku 770 n.e., pniej czerpano take dochd z pogwnego (opartego na ziemi), z ce i ze specjalnego podatku na utrzymanie poczty. Podatki mogy czasem dochodzi prawie do 20% dochodu narodowego. Ale to nie byo sprzeczne z przyjtymi ideami Konfucjusza, ktry sam, na pewnym szczeblu swej kariery urzdniczej, by poborc podatkowym i przekona si (ku swemu przeraeniu), e ksita Lu, w ktrych subie pozostawa, podwoili podatki, podnoszc ich stosunek z jednej dziesitej do jednej pitej plonw. Mwic sowami jego biografa: ...Przyjto, e jedna dziesita plonw powinna wystarczy na pokrycie wszystkich wydatkw rzdowych... Pocztkowa suma cigania jednej dziesitej plonw zostaa ustalona przez jednego z dawnych krlw Zotego Wieku w tym kraju i zostaa oglnie przyjta jako doskonay, sprawiedliwy i suszny system opodatkowania; kade odstpstwo od niej razio jako niesprawiedliwo". Takie niesprawiedliwoci nie byy nieznane, lecz w teorii przynajmniej ciar podatkw chiskich nie wydaje si przesadny. Przechodzc do historii narodw nowoytnych widzimy, e trzema pierwszymi pastwami, zmierzajcymi do przewagi na skal imperialn, byy Hiszpania, Niderlandy i Francja. Gdy kade z nich zaamywao si po kolei, nadmierne opodatkowanie grao w tym swoj rol. Z przypadku Hiszpanii nie mona wycign wyranej nauki, bo o ile Filip II by wynalazc nowoczesnej biurokracji, o tyle jego system podatkowy nie by najbardziej znamiennym rysem jego rzdw. Jego dwa gwne podatki porednie to alcabala i millones. Pierwszy z nich by 10% podatkiem obrotowym, drugi podatkiem na oliw, wino i ocet. Inne podatki obejmoway sl, tyto i karty do gry. Pomimo tych wysikw, zmierzajcych do podniesienia dochodu, rzd hiszpaski w roku 1693 waciwie zbankrutowa, lecz podatki byy tylko czciowo powodem ruiny. Kraj by podminowany. Zarwno nacjonalizacja przemysu, jak opodatkowanie, a moe jeszcze dodatkowo nietolerancja religijna - wiody do wybuchu. W ksikach historycznych problem podatkw hiszpaskich wysuwa si na plan pierwszy wtedy, gdy ksi Alba wprowadzi je w Niderlandach. Na pewnym etapie zamierzano ciga jedn setn z caej wasnoci, podatek jednej dwudziestej od sprzeday nieruchomoci i podatek jednej dziesitej od sprzeday towarw. Byo rzecz oczywist, e podatek jednej dziesitej od obrotu bdzie miertelnym ciosem dla

handlu... Stronnicy krlewscy byli pierwszymi, ktrzy prbowali odwie gubernatora od tego wymiaru rwnie nieroztropnego, co niewykonalnego..." (Motley). Tyle o podatku obrotowym. Handel Niderlandw ucierpia z wielu powodw, podatki byy tylko jednym z nich. Jako agresywna potga imperialna, Hiszpania zostaa zastpiona przez republik holendersk, t cz Niderlandw, ktra znajdowaa si pod panowaniem Holandii. W krtkim okresie przewagi holenderskiej istniay wielkie trudnoci skarbowe. Jak Wiemy, podatki naoone na zboe, mk, chleb i ryby spowodoway po roku 1672 ruin kraju. W roku 1678 wybuchy rozruchy antypodatkowe, a Renier pisze o Hiszpaskiej Wojnie Sukcesyjnej, e podczas wojny republika holenderska wykrwawia si sama do ostatka". Lecz opodatkowanie Pozostao nawet po zawarciu pokoju, a kapita holenderski w coraz wikszym stopniu opiera si na francuskich i brytyjskich papierach wartociowych. W roku 1751 grupa wybitnych kupcw przedoya wadcy Pastwa Wilhelmowi IV pismo o stanie handlu, w ktrym stwierdzano, e jego upadek by w duej mierze wynikiem ucisku podatkowego. Doradzali oni podjcie prby zapobieenia na przyszo drobnym kradzieom, marnotrawstwu, niechlujstwu, zaniedbaniom, rozrzutnoci w gospodarstwie domowym oraz innym uchybieniom i zej organizacji", i pewne takie prby rzeczywicie przyniosy rezultaty. Kampania przeciwko marnotrawstwu, niechlujstwu, zaniedbaniom i rozrzutnoci byaby te na miejscu w innych krajach w pniejszym okresie ich historii. Ostatni przykad fatalnego opodatkowania mona odnale w historii Francji. Kady ucze w pewnym okresie ycia zmuszony by do nauczenia si na pami przyczyn wybuchu Rewolucji Francuskiej. Cz z tego, co sobie wbi do gowy, jest w przyblieniu zgodna z prawd, to za wypenia sobie ywymi, choby nawet lekko sprzecznymi wraeniami, pochodzcymi z Dickensa lub z baronowej Orczy. Koczy na przewiadczeniu, e opodatkowanie miao z tym co wsplnego i rzeczywicie miao. Jego trudno polega na prbie dowiedzenia si, jak wysokie byy te podatki w rzeczywistoci; zdaje si, e t trudno podzielaj historycy. eby uzyska pewien obraz sytuacji, musimy w jaki sposb wysupa wiadomoci o podatkach - zarwno centralnych, jak prowincjonalnych, z wiadomoci o patnociach dworskich, ktre odpowiadayby czynszom. Czytelnicy niesusznie zaskoczeni tymi reliktami feudalizmu powinni zwrci uwag na to, e w Anglii przetrway one a do znoszcego je aktu z roku 1935, ktry niezupenie by przestrzegany w cigu nastpnej dekady; koncesje krlewskie na zoa mineralne pacono a do roku, w ktrym znacjonalizowano kopalnie. Francuskie patnoci feudalne (podobnie jak ich angielskie odpowiedniki) naley take odrni od dziesicin parafialnych, ktre we Francji jak si zdaje wahay si midzy jedn dwunast i jedn dwudziest pewnych plonw, przy wielu innych plonach wolnych od podatku. Jeli na patnoci dworskie i na dziesiciny spojrzymy jak na czynsze, wiksz cz tego, co jeszcze pozostawao do pacenia obejmoway podatki krlewskie. Zawieray one taille, capitation, dixieme i pewn liczb podatkw porednich, z ktrych gabelle lub podatek od soli zwraca szczegln uwag. Taille bya to danina feudalna naoona na tych obywateli, ktrzy nie odbywali suby wojskowej; wyczano z niej szlacht, duchowiestwo i wikszo

urzdnikw. Capitation z roku 1695 i dixieme z roku 1710, byy to podatki, ktre miay obj wszystkich, a ktre w kocu stay si tylko dodatkiem do taille. Ale do jakiej wysokoci sigaa taille? Zdaje si, e wysoko ta zmieniaa si zarwno w zalenoci od roku, jak i od miejsca, ale moga wynosi nieco pomidzy 33% a 36% dochodu podatnika. Podatki i daniny mogy si waha midzy sob od 38% do 41%. Jako przykad dla dzisiejszych ministrw finansw ancien regime jest wany z dwch wzgldw. Przede wszystkim ukazuje ostateczne granice opodatkowania; punkt odmowy, ktry staje si momentem buntu. Po drugie, ukazuje niebezpieczestwo traktowania kapitau jako dochodu. Co do pierwszego punktu, wiele zrobiono dla uchylenia ciarw gnbicych wieniakw, wszystko jako pniejsze uzasadnienie rewolucji, ktra ju miaa miejsce. Zdaje si zreszt, e w gruncie rzeczy wieniakom wiodo si lepiej ni w poprzednich stuleciach, sprytnie jednak ukrywali bogactwa, ktre mogli posiada. Co wicej, jest bardziej ni prawdopodobne, e znaleli oni sposoby polubownego zaatwiania swych patnoci dworskich. Nie tradycyjne opowiadanie chopa o biedzie jest znamienne, lecz fakt, pniej powszechnie uznany, e aden dodatkowy podatek nie przynisby wicej pienidzy. W pewnym punkcie, prawdopodobnie mniej wicej okoo 45%, wydatki ciganie podatkw przekroczyyby warto cignity sumy. Jest to znowu mniej wicej punkt buntu. Wszystko to sugeruje, e istnieje granica, poza ktr opodatkowanie nie moe dziaa. Czytelnik moe wysun zarzut, e istotn trudnoci we francuskim systemie podatkowym byo to, e obcia on tylko wzgldnie ubogich. W tej mierze, w jakiej to jest suszne, fakt ten suy do ilustracji naszego drugiego punktu. Rzd francuski pokrywa biece potrzeby przez zahipotekowanie swego przyszego dochodu. Wikszo tych, ktrzy byli wyczeni od bezporednich podatkw, nabya to wyczenie za du sum. Miasta takie jak Bordeaux i Grenoble w ten sposb uwolniy si od swoich podatkw. Wikszo szlacheckich rodzin nabya swoje szlacheckie patenty, czego nastpstwem byo zwolnienie ich od podatkw, pacc okrelon sum w okresie jakiego wczeniejszego panowania. Ludzie piastujcy urzdy byli zwolnieni od podatkw, lecz oni znowu kupili swoje urzdy za cen, ktra zostaa powikszona wanie z tego wzgldu. Niecise byoby powiedzenie, e francuskie klasy wysze byy wyczone od podatkw z racji odziedziczonych przywilejw. Wszystkim prcz najstarszej szlachty wolno byo tylko zamieni podatek na sum patn z gry. Obecnie wysze klasy w Wielkiej Brytanii czy w Stanach Zjednoczonych s mniej szczliwe. Ale pozostaje pytanie, czy nowoczesne rzdy s o wiele bardziej przezorne. ciganie podatkw spadkowych ma prawie taki sam skutek w przewidywaniu przyszego dochodu, jak sprzeda szlachectwa. Spadkobierca majtku ziemskiego nie otrzymuje nic, to prawda, lecz pastwo tak samo zahipotekowao swj przyszy dochd. Na zewntrz moe brakowa splendorw przywileju (ktre byy przynajmniej malownicze), lecz bd finansowy jest ten sam: polega na pomieszaniu kapitau z dochodem. Studiujc losy starego reimu we Francji susznie uczynimy nie zatrzymujc si zbyt dugo nad szczegami ucisku i koncentrujc si na fakcie zasadniczym. Stary reim nie zaama si dlatego, e by tyraski czy okrutny, a nawet nie dlatego, e by przestarzay. Zaama

si dlatego, e zbankrutowa.

Marnotrawna wojna
Marnotrawstwo, podobnie jak samo opodatkowanie ma swj pocztek w wojnie. Ludzie, ktrzy nie obiecuj sobie dugiego ycia, maj swj wasny pogld na to, co dotyczy wydatkw. Marynarz, ktry odpala torped, kanonier, ktry niszczy budynek zasaniajcy mu pole ognia, pilot, ktry sieje zniszczenie ze swego czteromotorowego bombowca, nie mog zbytnio martwi si o koszty. Oszczdno przestaje mie znaczenie dla tych, ktrzy moe ju nigdy nie bd paci rachunku. Zniszczenie moe by marnotrawne, ale zniszczenie to wojna. Jest wic rzecz naturaln porbanie fortepianu na podpak, eby byo ciepo w nocy tym, ktrzy mog ju nie doy nastpnego dnia. To beztroskie lekcewaenie wasnoci i wydatkw zaczyna si na polu walki, ale rozciga si na tyy, wzdu linii zaopatrzenia, siga toru kolejowego, przemierza morze i tak dociera w kocu do Whitehall. Tutaj czy si z rozrzutnoci zupenie innego rodzaju; ow rozrzutnoci w pracy personelu, na ktr autor zwrci uwag w poprzedniej ksice. Przypuszczenie, e akumulacja personelu jest zagadnieniem nowym, byoby oczywicie zupenie niesuszne. W British Museum istnieje aosny list napisany na papirusie w roku 288 n.e., podpisany: Servaeus Africanus, zaadresowany do gubernatorw okrgw w rodkowym Egipcie i brzmicy, jak nastpuje: Ju z samych rachunkw wida wyranie, e dua liczba osb, pragncych erowa na posiadociach Skarbu, wynalaza dla siebie takie tytuy, jak kontrolerzy; sekretarze, czy nadintendenci, przez co nie przynosz oni adnej korzyci Skarbowi, lecz sami czerpi zyski". (Papirus 752). Oto problem w najwikszym skrcie, a szlachetny Rzymianin opisa go tak, e lepiej nie trzeba. Wrd wojownikw z Whitehall istnieje co z marnotrawstwa wojny i wiele z przerostu personelu, co wydaje si by zjawiskiem endemicznym dla ich ssiedztwa. Wszystko to znane ju byo gdzie indziej i wczeniej. Czym szczeglnym dla Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych jest sposb, w jaki olbrzymie wydatki na siy zbrojne w czasie pokoju potrafi zostawi kraj cakowicie nie przygotowany do wojny. Jest to tym bardziej godne uwagi w Wielkiej Brytanii, gdzie ludno posiada charakter bardziej wojowniczy, ni skonni s temu wierzy obcy wadcy. Wielka Brytania w gruncie rzeczy przedstawia niezwyky kontrast pomidzy niedostwem rzdu a osiganym zwykle sukcesem. Zacznijmy od tego, e Brytyjczycy prawdopodobnie lepiej nadaj si do walki ni do czegokolwiek innego, ujawniajc przy wielu (cho nie przy wszystkich) niebezpiecznych okazjach poyteczne poczenie zdecydowania, wytrwaoci, przedsibiorczoci i pomysowoci. Ponadto zalety te kojarz si z ow umiejtnoci rozleniwienia, ktre wojownicy objawiaj tak czsto. Dlatego tym bardziej godny uwagi jest fakt, e brytyjskie przygotowania do wojny bywaj tak bezskuteczne, jak to mielimy okazj zauway. Rzd zmierza w tych sprawach, jak wiemy, do przygotowywania si do wojny, ale nie do ostatniej, lecz przedostatniej. Tak wic w latach bezporednio poprzedzajcych

drug wojn wiatow przeprowadzono w brytyjskiej armii wiczenia, dziki ktrym niewtpliwie wygralibymy wojn Bursk, gdyby w konflikt mia nastpi raczej w przyszoci, a nie nalea do przeszoci. Wojska byy chytrze ubrane w mundury, ktre niepostrzeenie zleway si w harmonijn cao ze sabo zalesionym terenem albo nawet z Przecz Khyber, ich obecno zdradza tylko olniewajcy blask skrzanych i metalowych czci umundurowania. Na wiczeniach oficerowie dosiadali koni, a pojazdy te miay przewanie koski zaprzg. Gdy natknito si na nieprzyjaciela i realistycznie wskazano jego ogie wymachujc flagami, przyjt praktyk byo, e dowodzcy oficer w towarzystwie swego adiutanta i oficera wywiadu galopowa na biaym rumaku na szczyt jakiego dogodnego pagrka. Zniajc polow lornetk, mwi: Ta-am jest wrg!" Wkrtce doczali do niego na linii horyzontu towarzyszcy mu dowdcy, take na koniach i wymachujc mapami. Dowodzcy oficer wydawa nastpnie rozkazy do bitwy: Pan, Carruthers, zaatakuje ta-a-m, a pan, Willoughby, zostanie w rezerwie tu-u-taj", a jego oficerowie galopowali z powrotem, aby wykona odpowiednie zadania. Byli tacy, ktrzy od czasu do czasu wyraali wtpliwoci, czy w nastpnej wojnie konie bd istotnie miay tak ogromne znaczenie, skoro w ostatniej odgryway waciwie ma rol, lecz t herezj bardzo susznie odrzucano zmarszczeniem brwi. Obrocy tego tradycyjnego wzorca manewru wyjaniaj, e przygotowanie si lub wyekwipowanie do nastpnej wojny jest waciwie niemoliwe. Upieraj si, e plan brytyjski winien polega na tym, eby zaczeka, a wojna si zacznie, zbada konflikt w jego rozwoju i dopiero potem zacz decydowa, jaki rodzaj ekwipunku byby uyteczny. Na obron tej techniki, ktra wyranie pociga za sob cikie straty na pocztku, mwi si, e wrg bdc agresorem, wie, kiedy wojna si zacznie, i moe si do niej odpowiednio uzbroi. Poniewa ustawiczna gotowo do kadej moliwej wojny byaby ponad miar kosztowna, moemy zatem rwnie dobrze ca spraw uzbrojenia odoy, dopki nie bdziemy wiedzieli, z kim mamy walczy i gdzie. Czy w ekwipunku tropikalnym, czy na nartach? Najlepsz oszczdnoci jest nie mie nic. A tymczasem skoncentrowa si na esprit de corps, na morale i na prowadzeniu politycznej gry. Owe kwalifikacje moralne, mwi si, s zarazem uyteczne i tanie. Jestemy pewni, e zwyciymy w kadym wypadku, poniewa, jak o tym wyranie mwi nasze szkolne podrczniki, zawsze to robimy. Ten argument przemawiaby waciwie na rzecz oszczdnej gospodarki pokojowej, gdyby tylko by oparty na faktach. Lecz smutna prawda wyglda inaczej: brytyjskie wydatki na cele wojny w okresie pokoju byy znaczne, a przeciwnicy lepiej na wojn wyekwipowani wydali o wiele mniej na swoje uzbrojenie, ni przypuszczalimy. Odnosi si to specjalnie do Niemiec przed drug wojn wiatow. Ostatnio dowiedzielimy si, e mielimy najzupeniej faszywe pojcie o przygotowaniu niemieckiego przemysu do wojny w roku 1939. Co wicej, wiemy, e Niemcy w roku 1943 nie przestawiy si jeszcze cakowicie na wojn. Gdy Hamburg zosta w duej mierze zrwnany z ziemi lub spalony przez Royal Air Force, nastpia poprawa niemieckiej produkcji wojennej. Wielu rzemielnikw, ktrzy poprzednio wyrabiali (powiedzmy) ozdobne gliniane kufle

