Recenzja książki

Pawła Stanisława Czarneckiego

pt. „Marii Ossowskiej nauka o moralności”

W os ta tn im c za s ie prz e c z y ta łe m ks ią żk ę D r Pa wła
C za rn e c k ie go pt. „M a rii Oss ows k ie j n a uka o m ora ln oś c i”
z os ta ła wy da na prz e z wy da wn ic tw o Wy żs z e j Szkoły
Fin a n s ów i Za rz ą dz a n ia w Wa rs za wie w 20 05 roku . Ks ią żka
za wie ra sie de m roz dz ia łó w. Roz dz ia ł I – Za rys biogra f ii
Ma rii Oss ows k ie j; roz dz ia ł I I – Ma rii Oss ows k ie j p rog ra m
na d m ora ln oś c ią , tu poja wia ją s ię pod roz dz ia ły I I. 1. –
Roz poz n a n ie m e todol ogic z n e proble m a ty k i w z ak res ie
m ora ln oś c i, II. 2. – De fin ic ja po ję c ia m ora ln oś c i, II . 3. –
Oc e n a twórc z oś c i ety c z n e j Ma rii Oss o wsk ie j; roz dz ia ł I II –
Ty p olog ia n orm m ora ln y c h ; roz dz ia ł IV – Ps y c h ol ogia
m ora ln oś c i – wy bra n e p roble m y , tu równ ie ż wy s tę pu ją
pod roz dz ia ły IV. 1. – Po ję c ie m oty wu , IV. 2. – Pos ta wy
h e don is ty c z n e , IV. 3. – Prz y je m n oś c i i c ie r pie n ia , IV. 4. –
Pos ta wy e gois ty c z n e , IV. 5. – Alt ru iz m i s y m pa tia , IV. 6. –
In s ty nk ty społe c z n e ; roz dz ia ł V – M ora ln oś ć m ie s z c za ń ska
– wy bra n e p roble m y ; roz dz ia ł VI – E th os ry c e rsk i; ro z dz ia ł
VII – W z ór de m ok ra ty. Zos ta ła równ ie ż dołą c z on a doś ć
obs z e rn a bibl iogra f ia lite ra tu ry prz e dm io tu . C a ła k s ią ż ka
lic z y 172 st ron y.
W pie rws z y m roz dz ia le C z a rn e ck i prz e ds ta wia na m
k rotka biogra f ie a u tork i. Ma ria Oss ows ka u rodz iła s ię 16
sty c z n ia 1 896 roku w Wa rs za wie w rodz in ie
N ie dź wie c k ic h . By ła to z u boż a ła rodz in a z ie m ia ń ska od
n ie da wna os ia dła w stol ic y. Os s ows ka m a tu rę z da wa ła w
K ra kowie . Po wz n o wie n iu dz ia ła ln oś c i prz e z U n iwe rs y te t
Wa rs z a ws k i w 1915 roku N ie dź wie c ka na le ż a ła do
wą sk ie g o g ron a s tu de n tów. Podc z a s s tu diowa n ia n a
U n iwe rs y te c ie Wa rs z a wsk im Ma ria z os ta ła pre z e s e m Kola
Na u kowe go Stu de n tów Fil oz of ii.W 1 919 roku u ka z a ła s ię
je j pie rws za pu b lika c ja , re c e n z ja k sią żk i W.Ta ta rk ie w ic z a
„O be z wz glę dn oś c i dob ra ”. W 19 24 roku wys z ła z a ma ż z a
Sta n is ła wa Oss o wsk ie go. Po stu dia c h na U n iwe rs y te c ie
Wa rs z a ws k im Os s owska kon ty n u u je n a uk ę w Sorb on ie , po
