HISTORIA ANGLII

Henryk Zins

POOENIE GEOGRAFICZNE

NA ZACHODNICH kracach Europy rozciga si archipelag obejmujcy cay szereg wysp i wysepek rnej wielkoci, zwany Wyspami Brytyjskimi. Najwiksza z nich, Wielka Brytania, obejmuje ok. 220 ty. km2 powierzchni. Druga co do wielkoci i znaczenia, Irlandia, jest prawie trzykrotnie mniejsza. Obie wyspy s oddzielone od siebie Morzem Irlandzkim, od kontynentu europejskiego za oddziela Wielk Brytani Cienina Kaletaska, liczca w najwszym miejscu zaledwie 32 km szerokoci. Patrzc w pogodny dzie z kredowych wzgrz przyldka Gris Nez we Francji mona wyranie zobaczy goym okiem biae kredowe skay na wybrzeu Anglii. Skaom tym zawdzicza wyspa swoj star nazw Albionu (od ac. albus = biay). Anglia stanowi najwiksz cz Wielkiej Brytanii i liczy dzisiaj 130 ty. km2. Zajmuje poudniow i rodkow cz wyspy, graniczc od pnocy ze Szkocj, od zachodu za z Wali. Geograficzne granice Anglii ulegay w cigu wiekw bardzo niewielkim zmianom, zwaszcza od czasw rzymskich, kiedy wyranie uksztatowao si pogranicze angielsko-szkockie. Polityczna ekspansja Anglii na obszarze Wysp Brytyjskich nie przekrelia cakowicie odrbnoci gwnych skadowych ich czci; Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii., Wyspiarskie pooenie Anglii opodal wybrzey kontynentu europejskiego, a pniej od czasu wielkich odkry geograficznych pomidzy Starym a Nowym wiatem, stanowi jeden z bardzo istotnych czynnikw w jej dziejach. Tumaczy w niemaym stopniu jej rozwj historyczny, wyjania niektre cechy angielskiego ycia politycznego, ma zwizek z zajciami i obyczajami mieszkacw tego kraju, ich psychik i kultur. Bariera wodna stanowia, zwaszcza od XI w., od czasu okrzepnicia zjednoczonego pastwa angielskiego, powan zapor przed najazdami. Cienina Kaletaska bya do szeroka do obrony i zapewnienia bezpieczestwa (nawet jeszcze w II wojnie wiatowej), ale do wska zarazem, by nie utrudnia kontaktw gospodarczych i kulturalnych z kontynentem. Od czasu pamitnej bitwy pod Hastings w 1066 r. wyspiarskie pooenie Anglii w walnym stopniu przyczynio si do tego, e nie udao si obcym siom zagrozi ojczynie Szekspira nie tylko w okresie ekspansji Hiszpa-

nii pod koniec XVI w. czy Napoleona na przeomie XVIII i XIX w., ale rwnie w czasie obu ostatnich wojen wiatowych. Wyspiarskie pooenie Anglii przyczynio si rwnie, porednio, do wytworzenia wielu odrbnoci w charakterze cywilizacji brytyjskiej. Oddziaao te w sposb szczeglny na mentalno mieszkacw, wytwarzajc u nich poczucie pewnej odrbnoci wobec europejskiego kontynentu. Terytorialna izolacja Wielkiej Brytanii wpyna rwnie na kierunek jej polityki zagranicznej, okrelanej nieraz nazw wspaniaego odosobnienia" (splendid isolation). Wsplne dla wikszoci Europy idee polityczne, spoeczne czy prdy kulturalne dochodziy z kontynentu do Anglii z pewnym opnieniem, byy duej na wyspie asymilowane, przybierajc tam najczciej swj wasny, oryginalny ksztat. Pod wzgldem warunkw naturalnych Wyspy Brytyjskie s integraln czci Europy i stosunkowo niedawno w skali geologicznej byy jeszcze poczone ze sob i z kontynentem europejskim. Zanim Wyspy Brytyjskie oddzieliy si od kontynentu, pokrywa je lodowiec, sigajcy miejscami na poudnie a do Tamizy. Przemodelowa on doliny rzeczne, pozostawi po sobie lady w postaci jezior, moren i zagbie polodowcowych, gazw narzutowych itp., ktre urozmaicaj krajobraz Anglii pnocnej i Szkocji. Oddzielenie si Wysp Brytyjskich nastpio wskutek obniania si ldu w czwartorzdzie w wyniku powolnego procesu, ktry trwa przez wiele tysicy lat. Zanim to jeszcze nastpio, przybyli do Anglii pomostem ldowym pierwsi jej mieszkacy w lad za ustpujcym na pnoc lodowcem. Wraz z nimi posuwaa si na pnoc flora i fauna identyczna z t, ktra jest charakterystyczna dla Europy pnocnej. Nie tylko wiat zwierzcy i rolinny, ale przede wszystkim budowa geologiczna i rzeba Wysp Brytyjskich wykazuj wiele zgodnoci z zachodni i pnocn czci naszego kontynentu. Gry w pnocnej czci Wielkiej Brytanii i Irlandii s zbudowane ze ska tego samego wieku i maj ten sam kierunek fadowa, co gry Norwegii, a Orkady i Szetlandy, grupy wysepek pooonych opodal wybrzey Szkocji, stanowi resztki obszaru grzystego, ktry kiedy czy obszar Skandynawii ze Szkocj. Wyrana cigo i podobiestwo wystpuj rwnie w budowie geologicznej wybrzey poudniowoangielskich i francuskich. Dominujcymi formami krajobrazu Wysp Brytyjskich s stare, bezlene gry redniej wysokoci, wyyny oraz faliste rwniny. Obszar Wielkiej Brytanii mona podzieli na dwie dosy rne pod wzgldem rzeby powierzchni czci, przedzielone nieregularn lini biegnc od ujcia rzeki Exe w Devonshire na poudniowo-zachodnim wybrzeu do ujcia rzeki Tees (Tyne) na pnocnym wschodzie w hrabstwie York. Linia ta oddziela obszary o przewadze gr i wyyn (Highlands} od terenw niej pooonych, w ktrych dominuj rwniny (Lowlands). Cech szczegln rzeby powierzchni Wielkiej Brytanii s liczne uskoki, pknicia i rowy tektoniczne, rozbijajce jej obszar na wiele masyww i

grzbietw grskich oddzielonych od siebie nizinami i kotlinami. Trudno jest znale na wiecie drugi kraj, ktry na tak stosunkowo maym obszarze wykazywaby rwnie wielk rnorodno budowy geologicznej, rzeby i uytkowania ziemi, tak czste wystpowanie obok siebie kontrastujcych ze sob form terenu, obszarw wyej i niej pooonych. To zewntrzne zrnicowanie powierzchni Wielkiej Brytanii jest przyczyn istnienia wielu, czsto drobnych, regionw naturalnych i ekonomicznych. Podzia za wyspy na dwie wyranie rne czci: pnocno-zachodni, grzyst, posiadajc gorsze warunki klimatyczne i gorsze gleby, oraz poudniowo-wschodni, rwninn, wyjania nie tylko rnice w dziedzinie gospodarczej i spoecznej, ale rwnie losy wyspy w okresach najazdw i posuwania si fal kolonizacyjnych. Klimat Wysp Brytyjskich, wybitnie morski, wilgotny, odznaczajcy si maymi wahaniami temperatury (rednie amplitudy roczne wynosz dzisiaj zaledwie 8C na pnocnym zachodzie i ok. 14 na wschodzie), nie stanowi przeszkody dla wegetacji drzew i lasw. W dawnych wiekach Anglia gsto bya pokryta lasami dbowymi, jesionowymi i bukowymi, ktre jeszcze na pocztku XVI w. stanowiy bogactwo kraju. Stopniowo, zwaszcza od poowy XVI w., m. in. w zwizku z rozwojem kunic, hut i przemysu stoczniowego, szybko postpujcy proces wylesienia doprowadzi do tak znacznej deforestacji, e wspczenie area lasw stanowi zaledwie 5% caego obszaru Wielkiej Brytanii, co jest najmniejszym wskanikiem lesistoci wrd pastw Europy. Dosy istotnym elementem angielskiego systemu rzecznego jest lokalizacja gwnego dziau wodnego. Poniewa znajduje si on na zachodzie, rzeki angielskie przepywaj agodnie przez znaczne rwninne obszary kraju na wschd. S one spawne na znacznych obszarach i przez wiele wiekw odgryway wan rol jako gwne szlaki transportu wewntrznego i komunikacji. W najdawniejszych czasach rzeki wskazyway obcym przybyszom najdogodniejsze szlaki do najazdw i osadnictwa w Anglii. Dalsz charakterystyczn cech krajobrazu Wysp Brytyjskich jest uksztatowanie wybrzey. Dziki silnemu rozwojowi linii brzegowej i niezbyt wielkiej powierzchni wyspy linie rwnej odlegoci od morza nie przekraczaj 120 km. Morze wdziera si gboko w ld, tworzc niezliczone zatoki i powodujc rozszerzenie lejkowatych uj rzek (tzw. estuariw), ktre s dolinami rzecznymi zatopionymi wskutek obniania si ldu. Dziki wysokim przypywom nawet niewielkie rzeki s w dolnym biegu dostpne dla statkw morskich, a porty mona budowa w znacznej odlegoci od brzegu, co jeszcze bardziej czyni z morza jeden z zasadniczych elementw ycia angielskiego (np. Londyn jest oddalony od brzegu morskiego a o 64 km, Huli o 32 km itd.). Silnie rozwinita linia brzegowa Wysp Brytyjskich ma ogromne znaczenie dla ich mieszkacw. Uatwia kontakt z morzem, ktre stanowi nie tylko najtaszy rodek lokomocji i transportu, ale i obszar eksploatacji zasobw naturalnych, przede wszystkim ryb. Std znaczna cz mieszkacw Anglii od dawna wizaa swoj egzystencj z morzem, rozwijajc rybowstwo i handel, szukajc

zarobku i bogactwa na coraz dalszych szlakach morskich, a pniej oceanicznych, co miao zasadnicze znaczenie dla potgi mieszkacw Albionu w pniejszych wiekach. Czynnik ten wywar te wpyw na powstanie w ich charakterze narodowym wielu cech, Jak aktywno, przedsibiorczo i in., ktre zwykle wytwarzay si u ludw yjcych w codziennym kontakcie z morzem. Na jeszcze jeden moment naley zwrci uwag przy omawianiu geograficznych podstaw historii Anglii: wpyw odkry geograficznych na miejsce Anglii w wiecie. A do czasu wypraw Kolumba i Cabota z koca XV w. Anglia stanowia kraniec wczesnego wiata, na ktry skaday si tylko trzy powizane Morzem rdziemnym kontynenty: Europa, Afryka Pnocna i Azja. W staroytnoci i redniowieczu morze to byo gwnym centrum handlu i cywilizacji. Anglia od czasw zamierzchych pozostawaa wprawdzie w porednim kontakcie z krajami rdziemnomorskimi, jednak pooona od nich w duym oddaleniu nie braa ywszego udziau w rozwoju tej cywilizacji i jej yciu gospodarczym. Gospodarcze i polityczne skutki wielkich odkry z koca XV i pocztku XVI w. zmieniy w sposb zasadniczy pooenie Anglii na mapie wiata. Wraz z przesuniciem si gwnych orodkw ycia ekonomicznego i politycznego, znad Morza rdziemnego na pnoc i pnocny zachd nad Atlantyk i Morze Pnocne, staa si ona z dawnego kraca wiata jednym z jego gwnych centrw. Stworzon w ten sposb przez odkrycia geograficzne szans Anglia potrafia konsekwentnie wykorzysta, zdobywajc w czasach nowoytnych pozycj jednego z czoowych mocarstw na wiecie.

I. BRYTANIA STAROYTNA
NAJAZDY IBERW I CELTW

W RDACH pisanych pojawia si Wielka Brytania najwczeniej w V w. p.n.e. Wielki historyk grecki Herodot wspomnia w poowie tego stulecia o tajemniczych wyspach cyny, Cassiterides, ktrymi najprawdopodobniej byy Wyspy Brytyjskie. Na pocztku IV w. p.n.e. zwiedzi dokadniej Brytani grecki kupiec Pyteasz z Marsylii. W jego dosy szczegowym opisie znalazy si te nazwy Pretania i lerne, ktrymi okreli Wielk Brytani i Irlandi. Dodajmy od razu, e celtycka nazwa Pretania zostaa przez Juliusza Cezara zamieniona w poowie I w. p.n.e. na Brytani w jego opisie wyspy, stanowicym jedn z najobszerniejszych staroytnych relacji o Anglii. Historia Anglii jest jednak znacznie starsza, a o najwczeniejszych jej dziejach mwi archelogia i antropologia. Najdawniejsze znaleziska pozwalaj przyj, e

czowiek przebywa tam ju ok. 250 ty. lat temu, jednak jego wczesne losy w Anglii s trudne do uchwycenia i datowania. Stanowiy one zreszt wspln cao z prahistori Europy pnocnej i zachodniej, z ktr Anglia bya poczona pomostem ldowym. Prawdopodobnie ok. 75 ty. lat p.n.e. Brytania oddzielia si ostatecznie od kontynentu europejskiego i dopiero odtd losy jej zaczy nabiera stopniowo coraz bardziej wasnego i odrbnego charakteru. Pewniejsze wiadomoci o Anglii posiadamy dopiero od ok. 3 tysiclecia p.n.e., kiedy zostaa przyniesiona tam kultura neolityczna przez ludy pochodzce z Pwyspu Iberyjskiego. W porwnaniu z dawniejszymi kulturami Anglii, do ktrych mamy stosunkowo niewiele danych, okres iberyjski charakteryzowa si znacznym postpem cywilizacyjnym. Nowi przybysze wytwarzali w wikszym zakresie rnorodne narzdzia z kamienia gadzonego, oswoili zwierzta, cznie z koniem, owc, koz, bydem, przede wszystkim za nie opierali swego ycia ju wycznie na mylistwie, lecz rozwinli prymitywne rolnictwo. Czowiek neolityczny osiedli si w Anglii przede wszystkim na wapiennych wzgrzach cigncych si od strony rwniny Salisbury. Trakty biegnce u podny tych wzgrz s najstarszymi historycznymi drogami Anglii. Wielko i okazao niektrych zachowanych kurhanw i budowli Iberw wiadczy o tym, e musieli by oni w Brytanii dosy liczni i dobrze zorganizowani. Wielkie kurhany iberyjskie, liczce nieraz a 60 m i bdce grobowcami naczelnikw szczepowych czy arystokracji rodowej, wiadcz o klasowym zrnicowaniu tej ludnoci. Pocztek epoki brzu zbieg si w Brytanii z przybyciem tam okoo 2000 r. p.n.e. nowej fali przybyszw z poudniowego wschodu i ze wschodu, budowniczych okrgych kurhanw. Ze wzgldu na charakterystyczne dla nich wyroby ceramiczne nazwano ich ludem garncarzy (Beaker Folk).

STONEHENGE Lud ten posiada zaawansowan Ju znajomo obrbki metalu, z ktrego sporzdzane narzdzia zaczy zastpowa wyroby kamienne. Przyspieszyo to rozwj cywilizacji, nowe narzdzia umoliwiy podejmowanie trudniejszych zada. Iberowie i lud garncarzy byli bliscy pod wzgldem kultury i z biegiem czasu zmieszali si ze sob przede wszystkim w okolicach Wiltshire, a zwaszcza na kredowych rwninach Salisbury, gdzie znajdowao si gwne ognisko caej przedceltyckiej cywilizacji Brytanii. Najlepiej zachowanym do dnia dzisiejszego zabytkiem z tych odlegych czasw s ruiny ogromnej wityni w Stonehenge (wedug innych przypuszcze rodzaj obserwatorium astronomicznego), zbudowanej z wielkich obeliskw kamiennych sigajcych 10 m wysokoci i wacych do 30 ton, sprowadzonych ze znacznej odlegoci, co potwierdzaoby dosy wysoki stopie zaawansowania cywilizacyjnego tych dawnych mieszkacw Anglii. Wyrb narzdzi z brzu by moliwy w Anglii na wiksz skal dziki bogatym kopalniom miedzi i cyny w Kornwalii i Walii, skd rwnie metale te eksportowano w duych ilociach na kontynent. Na istnienie za dosy rozgazionego handlu importowego wskazuj ornamenty na szkalnych, zotych czy bursztynowych wyrobach, dowd kontaktw z basenem Morza rdziemnego i Batyckiego. Natomiast rolnictwo nie robio wikszych postpw w tym czasie. Od ok. 1000800 r. p.n.e. rozpoczy si najazdy ludnoci celtyckiej na Brytani (wrd archeologw i jzykoznawcw nie ma zgody co do datowania i charakterystyki pocztkowej fazy tych inwazji). Najazdy te byy nastpstwem

zakrojonych na wielk skal wdrwek celtyckich, rozpocztych jeszcze w drugim tysicleciu. Zalay one stopniowo tereny cywilizacji rdziemnomorskiej, a w 387 r. p.n.e. zaatakoway Rzym, uratowany wwczas jak gosi legenda przez synne gsi kapitoliskie. Do Brytanii przybyli Celtowie w nastpujcych po sobie falach skconych i zwalczajcych si plemion. Do pierwszych naleeli Goidelowie lub Gaelowie, ktrych potomkowie yj do dzisiaj w Irlandii i Szkocji. Po nich przybyli w VI i V w. p.n.e. Brytowie, trzeci za fal najedcw celtyckich stanowili w I w. p.n.e. Belgowie. Wymieniamy tu tylko najwaniejsze etapy tych najazdw. Brytowie dali nazw wyspie, gdy z nimi przede wszystkim zetknli si Rzymianie po zajciu kraju, nazywajc go Brytani, co byo zlatynizowan form celtyckiej nazwy wyspy. Celtowie zmieszali si stopniowo ze swymi iberyjskimi poprzednikami, narzucajc Wyspom Brytyjskim swoj organizacj plemienn i jzyk. Wpyw ich okaza si zwaszcza trway w Irlandii, Walii i Szkocji. Podstawow jednostk spoeczn Celtw by szczep z krlem lub wodzem na czele. Ustawiczne walki toczone pomidzy plemionami uniemoliwiay Celtom powaniejsze prby unifikacji, tote Rzymianie mieli ogromnie uatwione zadanie w czasie podboju Anglii w I w. p.n.e. Szczepy celtyckie dzieliy si na klany, czyli patriarchalne rozszerzone rodziny, powoujce si na rzeczywiste lub zmylone pochodzenie od wsplnego przodka. Trwao organizacji klanowej bya w wiecie celtyckim niezwykle dua, zwaszcza w Szkocji, gdzie przetrway bardzo dugo liczne relikty. Pod wzgldem spoecznym ycie Celtw byo zrnicowane. Zaznaczy si u nich podzia na warstwy, ktry powsta zwaszcza w wyniku podboju ludnoci tubylczej, wojen itp. Ziemi, stanowic ogln wasno klanu, wsplnie uprawiano i uytkowano, mimo jej podziau pomidzy poszczeglnych jego czonkw. Celtowie przynieli do Brytanii umiejtno stosowania elaza i fakt ten mia dalekosine znaczenie dla dalszego rozwoju cywilizacji na wyspie. Najlepiej rozwinite orodki ich ycia w Brytanii leay w poudniowej i poudniowowschodniej czci wyspy. Poza tym obszarem cywlizacja znajdowaa si jeszcze w epoce kamienia i brzu. Na poudniowym wschodzie leay najlepsze ziemie uprawne, pastwiska, kopalnie i kunie, orodki w pewnym sensie o charakterze miejskim, jak np. Colchester, osiedla bdce centrami wadzy politycznej, administracji i handlu. Celtowie byli ludem przewanie pasterskim, ale uprawiali te ziemi na szersz skal ni ich iberyjscy poprzednicy. Wprawdzie wydajno rolnictwa celtyckiego bya nisza od tarasowej uprawy Iberw, jednak dziki ulepszeniu puga elaznego Celtowie w pniejszym okresie znacznie poszerzyli tereny uprawne. Zajmowali si te hodowl, mylistwem, rybowstwem, bartnictwem, tkactwem, obrbk metali i handlem. Najwicej jednak czasu i wysiku pochaniaa im walka. Dane archeologiczne wiadcz o dosy rozlegym zasigu

handlu Celtw brytyjskich i o rnorodnoci wymienianych przez nich towarw. Ze rde rzymskich wynika, e do Italii eksportowali przede wszystkim cyn, a take zboe, bydo, skry, elazo i niewolnikw. Importowali natomiast gwnie przedmioty zbytku, naszyjniki, bransolety, bursztyn. Stay handel utrzymywaa Brytania z Gali. W zwizku z rozwojem wymiany pojawi si w celtyckiej Brytanii pienidz, najpierw w formie sztabek elaza, a nastpnie nawet jako moneta zota. Licznie zachowane w Brytanii wyroby celtyckiego rzemiosa, biuteria, ozdoby kobiece, narzdzia itp. mwi nie tylko o dosy wysokim poziomie cywilizacji, ale i o zamiowaniu do sztuki i talentach artystycznych Celtw. Spiralne ornamenty ich ora, ozdb i ceramiki, fantastyczne motywy rolinne i zwierzce, rne figury geometryczne wiadcz o wyobrani artystycznej tych szczepw, ktre wniosy do kultury europejskiej zmys tajemniczoci i fantastyki, dramatyzmu i fatalizmu (pierwiastki te wystpiy pniej wyranie w celtyckich czciach Wysp Brytyjskich). O religii Celtw, podobnie jak i o ich yciu, najwaniejsze dane pochodz od Juliusza Cezara, ktry w latach 55 i 54 p.n.e. dokona dwch najazdw na Brytani w zwizku ze swoimi wojnami w Galii. Celtowie posiadali wiele lokalnych bstw, uosabiajcych siy przyrody. Wierzyli w ycie przysze i bstwom swym oddawali cze w gajach i innych otwartych miejscach. Kultem zajmowaa si liczna i wpywowa kasta kapanw, tzw. druidw, posiadajca due znaczenie i wpyw w spoeczestwie celtyckim. W okresie najazdu rzymskiego druidzi stanowili wany element oporu przed inwazj.

OKRES RZYMSKI Rzym zwrci wiksz uwag na Brytani w okresie wojen galickich Cezara. W latach 6065 p.n.e. Juliusz Cezar podbi Gali, blisko powizan kulturalnie, jzykowo i handlowo z Brytani. Celtowie brytyjscy niejednokrotnie udzielali pomocy Celtom w Galii w ich walce z legionami rzymskimi, do Brytanii nieraz uciekali buntownicy z Galii. Wyprawy Cezara do Brytanii z lat 55 i 54 p.n.e. miay m. in. na celu przerwanie tych zwizkw, a ponadto dostarczenie Cezarowi efektownych sukcesw militarnych, potrzebnych do wzmocnienia jego pozycji w samym Rzymie. Spodziewano si te po nich korzyci gospodarczych. Obie wyprawy Cezara do Brytanii nosiy charakter zwiadowczy, lecz wbrew oczekiwaniom nie przyniosy adnych rezultatw politycznych. Wydarzenia w Rzymie zmusiy Cezara do powrotu i przez nastpne 90 lat ekspansja polityczna Rzymu na Brytani zostaa zahamowana. Trwaa natomiast w tym czasie intensywna ekspansja cywilizacyjna i handlowa Rzymu, ktra przygotuje drog cesarzowi Klaudiuszowi do podboju Brytanii w 43 r. n.e. W cigu owych 90 lat pomidzy nieudan prb podboju Brytanii przez Cezara a jej zdobyciem przez

Klaudiusza rozwin si na znaczn skal handel pomidzy Brytani a cesarstwem. Importowane na wysp rzymskie wyroby w coraz powaniejszym stopniu upodabniay ycie i obyczaje brytyjskich Celtw do standardu rzymskiego. Odnosi si to zwaszcza do warstw wyszych spoeczestwa celtyckiego. Geograf rzymski tamtych czasw Strabo wspomina, e Brytania sprowadzaa z obszaru cesarstwa ko soniow, biuteri, wyroby ze szka. Wykopaliska archeologiczne odkrywaj w grobach brytyjskich tego czasu wyroby ze srebra, wielkie dzbany na wino, pikn ceramik itp. W okresie inwazji Klaudiusza Brytania bya ju cywilizacyjnie przygotowana w duym stopniu przez rzymsk penetracj kuturaln i handlow do wejcia w obrb cesarstwa. Od 30 r. p.n.e. na bitych w Anglii monetach pojawiy si nawet aciskie napisy, a pniej wizerunki pegaza i centaura, majce ju cakowicie rzymski charakter. Rzecznikiem Wpyww rzymskich w Brytanii by wnuk Cassivellaunusa, gwnego przeciwnika Cezara w czasie jego inwazji na Brytani, Cunobelin (Cymbelin z dramatu Szekspira), ktry rzdzi w poudniowej Brytanii i tytuowa si nawet Rex Brittonum. Sprowadza on na wysp rzymskich kupcw i rzemielnikw, a stolic swego pastwa przenis z Verulamium do Colchesteru. Podboju Anglii dokonaa w 43 r. n.e. armia rzymska liczca ok. 50 ty. onierzy pod wodz Aulusa Plautiusa. Nie napotkaa ona powaniejszego oporu, chocia bohatersko prbowali si jej przeciwstawi synowie Cunobelina, zwaszcza Caratacus, ktry dzielnie broni Colchesteru, a nastpnie prbowa organizowa obron przed najedc na terenie Walii. Opr Brytw zosta stopniowo zamany, chocia przez wiele lat, zwaszcza na pnocy, Rzymianie musieli niejednokrotnie tumi zbrojne powstania. Najwiksze z nich miao miejsce w 60 r. pod wodz krlowej Boudicca, lecz zostao niezwykle krwawo zgniecione przez legiony rzymskie. Zastosowana nastpnie przez Rzym pacyfikacja zakoczya pierwszy okres podboju Brytanii. W latach siedemdziesitych I w. legiony rzymskie podjy prby posunicia jeszcze bardziej na pnoc rzymskiej dominacji (zaoony zosta wwczas w 71 r. York) oraz opanowania poudniowej czci Walii. Wan rol w zorganizowaniu rzymskiej administracji w Brytanii odegra Julius Agricola, te wielkiego historyka Tacyta, namiestnik Brytanii od 78 r., ktry dokoczy podboju Walii, a nastpnie w 80 r. podbi ca Angli pnocn, w 81 r. za poudniow Szkocj do linii Clyde Forth. Umocni on zdobyte terytoria caym systemem fortw, a jednoczenie przez zmniejszenie wiadcze podatkowych, sprawiedliwsze uregulowanie suby wojskowej oraz rozwinicie sdownictwa samorzdowego przyczyni si do poprawniejszego uoenia stosunkw midzy zdobywcami i podbitymi. Dziaalno jego w Brytanii opisa Tacyt, ktremu zawdziczamy najwaniejsze obok Cezara staroytne relacje o Anglii. Dziaalno Agricoli doprowadzia w zasadzie do stworzenia rzymskiego systemu militarnego na wyspie. W jej wyniku oraz w nastpstwie polityki

cesarza Domicjana, dcego do oparcia granic imperium na staych liniach obronnych, zosta zbudowany w latach 122128 na granicy Anglii i Szkocji, na linii TyneSolway, potny system fortyfikacji zwany Murem Hadriana, ktry mia broni Brytanii Rzymskiej przed napadami wojowniczych plemion celtyckich zwanych przez Rzymian Piktami ze wzgldu na zwyczaj malowania ciaa. W latach 140142 ju w samej Szkocji zosta zbudowany od Forth do Clyde Mur Antoninusa, jednak pod wpywem naporu Celtw szkockich Rzymianie wycofali si pod koniec II w. do poprzedniej granicy, wyznaczonej fortyfikacjami cesarza Hadriana. Poza zasigiem Rzymu znalazy si Szkocja i Irlandia mimo pewnych prb podejmowanych przez cesarstwo w celu opanowania tych obszarw celtyckich.