do piwa, gdy normalne miejsce ich pracy ulego zniszczeniu, zostao zmuszonych do pracy w fabrykach amunicji. Rzeczywisty kontrast nie polega na istnieniu dwch poziomw pokojowych wydatkw na przysz wojn, lecz na istnieniu rnych sposobw wydatkowania pienidzy. Niemcy wydali pienidze na czogi i armaty, dokonujc rozlegych zakupw w prywatnych- firmach zbrojeniowych. Brytyjczycy wydali mniej wicej tak sam sum na ogromny sztab urzdnikw i olbrzymi technokracj. Wiele mona by powiedzie i co nieco ju napisano o ciarze cywilnej administracji ponoszonym przez siy zbrojne. Na razie jednak wystarczy wspomnie, e istnieje take umundurowana biurokracja i e jest ona rwnie niezdolna do stawienia czoa wrogowi. Koszt caej tej papierkowej roboty pochon pienidze, ktre mona byo wyda na artyleri i bro przeciwpancern. Wiele pienidzy przeznaczonych na ten cel nic nie dodao do naszej potgi. Ten ostatni punkt zasuguje na szczegln uwag. Wszystkim nam powiedziano w modoci, e Niemcy rozpoczli pierwsz wojn wiatow po caych latach starannych przygotowa, zaskakujc Brytyjczykw typowo nie przygotowanych, poniewa nawet myl o wojnie nie przysza im do gowy. Nie jest to zupenie cise. Smutna rzeczywisto wyglda tak, e Brytyjczycy wydali na swoje wojsko wicej pienidzy ni Niemcy, lecz ze znamiennie nikymi wynikami. Cyfry wydatkw na rok 1911 na przykad przedstawiaj si nastpujco: Armia Brytyjczycy Niemcy 27 760 300 39 930 100 Marynarka 40 603 700 22 431 000 Ogem 68 364 000 62 361 100

Wynik owego odmiennego rozoenia akcentu w przydziale pienidzy dawa Wielkiej Brytanii wski margines przewagi na morzu i zupenie niepokojc niszo na ldzie. Biorc pod uwag koszty, armi brytyjsk mona byo i to nieuniknienie przewyszy liczebnie w stosunku mniej wicej 10 do 7. Jej rzeczywista niszo staa poza wszelkimi proporcjami. Si brytyjsk w roku 1911 obliczano na 254 000 regularnych onierzy wraz z tym, co W. R. Lawson nazywa chwiejnym obramowaniem armii terytorialnej". Sia pokojowa armii niemieckiej, ktra kosztowaa mniej ni brytyjska w roku 1903, dochodzia do 622 000 ludzi. W roku 1914, gdy zacza si wojna, Niemcy wysali w pole 98 dywizji (11 kawalerii i 87 piechoty). Brytyjczycy mogli wystawi 7 dywizji (1 kawalerii i 6 piechoty) z 14 dywizjami terytorialnymi, wci poniej stanu i wci czciowo tylko wyszkolonymi. Zakadajc, e wojska niemieckiej Landwehry nie byy lepsze i zakadajc, e wojska brytyjskie w garnizonach zamorskich mogy wystawi jeszcze 6 dywizji (1 kawalerii, 5 piechoty), to armia niemiecka wci jeszcze ma stosunek wyszoci 98 do 27 w formacjach i 4 400 000 do 417 000 w ludziach. Taka armia istotnie kosztuje wicej pienidzy, ale nie w takim stosunku. Przy tym Niemcy przeciwstawili swoje karabiny maszynowe brytyjskim strzelbom. Brytyjczycy z pewnoci wicej wiedzieli o prowadzeniu wojny ni ich przeciwnicy, a take sojusznicy (gdy ostatnio czciej prowadzili wojn), lecz pod kadym innym wzgldem zostali zdystansowani. Gosowali za pienidzmi na wojn, ale to byo niemal wszystko, co uczynili. Fundusze rozproszyy

si na korespondencj i druki, na urzdnikw i atrament. Brytyjska buchalteria sama warta bya korpusu armii po drugiej stronie; tak jak w gruncie rzeczy jeszcze wci jest. Pierwsza wojna wiatowa niczego Brytyjczykw nie nauczya, wic rozpoczli drug wojn wiatow z t sam nierwnoci si i z t sam dysproporcj w dziedzinie wydatkw. Poniewa po objciu wadzy przez Hitlera rzd niemiecki nie publikowa adnych statystyk wojskowych, ocena jego wydatkw moe si obraca tylko w sferze domysw. Wedug tych domysw okrela si wydatki niemieckie w roku 1938 na sum 1 333 milionw funtw w porwnaniu ze znanymi wydatkami brytyjskimi wynoszcymi 391 milionw funtw. Z t wcale niema sum Brytyjczycy nie byli zdolni wyrwna swego rekordu z roku 1914. Zamiast 7 dywizji w polu, mogli teraz wystawi tylko 4 przy piciu innych przeznaczonych do obrony przeciwlotniczej i 13 dywizjach terytorialnych, ktre pniej oficjalnie zaokrglono do 26. Przy najbardziej optymistycznych obliczeniach daje to ogln sum 22 dywizji, w wikszoci le wyszkolonych, a w caoci le wyekwipowanych, lecz mniej lub wicej istniejcych i we waciwym skadzie. Porwnujc wzgldne wydatki Niemcy, wydawszy trzy razy tak wiele, powinni byli wystawi, powiedzmy, 75 dywizji w polu. Tymczasem byli w stanie zmobilizowa 105 dywizji, w tym 6 pancernych, a 4 zmotoryzowane. Nie ma powodw do przypuszcze, e po wojnie stosunek pomidzy wydatkami a ich rezultatami jest w jakim stopniu lepszy, a s powody do przypuszcze, e zapewne jest gorszy. Straty nie ograniczaj si te ani do armii, ani w tym wypadku do Wielkiej Brytanii. Marynarka krlewska zatrudnia sztab ludzi, z ktrych 60% (1958) to cywile. Tych cywilw jest o wiele wicej ni przed drug wojn wiatow, kiedy utrzymywano znacznie wiksz flot, a ich oglna liczba nie figuruje nawet w preliminarzu marynarki. W utrzymywaniu tej liczby prawa zwizkw zawodowych graj powan rol. Tylko cieli okrtowemu wolno pomalowa maszt flagowy! W samej admiralicji zatrudnionych jest obecnie o 6 000 cywilw wicej ni w roku 1933. Ogem biorc, z 300 000 ludzi na licie plac tylko 15% znajduje si na statkach, tak e na kadego czowieka na morzu przypada piciu ludzi na ldzie. Dla porwnania armia Stanw Zjednoczonych zatrudnia nie mniej ni 1 180 000 cywilw, liczba,, ktra byaby rzeczywicie przeraajca, gdyby wojny wygrywao si po prostu ciarem korespondencji. Dotychczas niniejszy rozdzia powicony by gwnie brytyjskiemu marnotrawstwu zwizanemu z wojn, nie dlatego, e Brytyjczycy s szczeglnie rozrzutni, lecz dlatego, e cyfry strat Stanw Zjednoczonych rosn ponad wszelkie pojcie. Senator Bridges obliczy, e na kade 100 dolarw zebranych w federalnym podatku dochodowym 59,50 dolarw idzie na obron, 10,50 na spat dugu federalnego (bdcego gwnie wynikiem wojny), za 6,60 dolarw na weteranw. A owe koszty obrony bardzo przyczyniy si do wzrostu wydatkw federalnych, ktre pochaniajc 20% caoci produktu narodowego brutto (85 000 milionw dolarw) w roku 1938, pochony 26% produktu narodowego brutto (440 000 milionw dolarw) w roku 1957. To take pod koniec drugiej wojny wiatowej rzd federalny prowadzi 700 duych i 19 000 mniejszych przedsibiorstw, ktrych deficyt czny wynosi prawie 1 miliard dolarw miesicznie. Kiedy na piciu obywateli

jeden figuruje na rzdowej licie pac, musimy si spodziewa rozrzutnoci; lecz trudno wyobrazi j sobie w takich rozmiarach, jak to si dzieje w wypadku resortu obrony. Przyzwyczailimy si ju do procesu, e przygotowuje si szkice do planu, ktry ostatecznie trzeba wyrzuci do kosza. Niedobry" brzmi kocowy werdykt. Musimy sprbowa czego innego. Ten rodzaj spraw jest nieunikniony w czasach takich, jak obecne. Jednake zaskakujca jest suma wydana, zanim w werdykt: Niedobry" zapad. W roku 1958 Pentagon mia podobno nadwyki ekwipunkowe wartoci 7 500 milionw dolarw. Wydatki marynarki wynosz 68 milionw dolarw na silniki samolotowe niepodane; 78 milionw na pociski Regulus A. A. odrzucone; i 200 milionw na eksperyment z hydroplanami ktry nie powid si. eby nie da si ubiec, lotnictwo wydaje 60 milionw dolarw na czci zapasowe do myliwca F. 100 niepotrzebne; 70 milionw dolarw na pocisk Goose wycofany; 374 miliony dolarw na pocisk Rascal powietrze-powietrze odrzucony; i 750 milionw dolarw na pocisk kierowany Navaho nieudany. Czy nie opacioby si najpierw pomyle, a dopiero potem wydawa pienidze? Ale rzd nie postpuje w ten sposb. Jeli dolary s (a s) to je wydawa! Gdy odejdziemy od tych statystyk i dowiemy si, e Szefowie Poczonych Sztabw potrzebuj 400 pracownikw wicej; 31 zamiast 13 podsekretarzy i zastpcw sekretarzy; 70 000 stp kwadratowych dodatkowej przestrzeni biurowej wraz z jej przebudow i umeblowaniem, co kosztuje 350 000 dolarw, doznamy uczucia, e te wydatki s maej wagi i takimi w porwnaniu z innymi s istotnie. Jake podatnicy, oszoomieni opowieci o tysicach straconych milionw, maj si martwi o koszt legalnych wydziaw w Ministerstwie Obrony (i innych), ktre nie robi nic poza skadaniem wnioskw do Urzdu Patentowego o zatwierdzenie patentw, jakie rzd Stanw Zjednoczonych wydaje sam sobie bez adnego odkrywczego celu? Kime oni s, eby si skary na to, e rachunek Wojsk Lotniczych na 13 dolarw 94 centy, patny przez byego urzdnika, ma mie doczon 28 stronicow faktur z podpisami dwch podpukownikw, trzech majorw, jednego kapitana, jednego porucznika i trzynastu cywilnych dyrektorw departamentw? Kime oni s, eby si skary i na co zdaaby si ich skarga? Oni s tylko ludem, ktry musi paci rachunek. Marnotrawstwo sfer urzdowych jest powszechnie znane, lecz rozmiary technokracji wymykaj si uwadze. Zgodzono si przy tym, e eksperci techniczni s nawet potrzebni, czego nie mona powiedzie o administratorach. Dokadniejsza analiza faktw ujawni prawd, e armia technokratw w Wielkiej Brytanii stanowia na og przeszkod dla postpu. Wynalazki i pomysy pochodziy od oficerw pukowych lub od inynierw zatrudnionych w przemyle. Technokraci jedynie wynajdywali powody, aby odrzuci jak nowo wynalezion bro jako bezuyteczn. Z niepowanego charakteru pewnych broni, ktre zaakceptowali, moglibymy wysnu wniosek, e do tych, ktre odrzucili nadawaoby si jedynie okrelenie zwariowane". Taki wniosek byby, niestety, faszywy. Kiedy czogi von Rundstedta kruszyy polskie armie w roku 1939, projektant P. I. A. T. (wynalezionego w roku 1937) siedzia (w przenoni) na schodach Ministerstwa Wojny, na prno prbujc zainteresowa urzdnikw broni, ktra mogaby zahamowa niemiecki Blitzkrieg" na samym pocztku. A to te nie by odosobniony przykad zatwardziaoci urzdniczej,

gdy najlepsze bronie przeszoci pochodziy, zdaje si, zewszd, tylko nie z arsenaw krlewskich. Kolubryny, uyte przeciwko hiszpaskiej armadzie, byy dzieem rk wynalazcw armat z Sussex. Piechota Marlborougha nosia lekk bro wyrabian przez firm Brooke's z Birmingham. Strzelcy Wellingtona byli wyekwipowani w gwintwki Ezekiela Bakera, a jego artyleri wspar dziwny pocisk, wynaleziony przez porucznika Shrapnela. Jednake za panowania Wiktorii szace biurokracji wzniosy si wyej i ycie wynalazcy wypenia frustracja. Ludzie tacy jak Metford, Mills, Stokes, Pomeroy, Lewis, Le Mesurier, Burney i Blacker walczyli przewanie na prno. Wynik dobrze opisa ostatni z nich, stwierdzajc, e nasze obecne czogi s takie, jakie powinnimy byli mie w roku 1937, nasza artyleria polowa z roku 1939 bya wanie taka, jakie] potrzebowalimy w roku 1914, nasze dziao polowe z roku 1914 byoby tylko troch lepsze od nieprzyjacielskich Nordenfeldtw pod Colenso w roku 1899, podczas gdy nasze pitnastofuntwki, uyte w Poudniowej , Afryce, mogyby moe troch przecign afgask artyleri polow pod Maiwand w roku 187834. Najdziwniejszym aspektem tej opowieci jest sposb, w jaki armie brytyjskie przekonay si o niszoci swego uzbrojenia nie tylko wobec tak biegych technicznie narodw jak Francuzi czy Niemcy, lecz wobec ludw, ktre improwizoway sw bro w przeddzie bitwy. W ten sposb ponielimy wicej strat, ni powinnimy, od lancasterskich karabinw powstacw jankeskich, od gwintowek domowej roboty plemion afgaskich, od lekkiej broni wojownikw sudaskich, a nawet od prymitywnych dzia armii irlandzkiej. Niezalenie od swych rekordw w pice nonej, arsena, z Woolwich posiada jedynie mierny rekord wojenny. Bez istnienia naszej oficjalnej technokracji wojskowej byoby nam lepiej. Najlepszy ekwipunek zosta wymylony, zaprojektowany i wykonany raczej przez prywatne firmy ni przez arsenay publiczne. Nasi oficjalni uczeni pracowaliby lepiej dla B. S. A. czy dla Vickers-Armstronga. Ta ostatnia firma daa Wielkiej Brytanii , okoo roku 1928 najlepsze czogi na wiecie. W pniejszym okresie, w czasie jednego z prawdziwych kryzysw, pozycja zostaa uratowana nie przez naszych wasnych technokratw, lecz przez Chrysler Motors Inc. z Detroit, a take przez rodzin Browning ze stanu Utah. Teraz w roku 1959 piechur brytyjski wyposaony jest w automatyczny karabin nie z Woolwich, lecz z Belgii, a dzieje si to w dwadziecia lat potem, jak Amerykanie przyjli system Garanda, i w czterdzieci lat potem, jak piechota meksykaska zostaa wyposaona w bro firmy Mondragon wyrabian w Szwajcarii. Od pocztku najlepsza bro lekka bya wyrabiana dla sportowca, a technokrata wojskowy aonie kula w tyle. Sprawa byaby ju wystarczajco powana, gdyby rezultaty naszego systemu mierzy jedynie przestarzaoci naszej broni. Istnieje jednak take przeraajce marnotrawstwo zwizane ze zoonoci projektw i mnoeniem czci. Dopiero kilka lat temu zauwaono, e pociski i bomby firmy Plugs, F. H., uywane literalnie milionami, byy wyrabiane wedug z gr dwustu rozmaitych specyfikacji i rozmiarw, i to z materiaw od eliwa do plastyku, podczas gdy mogyby by objte standaryzacj w kadej danej rednicy. Cakiem niedawno wszystkie przewody centralnego
34 Zob. artyku podpukownika L. V. S. Blackera w Army Quateraly", padziernik 1957.