pow roc ie do k ra ju z os ta je s ta rs z y m a sy s te n te m prz y
Se m in a riu m Filoz ofic z n y m UW do 1 928 roku . 19 33- 193 5
Oss ows c y prz e by wa ją w An gli i dz ię k i sty pe n di u m
na u kowe m u Fu n da c ji Ku ltu ry N au kowe j gdz ie Os s owska
u c z ęs z c z a na se m in a riu m an tropo log ic z n e p rowa dz on e
prz e z B ron is ła wa M alin owsk ie g o i e ty c z n e , prowa dz on e
prz e z G e orga M oore ’a . W 19 43 roku w po dz ie m n y m
wy da wn ic twie „W ś wie tle Dn ia ” uka za ł się a rty ku ł
Oss ows k ie j „Z e tyk i stos u n ków me rka n ty ln y c h ” ora z w
194 4 roku a rty ku ł „W z ór De m ok ra ty ”. W la ta c h 1 945 -19 48
Ma ria pe łn i fu n k c je profe s ora n a dz wy c z a jn e go w Kate drz e
Na u k i o M ora ln oś c i n a Wy dz ia le Hu m a n is ty c z n y m
U n iwe rs y te tu Łó dz k ie go. W 1 947 roku z os ta je odz n a c z on a
m e da le m Zwy c ięs twa i Woln oś c i, n a tom ias t w 194 8 roku
otrz y m a ła Na grodę Towa rz y s twa N a ukowe go
Wa rs z a ws k ie go. Pon a dto w ty c h la ta c h u ka z a ły s ię je j
dwie pra c e : „M oty wy pos tę po wa n ia . Z z a ga dn ie ń
ps y c h o log ii m ora ln oś c i” ora z „Pods ta wy n a uk i o
m ora ln oś c i.” W 195 6 roku z os ta ła opu b likowa na kole jn a
pra ca „M ora ln oś ć m ies z c z a ń ska ”. Roz poc z ę ła pra ce ja ko
K ie rown ik His tor ii i Te or ii Mora ln oś c i n a Wy dz ia le
Fil oz of ic z n y m U n iwe rs y te tu Wa rs za ws k ie go, gdz ie
pra c owa ła do e m e ry tu ry , n a któ ra prz e s z ła w 196 6 roku .
Kole jn a pra c a Oss ows k ie j u ka z a ła s ię w 196 3 roku pt.
„Soc j ol ogia m ora ln oś c i. Za ry s z a ga dn ie ń ” W 196 4 roku
otrz y m a ła na g rodę im ie n ia Alf re da Ju rz y wsk ie go. Po
prz e jś c iu na e m e ry tu rę Ma ria w 1 967 roku wy głos iła
sz e re g odc z y t ów w U n iwe rs y te c ie Pe n s y lwa ńs k im w
Fila de lf ii. W 1972 roku M a ria z os ta ła odz n a c z on a N a groda
Pa ń s twowa I Stopn ia . W 197 3 roku u ka z a ła s ię os ta tn ia
ks ią żka Ma rii Oss ows k ie j „E th os ry c e rsk i i je g o odm ia n y.”
Ma ria Os s owska z ma rła 13 s ie pa n ia 1 974 roku i z os ta ła
poc h o wa na n a Wa rs z a wsk im C m e n ta rz u Wojs kowy m n a
Pową zka c h .
Os s owska by ła ba rdz o z de te rm in owa n a kobie ta . Je j
pra c e pows ta wa ły eta pow o, s ys te m a ty c z n ie . C a le s woje
ż y c ie poś wię c iła pra c y na d m ora ln oś c ią . Prób owa ła
z m ie n ić f iloz ofie .