Fragment Muru Hadriana Rzymskiej dominacji w Brytanii strzega znaczna armia zoona z ok. 40 ty. legionistw, rozlokowanych w ok. 125 fortach, z czego blisko 70 znajdowao si w pnocnej Anglii, 30 w strefie pomidzy Murem Hadriana a Murem Antoninusa, a 25 na wyynnych czciach Walii. Opierajc si na tej sile (stan liczebny legionw w Brytanii ulega wahaniom) Rzym rozciga swe panowanie nad ok. pmilionow ludnoci Brytanii (wedug innych oblicze ludno ta miaa wynosi l min osb, a nawet nieco wicej). Brytania pozostaa prowincj rzymsk przez okoo 400 lat. W dziejach wyspy bya to epoka pokoju i bezpieczestwa oraz tak wysokiego poziomu cywilizacji, jakiego Anglia nie zaznaa przez wiele pniejszych stuleci. Wpywami cywilizacji rzymskiej, dosy zreszt powierzchownymi, objta zostaa gwnie poudniowa i wschodnia, nizinna cz Anglii, zwaszcza lece tam miasta. Tutaj stopie latynizacji by nieraz powany, chocia trwao wpyww

cywilizacji rzymskiej okazaa si niewielka wobec pniejszych niszczcych najazdw plemion germaskich. Pod ich naporem nic prawie nie uratowao si z dorobku Brytanii Rzymskiej i nic prawie z cywilizacyjnych osigni tego okresu nie weszo do struktury przyszego pastwa angielskiego. Na latynizacj Brytanii wpyway przede wszystkim legiony rzymskie. Ich dzieem byy wspaniae drogi, ktre wyznaczyy a do dnia dzisiejszego niemal zasadnicz sie komunikacji ldowej Anglii, a przez wiele wiekw stanowiy jedyne szlaki czce rne czci wyspy. Z obozw rzymskich powstay liczne miasta, rozplanowane i urzdzone na wzr rzymski. Na rzymski rodowd wskazuj niejednokrotnie kocwki ich nazw: -chester lub -caster, wywodzce si od aciskiego wyrazu casirum, oznaczajcego obz. Wysueni legionici rzymscy osiedlali si czsto jako weterani w Brytanii. Natomiast mniej stay i liczny by tam pobyt rzymskich urzdnikw i kupcw. Gwn mas ludnoci stanowili nadal Celtowie, ktrzy tylko w poudniowo-wschodniej Anglii, zwaszcza w miastach, ulegli czciowej latynizacji i przyjli wiele z cywilizacji rzymskiej. Brytania Rzymska bya przede wszystkim krajem rolniczym i Rzym przywizywa du wag do importu brytyjskiego zboa (Brytani nazywano wczenie spichlerzem pnocy). Due majtki (latyfundia) Rzymian oraz zlatynizowanych Celtw stanowiy gwne orodki gospodarki rolnej na wyspie. Drobna i rednia wasno ziemska kurczya si i zanikaa w kocowym okresie cesarstwa, zarwno pod wpywem czynnikw ekonomicznych i fiskalnych, jak i coraz bardziej niespokojnych czasw, ktre znacznie mniejsze szans daway majtkom maym i drobnym ich posiadaczom. Ziemi uprawn dzielono zwykle na dwie czci. Jedn z nich uprawia bezporednio waciciel za pomoc pracy niewolnikw, drug obrabiali na wp niewolni koloni w zamian za okrelony czynsz i wiadczenia. Wielkie latyfundia i rezydencje wiejskie, tzw. villas (w samej poudniowej Anglii znaleziono dowody istnienia ok. 500 takich majtkw), stanowiy nie tylko podstawowe orodki gospodarki rolnej Brytanii Rzymskiej, ale i gwne centra romanizacji prowincji. Rezydencje te, zbudowane na sposb rzymski, urzdzone wygodnie, a nawet luksusowo, posiaday anie i centralne ogrzewanie, ich ciany i posadzki wykadano mozaikami. Olbrzymia wikszo poddanych mieszkaa we wsiach, ktre wyjtkowo tylko, i to w minimalnym stopniu, ulegy romanizacji, Brytania Rzymska pozostaa nadal celtycka a w ok. 95% wedug oblicze znawcy okresu R. G. Collingwooda. W okresie rzymskim rozwijao si w Brytanii grnictwo, zwaszcza wydobycie cyny (w Kornwalii i Walii), elaza, oowiu i miedzi, a nawet wgla (w Northumberland). Zachowane do dzisiaj fragmenty urzdzenia rezydencji wacicieli latyfundiw wiadcz o wysokim poziomie produkcji rzemielniczej (budownictwo, ceramika, wyroby ze szka). Rozwija si te w tym okresie handel Brytanii z kontynentem. Brytania wywozia zboe, bydo, skry, metale, niewolnikw, otrzymujc w zamian wyroby sukiennicze, sl, wino, przedmioty

luksusu. Orodkami administracji i cywilizacji rzymskiej w Brytanii byy dosy liczne miasta, pooone w ogromnej wikszoci w poudniowo-wschodniej czci Anglii. Ze wzgldu na ich genez, rol i stopie romanizacji mona podzieli je na 3 grupy. Do pierwszej z nich zalicza si zwykle te miasta, w ktrych element rzymski by szczeglnie silny. Naleao tu Yerulamium, posiadajce rzymski samorzd municypalny, a dalej cztery rzymskie kolonie wojskowe: Colchester, Gloucester, Lincoln i York, w ktrych mieszkali wysueni legionici, a wreszcie Londyn i Bath. Do drugiej grupy naley zaliczy okoo 13 miast powstaych z dawnych celtyckich stolic szczepowych. Rzym nie dy do zniszczenia czy osabienia tej szczepowej organizacji, ktr zasta w Brytanii. Przeciwnie, posugiwa si ni dla wasnych celw, pozostawiajc wikszo spraw lokalnych w rkach arystokracji plemiennej. Wskutek tego wspomniane stolice szczepowe czyy w sobie oba elementy, rzymski i celtycki, w sposb charakterystyczny dla Brytanii Rzymskiej. Do miast tej wanie kategorii naleay m. in.: Canterbury, Chichester, Winchester, Silchester, Exeter, Norwich. Do trzeciej wreszcie klasy wchodzio okoo 50 mniejszych miast, rozrzuconych w rnych czciach Anglii, zwizanych z rzymskim systemem drg o znaczeniu militarnym oraz miejscami targowymi. Najwikszym miastem Brytanii Rzymskiej by Londyn. Swj wczesny rozwj zawdzicza on Rzymianom, ktrzy odkryli jego walory komunikacyjne i portowe. Ju przed powstaniem krlowej Boudicca by Londyn kwitncym miastem handlowym, nie posiadajcym jeszcze murw obronnych i garnizonu wojskowego. Dopiero po spaleniu miasta przez powstacw w 60 r. zosta otoczony murami i szybko si odbudowa, ju wedug rzymskich wzorw urbanistycznych. Sta si te siedzib centralnej wadzy cywilnej i zaj miejsce Colchesteru jako stolica prowincji, w IV w. za siedzib mennicy i biskupstwa, najwaniejszym na wyspie orodkiem politycznym, administracyjnym i handlowym. Na podstawie wykopalisk mona przyj, e mieszkacy ok. 20tysicznego Londynu znajdowali si w dziedzinie obyczajw, ycia i jzyka pod duym wpywem Rzymu. Nigdzie nie znaleziono w Anglii wicej importowanych z Italii dzie sztuki ni w Londynie, nigdzie te tylu dowodw, e acina bya dosy szeroko rozpowszechniona wrd ludnoci miejscowej. Londyn zaj prawdopodobnie miejsce Colchesteru, ktry pocztkowo by stolic Rzymskiej Brytanii. Tam powstay pierwsze witynie ubstwianego Klaudiusza, centrum kultur cezarw, bdcego oficjaln religi imperium i symbolem jednoci prowincji. Zaznaczony wyej mieszany, synkretyczny charakter cywilizacji Rzymskiej Brytanii zaznaczy si nie tylko w rzemiole, ceramice czy wyrobach przemysu artystycznego, ale rwnie w dziedzinie religii. Podobnie jak i w innych czciach imperium, rwnie i w Anglii Rzymianie byli skonni do identyfikowania bstw celtyckich ze swoimi, co si zaznaczyo nawet w podwjnych ich nazwach. Tak wic np. identyfikowano bogini Sul z Bath

Srebrna brosza anglosaska z IX w. (miasto posiadajce gorce rda o waciwociach leczniczych i synne anie) z rzymsk Minerw, celtyckiego boga Maponusa z Apollinem, a niejednego przedstawiciela celtyckiego Olimpu z Marsem. Obok kultw miejscowych zaznaczy si import bstw rzymskich, a nawet wschodnich, jak np. Mitry, szczeglnie rozpowszechniony wrd zaogi Muru Hadriana. Pod koniec okresu rzymskiego pojawili si na Wyspach Brytyjskich pierwsi wyznawcy Chrystusa. W IV w. koci brytyjski rozrs si ju do tego stopnia, e na soborach w Galii i Rzymie by reprezentowany przez kilku biskupw. W tyme stuleciu chrzecijastwo znalazo na wyspie swoich pierwszych mczennikw. Najbardziej znany by onierz rzymski Albanus, ktry w nie znanych bliej okolicznociach cierpia za wiar koo Yerulamium. Pooone opodal miasto St. Albanos nosi do dzisiaj jego imi. Wrd misjonarzy Brytanii najwiksz rol odegra pod koniec IV i na pocztku V w. w. Ninian, dziaajcy zwaszcza wrd Piktw na terenie Szkocji. Na pocztku V w. decydujcy wpyw na losy chrzecijastwa w Irlandii wywar w. Patryk. Owi pierwsi misjonarze, zakadajcy klasztory w Irlandii i Szkocji, odegrali wan rol w rozwoju kultury obszaru celtyckiego Wysp Brytyjskich. Organizowane tam przez nich chrzecijastwo miao oparcie w miejscowych tradycjach klanowych i wyksztacio wiele wasnych cech i waciwoci, ktre nieatwo przyjdzie przeama kocioowi rzymskiemu, popierajcemu zjednoczeniowe tendencje krlw anglosaskich. Jest rzecz zdumiewajc, jak niewiele z dorobku cywilizacyjnego Brytanii Rzymskiej weszo do dalszego procesu rozwojowego Anglii i jak cakowita bya zagada tego wszystkiego, co Rzym wnis do ycia i kultury Brytanii w cigu pierwszych czterech stuleci naszej ery. Tylko bardzo nieliczne miasta rzymskie przetrway na wyspie zniszczenia zwizane z najazdem plemion anglosaskich, a w istocie poza nazw i ruinami rzymskich budowli niewiele z nich pozostao.

Celtyccy i anglosascy najedcy IV i V w. prawie doszcztnie zniweczyli dorobek cywilizacji rzymskiej w Anglii, poza wietnymi drogami rzymskimi oraz religi chrzecijask (w jakim maym stopniu). Proces upadku Brytanii Rzymskiej zacz si zreszt na dugo przed ostateczn zagad Cesarstwa Rzymskiego. Ju okoo poowy IV w. wzmogy si ataki plemion celtyckich od strony Szkocji, a nastpnie rwnie i Irlandii. Przybray one na sile zwaszcza od czasu, gdy w pnocnej czci Brytanii osiedliy si plemiona celtyckich Szkotw zamieszkujce do III w. Irlandi, od ktrych Szkocja wzia nazw. Rwnoczenie od IV w. nasiliy si coraz dokuczliwsze dla Rzymian ataki korsarzy germaskich, Sasw i Frankw, przybywajcych na wybrzea angielskie od strony ujcia Renu. Pod ciosami najedcw zacz si kruszy rzymski system obronny. Od koca IV w., w zwizku z klsk Rzymian w bitwie z Gotami pod Adrianopolem w 378 r. i zaamaniem si rzymskiej granicy na Renie i Dunaju, wzmg si napr plemion germaskich na Brytani, coraz bardziej bezbronn wskutek wycofywania legionw rzymskich z tej odlegej prowincji dla ratowania waniejszych terenw cesarstwa. W 410 r. na apel Brytw o pomoc cesarz Honoriusz odpowiedzia, by bronili si odtd sami. Od tego momentu a do poowy V w., kiedy zaczy osiedla si na wyspie plemiona saskie, zapanowa tam chaos i upadek Rzymskiej Brytanii. W tej sytuacji, nie dla obrony Anglii przed napadami Piktw, jak przypuszczali dawniejsi historycy, lecz w poszukiwaniu atwej zdobyczy, poczy przybywa do Anglii coraz liczniej germaskie plemiona Anglw, Sasw i Jutw. Dokonany przez nie podbj Brytanii mia wywrze w przyszoci decydujcy wpyw na proces formowania si narodu i pastwa angielskiego, jego jzyka, instytucji i kultury.

II. OKRES ANGLOSASKI (VXI w.)

FORMOWANIE SI PASTW SZCZEPOWYCH A CHRYSTIANIZACJA ANGLOSASKI podbj Anglii by czci szerszego zjawiska historycznego jakim byy wdrwki ludw i najazd plemion barbarzyskich na Cesarstwo Rzymskie w V w. Szczegy podboju Anglii przez germaskie plemiona Anglw, Sasw i Jutw, a prawdopodobnie take i Fryzw, s z braku rde mao znane. Przypuszcza si, e w toku stopniowego podboju, hamowanego oporem celtyckich Brytw, Jutowie zajli Kent, Anglowie pnocn i rodkow Angli, Sasowie za tereny nad rodkow i doln Tamiz. rda archeologiczne do wczesnych dziejw tego podboju prawie nie istniej, gdy wobec niskiego poziomu cywilizacji najedcw nic niemal nie pozostao z ich drewnianych osiedli. Natomiast rda kronikarskie, celtyckie i anglosaskie, rejestruj

dokadniej ten wczesny okres dopiero od VII w. Wydarzenia sprzed 597 r., daty pocztkw chrystianizacji Kentu, s w wietle tych relacji niepewne, a ich datowanie dosy wtpliwe. Nie bez racji wic nazywaj niektrzy historycy angielscy okres VVI w. dwoma ,,straconymi stuleciami" w historii Anglii. W V w., w okresie gdy Piktowie atakowali Angli od grzystej strony pnocnej, odzie Anglw, Sasw i Jutw penetroway zatoki i ujcia rzek Anglii wschodniej, od zatoki Wash do ujcia Tamizy, oraz wzdu poudniowego wybrzea od Doveru do Southampton, Pocztek najazdw Jutw nastpi prawdopodobnie okoo 450 r. i obj Kent. W lad za Jutami szy wyprawy pozostaych plemion, posuwajcych si na obszar Sussexu i Hampshire. Wbrew dawniejszym pogldom, opowiadajcym si za atwym podbojem i brakiem powaniejszego oporu ze strony celtyckich Brytw, odzwyczajonych od walki przez dugi okres Pax Romana, przyjmuje si obecnie, e Anglosasi stanli wobec licznych przeszkd i trudnoci, a nawet na okres caego pokolenia musieli wstrzyma swj podbj Anglii. Z tym zagadnieniem czy si legenda o krlu Arturze i o walce Brytw z najedcami. Legenda ta, przeniesiona nastpnie do Francji, wesza do redniowiecznych romansw i chansons de geste. Wznowienie najazdw anglosaskich nastpio prawdopodobnie okoo poowy VI w. Po opanowaniu doliny rzeki Severn najedcy zajli Gloucester i Bath, odcinajc w ten sposb Celtw Kornwalii i Devonu od Walii. Na pnocy za opanowanie przez Anglw na pocztku VII w. Chesteru i doliny Yorku odcio pnocnych Celtw od ich poudniowych pobratymcw. Relacje mnicha celtyckiego z VI w. Gildasa, zawarte w jego kronice pt. O upadku i podboju Brytanii (De excidio et conuestu Britanniae), sugeruj bardzo krwawy przebieg podboju anglosaskiego i eksterminacj ludnoci celtyckiej. Nowsze badania zwracaj jednak uwag na fakt, e anglosaska kolonizacja nie opieraa si na eksploatacji niewolnikw. Podkrelaj te stosunkowo niewielk liczb celtyckich nazw wsi, co wskazuje na to, e anglosascy zdobywcy nie nawizywali do wczeniejszego osadnictwa, budujc swoje osady na surowym korzeniu. Kronika Bedy, mnicha z pnocnej Anglii z pocztkw VIII w., pt. Historia kocielna ludu angielskiego (Historia ecclesiastica gentis Anglorum), oraz inne rda ukazuj oglnie obraz Anglii podzielonej na szereg pastewek szczepowych, skconych ze sob i dcych do uzyskania przewagi na wikszym obszarze. Liczba ich spada stopniowo w toku walk i wzajemnych podbojw do 7 najwaniejszych, tworzcych anglosask Heptarchi. Na samej pnocy Anglii powstao krlestwo Northumbrii, zaoone przez Anglw i rozcigajce si od zatoki Humber do zatoki Forth. Rzeka Tees dzielia je na dwa pastewka, utrzymujce dosy dugo swoje lokalne dynastie. Na poudnie od zatoki Wash znajdowao si krlestwo East Anglia, a dalej Essex (wraz z Middlesex i czci Surrey) z Londynem jako swoim gwnym orodkiem. Na poudnie od Tamizy leao krlestwo Kent, zaoone przez Jutw. Bardziej na zachd byy pooone Sussex i Wessex, pochodzce, podobnie jak i Essex, z kolonizacji Sasw. Znaczne kiedy krlestwo Anglw Lindsey, pooone na poudnie od rzeki Humber,

zostao wchonite przez Northumbri i Mercj. Ostatnim, sidmym wanie czonkiem anglosaskiej Heptarchii bya Mercja, krlestwo Anglw, zajmujca centraln cz Anglii. Pomidzy krlestwami anglosaskimi przez dwa wieki toczyy si zacite walki o hegemoni, o tytu wadcy Brytanii, dla ktrego kronikarze IX w. uywali nazwy Bretwalda. Pierwsi dwaj z nich, wadca poudniowych Sasw, Aelle (ok. 477491), oraz zachodnich Sasw, Ceawlin (ok, 560584), prowadzili jeszcze wojny gwnie z Brytami i niewiele o nich wiadomo. W peniejszym wietle historycznym wystpuje dopiero krl Kentu, Ethelbert (ok. 560616). By on oeniony z crk rzdzcego Paryem krla frankijskiej Austrazji, Chudeberta, i utrzymywa bliskie stosunki z monarchi Merowingw. W tej sytuacji trafia na podatny grunt wysana przez papiea Grzegorza Wielkiego w 597 r. do Anglii misja pod przewodnictwem Augustyna, ktra doprowadzia do przyjcia przez Ethelberta i jego otoczenie chrzecijastwa i zapocztkowaa chrystianizacj Kentu. Jak ju wspomniano, Brytania wesza ju znacznie wczeniej w kontakt z nauk Chrystusa, jednak chrzecijastwo przyniesione tam pod koniec Imperium Rzymskiego zostao cakowicie niemal zmiecione pod ciosami inwazji anglosaskiej. Przetrwao natomiast i rozwijao si na obszarze celtyckiej Walii i Irlandii, gdzie zapucio gboko korzenie i odegrao wan rol w spoecznym i kulturalnym yciu tych krajw. Po mierci misjonarza Irlandii, w. Patryka (ok. 389461), koci irlandzki rozwija si nadal, nabierajc coraz bardziej szczepowo-celtyckiego charakteru, m. in. na skutek maej cznoci z wpywami rzymskimi oraz silnych odrbnoci ycia spoeczestwa celtyckiego. Ideaem chrzecijastwa irlandzkiego i walijskiego by monastycyzm, silny zwaszcza w 'okresie pocztkowym, kiedy opierao si ono nie na systemie diecezjalnym, lecz na klasztorach i wysokim autorytecie przeorw i opatw. Rnice pomidzy t odmian chrzecijastwa a kocioem rzymskim powikszaa pniej maa rola biskupw, odmienne od rzymskiej liturgia oraz tonsura, inny sposb obliczania daty Wielkanocy itp. Odrbnoci kocioa irlandzkiego pozostaway w bliskim zwizku ze spoeczn struktur Celtw, ktra nie sprzyjaa powstawaniu hierarchii kocielnej. A do czasw najazdw wikingw nie byo waciwie w Irlandii miast, yjca za w systemie szczepowym ludno tworzya sporo drobnych grup klanowych, wzajemnie si zwalczajcych.

Wszystko to tumaczy, dlaczego chrzecijastwo byo zwizane w Irlandii ze szczepami, a nie parafiami, oraz dlaczego klasztory odgryway w nim tak

powan rol. Te celtyckie monastery nie uznaway hierarchicznej struktury papiestwa, byy kongregacjami pustelnikw pooonymi w rnych odlegych i grzystych miejscach, czsto na maych wysepkach przy wybrzeach Irlandii i Szkocji. Przebywajcy w nich eremici nie spdzali jednak ycia wycznie na kontemplacji, lecz oddawali si rwnie rnym pracom i dziaalnoci. Byli pustelnikami i uczonymi, artystami i nauczycielami, wojownikami i misjonarzami. Dostarczyli chrzecijastwu wielu witych, odnowili znajomo literatury klasycznej, a swoj dziaalnoci misyjn objli znaczn cz Europy. Odegrali wan rol w nawrceniu Niemiec, posiadali swoje klasztory we Woszech (istnieje nawet hipoteza, e wywarli pewien wpyw na chrystianizacj. Polski). Jest rzecz zdumiewajc, e w odlegej i odcitej od bliszego kontaktu z cywilizacj rzymsk Irlandii, w odludnych i prymitywnych warunkach, mogy powsta na przeomie staroytnoci i redniowiecza tak ywe i prne orodki nauki i sztuki (zwaszcza w zakresie malarstwa miniaturowego), majce due znaczenie dla rozwoju kultury tego wczesnego okresu. Chrzecijastwo irlandzkie zostao przeniesione pod koniec VI w. do Szkocji za spraw jej misjonarza w. Kolumby, ktry w 565 r. zaoy na wyspie Iona u wybrzey Szkocji synny pniej klasztor. Monaster ten odegra wan rol w chrystianizacji Szkocji i pnocnej Anglii. A do 664 r. Anglia bdzie rozdarta pomidzy dwa obrzdki, irlandzki i rzymski. Dopiero synod w Whitby z tego roku zapewni cakowite zwycistwo kocioowi rzymskiemu. Postpy akcji chrystianizacyjnej w Anglii byy zreszt pocztkowo dosy powolne i nie udao si zrealizowa szerokich planw Grzegorza Wielkiego, przewidujcych szybkie utworzenie dwch metropolii (Londyn i York) oraz 12 biskupstw. Zasig oddziaywania stolicy kocioa w Anglii, Canterbury, by na razie niewielki, a wpywy kocioa irlandzkiego oraz pogastwa dosy silne, Po mierci Ethelberta przewag wrd krlestw anglosaskich uzyskaa Northumbria, zwaszcza od czasw krla Edwina (616632). W 627 r. przyj on chrzecijastwo z rk czonka misji Augustyna, Paulinusa, i sta si rzecznikiem chrystianizacji Anglii pnocnej w obrzdku rzymskim. Rozszerzy Edwin granice swego pastwa daleko na pnoc, a wybudowany przez niego do obrony przed Piktami grd da pocztek pniejszej stolicy Szkocji, Edynburgowi (Edwin'sBurgh = grd Edwina). Przyczy on do swego pastwa wspomniane krlestwo Lindsey, odnis sukcesy w czasie wyprawy do Walii i dziery pewnie pozycj Bretwalda. Proces wzrostu Northumbrii i rozwoju chrzecijastwa na pnocy Anglii zosta przerwany przez rywalizujce z Northumbria krlestwo Mercji. Jej pogaski krl Penda (626655) odnis w sojuszu z Walijczykami w 632 r. druzgocce zwycistwo nad Edwinem pod Hatfieid, ktre przyczynio si nie tylko do chwilowego zaamania si potgi Northumbrii, ale i do reakcji pogaskiej, a pniej, za nastpcy Edwina, Oswalda, do wprowadzenia w Northumbrii chrzecijastwa irlandzkiego. W cigu VII w. Mercja nie tylko wchona cz krlestwa Lindsey, ale podja ekspansj daleko na poudnie, dc do

zwierzchnictwa nad East Anglia i Essex. A do czasu najazdw duskich trwa bdzie ekspansja Mercji, bdca jednym z rezultatw klski Edwina pod Hatfield. Odrodzenie potgi Northumbrii w pnocnej Anglii wizao si z dziaalnoci dwch jej kolejnych krlw: Oswalda (633641) i Oswy (641670). Pierwszy z nich byt wychowankiem klasztoru na wyspie Iona i przy pomocy mnicha Aidana popiera rozwj chrzecijastwa irlandzkiego. Oswald poleg w przegranej bitwie w 641 r. pod Maserfeid, a rycha mier jego zwycizcy, Pendy, pozwolia na uregulowanie spraw religijnych w interesie Rzymu. W 664 r. odby si w Whitby synod, ktry dziki poparciu krla Northumbrii Oswy opowiedzia si za wycznoci obrzdku rzymskiego. Od tego czasu rozpocz si nowy okres w dziejach stosunkw religijnych w Anglii, prowadzcy do uporzdkowania i unifikacji organizacji kocioa na wyspie. Miao to powane znaczenie dla procesu politycznego jednoczenia Anglii, a przyjcie przez wszystkie krlestwa anglosaskie rzymskiego systemu kocielnego stao si jedn z si motorycznych ruchu, zmierzajcego do ujednolicenia administracji, systemu prawnego i fiskalnego oraz innych form ycia pastwowego na podstawie rwnie wzorw rzymskich i frankijskich. W ten sposb zosta powanie wzmocniony proces politycznej i kulturalnej unifikacji kraju, wadza krlewska uzyskaa silne oparcie w organizacji kocielnej i w tych elementach kultury rzymskiej, ktre koci zachowa i rozpowszechni w redniowieczu. Twrc jednolitej administracji kocielnej w Anglii by arcybiskup Canterbury Teodor z Tarsu (zm. 690), wyksztacony Grek, ktry przyby do Anglii w 669 r. wraz z pochodzcym z Afryki pnocnej opatem Canterbury Hadrianem. Zasta on stosunki kocielne w Anglii w stanie chaosu i rozprzenia. Istniejce biskupstwa pokryway si mniej wicej z granicami poszczeglnych krlestw i byy cile zwizane z interesami i polityk krlw anglosaskich. Arcybiskup Teodor okaza w swej dziaalnoci organizacyjnej wiele talentw dyplomatycznych i administracyjnych. Stara si nie wchodzi w konflikt ze zwyczajami i tradycjami celtyckimi, zabiegajc o pozyskanie dla kocioa rzymskiego tych wszystkich czonkw obrzdku irlandzkiego, ktrzy byli skonni przyj supremacj Rzymu. Wielu z nich otrzymao zreszt nawet najwysze godnoci kocielne a do biskupich wcznie. Najwaniejszym osigniciem Teodora byo rozbudowanie sieci diecezji do 12 biskupstw i obsadzenie ich zaufanymi i cile podporzdkowanymi metropolii w Canterbury ludmi. Teodor usprawni dziaalno synodw duchowiestwa angielskiego, podkrelajc w ten sposb jeszcze bardziej jednolito angielskiego systemu kocielnego. Wzmocni sie parafialn oraz dyscyplin duchowiestwa, o czym wiadcz, zebrane ju po jego mierci, pozostae po nim przepisy kanoniczne. Teodor zaoy wreszcie eby wymieni tylko najwaniejsze jego zasugi szko katedraln w Canterbury, ktra odegraa tak wan rol w religijnym i kulturalnym yciu wczesnoredniowiecznej Anglii. Dalszy proces jednoczenia Anglii w powanym stopniu by zwizany od

koca VII i w VIII w. z dziejami Mercji, ktra po przejciowym wzrocie Northumbrii w pierwszej poowie VII w. zdobya wyran hegemoni nad pozostaymi krlestwami anglosaskimi. Centralne pooenie Mercji uatwiao jej ekspansj i podbj, szczeglnie od czasw syna Pendy, Wulfhere (657674), w Ktrego osobie caa Anglia poudniowa, a przedtem jeszcze Essex z Londynu uznay w 670 r. swego suwerena. Przewag Mercji umocni jeszcze Etheired (674704), ktry w 678 r. zada Northumbrii ostateczn klsk, ograniczajc dtd jej aspiracje do terytorium na pnoc od Humber (w dziedzinie kulturalnej) jednak znaczenie Northumbrii nadal byo przodujce w Anglii). Po chwilowym kryzysie na przeomie VII i VIII w. potg Mercji odbudowa Ethelbald (716 757). Kronikarz Bd nazywa go Rex Britanniae, piszc, e przez 30 lat sta on na czele federacji wszystkich krlestw anglosaskich od rzeki Humber na Pnocy do wybrzey poudniowej Anglii. Po jego mierci wadza w Mercji przesza w rce krla Offy (757796), najwikszego wadcy anglosaskiego przed Alfredem Wielkim. Czterdziestoletnie panowanie Offy, umocnione zwycistwami nad krlami Kentu i Wessexu, wojnami w Walii i rosncymi wpywami w Northumbrii, zapewnio nie tylko przewag Mercji, ale jednoczenie wywaro istotny wpyw na proces dalszego jednoczenia Anglii. Offa wytyczy i umocni na zachodzie do dzisiaj widocznym waem granic midzy Angli a Wali. Utrzymywa stosunki z Karolem Wielkim jak rwny z rwnym, a ich traktat handlowy z 796 r. jest pierwsz znan tego rodzaju umow w dziejach Anglii. rda wiadcz o tym, e sukno angielskie byo ju wwczas poszukiwane na kontynencie (w monarchii Karolingw), zachowane za monety Offy mwi zarwno o ich artystycznym wykonaniu, jak i zasigu jego stosunkw handlowych. Nawet w Rzymie uwaano Off za wanego partnera politycznego, o czym moe wiadczy przybycie do Anglii w 796 r. dwch legatw papieskich w celu odnowienia przyjaznych stosunkw z Brytani- Offa by w istocie pierwszym krlem anglosaskim rozwijajcym bardziej oywione stosunki polityczne z kontynentem, przede wszystkim z monarchi Karolingw i papiestwem. Rzdy krla Offy ukazay rozwijanie si w Anglii wanego procesu odchodzenia od pierwszej idei Bretwalda, a wic zwierzchnictwa jednego krlestwa nad innymi, i ksztatowania si politycznej koncepcji regnum, coraz bardziej jednolitej monarchii oglnoangielskiej. Zanikanie dynastii lokalnych w wielu mniejszych krlestwach pozwalao na przeamywanie partykularyzmw i uatwiao Offie oddziaywanie na ycie polityczne w caej niemal Anglii. Nie powioda si natomiast jego prba osabienia Canterbury jako stolicy kocioa w Anglii i zaoenia arcybiskupstwa w Mercji. Po mierci Offy znaczenie Mercji podupado. Pod mniej sprawnymi rzdami jego nastpcw rozpocz si proces kurczenia si jej wpyww, stopniowo Kent, Wessex i Northumbria wyzwoliy si spod zalenoci od Mercji. Rola zjednoczenia Anglii miaa ostatecznie przypa nie Mercji, lecz krlestwu Wessexu w IX w., ju w okresie najazdw duskich na Angli.

STOSUNKI SPOECZNO-GOSPODARCZE Podbj anglosaski rni si zasadniczo od rzymskiego. Bya to wdrwka ludw, migracja caych szczepw w celach zdobywczych i osadniczych. Inny te by stosunek do ludnoci tubylczej, ktr Anglosasi czciowo wytrzebili, a przede wszystkim wyparli na tereny grzyste, w pewnym stopniu zamienili na ludno niewoln. Do wyjtkw raczej naleay maestwa mieszane. Pod wzgldem etnicznym i cywilizacyjnym Anglosasi i Celtowie zachowali w zasadzie odrbno, nawzajem si prawie nie przenikali i nie oddziaywali zasadniczo na siebie. Anglosasi nie przyjli te prawie niczego z cywilizacji rzymskiej, ktr zniszczyli na wyspie tak gruntownie i cakowicie, e od nich dopiero rozpocz si we wszystkich dziedzinach proces formowania si narodu i cywilizacji angielskiej. Ustrj spoeczny Anglw, Sasw i innych plemion germaskich ldujcych w Anglii niewiele rni si od ustroju Frankw. W nowo powstaych na wyspie krlestwach anglosaskich zachowao si wiele z dawnych urzdze rodowoplemiennych, do czego przyczynia si ta okoliczno, e nie zetknli si w swoich nowych siedzibach z urzdzeniami i ludnoci rzymsk i nie ulegli, w przeciwiestwie do swoich pobratymcw na kontynencie, wpywom wzorw rzymskich. Cech charakterystyczn spoeczestwa anglosaskiego byo zachowanie przez dugi czas wsplnoty rodowej, ktr zastpi stopniowo gmina wiejska. Podstawow warstw spoeczn tworzyli pierwotnie wolni chopi, tzw. kerlowie (ceorls), posiadajcy due dziaki ziemi (hides) o przecitej powierzchni okoo 120 akrw (48 hektarw). Poza ziemi orn, stanowic wasno kerla, przysugiwao mu prawo uytkowania gminnych pastwisk, k i lasw. Ponad mas wolnych keriw stali erlowie (earls), arystokracja rodowa, ktra wyodrbnia si w procesie rozwarstwienia spoecznego z masy prostych czonkw dawnej wsplnoty i stopniowo przeksztacia si w wielkich wacicieli ziemskich. Rnica pomidzy kerlem a erlem zaznaczya si wyranie w wysokoci gwszczyzny. Za zabicie erla bya ona dwukrotnie, a nawet trzykrotnie wysza. Stopniowo wzrastao te polityczne znaczenie erlw w pastwach anglosaskich, Obok eriw i kerlw istnieli te u Anglosasw pwolni (laels) oraz niewolnicy (theows). Pwolni, przewanie celtyckiego pochodzenia, nie posiadali ziemi, siedzieli na ziemi-keriw, pacc pewne daniny. O ich podrzdniejszej randze spoecznej wiadczya znacznie nisza gwszczyzna. Naley doda, e cz Celtw, szczeglnie w zachodniej czci Anglii, zachowaa ziemi i wolno. Cz arystokracji celtyckiej, ktra nie zostaa wytpiona przez zdobywcw i nie popada w niewol, zmieszaa si z arystokracj anglosask. U Anglosasw istnieli te niewolnicy, przewanie potomkowie Celtw, wywodzcy si z jecw wojennych. Za zabjstwo niewolnika nie pacono adnej gwszczyzny, jedynie grzywn na rzecz jego waciciela.