ogrzewania w jednej bazie (RAF) zostay wymienione nie dlatego, e byy zuyte (bo w rzeczywistoci nie byy), lecz dlatego, e liczyy ju dwadziecia lat, a takie byo ich oficjalne ycie". Sytuacji nie poprawio te stosowanie starowieckiej buchalterii, do ktrej armia wrcia po zarzuceniu o wiele lepszego systemu, jakim si faktycznie posugiwano. Nieyjcy ju Elbert Hubbard bardzo trafnie okreli oszczdno jako dokadne przeciwiestwo zwykego oszczdzania, skpienia komu czego, obywania si bez czego. Oszczdno oznacza zapobieganie marnotrawstwu, zachowanie wszelkiej wartociowej energii i materiau oraz usunicie baaganu". To prawda, lecz my musimy zauway, e dodajemy teraz do starego marnotrawstwa wskutek komplikacji i baaganu nowy rodzaj strat, ktre stale rosn od roku mniej wicej 1924. Typowa jest tutaj anegdota o pewnym ministrze wojny, ktr mona by odnie niemal do kadego, kto sprawowa ten urzd. Zapytawszy pewnego podoficera, czy jego ludzie maj wszystko, czego im potrzeba, minister dowiedzia si, e brak im magazynw. Wstrznity t opowieci o trudnociach, minister zacz si rozwodzi nad spraw dostarczania periodykw, nie zdajc sobie sprawy, e sierant mia na myli magazyny dla lekkiej broni automatycznej. Przykadow tendencj jest tutaj zapewnienie luksusu zamiast broni. Wspomniany sierant mg zosta potem zabity w akcji z powodu braku broni przeciwpancernej. Mg zosta tego dnia przy yciu po to, aby jeszcze pniej boryka . si z karabinami Smitha i dziaem Hispano. Ale w adnym wypadku niewiele pocieszyyby go czasopisma Country Life" lub The Sphere". Ten sposb mylenia teraz jeszcze si pogbi. Dzisiejszy okrt wojenny jest izolowany termicznie szklanym wknem, pokryty plastykiem amortyzujcym wstrzsy i ozdobiony pastelowymi barwami, wybranymi przez psychologa jako wypoczynkowe dla oka. Ablucje odbywaj si wrd porcelanowych kafelkw, a koje wyoone s przydymionym dbem. Z opisu W gazecie czytelnik nie dowiaduje si, czy na okrcie umieszczono te dziaa, czy nie. O tym, e je umieszczono, mona tylko wnosi z uwagi marynarza, e poszczeglne wachty bd mogy spa podczas bitwy. Lecz gdyby nie ta jedna wzmianka, czytelnikowi prasy codziennej mona by wybaczy jego mniemanie, e okrt Jej Krlewskiej Moci Tygrys" jest okrtem jedynie wypoczynkowym. O tym, czy zwyky marynarz, zachcony do suby obietnicami bezpieczestwa i komfortu, jest wanie tym czowiekiem, ktrego nam trzeba, niech decyduj eksperci. Ale bdziemy le obsueni przez Admiralicj, jeli koszt wewntrznej dekoracji pocignie za sob w praktyce oszczdzanie na amunicji lub choby to, e bdziemy mieli mniej okrtw w stanie bojowym. Marynarz, ktrego eskadra zostaa przewyszona liczebnie, ostrzelana i rozbita, moe tylko w ograniczonym zakresie korzysta ze sprynowego materaca we wntrzu okrtu. W historii morskiej i wojskowej administracji zniechcajcy jest fakt, e kada prawdziwa prba oszczdnoci koczy si zwykle dodatkowym wydatkiem. To prawda, e w preliminarzach pomidzy 1880 a 1871 rokiem nastpia znaczna redukcja, lecz po wielkim wysiku lorda Randolpha Churchilla w roku 1887 przyjto model, ktry od tego czasu sta si norm. Churchill zwrci uwag na przeraajce marnotrawstwo pienidzy w wojsku, wykazujc, jak mao z nich wydano z jakim celem. Dowid, e fortece s nie do utrzymania, artyleria przestarzaa, karabiny wadliwe,

bagnety kruche, okrty wojenne le zaprojektowane, a armaty okrtowe rozrywaj si nawet wtedy, gdy si z nich strzela zmniejszonym adunkiem. Admiralicja, dowid, eksportowaa australijskie konserwy misne do Australii, rum na Jamajk i ry do Indii. Jeden wydzia w Ministerstwie Wojny kosztowa 5 000 funtw rocznie, a do jego zada naleaa kontrola rocznych wydatkw, ktre wynosiy 250 funtw. Churchill potrafi wykaza, e preliminarze byy uoone w taki sposb, eby parlament nie mia najmniejszego pojcia, ile kosztuje wojsko; a w rzeczywistoci wydatki wzrosy o cae miliony. Ale to, co zaczo si jako danie redukcji wydatkw, przeksztacio si nieuniknienie w danie wikszej operatywnoci. Zgodnie ze zdaniem Sir Winstona Churchilla zawsze tak si zdarza. Rzd i jego oficjalni doradcy w odpowiednim momencie zmieniaj front ze zrcznoci nabyt w czasie dawnych dowiadcze. Przyznaj, e istniej godne ubolewania fakty, ktrym duej niepodobna zaprzecza. Politycy wyjaniaj, e powstay one wskutek zaniedba lub nieudolnoci ich poprzednikw. Zgadzaj si z publicznym daniem doskonalszych rodkw wojny. Owiadczaj, e nie bd uchyla si od swych oczywistych obowizkw (jeli nawet tak czynili inni); naprawi braki, ktre naturalnie istniej; ukrc nad- uycia, ktre zostay ujawnione; i we waciwym czasie posyaj rachunek ministrowi skarbu..."
35

W ten sposb prby

wprowadzenia rodkw oszczdnoci przez parlament byy zwykle z gry skazane na niepowodzenie. Nieprawd byoby jednak, gdybymy powiedzieli, e sam parlament nigdy nie uczyni adnego wysiku, eby zaoszczdzi pienidze na wojsku. W rzeczywistoci taki wysiek powtarza si wielokrotnie. Przybiera on jedn z trzech form. Istniej prby oszczdzania na fortyfikacjach, prby oszczdzania na umundurowaniu i prby oszczdzania na orkiestrach wojskowych. Gbokie powody psychologiczne przemawiaj za wyborem tych trzech form oszczdnoci. Od ( roku 1715 Brytyjczycy rzadko odnosili si entuzjastycznie do fortyfikacji, a uzasadnienie tej postawy wynikao
:

z ich smutnych dowiadcze. Fortyfikacje albo staway si

przestarzae, zanim je zaatakowano, a czsto nawet, zanim je ukoczono, albo te spokojnie poddaway si nastpstwie bitwy stoczonej gdzie indziej. Co do umndurowania i muzyki wojskowej cz opinii brytyjskiej uwaa wojn za okropno, a ceremonia wojskowy za jeszcze bardziej okropny. Skoczy z bbnami i flagami daoby niektrym wicej satysfakcji, ni skoczy z sam wojn. A zatem propozycja oszczdzana na wszystkim, co kolorowe i podniecajce, wywoa zawsze yczliwy oddwik wrd tych, dla ktrych teatralno i niemoralno s tylko rnymi aspektami tego samego przestpstwa. Jeli chodzi o terytoria zamorskie, ostatnio oszczdno na fortyfikacjach przybraa niezwyk form prby strategicznego utrzymania miejsc, ktrym dalimy (lub na ktrych wymusilimy) ich polityczn niezaleno. Pierwsze zniechcajce dowiadczenie wyniesione z tej polityki w strefie Kanau Sueskiego nie powstrzymao nas od zrobienia dokadnie tego samego na Cyprze, w Singapurze i (po pewnych wahaniach) na Malcie. Obdarowanie kolonii demokratyczn wolnoci jest gestem, ktry czy w sobie oszczdno z cnot. Ma to t zalet, e jest czasami zarwno
35 ..Lord Randolph Churchill" napisa Winston Churchill, Londyn 1907, s. 680-681

popularne, jak tanie; o wiele tasze na przykad ni obdarowanie wyszym wyksztaceniem lub pomoc techniczn. Nastpstwem tego moe by gwatowny wzrost miejscowych podatkw. Lecz podczas gdy przeprowadza si zasadnicz redukcj garnizonu, teoretycznie utrzymuje si pozycj. Bd polega tu na przypuszczeniu, e mona j utrzyma, chocia zaopatrzenie w wod. i robotnicy cywilni znajduj si pod kontrol kraju, ktry jest teraz waciwie krajem obcym. A gdyby nawet byo inaczej, to wojska jeszcze tam obecne, wyranie nieodzowne minimum, skadaj si tylko z oficerw sztabowych, oficerw subowych, ordynansw, urzdnikw, magazynierw, psychologw, technikw, obsugi kasyna i terapeutw okupacyjnych. Istnieje teoria, e w razie potrzeby mona przerzuci piechot samolotami. Jakkolwiek niewtpliwie jest rzecz moliw (cho kosztown) przerzucenie w ten sposb wojsk na Malaje czy na Cypr, bdem byoby przypuszcza, e te same wojska mona wysa do Gibraltaru czy Hongkongu. Nie mona, poniewa nie wracaj one latami, a mog nie wrci w ogle. Fortyfikacje w Wielkiej Brytanii rwnie daj pole do oszczdnoci, lecz innego rodzaju. Pochodz one przewanie z lat 18451860, przeznaczeniem wielu z nich bya ochrona Anglii przed Napoleonem III. Niektre z tych fortw, zbudowane dla obrony wybrzea, posiadaj obecnie pewien nostalgiczny urok. Przypominaj troch owe tekturowe cytadele, ktre mona jeszcze dosta w sklepach z zabawkami. Niektre, cho nie wszystkie z tych wiekowych budowli, miay pewne znaczenie dla obrony Wielkiej Brytanii w latach 1940-1941. Z pewnymi obawami zostay nawet obsadzone. Wci jeszcze przedstawiane s jako biae plamy na mapach drukowanych przez ostrony instytut kartograficzny. Jednake panuje teraz powszechna opinia, e ich operatywna przydatno si koczy. Sdzi si, e blanki i zwodzone mosty nie maj specjalnego znaczenia dla prowadzenia wojny w wieku atomowym. Wydawaoby si zatem, e nadszed moment, eby szybko je sprzeda za najwysz cen, jak kto zaoferuje. Wydane miliony znikny. Skoczyy si tylko koszty ich utrzymania, a pozostaa warto ich pooenia. Lecz wydzia ldowy resortu wojny okazuj wielk niech do ostatecznego rozstania si z czymkolwiek; czy to bdzie urocze miejsce zamienione w poligon, czy cytadela w ogle na nic nieprzydatna. W praktyce idzie on na kompromis, oferujc na okres 99 lat dzieraw miejsca, ktre jest mao warte, a na 21 lat dzieraw miejsca, ktre nie jest nic warte. Forty o wielkim uroku wykorzystuje si obecnie jako kurze farmy. Dlaczego? Czy Ministerstwo Wojny obserwuje nawrt do wiktoriaskiego sposobu prowadzenia wojny sprzed wieku? Gdyby nawet tak byo, to forty mona by szybko z powrotem zarekwirowa w razie nagej koniecznoci. Nie, Ministerstwo Wojny nie potrzebuje tej ziemi ani nie przewiduje, e bdzie jej kiedy potrzebowao.. Potrzebna mu jest tylko wci otwarta ewidencja wszystkich wasnoci. Bo gdyby ewidencja zostaa zamknita, mogoby powsta pytanie, czy nie naleaoby przeprowadzi w sztabie jakich oszczdnoci. Kiedy rzeczywicie dokonuje si sprzeday wolnego obiektu, oficjalnie woli si go sprzeda innemu resortowi lub wadzom samorzdowym. W ostatnim wypadku suma uzyskana z takiej transakcji wynosi mniej wicej jedn czwart tego, co oferowa prywatny nabywca. Fakt, i wchodz tu w gr interesy podatnikw, nigdy, nawet przez moment tak si przynajmniej wydaje nie by brany pod uwag. Rzadko wida tu jaki lad finansowej od-

powiedzialnoci. Zamiast niej obserwujemy o wiele czciej niezdolno powzicia decyzji, czy chce si utrzyma dane miejsce, czy nie. Na terytoriach zamorskich kompromis polega na utrzymaniu bazy, lecz wycofaniu garnizonu. W ojczynie kompromisem jest zwykle wyrzeczenie si fortu, lecz utrzymanie go w ewidencji. Prba zaoszczdzenia pienidzy na umundurowaniu armii od dawna przybraa form upierania si przy tym, eby mundur, ktry uznano za nadajcy si do bitwy, mg by noszony take na paradzie. Idea ta jest pokosiem pierwszej wojny wiatowej. Jakkolwiek z pewnoci reprezentowaa ona jak prb oszczdnoci, zawdziczamy jej mundur nie nadajcy si waciwie do niczego; pilno w wiczeniach hamowaa wiadomo onierza, e mundur, w ktrym dzisiaj ma si czoga wrd przeszkd, musi by bez jednej plamki na jutrzejszej kocielnej paradzie. Upieranie si przy kolorze khaki kryo w sobie w gruncie rzeczy wicej purytanizmu ni oszczdnoci. Skoro raz stao si jasne, e mundur paradny nie jest i nigdy nie bdzie mundurem odpowiednim do bitwy, powstao suszne pytanie, dlaczego ma on by monotonny w kolorze? Czemu by nie mia by niebieski, zielony lub nawet, w tym wypadku, szkaratny? Lecz pomys, eby uniform odwoywa si do romantycznej modoci, okaza si w jeszcze mniejszym stopniu do przyjcia ni koszt dostarczenia dodatkowego stroju. Mundur musia zatem pozosta koloru khaki. Nawet teraz nie skoczylimy z tym nonsensem, bo istnieje mundur dunglowy", noszony na tropikalnej ulicy, zupenie odmienny od munduru dunglowego", noszonego w tropikalnej dungli. Byy to znw drobne oszczdnoci skierowane w zym kierunku, wskutek czego z pocztkiem drugiej wojny wiatowej zniesiono oficerski pas koalicyjny (eby oszczdzi skry); po tej nagej reformie natychmiast nastpio rozporzdzenie, e oficer powinien stale nosi przy sobie pistolet; bez pasa koalicyjnego wyczyn taki by cakowicie niewykonalny. Prby oszczdzania na wygldzie munduru wypadaj niepomylnie. To samo dotyczy pukowej orkiestry. Kiedy tylko zaczyna si mwi o potrzebie oszczdzania, natychmiast pragnie si usun orkiestr. Niewiele znam wietnie prosperujcych i rwnie niezbdnych instytucji, ktre by czciej usuwano i z ma tylko przerw w ich pracy. Tu znowu dziaa purytanizm. Wszystko, co barwne i podniecajce, jest pierwszym celem oszczdnoci, przypuszczalnie dlatego, e powinno by ostatnim. A przecie w czym ley sedno zagadnienia? Jeli cokolwiek pociga ochocz modo, jeli cokolwiek moe zachci modego czowieka do zacignicia si do wojska, bdzie to dwik kobz i pisk fletu. Mundury i trby s sednem sprawy, poza nimi niewiele pozostaje. Jest to tak jasne, e zarzdzenia o usuniciu tych rzeczy automatycznie nie prowadz do niczego. Oszczdnoci na fortyfikacjach rzeczywicie maj miejsce i to przy minimalnym zwrocie wydatkw. Oszczdnoci na umundurowaniu robiono wielokrotnie i niewaciwie, lecz ostatecznie przeprowadzono je. Ale to szalestwo z orkiestrami nie prowadzi do niczego ju od samego pocztku. Trajkotaniu biurokratycznej maszyny do pisania odpowiada z daleka zbuntowana trbka sygnaowa i rozlegajcy si nad dalekimi wzgrzami miarowy oskot bbnw.