W Roz dz ia le I I dr C za rn e c k i s z c z e góło wo oma wia
progra m ba da ń Oss ows k ie j n a d m ora ln oś c ią , om a wia
dorobe k ora z pra ce , jak ie n a pisa ła u c z on a . Oss ows ka
próbowa ła s form u ło wa ć de fin ic ję m ora ln oś c i, z wra c a ła
u wa gę , „iż de fin iu ją c m ora ln oś ć pos tę po wa ć m oż n a w
róż n y s pos ób. M oż na n a prz y k ła d za jm owa ć s ię je dy n ie
ty m , c o lu dz ie rz e c z y wiś c ie u wa ża ją z a m ora ln oś ć i n a
pods ta wie pot oc z n e go wy obra ż e n ia o n ie j podją ć p róbę
ok re ś le n ia ogó ln y c h wła s n oś c i te go z ja wiska . M oż n a ta k ż e
pos tą pić w s pos ób odw rotn y i ba da ć je dy n ie to, c o
sa m em u pra gn ie s ię u wa ża ć za m ora ln oś ć ”. W pra k ty ce
na u kowe j Oss ows ka tra k towa ła poję c ie m ora ln oś c i ba rdz o
sz e roko pra c owa ła i n a d m ora ln oś c ią m ies z c z a ńs ką , i n a d
e tyk ą , i na d e tos e m . Roz róż n ia ła je dna k te dy s c y plin y i
prz e s trz e ga ła , ż e by n ie m y lić ty c h po ję ć , pon ie wa ż jak
pis z e au to r z a u c z on ą „e ty ka to n a z wa dys c y pl in y
te ore ty c z n e j , k tóra s ta ra s ię u s ta l ić , c o s ię ro bić powin n o,
a c z e go n ie p owin n o. E tos z aś to s ty l ż y c ia ja k ie jś
społe c z n oś c i”. M oż na s twie rdz ić , z c a łą pe wn oś c ią , ż e
ba da n ia i opu bl iko wa ne pra ce pro f. Oss ows k ie j u c z e n i
u z na l i z a n a jwy bitn ie js z e z dz ie dz in y fil oz of ii m ora ln oś c i
w XX wie ku .
 W ro z dz ia le trz e c im C za rn e c k i om a wia gr u py n o rm
m ora ln y c h któ re Os s owska wy róż n iła w ks ią ż c e „N o rm y
m ora ln e ”. Pie r ws za to n orm y m ora ln e w obron ie na s z e go
bio logic z n e go is tn ie n ia i m a za sa dę „n ie za bi ja j”. Au torka
py ta s ię kogo on a doty c z y c z y ty lko lu dz i c z y te z
ws z y s tk ic h s tworz e ń . Oss ows ka pis z e z e w k ra ja c h
c h rz e ś c ija n za bi ja n ie to grz e c h i je s t potę pia n e , je dn ak ż e
w s ta roż y tn oś c i by ła to n a jws pa n ia ls z a ś m ie rć w wa lc e .
Tak ż e w Ja pon ii lu dz ie pope łn ia ją ha rak i ri aby oc z y ś c ić s ię
z h a ń by. Au to rka poda je k ilka prz y k ła dów k ie dy ś m ie rć
jes t ak c e ptowa ln a je s t to abo rc ja , e u ta n a z ja , wy rok
śm ie rć , wo jn a lu b za bó js two w obron ie włas n e go ż y c ia .
Kole jn a gru pa jes t n o rm y m ora ln e w ob ron ie go dn oś c i.
Oss ows ka po da je prz y k ła dy za c h o wa ń u wła c za ją c e
godn oś ć c z łowie ka .
Ba rdz o du żą wa gę prz y k ła da do n orm w obron ie
pry wa tn oś c i, potrz e b ie z a u fa n ia o ra z s pra wie d liw oś c i.
In n ą n orm ą je s t z as a da za c h owa n ia ż y c z l iwoś c i do
ws z y s tk ic h lu dz i. D la m n ie je s t to ba rdz o wa ż n a n orm a ,
któ rą be z ża dn e j tru dn oś c i s ta ra m s ię s tos owa ć w ż y c iu
c odz ie n n y m . „N orm ę z a le c a ją c ą ż y c z liwy s tos u n ek do
lu dz i s pe łn ia , we dłu g Os s owsk ie j , te n , kto:
1. c ie s z y s ię z prz y je m n y c h , a ktu a ln y c h c z y prz y s z ły c h
prz e ż y ć dru gie j os oby ;
2. d oz n a je prz y k roś c i, gdy ta k i s ta n prz e ż y wa dru ga
os oba ;
3. ła two wc z u wa s ię w dą ż e n ia in n y c h i pra gn ie je
za s pokoić ”.