Ustrj rodowy, silny jeszcze u Anglosasw w okresie osiedlania si w Anglii, uleg stopniowo rozlunieniu i przeksztaci si w zwizek terytorialny. Naley jednak zaznaczy, e pozostaoci dawnych wizw rodowych byy w Anglii silniejsze ni na kontynencie. Na rodzie spoczywa obowizek udziau w krwawej zemcie, jak i pacenia gwszczyzny. Bez zgody rodu nie mona byo alienowa ziemi posiadanej na mocy prawa zwyczajowego (tzw. folkland). Najwikszym wacicielem ziemi u Anglosasw by krl, posiadajcy rozlege domeny zamieszkane przez ludno woln, pwoln i niewoln. Ziemi przekazywa on oddajcym si pocztkowo pod jego opiek, a nastpnie stanowicym podpor jego rzdw instytucjom i jednostkom, zrazu instytucjom kocielnym, a nastpnie take osobom wieckim, gwnie czonkom swojej druyny, gezytom (gesiths),, przeksztacajcym si w wielkich wacicieli ziemskich. Gezyci nie odgrywali roli towarzyszy krla, lecz byli jego sugami, czyli fenami {thegns minist}. Od czasw krla Alfreda Wielkiego termin tena (bd tana) zastpi okrelenie gezyty jako czonka druyny krlewskiej. Tenem zaczto nazywa kadego zamonego pana. Wyrniaa go gwszczyzna szeciokrotnie wiksza ni zwykego wolnego. Przysiga tena w sdzie miaa wysz warto, odpowiadaa przysidze 6 wolnych. Termin thegn zacz wypiera erla, ktry sta si tytuem najwyszego dostojnika administracji lokalnej w hrabstwie {ealdorman). Do umocnienia wadzy panw przyczyniy si nadania ich dobrom immunitetw {sac and soc). Dziki nim panowie uzyskali jurysdykcj oraz prawo pobierania czci opat sdowych na obszarze zamieszkanym nie tylko przez ludno zalen, ale te przez wolnych chopw, ktrzy zaczli upodabnia si stopniowo do ludnoci poddaczej (sokesmen, socmen). Gdy na pocztku okresu anglosaskiego dominowaa wyranie ludno wolna, zmiany, jakie zaszy w strukturze tego spoeczestwa w cigu wiekw, doprowadziy do zdobycia przez nieliczn grup notablw anglosaskich wyranej przewagi i uzalenienia od siebie ogu ludnoci. Naley jednak zaznaczy, e proces zanikania wolnego chopstwa dokonywa si w Anglii wczesnej w tempie znacznie wolniejszym ni w pastwie Frankw. W pastwach anglosaskich zachowaa si liczna stosunkowo warstwa wolnych chopw rwnie po uksztatowaniu si stosunkw feudalnych, co jest specyficzn cech feudalizmu w Anglii. Bardzo saby w Anglii wpyw stosunkw rzymskich przy duej trwaoci wsplnoty wiejskiej tumaczy zjawisko wolnego w okresie anglosaskim procesu feudalizacji w Anglii. Nie bez znaczenia dla powyszych procesw byy rwnie zmiany zachodzce w organizacji suby wojskowej. Ich kierunek oznacza rwnie pogorszenie si sytuacji wolnego chopa. Gwn si militarn w Anglii byo u Anglosasw zrazu pospolite ruszenie (fyrd). Nawet nadanie immunitetowe nie zwalniao mieszkacw od suby wojskowej. Pauperyzacja keriw oraz wysokie koszty uzbrojenia przyczyniy si do zwizania suby wojskowej z posiadaniem odpowiednio duego obszaru ziemi (5 anw). Powinnoci wojskowe spady na barki tenw, ktrzy przeksztacili si z czasem w warstw rycersk, zapewniajc

sobie liczne krlewskie nadania i przywileje. Gwn podstaw ycia Anglosasw byo rolnictwo. Na wsi mieszkaa ogromna wikszo wczesnej ludnoci Anglii. Ziemia bya rozrzucona pojedynczymi pasami na caym obszarze wsplnych pl danej wsi. Pola te w liczbie dwch czy trzech uprawiane byy cile wedug zasad podozmianu. Pl nie ogradzano, a poszczeglne any oddzielano od siebie wskimi nie zaoranymi pasami murawy. Po niwach cay obszar pl przeznaczono na wsplne pastwisko dla owiec i byda caej wsi. Starsz form wasnoci gruntowej by tzw.folkland, ziemia dzierawiona na podstawie prawa zwyczajowego. Bya to wasno gminna, pozostajca od dawna w uprawie danej rodziny i bez zgody gminy nie mona byo ni dysponowa. W miar feudalizacji stosunkw spoeczno-gospodarczych pojawia si inna forma wasnoci gruntowej, tzw. bocland. Bya to ziemia posiadana na wasno na podstawie przywileju, nadawanego pocztkowo przede wszystkim kocioowi i monym. Rozwj wielkiej wasnoci ziemskiej typu bocland, wolnej od wielu powinnoci, przyspieszy proces przeksztacania wolnych chopw w feudalnie zalenych ludzi, zobowizanych do wielu wiadcze na rzecz pana. Na tej drodze rozwin si system manorialny (folwarczny), stanowicy podstaw stosunkw agrarnych w epoce feudalnej. W okresie anglosaskim miasta byy jeszcze sabo rozwinite i bardzo powoli roso ich znaczenie handlowe i kulturalne. Najazd Anglw, Sasw i Jutw przynis, o czym bya ju mowa, zagad miast rzymskich w Brytanii z ich amfiteatrami i wityniami, centralnym ogrzewaniem i publicznymi aniami. Nie wszystkie rzymskie miasta zostay w Anglii w wyniku tej inwazji cakowicie opuszczone i zdewastowane. Nowsze badania opowiadaj si za pewn, ograniczon bardzo, cigoci ycia miejskiego na wyspie. Pod koniec VI w. krlowie Kentu organizowali swj dwr w obrbie rzymskich murw w Canterbury, gdzie zreszt wojownicy sascy, opodal tamtejszego wielkiego amfiteatru rzymskiego, wznosili swoje prymitywne domostwa. Zachodni Sasi zaoyli swj orodek w rzymskim Winchesterze, a z relacji Bedy wynika, e Londyn od samego pocztku okresu anglosaskiego by wanym miejscem targowym i politycznym. Cigo ycia miejskiego w Anglii na pocztku redniowiecza zapewniali te misjonarze chrzecijascy, chtnie zakadajcy swoje siedziby i kocioy, a pniej w miar wzrostu organizacji kocielnej i stolice biskupstw w dawnych rzymskich miastach. Misjonarz Anglii Augustyn rezydowa w Canterbury, Paulinus w Yorku, a w Londynie rwnie rycho powstaa stolica biskupia oraz koci Sw. Pawa. Tak wic w zwizku z dziaalnoci krlw i kocioa stosunkowo szybko, chocia na ma skal, nastpio odrodzenie cywilizacji miejskiej w Anglii. Powan rwnie rol w rozwoju ycia miejskiego oraz handlu, zwaszcza od VII w., odegray klasztory. Niejednokrotnie jak w wypadku Canterbury czy Winchesteru powstaway one w obrbie planu miejskiego. Czciej zakadano je w pustym jeszcze miejscu, gdzie staway si stopniowo zalkami osad

miejskich (np. St. Albans). Hojnie obdarowywane przez krlw i monych, wyposaane w ziemi, klasztory staway si orodkami ycia gospodarczego, przycigay kupcw i rzemielnikw. Obok siebie rozwijay si rwnolegle klasztor i miejsce targowe, do czego przyczynia si w niemaym stopniu zwyczaj pielgrzymowania do miejsc kultu. Pocztki miast angielskich wi si rwnie z powstawaniem grodw (burgh, burh), ktre byy nie tylko orodkami obrony, ale zazwyczaj rwnie centrami administracji hrabstwa. Przy grodach powstaway jako podgrodzia miejsca targowe. Miasta znajdoway si pod wzmoon opiek krlewskiego miru (pax regis), na ktrego stray sta pierwotnie szeryf hrabstwa, pnij specjalny urzdnik krlewski wjt miejski (portreeve, portgerafa). By on wykonawc zarzdze krlewskich w miecie i przewodniczy zbierajcym si trzy razy do roku miejskim zgromadzeniom sdowym (burghgemot). Miasta nie miay jeszcze w tym okresie samorzdu miejskiego, od wsi odrnia je opasujcy zabudowania mur czy wa, miejsce targowe oraz specjalny mir krlewski. Rozwj miast nastpi nie tylko w wyniku dziaalnoci administracyjnej wadzy wieckiej i kocielnej, ale rwnie dziki rozwojowi handlu. Ustawy krlw anglosaskich zabraniay wszelkich transakcji handlowych poza murami miasta. Jeli warto sprzedawanych towarw przekraczaa pewn, stosunkowo nawet nisk sum. Dalszym czynnikiem przyspieszajcym rozwj miast byy wojskowe skutki najazdw duskich. Fortyfikowane do walki z najedcami grody staway si zalkami orodkw miejskich po ustaniu wojen. Czciej jednak najazdy wikingw powodoway ruin miast, ktrych szybszy rozwj nastpi dopiero po zakoczeniu wypraw duskich. Handel nie zajmowa jeszcze waniejszego miejsca w yciu Anglii tego okresu i dopiero w zwizku z najazdami Duczykw oraz rosncymi potrzebami dworw wieckich i orodkw kocielnych zacz si ywiej rozwija. Importowano na wysp gwnie jedwab, wino, ko soniow z poudnia, bizantyskie wyroby ze srebra, skry, futra, bro i wyroby elazne ze Skandynawii. Ju od VIII w. wena angielska zacza znajdowa dla siebie zbyt na kontynencie, uzupeniajc gwny od dawna obok cyny miejscowy artyku wywozowy niewolnikw. Najczstszymi obcymi kupcami w porcie londyskim byli przybysze z Normandii i Akwitanii, kupcy z Flandrii i ziem niemieckich. Przyjedali te do Anglii kupcy z basenu Morza rdziemnego. Od pocztku VII w. krlowie anglosascy bili ju wasn monet. Warto moe doda, ze nazwa pienidza angielskiego pens (penny) pochodzi, by moe, od imienia Pendy, ktry w VII w. przyczyni si do powanego wzrostu swego krlestwa. USTRJ POLITYCZNY Na czele pastewek anglosaskich stali krlowie. Formalnie pochodzili oni z wyboru, ktry nie by cakiem wolny i ogranicza si do czonkw rodu krlewskiego. W praktyce wybierano niemal zawsze najstarszego syna

krlewskiego, niejednokrotnie krl za ycia jeszcze wyznacza go na swego nastpc. Wyboru dokonywao zgromadzenie monych wieckich i duchownych, tzw. witan (witenagemot). W VIII w. weszo w zwyczaj, e po elekcji nastpowaa ceremonia kocielna konsekracja, a po niej koronacja. Stanowisko krla musiao by pocztkowo dosy sabe, skoro za jego zabicie przewidywano tylko zapacenie gwszczyzny szeciokrotnie wyszej ni za zabicie tena. Do wzrostu wadzy krlewskiej przyczyniy si procesy feudalizacyjne oraz zagroenie zewntrzne wywoane przez najazdy duskie w VIII i IX w. Opanowanie przez krlw Wessexu obszaru duskiego Danelaw postawio ich w szczeglnie uprzywilejowanej pozycji w stosunku do innych wadcw anglosaskich. Krlowie Wessexu zaczli uywa tytuu Rex Anglorum, ktry zosta zastpiony dopiero w 1199 r. przez tytu Rex Angliae. W miar pogbiania si zrnicowania spoecznego zaczy traci na znaczeniu dawne zgromadzenia ludowe wszystkich wolnych, trudne, a nawet wrcz niemoliwe do zwoywania wobec rozlegoci obszaru pastwowego. Uprawnienia ich przeszy czciowo na krla oraz na zgromadzenia monych panw wieckich i duchownych, zwane rad starszych, czyli witanem. Witan istnia ju w pastewkach anglosaskich przed zjednoczeniem Anglii w IX w., jego rozwj nastpi waciwie dopiero pod koniec okresu anglosaskiego. Skad witanu nie by cile ustalony, o powoywaniu jego czonkw w duym stopniu decydowaa wola krla. Zwyczajowo wchodzili do niego obok krla i jego rodziny (synowie, ona) arcybiskupi, biskupi i opaci, wysocy urzdnicy wieccy (ealdormen), wielcy wasale krlewscy. Liczba czonkw witanu nie bya cile okrelona, wahaa si od 30 do 100 osb. Zgromadzeniom tym przewodniczy krl. Kompetencje witanu nie byy cile ustalone. Jego rola i znaczenie zaleay w duym stopniu od indywidualnoci, zdolnoci i pozycji wadcy. Przy' silnym krlu witan mia gos doradczy, w innym wypadku mg wywiera wpyw dosy istotny. Jakkolwiek wadza ustawodawcza spoczywaa w rku krla, to jednak wydawa on ustawy przewanie wsplnie z witanem, co zabezpieczao ich rozpowszechnienie i stosowanie. Udzia dostojnikw kocielnych w zgromadzeniu witanu umoliwia wydawanie nie tylko ustaw wieckich, ale i kocielnych (dopiero od XI w. duchowni obradowa bd oddzielnie). Witan decydowa wsplnie z krlem o wojnie i pokoju, jego sankcja bya potrzebna przy nadawaniu przez krla ziemi zwalnianej od ciarw (bocland), witan wspdziaa w sdownictwie krlewskim. Dawniejsza historiografia widziaa niejednokrotnie bdnie w witanie odpowiednik pniejszego parlamentu bd nawet rdo, z ktrego parlament powsta. Odrzucajc ten pogld wystarczy zwrci uwag, e w przeciwiestwie do parlamentu witan nie stanowi adnego przedstawicielstwa, jego czonkowie reprezentowali tylko siebie i dziaali w swoim imieniu. Ponadto skad witanu i sposb rekrutacji nie byy niczym normowane i zaleay jedynie od krla. Podobnie jak i w innych pastwach tego okresu urzdnicy nadworni speniali

jednoczenie rne funkcje w zarzdzie pastwa. W przeciwiestwie jednak np. do pastwa Frankw aden z nich nie uzyska nigdy zdecydowanej przewagi nad innymi (u Frankw stao si tak z urzdem majordomusa). By do tego nie dopuci, krl Alfred wprowadzi w Wessexie zasad, e ten sam urzd dworski obsadzano kilkoma osobami (zwykle trzema), ktre w niektrych wypadkach zmieniay si co miesic w sprawowaniu funkcji. Anglosaski system administracji centralnej w niewielkim stosunkowo stopniu wpyn na dalszy rozwj ustroju Anglii. O wiele wiksze pod tym wzgldem znaczenie miaa organizacja wadz lokalnych Anglii anglosaskiej, ktra przetrwaa z niewielkimi stosunkowo zmianami poprzez najazd normandzki, stanowic podstaw pniejszej ewolucji. Organizacja administracji lokalnej opieraa si od IX w. na hrabstwach (shires), ktre wywodziy si z dawnych samodzielnych pastewek anglosaskich (np- Kent, Sussex, Essex, Surrey i in.) bd z dzielnic takich pastewek (np. Norfolk). Jedne i drugie przeksztaciy si po zjednoczeniu Anglii w okrgi administracyjne. Wikszo hrabstw zostaa jednak utworzona po zjednoczeniu Anglii na wzr okrgw administracyjnych Wessexu, ktrego wadcy dokonali w IX w. zjednoczenia Anglii. Na czele hrabstwa sta pocztkowo eldorman (ealdorman), wywodzcy si nieraz z dawnego wadcy pastwa plemiennego, z ktrego powsta nowy okrg administracyjny. Eldormenw mianowa krl przy wspudziale witanu. Zakres wadzy eldormana by bardzo rozlegy. Jako przedstawiciel i wykonawca wadzy krlewskiej w poszczeglnych hrabstwach przewodniczy on na zgromadzeniach hrabstwa, powoywa pod bro pospolite ruszenie i nim dowodzi, pobiera trzeci cz opat sdowych, celnych i grodowych. W wypadkach gdy eldorman sta na czele kilku hrabstw, przejawiaa si tendencja do przeksztacenia tego urzdu w dziedziczny, co si m. in. przyczynio do zastpienia eldormana przez krlewskiego urzdnika szeryfa. Szeryf (gerefa, reeve) by mianowanym przez krla w hrabstwach urzdnikiem, ktrego zadaniem bya pocztkowo troska o interesy fiskalne krla. Stopniowo gerefa sta si pomocnikiem eldormana, zwaszcza w zakresie wymiaru sprawiedliwoci, i zosta mu podporzdkowany. Znaczenie szeryfa w obrbie hrabstwa zaczo wzrasta szczeglnie wwczas, gdy eldormeni stali na czele kilku hrabstw. Jako szeryf hrabstwa {scire-gerefa, shire-reeve) zacz on konkurowa z eldormanem, by w kocu wyprze go zupenie i sta si gwnym urzdnikiem krlewskiej administracji lokalnej, chocia formalnie by nadal pomocnikiem i zastpc eldormana w zarzdzie hrabstwa. Eldorman, a pniej szeryf, zwoywali dwa razy do roku zgromadzenie hrabstwa (folkmoot, shiremoot), w ktrym obok nich uczestniczyli biskupi pooonych tam diecezji oraz wielcy waciciele ziemscy. Zgromadzenia te sprawoway funkcje sdowe w sprawach karnych, cywilnych i kocielnych, zajmoway si sprawami administracyjnymi, podatkowymi, wojskowymi itp. Hrabstwo dzielio si na mniejsze jednostki, tzw. centeny (hundred), stano-

wice obszar, na ktrym po inwazji anglosaskiej osadzano stu wojownikw wraz z rodzinami (istnieje te pogld, e nazwa setki pochodzi od liczby wojownikw wysyanych z danego obszaru lub od liczby anw). Na czele centeny sta setnik {hundredman, centenarius), wybierany pierwotnie na zgromadzeniach centeny, a pniej urzdnik mianowany przez krla. Centeny posiaday swoje zgromadzenia (hundred-moot), odbywajce si co miesic gwnie dla rozpatrywania spraw sdowych. W zgromadzeniach tych brali udzia najwiksi waciciele ziemi, ktrych woci znajdoway si na terenie danej centeny, ponadto dygnitarze kocielni oraz po czterech najpowaniejszych przedstawicieli z kadej nalecej do centeny wsi. Z biegiem czasu ferowanie wyrokw sdowych przeszo od zgromadzenia centeny na 12 starszych tenw, wyonionych przez: zgromadzenie i obradujcych pod przewodnictwem urzdnika krlewskiego (hwdred-gerefa). Najnisz jednostk organizacyjn u Anglosasw bya gmina wiejska (tun, township, vicus), zastpujca dawn wsplnot rodow. Wchodzia ona w skad centeny, a na jej czele stal starosta (tun-gerefa), wybierany pierwotnie przez mieszkacw wsi. W miar wzrostu wielkiej wasnoci starostowie gminni mianowani byli przez pana i przeksztacili si w urzdnikw krlewskich, Penoprawni czonkowie gmin wiejskich brali udzia w zgromadzeniach gminnych (galimots), na ktrych omawiano wszystkie waniejsze sprawy zwizane z yciem gminy. W miar postpujcego rozwoju coraz wikszy wpyw na decyzj zgromadze gminnych wywierali bogaci posiadacze ziemscy. Do celw policyjnych istniay jeszcze we wsiach dziesitnice (tithings), grupy zoone z 10 mczyzn dziaajcych pod przywdztwem dziesitnika {tithingman). Szczegln cech anglosaskiego systemu administracyjnego i prawnego by prny rozwj administracji lokalnej, silnie zwizanej ze spoeczn struktur kraju. Jedn z podstawowych zasad tego systemu byo przekonanie, e wszyscy wolni winni bra czynny udzia we wszystkich sprawach swojej spoecznoci. Nawet wwczas, gdy zarzd lokalny stopniowo przeszed w rce feudaw, nadal duy by udzia czonkw danej spoecznoci w samorzdzie lokalnym. Stanowio to dobr szko dla powstawania silnych instynktw wspycia spoecznego i tych zasad ustrojowych, ktre przyczyni si pniej do wczesnego na wyspie rozwoju idei parlamentarnych. KULTURA Mimo surowych i prymitywnych warunkw, w jakich yli Anglosasi w pocztkowym okresie swego pobytu w Anglii, posiadali oni zainteresowania do poezji i pieni, ktrych suchanie naleao do ulubionych rozrywek. Wygaszali je przy wtrze harfy minstrele, zwani skopami, nagradzani przez krlw i monych ziemi i zotem. Posiadali przekazywane z ojca na syna w formie ustnej opowiadania i pieni, przetwarzane i uzupeniane wydarzeniami aktualnymi.

Wiele wierszowanych opowieci przynieli Anglosasi ze sob jeszcze z kontynentu, a te ktre doszy do nas, musiay ulec powanym zmianom. atwo zauway, e jeszcze pogaskie wyobraenia i obyczaje przetykane s dygresjami moralnymi w duchu chrzecijaskim, co obok uzupenie w postaci pniejszych wtkw historycznych wyranie wskazuje na nawarstwianie si motyww oraz fabuy i sprawia powane trudnoci w datowaniu najstarszych zabytkw literatury anglosaskiej. Utwory te, przekazywane w postaci ustnej z pokolenia na pokolenie, zachoway tradycje, legendy i wspomnienia odlegych nieraz, heroicznych okresw wdrwek i najazdw, wsplnych jeszcze dla caego wiata pnocnogermaskiego. Literatura angielska powstaa z dwch gwnych rde: pimiennictwa anglosaskiego oraz normandzkiego, wicego j z francuskim krgiem kulturowym. Oba te rda zasiliy i wywary zasadniczy wpyw na rozwj literatury angielskiej, dostarczajc jej te dwch rde sowotwrczych: germaskiego i franko-aciskiego, ktre w sposb zasadniczy uformoway jzyk angielski. Anglosasi posugiwali si dialektem nalecym do dolno niemieckiej rodziny jzykowej. Mwili oni czterema gwnymi narzeczami: zachodnio saskim, north-umbryjskim, mercyjskim i kentyjskim. Ich literatura dosza do nas prawie wycznie w formie zachodniosaskiej, co wie si z przewag polityczn i kulturaln Wessexu i jego rol w zjednoczeniu Anglii. Najdawniejsze zabytki literatury anglosaskiej nale jeszcze do okresu pogaskiego i nawet w tych wczesnych zabytkach, ktre ulegy pniej przetworzeniu przez pisarzy chrzecijaskich, mona wykry niejednokrotnie wyrane warstwy przedchrzecijaskie. Najwaniejszym utworem tego rodzaju jest poemat Beowulf, najstarszy w literaturze germaskiej zabytek epicki. Na epos ten ukazujcy w ponurej, lecz artystycznie sugestywnej atmosferze legendarne czyny i losy rycerza Beowulfa, zoyy si rne wtki z wydarze historycznych wiata skandynawskiego z VI w. oraz wtki mitologii skandynawskiej. Obfito szczegw obyczajowych daje pojcie o moralnoci i zwyczajach germaskich, a cechy bohatera (sia, odwaga, lojalno wobec krla, pogo za saw) o ideaach etycznych kultury wczesnoredniowiecznej. Beowulf zosta napisany prawdopodobnie w VIII w. przez poet anglosaskiego, ktry poczy rne dawne wtki legend i sag skandynawskich w Jedn cao. W pewnej zalenoci od Beowulfa powsta poemat historyczny Widsith, bdcy rodzajem prologu do produkcji pieniarza. Jest tam mowa o dalekich podrach do rozmaitych krajw i ludw Europy i Maej Azji, o odwiedzanych przez skopa dworach rnych wadcw. Czas powstania utworu jest dyskusyjny, naley w kadym razie jak si wydaje odrzuci dawniejszy pogld, jakoby by to najstarszy zachowany utwr anglosaski. Wiele przemawia za tym, e powsta on na przeomie IX i X w. Wrd anglosaskich poematw elegijnych naley wymieni m. in. Skarg Deora, malujc los skopa, ktremu pan odebra ziemi, Wdrowca, eglarza, Zburzone miasto i in.

Wczesna anglosaska poezja chrzecijaska pozostawaa pocztkowo w powanej zalenoci od pogaskiej i mimo i stopniowo zmienia swj przedmiot, zachowaa star metryk i styl, a do tematw biblijnych wprowadzaa opisy walk i przygd morskich, sceneri wiata anglosaskiego. Poezja ta powstawaa gwnie w pnocnej Anglii, w Northumbrii, gdzie y na przeomie VII i VIII w. braciszek Caedmon, autor kilku poematw religijnych oraz parafrazy Biblii. W drugiej poowie VIII w. y te Cynewulf, ktry w swoich poematach religijnych poszukiwa prostszego jzyka i silniejszego wyrazu artystycznego ni ten, ktry stosowali inni poeci tej kategorii. Ciekawym zjawiskiem w poezji anglosaskiej jest grupa wierszy cakiem wieckich w swojej treci i intencji. Przechodzc od poezji anglosaskiej do literatury aciskiej okresu wczesnoredniowiecznego, naley zwrci uwag na istnienie od czasu chrystianizacji Anglii wielu klasztorw i szk, bdcych orodkami nauki aciny i studiw teologicznych. W Canterbury zaoy szko prawdopodobnie ju Augustyn, misjonarz Anglii z 597 r., tam te dziaa arcybiskup Teodor z Tarsu, organizator nie tylko administracji kocielnej na wyspie, ale rwnie szk, majcych przyczyni si do podniesienia poziomu duchowiestwa w drugiej poowie VII w. Wan rol w rozwoju szkolnictwa w Anglii pnocnej, zwaszcza w Northumbrii, odegrali misjonarze irlandzcy. Nasilenie ich dziaalnoci zaznaczyo si szczeglnie w zwizku z deniem do odbudowy na pnocy chrzecijastwa po upadku krla Edwina. Klasztory zakadane przez irlandzkich zakonnikw bd pod ich wpywem stay si wanymi orodkami nauki, szkolnictwa i rzemiosa artystycznego (iluminacje rkopisw) o zasigu oddziaywania przekraczajcym znacznie granice Northumbrii. W siedzibach katedr i klasztorw anglosaskich powstaway znane szkoy, wyposaone w bogate ksigozbiory i synce z wybitnych nauczycieli i pisarzy aciskich. Obok szkoy w Canterbury, ktr kierowa przez wiele lat pomocnik Teodora z Tarsu, wychowany i wyksztacony w Afryce i Italii bizantyskiej mnich Hadrian, do wikszego znaczenia doszy szkoy w Jarrow w Northumbrii, w Yorku i in. Warto dodac e w niektrych z tych szk oprcz aciny i teologii studiowano te greke i prawo rzymskie. Do najwikszych pisarzy aciskich Anglii tego Okresu, zwizanych studiami i prac ze szko w Jarrow, naley Beda (673735), autor cytowanej ju Historii kocielnej ludu angielskiego, podstawowego rda do dziejw Anglii wczesnoredniowiecznej. W murach wyposaonego w bibliotek opactwa w Jarrow napisa Beda rwnie sporo dziel z innych zakresw, z dziedziny chronologii, komentarze do Biblii i in. Wrd jego uczniw znajdowa si Egbert, nauczyciel Alkuina, jednego z twrcw renesansu karoliskiego. Obok Bedy do najwybitniejszych uczonych i pisarzy wczesnej Anglii naleeli: Aldhelm, Bonifacy i Alkuin. Aldhelm (ok. 650709), wychowanek szkoy w Canterbury, pniejszy biskup Sherborne i zaoyciel tamtejszej szkoy, by znawc nie tylko pisarzy chrzecijaskich, ale i klasycznych, zajmowa si obok teologii rwnie i astronomi, matematyk, prawem rzymskim. W szkole w

Canterbury studiowa te Wynfrith z Wessexu, lepiej znany jako w. Bonifacy (ok. 680754), aposto Niemiec i reformator kocioa frankijskiego. On to namaci w 751 r. Pepina na krla Frankw i by arcybiskupem Moguncji. Jego listy, pisane czyst acin, maj nie tylko historyczne, ale i literackie znaczenie. Ostatni z wymienionych wyej pisarzy i uczonych anglosaskich, Alkuin (735 804), przez wiele lat sta na czele szkoy katedralnej w Yorku, posiadajcej bogat rwnie w autorw antycznych bibliotek. Na zaproszenie Karola Wielkiego od 782 r. przebywa na jego dworze, gdzie zaoy i przez wiele lat prowadzi tamtejsz szko paacow, ktra przy znacznym jego udziale staa si synnym orodkiem kultury i nauki, Jako zwolennik przejmowania dorobku antycznej Grecji i Rzymu przyczyni si do rozwoju tzw. renesansu karoliskiego. By autorem wielu dzie o nauce, wychowaniu, traktatw teologicznych, etycznych, logicznych, psychologicznych, rnych podrcznikw, a jego rozlega korespondencja stanowi cenne rdo historyczne. Sztuka anglosaska i irlandzka, zarwno z czasw pogaskich, jak i po przyjciu chrzecijastwa, nie bya tak bogata, jak literatura. Naley jednak doda, e zabytki architektury z tego okresu zachoway si w maej iloci, a wyroby z elaza, kamienia czy iluminacje na rkopisach przetrway w sposb nieraz przypadkowy i fragmentaryczny. Badacze nazywaj te zabytki terminem sztuki irlandzkiej, majc na myli specyficzny system dekoracyjny i ornamentacyjny, zwaszcza rkopisw, zabytkw rzemiosa metalowego i rzeby okresu VIIX w. Sztuka ta utrzymywaa si jeszcze w pniejszym okresie w Irlandii i std otrzymaa tak nazw. Doda naley, e stanowia ona bardzo wany rozdzia w kulturze artystycznej i oddziaaa szeroko, zwaszcza w zwizku z najazdami wikingw, ktrzy rozpowszechnili wyroby sztuki Anglosasw w Danii i Norwegii. Za ich te porednictwem rne elementy sztuki anglosaskiej i irlandzkiej weszy, przede wszystkim w zakresie zdobnictwa rkopisw, do sztuki karoliskiej i stay si czci skadow stylu romaskiego. Z nowszych bada wynika, e udzia Irlandii w rozwoju tej sztuki by o wiele mniej wany ni anglosaskiej Northumbrii, gdzie Ju w VII w. wytworzyy si gwne cechy tego. stylu z poczenia tradycji celtyckiej i germaskiej, barbarzyskiej i wczesnochrzecijaskiej. O wysokim poziomie sztuki pnocnej Anglii wiadczy malarstwo miniaturowe, synne iluminacje rkopisw, powiadczajce jednoczenie silne wpywy irlandzkie w kulturze anglosaskiej. Ewangeliarz z Lindisfarne jest jeszcze dalszym cigiem ornamentacyjnego stylu barbarzyskiego, ale wspczesny mu Codex Amiatinus, uoony w Jarrow w VIII w., zarzuca prawie zupenie dawne zdobnictwo i zastpuje je postaciami ludzkimi. Anglia bya w X w. jedynym obok Niemiec krajem mogcym si poszczyci posiadaniem wasnej, oryginalnej szkoy malarstwa miniaturowego. Oryginalno tej sztuki mona wytumaczy w duym stopniu sabszymi na wyspie wpywami sztuki antycznej oraz maymi stosunkowo zwizkami ze sztuk karolisk. Pierwszymi pomnikami rzeby anglosaskiej z czasw chrzecijaskich s

due krzye rzebione w kamieniu. Wznosiy si one na polach i po wioskach, nie tylko jako wyraz potrzeb artystycznych swoich twrcw, ale przede wszystkim w tym celu, eby zastpi przynajmniej czciowo brak kaplic i kociow. Najciekawsze z nich znajduj si w pnocnej Anglii i zdradzaj silne wpywy sztuki przedchrzecijaskiej. Obok rzeb postaci ludzkich i scen biblijnych znajduj si na tych krzyach, zwaszcza w Szkocji, sceny z polowa o treci jeszcze pogaskiej. Na niektrych z nich znale mona wyrane wpywy orientalne. Interesujce, chocia z natury rzeczy przesadnie wysokie, wyobraenie o sztuce Anglosasw VII w. daje synne wykopalisko, znalezione w 1939 r. w miejscowoci Sutton-Hoo we wschodniej Anglii. S to szcztki odzi na 38 wiose wraz ze wietnie zachowanymi wieloma przedmiotami codziennego uytku oraz wyrobami artystycznymi. Jest to jedno z najwaniejszych odkry tego rodzaju, rzucajce wiele wiata na wysoki poziom kultury materialnej wczesnej Anglii. Na tej podstawie domaga si rewizji dawny pogld mwicy o prymitywizmie sztuki i wyobrani artystycznej Anglosasw we wczesnym redniowieczu. Wiele ze znalezionych w kurhanie przedmiotw (miecz, tarcza, hem, biuteria, rogi do picia osadzone w srebrze, kabza z przykryw ze zota, bogato emaliowana i wysadzana granatami, piciostrunny instrument muzyczny i in.) cechuje wyszukana i bogata ornamentacja, a cao dowodzi istnienia w Anglii VII w. tradycji artystycznej reprezentujcej wysoki i oryginalny poziom. Wskazuje te na dosy bliskie kontakty Anglii ze sztuk rdziemnomorsk. Na zwizki te rzuca rwnie wiato architektura sakralna, ktra w bardzo niewielu zabytkach zachowaa si z tamtych czasw, a to ze wzgldu na stosowanie drewna w swych konstrukcjach. Dziki temu jednak, e do budowy wity uywano, zwaszcza na poudniu, rwnie kamienia, pochodzcego pocztkowo ze zrujnowanych budowli rzymskich, przetrway do dzisiaj fragmenty, a nieraz cae budowle kociow czy kaplic sigajcych najwczeniej VII w. (kocioy w Canterbury, Rochester, Lyming i in.). S to wszystko budowle prostoktne z absyd skierowan na wschd. Podzielone s na dwie czci oddzielone trzyukow arkad i wiadcz o zwizkach kulturalnych Anglii wczesnoredniowiecznej z krgiem kultury rzymskiej. Od razu warto doda, e wystpujce we wczesnym redniowieczu tak wyranie zalenoci sztuki angielskiej od kontynentalnej bd si stopniowo zmniejsza i e w tej dziedzinie Anglia zachowa swoj odrbno i oryginalno. POCZTKI NAJAZDW DUSKICH I WZROST WESSEXU Wczeniejsze dzieje Wessexu, bliej znane od drugiej poowy VI w., w niczym me zapowiaday jego wybitnej roli w dziejach Anglii IX w. Nigdy nie przypada jego krlom rola-Bretwalda, a ekspansja polityczna Wessexu rozwijaa si przez dugi czas tylko na ma skal i nie przyniosa pocztkowo trwalszych rezultatw. Po nieudanych prbach tego rodzaju ze strony krla Ceawlina pod koniec VI w. znalaz si Wessex pod wpywami Mercji, potrafi

jednak zachowa spor niezaleno i rozwin ekspansj i kolonizacj na poudniu, na obszarze Somersetu, Dorsetu i Devonu.