Brytyjska linia strat

Marnotrawna wojna powinna by w teorii ustpi miejsca oszczdnej gospodarce pokojowej. Ale w praktyce zwyczaj marnotrawstwa nie jest tak atwo usun. Ludzie, ktrzy niczego nie skpi w nagej potrzebie, zdaj si czsto traci wszelkie poczucie kosztw, gdy kryzys ju min. Skonni s mniema, e wysiek dokonany dla ocalenia kraju przed obcym podbojem mona przeduy na tyle, aby obroni kraj przed wszelkim zem natury zdrowotnej, ekonomicznej i socjalnej, od ktrego mgby ucierpie. Nikt podczas wojny nie zastanawia si, na co kraj mgby sobie pozwoli, gdy (oczywicie) jedyn rzecz, na ktr nie mgby sobie pozwoli, byaby klska. Dlatego naturalne bdzie pytanie, czemu nie mona wykorzysta tego samego ducha powicenia dla lepszego celu. Czemu nie prowadzi wojny, lecz teraz z ndz i brudem? Kiedy rozpatrujemy wymogi wydatkowe w czasie pokoju, przekonujemy si, e w duej mierze koncentruj si one na tym rodzaju wydatkw, ktre spowodowaa wojna. Szczeglnie w Wielkiej Brytanii wysikiem wojennym objto zaopatrzenie szpitali, wypat rent, ksztacenie sierot i zasiki ywnociowe. Czciowo wskutek idealizmu i umysowej inercji wielu ludzi, czciowo wskutek dbaoci o wasne interesy niewielu wydatki i dziaalno pokojowa id po tej samej linii. System zaopatrzenia szpitali przeksztaci si Narodow Sub Zdrowia. Renty dla weteranw przeksztaciy si w emerytury dla wszystkich. Ksztacenie sierot skoczyo si na powszechnej owiacie. W wypadku ywnoci, polityka popierania farmera i subsydiowania sklepikarza zmierza do nieracjonalnego zaopatrzenia i dystrybucji artykuw, bez ktrych ostatnia wojna zbyt czsto kazaa nam si obywa: cukru, jaj, masa i mleka. Ten stan rzeczy mgby si wydawa naturaln pozostaoci stanu oblenia. Ale nie mona stworzy waciwych czasom wojny instytucji, zajmujcych si racjonowaniem i aprowizacj, bez istnienia grupy osb ywotnie zainteresowanych w utrzymaniu status quo. Jednake zupenie niezalenie od tych problemw spoeczestwo da zmiany mieczy na lemiesze i budowy domw godnych bohaterw. Nawet proces zamiany armii onierzy w armi urzdnikw uzyskaby aprobat niektrych, a inne kroki, zmierzajce do zwalczania bezrobocia, mog zdoby aprobat wszystkich. Jedynym przykrym niepodanym rysem tych powojennych wydatkw jest ostateczny rachunek przedstawiany narodowi. Jakkolwiek moe on by i niezmiennie jest nie skoordynowany, jego sumy zasuguj przynajmniej na dokadne zbadanie, ktre rzadko ma miejsce. Pewne bardzo wielkie kwoty wydaje si teraz na nabywanie i rozpowszechnianie wiedzy. W zasadzie nic nie moe by bardziej godne podziwu, ale w praktyce czy si to z rzadko spotykanym marnotrawstwem. Subsydiowanie bada, zapewnienie wyksztacenia, publikowanie literatury wydaje si, e w adnej z tych dziedzin rzd nie potrafi zrobi ani jednego kroku bez naraania si na strat milionw. Wszdzie znajd si inteligentni ludzie, ktrzy bd ubolewa nad wydawaniem pienidzy na zdalnie kierowane pociski i le kierowane kolonie, lecz jednoczenie bd si upiera, eby wicej i wci wicej wydawa na uniwersytety i na szkoy. Za zwikszeniem owych wydatkw przemawia pozornie suszny argument, gdy dzieci si mno, a wiedza si rozszerza. Mimo to, pienidze mona marnotrawi zarwno dla dobrych celw, jak dla zych, a na

podstawie dowiadczenia wiemy, e zachodzi tu tego rodzaju marnotrawstwo. Wemy jako przykad badania naukowe. Badania to teraz sowo tak szacowne, e rzadko kto ma odwag zapyta, czy wszelkie wydatki opatrzone tym nagwkiem s usprawiedliwione. Z jednej strony caa rzecz otoczona jest tajemnic. Z drugiej przyjmuje si zwykle, e badania opac si w kocu, a co najmniej, e niedokonywanie bada bdzie miao przeraajce konsekwencje, jeli idzie o wpyw i presti midzynarodowy. W tym wszystkim jest ziarnko prawdy, lecz warto zauway, e wchodz tu w gr powane sumy. W latach 1958/59 Wielka Brytania na przykad wydaa mniej wicej 26 100000 funtw na Badania i Rozwj Naukowy, 106 000 000 funtw na Energi Atomow i poszczeglne projekty bada, zainicjowane i finansowane przez rne resorty Obrony, Rolnictwa, Zdrowia i tak dalej. Dodajmy do tego fundusz uniwersytecki (49 000 000 funtw), a oglna suma bdzie bardzo powana. Czy mona sobie wyobrazi, eby jaka cz z tej sumy zostaa strwoniona? Straty s, oczywicie, nieodcznie zwizane z badaniami, jako e z koniecznoci negatywne wyniki zdarzaj si czsto. Ale czy straty nie s wiksze, ni to nieuniknione? Istniej suszne powody, aby przypuszcza, e tak si dzieje, lecz z innych przyczyn, ni mogliby sdzi laicy. Laicy podejrzewaj, e hojnie obsypuje si pienidzmi ekscentrycznych profesorw o marzcych oczach, ktrzy kr jak bdni odchodz, a potem zjawiaj si znowu i daj coraz wikszych sum, przy czym nikt nie wie, co (i czy w ogle co) odkryli. Podejcie naukowca do urzdnika pastwowego wyobraaj sobie w kategoriach kina, przy czym naukowiec pokazany jest jako podstarzay pan ze zmierzwion, siw czupryn, w brudnym wenianym szaliku i z dzikim byskiem oczu spoza okularw. Ciesz si, e pana widz, doktorze Cloudesley - powiada podsekretarz stanu.- Mam nadziej, e przynis pan z sob papiery, ktre nam byy potrzebne: doroczny raport za rok 1956 i rachunki z wydatkw w roku 1955? Tak, nie, istotnie... Ale opowiem panu, jak sprawy si przedstawiay. Rok temu sdzilimy, e jestemy o krok od wielkiego odkrycia, ale dzi rano przekonalimy si, e caa rzecz bya oparta na maym bdzie arytmetycznym. Wie pan, przecinek dziesitny w niewaciwym miejscu... Biedny Cartwright! Tak, tak, smutna sprawa. Chce pan powiedzie, e Cartwright by rozczarowany niepowodzeniem? Tak, nie. Nie mia na to czasu, prawda? On byby rozczarowany, oczywicie, gdyby doy, eby sobie zda spraw z bdu, ktry zrobilimy. To bardzo smutna strata, a laboratorium te poszo! Laboratorium zniszczone? Oh, w jednej chwili. Zostaa tylko szafa pod schodami, w ktrej wony trzyma mioty. T szaf uratowaa stra poarna. Wielki Boe, to laboratorium kosztowao miliony! Ipewnie Cartwright zostawi wdow, ktrej bdziemy musieli paci emerytur?

Tak, oczywicie. Tak, tak, tak to jest. Bdziemy musieli odbudowa. Waciwie to i tak powinni bymy byli zbudowa je na nowo. To laboratorium byo poprostu za mae. Wszystko to s straszne wiadomoci. Ale niechemi pan powie, co panowie prbowali odkry: naturalnie o tyle, o ile jako laik bd mg to zrozumie. Oh, to pan nie wiedzia? No c, zaczo si od projektu produkcji nowego rodzaju paliwa do rakiet. Potem prbowalimy stwierdzi, czy ten sam materia mgby suy jako preparat do usuwania starej farby. Skoczylimy na prbie uycia tego jako lekarstwa na katar. Wtedy wybucho. To bardzo smutne, bardzo smutne.

I teraz bdzie pan da dotacji na pokrycie dalszych etapw paskiej pracy? Istotnie, wanie w tej sprawie chciaem si z panem zobaczy. Oczywicie nie mog panu poda dokadnego kosztorysu. Nie, nie, rozumiem. Ale jeli dacie mao, na nic to si nie przyda. W kocu wyniknie z tego tylko strata pienidzy. Wic, w rezultacie, yczy pan sobie moliwie najwikszej dotacji? Wanie! Wszystko, co pan moe dla nas zdoby. Dobrze, zrobi, co bd mg. Do widzenia i prosz przekaza moje wspczucie wdowie po Cartwrighcie. Ale to powszechne mniemanie o tym, w jaki sposb rzd popiera prac naukow, jest zupenie

faszywe. Straty s wynikiem nadmiaru kontroli, a nie jej braku. Charakterystycznym dzi bdem jest wyobraanie sobie, e pose, konserwatysta czy socjalista, moe zadecydowa o linii bada, a potem pozostawi naukowcom wypracowanie szczegw. aden krl ani minister nie mg poleci Newtonowi, aby odkry prawo cienia, gdy aden z nich nie wiedzia i nie mg wiedzie, e takie prawo byo do odkrycia. aden urzdnik Ministerstwa Skarbu nie powiedzia Flemingowi, eby odkry penicylin. Nie polecono te Rutherfordowi rozszczepienia atomu w okrelonym terminie, gdy aden polityk jego czasw i prawie aden inny uczony nie wiedzieli, co takie osignicie za sob pocignie i jakiemu celowi moe suy. Odkry nie dokonuje si w ten sposb. S one rezultatem (a rwnie czsto nie s) pracy kogo, kto porusza si w swym wasnym krgu bada, zainteresowany jakim zjawiskiem dotychczas nie zauwaonym albo nagl ujrzanym w innym wietle. W naszych czasach jeden kraj zostaje pod wzgldem naukowym w tyle za drugim, rwnie zamonym, najprawdopodobniej dlatego, e rzd powiedzia swoim uczonym, co maj odkry. Innymi sowy znaczy to, e zbyt wiele pienidzy przydzielono na projekty specjalne, a zbyt mao na wiedz abstrakcyjn. Wicej zasobw przeznaczono na projekty, ktre politycy mog zrozumie to znaczy na rozwj odkry ju dokonanych i opublikowanych, mniej na odkrycia jeszcze niewyobraalne, tak dalece, e jeszcze ich nie dokonano. Prawo, ktre powinno rzdzi postpem naukowym, brzmi: na kad sum wydan na okrelony projekt powinna przypada proporcjonalna kwota przyznawana nauce jako takiej to znaczy uniwersyteckim fakultetom nauk cisych, ktre swobodnie mog pracowa nad

czym im si podoba. Moe wydawa si logiczne, e rzd, ktry dostarczaj pienidzy, powinien decydowa, jak naley je wyda. Ale upieranie si przez rzd przy prawie kontroli bardzo przypomina sytuacj, w ktrej pacjent pouczaby! Swego lekarza mwic: Ja pac rachunek, wic ja bd decydowa, co oznaczaj te objawy i na czym powinno polega leczenie". Jednym z (kilku) zarzutowi przeciw tej polityce jest to, e oznacza ona pacenie za nic. Jego wskazania, jeli zawsze s takie jakie chcesz, eby byy - s bezwartociowe. Jeli masz mu mwi, co ma robi, moesz rwnie dobrze robi to zupenie bez niego. W tym kontekcie doktorzy nauk cisych s w zupenie tej samej sytuacji, co doktorzy medycyny. Ich wskazania s bez wartoci, skoro laik im mwi, jakich wskaza maj udzieli. atwo jest, w tym kontekcie, zrobi z polityka koza ofiarnego, ale to fakt, e nieskoczenie bardziej popsua te sprawy opinia publiczna i te resorty rzdowe, ktrych one konkretnie dotycz. Zadaniem sub informacyjnych, na ktre wydano olbrzymie sumy, jest przedstawianie spoeczestwu i wiatu korzystnego obrazu tego, co rzd prbuje robi. Pociga to za sob czerpanie z kadego resortu informacji, ktre mog suy do zilustrowania tych pomylnych perspektyw i ktre dostarcz materiau dla komunikatu w prasie. Dla instytucji zaangaowanych w pracy naukowej i technicznej te dania informacji mog mie kosztowne, a nawet fatalne konsekwencje. Nevil Shute opowiedzia nam w Slide Rule" o tym, jak technikw zatrudnionych przy statku kosmicznym R. 101 przynaglano do obwieszczenia postpw w pracy i do ustalenia wczesnej daty jej ukoczenia. Konstrukcja statku staa si nie eksperymentem technicznym, lecz problemem politycznym. W tej opowieci ju od wczesnego stadium kocowa tragedia stawaa si mniej lub wicej nieunikniona. Utrata ycia ludzkiego mogaby si sta czciowo usprawiedliwiona, gdyby z katastrofy wycignito waciwe wnioski, lecz od tego czasu wielokrotnie powtarzano te same bdy. Rakiety wystrzeliwuje si przedwczenie ze wzgldu na nacisk polityczny lub na opini publiczn. Radio i komunikaty prasowe popychaj uczonych i technikw ku mierci lub katastrofie. Jeli nawet nie traci si ycia, straty pienidzy s fantastyczne. Jeli problem polega na wysaniu statku kosmicznego (powiedzmy) na Ksiyc, wiadomoci o postpach Rosji prowadz do szaleczych wysikw w Stanach Zjednoczonych, a wiadomoci o tych wysikach wiod do nowych wysikw w Rosji. Absurd i tragedia tkwi w tym, e problem naukowy lub techniczny traktuje si jak wycigi konne. Tam, gdzie wszystko zaley od dokadnoci eksperymentu, przygotowania i prby, rzeczywisty rezultat zagroony jest przez wczenie si w ostatnim momencie nieistotnego, lecz oczywicie najwaniejszego zagadnienia prestiu. Wielokrotnie marnowano ludzkie ycie i wysiki i opniano ostateczny sukces o cae lata po prostu dlatego, e suby informacyjne wykonyway prac, za ktr im si paci. Zlikwidowanie departamentw informacji byoby nie tylko oszczdnoci sam w sobie, lecz byoby te poredni oszczdnoci w innych dziedzinach. Nie ma potrzeby mwi wiatu ani spoeczestwu, e ma si odby jaka naukowa impreza. W wielu wypadkach nie ma nawet potrzeby mwi, e si nie udaa. Zachowajmy sobie komunikat prasowy na chwil sukcesu. Polityk, jak si dzi kontynuuje, moe znakomicie zilustrowa imaginacyjna rozmowa

telefoniczna: Czy to dr Thoroughgood? Tutaj Smoothleigh z informacji. Czy moe mi pan w przyblieniu powiedzie, kiedy paski statek kosmiczny (nazwiemy go R. 100?) bdzie gotowy? Na mio bosk, nie. Jest jeszcze mnstwo problemw i trudnoci. Chce pan powiedzie, e postp prac okaza si niezadowalajcy i e projekt moe zosta odrzucony albo przekazany innej grupie uczonych? Ale skd. Postp prac jest bardzo zadowalajcy. Wic kiedy zacza si praca? Decyzj jej rozpoczcia powzi minister w kwietniu roku 1950. A jak si wtedy oceniao czas potrzebny na jej ukoczenie? W najbardziej oglnym zarysie na dziesi lat. Wobec tego przy zadowalajcym postpie prace powinny by ukoczone w roku 1960? Nie mona przewidzie tak dokadnie. To byo tylko przyblione obliczenie. : Ale jeliby si to przecigno o (powiedzmy) pi lat, znaczyoby to z pewnoci, e postp by niezadowalajcy? Oh, tego bym nie powiedzia. Poza tym nie chce my si z tym bawi tak dugo. Co najwyej trzy lata duej, a moe mniej. Wic moemy mie nadziej na ukoczenie w roku 1962? Tak przypuszczam. To bardzo dobrze. Mog da tej treci komunikat do prasy? Nie jako stanowcze zobowizanie. Ale jako suszne oczekiwanie? No, tak. Jeli pan to uwaa za niezbdne. To z pewnoci bdzie poyteczne. Wie pan, na to si wydaje publiczne pienidze. Ludzie chc wiedzie, jak si je wydaje. W porzdku. Niech pan powie, e spodziewamy si ukoczenia w roku 1962. Z pocztkiem roku? Skde mog wiedzie? Powiedzmy okoo listopada.

W ten sposb ponagla si technika do oznaczenia daty. Na razie myli on, e nie zrobi nic zego, lecz wkrtce przekonuje si, e jego nieokrelona nadzieja staa si dat dokadnie okrelon i zostaa wydrukowana w kalendarzu nadchodzcych wydarze. Oh, wietnie powiada do kolegw dobrze mie jak docelow dat, bez wzgldu na to, czy do tej pory zdymy, czy nie. Oni mu nie wierz, a on wkrtce zdaje sobie spraw, e niedotrzymanie oczekiwanego terminu, zapowiedzianego ukoczenia, (ucilonego teraz na 15 listopada) zdyskredytuje ca jego grup. Pod koniec roku 1961 orientuje si w podjtym ryzyku, ale wtedy jest ju za pno. A wic okoo 15 listopada mwi urzdnik informacji. Wiem, e minister ma by na wystrzeleniu.

Przyjcie po uroczystoci zostao ju zorganizowane, jest tylko trudno z orkiestrami. Czy przy haasie rakiet bdzie sycha muzyk? Oh, i jeszcze jedno: udao mi si zdoby dla pana miejsce na trybunie, w pitym rzdzie, z brzegu. To byo do trudne, a kiedy zaczo si mwi o miejscu dla paskiej ony no c, zupenie szczerze, nie dao si tego zrobi. Robiem, co mogem, ale trudno. Mam nadziej, e nie bdzie nam miaa tego za ze?