Kole jn y roz dz ia ł z os ta ł na pis a n y n a pods ta wia ks ią żk i
M a rii Os s owsk ie j „M oty wy pos tę powa n ia ” i poru s z a
wy bra n e prob le m y z z ak res u ps y c h o log ii m ora ln oś c i. W
po droz dz ia le pie rws z y Oss ows ka dokon u je prz e g lą du
po glą du n a te ma t m oty wów lu dz k ie go dz ia ła n ia i z a u wa ż a
z e te n p rob le m wy n ika z py ta n ia o lu dz ka n a tu rę u wa ża
z e ż e by o dpow ie dz ie ć n a to py ta n e trz e ba wy jaś n ić
m oty w pos tę powa n ia c z ło wie ka . Po droz dz ia ł dr u gi jes t
poś wie c on y h e ge m on iz m owi prz y ta c z a au to r w ty m
po droz dz ia le w któ ry m Os s owska uka z u je pos ta wy
h e ge m on is ty c z n e i z a jm u je s ię 2 stwie rdz e n ia m i „rz ą dz ić
s ię roz u m e m ” o ra z „k ie rowa ć s ię roz u m e m ” u wa ż a z e
m ogą s ię róż n ic w róż n y c h kon te ks ta c h . W pod ro z dz ia le
kole jn y m podroz dz ia le au to rka z as ta na wia się ja k i je s t
s tos u n ek pra k ty c z n y lu dz i do prz y je m n oś c i i c ie rpie n ia .
Roz wa ż a prz y pa dk i lu dz i k tórz y dob row oln ie godz ą się n a
c ie rp ie n ie w prz ekon a n iu z e s łu ż y to z doby c iu c z e goś
u pra gn i on e go. W n as tę pn y podroz dz ia le podty tu łe m
pos ta wy e go is ty c z n e Oss ows ka z a u wa ża z e tak s am o jak
h e don iz m pos ta wa e gois ty c z n a ma dwa roż n e z na c z e n ia
m oż e ok re ś la ć lu dz ka p re dy s poz y c je lu b dok try n ę
fi loz ofic z n ą ok re ś la ją cą lu dz ka n a tu rę . Zda n ie m
Os s owsk ie j ró ż n o rodn e kon ce pc je u z n a ją c e c z ło wie ka z a
is totę z na tu ry e gois ty c z n ą m oż n a po dz ie lić w s pos ób
a na l ogic z n y jak te o rie h e don is ty c z n e . Au to rka z a u wa ż a z e
is tota e go iz m u je s t bra k wz glę du na in n y c h . U wa ża
je dn a k z e m oż e to by ć in te r pre t owa n e dwoja ko. M oż e to
oz n a c z a ć n ie z a u wa ża n ie c u dz y c h pot rz e b lu b
u ś wia dam ia n ie s obie ic h je dn ak bra k re a gowa n ia n a n ie .
We dłu g a u tork i m oż n a m ówić o c z y na c h e go is ty c z n y c h
pon ie wa ż w dru gim wy pa dku jes t c z y n e m ś wia dom y m . W
prz e d os ta tn im pod roz dz ia le Au to rka z a jm u je s ię
a ltru iz m e m , s y m pa tią o ra z in s ty nk te m s połe c z n y m .
Au to rka de fi n iu je a ltru iz m ja ko trwa łą dy s poz y c je dba n ia
a dob ra c u dz e aż do go tow oś c i poś wie c e n ia wła s n y c h n a
rz e c z c u dz y c h . Os s owska u wa ża z e m ów ią c o a ltru iz m ie
m ów im y o wra ż liw oś c i n a c u dz e doz n a n ia a tak ż e o
pom oc y bl iź n im . Oss ows ka m ów ią c o sy m pa tii u wa ż a z e w
m ora ln oś c i prz y p is y wa n o je j jak ąś s z c z e góln ą role .
Au to rka m ów i n a m z e s ym pa tia wy ja ś n ia ge n e z ę lu dz k ic h
doz n a ń i pły n ą c y c h z n ic h c z y n ów. In s ty n k t s połe c z n y
we dłu g Oss ows k ie j to po je c ie pok re wn e do a ltru iz m u i
s y m pa ti i pon ie wa ż ro z u m ie s ię prz e z n ie z do ln oś ć do
c z y n ów of ia rn y c h . W prz e d os ta tn im pod roz dz ia le a u torka
roz wa ż a k ilka kon c e pc ji ins ty n k tów s połe c z n y c h . In s ty n k ty
s połe c z n e s ą dys poz y c ja m i prowa dz ą c y m i do c z y n n oś c i
dla gr u py poż y te c z n y c h . W te n s ps oć roz u m ia n y in s ty n k t
s połe c z n y to poc h wa la dla os oby do k tóre j z os ta ła ta
c e c h a prz y pis a na . In s ty nk t sta dn y lu dz ie go pos ia da ją c y
lu b ią prz e by wa ć w gru pie i c h c ą c z u ć w n ie j opa rc ie .