Rzebiony irlandzki krzy kamienny z pocztku X w. Wadca Wessexu Cad-walla (685688) z powodzeniem wywiera wpyw polityczny w krlestwach Sussex, Surrey, Kent i na wyspie Wight. Najwikszym jednak krlem Wessexu by przed IX w. In (688726), ktry utrwali si w historii nie tylko jako zrczny polityk, ale i prawodawca. In umocni wadz krlewsk na dosy luno dotd zwizanych ze sob ziemiach Wessexu i terenach ssiednich, popiera dziaalno kocioa, sojusznika wadzy krlewskiej w pracy organizacyjnej. W 690 r. wyda synny kodeks praw, ktry w odrnieniu od wczeniejszych jest nie tylko zbiorem kar i sankcji, ale dzieem wybitnego wadcy, rozumiejcego konieczno pogodzenia praw starych i nowych w celu wzmocnienia wadzy krlewskiej, ugruntowania jednolitej administracji i rozpowszechnienia chrzecijastwa. Ogromne zasugi dla podniesienia znaczenia Wessexu i uzyskania przez niego

supremacji w Anglii pooy krl Egbert (802839), za ktrego czasw nastpio przejciowe zjednoczenie szczepowych krlestw anglosaskich pod jego berem. Na czasy Egberta przypadaj te pocztki najazdw duskich na Angli. Punktem zwrotnym w rzdach Egberta, ktry wygnany w modoci przez Off spdzi czas na dworze Karola Wielkiego, gdzie zapozna si bezporednio z militarn organizacj monarchii Karolingw, byo jego rozstrzygajce zwycistwo nad Mercj w 825 r. pod Ellendum. Zwycistwo to umoliwio krlowi Wessexu uzyskanie zwierzchnictwa nad Kentem, Surrey, Sussexem i Essexem, a w dalszej kolejnoci nad East Anglia, Mercj i Northumbri. W ten sposb sta si Egbert w 827 r. pierwszym wadc anglosaskim panujcym nad ca Angli. W 400 lat od przybycia plemion anglosaskich na wysp znalaza si dawna Heptarchia pod rzdami jednego wadcy. Zosta uczyniony dalszy powany krok w kierunku zjednoczenia Anglii. Supremacja Egberta okazaa si jednak nietrwaa. Krlowie Northumbrii i MercJi odmwili zoenia mu hodu w latach nastpnych, a Londyn pozosta wierny MercJi a do czasu najazdw duskich. Podstaw monarchii Egberta obok Wessexu stanowiy faktycznie Kent, Surrey, Sussex i Essex, a niebawem i Kornwalia. Tutaj na poudniu uformowa si organizm polityczny, stanowicy najpotniejszy na wyspie orodek pastwowy znacznie lepiej zorganizowany i okrzepnity ni pozostae trzy krlestwa: Mercj, Northumbri i East Anglia. Dalszym bodcem w kierunku peniejszego zjednoczenia caej Angin stanie si niebezpieczestwo zewntrzne najazdy duskich wikingw. Na przeomie VIII i IX w., na znacznym obszarze Europy pnocnej zaznaczya si wzmoona aktywno ludu, zwanego przez wczesnych kronikarzy Normanami, czsto te wikingami od okrelenia podkrelajcego upieski i rozbjniczy charakter wypraw druyn skandynawskich. Byli to pnocni Germanowie, zamieszkujcy pocztkowo Skandynawi, a nastpnie, po przejciu Anglosasw do Anglii, rwnie Pwysep Jutlandzki. Na pocztku IX w. rozpadali si oni na cztery grupy: Szwedw, Gotw, Duczykw i Norwegw. Grzysta, silnie zalesiona, mao urodzajna, o surowym klimacie Skandynawia zmuszaa Normanw do szukania ujcia dla ekspansji poza granicami niegocinnej ojczyzny, wytwarzajc w nich szereg cech, jak np. ogromna przedsibiorczo, odwaga, bitno itp., ktre uczyniy z nich najwietniejszych eglarzy w redniowieczu. Szwedzi, nazywani w Europie wschodniej Waregami, kierowali si ku Zatoce Fiskiej i Ryskiej, by nastpnie podj wysiki w celu zdobycia drogi do Bizancjum i Bagdadu. Goci zwrcili si ku poudniowym brzegom Batyku, ku wybrzeom pruskim i sowiaskim. Norwegowie podali ku wybrzeom Szkocji i Irlandii oraz wyspom w ich ssiedztwie pooonym. Duczycy natomiast, niezalenie od swego szlaku batyckiego, podjli ekspansj w kierunku Anglii. Normanowie odbywali swoje zamorskie wyprawy na stosunkowo niewielkich odziach, mogcych pomieci od 40 do 60 ludzi oraz zapasy. odzie te nie

nadaway si w zasadzie do duszych podry na penym morzu, tote wikingowie poruszali si najczciej wzdu wybrzey. Pustoszyli oni ziemie zaskoczone nagym pojawieniem si wroga i zanim mieszkacy byli w stanie zorganizowa obron, opuszczali najechany teren, uwoc bogate upy. Pniej zaczli zakada zimowiska, przewanie w deltach rzek, po uprzednim spustoszeniu okolicy. Bazy te pozwalay im na rozszerzenie zasigu najazdw, ktre pocztkowo byy ograniczone krtkim sezonem eglarskim do kilku miesicy w roku. Groba najazdw wikingw na Angli pojawia si ju pod koniec VIII w. Ofiar ich pady m. in. Lindisfarne i Jarrow, gwna jednak fala najedcw skierowaa si wwczas na Orkady i Szetlandy, a przede wszystkim na Irlandi. Od 787 do 865 r. najazdy wikingw na Angli ograniczay si jedynie do sporadycznych i nie skoordynowanych napadw w rnych czciach wyspy, wycznie w celu grabiey i rabunku bd wymuszenia od ludnoci haraczu, zwanego z czasem Danegeld. Po 865 r. Duczycy rozpoczli ju systematyczn grabie wschodniej Anglii, po 876 r. podjli prby stopniowego osiedlania si na wyspie, by w 1016 r. doprowadzi do zajcia tronu angielskiego przez krla duskiego Kanuta Wielkiego. Uciliwe walki z wikingami prowadzi syn Egberta, Ethelwulf (839858). W okresie jego rzdw nawiedzali oni dosy bezkarnie wybrzea Kentu, Nor-folku i Suffolku oraz prbowali zaatakowa Londyn, ktry tylko dziki Dane-geldowi uratowa si w 842 r. od grabiey. W 851 r. a 350 statkw duskich wyldowao u ujcia Tamizy. Ofiar najazdu stay si wwczas Londyn i Can-terbury. Dopiero zwycistwo Ethelwulfa pod Ockley w 851 r. powstrzymao na krtko najedcw i zapewnio na jaki czas wicej spokoju. Umoliwio to Ethelwulfowi podjcie w 855 r. wraz z synem Alfredem podry do Rzymu (Alfred ju w 853 r. zosta wysany do Rzymu, gdzie otrzyma od papiea Leona IV namaszczenie krlewskie i tytu konsula rzymskiego). Najazdy Duczykw wzmogy si za czasw synw Ethelwulta: Ethelberta (860865) i Etheireda (866871). Wraz z zajciem przez najedcw Yorku pada caa Northumbria, a nastpnie Mercja oraz East Anglia. W 870 r. zaczli atakowa oni Wessex. Odniesione wwczas przez Etheireda oraz Alfreda w 871 r. pod Ashdown zwycistwo nie miao jednak decydujcego znaczenia dla dalszego przebiegu najazdw. Duczycy cofnli si do swej bazy w Readingiju w dwa tygodnie pniej zadali Alfredowi klsk pod Basing. W tej trudnej sytuacji, gdy przyszo Wessexu i Anglii przedstawiaa si niepewnie, zmar krl Etheired, a korona przesza na jego brata, Alfreda, ktrego potomno obdarzya mianem Wielkiego. CZASY ALFREDA WIELKIEGO l JEGO NASTPCW Alfred Wielki (871899) rozpoczyna panowanie w czasie, gdy wiksza cz Anglii znajdowaa si w obrbie wadztwa duskiego, tworzcego tzw. Danelaw, jak nazywano od czasu Kanuta obszary angielskie objte rzdami Duczykw.

W Anglii rodkowej i pnocnej rozwijaa si kolonizacja duska, na poudniu armie duskie atakoway Wessex. Wprawdzie udao si Alfredowi w 876 r. chwilowo powstrzyma ataki wikingw, jednak Ju w 878 r. dozna niepowodze i wielu monych anglosaskich uznao krlem wodza duskiego Guthruma. Sam Alfred musia szuka schronienia w niedostpnych lasach i moczarach zachodniej Anglii. Po zgromadzeniu zacigw pospolitego ruszenia przystpi do przeciwuderzenia, odnoszc w 878 r. zwycistwo pod Eding-ton, ktre by moe zadecydowao o dalszych losach Anglii. Guthrum zobowiza si wwczas wycofa z Wessexu, a nawet przyj chrzecijastwo.

Anglia, Szkocja i Irlandia w czasie najazdw wikingw "Wycofa on swoj armi do East Anglia, gdzie przystpi do osiedlania swoich wojownikw. W 884 r. duscy kolonici z East Anglia, Mercji i Northumbrii przyszli z pomoc swoim wspplemiecom zza morza, ktrzy ponownie zaatakowali Angli, tym razem od strony Kentu. Po krwawej walce Alfred i tym razem odnis zwycistwo i zaj w 886 r. Londyn. Traktat pokojowy Alfreda z Guthrumem z 886 r. wyznacza granic midzy Angli sask i dusk wzdu linii biegncej od Londynu do Chester, zabrania migracji z jednego krlestwa do drugiego i zabezpiecza w peni interesy Anglosasw po stronie duskiej. Po szeciu latach pokoju raz jeszcze krlestwo Alfreda zostao wystawione na cik prb. W 892 r. wyldowaa w Anglii

nowa armia duska, ktra niepokoia Wessex przez kilka lat- Do walki z wikingami stana ju teraz nie tylko armia ldowa, ale i flota Alfreda, nazywanego przez niektrych historykw ,,ojcem marynarki angielskiej". Sukcesy Alfreda w dugoletnich walkach z najazdami duskimi mona wytumaczy przede wszystkim jego dziaalnoci w zakresie organizacji pastwa i si zbrojnych. Majc za przeciwnika wietnie wyszkolonych wojownikw duskich Alfred nie mg Ju opiera obrony kraju na starego typu pospolitym ruszemiu (fyrd) wszystkich wolnych, zwoywanych tylko w razie potrzeby, i to na krtki okres. Alfred wzmocni przede wszystkim sta si wojskow, przyboczn druyn, a ponadto podzieli^n/na dwie czci: gdy jedna z nich suya pod broni, druga pracowaa na roli. Po pewnym czasie nastpowaa zmiana rl. W ten sposb wszyscy wolni byli doskonale wyszkoleni w sztuce wojennej, a organizacja/yn/u nie powodowaa zakce w yciu gospodarczym. Alfred rozbudowa te system obronnych grodw, stanowicych centra okrgw administracyjnych, orodki wyposaone w stae garnizony wojskowe i bdce miejscami schronienia dla okolicznej ludnoci na wypadek ataku wroga. Z osob Alfreda wi si te w znacznym stopniu pocztki angielskiej floty. Wprawdzie ju wczeniej krlestwa anglosaskie posugiway si statkami w stosunkach handlowych z kontynentem, jednak dopiero od czasw Alfreda nastpia powaniejsza rozbudowa floty. Poprzednio uywane w Anglii mae statki nie byy w stanie zagrozi zwinnym odziom wikingw. Zostay one teraz zastpione przez znacznie dusze i szybsze, poruszane przez 60 wiose. Do ich budowy sprowadzano rzemielnikw z Fryzji, eglarze fryzyjscy stanowili te pocztkowo znaczn cz zaogi okrtw Wessexu. Przydomek,,Wielki" zawdzicza Afred nie tylko swej walce z Duczykami i pracy w zakresie organizacji pastwa, ale w rwnej mierze dziaalnoci kulturalnej. Jemu w duym stopniu zawdziczaa Anglia odrodzenie nauki i szkolnictwa, pimiennictwa i prawodawstwa, podupadych na skutek najazdw. Dugotrwae i niszczce najazdy wikingw spowodoway katastrofalny stan kultury.,,Nauka tak strasznie podupada pisa Alfred e po naszej stronie rzeki Humber niewielu byo takich, ktrzy by potrafili przetumaczy msza na angielski lub przeoy listy z aciny". Duczycy zniszczyli i ograbili liczne klasztory, stanowice dotd gwne orodki nauki i owiaty w Anglii, mordujc wielu zakonnikw i duchownych. W tej sytuacji Alfred musia si oprze w swojej dziaalnoci kulturalnej rwnie na uczonych obcych, ktrych skupi na swoim dworze. Wrd nich naley wymieni nie tylko Walijczyka Assera, biografa wielkiego krla, ale i Flandryjczyka Grimbalda czy mnicha Jana z Korbei. Przy ich pomocy zaoy Alfred szko paacow oraz hojnie wyposay szko w Oksfordzie. Warto zaznaczy, e krl dba nie tylko o wyksztacenie monych i kleru, ale i o udostpnienie owiaty wszystkim poddanym. Wprowadzi co w rodzaju przymusu nauczania, zalecajc wszystkim wolnym posiadaczom powyej 2 anw ziemi, by posyali dzieci do szkoy. Bardziej uzdolnionym chopcom zaleca kontynuowanie nauki na wyszym poziomie.

Naley podkreli, e do zorganizowanej na wzr frankoski szkoy paacowej przyjmowano nie tylko dzieci najwyszych dostojnikw, ale take zdolnych synw z warstw niszych. Jest rzecz znamienn, e Alfred zwraca uwag nie tylko na wyksztacenie swych poddanych w jzyku aciskim, ale rwnie i w jzyku narodowym. O jego rozwj dba gorliwie przez cae ycie, a nawet sam tumaczy, przy wspudziale swych uczonych, rne dziea aciskie na jzyk anglosaski, jak np. Boecjusza traktat filozoficzny Pociecha filozofii (De consolatione philosophiae}, Orozjusza Historia adversus Paganos czy Cura pastoralis Grzegorza Wielkiego. To ostatnie dzieo rozesa Alfred do wszystkich biskupw swego krlestwa z zaleceniem, by bezzwocznie przystpili do pracy nad podniesieniem owiaty w swoich diecezjach. Alfred przetumaczy te Histori kocieln ludu angielskiego Bedy, podstawowe rdo do wczesnoredniowiecznych dziejw Anglii. Olbrzymi przysug odda te Alfred Wielki literaturze i historiografii angielskiej, inspirujc rozpoczcie Kromki anglosaskiej (Anglo-Saxon Chronicie) w jzyku ojczystym. Daje ona nie tylko wiadectwo wczesnego rozwoju jzyka angielskiego, ale stanowi jednoczenie podstawowe rdo kronikarskie, zwaszcza do pnego okresu anglosaskiego (IXXI w.). Powane te znaczenie mia uoony przez Alfreda i jego wsppracownikw zbir praw, do ktrego wczono wiele ustaw z czasw Ethelberta, In i Offy. Prawo krla Alfreda jest wyrazem rozwoju stosunkw feudalnych w Anglii, a jednoczenie stanowi przejaw procesu jednoczenia si pastwa angielskiego i cigoci jego tradycji prawnych i politycznych. Panowanie Alfreda Wielkiego byo okresem przeomowym w historii najazdw wikingw na Angli. Doprowadzio do zaegnania groby zajcia caej wyspy przez najedcw, rozpoczynao okres stopniowego wypierania wpyww duskich i odzyskiwania obszarw zasiedlonych przez Duczykw w pnocnej i wschodniej Anglii. Proces ten by kontynuowany przez syna Alfreda, Edwarda Starszego (899924), oraz synw Edwarda: Athelstana (924939), Edmunda (939946) i Eadreda (946955). Ju Edward Starszy podporzdkowa sobie wikszo posiadoci duskich na poudnie od rzeki Humber, wprowadzajc tam angielski system administracji. Zwycistwo odniesione w 910 r. pod Tettenhall otworzyo przed Edwardem szerok drog na wschd i pnoc. Dalszy wzrost znaczenia Wessexu oraz postpu procesu zjednoczenia Anglii przypad na czasy Athelstana. Krl ten nie tylko utrzyma, mimo atakw duskich, odziedziczone ziemie, ale uzyska wpywy w Walii, wkroczy do Szkocji, zmuszajc jej wadc do ulegoci. Odniesione przez Athelstana w 937 r. zwycistwo nad dusko-szkockimi siami odsuno na niemal cae stulecie now grob podboju Anglii. Zwycistwa militarne doday te blasku rzdom Athelstana, ktry tytuowa si w korespondencji i na monetach,,imperator" i posiada bliskie zwizki dynastyczne z najpotniejszymi wadcami kontynentalnymi. Jedna z jego sistr wysza za m za krla francuskiego Karola Prostego,

tego samego wadc, ktry w 911 r. przyzna Normanom w lenno ziemie pooone u ujcia Sekwany, pniejsze dziedzictwo Wilhelma Zdobywcy. Druga siostra Athelstana bya on zaoyciela dynastii Kapetyngw Hugona Kapeta. Trzecia wreszcie polubia na skutek zabiegw krla Niemiec, Henryka Ptasznika, jego syna Ottona I, pniejszego cesarza. Z innych bliszych kontaktw kontynentalnych Athelstana naley wymieni Jego stosunki z krlem norweskim Haroldem. Poselstwo norweskie, ktre ze sowami przyjani udao si wwczas do Anglii, pyno jak mwi wspczesne rdo na statkach o purpurowych aglach i zotych tarczach. Czasy Edmunda i Eadreda zamykaj drugi okres najazdw duskich oraz prb wikingw osiedlenia si na wyspie (okres pierwszy do 856 r. odznacza si sporadycznymi napadami upieskimi). Edmund i Eadred toczyli z powodzeniem walki z Duczykami w Northumbrii i Szkocji, utrzymujc w zasadzie granic z Duczykami daleko na pnocy wyspy. Na 955 r. zakoczy si na razie okres zagroenia zewntrznego, dobieg te koca proces terytorialnej i politycznej unifikacji Anglii, dokonanej w cigu ptora stulecia przez dynasti Wessexu. Czasy krla Edgara (959975) byy ju widowni dugiego wreszcie po latach wojen i najazdw okresu pokoju i postpu kulturalnego, odrodzenia ycia klasztornego i wzrostu znaczenia kocioa. Centraln rol odgrywa wwczas bliski wsppracownik Edgara, dawny opat, arcybiskup Canterbury Dunstan. Hojno Edgara przyczynia si do odrodzenia monasty-cyzmu, powstania wielu nowych klasztorw, opartych na regule benedyktyskiej i nawizujcych do tych prdw reformatorskich na kontynencie, ktre od czasu reformy w Ciuny zdynamizoway i podniosy ycie klasztorne. WPYW NAJAZDW DUSKICH NA CYWILIZACJ ANGIELSK Zanim przedstawiony zostanie ostatni rozdzia w historii najazdw duskich na Angli, ukoronowanych w 1016 r. zajciem tronu angielskiego przez Kanuta Wielkiego, kilka sw naley powici roli tych najazdw w politycznej, spoecznej i kulturalnej historii Anglii. Warto zastanowi si nad tym, jaki wpyw wywarli Duczycy na proces ksztatowania si pastwa i spoeczestwa angielskiego, Dawniejsi historycy skonni byli do bagatelizowania znaczenia elementu skandynawskiego w rozwoju Anglii. Nowsze badania wykazay jednak dosy powane znaczenie najazdw duskich. Kopoty sprawia jedynie ilociowe okrelenie tego zjawiska, trudno uchwytnego ze wzgldu na nieliczne rda, jakie zachoway si z tego okresu. Rozmiary wpyww duskich wyznaczaa przede wszystkim granica Danelaw, obszaru zajtego przez Duczykw i w pewnym stopniu skolonizowanego. Wielka armia duska, ktra upia Angli po 865 r., stopniowo rozbia si na trzy czci i zaja trzy najwaniejsze terytoria przyszego Danelaw. W 874 r. jedna jej cz opanowaa Yorkshire na pnocy i osiedlia si pomidzy rzekami Humber i Tees. Druga cz zaja w 877 r. cz Mercji, trzecia za w 879 r.

Wschodni Angli (East Anglia). Zgodnie z wojskowym charakterem osad"nictwa duskiego gwnymi orodkami na zajtych terenach Anglii stay si umocnione obozy duskie, punkty strategiczne o chartakterze grodw, lece zwykle na szlakach starych rzymskich drg, ktrymi wikingowie posuwali si w gb kraju. Grody kontroloway politycznie, militarnie i gospodarczo lecy wok nich i zwizany z nimi obszar. Mimo pniejszych zmian stworzone przez Duczykw na terenie Danelaw stosunki wykazyway znaczn trwao i jeszcze w XI w. Anglia bya rzdzona za pomoc trzech rnych systemw prawnych: Wessexu, MercJi i Danelaw. Prawo duskie obowizywao w 15 hrabstwach, od Tamizy na poudniu do Tess na pnocy, a wic wzdu caej niemal wschodniej Anglii. Zasig wadztwa duskiego w Anglii wykrelaj rwnie nazwy miejscowoci. Kocwki: -by, -thorpe i -toft wskazuj na ich duski rodowd i warto doda, e pod koniec Xl w. istniao jeszcze w Anglii okoo 800 tego rodzaju miejscowoci. Rwnie analiza imion wasnych wskazuje na spore rozmiary elementu duskiego w rozwoju obszaru tworzcego niegdy Danelaw. Brak jest wprawdzie dla tego okresu dokadniejszych rde, jednak dane Domesday Book z koca XI w. oraz dokumenty z XII w. zdaj si wskazywa, e okoo 60% chopstwa w Lincolnshire, 40% w East Anglia i 50% caej ludnoci pnocnej czci Danelaw posiadao imiona wskazujce na pochodzenie skandynawskie. Odrbnoci Danelaw zaznaczyy si nie tylko pod wzgldem pochodzenia etnicznego i jzyka ludnoci, ale rwnie w wielu dziedzinach stosunkw spoecznych i administracyjnych. Przede wszystkim trzeba podkreli wystpowanie na tym obszarze duej liczby arystokracji chopskiej, tzw. sokemen, oraz rwnorzdnej im gospodarczo, lecz wyej stojcej spoecznie warstwy ludzi wolnych. W znacznie mniejszym stopniu zaznaczya si tutaj niewola oraz skutki procesw feudalizacyjnych. Domesday Book wykazuje jeszcze pod koniec XI w. wystpowanie na obszarze dawnego Danelaw sporej liczby drobnych wolnych i niezalenych chopw, paccych podatki bezporednio krlowi. Nie ma wtpliwoci, e na terenie wadztwa duskiego w Anglii pooenie ludnoci chopskiej byo lepsze ni w pozostaych czciach Anglii, co stanowi gwn cech charakterystyczn dla Danelaw w zakresie stosunkw spoecznych. Wrd odrbnoci administracyjnych naley wymieni utrzymywanie si w Northumbrii jednostki sdowo-administracyjnej zwanej wapentake zamiast anglosaskich hrabstw (shire) \ centen (hundred}, co przyczyniao si do skupienia wadzy w rkach miejscowych monych i powolniejszego postpu procesu zjednoczeniowego (por. rozdzia o stosunkach spoecznogospodarczych). Swoist cech ustroju prawnego Danelaw by sd przysigych, instytucja nie znana w krlestwach anglosaskich. Skada si on w kadym okrgu (wapentake) z 12 czoowych tenw {thegns), miejscowych monych, do ktrych naleao ciganie i aresztowanie przestpcy. Sd przysigy 12 tenw wydawa wyroki jednomylnie albo wikszoci gosw. Wydaje si, e Anglia pochodzenie

zasady, i wikszo ma racj, zawdzicza w niemaym stopniu wpywom duskim. Natomiast stosunkowo niewielki by wpyw duski na ksztatowanie si jzyka angielskiego, moe dlatego, e oba te jzyki, blisko ze sob spokrewnione, pochodziy ze wsplnego rda i nie odczuway takiej potrzeby poyczek jzykowych, jak np. jzyk angielski w okresie podboju normandzkiego od drugiej poowy XI w. W sumie wpywy duskie nie posiaday jednak bardziej zasadniczego znaczenia i nie odegray waniejszej roli w dalszym rozwoju Anglii. Podboje duskie, ograniczone do okrelonego obszaru, miay charakter militarny, a nie jak rzymskie cywilizacyjny. Jeli pozostawiy pewne niewielkie lady w dziedzinie spoecznej czy prawnej, byy to jedynie dodatki do istniejcego ju i rozbudowanego anglosaskiego systemu poj prawnych i instytucji. Rola Danelaw bya ju wiksza w zakresie handlu, zwaszcza z Batykiem, oraz rozwoju ycia miejskiego, chocia i tutaj nie nastpiy jakie bardziej istotne w tej dziedzinie zmiany. W zakresie kultury natomiast wikingowie przyczynili si do upadku wielu orodkw, zwaszcza klasztorw i organizacji kocielnej w pnocnej Anglii. Najwiksze znaczenie elementu duskiego okresu Danelaw ley chyba w dziedzinie demograficznej i osadniczej. Duczycy zasiedlili i w pewnym stopniu skolonizowali sabo dotd zaludnione obszary pnoc-nowschodniej Anglii.

ANGLIA NA PRZEOMIE X I XIX WIEKU

Rok 975 stanowi kres ery pokoju, jakiego zaznaa Anglia pod rzdami krla Edgara. Nastpne 65 lat, a do wstpienia na tron Edwarda Wyznawcy w 1042 r., to nowy okres cikich walk, w czasie ktrych na krtko na tronie angielskim zasiada dynastia duska. Wypadki, jakie miay miejsce w Anglii po 975 r., wykazay, jak sabe byy jeszcze wpywy Wessexu na pnocy i jak nietrwaa pastwowa i kocielna czno tych ziem z poudniem wyspy. Krlowie Wessexu nie posiadali odpowiednich rodkw do administrowania odlegymi prowincjami pnocnymi, gdzie decydujcy wpyw wywierali miejscowi moni. Tendencje separatystyczne tych obszarw daway o sobie zna zwaszcza w czasie maoletnoci krlw Wessexu bd te w tych okresach, gdy krlowie ci nie reprezentowali silnej wadzy. W takich momentach zaznaczaa si wyranie sabo i powierzchowno procesu zjednoczeniowego ziem angielskich, opartego dotd gwnie na zalenoci politycznej poszczeglnych terytoriw od Wessexu oraz zagroeniu zewntrznym wywoanym przez najazdy duskie. Czasy synw Edgara: Edwarda Mczennika (975978) oraz Etheireda II (9781016), sabych i nieudolnych wadcw, stay si widowni rozprzenia, anarchii i konfliktw wewntrznych (Edward zosta zamordowany). Sytuacja

taka uatwiaa tylko Duczykom ich nowe ataki na Angli, podjte ponownie w 980 r. Zrazu byy to pojedyncze napady, stopniowo cae armie duskie zaczy penetrowa kraj, by wreszcie podj prb zdobycia korony angielskiej dla Kanuta. Najazd wielkiej armii duskiej na Angli w 991 r. o tyle jest wany, e wie si z nim wprowadzenie powszechnego podatku na opacenie okupu duskiego, tzw. Danegeld. Jego wysoko wyniosa w 991 r. ponad 20 ty, funtw zota i srebra, pniej sigaa 50 ty. funtw. Jedynie dziki temu wysokiemu haraczowi moga Anglia odsun na przeomie X i XI w. grob cakowitego podboju przez coraz to potniejsze armie duskie, bezkarnie ju niemal pustoszce ziemie angielskie. Nasilenie najazdw duskich na Angli przypado na czasy syna krla Danii Haralda Sinozbego, Swena Widobrodego, ktry od samego pocztku XI w. zacz najeda ziemie angielskie. W obliczu gronych atakw uciek z Anglii nieudolny Etheired II w 1013 r., chronic si u swego szwagra, ks. normandzkiego Ryszarda. Anglia dostaa si w rce duskie. Po krtkich rzdach Swena w Anglii pnocnej i pozostajcego na subie angielskiej w Anglii poudniowej wikinga Torkila, krlem Anglii zosta w 1016 r. wadca Danii i wnuk po kdzieli ksicia polskiego Mieszka I Kanut Wielki (10161035). Przez kilka miesicy dzieli on wadz z synem Etheireda II, Edmundem elaznobokim (1016), ktry ogosi si krlem Anglii. Po jego rychej mierci wielmoe Wessexu uznali Kanuta krlem. Panowanie Kanuta Wielkiego w Anglii przywrcio na wyspie spokj oraz porzdek i nic nie miao w sobie z obcej okupacji. Utrzymany zosta w caoci dotychczasowy system administracyjny i prawny, zwyczaje i obyczaje. Kanut odesa nawet wiksz cz swojej armii do Danii, zatrzymujc jedynie przyboczn druyn dusk oraz spor flot. Popularno zapewnio Kanutowi rwnie Jego maestwo z wdow po krlu Etheiredzie II, przez co wzmocniona zostaa idea cigoci rzdw krlewskich w Anglii. Rzdy dynastii duskiej okazay si zreszt w Anglii nietrwae, podobnie jak i idea imperium pnocnego, w ktrego skad obok Danii i Norwegii wchodzia pod rzdami Kanuta rwnie i Anglia. Po krtkich rzdach synw Kanuta; Harolda (1035 1040) oraz Harthakanuta (10401042), korona wrcia do dynastii Alfreda Wielkiego. Otrzyma j najmodszy syn Etheireda II, Edward Wyznawca, na ktrym ostatecznie wymara wywodzca si od Egberta linia krlewska Wessexu. Panowanie Edwarda Wyznawcy (10421066) stanowi swego rodzaju preludium do normandzkiego podboju Anglii w 1066 r. Zanim przypada mu korona angielska, spdzi 27 lat na wygnaniu w Normandii na dworze swego wuja, Wilhelma, ksicia normandzkiego, gdzie dzieli czas midzy polowania i modlitw. Jako krl angielski stara si wprowadzi do Anglii normandzkie zwyczaje i opiera si na normandzkich doradcach. Edward Wyznawca uatwi te Wilhelmowi Zdobywcy podbj Anglii przez to, e pozostawi nie zaatwion spraw sukcesji, mimo bowiem maestwa y w celibacie i nie mia potom-

stwa. W 1052 r. w czasie odwiedzin Anglii przez ksicia normandzkiego mia mu Edward obieca, bez wiedzy i zgody dworu, nastpstwo na tronie angielskim, co stanie si niebawem jednym z argumentw Wilhelma Zdobywcy, uzasadniajcych i legalizujcych jego podbj Anglii w 1066 r. Pronormandzka, nieudolna polityka Edwarda Wyznawcy wywoaa niezadowolenie i opozycj angielskich monych, wrd ktrych najpotniejszy by hrabia (ear!) Wessexu, Godwin. By on gow potnego rodu, ktry od czasw Kanuta wywiera przemony wpyw na rzdy w Anglii. Sw potg i znaczenie umocni jeszcze Godwin przez wydanie crki Emmy za Edwarda Wyznawc, co potgowao Jeszcze bardziej jego nadzieje na zdobycie tronu angielskiego dla swego rodu. Potga Godwina bya tak wielka, e Edwardowi nie udao si odsun od wpyww tego ambitnego feudaa. Wygnany z Anglii w 1051 r., rycho powrci przy dosy szerokim poparciu w Anglii poudniowej. Po mierci Edwarda Wyznawcy krlem Anglii istotnie zosta syn Godwina, Harold (1066). Krtkie rzdy Harolda byy widowni Jednego z najbardziej doniosych faktw politycznych w dziejach Anglii redniowiecznej: bitwy pod Hastings w 1066 r. Zakoczya ona okres krlw anglosaskich i oddaa kraj w rce dynastii normadzkiej. Z dynastii tej pochodzi zwycizca spod Hastings, Wilhelm Zdobywca, Jeden z najwikszych feudaw francuskich, dziedzic pnocnofrancuskiego terytorium, ktre otrzymali wikingowie jeszcze w 911 r. jako lenno od krla Francji. Normandia ulega szybko romanizacji i jej ksita stopniowo utracili kontakt z dawn ojczyzn, chocia zachowali w yciu swego ksistwa sporo odrbnoci ustrojowych, ktre wywr wpyw na typ feudalizmu angielskiego. Kryzys wewntrzny, jaki przechodzia Anglia w poowie XI w., pogbiony konfliktem krla Harolda z arcybiskupem Canterbury, zachci do ataku na wysp w tym samym niemal czasie dwch obcych pretendentw do korony angielskiej: ks. Normandii Wilhelma oraz wadc Norwegii Haralda Hardrad. Na wie o mierci Edwarda Wyznawcy podjli oni przygotowania do wyprawy, uwaajc tron angielski za oprniony i traktujc wybr syna Godwina za niewany. Wilhelm Zdobywca powoywa si przy tym na swe rzekome prawa do korony angielskiej, obietnice udzielone mu w tym wzgldzie przez Edwarda Wyznawc, jak i poparcie papiestwa dane mu przez Grzegorza VII. W istocie szo mu o atwe zdobycze i powikszenie swego wadztwa. Chci zdobycia upw oraz majtkw naley te tumaczy skupienie si do wyprawy pod jego sztandarem kilku tysicy rycerzy Normandii, Bretanii, Flandrii i Akwitanii, a nawet Woch i Pwyspu Iberyjskiego. Wikszo stanowili jednak rycerze normandzcy. Pierwszy wyldowa na wyspie Harald Hardrada z wojskiem norweskim. Desant nastpi daleko na pnocy w Northumbrii i przeciwko niemu skierowa swe siy ostatni krl anglosaski. W momencie gdy odpiera zwycisko najazd Norwegw, dosza go wie o wyldowaniu na poudniu Anglii oddziaw rycerzy ks. Normandii. Wojska angielskie Harolda uday si forsownym mar-

szem na spotkanie ks. Wilhelma i obie strony stany naprzeciwko siebie w dniu 4 padziernika 1066 r. niedaleko Hastings. Po zacitej wielogodzinnej walce rwnych mniej wicej si (nie zdyo przyby na czas pospolite ruszenie anglosaskie z pnocy) bitwa zakoczya si zwycistwem jazdy oraz ucznikw normandzkich i mierci Harolda. Wobec cakowitej klski ostatniego krla anglosaskiego witan ofiarowa Wilhelmowi koron angielsk. Jego koronacja odbya si w Londynie na samo Boe Narodzenie 1066 r.