Ale, suchaj pan, Smoothleigh, my nigdy nie gwarantowalimy, e skoczymy na 15 listopada. Najprawdopodobniej statek nie bdzie gotowy. Doprawdy, Thoroughgood, nie wiem, czy mog pana bra powanie. Teraz ju caa impreza jest przygotowana. Czy pan sobie zdaje spraw, co oznaczaoby jej przeoenie? Co za cios dla naszego prestiu? I czy pan sobie zdaje spraw, co to bdzie oznacza, jeli Rosjanie wystrzel swj statek kosmiczny przed nami?, A czy pan zdaje sobie spraw, co to bdzie oznacza, jeli statek kosmiczny uniesie si na sto stp w powietrze, a potem spadnie na trybun?

Pesymista! Paska grupa odniesie sukces, jeli si naprawd o to postara. My wszyscy mamy do pana pene zaufanie. A jeli pan naprawd ma wtpliwoci no to c, krzeso w pitym rzdzie moe mie swoje dobre strony. Ha!

Nie chc tego cholernego krzesa. Jeli wszystko zaley od naszego sukcesu, dla mnie jest tam tylko jedno miejsce. O czym pan myli? Bd wewntrz tego cholernego statku. Do widzenia i niech pana diabli wezm. Podczas gdy bardzo duo pienidzy wydaje si lub trwoni na nauk, bardzo mao przeznacza

si na finansowanie innego typu bada, gdzie mniejsze kwoty mogyby przynie nawet lepsze rezultaty. Najpowaniejszych bada, oczywicie, wymaga technika pracy samego rzdu. Kiedy nadchodzi moment wystrzelenia statku kosmicznego, uyte do tego celu urzdzenia bd ostatnim krzykiem techniki i postpu naukowego. Odpowiedzialnymi za t operacj naukowcami bd najwybitniejsi (mamy nadziej) przedstawiciele poszczeglnych dziedzin wiedzy. I dla kontrastu na trybunie bdzie reprezentowane wszystko to, co przestarzae. Tam, pod pciennym dachem, wrd doniczkowych rolin, zgrupuj si politycy, szefowie partii, rzecznicy religijni, czcigodni przywdcy spoeczestwa i uznani prorocy stulecia. I wszyscy oni bd zupenie i cakowicie pozbawieni kontaktu ze spraw, o ktr chodzi. Bd oni uosabia typ rzdu i ciao kierownicze, wszystko to, co w naszym systemie spoecznym cieszy si najwikszym szacunkiem; jedyn cz naszej organizacji, ktr zupenie zapomnielimy unowoczeni. cile zwizana z badaniami naukowymi i poczon z ni poprzez uniwersytety jest dziedzina edukacji. Granice wiedzy mog by poszerzone jedynie przez tych, ktrzy wchonli wiedz bieco dostpn; ale poszerzenie wiedzy modyfikuje nastpnie plan nauki tych, ktrych z kolei ma si naucza. Analizujc bardziej marnotrawne aspekty wyksztacenia musimy ograniczy nasze dociekania do klasy szkolnej, do wydatkw na nauczycieli, na budynki, na probwki i na kred. W

istocie, jak wiemy, tego, co ludzie maj wiedzie w yciu, uczy przewanie telewizja, radio, kino, gazety i ksiki; a take i jeszcze bardziej skutecznie ludzie ucz si od samych siebie. W wywieraniu ksztatujcego wpywu na spoeczestwo szkoy graj mniejsz rol, ni skonni s sobie wyobraa nauczyciele. Jednake na licie wydatkw publicznych owiata zajmuje jedn z pierwszych pozycji i dlatego jej koszt powinien zainteresowa kadego podatnika; tym bardziej e wiele z tych pienidzy wyranie si traci. Dzieje si tak gwnie wskutek powstania imaginacyjnej wiedzy o edukacji, posugujcej si swym wasnym argonem. Technicznie nazywa si ona edukacjonaizmem. Mwic oglnie, rnica midzy nauczaniem a edukacjonaizmem polega na tym, e nauczyciel wybiera trudny przedmiot i usiuje uczyni go wzgldnie atwym, edukacjonalista za bierze atwy przedmiot (ktrego nie udao mu si opanowa) i czyni z niego co, co wydaje si prawie nie do pojcia. Nie mwimy tu o jakoci nauczania ani o wartoci tego, czego si naucza; gwnym rezultatem edukacjonalizmu jest to, e wszystko trwa o wiele duej i kosztuje o wiele wicej. Edukacja rozszerza si, aby wypeni dostpny czas, tak e edukacjonalizujc mona spdzi lata na tym, czego zwyko si uczy w cigu kilku tygodni. Edukacjonalizm jest take kosztowny, jeli idzie o budynki i ich wyposaenie. Szkoy maj by teraz budowane niemal w caoci ze szka, aby dopuci do nich soce, a potem naley je zaopatrzy w plastykowe zasony, eby soce wykluczy. Jednak niezalenie od tego szkoa pena warsztatw i pracowni artystycznych, budynki przeznaczone dla gospodarstwa domowego i dekoracji wntrz, na teatry projekcyjne i pomoce wizualne kosztuj o wiele wicej ni szkoy skadajce si ze zwykych klas i zaopatrzone w zwyke tablice. Studiujc rachunek za cay ten aparat, dochodzimy do wniosku, e edukacjonalizm byby fantastycznie kosztowny, gdyby nawet mia jak warto. Jako podatnicy, musimy paci nie tylko za szkoy wszelkiego stopnia, lecz take za College dla Nauczycieli, za Wydzia Szkolnictwa i za liczne Instytuty Bada Naukowych. Musimy te pokrywa cile z tym zwizane koszty modzieczej przestpczoci, jak rwnie dalsze koszty zwizane z istnieniem policji, domw poprawczych i wizie. Nikt nie mgby powiedzie o edukacjonalizmie, e jest tani. A najbardziej w nim kosztowne jest zatrzymywanie w szkoach chopcw, ktrzy nigdy nie odnios z nich poytku i ktrzy byliby szczliwsi i mniej sfrustrowani, gdyby im si pozwolio zarabia na ycie. Ze zachowywanie si modziey jest w duej mierze rezultatem tracenia czasu przez tych, ktrzy powinni pracowa. Ale edukacyjna misja rzdu nie ogranicza si do izby szkolnej. Dorosego obywatela take musz ciga napomnienia, pouczenia i wskazania w kadym przed-miocie, ktry mgby go zainteresowa albo i nie interesowa. Istnieje wiele sposobw dotarcia do dorosych, lecz jednym z najpowszechniejszych jest wydawanie publikacji. Jeli o nie idzie, marnotrawstwo pienidzy signo gigantycznych rozmiarw. Moe si wydawa rzecz nieuniknion, i urzdowi drukarze powinni dostarczy kopii ustaw i dosownych sprawozda z tego, co czonkowie parlamentu wyobraaj sobie, e powiedzieli w czasie debaty. Oficjalne sprawozdanie parlamentarne moe mie ostatecznie kilku czytelnikw, tak e mona by si waha stawiajc t publikacj za przykad

marnotrawstwa pienidzy. Lecz nowoczesne rzdy wykraczaj daleko poza drukowanie sprawozda z debat i czowiek z pocztku zastanawia si, dlaczego tak si dzieje. Staje si to jednak bardziej zrozumiae, gdy zdamy sobie spraw, e wielu urzdnikw pastwowych zaczynao swe ycie ludzi dorosych od marze o autorstwie. Widzieli siebie jako dramaturgw, powieciopisarzy, eseistw i poetw, niechtnie tylko przyjmujc rol biurokratw. Dlatego tym skwapliwiej drukuj na koszt publiczny. To prawda, e ich dziea czsto musz pozosta anonimowe, lecz moe maj nadziej, e wyda si sekret autorstwa, dajc im co w rodzaju owego dreszczu, jakiego doznaje dramaturg, widzc swe nazwisko wypisane wielkimi literami na Shaftesbury Avenue. W wyobrani sysz szept: Patrz. To jest autor Coccidiosis u kurczt"! albo Ten pan napisa Rol cyjanku alkilowego ebonitu w budowie sandwicza". Sysz lkliwe sowa: Nie... naprawd? Nie mw!" wypowiadane przez tych, ktrzy dowiaduj si owych sekretw po raz pierwszy. Napisanie: Nicieni odygi i cebulki u tulipanw" nie jest z pewnoci tym samym, co opublikowanie sonetu o onkilach. Wydanie dziea takiego jak Di (Methylcyclohexyl) Phtalate i Methylcyclonexanyl Phtalate, wolne od oowiu", jakkolwiek moe da satysfakcj jako wyczyn wymowy, nie jest dokadnie tym samym, co stworzenie nowego krytycznego wydania Arystofanesa. A take autor Wnikliwych metod wykrywania usterek" nie moe da, aby zaliczono go do wysokiej klasy autorw powieci detektywistycznych. Niemniej to jasne, e urzdnicy pastwowi bawi si w duchu widzc, e tytu publikacji brzmicy Nauczyciele dzieci opnionych w rozwoju" jest maym arcydzieem dwuznacznoci. Co wicej, musimy pamita, e istniej urzdnicze bestsellery. Czy moliwe, aby kto zapomnia o takiej ksice jak Regresja punktu wzowego kwadrantydw" z jej potn intryg, gbokim akcentem humanistycznym i podniecajcym punktem kulminacyjnym? Kt nie pamita niesamowitych, nadprzyrodzonych akcentw w Technice rcznych przygotowa mistrzw ducha" (Drukarnia Pastwowa U. S., Nr katalogu D. 201, 6/7 804/1)? Lista oficjalnych publikacji nie jest te pozbawiona dzie kontrowersyjnych. Ksika Podrcznik pomagajcy dyktatorom lepiej wykonywa ich dyktat" spotkaa si z opozycj demokratyczn, a praca Stanw Zjednoczonych nad Urzdami pocztowymi pierwszej klasy" moga atwo sta si okazj do zorganizowania oglnonarodowej wyprawy poszukiwawczej, aby je odnale. A zatem pokusy urzdnikw pastwowych, aby produkowa coraz to wicej oficjalnej literatury, s ostatecznie zrozumiae. Lecz ilo literatury, ktr oni istotnie produkuj, jest w gruncie rzeczy niepokojca. W tomie brytyjskim trafnie zatytuowanym Publikacje rzdowe 1957" spostrzegamy na pierwszy rzut oka 431 stron nie liczc indeksu. Po bliszym zapoznaniu si z dzieem ujawnia si fakt, e ksika zaczyna si na stronie 213, bez adnego wyranego powodu, e ma zatem mniejsz warto (a kosztuje 2 szylingi), ni mona byo na pocztku przypuszcza. Kiedy jednak zdamy sobie spraw, e na jednej stronie moe figurowa spis 50 publikacji, straszliwy charakter tego zestawienia staje si widoczny. Przyjmujc przecitn 23 pozycji na stron, moemy otrzyma ponad 5000 publikacji w jednym roku. Ta produkcja wymaga, jak si dowiadujemy, personelu zoonego z 7 000 osb i 50 000 ton papieru rocznie. Cae kontynenty

ogoaca si z lasw, maszyny papiernicze zuywaj si, fabrykanci papieru pracuj dzie i noc, eby nady za t przeraajc produkcj literatury. Zwyky drukarz-handlowiec bdzie drukowa zapowiedzi wydawnicze na wiosn i na jesieni, lecz drukowanie codziennego spisu publikacji, podobnie jak katalogu miesicznego, zarezerwowane jest dla Pastwowej Drukarni J. K. M. W brytyjskim preliminarzu wydatkw na Usugi Oglne" w latach 19581959, w kwocie wynoszcej 76 400 000 funtw Pastwowa Drukarnia J. K. M. ma bardzo adny udzia. Oczywicie wiemy, e wiele oficjalnych publikacji zwraca swe koszty z nadwyk. Gdy na amerykaskich pkach ksigarskich pojawia si po raz pierwszy broszura O ryjkowcu lucerny i o tym, jak go zwalcza", powstao gorczkowe poruszenie wrd zbieraczy, pragncych zdoby odbitki pierwszego wydania. Ale o innych publikacjach mona powiedzie, e s nudne i rozwleke, a niektre z nich s zupenie niepotrzebne. Istnieje tendencja streszczania rzeczy oczywistych nawet w samych spisach publikacji, czego dowodz nastpujce przykady: Wyrb i konserwowanie jabecznika Wyrb jabecznika jest rwnie stary, jak uprawa jaboni. Niniejszy biuletyn informuje o tym, jak naley wyrabia i konserwowa jabecznik. Tendencje wzrostu w przemysach wytwrczych, 19471956. Przedstawiaj tendencje wzrostu w przemysach wytwrczych Stanw Zjednoczonych w okresie 19472956. Zdawaoby si, e pierwsze sowa tych tytuw mwi same za siebie, ale uwaa si widocznie, e jest to pogld powierzchowny. Broszurka zatytuowana Tendencje wzrostu" zajmuje si (paradoksalnie) tendencjami i ich wzrostem. Co do pierwszego tytuu i jego wyjanienia mamy lekkie wtpliwoci, czy biuletyn pt. Wyrb i konserwowanie jabecznika" zajmuje si istotnie wyrobem jabecznika i jego konserwacj. Analiza wykazw publikacji pozwala podejrzewa, e istnieje zbyt wiele oficjalnej literatury, e jej styl jest rozwleky, a koszt dlatego - nadmierny. Przypuszczalnie wiat nie byby o wiele gorszy, gdyby wikszo tej literatury w ogle nigdy nie zostaa opublikowana. Mona by sdzi, e brak papieru przyczyni si do zahamowania fali oficjalnej literatury. Ale dowiadczenie Wielkiej Brytanii z okresu drugiej wojny wiatowej dowodzi czego innego wszyscy inni musz si obchodzi bez papieru, podczas gdy urzdowy drukarz podwaja swoje wysiki ze zwykego patriotyzmu. Zbir brytyjskich oklnikw rzdowych wydanych w latach 19391945 jest bardziej imponujcy pod wzgldem swej masy ni treci. Mona w nim znale wiele instrukcji na temat, jak obywatele winni broni si nie istniejcymi rodkami przed urojonym niebezpieczestwem. A literatura wydana przed wojn w zwizku z przygotowaniami do niej okazaa si wwczas (jak i teraz) tylko strat papieru, przeszkadzajc raczej ni pomagajc w le skierowanych usiowaniach. Wskutek trudnoci w zdobyciu papieru resorty rzdowe mog wprowadzi uywanie tej samej koperty przy rozmaitych okazjach, lecz adne trudnoci nie s w

stanie zmusi ich do ograniczenia fali ich poucze, ostrzee i wskazwek. Niektrzy w tym miejscu zauwa, e koszt druku i koszt papieru to tylko uamek wydatkw administracyjnych jako caoci; i tak jest rzeczywicie. Ale chcc da prawdziw ocen kosztw, trzeba te wzi pod uwag czas urzdnika pastwowego. Krtkie badania wyka, e w urzdniczy werbalizm jest bardziej kosztowny, ni si to wydaje na pierwszy rzut oka, gdy zabiera czas zarwno autorowi, jak i odbiorcy. Pamitajmy, e nawet otwarcie koperty, sprawdzenie jej zawartoci i wrzucenie do kosza zabiera czas. O wiele wicej czasu zabiera pisanie i susznie mona zapyta, czy autor (i zesp jego pomocnikw), gdyby nie mia okazji sta si autorem, byby w ogle potrzebny. W kadym razie mona by doskonale sprbowa eksperymentu i poleci kademu resortowi rzdowemu, aby w nastpnym roku opublikowa dokadnie o poow mniej sw, ktre wyda w roku ubiegym. Gdyby rezultaty byy tak zadowalajce, jak naley przypuszcza, to samo polecenie mona by powtrzy jeszcze w roku nastpnym i tak co roku, dopki obecny grzmicy potok nie staby si szemrzcym strumykiem, strumyk staby si z kolei najzwyklejsz struk, a struka wreszcie staaby si jedynie kapaniem z zepsutego kurka... kap... kap... kap...