N a tom ias t lu dz ie be z te go in s ty n k tu ż le się c z u je w du ż e j
gru pie lu dz k ie j N p. w wojs ku . So lida rn oś ć m ię dz y lu dz ka .
To wię ź m ię dz y lu dz ka lu dz i got owy c h s obie pom a ga ć i ze
s obą ws półpra c owa ć . Au torka za s ta n a wia s ię jaka m oż e
by ć ic h rola w m ora ln oś c i. Au tor prz e ds ta wiła na m roż n e
po glą dy Os s owsk ie j na roż n e m oty wy lu dz k ie . Os s owska
z as ta na wia się c z y c z łowie k rz ą dz i się wy łą c z n ie
wz glę de m na prz y je m n oś ć i c z y je go dz ia ła n ia
po dy k towa n e są wy łą c z n ie m oty wa m i e gois ty c z n y m i c z y
te z s ą m oż e wś ród n ic h te z i in n e m oty wy i właś n ie ty m
roz wa ż a n iom a u torka prz e ka z u je os ta tn i roz dz ia ł s woje j
k s ią z k i pod ty tu łe m h om o m ora l is . Stwie rdz a w n im iż
te ra ź n ie js z e roz wa ża n ia f iloz ofic z n e sta n owią kon ty n u a c je
roz wa ż a ń od sta roż y tn oś c i. O ra z podda je roz wa ż a n iom
s u m ie n ie gdz ie m oc n ie j z a jm u je s ię roz pa try wa n ie dw óc h
po ję ć poc z u c ie m win y ora z wy rz u te m su m ie n ia .
Roz dz ia ły V i VI poś wię c on e są ba da n i om Os s owsk ie j
n a d rz e c z y wis ty m i z ja wiska m i m ora ln y m i . Os s owska w
k s ią ż ka c h o M ora ln oś c i m ie s z c z a ńs k ie j i E tos ie ry c e rsk im
s ta ra s ię prz e ds ta wić s woje ba da n ia n a te n te m a t. W g
Au to ra „na le ż a łoby ra c z e j m ówić n ie o m ora ln oś c i, a o
m ora ln oś c ia c h m ies z c z a ń sk ic h ”. Sz c z e góln ie c ie ka wa
we dłu g m n ie je s t m ora ln oś ć m ies z c z a ń ska , a wła ś c iwie
„d robn om ie s z c za ń s ka ” a u tor prz e ds ta wi ł pog lą dy
Os s owsk ie j n a te ma t pra c Fra nk lin a , De foe , c z y
Albe rtie go. N ie s te ty wie le z „c n ót” m ies z c z a ńs k ic h
op isa n y c h prz e z ty c h a u torów m oż n a s potka ć i w n as z y c h
c z as a c h – ku lt pie n ią dz a , „du ls z c z y z n a ”, big ote ria .
N ie s te ty , n a we t lu dz ie , k tórz y z d oby wa ją wy ż s ze
wy ks z ta łc e n ie n ie „grz e s zą ” ku ltu rą , a e tos ry c e rsk i je s t
im obc y. Fa k t, ż e c z y ta ją c Roz dz ia ł VI, z u wa gą
prz e c h odz iłe m , wra z z a u tore m prz e z kole jn e e pok i, prz e z
kole jn e wz ory ry c e rskoś c i, o d e pos u h om e ry c k ie g o gdz ie
„p os ta ć m ę ż c z y z n y po win n a z da n ie m Os s owsk ie j,
p rom ie n iowa ć s iłą ” po „pog lą dy T. E ly ota , któ ry wy ra ź n ie
prz y g oto wa ł ge n te lm a na do obję c ia w s woim kra ju
be z in te re s own y c h fu nk c j i k ie rown ic z y c h ” .C h c ia łby m by
każ dy ws półc z e s n y m ę ż c z y z n a m ia ł n ie k tóre c e c h y
ry c e rz a o pisa n e go prz e z Arys to te le sa , pom ie s za n e z
ry c e rz e m ś re dn iow ie c z n y m i troc h ę dż e n te lm e n a
a n gie ls k ie go, oc z y wiś c ie do brz e prz y pra wion e g o
wy ks z ta łc e n ie m i dob roc ią se rc a .