III. ANGLIA POD DYNASTI NORMANDZK (1066 1154)

RZDY WILHELMA I I JEGO SYNW

Bitwa pod Hastings z 1066 r. staa si punktem zwrotnym w dziejach Anglii. W jej wyniku znalaza si na tronie Anglii nowa dynastia, a wraz z ni zostay wprowadzone na wyspie dosy zasadnicze zmiany, pozwalajce traktowa 1066 r. jako pocztek nowego okresu. Kilkutysiczna armia normandzkich i francuskich rycerzy nie tylko atwo podbia ptoramilionowy, przechodzcy polityczne rozprzenie kraj, ale obejmujc w Anglii najwysze stanowiska i zajmujc najlepsze ziemie uzyskaa decydujcy wpyw na jej losy i kultur. Do elementw dawniejszych doszed jeszcze jeden istotny czynnik skadowy w procesie ksztatowania si pastwa i spoeczestwa angielskiego. W dziedzinie polityczno-spoecznej znaczenie podboju normadzkiego polegao przede wszystkim na znacznym przyspieszeniu procesu feudalizacji Anglii.

Rozwijajcy si jeszcze w okresie anglosaskim ustrj feudalny uksztatowa si ostatecznie po 1066 r., przyczyniajc si poprzez swoj normadzk odmian w powanym stopniu do wzmocnienia wadzy krlewskiej. Konieczno wikszej centralizacji, wynikajca te z faktu podboju i wrogiego stosunku miejscowej ludnoci do najedcw, doprowadzia do znacznego umocnienia wadzy monarchy oraz roli instytucji centralnych. Zwycistwo pod Hastings nie oznaczao jeszcze podboju i kapitulacji caej Anglii. Przez kilka lat po tej bitwie zaznaczy si opr ludnoci miejscowej przeciwko najedcy, zarwno na zachodzie i pnocy, jak i w rodkowej czci Anglii. Korzystajc z wyjazdu do Normandii pierwszego krla z dynastii normandzkiej, Wilhelma I Zdobywcy (10661087), powsta Kent w 1067 r., a nastpnie, po zduszeniu tego powstania, podniosa bunt Northumbria. Anglicy w porozumieniu z Duczykami zajli York, do powstania przyczya si rwnie Mercja. Brak politycznej jednoci wrd Anglosasw, wanie wrd arystokracji i dawne tendencje separatystyczne przesdziy jednak negatywnie o wyniku walki. W krtkim czasie umocni Wilhelm I sw wadz na zachodzie, podbi Mercj i Northumbri, zaegna niebezpieczestwo ataku ze strony Walijczykw i Szkotw, odpar interwencj dusk. Do 1072 r. Wilhelm I stumi z ca bezwzgldnoci i okruciestwem wszelkie prby oporu, pustoszc przy tym i niszczc znaczne obszary kraju, zwaszcza na pnocy (York-shire, Durham), w celu odstraszenia na przyszo od podobnych przeciwko niemu wystpie. Kwitnce dawniej okolice zostay spustoszone z tak cakowit bezwzgldnoci, e przez duszy czas, a do XII w., nie mogy si podnie gospodarczo i zostay wyludnione. Rwnolegle z pacyfikacj kraju prowadzi Wilhelm Zdobywca na szerok skal akcj konfiskowania ziemi monych anglosaskich i nadawania jej norirlandzkim i francuskim rycerzom przemieniajcym si

Ldowanie Wilhelma I w Anglii. Fragment tkaniny z Bayeux z XI w. stopniowo w wielkich feudaw. Tylko nisze warstwy posiadaczy anglosaskich zachoway w wikszoci swoje posiadoci, ale musiay podporzdkowa si

normandzkim baronom, jak odtd zaczto nazywa na wyspie wielkich feudatw. Sposb nadawania ziemi przez Wilhelma I od razu wyjania rda silnego w Anglii feudalizmu i potgi wadzy krlewskiej. A poniewa w ustroju feudalnym ziemia stanowia podstaw stosunkw politycznych oraz spoecznogospodarczych, problem ten tumaczy specyfik stosunkw politycznych w Anglii tego okresu. Wilhelm Zdobywca zatrzyma dla siebie prawie sidm cz wszystkich ziem ornych w Anglii, zwaszcza gruntw najlepszych i najbardziej urodzajnych. W skad posiadoci krlewskich wesza rwnie znaczna cz lasw, przeksztaconych w krlewskie rezerwaty owieckie i objtych specjalnymi prawami krlewskimi (za kusownictwo karano chopw wykuwaniem oczu). Pozosta cz skonfiskowanej ziemi nada Wilhelm swoim rycerzom, wic ich i podporzdkowujc sobie w sposb znacznie silniejszy, ni wystpowao to w stosunkach wasalnych na kontynencie. Jako bezporedni wasale krla baronowie ci byli zobowizani do suby wojskowej na rzecz monarchy i do innych wiadcze wynikajcych z ustroju feudalnego. Na zjedzie w Salisbury krl wyda nakaz zoenia sobie przysigi wiernoci przez ca ludno rycersk i nierycersk, wic w ten sposb ze sob rwnie wasali swych bezporednich lennikw oraz lennikw tych wasali. Odtd kada przysiga lenna moga by zoona tylko z zastrzeeniem zachowania przysigi wiernoci wobec krla, co uniemoliwiao baronom mobilizowanie swych lennikw do walki z krlem. Ziemi nada Wilhelm I stopniowo, w miar jej konfiskowania, co umoliwiao mu niedopuszczenie do powstawania wikszych kompleksw, skupionych w jednym miejscu i mogcych sta si w przyszoci podstaw do uzyskania przez ich wacicieli wikszej niezalenoci. I chocia wielu baronw otrzymao w Anglii ogromne posiadoci, byy one rozrzucone w licznych hrabstwach i nie tworzyy jednolitych caoci (np. Robert of Mortain uzyska 693 nadziay ziemi w 20 hrabstwach). Dziki takiej polityce nie powstay w Anglii, w przeciwiestwie do Francji, wielkie terytorialne ksistwa, ktre mogyby uzyska wiksz niezaleno od monarchy i sta si przeszkod w umacnianiu wadzy centralnej. W konsekwencji reprezentujcy krla szeryf mia w kadym okrgu silniejsz wadz ni miejscowi baronowie. Jedynie w trzech wypadkach uczyni Wilhelm Zdobywca odstpstwo od powyszej zasady, a mianowicie w Cheshire, Durham i Kent, a wic w tych hrabstwach, ktre z racji swego pogranicznego pooenia i ssiedztwa z Wali, Szkocj i kontynentem wymagay wikszej i atwiejszej koncentracji wojska na wypadek wojny. Zreszt Durham i Kent dostay si pod wpywy dwch biskupw, ktrzy bdc osobami duchownymi nie stwarzali niebezpieczestwa pojawienia si tam partykularnych dynastii magnackich, natomiast Cheshire przypado wprawdzie baronom wieckim, lecz wiadomo byo z gry, e stanowic rodzaj marchii wypadowej na Wali nie pozwoli na zbudowanie silnej wadzy lokalnej. Siln wadz krlewsk wspierao ponadto zniesienie w Anglii zasady

niediatyzacji, ktra poprzez form poredniej zalenoci ludnoci od monarchy staa si w wielu krajach, a zwaszcza we Francji, jedn z przyczyn saboci wadzy krlewskiej. W Anglii o czym bdzie jeszcze mowa niej wprowadzono bezporednie stosunki zalenoci wasalnej rycerstwa od krla. Potg Wilhelma chroniy te liczne nowo zbudowane twierdze i zamki (np. Tower w Londynie, Windsor i in.), zalene bezporednio od krla. Rwnoczenie nikt nie mg bez jego zgody wznie dla siebie warownego zamku, co wzmacniao kontrol Wilhelma I nad podbitym krajem i wasnymi baronami, zapewniao wikszy ad i spokj, kado kres anarchii. Naley wreszcie doda, e wraz z podbojem normandzkim miejsce Anglosasw na wyszych stanowiskach w administracji wieckiej i kocielnej zajli przybyli z Wilhelmem I normandzcy przybysze, co nie tylko umocnio pozycj nowej dynastii, lecz jednoczenie cakowicie zmienio skad grnej warstwy panujcej w Anglii. Ten podzia na normandzk gr oraz anglosask redni i doln cz spoeczestwa zaznaczy si rwnie w dziedzinie kulturalnej. Jzyk angielski sta si jzykiem upoledzonym, pozbawionym dostpu do urzdw, administracji, dokumentu prawnego, szkoy i kocioa, na skutek czego, jako mowa ludzi prostych, rozwin w sobie te waciwoci, ktre stanowi o bogactwie jego idiomatyki, gitkoci i obrazowoci. Z drugiej strony wzbogaca si o elementy francusko-normandzkie, zwizane zwaszcza z administracj i rnymi dziedzinami cywilizacji. W walce z krnbrnymi baronami, ktrzy burzyli si niejednokrotnie przeciwko silnej wadzy krlewskiej (obiecywali sobie wicej korzyci i przywilejw po odniesionym w 1066 r. zwycistwie), Wilhelm I opiera si na rednich i drobnych feudaach, zarwno normandzkich, jak i angielskich. Staego poparcia udziela te krlowi koci, najpotniejszy w Anglii waciciel ziemski, posiadacz bardzo licznych woci, jeden z gwnych filarw wadzy krlewskiej. Wilhelm hojnie wyposay koci licznymi nadaniami, na jego czele postawi w miejsce anglosaskich biskupw i opatw przybyych z nim normandzkich duchownych. Szczeglnie wanym przywilejem dla kocioa w Ang-ni byo przyznanie mu prawa rozpatrywania wszystkich spraw dotyczcych duchowiestwa w specjalnych sdach kocielnych. Do tego czasu biskupi zasiadali wraz z szeryfami w sdach hrabstw, gdzie rozpatrywano zarwno sprawy wieckie, jak i duchowne. Od czasu Wilhelma I biskupi przewodniczyli oddzielnym sdom duchownym, do ktrych kompetencji naleay sprawy kocielne. Ich zakres by jednak bardzo rozlegy z uwagi na szeroki wpyw wczesnego kocioa na rne dziedziny ycia spoecznego. Warto przy tej okazji wspomnie, e oddzielenie sdw duchownych od wieckich miao bardzo istotne

Piecz Wilhelma I znaczenie dla rozwoju angielskiego prawa pospolitego (common law). Prawo to nigdy nie nabraoby tak wielkiego znaczenia w angielskim systemie prawnym, gdyby byo ograniczone przez duchownych legistw, stosujcych rzymskie normy do prawa angielskiego. Popierajc koci Wilhelm Zdobywca zastosowa rwnoczenie rne rodki w celu niedopuszczenia do nadmiernego wzrostu wadzy politycznej i niezalenoci duchowiestwa. Uchway synodw biskupich staway si wane dopiero po zatwierdzeniu ich przez krla, bez ktrego zgody nie wolno byo duchowiestwu zwraca si bezporednio do Rzymu, ekskomunikowa urzdnikw, a nawet wykonywa zarzdze papieskich. Starania okoo wzmocnienia wadzy krlewskiej w Anglii kontynuowa syn i nastpca Wilhelma Zdobywcy, Wilhelm II Rudy (10871100). Zaostrzy on polityk w stosunku do kocioa, zabraniajc mu obsadzania bez jego zgody oprnionych biskupstw. Prowadzi te polityk twardej rki wobec baronw, ktrzy dwukrotnie podnosili przeciwko niemu bunt, popierajc starszego i bardziej nieudolnego syna zmarego krla, Roberta. Otrzyma on zgodnie z prawem Normandi, a wic wadztwo nad primogenitur dynastii normandz-kiej. Wilhelm II zdecydowanie stumi rebeli w Normandii i ukrci panujc tam anarchi. Akcj t uatwia mu wyprawa Roberta na pierwsz wypraw krzyow. Przed wyruszeniem na Wschd odda Robert Wilhelmowi II w zarzd Normandi w zamian za poyczenie mu 10 ty. grzywien potrzebnych na krucjat. Wilhelm II zabezpieczy pnocn granic Anglii przed napadami Szkotw, wyprawi si te dwukrotnie przeciwko Walii. Nie mogc pokona przeciwnika ze wzgldu na trudnoci terenowe i przewag lekkiej jazdy walijskiej nad cik konnic angielsk, umocni zachodni granic Anglii przed wyprawami walijskimi przez wzniesienie szeregu twierdz i umocnie granicznych. Obiecujc da na wasno zdobyte w Walii ziemie zachci baronw angielskich do wypraw,

ktre przyniosy w rezultacie zajcie nizinnych czci wschodniej Walii. Nawizujca do Wilhelma Zdobywcy zdecydowana polityka Wilhelma II szczeglnie wyranie zarysowaa si rwnie w stosunku do kocioa. Ju od czasw jego panowania przybra na sile konflikt pomidzy krlem i arcybiskupem Canterbury, bdcy echem toczcego si w redniowieczu sporu pomidzy wadz wieck i duchown na tle walki o inwestytur. Po mierci arcybiskupa Lanfranca, ktry nalea do gwnych doradcw i wsppracownikw Wilhelma Zdobywcy, arcybiskupem Canterbury zosta Anzelm, zwolennik silnej wadzy i niezalenoci duchowiestwa, jeden z twrcw redniowiecznej scholastyki i najwikszych filozofw chrzecijaskich wczesnego redniowiecza. By-on zwolennikiem niezalenoci kocioa od pastwa, a nawet jego przewagi nad wadz wieck. Spr na tle przywilejw materialnych kocioa w Anglii oraz wpywu krla na obsad stanowisk biskupich doprowadzi do wyjazdu Anzelma z Anglii do Rzymu, gdzie przebywa a do czasu mierci energicznego Wilhelma II. Kolejnym przedstawicielem dynastii normandzkiej na tronie angielskim byt najmodszy syn Wilhelma Zdobywcy, Henryk I (l 1001135). Wielk popularno przynioso mu maestwo z crk krla szkockiego, symbolizujce zblienie najedcw normandzkich do miejscowej ludnoci. Na rzecz feudaw wyda Henryk I w 1100 r. kart swobd, ktra zapewniaa m. in. kocioowi rne ulgi w opatach zwizanych z obsadzaniem oprnionych biskupstw i opactw. Przywilej ten przyznawa rwnie feudaom korzystniejsze okrelenie ich wiadcze i zabezpiecza przed nadmiernymi obcieniami fiskalnymi. Dokument Henryka I zwalnia m. in. dziedzica zmarego lennika krlewskiego od wykupu lenna, znosi opaty za uzyskanie krlewskiej zgody na maestwo crek, sistr i wnuczek lennikw, uznawa prawa lennikw do swobodnego rozporzdzania pienidzmi na wypadek mierci i in. W stosunku do duchowiestwa krl przyrzeka te respektowa stan posiadania kocioa oraz rezygnowa z prawa pobierania dochodw z dbr kocielnych w wypadku mierci posiadacza beneficjum. Przywilej z 1100 r. by pierwszym ograniczeniem wadzy krlewskiej po podboju normandzkim tego rodzaju. W sto lat pniej sta si w pewnym sensie prototypem niektrych postanowie Wielkiej Karty Swobd z 1215 r. Ustpstwa Henryka I wobec kocioa wynikay z potrzeby zapewnienia sobie jego poparcia w stosunkach wewntrznych. W zwizku z tym krl doprowadzi do powrotu arcybiskupa Anzelma i do pozornie kompromisowego uregulowania w 1107 r. sprawy inwestytury. Henryk I zrzek si dokonywania inwestytury przez wrczanie pastorau i piercienia, jednake zapewni sobie, e wybr biskupw nadal odbywa si na dworze krlewskim, a wybrany biskup by konsekrowany dopiero po zoeniu hodu lennego krlowi. W ten sposb monarcha zachowa w istocie decydujcy gos w sprawie wyboru praatw i bez zgody krlewskiej nie mona byo obsadza stanowisk biskupich i metroplitalnych.

Henrykowi I zawdzicza te Anglia cilejsze zespolenie Normandii z koron angielsk. Ks. Normandii Robert ju w 1101 r., zaraz po powrocie z krucjaty, usiowa najecha Angli, lecz zosta przez Henryka I odparty. W 1106 r. Henryk I chcc pooy kres Jego dalszym intrygom pokona go i sam przej zarzd Normandii w swe rce (Robert zosta uwiziony). Czasy Henryka I byy, mimo drobnych utarczek z Robertem, dosy dugim okresem pokoju, rozwoju i okrzepnicia pastwowej administracji. Przedstawiona niej jej struktura wiele zawdziczaa wanie temu okresowi, zarwno Jeli idzie o naczelne organy centralne z Kuri Krlewsk (Curia Regis) na czele, jak i o wadze lokalne w hrabstwach i centenach. Rozwj Anglii pod dynasti normandzk zosta jednak zahamowany po mierci Henryka I, ktry nie pozostawi po sobie mskiego potomka, co uatwio wyzwolenie si si feudalno-odrodkowych, trzymanych dotd krtko w karbach przez silne i sprawne rzdy dynastii normandzkiej. ANARCHIA FEUDALNA ZA MATYLDY I STEFANA

Henryk I mia tylko dwoje lubnych dzieci: Wilhelma i Matyld. Swoj jedyn crk wyda za m ju w wieku 11 lat za cesarza Henryka V w nadziei, e angielsko-niemiecki sojusz stanowi bdzie dobre zabezpieczenie interesw angielskich w Normandii w obliczu widocznych zabiegw francuskich Kapetyngw o ograniczenie angielskiego wadztwa we Francji. Po mierci Wilhelma, ktry uton w 1120 r. w katastrofie okrtowej, oraz po owdowieniu Matyldy w 1125 r. Henryk I stara si najpierw uzyska od baronw przysig wiernoci dla niej, a nastpnie wyda j powtrnie za m za potnego ksicia francuskiego Geoffreya Plantageneta, wadc Anjou, ksistwa ssiadujcego z Normandi, co miao zabezpieczy posiadoci angielskie w pnocnej Francji. Plany dynastyczne Henryka I zakoczyy si fiaskiem, baronowie bowiem odmwili uznania Matyldy, udzielajc poparcia siostrzecowi Henryka I i wnukowi Wilhelma I, Stefanowi hrabiemu Blois. Rzdy kobiece nie byy w Anglii popularne, a ponadto osoba ks. Anjou wywoaa protesty baronw. W trzy tygodnie po mierci Henryka I wstpi na tron angielski Stefan (1135- 1154), ostatni przedstawiciel dynastii normandzkiej na tronie angielskim. Dwudziestoletnie rzdy nieudolnego i sabego Stefana stay si widowni anarchii feudalnej, upieskich walk baronw pomidzy sob, osabienia wadzy pastwowej. Wbrew dawnym zarzdzeniom Wilhelma Zdobywcy baronowie poczli wznosi warowne zamki i bi wasn monet. W oglnym chaosie ofiar bezprawia stali si przede wszystkim chopi i miasta. Oglny kryzys powikszaa jeszcze wojna domowa Stefana z Matyld, majca charakter wojny feudalnej. Na domiar zego pnocn Angli najecha wuj zdetronizowanej Matyldy, krl szkocki Dawid, ktry wkroczy w 1138 r. do Yorkshire. Zosta jednak odparty przez arcybiskupa Yorku i wycofa si na pnoc.

Anarchia feudalna zostaa zakoczona dopiero w 1153 r., kiedy Stefan oraz syn Matyldy, Henryk hrabia andegaweski, zawarli umow, w myl ktrej krlem uznany zosta Stefan, a po jego mierci tron mia przej na Henryka. Istotnie, ju w roku nastpnym po mierci Stefana otrzyma on koron jako Henryk II i rozpocz dugie rzdy dynastii Plantagenetw, czyli Anjou. STOSUNKI SPOECZNO-GOSPODARCZE NA PRZEOMIE XI I XII WIEKU Nieocenionym rdem do poznania stosunkw spoeczno-gospodarczych Anglii pod koniec XI w. jest synna Ksiga sdu ostatecznego, tzw. Domesday Book, dokadny spis ziemski sporzdzony w 1086 r. Z rozkazu Wilhelma Zdobywcy zostali w 1085 r. rozesani po caej Anglii specjalni penomocnicy, ktrzy od przedstawicieli kadej gminy zebrali pod przysig dane na temat iloci gruntw ornych, k, pastwisk, lasw, mynw, ich wacicieli, inwentarza itp. O dokadnoci spisu informuje pena niezadowolenia skarga kronikarza, ktry pisa: Badania przeprowadzono z tak drobiazgowoci, e (wstyd o tym pisa, chocia krl nie uwaa tego za wstydliwe) nie byo ani jednego yarda ziemi, ani jednego wou, ani krowy, ani wini, ktra by nie zostaa spisana w sprawozdaniu. A wszystkie te sprawozdania zostay potem przedoone krlowi". Domesday Book (nazwa pochodzi std, e skadajcy zeznania winni byli pod grob kary niczego nie ukrywa, tak jak na Sdzie Ostatecznym) ukazuje nie tylko zastosowane przez Wilhelma Zdobywc metody podziau ziemi, ale rwnie szczegowy obraz organizacji gospodarczej Anglii w okresie tworzenia si manorw (woci) oraz struktur spoeczn Anglii w dobie umacniania si tam stosunkw feudalnych. Na przeomie XT i XII w. ludno Anglii liczya na podstawie Domesday Book okoo 1,5 min osb, z ktrych ogromna wikszo mieszkaa na wsi i zajmowaa si rolnictwem. Na drugim miejscu staa hodowla, rozpowszechniona zwaszcza w pnocno-wschodniej Anglii (Yorkshire, Lincotnshire). Ju w tym okresie wena stanowia bardzo wany artyku wywozowy i std hodowla owiec bya dosy rozpowszechniona. Jednostk gospodarki rolnej by manor, wielka wasno ziemska, sigajca pocztkami czasw jeszcze wczeniejszych. Organizacja manorialna podporzdkowaa sobie woln dawniej wsplnot wiejsk. Manor byt uprawiany przez chopw zalenych i Domesday Book pozwala na dokadne uchwycenie procentowego stosunku poszczeglnych kategorii ludnoci wiejskiej. Ponad 40% stanowili chopi poddani, okoo 35% maorolni, kilkanacie procent wolni oraz okoo 10% niewolni. Ci ostatni tworzyli zanikajc ju warstw, penili przewanie posugi domowe, byli oraczami i pasterzami w manorach. Szeroki zakres mia w tym czasie termin willan (yillain), ktrym nazywano wwczas nie tylko chopw zalenych, ale i na p wolnych, a nawet wolnych wacicieli

ziemskich. Pniej przez willana rozumiano (od XII w.) chopa poddanego, posiadajcego ma dziak i wypeniajcego rne uciliwe obowizki na rzecz waciciela manoru. Wolne chopstwo nie zaniko po podboju normandzkim, chocia jego liczba powanie zmalaa, a sytuacja prawna ulega pogorszeniu. Istnienie warstwy wolnych chopw obok chopw poddanych (willanw) stanowi jedn ze szczeglnych cech agrarnego rozwoju Anglii w wiekach rednich. Szczeglnie duo wolnego chopstwa znajdowao si w pnocno-wschodniej Anglii, na terenach dawnego duskiego osadnictwa (Danelaw). W cigu XII w. rne kategorie wolnego chopstwa przeksztaciy si stopniowo w pozbawion praw mas chopw poddanych w willanw. W XIII w. natomiast pojawili si dosy liczni wolni, drobni dzierawcy ziemi. Nie byli oni ju potomkami zanikej warstwy wolnych chopw {liberi homines) z Domesday Book, lecz poddanymi, ktrzy rnymi sposobami zdoali uzyska wikszy zakres swobd. Domesday Book wylicza okoo 100 miast angielskich, zamieszkanych przez kilka zaledwie procent ludnoci Anglii. Gwnym zajciem mieszkacw tych miast byo rzemioso, chocia nadal zachoway one charakter prolniczy, posiaday w obrbie murw miejskich l poza nimi pastwiska i ziemie orne. Proces jednoczenia Anglii i likwidacja odrbnoci administracyjnych sprzyjay rozwojowi handlu, powan te rol odgryway pod tym wzgldem zwizki polityczne Anglii z pnocn Francj pod dynasti normandzk. Coraz wikszego znaczenia nabieray stosunki handlowe Anglii z Flandri. Kupcy angielscy wywocy wen do Flandrii cieszyli si specjalnymi wzgldami krlewskimi. Najwiksze przywileje wrd miast angielskich uzyska za czasw Wilhelma I Londyn, gwny orodek angielskiego handlu kontynentalnego. W handlu wen udzia brali te feudalowie i nawet gospodarstwa chopskie, w produkcji weny za pierwsze miejsce zajmoway klasztory, zwaszcza cystersi. Ju w XI w., a zwaszcza w XII w., due znaczenie posiaday w Anglii jarmarki, na ktre przyjedali, gwnie po wen, nie tylko kupcy z Flandrii, ale rwnie i z Woch oraz innych krajw. Pocztki ksztatowania si w Anglii stanu mieszczaskiego przebiegay na og podobnie Jak i na kontynencie, to znaczy w walce z feudaami, na ktrych ziemi miasta si znajdoway. Poniewa znaczna wikszo miast angielskich pooona bya na ziemi krlewskiej, ich panem by potny krl, co znacznie utrudniao mieszczanom walk o uwolnienie si spod wadzy senioralnej oraz uzyskanie samorzdu. Otrzymyway go miasta angielskie przewanie po zoeniu feudalowi odpowiednio wysokiego wykupu, paconego corocznie w wysokoci wstpnie ustalonej, przy czym sami mieszczanie zachowali prawo zbierania i rozkadania pomidzy siebie potrzebnej sumy. W podobny sposb uzyskiwano prawo zakadania gildii kupieckich, do ktrych pocztkowo naleeli nie tylko kupcy, ale i rzemielnicy. Punktem wyjcia samorzdu miejskiego byo udzielenie miastu zezwolenia na dzierawienie podatkw miejskich (dotd dzierawi je szeryf) i na wpacanie ich

wprost do skarbu krlewskiego ryczatem w ustalonej wysokoci. Miasta posiadajce takie zezwolenie uzyskiway przejcie administracji skarbowej. Natomiast miasta baronialne w swych staraniach o samorzd wykorzystyway czstokro cik sytuacj finansow swoich panw, zwaszcza w czasie wypraw krzyowych czy ich walk z krlem, i w zamian za pacon co roku kwot uzyskiway przywileje podobne jak miasta krlewskie. W ten sposb uzyskay przywileje samorzdowe (tzw. charters) liczne miasta angielskie w XII w., m. in. Londyn, Oksford, Canterbury, Dover, Norwich, Newcastle, Ipswich czy Bristol. W XII w. dwr widzia w miastach niejednokrotnie powane oparcie dla swej wadzy oraz intratne rdo dochodw i tym wzgldem rwnie naley tumaczy jego gotowo do udzielania miastom poparcia. Najtrudniej byo uzyska przywileje i swobody tym miastom angielskim, ktre naleay do feudaw kocielnych, zwaszcza do klasztorw. Jednym z gwnych elementw przywilejw samorzdowych miast byo wyjcie ich mieszkacw spod kompetencji sdw pozamiejskich (hrabstwa, centeny). czyo si z tym przyznanie miastom prawa posiadania wasnego sdownictwa w sprawach cywilnych oraz za drobne przestpstwa karne. Miasta uzyskiway te stopniowo prawo wydawania wasnych rozporzdze, jednak tylko w zakresie przyznanym w przywileju. Rwnoczenie w zwizku z przejciem administracji skarbowej uzyskiway prawo wyboru wasnych urzdnikw: burmistrza (mayord) oraz rady zoonej z 12 do 24 czonkw. Obok uprzywilejowanych korporacji kupcw i rzemielnikw powstaway w miastach angielskich ju pod koniec XI w. gildie wycznie rzemielnicze, jak np. tkaczy. W XII w. w miastach tych rozwijaa si walka pomidzy arystokracj miejsk a cechami. Konflikt tkaczy londyskich z samorzdem miejskim i bogatym mieszczastwem Londynu doprowadzi na pocztku XIII w. nawet do rozwizania ich gildii. Ludno rycerska dzielia si w wczesnej Anglii na dwie warstwy: baronw oraz rycerstwo pospolite. W przeciwiestwie do stosunkw na kontynencie w Anglii ustalia si wspomniana ju zasada, e podlennicy pomimo zalenoci lennej od swych panw pozostawali lennikami krlewskimi. W Anglii nie rozwina si znana np. we Francji zasada, e lennik mego lennika nie jest moim lennikiem". Pan lenny nie mg teoretycznie zmobilizowa swych wasali na wojn przeciwko krlowi, co stanowio dodatkowe wzmocnienie wadzy monarszej. Stan rycerski nie doszed w Anglii te do takiego znaczenia, jak na kontynencie, ze wzgldu na to, e krlowie opierali si w rwnym stopniu na sile zbrojnej dostarczanej z lennego dzierenia ziemi, jak i na obowizku powszechnej suby wojskowej. Przywrcenie dawnego frydu byo rwnie jednym z elementw silnej wadzy krlewskiej. W^niajc si grup wrd baronw stanowili hrabiowie. Godno hrabiego, chocia poczona z posiadaniem pewnych lenn w hrabstwach i nadawana w drodze specjalnej inwestytury, miaa w istocie charakter czysto tytularny.