Wymiary strat
Niektre z publikacji napywajcych z Pastwowej Drukarni J.K.M. s niewtpliwie wartociowe i ciekawe. Obejmuj one na przykad Zestawienie Dochodw i Wydatkw, przedoone Izbie przez ministra skarbu, oraz jeszcze bardziej zasadnicz prac o Dochodzie Narodowym i Wydatkach. Nikt nie moe powiedzie o pierwszej publikacji, e jej ukazanie si jest niepotrzebne, ani o drugiej e jej temat jest bahy. Dziea tego rodzaju rzadko przykuwaj uwag recenzenta, ale aden sumienny krytyk ani nawet najbardziej uczone pismo nie mogoby si skary, e autorzy tych prac dawniej nie znani, jak w pierwszym wypadku, nie nazwani w drugim wybrali tematy, ktrym brak powszechnego zainteresowania. Bezstronna recenzja powinna by zawiera sowa: z pewnoci", zdumiewajce" i (przede wszystkim) zastanawiajce". Oglne Zwyczajne Dochody Zjednoczonego Krlestwa osigny mniej wicej sum 5 343 milionw funtw w 1957/58 i maj wynie 5 620 w 1958/59. Z tych milionw procenty od dugu narodowego pochony 816, pozostawiajc z grubsza 2,841 na budet cywilny ludnoci i 1 418 na budet wojskowy. Mierzc zmarnowany czas kraju, nie moemy zignorowa krytycznej naroli na naszej gospodarce wytworzonej przez dug narodowy, ktry obecnie wynosi 27 231 526 000 funtw. W rozmylaniach nad t nieadn cyfr politycy brytyjscy okazuj dziwn pobaliwo. Nie widz obiekcji przeciw zadueniu na t skal ani przeciw wzrostowi owego dugu, jeli w danym momencie wydaje si on wygodny. Jednake w istocie rzeczy spata procentu na okrelony dug jest procesem niewiarygodnie marnotrawnym. Bardziej ekonomicznym planem byaby amortyzacja dugu, co jest rzecz o wiele bardziej moliw, ni sdzi wikszo ludzi. Stany Zjednoczone rzeczywicie rozpoczy taki proces w roku 1919 i kontynuoway regularny program spat a do roku 1936, kiedy to wszelka redukcja dugu bya uwaana za nadwyk budetow i okazj do nowych

wydatkw. Na drodze do uzdrowienia systemu finansw narodowych plan likwidacji dugu narodowego byby wanym krokiem, wiodcym ostatecznie do oszczdnoci na gigantyczn skal. Jednake niezalenie od straszliwego marnotrawstwa konsekwencji zaduenia, obserwujemy ustawiczne trwonienie pienidzy na innych odcinkach. Zapobieenie stratom poprzez te kanay, pokryoby w rzeczywistoci koszty amortyzacji. Dyskusja na ten temat byaby wielce uproszczona, gdyby omawianie budetu cywilnego rozpoczto od pac dla urzdnikw administracji", jako od pierwszego i przeraajcego punktu. Prowadzioby to samo przez si do statystyk z wykresami i zacznikami dotyczcymi przerw na kaw i na herbat". Ale Ministerstwo Skarbu woli ukrywa t armi pod listowiem techniki departamentalnej, dodajc okolicznociowy przypisek, ktry brzmi cznie z kosztami administracyjnymi" i ktry mona by w pewnych wypadkach ulepszy przez dodanie sw i inne kosztowne drobiazgi". A zatem gwne punkty pozycji budetowych to wiadczenia dla usug komunalnych, Narodowej Suby Zdrowia (cznie z emeryturami, zasikami rodzinnymi i opiek spoeczn), subsydia rolnicze i ywnociowe i, na koniec, inne usugi. W dungli cyfr kryj si takie punkty, jak koszty Krlewskich Komisji i Sub Informacji, budet rodkowowschodniego Orodka Studiw Arabistycznych i rachunek za Misj Naukow Zjednoczonego Krlestwa w Waszyngtonie, ktra jak dotd dokonaa znamiennie mao. Wrd funduszw resortowych (nawet w wypadku Ministerstwa Pracy i Owiaty) kryj si rosnce liczby wydane na korespondencj z ONZ. Wszystkie te liczby cznie wynosz wicej ni oglne biece wydatki na wojny minione, obecne i przysze. Pomoc finansowa dla usug komunalnych obejmuje w duej mierze pomoc dla szk (435 z 866 milionw funtw), o ktrych kilka sw powiedziano w poprzednim rozdziale. Teraz musimy si zaj Narodow Sub Zdrowia, o ktrej wiele jest do powiedzenia. Kosztuje ona wraz z emeryturami zdumiewajc sum 1 031 milionw funtw, a nawet ta suma nie odzwierciedla tego, co musi za ni paci jednostka. Podatnika moe zainteresowa sposb wydatkowania tych pienidzy. Wiele z nich wydaje si na administracj szpitali. Przecitny szpital naley sobie wyobrazi jako miejsce, w ktrym przebywajcy tam pacjenci le w kach jczc, bez opieki, a pacjenci przybyli z zewntrz beznadziejnie czekaj, eby kto zwrci uwag na ich powany stan. Mona by zapyta, gdzie s doktorzy? Co robi pielgniarki? Dlaczego nie widzi si nikogo ze suby szpitalnej? Wszyscy zajci s administracj i nie maj wolnego czasu dla zwykych pacjentw. Konsultanci spdzaj czas na dostarczaniu statystyk dla tej caej chwiejnej struktury komitetw i administratorw, ktrymi system szpitalny jest przeadowany. Na etacie maego nawet szpitala znajduj si: starszy urzdnik administracyjny, wyszy urzdnik biurowy, zwyky urzdnik i operator maszynowni. Inni specjalici zbieraj bezuyteczne statystyki, przedstawiaj mudnie wypracowane wykresy wykazujceprzepustowo ek", dzienny procent wolnych ek" i procent zajtych ek". Potop papieru przytacza personel lekarski, za ktry wszelkie decyzje podejmowane s na jakim wyszym szczeblu, nieskoczenie oddalonym od rzeczywistoci. Inni konsultanci walcz o wymian zniszczonego sprztu i w tym celu wypeniaj w trzech

egzemplarzach formularze dla sekretarza szpitala, ktry przedstawia wniosek komitetowi lekarskiemu, ten za przesya go komitetowi szpitalnemu, ktry przedkada go komitetowi finansowemu i oglnemu, bezporednio odpowiedzialnemu przed komitetem zarzdzajcym szpitalem, ktry oczywicie trzsie si przed szpitaln Rad Okrgow. Mijaj miesice, zanim w ogle nadejdzie odpowied. Gdy nadejdzie, bdzie prawdopodobnie w formie pytania o numer przepisw albo uwagi, e wyposaenie potrzebne dla szkolenia pielgniarek zaley od Terenowego Komitetu Szkolenia Pielgniarek, ktry posiada swoj wasn rachunkowo. Ale c robi pielgniarki? S one zupenie zaabsorbowane inwentaryzacj przecierade, kocw, poszewek i nocnikw. Fakt, e wszystkie te rzeczy figuruj ju w inwentarzu przygotowanym dla Wydziau Kosztw Szpitala, nie ma adnego znaczenia. Wci jeszcze musi si inwentaryzowa i polowa na zagubion serwetk. Pacjenci mog umrze, podczas gdy siostry licz rczniki kpielowe. Caa ta troska nie przynosi te adnej oszczdnoci, poniewa sam tylko system inwentaryzacji szpitala kosztuje 2 000 funtw rocznie. Co do Rady Szpitalnej, nabya ona ostatnio w drodze dzierawy biura, zmienia instalacj budynku, pokrya w nim na nowo posadzki, a potem ze strat odprzedaa, eby przenie si do wikszego lokalu, potrzebnego dla jej rosncego personelu. Gdy zaczynamy bada dziaalno suby szpitalnej, przekonujemy si, e przewanie zajmuje si ona praniem. W dawnych czasach pielgniarki byy zakonnicami i pokutowa pogld, e ich strj powinien by tego wyrazem. Do ich kierowniczki przylgna straszna wadza Matki Przeoonej. Ale pozostaje faktem, e jak mwi zakup i pranie samych tylko czepeczkw pielgniarek kosztuje kraj okoo trzy czwarte miliona funtw rocznie. A na tym nie koniec, poniewa s take fartuchy, konierzyki, mankiety i paski rachunek pralni wynosi, by moe, 650 000 funtw a wszystko to suy gwnie zaznaczeniu duchowego pokrewiestwa z Florence Nightingale. Jest rzecz interesujc, e kobiety wykonujce zawody, ktre stay si dla nich dostpne w czasach pniejszych ni czasy Florence Nightingale kobiety lekarki, fizjoterapeutki i szpitalne pracownice opieki spoecznej nigdy nie stosoway tego rodzaju redniowiecznej elegancji i nikt im nawet nie sugerowa, e powinny j stosowa. Najgorsze cechy najgorszych szpitali kojarz si zwykle z Ministerstwem Emerytur, instytucj czc maksimum wysiku z minimum wynikw. Ostatnio, gdy prbowano ponownie ustali niezdolno do pracy pewnego weterana wojennego (tzn. zmniejszy jego rent o 20%), wstpne dokumenty, w omiu egzemplarzach, dochodziy do 21 stron maszynopisu z pojedynczym odstpem, na papierze formatu 13.2 X 17 cali, wypenionym bzdurami. Nastpne osiem miesicy spdzono na zestawianiu odpowiedzi na Sprawozdanie, Sprawozdania z Odpowiedzi na Sprawozdanie, a wreszcie na Odpowied na Sprawozdanie z Odpowiedzi na Sprawozdanie. Odwoanie si weterana podtrzyma w rok pniej bezstronny trybuna, gdzie owa ministerialna sprawa zostaa wniesiona (na koszt publiczny) przez adwokata. W cigu roku wymieniono okoo czterdziestu listw, a miano ich wymieni jeszcze wicej, zanim ostatecznie zapacono zalegoci. Podobna zwoka staje si jeszcze gorsza, gdy sprawa dotyczy dwch resortw rzdowych. Kiedy kapitan Tomasz

Atkins zostaje zwolniony z armii z przyczyn zdrowotnych, komisja medyczna armii zawiadamia o tym Ministerstwo Emerytur, ktre poleca innej medycznej komisji ustalenie stopnia niezdolnoci do pracy. Owa komisja zwykle zawiadamia ministerstwo, ktre z kolei zawiadamia dyrektora departamentu Ministerstwa Skarbu, a ten wreszcie paci emerytur tak, jakby to mg zrobi o wiele atwiej, gdyby Ministerstwo Emerytur w ogle nie istniao. Przy tego rodzaju procedurze rzecz interesujc jest pojawienie si urzdnika medycznego". Ow gwn osob w pastwie o rozbudowanym systemie ubezpiecze spoecznych jest w peni kwalifikowany lekarz, ktrego wiedzy medycznej waciwie zupenie si nie wykorzystuje. Do jego obowizkw naley: zbieranie szczegowych informacji na uytek innego urzdnika medycznego wyszego rang, ktry nastpnie rozstrzyga przypadek osoby niezdolnej do pracy, w rzeczywistoci nigdy jej nie ogldajc. w rozbudowujcy si system urzdniczenia medycznego zapewnia kademu ministerstwu jego wasny personel lekarski, nie zwizany z Ministerstwem Zdrowia i nie bardziej poyteczny ni departament prawny ministerstwa, ktry mdrze suy rad, jeli istotnie zanosi si na jaki spr prawny. Byy czasy, e zarejestrowany, praktykujcy lekarz stanowi sam dla siebie autorytet i by kim, ktrego sowu ufa inny praktyk. Teraz, w czasach bardziej owieconych, zdajemy sobie spraw, e lekarz, ktry bada pacjenta, mg by jego znajomym i na jego decyzji mg si odbi wpyw tej znajomoci. O wiele lepiej jest odwoa si do usug urzdnika medycznego, ktry przedstawia spraw innemu urzdnikowi medycznemu, a ten by moe komisji. To daje pewno, e decyzj podejmuje si na gruncie oglnej polityki bez brania pod uwag poszczeglnego przypadku czy w ogle jakiejkolwiek rzeczywistoci. Szkoda, e urzdnik medyczny musia straci tyle czasu na zdobycie swych kwalifikacji. Specjalny kurs medycznego urzdowania byby o wiele taszy do zorganizowania i mgby si zakoczy ju wtedy, gdy student potrafiby wymwi sowo diarrhoea". Tu po Subie Zdrowia idzie Ministerstwo Rolnictwa, Rybowstwa, Wyywienia i Lenictwa, ktre kosztuje kraj okoo 296 milionw funtw rocznie. W tym kwartecie znajduje si ogromne Ministerstwo Wyywienia z czasw wojny, ktre przetrwao wojn, a jego godn uwagi pozostao wchona ostatecznie ta interesujca fuzja. Wyniko z tego dublowanie wysikw; istnieje wic (na przykad) dwch doradcw naukowych, jeden dla rolnictwa i jeden dla wyywienia, kady ze swoim wasnym personelem. Owo dublowanie nauki nie zapobiego te istnieniu Rady Badania ywnoci ze swymi wasnymi laboratoriami badawczy mi. Pomijajc jednak na razie wszelkie moliwe dublowanie wysiku, moemy tylko dziwi si, e ministerstwo powicio tak mao uwagi naturalnym nawozom, jakie mona otrzyma ze ciekw. Brytyjczycy od wiek lat pogodzili si z polityk majestatycznego odprowadzania ciekw miejskich do Morza Pnocnego, a nastpnie importowania guana dla wyrwnania braku nawozw sztucznych. Ostatnio zbudowano wielkie zakady, w ktrych odpady produktw poddaje si kosztownemu procesowi niszczenia. Wiadomo obecnie, e ze ciekw mona otrzyma gaz metanowy, a pozostay szlam sprzeda (po odpowiedniej przerbce) jako nawz naturalny po cenie ponad 2 funty za ton. Zbytu odpadw mona w gruncie rzeczy dokona z korzyci, podczas gdy wedug przestarzaych, a bdcych w

uyciu planw liczy si za nie czsto 2s, 6d. Cz z tych pienidzy mona by wyda (i w Coventry wydano) na spalanie metanu, lecz Zarzd Gazowni zabrania lokalnym wadzom sprzedawania go, poniewa na podstawie ustawy z roku 1948 jest upowaniony do ochrony swego monopolu. Nie interesujc si naturalnymi nawozami uzyskiwanymi ze ciekw, Ministerstwo Rolnictwa wsplnie z Ministerstwem Paliw i Energetyki usiuj dostarczy elektrycznoci do odlegych nawet obszarw wiejskich, przy tym ta inwestycja ma kosztowa okoo 200 milionw funtw. Jednak wiadomo przecie, e we Francji dziki instalacji maych fabryczek, ktrych koszt wynis okoo 500 funtw, zamienia si odpadki organiczne w gaz metanowy i kompost. Przerbka metanu dostarcza wystarczajcej iloci energii elektrycznej, potrzebnej do owietlenia, ogrzewania i napdu okrelonej maszynerii. Pozostawiony samemu sobie, farmer potrafi rozwiza ten problem, lecz w sposb zbyt niezaleny jak dla naszej biurokracji. Musi istnie sie. Musz istnie maszty, poczone z sob festonami biurokracji. Musi istnie centralna kontrola i administracja, formularze do wypeniania i przepisy, ktrych trzeba przestrzega. Co do wydatkw, to wicej, ni byo potrzeba, wydano ju na prby zbudowania humorystycznego puga elektrycznego, ktry ma zachowywa si tak jak szczeniak na dugiej smyczy. Kiedy ministerstwo zaczyna pomaga farmerowi, natychmiastowym tego rezultatem s katastrofalne wydatki, a potem wzrost personelu zatrudnionego przez Narodow Doradcz Sub Rolnicz, ktra powinna bya zosta zniesiona najpniej w roku 1957. Ustawa o rolnictwie (dotyczca drobnych farmerw) z roku 1958 wydaje si jakby specjalnie przeznaczona po to, eby pomaga nieudolnym i leniwym i tchn nowe ycie w biurokracj, odpowiedzialn za cay baagan i nieuczciwe praktyki w Odium i Crichel Down. W tym samym czasie departamenty rolnicze tego samego ministerstwa zajmuj si sadzeniem drzew szpilkowych w Lakeland i na walijskich pastwiskach owiec, nie wiedzc widocznie o tym, e drewno, ktre tam wyronie, bdzie kosztowao dwadziecia razy tyle, co drewno importowane, i e prawdopodobnie zostanie sprzedane jako drewno na podpak. Zanim te drzewa wyrosn, stemple wyjd z uycia. Bd warte mniej wicej tyle, co wgiel odkrywkowy, ktry kosztuje do 30 funtw za ton i jest mniej lub bardziej ognioodporny. Zmarnuj si podobnie jak blaszane puszki i butelki na mleko, ktrych nikt nie myli zbiera. Jest jednak moliwe, e jak cz Ministerstwa! Rolnictwa mona by utrzyma bez istotnej straty funduszw publicznych. Nie da si tego samego powiedzie o Ministerstwie Pracy i Opieki Spoecznej, ktrego wiele dziaw wyranie niczym si nie opiekuje. e owej opieki" nigdy nie brali pod uwag prywatni pracodawcy, to jasne. O tym, jak prywatni pracodawcy znajduj sobie wsppracownikw, mona si dowiedzie z ogosze, pojawiajcych si w prasie krajowej. Bardziej ciekawy jest sposb, w jaki Ministerstwo Pracy ignoruj inne rzdowe resorty i agencje. Nawet urzdy pastwowe korzystaj z jego usug tylko dla rekrutowania robotnikw. Inne resorty rzdowe prowadz niezalene poszukiwania pracownikw drog ogosze, a zwizek dokerw ma swj wasny system. Co do sub wojskowych, wspzawodnicz one z sob w dawaniu ogosze do gazet modzieowych. Royal Air Force ogosia w ten sposb swj Plan