Os ta tn i roz dz ia ł pra c y je s t poś wię c on y wz o rz e
de m ok ra ty. Au tor pode jm u ję próbę re kon s tru k c ji „e ty k i
n orm a ty wn e j” Oss ows k ie j, za wa rte j w je dn y m je j dz ie le o
ty m c h a ra k te rz e , m ia n ow ic ie we „W z orz e de m ok ra ty ” W
roz dz ia le ty m om a wia m s form u ł owa n e prz e z a u tork ę
za le c e n ia , n ie s ta ra ją c s ię roz s trz y gn ą ć , c z y s ta n ow ią on e
wy ra z je j os obis ty c h prz e kon a ń e ty c z n y c h .
N a poc z ą tku ro z dz ia łu je s t z a z na c z on e , ż e ka ż da
społe c z n oś ć ma ja k iś wz ór do na ś la dowa n ia , a be z
z roz u m ie n ia ty c h wz orów tru dn o jes t, z da n ie m au to rk i,
z roz u m ie ć ku ltu rę .
N as tę pn ie Dok tor C za rn e c k i prz e ds ta wia c e c h y ,
us ta lon e we dłu g M a rii Oss ows k ie j, c z ło wie ka
de m ok ra ty c z n e go. U c z on a u wa ż a , ż e ta ka os o ba powin n a
dą ż y ć do dos kon a le n ia ż y c ia z bio ro we go, jak i włas n e go,
powin n a m ie ć otwa rty u m ys ł, by ć os obą z dy s c y plin owa ną
we wn ę trz n ie , by ć c z łow ie k ie m m ora ln y m i tole ra n c y jn y m ,
ak ty wn y w ż y c iu os ob is ty m
i s połe c z n y m . Wa ż n y m a spe k te m jes t us połe c z n ie n ie ,
któ re p oz wa la ż y ć w z god n e j in te rak c ji z e
społe c z e ń s twe m . Zda n ie m u c z on e j wa ż n a je s t wra ż liw oś ć
es te ty c z n a c z łowie ka , k tóre g o s ta wia s ię z a wz ór ora z
poc z u c ie h u m oru , k tóre roz wie wa c ie m n e c h m u ry i
sz a roś c i dn ia c odz ie n n e go. N ie jes t to s koń c z on y po rtre t ,
a le ty lko pe wie n s zk ic , u jm u ją c y je dna k n a jis totn ie js ze
ry s y wz oru os obo we go, do któ re go m oż n a dą ż y ć poprz e z
pra c ę na d s obą s twie rdz a a u tor.
Ks ią żka dr Pa wła C za rn e c k ie go c z y ta ło s ię ba rdz o
le kk i i prz y je m n y s pos ób. Zwłas z c z a prz e z prz e jrz y s te i
l ogic z n e roz m ie s z c z e n ie tre ś c i w roz dz ia ła c h , dz ięk i
c z e m u ła two m oż n a by ło za poz n a ć s ię z pra c a m i M a rii
Os s owsk ie j. K s ią ż ka ta n ie z os ta wi n ikog o, w k im n ie
obu dz ą s ię głę bs z e prz e m y ś le n ia n a te ma t m ora ln oś c i.
Podc z a s c z y ta n ia m oż e m y po równ a ć wy wody Oss ows k ie j
z e s woim wy obra ż e n ie m m ora ln oś c i. Os obiś c ie n ie m ogę
s k ry tykowa ć k s ią ż k i, gdy ż ta n a u ka n ie jes t m i z n a na w
du ż y m stopn iu . Pole c a m ks ią żk ę os ob om , k tóre ba rdz ie j
in te re s u ją s ię filoz ofią , gdy ż n a pe wn o wy wrz e on a ja k iś
wpły w n a ic h pra c e o ra z ty m ws z ys tk im , k tórz y n ie m a ja z
tą n a uk ą n ic ws pó ln e go, wa rto ją prz e c z y ta ć z c ieka woś c i,
gdy ż jes t na pra wdę c ieka wa i wa rtoś c iowa .