Baronowie dzielili si na baronw wikszych {barones maiores) i mniejszych {barones minores). Jedni i drudzy otrzymywali i dzierawili lenna wprost od krla, a rnica pomidzy nimi taa zarwno w wielkoci posiadoci, jak i w tym, e pierwsi z nich powoywani byli do rady krlewskiej i suby wojskowej imiennie (baronw mniejszych wzywa szeryf). Stan rycerski w Anglii nigdy nie sta si stanem zamknitym i tutaj nie przyja si zasada, e dobra rycerskie mog by dzierone wycznie przez osoby rycerskiego pochodzenia. Granica pomidzy ludnoci rycersk a woln ludnoci nierycersk nigdy nie bya w Anglii tak ostra, jak na kontynencie. Stanie si to jeszcze bardziej zrozumiae, jeli przypomnimy, e w Anglii obowizywaa zasada majoratu, wedug ktrej tylko najstarszy syn dziedziczy ziemi i tytu, modsi za kierowani byli zwykle do administracji, wojska, kocioa i handlu, wchodzili w ten sposb do klas rednich, co przyczynio si do sabszego ni gdzie indziej wystpowania granic stanowych. Przyczynia si te do tego w pniejszym ju okresie odwrotny kierunek dynamiki spoecznej: awans bogaccych si klas rednich i przenikanie ich zamonych i wpywowych przedstawicieli do szeregw najbardziej utytuowanych. USTRJ POLITYCZNY I ADMINISTRACJA W zakresie stosunkw polityczno-ustroj owych podbj normandzki nie wywar tak duego wpywu, jak w dziedzinie spoecznej i kulturalnej. Wilhelm Zdobywca nie wprowadzi wikszych modyfikacji do tego systemu ustrojowego, ktry zasta na wyspie, i na og stara si utrzyma dotychczasowe prawa i instytucje anglosaskie. Mimo to, zwaszcza na skutek procesw feudalizacyjnych, a z drugiej strony z uwagi na to, e anglosaskimi instytucjami administrowali mao pocztkowo obeznani z nimi Normanowie, nastpia powolna ewolucja polityczno-ustroj owa Anglii, nie zrywajca z tradycj anglosask, lecz nawizujca do zachodnioeuropejskiego rozwoju feudalizmu z tym wanym uzupenieniem, i przebiegaa w kierunku wzmocnienia wadzy krlewskiej i centralizacji pastwa. Na czele aparatu administracyjnego sta krl, majcy przy swoim boku urzdnikw dworskich oraz rad, zoon z najwyszych dygnitarzy wieckich i duchownych. Wadza monarchw z dynastii normandzkiej oraz pierwszych Plantagenetw bya silna, a zakres jej obszerny. Do uprawnie krlewskich, nawizujcych do kompetencji dawnych krlw anglosaskich, doszy jeszcze l te, ktre miay swoje rdo w fakcie podboju oraz zwizanym z tym stanowiskiem krla jako pana i waciciela caej ziemi. Siln podstaw wadzy krlewskiej daway dochody z rozlegych posiadoci bdcych wasnoci monarchy, szerokich praw lenych, z opat sdowych, ce itp. Krl mia wyczne prawo bicia monety, czego pocztkowo skrupulatnie przestrzegano. Krl by ordnownikiem pokoju powszechnego w kraju, a zakres kompetencji jego sdownictwa by bardzo rozlegy z uwagi na zaliczanie do kategorii amania miru

krlewskiego" (king's peace) wszelkich ciszych przestpstw. Do poowy XII w. cieray si ze sob zasady elekcyjnoci i dziedzicznoci korony. Spory o tron przyczyniay si pocztkowo do wzmocnienia zasady elekcji dokonywanej przez monych. Od okoo poowy XII w. wraz z Henrykiem II utrwalia si zasada dziedzicznoci tronu. Normandzkim odpowiednikiem anglosaskiego witanu bya Wielka Rada (Magnum Concilium), zbierajca si trzy razy do roku i zoona z gwnych wasali krlewskich. Mimo i zbieraa si ona bardziej regularnie od dawnego witanu, posiadaa mniejszy zakres uprawnie i speniaa rol uroczystych zgromadze krlewskiego seniora i jego najwaniejszych wasali. Tego rodzaju zgromadzenie nie mogo rzecz prosta stanowi sprawnego instrumentu wadzy centralnej, tote pod dynasti normandzk rozwina si jako centralny organ administracyjny Kuria Krlewska (Curia Regis). Wyonia si ona z Magnum Concilium i stopniowo przeja najwaniejsze dziay zarzdu pastwem. W skad Kurii wchodzili jako stali doradcy krlewscy niektrzy wielcy feudaowie wieccy i duchowni oraz wysi urzdnicy zajmujcy si sprawami administracji, sdownictwa i skarbu. Nierzadko krl zaprasza rwnie przedstawicieli niszego stanu, duchowiestwo i rycerzy. Liczba czonkw Kurii Krlewskiej wahaa si od 10 do 30, a najwaniejsz wrd nich rol speniali: justycjariusz, kanclerz i skarbnik. Justycjariusz pojawi si ju za czasw Wilhelma Zdobywcy jako zastpca i gwny doradca krlewski oraz gowa aparatu sdowniczego. Urzd kanclerza, do ktrego obowizkw naleao prowadzenie kancelarii krlewskiej, wprowadzi Jeszcze Edward Wyznawca. Urzd skarbnika rozwin si natomiast zwaszcza od momentu, gdy z Kurii Krlewskiej wyodrbni si skarb jako Izba Szachownicy (Exchequer). Kuria Krlewska wysyaa urzdnikw i sdziw objazdowych do hrabstw w celu wymierzania podatkw, przeprowadzania dochodze sdowych w sprawach cywilnych i karnych oraz kontrolowania dziaalnoci urzdnikw w hrabstwach. Curia Regis dziaaa jako najwyszy sd feudalny i zaatwiaa wszelkie kwestie wynikajce z prawa feudalnego. Stanowia organ doradczy we wszystkich sprawach pastwowych, ktre krl przedstawi jej do rozpatrzenia. Zakres uprawnie i oddziaywania tej rady zalea od indywidualnoci i samodzielnoci krla, by stosunkowo ograniczony w okresie rzdw silnych monarchw. Warto doda, e Curia Regis stanowia najstarszy zawizek angielskiego rzdu, z niej stopniowo wyoniy si rne resorty pastwowe. W dziedzinie administracji lokalnej wpyw podboju normandzkiego by stosunkowo niewielki. Utrzymany zosta nadal cay anglosaski system podziaw na hrabstwa i centeny, lokalnych sdw i zgromadzie, chocia zakres ich uprawnie stopniowo mala na rzecz administracji krlewskiej. Na czele hrabstw stali szeryfowie, urzdnicy mianowani przez krla, reprezentujcy w hrabstwach wadz centraln. Wynagrodzenie szeryfa stanowiy nadwyki sum wpacanych do skarbu z tytuu dzierawy podatkw i opat ciganych od ludnoci. Szeryf pobiera te od ludnoci specjalne opaty zwizane z jego utrzymaniem.

Przypaday mu te ruchomoci po skazanych przestpcach. Jego dobra byy zwolnione od podatkw. Zakres obowizkw szeryfa by niezmiernie rozlegy, obejmowa sprawy skarbowe, sdowe, wojskowe oraz administracyjno-policyjne. W dziedzinie skarbowej szeryf ciga podatki i rne opaty oraz zarzdza domenami krlewskimi. Do jego obowizkw sdowniczych naleao przewodniczenie na okresowych sesjach sdowych w hrabstwach oraz centenach, ktre objeda co najmniej dwa razy do roku. W dziedzinie wojskowej obowizkiem szeryfa byo zwoywanie pospolitego ruszenia, kontrola nad wypenianiem powinnoci wojskowych przez rycerstwo, organizacja obrony zamkw i grodw. Niemay by te zakres policyjno-administracyjnych obowizkw szeryfa. Ogasza ustawy i rozporzdzenia krlewskie, kontrolowa ich wykonanie. Czuwa te nad funkcjonowaniem instytucji zwanej woln pork, polegajcej na tym, e czonkowie najmniejszej komrki wiejskiej, tzw. dziesiciny, rczyli za siebie wzajemnie, odpowiadajc zbiorowo za czyn popeniony przez jednego z czonkw dziesiciny (tithing). T opart dawniej na dobrowolnym zobowizaniu instytucj anglosask przeksztacili Normanowie na przymusow w interesie feudaw normandzkich, ktrzy przez rozcignicie odpowiedzialnoci zbiorowej na mieszkacw podbitego kraju starali si o zapewnienie sobie wikszego bezpieczestwa. W XII w. sdowe funkcje szeryfa ulegy ograniczeniu wskutek przejcia waniejszych spraw sdowych przez sdziw wdrownych. Natomiast sprawy zastrzeone dla jurysdykcji krlewskiej, w pierwszym rzdzie przestpstwa najcisze, przekazane zostay specjalnym urzdnikom, tzw. koronerom. Normanowie zachowali rwnie z okresu anglosaskiego zgromadzenia hrabstwa, w ktrych brali udzia zarwno wielcy lennicy krlewscy, jak i ich wasale oraz ludzie wolni, nie objci wzami lennymi. Ludno gmin wiejskich bya reprezentowana w zgromadzeniach hrabstw przez sotysa i 4 wolnych mieszkacw, miasta za przez 12 mieszczan. Zgromadzenie hrabstwa byo przede wszystkim organem sdowym, stopniowo ograniczanym przez sdy lenne. KULTURA Podbj normandzki wprowadzi do Anglii nowe elementy kulturowe, wpywy francuskie, ktre zaznaczyy si w rnych dziedzinach ycia angielskiego. Przybysze z Normandii przynieli ze sob nie tylko wasne urzdzenia i instytucje, upodobania i zwyczaje, ale rwnie i jzyk francuski, ktrym posugiwa si dwr, moni, a nawet kupiectwo. Obok jzyka francuskiego powan rol odgrywaa acina, jzyk kocioa i czciowo administracji wieckiej. Jzyk angielski natomiast zosta na dugie lata zepchnity do roli gwary klas niszych i przesta by jzykiem pisanym. W adnym jednak razie nie naty sdzi, e by to okres martwy i niewany dla jego rozwoju. Jako mowa ludzi prostych rozwin w sobie, wanie dziki temu, e nie podlega rygorom

mowy pisanej, ogromn plastyczno i elastyczno, bogactwo idiomatyki i prostot skadni, a nastpnie wchaniajc w siebie francuskie i aciskie okrelenia i terminy uywane przez warstwy wysze, a zwizane zwaszcza z funkcjonowaniem pastwa i kocioa, dziaalnoci kulturaln i cywilizacyjn, osign bogactwo sownictwa w stopniu przekraczajcym zasoby wikszoci innych jzykw europejskich. W dziedzinie literatury rok 1066 rozpoczyna okres rednioangielski, ktrego pierwsze sto lat obejmuje prawie wycznie twrczo w Jzyku aciskim. Pimiennictwo oraz szkolnictwo tego czasu stanowi wyrane nawizanie do wsplnego krgu kultury chrzecijaskiej i feudalnej, rozszerzanego na Angli za porednictwem duchownych obcego

Kaplica Sw. Jana z XI w. na zamku Tower w Londynie przewanie pochodzenia, jak np. pierwszy angielski arcybiskup po podboju, Lanfranc z Pawii, poprzednio kierownik szkoy w Bc w Normandii, czy kolejny arcybiskup Anzelm, uczony z krgu tej samej normandzkiej szkoy, bdcej znanym ogniskiem pimiennictwa aciskiego, a take nauk cisych. Pod wpywem idcych z francuskiej Normandii inspiracji rozwiny si w Anglii szkoy, ktre w XII w. osigny wysoki poziom i zaczy promieniowa szeroko nie tylko na obszar samej wyspy. W kadym razie naley podkreli, e powstae w wyniku podboju normandzkiego silne zblienie Anglii do kontynentu

doprowadzio poprzez kontakty kulturalne z Francj i Wochami do znacznego oywienia ruchu umysowego w Angin. aciska literatura tych czasw zawiera w Anglii przede wszystkim dziea typu kronikarskiego. Kuszono si wprawdzie nieraz, jak to czyni np. Florence z Worcester, piszcy w czasach Henryka I, o przedstawienie dziejw caego wiata od samego stworzenia, ale przewaay kroniki Anglii i Normandii. Wrd wczesnych kronikarzy szczeglne znaczenie ma Wiliam z Malmesbury (zm. ok. 1143), uwaany przez wielu za najwikszego dziejopisa angielskiego od czasw Bedy. Jego historie Anglii (Gesta Regum Anglorum oraz Historia noyella) odznaczaj si obok ujcia kronikarskiego ju pewnym krytycyzmem i pragmatyzmem, prb wyjaniania zwizkw zachodzcych midzy faktami. Duo mniejsze natomiast znaczenie ma kronika napisana przez biskupa Geoffreya z Monmouth (zm. ok. 1154), dzieo mao krytyczne, pene zmyle i legend (Historia Regum Britanniae). Dziki wpywom normandzkim rozwina si w Anglii bujnie sztuka romaska, zwaszcza architektura, ktra pod koniec XI i w pierwszej poowie XII w. stworzya na wyspie swoje najwspanialsze dziea sakralne i wieckie (zamki). Do najsynniejszych zabytkw tej architektury nat katedry w Durham, Winchester, Lincoln, Ely, Worcester, Norwich czy Exeter, zachowane do dnia dzisiejszego niemal w caoci. Wrd najbardziej znanych zamkw z czasw Wilhelma Zdobywcy naley wymieni centraln cz londyskiego Toweru, wraz ze wspaniale zachowan tam kaplic Sw. Jana w czystym stylu normandzkim. Zabytki stylu normandzkiego w Anglii (tak nazywa si tam styl romaski), mimo swego tak wyranego nawizania do architektury pnocnofrancuskiej, wykazuj wiele samodzielnoci i odrbnoci, nie pozwalajcych na utosamianie ich stylu ze wzorami kontynentalnymi. Rzuca si w oczy przede wszystkim okazao i rozmiary kociow angielskich tego okresu, nie majcych sobie pod wzgldem wielkoci rwnych na caym obszarze architektury romaskiej. Charakterystyczn cech tych kociow jest znaczne wyduenie nawy gwnej oraz zamykanie prezbiterium od wschodu prost cian. Przy znacznych proporcjach tych zabytkw wybijaj si odpowiednio potne wiee, masywne i wysokie bloki czworoboczne, pasko zakoczone, bez hemw, ktre zastpuj nieraz mae wieyczki na rogach. We wntrzu uderza konsekwentne przestrzeganie schematu normandzkiego i konserwatywnym zachowaniem okrgego uku, bazylikowym ukadem trjnawowym z naw poprzeczn, deniem do pokrycia sklepieniem wszystkich czci kocioa. Dekoracje rzebiarskie nie odgryway w kocioach romaskich w Anglii wikszej roli. W przeciwiestwie do architektury wpywy romaskie nie przyczyniy si do rozwoju malarstwa angielskiego. Jest to bodaj jedyny wypadek w wczesnej sztuce europejskiej, e sztuka romaska doprowadzia nawet do cofnicia si poprzednich inspiracji artystycznych. W miejsce rozwijajcej si w Anglii w X i pierwszej poowie XI w. lekkiej i swobodnej techniki iluminacyjnej pojawia si malarstwo cikie, posugujce si wyranymi konturami i plamami nieprzej-

rzystych barw. Dawny wdzik i ekspresja na gorco chwytanych ruchw ustpiy na rzecz stylu surowego, konkretnego, nie pozostawiajcego miejsca na cechujce poprzedni styl niedomwienia. Mimo wpyww romanizmu artyci angielscy zachowali pewne odrbnoci stylistyczne. Rezygnujc z dawnej szkicowoci rysunku i prezentujc postaci bardziej spokojne w konturach, wprowadzili do angielskich miniatur pierwiastki dramatyczne, odrniajc je od malarstwa kontynentalnego. W drugiej poowie XII w. angielskie malarstwo miniaturowe osigno wysoki i oryginalny poziom, zwaszcza w inicjaach, ktre bogactwem dekoracji oraz dobrym smakiem przewyszyy wszystko, co w tej dziedzinie powstao na kontynencie.

IV. PIERWSI PLANTAGENECI (11541272)

EKSPANSJA ANGIELSKA ZA HENRYKA II

W DRUGIEJ poowie XII w. za czasw Henryka II Plantageneta (11541189) nastpio ogromne powikszenie wadztwa korony angielskiej, a jednoczenie umocnienie wadzy krlewskiej w samej Anglii. Stojc na czele rozlegego imperium Plantagenetw, roztaczajcego si od Szkocji na pnocy do Pirenejw na poudniu, przeprowadzi Henryk II rwnoczenie szereg reform wewntrznych o duym znaczeniu dla procesu krzepnicia silnego aparatu pastwowego w Anglii, zapewniajcego wadzy monarszej zdecydowan przewag nad rycerstwem i arystokracj. Wraz z wstpieniem Henryka II na tron losy Anglii zostay blisko zwizane z kontynentem, a zwaszcza z Francj. W skad posiadoci angielskich weszy wwczas w wyniku zwizkw dynastycznych najwiksze prowincje francuskie. Po swej matce Matyldzie odziedziczy Henryk II Normandi, po ojcu i bracie, hrabiach andegaweskich, hrabstwa: Maine, Poitou i Touraine. Na skutek maestwa z rozwiedzion maonk krla Francji Ludwika VII, Eleonor Akwitask, udao si Henrykowi II powikszy swe wadztwo kontynentalne rwnie o Akwitani, tzn. ca zachodni cz Francji, dziki czemu krl angielski sta si najpotniejszym wadc feudalnym we Francji, przewyszajcym na tym terenie potg samego krla francuskiego. W 1173 r. Henryk II

uzyska rwnie zwierzchno nad hrabstwem Tuluzy. Jego ambicj stao si Ju nie tylko zdobycie hegemonii, ale i korony francuskiej, tym bardziej e Henryk II, potomek francuskiej linii Anjou, czu si blisko zwizany ze sprawami kontynentu i znaczn cz ycia spdzi w swoich posiadociach francuskich, objedajc z dworem rozlege francuskie lenna korony angielskiej. Ambicje polityczne Henryka II nie ograniczay si tylko do obszaru Francji oraz ekspansji Anglii na terenie Walii, Szkocji i Irlandii. Nosi si on nawet z zamiarem wykorzystania trudnoci, z jakimi walczyli wwczas Hohenstau-fowie w Niemczech oraz Woszech i signicia po koron cesarsk. W tym celu subsydiowa poczynania Ligi Lombardzie} przeciwko cesarstwu i zawar sojusz z Sycyli. Niepowodzenia Henryka II w jego wielkich planach kontynentalnych wynikay w duej mierze ze zmiany na tronie francuskim i objcia korony po Ludwiku VII przez Filipa II Augusta, jednego z wybitniejszych krlw francuskich redniowiecza. Uzyskanie przez ksicia Normandii Wilhelma Zdobywc korony angielskiej sprawio, e powstaa powana przeszkoda w prowadzonej przez Kapetyngw akcji zjednoczenia ziem francuskich. Krlowie angielscy, dziercy tak rozlege posiadoci na terenie Francji, nie tylko zajmowali wiksz cz jej ziemi, ale zaczli si ponadto stawa naturalnymi rywalami Kapetyngw w deniu do zdobycia hegemonii we Francji. Filip II August potrafi dziki zrcznym zabiegom dyplomatycznym poskromni antykrlewsk opozycj feudaw francuskich, a przez wykorzystanie antagonizmw midzy Henrykiem II a jego synami osabi ekspansj angielsk na terenie Francji. Nie tylko we Francji, ale rwnie na celtyckim obszarze Wysp Brytyjskich, w Walii, Szkocji i Irlandii, zaznaczyy si w czasach Henryka II denia zaborcze. Do czasu podboju Walii przez Edwarda I pod koniec XIII w. historia tego kraju rozwijaa si pomidzy dwiema sprzecznymi tendencjami: zjednoczenia i anarchii. Walijscy pasterze i rolnicy zdoali w czasach staroytnych obroni si .przed zakusami Rzymu, a w okresie anglosaskim toczyli liczne walki z krlestwami Heptarchh. Fortyfikacje krla Offy z VIII w. wytyczyy granic pomidzy wpywami Walii i tworzcego si pastwa angielskiego. W wyniku podboju Anglii przez Wilhelma Zdobywc zostaa utworzona na granicy walijskiej marchia, zapewniajca jej baronom due przywileje w zamian za utrzymanie i poszerzanie angielskiego stanu posiadania na tym terenie. Niespokojna granica waliJsko-angielska cigle bya widowni walk i utarczek, a kolejne wyprawy krlw angielskich przeciwko Walii przynosiy jedynie chwilowe sukcesy, chocia Anglicy wdzierali si coraz gbiej na jej teren. Henrykowi II udao si w 1158 r. zdoby najpierw terytoria w pnocnej Walii utracone przez Angli za czasw Stefana, a nastpnie w 1165 r. zapewni sobie formalne zreszt tylko zwierzchnictwo nad Wali, ktra pod swymi dwoma krlami podzielona na cz pnocn i poudniow zachowaa jeszcze przez pewien czas niezaleno. Starania Henryka II o uzyskanie zwierzchnictwa nad Szkocj byy jednym z epizodw w serii ustawicznych walk pomidzy Angli a Jej pnocnym ssiadem, toczcych si przez wieki zarwno na tle star terytorialnych i walk

nadgranicznych, jak i w zwizku z roszczeniami krlw angielskich do zwierzchnictwa nad koron szkock. Pod koniec okresu anglosaskiego Szkocja bya podzielona na kilka krlestw. Na pnoc od zatoki Forth celtyckie krlestwo Piktw zajmowao wikszo wyynnego terytorium. W zachodniej czci wyyn, wok zatoki Lorne, znajdowao si mae krlestwo Szkotw, celtyckich przybyszy z Irlandii. Bardziej na poudnie w kierunku zatoki Cyde i dalej poza zatok Solawy leao krlestwo Strathciyde, zamieszkane przez Celtw blisko spokrewnionych z ludnoci Walii. Na wschd od Strathciyde i poudnie od Forth pooona bya anglosaska Northumbria, bezskutecznie na og prowadzca swoj ekspansj w Szkocji. W IX w. krl Szkotw zapewni sobie zwierzchnictwo nad Piktami, a w XI w. Malcolm II (10051034) szkocki pokona Northumbri i przyczy w 1018 r. na stae do Szkocji anglosaski okrg Lothian, lecy na pnoc od rzeki Tweed. W tym samym roku Matcolm II utrwali swoje wpywy w Strathciyde, doprowadzajc do zakoczenia proces jednoczenia ziem szkockich. Wprawdzie niektrzy krlowie anglosascy X w., a nastpnie w 1031 r. Kanut, uzyskiwali prawa zwierzchnie nad wadcami Szkocji, byy to jednak akty dosy formalne, nie naruszajce w istocie samodzielnoci i niepodlegoci pnocnego ssiada Anglii. Warto podkreli jeszcze jeden aspekt politycznych stosunkw angielsko-szkockich. Od stosunkowo dawnych czasw Szkocja stanowia potencjalnego sojusznika wszelkich opozycyjnych si wobec tronu angielskiego, zarwno zewntrznych (tradycyjne pniej antyangielskie przymierza Szkocji i Francji), Jak i wewntrznych. Armia normandzka atakujca w 1072 r. Szkocj miaa gwnie na celu zmuszenie krla szkockiego do zaprzestania udzielania pomocy wnukowi krla Edmunda, Edgarowi. Najazd Szkotw na pnocn Angli w 1079 i 1091 r. doprowadzi w odwecie do ekspedycji angielskiej i zoenia hodu przez Malcolma III Wilhelmowi II Rudemu, a nastpnie aneksji dwch nalecych do dynastii szkockiej ziem: Cumberlandu i Westmorlandu. Henryk II Plantagenet uzyska dla Anglii na pocztku swoich rzdw utracony za czasw Stefana Cumberland, a ponadto Northumberland. Korzystajc z nieudanego buntu krla szkockiego w 1174 r. rozcign formalnie zwierzchnictwo Anglii nad Szkocj. Na podstawie zawartego wwczas traktatu krl szkocki stawa si wasalem monarchy angielskiego, a nad wykonaniem jego wasalnych obowizkw miay czuwa angielskie garnizony ulokowane w 5 miastach szkockich z Edynburgiem na czele. Z czasami Henryka II wie si pocztek ekspansji angielskiej w Irlandii. Najazdy wikingw zdezorganizoway i osabiy ten kraj, stanowicy tak wany orodek kultury w okresie wczeniejszym. Przyczyniy si te do odizolowania Irlandii od Brytanii i kontynentu, z wyjtkiem kontaktw handlowych ze Skandynawi. Duczycy nie osiedlali si w Irlandii na stae, ich najazdy miay wyranie tupieski charakter. Dodatnim skutkiem tych najazdw byo to, e porednio przyczyniy si one do tworzenia w tym ubogim i podzielonym kraju organizacji politycznych o szerszym zasigu. Trzeba te doda, e dziki wikin-

gom powstay w Irlandii porty morskie cznie z Dublinem, rozwiny si jarmarki i handel. Prowadzona ze zmiennym szczciem walka naczelnikw pastewek irlandzkich z wikingami, m. in. z pomoc angielskich zawodowych onierzy, bya na og mao skuteczna ze wzgldu na polityczne rozbicie kraju i rywalizacj wodzw irlandzkich o tytu krla caej Irlandii. W 1014 r. siy irlandzkie pod dowdztwem Briana miaego odpary zwycisko wielki najazd duski, lecz rycho potem wewntrzne walki ponownie wywoay chaos. Gdy wikszo pretendentw do godnoci krla caej Irlandii uznaa wreszcie roszczenia Ruraidhe 0'Connora, wadcy Connachtu, jednej z 4 gwnych prowincji Irlandii (pozostae prowincje to UIster, Leinster i Munster), wybuchy nowe walki wewntrzne i krl prowincji Leinster, Dermot MacMurrough, zwrci si do Henryka II o pomoc. Angielski podbj Irlandii zacz si od wypraw baronw, ktrzy na wezwanie skconych wadcw poszczeglnych prowincji irlandzkich chtnie przybywali do Irlandii w nadziei znalezienia tam upw i /iemi. Na atwy podbj ruszyli nie tylko zawodowi onierze najemni, ale i modsi synowie normandz-kich lordw, ktrzy przy systemie majoratu nie mieli wikszych szans na zrobienie kariery w Anglii. O wyprawie na Irlandi myla Henryk II ju w 1155 r., majc do tego zacht wczesnego papiea Hadriana IV, jedynego Anglika na stolcu papieskim. Dopiero Jednak w 1171 r. ruszya na wezwanie Diarmaida wyprawa do Irlandii. atwo zdobyta ona Wexford i Waterford, dosza do Dublina i spldrowaa miasto. Przywrcony do wadzy Diarmaid wyda swoj crk za m za przywdc wyprawy hrabiego Pembroke, ktry po rychej mierci swego tecia zacz myle o koronie irlandzkiej dla siebie. Zaniepokojony tym Henryk II w tym samym jeszcze roku zorganizowa du wypraw do Irlandii i wymg na przywdcach klanw i krlach irlandzkich uznanie swej wadzy. Po uzyskaniu przy poparciu papiestwa zwierzchnictwa nad Irlandi, Henryk II przeprowadzi podzia ziemi pomidzy swych waniejszych rycerzy z wyprawy 1171 r., pozostawiajc im zadanie przeprowadzenia okupacji. Grody warowne ogosi bezporedni wasnoci Korony angielskiej i pobudowa w nich zamki, w ktrych osadzi swoich kasztelanw. Z Dublina i otaczajcego go okrgu uczyni specjaln domen krlewsk. Miasto to zostao zasiedlone Anglikami, gwnie z Bristolu. Stworzone z okrgu dubliskiego hrabstwo podzieli Henryk II na mae folwarki i rozda je pomniejszej szlachcie angielskiej. W ten sposb powstaa pierwsza podbita przez Angli kolonia w Irlandii. Skolonizowan cz poudniowo-wschodniej Irlandii nazwano ,,The Pale", poniewa tereny przeznaczone dla Anglikw zostay ogrodzone palisad. W 1177 r. Henryk II przeznaczy Irlandi na lenno dla swego najmodszego syna, Jana bez Ziemi. Takie byy pocztki ekspansji angielskiej w Irlandii oraz do dzisiaj trwajcego konfliktu pomidzy Angli a Irlandi. A do 1541 r., kiedy specjalnie dobrany parlament w Dublinie zaofiarowa Henrykowi VIII tytu krla Irlandii, podbj Henryka II stanowi jedyny tytu krlw angielskich do panowania w Irlandii.

Dzielce oba fakty cztery stulecia byty widowni bezwzgldnej walki lordw angielskich zajmujcych Tn Pale" z woln czci Irlandii.

REFORMY WEWNTRZNE HENRYKA II. KONFLIKT Z KOCIOEM

Czasy Henryka II byy widowni szybkiego przezwycienia tendencji odrodkowo-feudalnych, jakie doszy do gosu za czasw Stefana, oraz wzmocnienia wadzy krlewskiej. Henryk II bezlitonie zama opr feudaw i zburzy ich zamki, bezprawnie wzniesione w okresie osabienia wadzy centralnej po mierci Henryka I. Aby zmniejszy wpyw monych feudaw na zarzd hrabstw, usun wiksz cz szeryfw pochodzcych spord wielkich posiadaczy ziemskich i na ich miejsce wyznaczy ludzi z warstw rednich, cakowicie zalenych od dworu. Szczeglnie wan rol w procesie umacniania wadzy krlewskiej odegraa przeprowadzona za Henryka II reforma sdownictwa. Krl konsekwentnie przeprowadzi polityk rozszerzania sdowych kompetencji Kurii Krlewskiej kosztem sdownictwa feudaw, co doprowadzio do wanych nastpstw i zmian w procedurze cywilnej i karnej. Wzrost znaczenia Kurii Krlewskiej szed w parze z powstaniem warstwy urzdnikw krlewskich, zwizanych z krlem i realizujcych jego polityk. Praktyka sdw krlewskich zacza z wolna ksztatowa w Anglii jednolite i obejmujce cay obszar kraju prawo oglne, tzw. common law, wystpujce obok prawa ustawowego (statute law). Przez prawo pospolite (common law) rozumiano, w odrnieniu od prawa opartego na ustawach (statute law), prawo ogu ludnoci, prawo powszechne, bdce wynikiem sumy dowiadcze historycznych, zwyczajw praktyki angielskiej, a nie zesp ustaw opartych na prawie rzymskim, kanonicznym czy prawach specjalnych. Prawo zwyczajowe odgrywao i do dzisiaj odgrywa bardzo istotn rol w rozwoju poj i instytucji prawnych na wyspie, na nim w duej mierze opiera si znaczna cz angielskich podstaw ustrojowych. Do rozwoju common law przyczynia si w duej mierze instytucja sdziw wdrownych, wysyanych ze stolicy do poszczeglnych hrabstw. Pozwalao to krlowi nie tylko na przeprowadzanie skuteczniejszej kontroli administracji lokalnej, ale rwnie przyczyniao si do rozwoju samorzdu oraz wyksztacenia si jednolitego prawa oglnego. Stosowane przed reform Henryka II postpowanie sdowe posiadao w duym stopniu charakter sakralny i opierao si na starodawnej procedurze tzw. sdu boego": delikwenta poddawano prbie gorcej wody, roztopionego elaza, ognia, pawiono w wodzie itp. Obok tych tzw. ordaliw Normanowie Wprowadzili jeszcze pojedynek sdowy. Henryk II ograniczy ordalia, a jednoczenie rozwin znan ju uprzednio na wyspie instytucj sdw przysigych.