Szkoleniowy w The Hotspur" (24 str., 3 pensy, czwartek), wspzawodniczc w wielkoci ogoszenia z patkami owsianymi firmy Kellog i kasz firmy Shreddies. Marynarka Krlewska podaje plan szkolenia uczniw czytelnikom Eagle" (20 str., 41/2 pensa, roda). W taki sposb mwi si modziey o jej szansach. Ale adna kampania rekrutacyjna nie zaczyna si od Biura Porednictwa Pracy, ani nawet go nie obejmuje. Instytucja jest przestarzaa i bezuyteczna, jej starania s niewielkie, a osignicia jeszcze mniejsze. Do tej samej kategorii, jakkolwiek nie nale do tego samego departamentu, naley zaliczy inspektorw pac, ktrzy kosztuj kraj okoo 4 milionw funtw rocznie i nie robi nic takiego, czego nie byoby lepiej zostawi w spokoju. To samo mona powiedzie o Brytyjskiej Radzie Wydajnoci Produkcji. Lecz nawet najdziwniejsze ekstrawagancje wydaj si wzgldnie rozsdne w porwnaniu z dziaalnoci Komisji Odszkodowa Wojennych, ktrej wci utrzymujce si istnienie musi pozosta jednym z dziww naszego stulecia. Jeli wybuchnie poar, ktry powanie uszkodzi twj dom, zawiadamiasz o tym Towarzystwo Ubezpiecze, zatrudniajce asesora, ktrego zadaniem jest zbadanie rozmiarw szkody, jak poniose. Ty lub twj agent bdziecie si szczegowo rozwodzi nad wartoci tego, co ulego zniszczeniu. Asesor Towarzystwa bdzie si raczej skania do podkrelania, e budynek ju poprzednio by w stanie ruiny, gratulujc ci, e lepsze meble znajdoway si w nie zniszczonej czci domu. Mniej lub wicej przyjacielska dyskusja koczy si kompromisem. Towarzystwo paci raczej wicej, ni proponowa asesor. Ty otrzymujesz raczej mniej, ni pocztkowo dae. Cae postpowanie od chwili zawiadomienia o poarze do otrzymania czeku trwa mniej wicej od dziesiciu dni do szeciu tygodni. Gdyby rzd zajmowa si szkodami wojennymi wedug istniejcego systemu ubezpiecze od ognia, wszystkie pretensje byyby zaatwione najpniej w roku 1947. W tego rodzaju dyskusji nikomu nie opaca si traci czasu na przeduanie sporu poza pewien punkt. Wszyscy, ktrych to dotyczy, ceni swj czas i pragn osign porozumienie, przy czym kade rozwizanie jest lepsze od przecigania dyskusji w nieskoczono. Jednake przeciwiestwem tego procesu jest dziaalno Komisji Odszkodowa Wojennych, ktra wci jeszcze pracuje w najlepsze, w czternacie lat potem, jak wyrzdzono ostatni szkod. Wedug preliminarza na rok 1958/59 kosztuje to do 20 milionw funtw. Trudno byoby w to uwierzy, gdyby nie stwierdzi tego wyranie sam minister skarbu. Ale liczby wypisane s czarno na biaym. Komisja bdzie widocznie urzdowa dopty, dopki nastpna wojna nie stworzy nowych perspektyw dla jej bezczynnoci. Los tych, ktrzy czekaj na odszkodowania wojenne, moe budzi nasze wspczucie, lecz prawdziwymi ofiarami (niezalenie od paccych pensje podatnikw) s ci nieszcznicy, ktrzy wnosz podwjne pretensje. Przypumy, e twj dom zosta najpierw uszkodzony przez bomb, a nastpnie zajty przez wojownikw z Korpusu Patniczego Armii, ktrzy palili w piecach porczami schodw i rozbili bram garau jak ciarwk. Wtedy zachodzi pytanie, czy urzdzenia domowe zostay zniszczone przez bomb, czy przez wojsko. Dyskusja toczy si midzy Ministerstwem Wojny i Komisj Szkd Bombowych, tzn. midzy dwoma zespoami urzdnikw,

ktrzy zgadzaj si tylko na jedno: na przeduanie sporu dopty, dopki wszyscy nie przejd na emerytur. W takiej sytuacji waciciel domu musi porzuci wszelk nadziej. Nic si nie zaatwi za jego ycia. Prawdopodobnie w ogle nic si nie zaatwi. Analiza strat, zwizanych ze znacjonalizowanymi gaziami przemysu, zmieniaby ten rozdzia w dug, i przygnbiajc i nieczyteln ksik. BBC ze swym pitnastotysicznym sztabem pracownikw byoby tematem narzucajcym si, jako instytucja czsto niezasuenie besztana przez tych, ktrzy, nie bdc nigdy w USA, nie wiedz, co to jest za telewizja. Istnieje jednak przynajmniej jeden punkt radiowych wydatkw, nad ktrym mona postawi znak zapytania, a jest nim utrzymywanie Krlewskiej Stacji Radiowej w Ashdown Forest. Ta imponujca budowla pochodzi z roku 1942 i zostaa zbudowana przez Stany Zjednoczone; stanowia jedn z mniej udanych amerykaskich prb pokonania Hitlera. Stacja zostaa przejta przez BEC i Ministerstwo Spraw Zagranicznych w roku 1946, przy czym zapewniono tym instytucjom personel w liczbie 4 000 osb przy rocznych (w roku 1957) kosztach 5 750 000 funtw. Celem tych wydatkw byo wyraanie brytyjskiego stanowiska w okoo czterdziestu obcych jzykach, przy uyciu czterech dugoci fal i zatrudnianiu 1000 osb na jeden dziaajcy mikrofon. Programy miay by poczeniem propagandy z rozrywk, lekcje angielskiego miay by przetykane krzykliwie zabawnymi pozycjami, przeniesionymi z Programu Rozrywkowego. Wiele tej lawiny lingwistycznej kieruje si ku krajom poza elazn kurtyn, wtpliwe jednak, czy co z tego jest nawet syszalne (mniejsza ju o to, czy interesujce) dla podanego audytorium. Zaguszanie, warunki atmosferyczne, plamy na socu i znieksztacenia dwiku sprawiaj, e programw tych sucha tylko niewiele osb. W tych okolicznociach susznie mona by zapyta, czy zrezygnowanie z Krlewskiej Stacji Radiowej nie byoby rozsdn oszczdnoci i czy jej masztw nie mona by z poytkiem sprzeda na zom. Co do samej siedziby, jej powrt do prawowitego waciciela (w tym wypadku krlowej) wydaje si bardziej ni spniony. Interesujce byoby przedyskutowanie zagadnienia, w jaki sposb inne znacjonalizowane gazie przemysu, a cilej mwic: siedem z nich, przekroczyy rachunek bankowy na sum 66 400 000 funtw 36. Na razie jednak musi nam wystarczy obserwacja, e cz ich wydatkw idzie na prowadzenie wzajemnej z sob walki. Dotyczy to szczeglnie elektrowni i gazowni, zakupujcych miejsca ogoszeniowe w gazetach, periodykach i na parkanach po to, aby wysawia rywalizujce ze sob produkty. Istnieje walka na mier i ycie midzy p. Thermem i p. Ohmem, bez adnej widocznej korzyci dla spoeczestwa, ktre musi posiada ich obydwch. Do nowoczesnego gotowania uywaj elektrycznoci" baga Poudniowy Zarzd Elektrowni. Mogoby to mie jaki sens, gdyby alternatyw byo gotowanie na piecyku z wglem drzewnym. Ale -triumf p. Ohma moe nastpi tylko na koszt p. Therma, na ktrego usugi my, podatnicy, wydalimy miliony. Nawiasem mwic, reklamowanie mleka, jaj i wgla rwnie budzi wtpliwoci. Czemu by nie skoczy z ogoszeniami i nie sprzedawa tych produktw taniej, oszczdzajc dodatkowo przez powtrne uycie kartonw i tacek, w ktrych sprzedaje si jaja? Co do wgla, wysiki idce w
36 Nadwyki budetowe w latach 195558 zostay w caoci pochonite przez wpaty zaliczkowe dla Urzdw: Wgla, Transportu, Elektrycznoci, Gazowni i innych przedsibiorstw, bdcych wasnoci publiczn. Sigay one sum: 422 000 000, 397 000 000 oraz 616 000 000 funtw kolejno, w trzech podanych latach budetowych.

kierunku sprzedania go piknie rwnowa badania dokonywane w celu oszczdzania paliwa. Niestrudzone wysiki Urzdu Wglowego, aby wzmc uywanie staego paliwa w przeciwiestwie do oleju, s nie mniej znamienne ni wysiki Sub Wydajnoci Paliwa, pragnce pokaza, e wydatki na nie mona zredukowa do minimum. A jeszcze inni urzdnicy, bardzo susznie zajmujcy si skaaniem atmosfery, nastaj w rezultacie na to, eby w ogle nie uywa paliw. Czsto przypuszcza si, e resorty rzdowe maj swoj wasn wewntrzn kontrol wydatkw, swych wasnych ekspertw finansowych i, w tym wypadku, swj wasny bezwad, ktry sam hamuje nowe wydatki. Ci, ktrzy studiuj Marnotrawstwo, wiedz jednak, e wewntrzne wysiki podejmowane dla uzyskania oszczdnoci s niezmiennym preludium do dodatkowych wydatkw. Dotyczy to szczeglnie prb oszczdnoci w Ministerstwie Obrony (co wykazalimy poprzednio), ale dotyczy to take oglnie wszystkich resortw rzdu. Przede wszystkim wewntrzni kontrolerzy sami maj skonno do mnoenia si. Doradcy ekonomiczni (podobnie jak departamentalne grupy prawnikw, lekarzy i architektw) sami stanowi wydatek. A czeg dokonuj? Przeprowadzaj starann kontrol zuycia znaczkw pocztowych i papieru do pisania. Badaj wydatki na podre subowe. cigaj jednostk, ktrej przez przeoczenie wypacono wysz kwot. Ale w caej tej drobnej dziaalnoci nie umiej odpracowa sumy swych wasnych pensji. Niczego dla nas nie oszczdzaj. Powiedzenie, e niczego dla nas nie oszczdzaj, jest waciwie bardzo agodne. To, co oni rzeczywicie robi, polega na tym, eby nie dopuci do adnej oszczdnoci. Gdy kady szef wydziau wie, e jeli nie wyda przydzielonej mu kwoty, doprowadzi to do staej redukcji sumy, ktra mu przysuguje. Wie ponadto, e to, co w ten sposb zaoszczdzi, zostanie przydzielone wydziaowi, ktry przekroczy swj budet i ktrego szef bdzie nastpnie awansowa w uznaniu jego wzrastajcej odpowiedzialnoci. Musi zatem na kady rok za-planowa may deficyt, wiedzc o tym, e jeli postpi inaczej, nie bdzie to fair w stosunku do jego podwadnych, nie mwic ju o nim samym. Ta zasada przewija si przez ca administracj publiczn w d, a do kierownika szkoy podstawowej, ktry walczy o to, aby wyda swj hojny przydzia pienidzy na dodatkowe" wyposaenie; i oczywicie do onierza w przegrzanym baraku zsypujcego koks na piec, eby by pewnym, e otrzyma przydzia na nastpny tydzie. Ten rodzaj wewntrznej czujnoci prowadzi tylko do wiecznego marnotrawstwa. Ministerstwo w Skarbu powinno, ramach. Wemy jak na widzielimy, przykad stanowi oficjaln gwarancj przeciw urojony resort, Brytyjskie Ministerstwo rozrzutnoci, lecz wyranie nie spenia tej roli. Urzdnicy ministerstwa s do czujni, lecz pracuj ograniczonych Midzydepartamentalnej Koordynacji, stworzone przez nieyjcego ju Mr Ramsaya Macdonalda jako znamienna cecha pastwa dobrobytu, lecz od tego czasu poczone z Ministerstwem Bezowocnego Planowania. Jego szefem jest sekretarz stanu dla koordynacji i planowania, a personel przeprowadzi si ostatnio do nowych biur obok Scotland Yardu, lecz z osobnym pomieszczeniem gdzie indziej; znakomicie bdzie w Bush House, w Maida Vale, Kensal Rise, Hackney Wiek i Penge. Jego 7 000 urzdnikw w Buff Orpington ma si wkrtce przeprowadzi

do wikszych lokali w Cheltenham i Bath. Urzdnicy Ministerstwa Skarbu przychodz od czasu do czasu do tego ministerstwa i wyraaj przeraenie z powodu jego stale rosncych preliminarzy. Gwny planista musi walczy o kade tysic stp kwadratowych przestrzeni biurowej. Stay podsekretarz stanu dla spraw koordynacji musi uzasadni potrzeb kadego stenografa. Ale nie jest zadaniem Ministerstwa Skarbu zbadanie, czy to ministerstwo po-winno w ogle istnie, co oczywicie jest pierwszym pytaniem, a negatywna na nie odpowied oszczdziaby dalszego i szczegowego badania jego wydatkw. W praktyce skarbowej precedens w sprawach wydatkw jest rzecz wielk. Skoro jaki resort raz otrzyma swj budet, nikt w Ministerstwie Skarbu nie bdzie podawa w wtpliwo jego istnienia. Wydaje pienidze, wic istnieje. Przy rozwaaniu takiego stanu rzeczy czytelnikowi nieatwo zrozumie, jak mogo do niego doj. Czytelnik zebra kiedy dowiadczenia ze swego kontaktu z resortem rzdowym w zwizku ze spraw jakiego wniosku, sugestii, pytania czy skargi. Na pewnym etapie owego spotkania z biurokracj odkry on pitrzenie si przeszkd, przechodzce wszelkie moliwe pojcie. Pamitajc o tym, bdzie si moe dziwi, w jaki sposb rzdowe resorty mogy sta si tak wielkie i tak kosztowne. Gdy owo stwarzanie przeszkd zauwaone przez petenta-podatnika powinno by, po prawdzie, zahamowa wzrost tych resortw. Urzdnicy, tak ochoczo mwicy mu Nie", powinni by rwnie skorzy do mwienia Nie" kademu innemu. Automatyczny opr wobec wszelkiej i kadej propozycji powinien sam przez si hamowa innowacj, a wic i wydatek. Temu argumentowi nie mona odmwi logiki, ale po dalszym namyle czytelnik zorientuje si, e jego przesanki s faszywe. Problem nie jest tak prosty, jak z pocztku skonni bylibymy przypuszcza. Po pierwsze nie wszyscy urzdnicy administracji pastwowej stwarzaj przeszkody. Niektrzy z nich postpuj wprost przeciwnie. Musimy take pamita, e opr wobec wszelkiej sugestii mieci te w sobie opr wobec wszelkich sugerowanych rodkw wiodcych do redukcji wydatkw. Na koniec naley wspomnie o samowystarczalnym urzdzie pocztowym. Ze wszystkich resortw rzdowych resort poczt jest prawdopodobnie najsprawniejszy, posiada take t zalet, e jest o wiele lepszy ni poczta w Stanach Zjednoczonych. A przecie jest o wiele gorszy, ni by niegdy. Przy caych flotyllach szybkich pojazdw dostarczanie poczty trwa dzisiaj duej, ni trwao w roku 1900, kiedy listonosze maszerowali pieszo. Nawet w roku 1914 w wielu czciach Wielkiej Brytanii dostarczano poczt cztery razy w dzie powszedni, a dwa razy w niedziel. Teraz dostarcza si poczt w kady dzie powszedni dwa razy, a w niedziel ani razu. Jeszcze w roku 1939 list miejscowy nadany w Londynie przed godzin 4 po poudniu by dostarczany tego samego wieczora londyskiemu adresatowi. Oficjalna odpowied na krytyk tego rodzaju bdzie niewtpliwie brzmie e obsug pocztow mona by ulepszy, ale dostarczanie listw tak czste, jak przed wojn, kosztowaoby teraz raczej 41/2 pensa, a nie 3 pensy za list i e inne koszty wzrosy proporcjonalnie. Do pewnego stopnia moe to by prawda, lecz istniej rnice w sprawnoci dziaania pomidzy jedn a drug dziedzin pracy poczty. Zapewne nastpi ogromny wzrost masowoci usug pocztowych. Jednake zwracano te uwag na to, e koszty administracyjne banku oszczdnoci s szeciokrotnie wysze, ni powinny by by, a przestrze zajmowana przez

jego central okoo dziesi razy wiksza, ni to potrzebne. I jakkolwiek w resorcie poczt moe by mniej marnotrawstwa ni w kadym innym, nie znaczy to, e owo marnotrawstwo naley lekceway. Cho wydatek zwizany z wysaniem listu mona uzna za wzgldnie niski, nie mona tego samego powiedzie o telegramie. W tym rozdziale zajmowalimy si gwnie nadmiernymi kosztami administracji i technokracji. Szpitale, rolnictwo, przemys i znacjonalizowane instytucje uytecznoci publicznej wszystko to obcione karkoomn budowl administracji, inspekcji, reklamy i dostaw. e pociga to za sob ustawiczn strat pienidzy i wysiku to oczywiste. Krytyka tego stanu rzeczy spotyka si w rezultacie z odpowiedzi obrocw systemu dowodzcych, e dla wszystkich trzeba znale zatrudnienie i e aden inny system nie mgby zapewni pracy tak wielu ludziom. Oponujc mona by podkreli, e ograniczenie biurokracji oznaczaoby nisze podatki, e nisze podatki pobudziyby prywatn inicjatyw i e rozwj gospodarki daby wiksze zatrudnienie. W tym argumencie jest cz prawdy, lecz nie dotyka on zagadnienia zasadniczego. Gdy ostateczny sprzeciw wobec biurokracji polega na tym, e niszczy ona biurokrat jako jednostk. Czowiek, skazany na spdzanie ycia wrd teczek z aktami i zapiskw, posiada, mwic oglnie, dwie moliwoci. Zdajc sobie spraw z bezowocnoci swej pracy, moe postanowi cynicznie, eby wycign z niej jak najwicej, starajc si o najwiksz pensj i najwysze zaszczyty, unikajc bdw i odsuwajc decyzje, mylc o wasnym bezpieczestwie i grajc na zwok. Albo te, jeli jest mniej inteligentny, moe przekona samego siebie, e jego praca ma znaczenie pastwowe i e kraj bez niego chyliby si ku upadkowi. Kariera, ktra wielu ludziom stwarza w ten sposb moliwo wyboru pomidzy cynizmem a iluzj, nie jest warta swej wysokiej ceny w kategoriach wydatkw publicznych. W wielu zawodach na kolei, na ranchu lub na morzu charakter czowieka ksztatuje zasig jego odpowiedzialnoci. W innych zawodach w dziennikarstwie, na scenie, za barem czowiek moe ocali i utrzyma sw prawo. Nic takiego nie mona powiedzie o rutyniarskiej pracy w administracji. To praca, ktra podkopuje charakter, praca, ktra niszczy dusz.