Od dawna byo w Anglii w zwyczaju, e dla ustalenia czy zebrania danych (np. przy ukadaniu Domesday Book} krl wysya urzdnikw w teren, by na miejscu zebrali potrzebne dane w drodze przesuchania pod przysig wybranych przez siebie ludzi. W procesach o ziemi krl powoywa 12 przysigych spord ludnoci danej okolicy w celu stwierdzenia spornej wasnoci. Wymagano jednomylnoci i tak dugo zestawiano skad sdziw przysigych, a wydali oni Jednomylny wyrok. Kady wolny, rycerz, mieszczanin czy chop, mg si zwrci do Kurii Krlewskiej z prob o zarzdzenie, by spraw jego rozpatrywa sd krlewski za porednictwem sdu przysigych. Po uzyskaniu edyktu spraw albo bezporednio rozpatrywa sd krlewski z pominiciem feudaa, albo przekazywano j z kurii feudaa do sdu krlewskiego. W ten sposb podsdny uwalnia si od ryzyka ordaliw lub pojedynku sdowego jako sprawdzianu jego niewinnoci. Praktyka ta w duej mierze sprzyjaa rozszerzeniu kompetencji sdw krlewskich i umacniaa wpywy polityczne dworu kosztem wielkich feudaw. Wrd reform Henryka II wane znaczenie miaa te jego reforma wojskowa. W Anglii obok suby wojskowej, do ktrej zobowizani byli wszyscy posiadacze lenn, istnia obowizek suby wszystkich wolnych w pospolitym ruszeniu. Ograniczenie suby wojskowej wielkich wasali krlewskich i ich lennikw do 40 dni w roku zmniejszao warto tej armii, zwaszcza od czasu, gdy wraz z Henrykiem II w skad posiadoci angielskich weszy rozlegle terytoria we Francji i krlowie Anglii musieli podejmowa dziaania wojenne daleko od wyspy. Std od czasw Henryka II na wiksz skal stosowano tzw. podatek tarczowy (scutage). Zwolnieni od suby wojskowej feudaowie pacili okrelon sum pienidzy, za ktre krl mg werbowa wojska najemne. Suyli w nich przede wszystkim modsi synowie rycerzy, ktrzy po ustaleniu si w XII w. zasady niepodzielnoci lenn i dziedziczenia ich przez najstarszego tylko syna mieli do wyboru gwnie sub wojskow lub wstpienie do stanu duchownego (pniej otworz si przed nimi moliwoci w handlu i egludze kaperskiej). Henryk II w szerokim stopniu korzysta rwnie z pospolitego ruszenia, ktrym objta bya zarwno ludno rycerska, jak i wolna ludno nierycerska. Specjalny edykt (asyza) o posiadaniu broni z 181 r. nakada na ca t ludno obowizek posiadania odpowiedniego do Jej stanu majtkowego uzbrojenia. Kady wolny obowizany by postara si w oznaczonym terminie o uzbrojenie, ktrego nie wolno mu byo sprzedawa lub odstpowa. W razie jego mierci uzbrojenie przechodzio wraz z obowizkiem suby wojskowej na spadkobierc. Sdziowie wdrowni przy pomocy sdziw przysigych ustalali stan majtkowy ludnoci. Asyza z 1181 r. (Assize of Arms) nakadaa na miasta nadmorskie obowizek dostarczania krlowi statkw z zaog. Wrd innych wanych reform Henryka II naley jeszcze przynajmniej wspomnie o wprowadzeniu przez niego podatku od dochodw i ruchomoci, ktry pocztkowo jako tzw. dziesicina Saladyna {Saladin tithe) mia charakter nadzwyczajny (po raz pierwszy pobrany zosta w 1188 r. na pokrycie kosztw

udziau Anglii w III wyprawie krzyowej przeciwko sutanowi Saladynowi), a nastpnie sta si podatkiem staym. W przeciwiestwie do dawniejszych wiadcze wyznaczanych ryczatem (np. Danegeld) dziesicina Saladyna bya pierwszym angielskim podatkiem okrelanym proporcjonalnie do dochodw wartoci ruchomoci. Wzrost wadzy krlewskiej oraz rozbudowa pastwowego aparatu administracyjnego doprowadziy w Anglii, podobnie jak i w innych krajach, do konfliktu z zazdronie strzegcym swych ogromnych przywilejw kocioem. W deniu do usunicia wszelkich przeszkd, ktre ograniczay peni wadzy i praw monarszych, Henryk II przystpi do likwidacji niektrych uprawnie kocioa. Bezporednim powodem sporu by wysunity przez krla projekt ograniczenia dotychczasowych kompetencji sdw duchownych. Konflikt pomidzy pastwem a kocioem narasta w Anglii zwaszcza od czasw Wilhelma Zdobywcy. Wilhelm I, ktrego pretensje do tronu angielskiego popar Rzym, po dokonaniu podboju wyspy odmwi daniu Grzegorza VII zoenia przysigi na wierno kocioowi. Pragnc jednak zachowa poparcie duchowiestwa Wilhelm poszed na pewne ustpstwa, m. in. w dziedzinie sdownictwa: sprawy duchowne przekazane zostay wycznie sdownictwu kocielnemu. Wadza wiecka miaa na danie biskupa zmusi opornego do stawienia si w sdzie kocielnym. Jednoczenie, o czym bya ju mowa, Wilhelm Zdobywca zarzdzi, e wszystkie rozporzdzenia papieskie mogy mie w Anglii moc obowizujc tylko za zgod krla. Walka o inwestytur pozostaa nie bez wpywu i na Angli. Henryk I jak wiemy wprowadzi w swym przywileju z 1100 r. pewne ustpstwa na rzecz kocioa, a w 1107 r. zrzek si dokonywania inwestytury przez wrczanie pastorau i piercienia, zachowa jednak sobie decydujcy gos przy wyborze biskupw, ktrzy mogli by konsekrowani dopiero po zoeniu hodu lennego krlowi. W czasie anarchii feudalnej za czasw Stefana, ktry zawdzicza tron papiestwu, duchowiestwo angielskie otrzymao nowe znaczne przywileje. Koci uzyska wwczas tak du niezaleno od pastwa, jakiej nigdy dotd jeszcze w Anglii nie posiada. Henryk II rozpocz bardziej zdecydowan polityk w kierunku ograniczenia nadmiernych przywilejw kocielnych po mierci arcybiskupa Canterbury Theobalda (zm. 1161 r.), ktry by stronnikiem Henryka II pod koniec rzdw Stefana. Nowym arcybiskupem Canterbury zosta wwczas kanclerz i bliski wsppracownik Henryka II, Thomas Becket (ok. 11181170), ktry jednak na nowym kocielnym stanowisku stan po stronie papiea, a nie krla angielskiego. Najwaniejszym aktem Henryka II, majcym na celu ograniczenie kocielnych przywilejw, byy konstytucje ogoszone w Ciarendon w 1164 r. Zawieray one m. in. ograniczenie sdownictwa kocielnego oraz wolnego wyboru wyszych dostojnikw kocielnych- Za wszelkie przestpstwa i przewinienia podlegajce kompetencji sdw krlewskich duchowni mieli odpowiada przed tymi

wanie sdami na rwni ze wszystkimi innymi poddanymi angielskimi. Dopiero w wypadku, gdyby sd krlewski uzna si za niekompetentny, mogli by duchowni sdzeni przez sd kocielny, jednak w obecnoci przedstawiciela krlewskiego. Duchowny skazany przez ten sd mia by pozbawiony swych godnoci i oddany sdowi wieckiemu w celu ukarania. Konstytucje klarendoskie zawieray dalej zakaz wyjazdu z Anglii wyszych dostojnikw kocielnych bez zgody krla. W wypadku uzyskania zgody musieli oni da zapewnienie, e nie bd za granic dziaali na szkod Anglii. Konstytucje zakazyway te apelacji od sdu arcybiskupiego, a wic monoci odwoywania si do papiea. Wybr wysokich dostojnikw kocielnych mia si odbywa w kaplicy krlewskiej i wymaga zgody krla. Konstytucje klarendoskie wywoay zdecydowany opr zagroonego w swych przywilejach duchowiestwa. Na czele opozycji stan dawny dworzanin t przyjaciel krlewski, arcybiskup Becket. Nie chcc podporzdkowa si zarzdzeniom Henryka II, uszed on na kontynent i znalaz schronienie w jednym z klasztorw cysterskich, skd nadal prowadzi walk z krlem angielskim.

Scena zabjstwa Thomasa Becketa, ry. w: Codex Psalmorwn Membranaceus, British Museum w Londynie Po pewnym czasie porednictwo krla francuskiego Ludwika VII i papiea doprowadzio do ugody i Becket powrci do Anglii. Nie zmieni jednak swego stanowiska, a do zaostrzenia stosunkw przyczynia si te koronacja syna krlewskiego, Henryka (zm. 1183 r.), przeprowadzona w 1170 r. na prob monarchy angielskiego przez arcybiskupa Yorku, a nie przez posiadajcego od dawna ten przywilej arcybiskupa Canterbury. Naprone stosunki pomidzy krlem i Becketm doprowadziy do tego, e kilku usunych dworzan uznao za jedyny sposb zakoczenia konfliktu mier nieprzejednanego arcybiskupa, ktry zosta zamordowany w katedrze w Canterbury w 1170 r. Zabjstwo Becketa stao si pretekstem do powstania przeciwko Henrykowi II czci baronw, niezadowolonych z twardej rki krlewskiej. Rebeli popierali te m. in. krl Francji, krl Szkocji i hrabia Flandrii. Rwnoczenie papie zagrozi krlowi Anglii kltw. W tej sytuacji politycznej Henryk II, uwaany powszechnie za moralnego sprawc zbrodni, musia wyrazi skruch u grobu Becketa w Canterbury, ogoszonego przez koci za mczennika i witego. By le zmuszony odwoa Konstytucje klarendoskie. W ukadzie z legatem papieskim z 1172 r. krl uzna dopuszczalno apelacji do Rzymu oraz niewano innych postanowie niekorzystnych dla kocioa. Mimo to Konstytucje klarendoskie nie pozostay bez wpywu na dalszy rozwj stosunkw midzy pastwem a kocioem w Anglii, sdy krlewskie bowiem stosoway nadal w praktyce te postanowienia konstytucji z Ciarendon, ktre nie zostay wyranie zniesione. W sumie jednak nie udao si Henrykowi II przeprowadzi ograniczenia pozycji kocioa, ktry a do czasw reformacji cieszy si bdzie powanymi przywilejami i wpywami na wyspie. RYSZARD I LWIE SERCE Ostatni okres panowania Henryka II min na walce z opozycj baronw, ktra podniosa gow zarwno w samej Anglii jak i we francuskich posiadociach krla angielskiego. Francuscy wasale Henryka II znajdowali poparcie u krla Francji Filipa II Augusta, podburzajcego przeciwko Henrykowi II nawet jego wasnych synw. Henryk mia czterech synw prawego oa: Henryka, Ryszarda, Geoffreya i Jana, i jeszcze za swego ycia przeprowadzi jak wspomniano koronacj najstarszego z nich, Henryka, na krla Anglii, czynic go ponadto dziedzicem Normandii, Maine i Anjou. Bretani przyzna natomiast Geoffreyowi, Akwitani Ryszardowi, Janowi za, ktry w chwili podziau mia zaledwie 5 lat, niczego nie zapisa, z czym wie si jego pniejszy przydomek: bez Ziemi. Od 1173 r. raz po raz wybuchay bunty synw Henryka II przeciwko ojcu, podsycane przez Francj i Szkocj. Baronowie po obu stronach Kanau, w Anglii i Normandii, wykorzystywali tego rodzaju wystpienia w celu zrzucenia z siebie

rnych ogranicze, naoonych na monych przez Henryka II. Szczeglnie aktywnego poparcia udziela im od 1186 r. Filip II August, dcy do zjednoczenia monarchii francuskiej. W takiej sytuacji, opuszczony przez wasnych synw, zmar w 1189 r. Henryk II Plantagent, jeden z twrcw potgi Anglii redniowiecznej. mier Henryka II w sytuacji rewolty baronw i buntu synw krlewskich okazaa si ratunkiem dla kraju. Oto bowiem Ryszard I (11891199), ktry odziedziczy po zgonie ojca koron (Henryk i Geoffrey zmarli wczeniej), nie myla w zmienionej teraz sytuacji o ustpstwach na rzecz swego niedawnego sprzymierzeca, krla Francji, Filipa II Augusta. Dawny sojusz pomidzy nimi zmieni si w otwart walk, przerwan jednak pod naciskiem papiestwa, domagajcego si zawieszenia broni w celu wzicia udziau w III wyprawie krzyowej. Imi Ryszarda I Lwie Serce jest nierozerwalnie zwizane z losami tej krucjaty. By on zreszt w znacznie wikszym stopniu zaabsorbowany walkami na Wschodzie ni krajem, w ktrym w cigu 10 lat swego panowania przebywa zaledwie kilka miesicy.

Piecz Ryszarda I z 1199 r. Traktowa Angli przede wszystkim jako rdo dostarczajce rodkw na pokrycie jego wydatkw zwizanych z krucjat i innymi zagranicznymi przedsiwziciami. Przyczyniao si to m. in. do pogorszenia sytuacji chopw i niszych warstw ludnoci miejskiej, co byo rezultatem wzrostu podatkw i wikszego nacisku administracji pastwa. W czasie dugiej nieobecnoci Ryszarda I w Anglii rzdy sprawowali wysi urzdnicy, a wrd nich gwn rol odgrywa justycjariusz Hubert Walter. Stosowany wwczas ucisk fiskalny, wymuszajcy od ludnoci wysokie wiadczenia na potrzeby wojenne Ryszarda Lwie Serce oraz na wykupienie go z niewoli cesarskiej (100 ty. funtw szterlingw), do ktrej dosta si w 1193 r., doprowadzi w 1196 r. do powanych rozruchw ludnoci Londynu i zaburze

skierowanych przeciwko bogatszym warstwom miejskim. Na czele niezadowolonych stan William Fitz Osbert i dopiero udzia wojska pooy kres zamieszkom. Pobyt Ryszarda I na Wschodzie prbowa wykorzysta krl francuski w celu odzyskania niektrych kontynentalnych prowincji pastwa angielskiego. Wszed w tym celu w porozumienie z najmodszym bratem Ryszarda, Janem, i stara si opnia uwolnienie Ryszarda Lwie Serce z niewoli cesarza Henryka VI. Ryszard po powrocie do kraju zdoa zaegna niebezpieczestwo i, odzyska wszystkie chwilowo utracone terytoria. Niespodziewana mier w 1199 r., w 42 roku ycia, spowodowana cik ran odniesion w walce z jednym ze zbuntowanych francuskich feudaw, oddaa koron angielsk w rce jednego ze sabszych krlw Anglii redniowiecznej, Jana bez Ziemi. Taki obrt sprawy by tym bardziej niekorzystny dla Anglii, e na tronie francuskim zasiada wwczas wybitny przedstawiciel dynastii Kapetyngw, Filip II August, zabiegajcy od dawna o skupienie pod swym berem wszystkich posiadoci francuskich. Okres panowania Ryszarda I, dzielnego krzyowca wsawionego walkami pod Akk, by o tyle wany w wewntrznym rozwoju Anglii, e uatwi, wanie wskutek nieobecnoci krla w kraju, rozwinicie i okrzepnicie niektrych reform Henryka II. Mia te porednio pewien zwizek ze wzrostem aspiracji baronw angielskich w przededniu ich walki o Wielk Kart Swobd. RZDY JANA BEZ ZIEMI, WIELKA KARTA SWOBD Z 1215 ROKU Czasy Jana bez Ziemi (11991216), mao zrwnowaonego i pozbawionego skrupuw wadcy, stay si widowni powanego kryzysu w polityce zagranicznej Anglii oraz konfliktw w stosunkach wewntrznych. Odziedziczony po Henryku II silny aparat pastwowy wykorzystywa Jan w celu powikszenia ucisku fiskalnego wszystkich warstw ludnoci, wywoujc tam powszechne niezadowolenie. rdem rosncej opozycji stay si bezprawne konfiskaty ziemi, aresztowania, a nawet zabjstwa niewygodnych monych, stae naruszanie i lekcewaenie praw feudalnych, dania wygrowanej feudalnej pomocy i podatku tarczowego w zwizku z niepomylnymi wojnami Jana bez Ziemi we Francji. Rwnie i koci stan po stronie baronw w ich opozycji do korony, niezadowolony z ingerencji krla w wybory dostojnikw kocielnych i nakadania nowych podatkw. Naley doda, e w odrnieniu od dawniejszych konfliktw midzy krlami angielskimi a baronami obecnie po stronie baronw stano rwnie rycerstwo i mieszczanie, warstwy, ktre dawniej popieray zwykle w takich sytuacjach koron. Do zmiany ich stanowiska przyczyniy si bezprawia administracji krlewskiej, naduycia w ciganiu podatkw. Na wzrost powszechnego niezadowolenia wpyna rwnie niefortunna polityka zagraniczna Jana bez Ziemi. Zrcznie wykorzystujc skargi francuskich wasali Jana bez Ziemi, ktrzy

odwoywali si do Filipa II Augusta jako do swego zwierzchniego seniora, krl Francji postawi przed feudalnym sdem parw swoje pretensje do angielskich lenn kontynentalnych. Sd poszed po linii wskazanej przez Filipa II Augusta i uzna Jana bez Ziemi winnym wiaroomstwa wobec swego seniora w swych posiadociach francuskich krla Francji. Zarzdzi te konfiskat posiadanych przez Angli lenn, a wic wszystkich posiadoci angielskich we Francji. Dysponujc takim atutem rozpocz Filip II August energiczny podbj tych prowincji i w latach 12031208 opanowa je, z wyjtkiem Akwitanii i czci Poitou. Trudn sytuacj Jana bez Ziemi skomplikowa jeszcze jego zatarg z Innocentym III, jednym z najwikszych papiey redniowiecznych. Do konfliktu doszo ju w 1105 r. na tle obsady arcybiskupstwa Canterbury. Poniewa Jan nie uzna ingerencji papiea, ktry wbrew stanowisku krla przeforsowa kandydatur Stefana Langtona (zm. 1228), Innocenty III oboy Angli w 1208 r. interdyktem, a nastpnie w 1212 r. pozbawi Jana tronu, przekazujc prawa do korony angielskiej Filipowi II Augustowi. Obawiajc si buntu swoich poddanych wola Jan bez Ziemi w tej sytuacji ukorzy si przed papieem, godzc si w 1213 r. na nominacj Langtona na arcybiskupstwo i uznajc si za lennika Rzymu. Na znak swej zalenoci lennej zobowiza si corocznie paci papieowi danin w wysokoci l ty. funtw szterlingw. Przejciowe ustpstwa Jana na rzecz papiestwa niewiele poprawiy Jego sytuacj w stosunkach z Francj. Wprawdzie papie cofn kltw oraz wyrok odsdzajcy Jana od tronu, a nawet zabroni Filipowi II Augustowi atakowania Anglii, krl angielski, chcc odzyska utracone lenna, sam rozpocz wojn z Francj mimo braku poparcia ze strony baronw. W sojuszu z cesarzem Ottonem IV i hrabi Flandrii wysun Jan bez Ziemi plan zaatakowania Francji przez siy angielskie od poudnia, przez wojska za niemiecko-flandryjskie od pnocy. Cay ten plan podwjnego ataku zawid i w 1214 r. w bitwie pod Bouvines Francuzi odnieli walne zwycistwo. Bitwa pod Bouvines, majca powane znaczenie w historii Europy zachodniej, pogrzebaa ostatecznie nadzieje Jana bez Ziemi. Rezygnujc z dalszej walki na kontynencie wycofa si on do Anglii, gdzie zasta zjednoczone przeciwko sobie spoeczestwo, wystpujce coraz bardziej zdecydowanie przeciwko samowoli i uciskowi monarchy. Na wiosn 1215 r. rozpocz Jan przygotowania do walki z opozycj, umocni zamki i pocz ciga wojska zacine z Flandrii i Poitou. W tej sytuacji baronowie przy pomocy rycerstwa rozpoczli walk z krlem. Mieszkacy Londynu udzielili im w niej poparcia i fakt ten mia powane znaczenie dla dalszego rozwoju wypadkw. Pod naciskiem spoeczestwa musia si Jan bez Ziemi ugi, przyj postulaty baronw i zatwierdzi je 15 czerwca 1215 r. pod nazw Wielkiej Karty Swobd (Magna Charta Liberta-tum). Nazwa magna charta powstaa jedynie dla odrnienia od wspczesnej parva charta maej karty regulujcej sprawy lene. Wydana przez Jana bez Ziemi w 1215 r. Wielka Karta Swobdbya. z praw-

nego punktu widzenia przywilejem krlewskim w sensie formalnym, pod wzgldem za materialnym posiadaa znamiona umowy pomidzy krlem a baronami. Zmierzaa gwnie do zapobieenia samowoli krla, szczeglnie w dziedzinie finansowej i sdowej, ponadto jednak wyraaa znacznie szersze tendencje, ktre mimo jej wskiego charakteru klasowego pozwalaj widzie w niej dokument wielkiej wagi w historii ustroju angielskiego. Mimo i baronowie odnieli w 1215 r. zwycistwo nad Janem bez Ziemi przy pomocy rycerstwa i miast, wikszo artykuw Wielkiej Karty Swobd wyraaa gwnie interesy baronw i feudaw duchownych, w znacznie mniejszym stopniu rycerzy, .czciowo tylko grnej warstwy mieszczan oraz wolnego chopstwa. Krl zobowiza si nie narusza praw kocioa angielskiego, nie wtrca si do wyborwjego dostojnikw i nie zagarnia ziemi kocielnej. Jako senior swych bezporednich wasali obieca nie pobiera od nich wikszych opat pieninych, ni przewidywa to dotychczasowy zwyczaj. Odpowiednie artykuy uzaleniay ciganie tarczowego oraz wikszoci innych zasikw lennych od zgody Walnej Rady Krlestwa. W skad tej Rady mieli wej oprcz wyszych dostojnikw kocielnych i hrabiw wszyscy bezporedni lennicy krlewscy, przy czym baronowie wiksi byli zapraszani pisemnie, a mniejsi wzywani przez szeryfa. Walna Rada Krlestwa, w ktrej pewni badacze widz niesusznie pocztki Parlamentu, nigdy nie zebraa si w takim skadzie, ani te nie zgromadzia si w sprawach przewidzianych w Wielkiej Karcie Swobd. Zreszt artykuy wspominajce o niej zostay opuszczone ju w nowym tekcie, zatwierdzonym za nastpcy Jana, Henryka III, w 1216 r. Rwnie i w pniejszych tekstach artykuy te nigdy si ju wicej nie pojawiy. W interesie mniejszych feudaw oraz zamoniejszych wolnych chopw Karla utrzymywaa asyzy chronice ich prawa wasnoci. Karta przewidywaa pewne ustpstwa na rzecz rycerstwa. Krl i baronowie nie mogli da od posiadaczy dbr rycerskich duszej suby wojskowej i wikszych danin feudalnych, ni to byo zwyczajowo ustalone. Rycerzom i wolnym chopom obiecano, e nie bd obcieni nadmiernymi daninami i karami pieninymi. Przyznana hrabiom i baronom gwarancja, i bd skazywani tylko przez rwnych sobie, zostaa rozcignita rwnie i na innych wolnych. Jednake wany zakaz wizienia, pozbawiania mienia i wyjcia spod prawa bez legalnego wyroku zastrzeony zosta Jedynie dla ludzi wolnych, nie obj olbrzymiej masy poddanego chopstwa. Karta ustalaa dalej, e w razie skazania na kar majtkow czowieka wolnego naleao pozostawi mu tak cz majtku, ktra wystarczyaby mu na utrzymanie. Postanowienie to zostao te rozcignite na ludno poddan, ktrej nie wolno byo pozbawia inwentarza. Rwnie i mieszczanie, zwaszcza mieszkacy Londynu, otrzymali w Wielkiej Karcie Swobd pewne niewielkie zabezpieczenie swych praw. Karta potwierdzaa nienaruszalno ju istniejcych swobd miejskich, lecz nie ograniczaa praw krla do cigania niektrych uciliwych podatkw, przed ktrymi

miasta od dawna si broniy. Zosta wprowadzony jednolity system miar i wag w caym kraju, zezwolono na wolny wjazd i pobyt w Anglii obcym kupcom, co miao wane znaczenie dla rozwoju handlu wewntrznego i zagranicznego. W celu kontroli wykonania przyjtych przez krla zobowiza ustanowiona zostaa w Wielkiej Karcie Swobd komisja zoona z 25 baronw. W wypadku naruszenia przez krla postanowie Karty wspomniana komisja moga wezwa ludno do wystpienia przeciwko niemu. Byo to usankcjonowanie prawa oporu, ktre w prawie lennym przysugiwao wasalowi w razie niedotrzymania umowy przez pana feudalnego. Oglnie mwic. Wielka Karta Swobd zapewniaa baronom wiele bardzo istotnych korzyci i przywilejw politycznych, ekonomicznych i sdowych, znacznie mniej przyznawaa rycerstwu, mieszczastwu i grnej warstwie wolnych chopw, cakowicie za pomijaa wiksz cz ludnoci poddanych chopw. Bronia wysze i rednie klasy przed samowol monarchy, ale nie gwarantowaa wolnoci i praw wikszoci ludu angielskiego. Zreszt i te ograniczone postulaty nie zostay wprowadzone w ycie. Zapewniwszy sobie poparcie papiea, ktry nazwa twrcw Wielkiej Karty buntownikami, odmwi Jan bez Ziemi uznania tego dokumentu i przystpi do zbierania przeciwko baronom armii. Zamieszki wewntrzne zakoczyy si dopiero w 1216 r. wraz ze mierci Jana. W nastpnych wiekach Wielka Karla popada cakowicie niemal w zapomnienie. Szekspir piszc swoj tragedi pt. Krl Jan nie wspomina sowem nawet o Wielkiej Karcie i przypuszczalnie nigdy o niej nie sysza. Dopiero w XVII w., w czasie wzrostu znaczenia parlamentu i rewolucji buruazyjnej, przypomniana zostaa Wielka Karta, stajc si jednym z argumentw w wczesnych walkach politycznych. Jeszcze w XIX w. uwaana bya za kamie wgielny demokracji. Nowsze badania wykazay wprawdzie jej ograniczono klasow i brak oddziaywania na pniejsze czasy, niemniej nie odebray dokumentowi z 1215 r. powanego znaczenia w dziejach walki z despotyzmem monarchii, w obronie zasady, e prawo stoi ponad wadc, e wadza krlewska nie jest nieograniczona. Dalszy etap tej walki przypad w Anglii ju na czasy ^na Jana bez Ziemi, Henryka III, i wie si z zagadnieniem genezy Parlamentu angielskiego. HENRYK III I POCZTKI PARLAMENTU ANGIELSKIEGO Objcie rzdw przez Henryka III (12161272) ponownie zaostrzyo stosunki midzy Koron i spoeczestwem. Mody krl, podobnie jak i jego ojciec, odznacza si gwatownoci charakteru, chorobliw ambicj i rozrzutnoci. Ulegajc wpywom faworytw obcego przewanie pochodzenia, nie kierowa si dobrem kraju, lecz wasnym wyrachowaniem i interesem. Powszechne niezadowolenie wywoa bezustannym nakadaniem podatkw, szczodrym rozdawaniem ziemi oraz dochodw swym krewnym i marnotrawieniem pienidzy. Sarkano te na ulego krla wobec papiestwa i

wiadczenia Anglii na rzecz Rzymu. Niepopularna rwnie bya polityka Henryka III we Woszech, gdzie wmiesza si do wojny po strome papiea Innocentego IV w nadziei, e uzyska w ten sposb koron sycylijsk dla swego syna Edmunda. Polityka woska Henryka III pochaniaa olbrzymie rodki pienine, wycigane przez krla za pomoc coraz to nowych wiadcze ze spoeczestwa angielskiego. Okres, w ktrym Henryk III wystpi z daniami podatkowymi, by szczeglnie niefortunnie wybrany. Katastrofa nieurodzaju w 1257 r. przyczynia si do powanego kryzysu w Anglii, tote wysunicie wanie wwczas przez krla da fiskalnych spotkao si ze zdecydowanym sprzeciwem baronw. Gdy na wiosn 1258 r. Henryk III domaga si trzeciej czci wszystkich dochodw kraju na pokrycie kosztw polityki zagranicznej, wywoao to tak powszechne oburzenie, e baronowie stanli przed krlem w penym uzbrojeniu z daniem wygnania obcych (francuskich) doradcw i przeprowadzenia pewnych reform politycznych. W obliczu tak zdecydowanej postawy feudaw oraz popierajcych ich rycerzy i mieszczan Henryk musia ustpi. Wybrana pod naciskiem baronw 24-osobowa komisja opracowaa postulaty reform, a krl by zmuszony je zaakceptowa 11 czerwca 1258 r. w Oksfordzie. Std postulaty te otrzymay nazw Prowizji oksfordzkich (Provisions of Oxford), a rad baronw, ktra je zatwierdzia, okrelono mianem Wciekej", a nawet Parlamentu Wciekego". Myl przewodni Prowizji oksfordzkich byo wykorzenienie naduy wadzy krlewskiej przez poddanie jej kontroli oligarchii baronw. Ustanawiay one przy krlu 15-osobow rad, wybran przez wspomnian komisj 24 baronw. Bez opinii i zgody Rady 15 nie wolno byo krlowi podejmowa waniejszych decyzji. Ponadto baronowie wybrali jeszcze 12 przedstawicieli dla kontroli dziaalnoci urzdnikw krlewskich, zwaszcza w sprawach finansowych. Tak powany wzrost wadzy baronw zaniepokoi rycerzy i miasta. Rycerze wysunli samodzielne dania polityczne i zarzucili baronom niedotrzymanie przyrzeczenia, i udziel swym lennikom takich samych praw, jak te, ktre sami uzyskali od krla. Cz baronw z hrabi Leicester Szymonem de Montfort na czele popara te dania. Doszo w 1259 r. do wydania Prowizji westminsterskich, bronicych rycerstwo i grn warstw wolnego chopstwa przed samowol wielkich feudaw. Korzystajc z rozamu wrd baronw oraz zawarcia w tyme czasie pokoju paryskiego z Francj (na jego mocy Anglia zatrzymywaa cz swoich dawnych posiadoci w poudniowej Francji jako lenno krla francuskiego), Henryk III odmwi przestrzegania przyjtych na siebie w Oksfordzie zobowiza i uzyska od papiea zwolnienie od zoonej baronom przysigi. W konsekwencji doszo w 1263 r. do wojny domowej pomidzy krlem a popierajc reformy czci baronw pod wodz Montforta, majcych oparcie w rycerstwie i miastach. Mieszkacy Londynu np. wysali na pomoc Montfortowi 15-tysiczne pospolite ruszenie. W maju 1264 r. w bitwie pod Lewes armia krlewska zostaa rozbita przez Montforta, Henryk III dosta si wraz z synem Edwardem do niewoli, a

faktycznym panem Anglii zosta Szymon de Montfort. Szukajc poparcia w szerszych krgach spoeczestwa zwoa on w 1265 r. zgromadzenie, do ktrego obok baronw weszo po dwch rycerzy z kadego hrabstwa i po dwch mieszczan z niektrych wikszych miast. By to pocztek Parlamentu angielskiego. Przed 1265 r. krl nie by krpowany w doborze osb, z ktrymi chcia si naradzi w sprawach pastwowych. Mg wic obok dostojnikw nadwornych oraz swoich bezporednich wasali powoywa na narad take inne osoby, jak to np. uczyni Jan bez Ziemi w 1213 r., gdy poleci swoim szeryfom wydelegowa do Kurii Krlewskiej po 4 rycerzy z hrabstw dla omwienia spraw pastwowych. W poowie XIII w. ustalia si ju nazwa Parlamentu na oznaczenie rozszerzonej Rady Krlewskiej, do ktrej obok monych panw wieckich i duchownych wchodzio rwnie po 2 lub 4 rycerzy z poszczeglnych hrabstw, ju nie delegowanych przez szeryfa, lecz wybieranych przez same hrabstwa. Mieszczanie nie mieli jednak tam swojej reprezentacji i dopiero pierwszy parlament nadzwyczajny z 1265 r. uwzgldni rwnie stan mieszczaski. A do drugiej poowy XIV w. nie nastpi jeszcze podzia na dwie izby i Parlament wwczas mia charakter rozszerzonej Rady Krlewskiej, w ktrej gwn rol odgrywali moni feudaowie. Rycerze i miasta uwaali pocztkowo uczestniczenie w nim za przykry i kosztowny ciar i zdarzao si te nieraz, e miasta zabiegay o zwolnienie ich od wysyania przedstawicieli do parlamentu. W kadym razie rola rycerstwa i miast bya na razie dosy bierna. Podobnie zreszt rzecz si miaa z duchowiestwem niszym. Wprawdzie zapraszajc do Parlamentu biskupw krlowie polecali im przyprowadza ze sob archidiakonw, jednego przedstawiciela kapituy oraz dwch penomocnikw kleru diecezjalnego, jednak kler niszy nie zjawia si w istocie na posiedzeniach. Jedn z przyczyn byo zapewne to, e ju od koca XIII w. duchowiestwo radzio nad opodatkowaniem na rzecz pastwa na osobnych dla kadej prowincji zebraniach zwanych konwokacjami. Od 1332 r. nisze duchowiestwo przestao ostatecznie wchodzi do Parlamentu. Po ustaleniu si w drugiej poowie XIV w. podziau Parlamentu na dwie izby element monowadczy wszed do Izby Wyszej, czyli Izby Lordw, rycerstwo za i miasta do Izby Niszej, czyli Izby Gmin. W skad Izby Lordw wchodzili arcybiskupi, biskupi, opaci oraz bezporedni lennicy krlewscy, hrabiowie i baronowie majcy posiadoci lenne o okrelonej wielkoci. Pniej tytuem upowaniajcym do zasiadania w Izbie Lordw stao si nadanie przez krla godnoci para. Skad Izby Gmin nie by jakim sztucznym zgromadzeniem dwch rnych warstw spoecznych. Rycerze i mieszczanie zasiadali obok siebie ju dawniej podczas sesji sdowych sprawowanych przez sdziw wdrownych na zgromadzeniach hrabstw. Pamitajmy te, e w wyniku obowizujcej w Anglii zasady majoratu modsi synowie rycerscy osiedlali si czsto w miastach, szli do handlu, wobec czego istniaa rnorodna wsplnota interesw gospodarczych

politycznych obu tych warstw, wzmacniana jeszcze, zwaszcza w okresie Pniejszym, nie tylko przechodzeniem szlachty do szeregw mieszczaskich, a i odwrotnie, nabywaniem przez mieszczan ziemi i przenikaniem ich do warstwy ziemiaskiej. Kompetencje Parlamentu nie byy pocztkowo ustalone, ale dosy wczenie obejmoway one gwnie kwestie skarbowe, ustawodawcze i sdowe. Najwaniejsze pocztkowo znaczenie miay sprawy skarbowe i w tej dziedzinie leaa wiksza sia Parlamentu, zwaszcza od czasu, gdy w 1297 r. Edward I w cieniu wasnym i swych nastpcw zobowiza si do nienakadania podatkw bez jego zgody. Potrzeby finansowe zmuszay panujcych do zwracania si do spoeczestwa za porednictwem Parlamentu o nowe zasiki pienine. Stwarzao to dla niego najlepsz okazj do zabiegw o rozszerzenie kompetencji uprawnie. Podkrelajc znaczenie Parlamentu dla rozwoju centralizacji pastwa angielskiego oraz stopniowego ograniczania wadzy Korony, nie naley zapomina, e nie reprezentowa on caego wczesnego spoeczestwa. Jak kade przedstawicielstwo stanowe w epoce feudalnej, suy gwnie interesom feudaw i bogatszego mieszczastwa, a wic klasom wyszym. Wystpujc przeciwko krlowi i ograniczajc jego wadz czyni to przede wszystkim w interesie tych wyszych warstw narodu angielskiego. Stopniowe rozszerzanie si zakresu jego spoecznej reprezentacji bdzie szo w parze z przeobraeniami struktury spoecznej i politycznej Anglii w czasach nowoytnych. Istnienia Parlamentu angielskiego nie zniweczyy wydarzenia kocowego okresu rzdw Henryka III. W sierpniu 1265 r. wojska Montforta zostay rozbite pod Eyesham przez siy zbiegego z niewoli ksicia Edwarda, a sam Montfort poleg w walce. Ju wczeniej odstpia zreszt od niego cz baronw, obawiajcych si nazbyt radykalnych zmian. Henryk III mg teraz wycofa si ze wszystkich dotychczasowych ustpstw i zastosowa represje wobec przeciwnikw. Nie powioda si wic wprawdzie prba ukrcenia samowoli krlewskiej, jednak poprzez stworzenie Parlamentu zosta zrobiony pierwszy krok w kierunku jej stopniowego ograniczenia.