Czwarte Prawo Parkinsona37

Podczas drugiej wojny wiatowej w kwaterze gwnej Royal Air Force byo bardzo wiele pracy. Na jej czele stali genera, pukownik, podpukownik i major. Pewnego dnia genera wyjecha, codzienna ilo pracy zmniejszya si o 25 procent. Wkrtce potem pukownik poszed na urlop: robota do wykonania znw zmniejszya si o 25 procent. Po tygodniu zachorowa podpukownik: major zauway wwczas, e w cigu godziny po pierwszym niadaniu zaatwi ca prac. Praca w 75 procentach polegaa na wymianie listw, redagowaniu notatek oraz sporzdzaniu sprawozda zawierajcych ocen stylu tych listw i notatek. Major ten nazywa si Cyril Northcote Parkinson. Profesor Parkinson ukoczy uniwersytet w Cambridge. By ju cenionym uczonym w dziedzinie historii, kiedy w 1957 ogosi swoje, Prawo Parkinsona", ktre zrobio furor. C. N.Parkinson
37 Wywiad przeprowadzony z profesorem Parkinsonem przez Alain Schifersa z miesicznika francuskiego Realites". Druk wg Forum", luty 1966. Tum. Jerzy Paski.

zyska midzynar o d o w s a w . Dzi profesor Parkinson ma 56 lat. Wraz z on i dziemi i ze swymi kucykami usun si na wysp Guernsey, skd przyglda si biurokracji caego wiata. Nasza rozmowa odbywa si jednak w Londynie, w klubie liberaw, w samym centrum dzielnicy ministerstw, owej superbiurokracji brytyjskiej. - Panie profesorze, studia nad biurokracj doprowadziy pana do wykrycia czwartego prawa, ktre uzyskao Ju duy rozgos. Czy moe pan scharakteryzowa bardziej szczegowo to odkrycie? - Czwarte Prawo Parkinsona znane szerzej Jako prawo tysica" gosi: jakakolwiek instytucja rzdowa, przemysowa, naukowa ktrej zesp pracownikw administracyjnych siga tysica ludzi lub przekracza t liczb, by istnie, nie potrzebuje adnej innej dziaalnoci. Administracja jest samowystarczalna, ywi si wasn prac. Jest to administracja dla administracji. Jest to prawo oglne, prawo natury, podobnie jak prawo grawitacji. Sprawdzi je jest bardzo atwo: przykadw jest mnstwo. Podam ten, ktry stanowi dla mnie punkt wyjcia. W czasie ostatniej wojny zakady Kruppa skoncentrowane byy w okrgu Essen. Centrala Friedricha Kruppa znajdowaa si w samym miecie i zatrudniaa moe dwa tysice pracownikw. Kiedy wszystkie fabryki zostay zburzone, zauwaono, e 2 tysice pracownikw centrali pracuje rwnie gorczkowo jak przed wojn: produkcja spada do zera, praca administracji nie zmniejszya si ani o centymetr. Krupp zreorganizowa potem swoje przedsibiorstwo; zatrudnia obecnie 200 tysicy robotnikw, a w zarzdzie pracuje 250 osb. Inny przykad o odmiennym znaczeniu. Zastanawiaem si nad zagadnieniem ambasad. Ambasada amerykaska w Londynie zatrudnia 750 ludzi, w Paryu zapewne powyej tysica. Bezporednio po zakoczeniu wojny, kiedy trzeba byo jako zatrudni oficerw, sdz, e ambasada USA w Paryu zatrudniaa 2 tysice ludzi. Sytuacja obecna jest szczeglnie niebezpieczna, poniewa od czasu zakoczenia wojny powstao okoo szedziesiciu nowych ambasad we wszystkich stolicach. Kadego tygodnia jaki ambasador opuszcza placwk, inny przyjeda. Kadego tygodnia pewna liczba radcw, pierwszych sekretarzy, attaches wojskowych lub morskich obejmuje stanowisko, inni skadaj wizyty poegnalne. Kadego tygodnia wszyscy pozostali urzdzaj na ich cze cocktaile. Nie liczc wit narodowych i rocznic wyzwolenia, kady ambasador organizuje przyjcia, na ktre przychodz wszyscy inni. Daje to rytm dwch przyj na tydzie. Dyplomaci nie maj ju czasu spotyka si z mieszkacami kraju. W Godesbergu w NRF dyplomaci mieszkaj w miecie dyplomatycznym razem z innymi dyplomatami. Nie spotykaj si z Niemcami: w Godesbergu nie ma Niemcw. - Jak wic okreli idealn liczb skadu osobowego sztabu gwnego czy zarzdu? - Jest to cakowicie niemoliwe. Kade przedsibiorstwo czy organizm publiczny ma wasne potrzeby. - Mog tylko powiedzie, e tysic pracownikw to za duo. Ponad tysic sytuacja staje si niebezpieczna.

Mona natomiast okreli moment, kiedy instytucja staje si zbyt gigantyczna. Rozpoczyna si wwczas proces, ktry okrela trzecie Prawo Parkinsona: Ekspansja oznacza zoono, a zoono rwna si dekadencji". Kiedy organizm si rozszerza, rodzi si konformizm. Konformizm jest nieuchronn konsekwencj gigantomanii. W pewnym momencie rnice midzy ludmi przestaj istnie. Jeli dokoa stou konferencyjnego widzi si wszystkie twarze podobne do siebie, konferencja traci warto. - Uy pan terminu dekadencja". Jak, paskim zdaniem, mona rozpozna, e dany organizm prywatny czy publiczny chyli si ku upadkowi? - Niech si pan przyjrzy gmachowi zajmowanemu przez t instytucj. Jeli jest zbyt nowy, zbyt nowoczesny, zbyt adny, s wszelkie dane, e instytucja chyli si ku upadkowi. W organizmie bardzo aktywnym zwaszcza w okresie nastpujcym bezporednio po jego powstaniu wszyscy s bardzo dynamiczni, peni inicjatywy i nikt nie ma czasu myle o ozdobach. Najwiksze dziea dokonane zostay w budynkach przypadkowych, jak drewniane baraki w czasie wojny. Dopiero potem, kiedy gwna praca zostaa dokonana i pierwszy zapa min, ludzie zaczynaj rozglda si dokoa siebie. Dobrym przykadem moe by angielskie Ministerstwo Wojny. Wikszo wielkich zwycistw Anglii odniesiona zostaa przed rokiem 1900 i przygotowana w lokalach bardzo ciasnych. Nasz imponujcy gmach ministerialny zosta otwarty w roku 1906. Tam wanie powsta plan desantu w Dardanelach. - Jest pan rwnie zaoycielem nowej dyscypliny naukowej, ktr nazwa pan komitetologi. Co naley przez to rozumie? - Komitetologi jest gazi nauk biologicznych. Jak wskazuje sama nazwa, zajmuje si ona badaniem komitetw w instytucjach zarwno publicznych, jak i prywatnych, a wic zarwno w radach ministrw, jak i w radach nadzorczych. Komitet w fazie pocztkowej liczy zazwyczaj pi osb. W sprawach handlowych mog wystarczy trzy. To jest liczba minimalna, poniewa przy liczbie poniej trzech niepodobna wybra prezesa, sekretarza i mie jeszcze komitet. Pi jednak jest liczb najczstsz, jeden lub dwu czonkw moe wwczas nie przyj, co nie przeszkadza, i komitet moe si zebra w quorum trzyosobowym. Trudno jednak si do tego ograniczy, poniewa s ludzie, ktrzy uwaaj, e maj prawo nalee do komitetu; ci ludzie s bardzo nieszczliwi, krytykuj komitet, mwi, e le pracuje. Aby tych krytykw uciszy, normaln metod stosowan we Francji, w Anglii i w Stanach Zjednoczonych jest wciganie ich do komitetu. W ten sposb komitet dochodzi do 7, 8, 11, 13 osb. Proces ten zatrzymuje si zazwyczaj w momencie, ktry nazwaem wspczynnikiem bezskutecznoci". Wyraa si on wzorem:

x=

m0 ( a d ) y + pb

gdzie m oznacza przecitn liczb obecnych czonkw, o liczb czonkw ulegajcych wpywom, a przecitny wiek, d najwiksz odlego midzy dwoma czonkami, y czas istnienia komitetu, p

cierpliwo prezesa wedug skali Peabody, b redni cinienia trzech najstarszych czonkw. Po osigniciu wspczynnika bezskutecznoci piciu pocztkowych czonkw tworzy komitet wykonawczy. Ten z kolei wzrasta do 7, 8, 11, 13 czonkw i wszystko rozpoczyna si od nowa. S to cykle normalne w przyrodzie. - Podobne zjawiska rozrostu zaobserwowa pan rwnie w dziedzinie opodatkowania i w dziedzinie zuycia papieru? - Wzrost podatkw jest istotnie konsekwencj drugiego prawa Parkinsona, ktre gosi: Wydatki wzrastaj proporcjonalnie do wysokoci wzrostu do chodw". W zakresie papieru dwie s przyczyny tego zjawiska: wynalazek papieru drzewnego, ktry jest tani, oraz maszyn powielajcych. Odbi dwiecie kopii jest teraz rwnie atwo jak 50. Czowiek instynktownie skonny jest uy dwustu. Nastpnie trzeba je rozprowadzi. W Anglii stworzylimy w zeszym roku Ministerstwo Obrony czce dawne Ministerstwa Armii Ldowej, Marynarki i Lotnictwa. Zwolennicy tej reformy utrzymywali, e poczenie musi da oszczdnoci. Ja twierdziem, e stos papierw od razu wzronie trzykrotnie, poniewa wszyscy generaowie zaczn otrzymywa korespondencje admiraw, wszyscy admiraowie oklniki generaw itd. Ju w pierwszych tygodniach rnice wyraay si w tysicach funtw. Inflacja papieru zwizana jest z deniem biurokratw, by trzyma w rku ca organizacj. Metod stosowan zazwyczaj w wielkich organizacjach jest danie sprawozda, statystyk, dokadnych informacji i na tej podstawie wydawanie zarzdze. Wynik jest dwojaki: odpowiedzialni kierownicy oddziaw trac wszelk inicjatyw, a ludzie w centrali nie maj czasu na czytanie wszystkich papierw. - W swoich studiach biologicznych nad ciaami spoecznymi mwi pan nawet o sprawach seksualnych. Czy mona istotnie twierdzi, e instytucje posiadaj jakie ycie seksualne? - Niewtpliwie. Obserwujemy przecie zjawisko czenia si pewnych organizmw i w procesie tym jedno z towarzystw spenia rol msk, drugie kobiec. - Po pewnym czasie pojawia si stadko maych przedsibiorstw filialnych, ktre s dziemi pocztymi z tego poczenia. W celu okrelenia pci przedsibiorstwa naley przyjrze si jego centrali: przedsibiorstwo kobiece ma budow zalotn, nieco chwiejn, w dziaalnoci swej odznacza si introwertyzmem. Przedsibiorstwo mskie jest zewntrznie bardziej zaniedbane i ekstrawertywne. - Jakich rad mgby pan udzieli modziecowi, ktry pragnie zrobi karier? - Przede wszystkim powinien si rozejrze wrd moliwych teciw, nie zwracajc adnej uwagi na wygld ich crek. Drug regu jest zasada anonimowoci. Jeli si jest szarym urzdnikiem i ma si pomysy, trzeba pamita, e niedobrze jest mie pomys. Na ley stara si ulokowa swj pomys w gowie wice-prezesa tak, by zapomnia cakowicie, e pomys ten pochodzi od kogo innego. Takiego pracownika bdzie on uwaa za bardzo poytecznego i wystarczajco pozbawionego inicjatywy. - Ale pozostaje jeszcze najtrudniejszy moment: jak si pozby tego numeru pierwszego" i zaj

jego miejsce? - Dugi czas uwaaem, e najlepiej nadaje si do tego zagroenie lotnicze. Naley wmwi prezesowi, e pojutrze niezbdna jest jego obecno w Tokio, po trzech dniach w Vancouver, a jeszcze pniej na konferencji midzynarodowej w Melbourne. W ten sposb prezes umieszczony zostaje na orbicie. Nage zmiany temperatury, przejcie od soca do niegu powinny zrobi swoje. Obecnie jednak metoda ta nie nadaje si ju do uytku. W biologii znane jest zjawisko wzrastajcej odpornoci owadw na rodki owadobjcze: w pierwszym roku owad jest nieco smutny, w drugim zaczyna si przyzwyczaja, w trzecim przywizuje si, w czwartym powstaje pytanie, czy potrafi si bez nich obej. Podobnie jest z prezesami. Podre lotnicze staj si rzecz powszedni, prezesi uodparniaj si. Wic jaka jest rada? - Nie widz innej prcz morderstwa. Istnieje jeszcze metoda matematyczna, stosowana przez specjalistw od organizacji pracy: idzie o kompletne oszoomienie starego prezesa za pomoc nauki o prowadzeniu przedsibiorstwa. Jest to w gruncie rzeczy swoista forma morderstwa. - Czy doradcy organizacyjni nie przynosz adnej korzyci? - Przynosz niewtpliwie. W wikszoci wypadkw taki ekspert po miesicu studiw przedstawia okrelony plan oszczdnoci. Nastpnie, w chwili kiedy koczy sw prac, proponuje zazwyczaj utworzenie w instytucji wydziau organizacji pracy. Na og sumy zaoszczdzone na podstawie jego wnioskw wystarczaj w przyblieniu na pokrycie kosztw nowego wydziau. - Jednake formuy matematyczne, ktre ci eksperci tak ceni, posuwaj naprzd nasz wiedz o mechanizmach spoecznych i pan sam nawet przedstawia swoje odkrycia w formie rwna. - Ja nie jestem matematykiem. Natomiast oeniem si sprytnie z dziewczyn, ktra zajmowaa si wykadaniem tego przedmiotu. Kiedy pisz jak powan prac naukow, uwaam, e koniecznie trzeba w niej umieci jakie rwnanie. To sprawa stylu, sprawa estetyki. To urozmaica kolumn. Nie jest rzecz konieczn, by formuka taka miaa jakie znaczenie. Id wtedy do ony i powiadam: Moja droga, potrzebne mi jest rwnanie". I ona ukada mi rwnanie. Robi to bardzo dobrze. - Ostatnie pytanie, panie profesorze: Czy ta biurokracja, ktrej przerosty opisuje pan w swych dzieach, wydaje si panu zjawiskiem nieuniknionym? - Nie ulega wtpliwoci, e postp techniczny, automatyzacja, sprzyjajc rozwojowi zaj usugowych, sprzyja jednoczenie rozwojowi biurokracji. Moim zdaniem zjawisko biurokracji jest znacznie szersze: Jest to nieunikniony fina cywilizacji. Zwyrodnienia biurokratyczne towarzysz zawsze okresom upadku. Biurokracj spotyka si zawsze, jak w ostatnich wiekach Rzymu, w przededniu katastrofy. Myl, e cywilizacja zachodnia przesza ju swoje apogeum, e obecnie przeywa swj schyek i biurokracja jest jednym z objaww tego schyku.

Spis rzeczy Prawo zwoki Jak napisa prac doktorsk Prosz mi da biay dom! Jzyk dziennikarski Brodaci barbarzycy Zalew papieru Drugie prawo Parkinsona Stare i nowe Marnotrawna wojna Brytyjska linia strat Wymiary strat Czwarte prawo Parkinsona