STOSUNKI SPOECZNO-GOSPODARCZE Okres pierwszych Plantagenetw, wiek XII i XIII, to czasy szybkiego rozwoju wielkiej wasnoci feudalnej w Anglii. Szed z tym w parze wikszy wyzysk chopw i wyodrbnienie si duej grupy maorolnych, ktrzy nie mogli si ju utrzyma z podw swej dziaki. Niecaa Anglia objta bya jednak systemem gospodarczym wielkich latyfundiw. Nawet w okrgach poudniowych i poludniowo-wschodnich, gdzie przewaay wielkie posiadoci, wystpoway dwory bdce wasnoci drobnych panw feudalnych. Byli tam rwnie wolni

dzierawcy, zobowizani jedynie do maych wiadcze w zamian za posiadan ziemi. W XIII w. wystpuje w Anglii dosy wyranie wyodrbniona warstwa zamoniejszego chopstwa obok licznej biedoty wiejskiej. Rozwarstwienie tego rodzaju wystpowao zarwno wrd chopw poddanych, jak i wolnych. Na pnocy i pnocnym zachodzie organizacja wielkiej wasnoci bya mniej zwarta ni na poudniu. Wielka wasno wyranie dominowaa w tym czasie nad struktur gospodarcz Anglii. Podstawow czci manoru by dwr, skadajcy si z gospodarstwa obejmujcego 100500 akrw ziemi ornej, a dalej z drobnych posiadoci o powierzchni kilkudziesiciu akrw, nalecych do wolnych lub pwolnych dzierawcw chopskich, nie liczc akrowych dziaek maych posiadaczy (komornikw) i wreszcie lasw, nieuytkw i pastwisk, oddanych do wsplnego uytkowania gminie wiejskiej. Chopi oraz ich rodziny byli gwnymi dostawcami siy roboczej, zobowizanymi do wielu bezpatnych usug. Denia panw do podwyszania renty wywoyway od XIII w. wypadki oporu chopskiego, pocztkowo raczej indywidualnego. Poddam chopi nie mieli prawa odwoywania si do sdw krlewskich przeciwko decyzjom i wyrokom swych panw, na ktrych ask zdani byli cakowicie. Angielskie sdy krlewskie zawalone byy w XIII w. licznymi sprawami, w ktrych chopi starali si udowodni, e pochodz od wolnych przodkw, by unikn losu poddanych. Od XII w. coraz wyraniej zaznaczyy si w dziejach miast angielskich tendencje emancypacyjne. Doprowadziy one pod koniec XII w. do uzyskania przez ogromn wikszo miast samorzdu, ktrego nie otrzymay nieliczne grody znajdujce si pod wadz klasztorw. Warto zaznaczy, e angielskie miasta XIII w. nie zdobyty takiego stanowiska, jak miasta na kontynencie, do czego w pewnym stopniu przyczyniy si rwnie wolniejsze tempo procesu oddzielania si ycia miejskiego od wiejskiego oraz silna wadza administracji centralnej. Najwczeniej zdobyy swobody municypalne miasta pooone na ziemi krlewskiej, pniej orodki lece na ziemiach feudaw wieckich i duchownych. Niektre miasta nalece do duchowiestwa uzyskay wiksze swobody samorzdowe dopiero w czasach reformacji. Do postulatw wysuwanych przez walczce o samorzd miasta naleao danie zamiany podatkw wyznaczanych przez szeryfa na sta roczn sum, wprowadzenia staego kontyngentu piechoty miejskiej zamiast suby wojskowej z rozkazu feudaa, wyboru awnikw z burmistrzem na czele, prawa do gildii handlowych, zwolnienia od niektrych opat itp. W miastach nalecych do panw wieckich proces kupowania sobie przez miasta przywilejw szed w parze z zuboeniem baronw, ktrzy chtnie wykorzystywali to rdo dochodu. Poczynajc od Henryka I denia miast do uzyskania samorzdu stanowiy pokane rdo dochodw skarbowych. Ryszard I przyspieszy ten proces prowadzc na wiksz skal sprzeda przywilejw municypalnych ze wzgldu na olbrzymie koszty swojej krucjaty i wojen z Francj. Jan bez Ziemi i Henryk III rwnie z tego ostatniego powodu przyczynili si do wikszej emancypacji

miast. W rozwoju miast angielskich coraz wyraniej wystpowaa tendencj do zmonopolizowania wadzy przez grne warstwy mieszczaskie. Wizao si to z wyodrbnianiem si wyspecjalizowanej warstwy kupieckiej, rekrutujcej si czsto spord rzemielnikw. Odrywaa si ona od produkcji i tworzya organizacje wycznie handlowe, ktre stopniowo zaczy monopolizowa jak dziedzin handlu hurtowego. Z kolei te nowe organizacje handlowe (gildie) szybko uzyskiway dominacj nad wadzami miejskimi i wykorzystyway sw wadz polityczn do rozszerzenia wasnych przywilejw i podporzdkowania sobie rzemiosa. Procesy powysze miay ju jednak miejsce w XIV i XV w. i powrcimy do tego zagadnienia w nastpnych rozdziaach. Wzrost aktywnoci politycznej mieszczastwa w XII i XIII w. wiza si z podniesieniem jego zamonoci, bdcej rezultatem dziaalnoci rzemielniczej i handlowej. Rzemioso wczesne zwizane byo gwnie z wyrobem przedmiotw z cyny, elaza, zota, szka, skry, a przede wszystkim z weny. Rzemioso tekstylne wystpowao w wielu stronach Anglii, a za Henryka I i Henryka II powstay cechy tkackie m. in. w Londynie, Oksfordzie, Lincoln, Nottingham, Winchesterze, Yorku i in. W okresie tym angielskie tekstylia byy wywoone m.in. do Woch, Hiszpanii i Irlandii. Silniej scentralizowane byo angielskie grnictwo, posiadajce bardzo stare tradycje. Sl wydobywano (warzono) zwaszcza w Lincolnshire, Norfolk, Essex, Kent i Sussex, a ponadto w innych okolicach nadmorskich. Rozwinita bya produkcja elaza w <^umberland, Yorkshire i Derbyshire. Angielskie wyroby z elaza, zwaszcza zbroje i rnego rodzaju bro, wywoono do Irlandii, Francji, a nawet krlestw krzyowcw na Bliskim Wschodzie. Orodki wydobycia oowiu znajdoway si na pograniczu Cumberland, Yorkshire i Northumberland, w Derbyshire, Shropshire i Mendips. Od koca XII w, datuje si ponowne oywienie wydobycia cyny, odgrywajcej od czasw staroytnych tak du rol w grnictwie angielskim. W cigu XIII w. rozwino si te w Anglii wydobycie wgla, zwaszcza na pnocy w Northumberland, w okolicach Newcastle oraz w Yorkshire. Nie tylko rzemioso, ale i handel stanowi gwne rdo wzrostu bogactwa i znaczenia zamonego mieszczastwa. Zwizany by on gwnie z Flandri, Francj, Wochami, krajami Pwyspu Iberyjskiego i ziemiami niemieckimi. Znaczny udzia w tej wymianie mieli kupcy obcy, posiadajcy w Anglii due przywileje i cieszcy si ze wzgldw fiskalnych protekcj dworu krlewskiego. Z drugiej strony spotykali si oni ze wzgldw konkurencyjnych z niechci, a nawet wrogoci mieszczastwa angielskiego.

Merton College w Oksfordzie KULTURA Druga poowa XII w., a zwaszcza XIII w., to okres znacznego rozwoju i postpu kultury angielskiej, przede wszystkim w dziedzinie nauki i szkolnictwa oraz sztuki. Rozwj ten przebiega w powizaniu z prdami naukowymi i artystycznymi Europy zachodniej, nie by jednak ich mechanicznym naladownictwem i w wielu dziedzinach przynis wasne rozwizania. Wiek XII by widowni oywienia w yciu klasztorw w Anglii. Do istniejcych tam ju od dawna domw benedyktyskich doszy cysterskie, tak zasuone dla rozwoju rolnictwa i kultury rolnej. Na pocztku XIII w. przybyli do Anglii dominikanie i franciszkanie, po nich augustianie i in. Podobnie jak i na kontynencie rwnie i w Anglii zakony te wprowadziy twrczy ferment do znajdujcego si w upadku intelektualnym kocioa. Znajomo aciny znacznie podupada wrd duchowiestwa, nie mwic ju o oczytaniu w pismach literackich i naukowych, a nawet teologicznych. Franciszkanie i dominikanie w powanym stopniu przyczynili si do rozwoju intelektualnego Anglii w XIII w., wydali wielu znakomitych uczonych (Roger Bacon, Duns Scotus, William Ockham, Nicholas Trivet i in.) i nie jest przypadkiem, e Oksford sta sie m. in. siedzib ich konwentw. Niezmiernie doniosym faktem w rozwoju nauki w Anglii w XII i XIII w. byo powstanie uniwersytetu w Oksfordzie. Ju na przeomie XI i XII w. wykada tu filozof normandzkiego pochodzenia Teobald d'Etampes, a w pierwszej poowie XII w. m. in. archidiakon Walter, francuski teolog Robert Pullen i in., jednak twrczym impulsem do nadania tym wykadom formy bardziej zorganizowanej sta si powrt studentw angielskich z Parya w 1167 r., odwoanych z Sorbony w zwizku ze sporem Henryka II z arcybiskupem Becketem. Dopiero teraz powstay warunki do zorganizowania w Oksfordzie

Rkopis angielski z pocztku XIV w. studium generale. Rozwj naukowy Oksfordu by ju w XIII w. tak ywy, e nazywano go wwczas nie tylko modsz siostr, ale i rywalk paryskiej Sorbony. Zaburzenia, jakie wybuchy w 1209 r. wrd 3-tysicznej ju rzeszy mistrzw i scholarw oksfordzkich, doprowadziy do tego, e cz profesorw i studentw opucia Oksford i zaoya w Cambridge nowy uniwersytet. Dopiero po 5 latach uniwersytet w Oksfordzie zosta ponownie otwarty i w 1214 r. otrzyma od kocioa nowe przywileje. Ograniczay one wadz miasta nad uczelni, zobowizyway mieszczan do pewnej pomocy materialnej dla niezamonych studentw, zalecay radzie miejskiej przekazywanie aresztowanych za wybryki studentw sdom kocielnym. Cech szczegln uniwersytetu w Oksfordzie, zorganizowanego w podobny na og sposb jak paryska Sorbona, bya wiksza w nim rota kolegiw (pocztkowo byy to bursy i przytuki dla biednych studentw). Jednym z pierwszych zachowanych do dzisiaj kolegiw byo Merton College, ufundowane w 1264 r. przez biskupa Rochesteru Waltera Mertona. Na uniwersytecie w Oksfordzie najwikszym powodzeniem cieszyy si wydziay sztuk wyzwolonych i teologii, wrd najbardziej za

Katedra w Canterbury rozwinitych tam dyscyplin badawczych na pierwszym miejscu naley wymieni filozofi i dialektyk, gramatyk, a zwaszcza matematyk. W redniowieczu Oksford growa nad Cambridge poziomem i zasigiem oddziaywania i dopiero w czasach nowoytnych powstaa rywalizacja o prymat w rnych dziedzinach obu tych najstarszych uczelni angielskich. Wrd licznej rzeszy wybitnych uczonych dziaajcych w Anglii w XIII w. szczegln rol odegra Robert Grosseteste (ok. 11751253), jeden z pierwszych kanclerzy uniwersytetu w Oksfordzie (od 1214 r.), angielski franciszkanin, teolog i filozof, pniejszy biskup Lincolnu. By on nie tylko autorem wielu dzie z zakresu filozofii, fizyki i matematyki, ale rwnie tumaczem pism Arystotelesa oraz filozofw arabskich. Uwaa on, e wiato Jest pierwotn postaci materii, e geometria stanowi podstaw caego przyrodoznawstwa, e naley wprowadzi do nauki metody matematyczne. Indukcj czy z dedukcj, badania eksperymentalne z metodami matematycznymi. Grosseteste sta si w istocie twrc naukowej tradycji w redniowiecznym Oksfordzie, w pewnym znaczeniu nawet twrc angielskiej nowoytnej tradycji intelektualnej. Do najwybitniejszych uczniw Grosseteste'a nalea jeden z najbardziej zadziwiajcych rozlegoci i nowoczesnoci umysw redniowiecznych, franciszkanin angielski Roger Bacon (ok. 1214 ok. 1294), profesor uniwersytetu w Oksfordzie. Wikszo ycia spdzi na studiowaniu arabskich, greckich i rzymskich rkopisw, na badaniu substancji chemicznych i wykonywaniu miaych dowiadcze fizycznych. Sta si on nie tylko czoowym przedstawicielem szkoy oksfordzkiej, ale jednym z najwikszych i wyprzedzajcych swoj epok przyrodnikw i alchemikw. Nowatorskie pogldy naukowe Bacona i jego walka ze scholastycznymi autorytetami naraziy go na konflikt z wadzami zakonnymi, ktre

Drzewo genealogiczne Geoffreya Chaucera z XV w. hamoway jego prac naukow i zabraniay rozpowszechniania jej rezultatw. Dopiero interwencja papiea Klemensa IV pozwolia na czciowe opublikowanie jego prac. Gdy zabrako protektora, Bacon narazi si ponownie na przeladowania i 14 lat spdzi w wizieniu klasztornym. Dziea Bacona stanowi prawdziw encyklopedi wielu nauk i obejmuj prace z zakresu matematyki, optyki, filozofii, geologii i innych gazi wiedzy. Przebija w nich zdecydowana krytyka metody scholastycznej i spekulatywnego rozstrzygania zagadnie, podkrelenie wiedzy empirycznej i praktycznej dziaalnoci naukowej. W zwizku z tym gosi Bacon program przebudowy dotychczasowej nauki oraz oparcia jej na matematycznych metodach dowodzenia oraz na eksperymencie. On sam opracowa teori szkie wypukych, przewidywa wynalezienie soczewek, mikroskopu i teleskopu, pisa o igle magnetycznej, o wyrobie prochu, wysun pomys zbudowania okrtu bez agli, odzi podwodnej, maszyny latajcej, samochodw itd. Nalea do genialnych uczonych redniowiecznych, ktrzy torowali drog nowoytnej wiedzy. Z wczeniejszych nieco uczonych i filozofw angielskich naley jeszcze przynajmniej wymieni Johna z Salisbury (zm. 1180), wychowanka synnej

Katedra w Durham szkoy w Chartres i ucznia Abelarda. By on sekretarzem arcybiskupa Canterbury Theobalda, autorem ywota Thomasa Becketa, pniej zosta biskupem Chartres. Wrd najwikszych angielskich kronikarzy XIII w. pierwsze miejsce zajmuje najznakomitszy moe redniowieczny dziejopis angielski, Matthew Paris (zm. 1259). Ten zakonnik z St. Albans i autor wielu dzie historycznych, faworyt Henryka III, zawar w swych kronikach bogaty obraz nie tylko dziejw Anglii, ale szeroko uwzgldnia te Europ i kraje Lewantu. Wymieniajc najwikszych tylko angielskich uczonych XIII w. nie sposb pomin Henry'ego Bractona (zm. 1268), angielskiego prawnika, autora synnego traktatu O prawach i zwyczajach Anglii (De legibus et consuetudinibus Angliae Ubri quinque). Reprezentowa on pogld, e monarcha ma obowizek moralnego posuszestwa wobec prawa, gdy inaczej staje si narzdziem szatana i ciga na siebie kar. Dzieo jego wywaro powany wpyw na angielsk myl prawn, stajc si czym w rodzaju podrcznika angielskiego prawa zwyczajowego. Powstajca w Anglii do poowy XIII w. literatura podejmowaa niemal wycznie tematyk religijn i znajdowaa si pod znacznym wpywem Francji. Do najbardziej wanych wczeniejszych wyjtkw naley dugi poemat pt. Brut, napisany na pocztku XIII w. przez nieuczonego ksidza Layamona. W aliterowanym wierszu przedstawi histori brytyjsk, uzupenion tworami wasnej wyobrani z wplecion w tekst legend o krlu Arturze. Zwizki polityczne i dynastyczne angielsko-francuskie stworzyy zwaszcza w czasach Henryka III drog do naladownictwa francuskiej poezji lirycznej oraz romansu rycerskiego. Pojawiy si wiersze miosne, polityczne i religijne oraz rymowane kroniki, z ktrych najbardziej znana jest kronika Roberta z Gloucester, napisana okoo

1300 r.

Psaterz z X wprzepeniona uczuciami patriotycznymi wiadczcymi ju o tworzeniu si w Anglii wsplnej zdobywcom i podbitym kultury i wiadomoci narodowej (proces ten osignie swj peniejszy wyraz w XIV w.). O ile liryka angielska XIII w. wiele zawdziczaa wpywom prowansalskim, z Francji rodkowej przyszed romans rycerski. Jego to stanowiy stosunki i postacie historyczne lub legendarne, natomiast sama fabua zaczerpnita bya z wyidealizowanego ycia rycerskiego. Rwnie w dziedzinie sztuki i architektury druga poowa XII w. i wiek XIII stanowi okres rozkwitu. Anglia bya w tym czasie jedynym krajem dotrzymujcym kroku pod wzgldem chronologicznym przeobraeniom i tendencjom zachodzcym we Francji, nadajcej kierunek i wzory caej niemal sztuce zachodniej Europy w redniowieczu. Bardzo wczenie, bo ju w poowie XII w., wystpiy w Anglii pierwsze zabytki gotyku. By moe, przynieli ten styl na wysp cystersi. Najsynniejsz na wyspie budowl wczesnogotyckjest katedra w Canterbury, ktrej budow rozpoczto jeszcze w 1175 r. pod kierunkiem francuskiego architekta Wilhelma z Sens. Dzieo kontynuowali po jego rychej mierci budowniczowie angielscy, odstpujc od czystych wzorw gotyku francuskiego i wzbogacajc je rodzimymi tradycjami artystycznymi. Konserwatywne przywizanie do wasnej

tradycji okazao si w caym angielskim gotyku bardzo wyrane. Od pierwszej chwili zaznaczya si odrbno gotyku angielskiego i chocia jego formy byty normandzkiego pochodzenia, ich interpretacja przebiegaa odmiennie w porwnaniu z kontynentalnymi pierwowzorami. Pierwsz cech odrniajc angielskie budowle gotyckie od francuskich i niemieckich s ich niezwykle wielkie rozmiary. Naley dalej wspomnie o szeroko stosowanym zakoczeniu prezbiterium oraz towarzyszcych mu naw bocznych cian prost oraz o podwajaniu naw poprzecznych, co wystpuje np. w najpikniejszym dziele gotyku angielskiego XIII w., w katedrze w Salisbury. Podkrelmy te masywno budowli angielskich, dysproporcje midzy wydueniem rzutu poziomego a stosunkowo niewielk wysokoci oraz mae rnice w wysokoci nawy rodkowej i naw bocznych. Wiee, przewanie w rzucie kwadratowym, nie posiadaj strzelistoci waciwej gotykowi francuskiemu. Najistotniejsza rnica pomidzy gotykiem angielskim a kontynentalnym wystpuje jednak w zasadniczym elemencie tego stylu, w konstrukcji sklepie i zwizanych z nimi podpr. Filary nie wi si organicznie ze sklepieniami, ktre w gotyku angielskim robi raczej wraenie dodatku dekoracyjnego anieli organicznej czci konstrukcji. Do najwaniejszych zabytkw wczesnego gotyku angielskiego nale, poza wymienionymi katedrami w Canterbury i Salisbury, rwnie kocioy w Exeter, Lincoln, Lichfieid, Yorku i in. oraz oczywicie opactwo Westminster w Londynie, przebudowane czciowo przez Henryka III i zawierajce w sobie rne nawarstwiajce si style w dugiej historii jego rozbudowy i przebudowy. Gotyk angielski XII i XIII w. nosi miano wczesnego gotyku, ktry dla XIV w. nazywany jest stylem ozdobnym. Pny gotyk otrzyma w Anglii nazw stylu pionowego (perpendicular style) i jego najsynniejszymi zabytkami s m. in. wspaniae kaplice: Henryka VII w opactwie Westminster, Sw. Jerzego w Windsorze i King's College w Cambridge. W rzebie sepulkralnej utrwali si w XIII w. typ nagrobka z lec postaci zmarego i procesjami paczkw. Charakterystyczne dla sztuki angielskiej byy rzeby alabastrowe. Styl malarstwa witraowego drugiej poowy XII w. (York) i XIII w. (Lincoln, Salisbury) oraz ciennego ksztatowa si w duej mierze pod wpywem Francji. W XIIIXIX w. przeywao ponowny okres rozkwitu malarstwo miniaturowe, zwaszcza w poudniowej Anglii (Psaterz z Trinity College z ok. 1220 r., Psaterz krlowej Marii z ok. 1310 r.). W okresie tym rozwijao si brzownictwo, zlotnictwo i hafciarstwo.

V. ANGLIA POD KONIEC REDNIOWIECZA (XIV I XV W.)

CZASY EDWARDA I I EDWARDA II

TWORZONY za czasw Henryka III Parlament angielski uksztatowa si ostatecznie za panowania jego syna, Edwarda I (12721307). Nowy krl potrzebowa pienidzy na swoj ekspansywn polityk zagraniczn i opiera si na Parlamencie, ktrego rozszerzony skad ustali si w 1295 r. w czasie tzw. Parlamentu Wzorowego (Model Parliament). Obok arystokracji feudalnej, wieckiej i duchownej, weszo do niego po 2 rycerzy z 37 hrabstw oraz po 2 przedstawicieli miast obdarzonych przywilejami, ktrych obecno stara si krl wykorzysta w celu pewnego uniezalenienia si od monowadztwa. Od czasu Edwarda I pastwo angielskie zaczo przybiera coraz badziej form scentralizowanej monarchii stanowej, a Parlament uzyska jeden z najwaniejszych swoich przywilejw. Krl zobowiza si mianowicie do nienakadania nowych podatkw i ce oraz niedokonywania rekwizycji bez jego zgody. Potrzebujcy stale pienidzy na wojny Edward I by zmuszony w 1297 r. przyj te warunki, ktre zapewniy Parlamentowi kontrol nad polityk finansow dworu angielskiego. Dc do podwaenia niebezpiecznych dla wadzy krlewskiej wpyww arystokracji wieckiej i duchownej podda Edward I kontroli, a czciowo znis prawa sdowe wielkich feudaw. Na mocy statutu przeprowadzono w

Gloucester w 1278 r. z ramienia krla dochodzenie w celu ustalenia tytuw prawnych, na ktrych podstawie panowie feudalni wykonywali sdownictwo immunitetowe. W 1290 r. ustalono, e kto nie moe wykaza si przywilejem krlewskim nadajcym mu prawo do tego sdownictwa, traci prawo do dalszego jego wykonywania. Stopniowemu ograniczeniu ulegy rwnie pod koniec XIII w. uprawnienia sdowe zgromadze hrabstw na rzecz sdziw pokoju (Justices of Peace). Rozwj instytucji sdziw pokoju jest charakterystycznym przejawem tendencji zachodzcych w administracji angielskiej od koca XIII w. Od tego okresu zacz traci na znaczeniu urzd szeryfa, ktrego kompetencje sdowe przeszy w duej mierze na sdziw pokoju. Szeryfowie z biegiem czasu utracili te dowdztwo nad siami zbrojnymi hrabstwa oraz zostali pozbawieni czci uprawnie skarbowych. Okoo poowy XIV w. ustalia si zasada nominacji szeryfa przez krla, i to tylko na jeden rok. Genezy instytucji sdziw pokoju naley szuka jeszcze u schyku XII w. Byli oni zrazu stranikami pokoju i adu w hrabstwach i sprawowali rne funkcje policyjne. Praktyka ustanawiaa w kadym hrabstwie jednego sdziego pokoju, ktrego zadania w zakresie utrzymywania bezpieczestwa w kraju normowa statut Edward I z 1285 r. Sdziw pokoju mianowa krl (w XIV w. w hrabstwach byo po 68 sdziw pokoju), a usiowania Parlamentu, by pochodzili oni z wyboru Parlamentu lub zgromadze hrabstw, nie przyniosy rezultatw. Obawiajc si nadmiernego wzrostu znaczenia i bogactwa kocioa, Edward I wystpowa przeciwko deniom papiestwa do wywierania wpywu na obsad arcybiskupstwa Canterbury. W 1279 r. krl wyda statut skierowany przeciwko sprzedawaniu i nabywaniu przez koci ziemi bez jego zgody. Zakaza przekazywania ziemi korporacjom i instytutom religijnym, co miao na celu zahamowanie rozrostu majtkw kocielnych, wolnych od ciarw i jurysdykcji krlewskiej. Statut z 1279 r. nie pooy jednak kresu rozrostowi wasnoci kocielnej, jak o tym wiadcz liczne zezwolenia wydawane przez krla zarwno na przeomie XIII i XIV w., jak i pniej na rzecz kocioa i klasztorw. Dziaalno prawodawcza i reformatorska Edwarda I rozcigaa si i na sprawy militarne. Unormowa on obowizek posiadania broni i podlegania subie wojskowej, a w 1278 r. w tzw. Statucie westminsterskim, nawizujcym do zarzdze z czasw Henryka II, wydal przepis nakadajcy obowizek suby wojskowej na wszystkich wolnych w wieku od 15 do 60 roku ycia. W zwizku z tym przewidziany by podzia ludnoci na 6 grup majtkowych. Nalecy do najniszej kategorii posiadacze majtku o wartoci przynajmniej 20 grzywien byli zobowizani mie miecz i n bd uk i strzay. Wybierani przez centen konstablowie mieli przeprowadza dwa razy do roku przegld broni i zawiadamia sdziw wdrownych o ewentualnych niedocigniciach w tej mierze. Nad konstablami centen sta dowdca krlewski, konstabi hrabstwa. W czasach Edwarda I ludno chopska zostaa powanie ograniczona w

swych prawach, a liczne ustawy z tego okresu miay na celu ochron interesw feudaw. Wspomniany Statut westminsterski z 1285 r. potwierdza prawa panw do ogradzania gruntw gminnych pod warunkiem uszanowania praw wolnych uytkownikw. Wzmianka o ogradzaniu ziemi gminnej przypomina niezmiernie wany w angielsklim yciu gospodarczym problem hodowli owiec i produkcji weny, stanowicej jedno z gwnych bogactw Anglii redniowiecznej i podstawowy produkt eksportowy (por. niej). Produkcja weny rozwijaa si w Anglii na wiksz skal ju od czasw podboju normandzkiego, a pod koniec XIII w. jej wywz obejmowa ju nie tylko najblisze kraje na kontynencie, ale dociera do Woch, na Pwysep Iberyjski itd. Od wczesnego bardzo okresu istnia bliski zwizek midzy angielsk produkcj weny a rzemiosem sukienniczym we Flandrii. Kupcy flamandzcy ju w XI w. sprowadzali wen z Anglii, Flandria staa si gwnym odbiorc tej weny. Za czasw Edwarda I zostay uregulowane stosunki handlowe Anglii z Flandri, a zawarty wwczas traktat normowa wzajemne stosunki handlowe w tym zakresie. Kad on kres zatargom angielskoflandryjskim istniejcym na tle wzajemnych pretensji kupcw obu krajw. Z kwesti t wie si unormowanie przez Edwarda I organizacji systemu celnego oraz wydanie przez niego w 1303 r. Karty kupieckiej (Carta wercatoria), ktra z jednej strony podwyszaa wysoko ce, a z drugiej zezwalaa obcym kupcom na wolny wjazd do Anglii i swobodny handel. Spord kupcw obcych jedynie ydzi nie cieszyli si w tym czasie poparciem dworu. Spotykamy ich na wyspie ju w okresie anglosaskim, jednak dopiero od najazdu normandzkiego zaczli tam przybywa w wikszych ilociach. Zajmujc si lichw, poyczali dworowi angielskiemu pienidze, za co utrzymywali od niego opiek i ochron przed przeladowaniami religijnymi. Przyczyn niepopularnoci ydw stay si nie tylko momenty wyznaniowe i okazywany im przez ludno chrzecijask brak tolerancji, ale przede wszystkim czynniki gospodarcze. Po rnych ograniczeniach i przeladowaniach ydzi zostali ostatecznie wygnani z Anglii w 1290 r. Powrc na wysp dopiero w poowie XVII w., do kraju o ogromnie rozwinitym ju wasnym handlu, posiadajcym banki i obejmujce cay wiat angielskie spki handlowe. Przechodzc do zagadnie polityki zagranicznej epoki Edwarda I naley podkreli, e utrata przez Angli znacznej czci dawnych posiadoci francuskich skierowaa uwag dworu na nie uznajce dotd zwierzchnictwa angielskiego obszary celtyckie Wysp Brytyjskich, a zwaszcza na Wali i Szkocj. W cigu XIII w. ksita pnocnej Walii powikszyli znacznie znajdujce si pod ich wadz terytorium. Jeden z nich, Llewelyn, zaprzesta pacenia Anglii rocznej daniny, a swoje wpywy rozcign i na Wali poudniow. W 1277 r. Edward I wyprawi si ze znaczn armi na Wali i zada Llewelynowi zdecydowan klsk. Zosta on zmuszony do zoenia krlowi angielskiemu hodu i przysigi wiernoci w zamian za zachowanie w swoim rku Walii pnocnej. Brutalne metody zaborczej polityki angielskiej w Walii, narzucajcej temu krajowi

angielskie instytucje, prawa i zwyczaje, doprowadziy w 1282 r. do powstania Walijczykw przeciwko obcej okupacji. Uderzyli oni pod wodz Llewelyna oraz brata jego, Dawida, na angielskie zaogi. Do walki z Walijczykami zmobilizowa Edward I wojska najemne, m. in. z Gaskonii, poyczy na wojn pienidze od kupcw woskich, a biskupom kaza rzuci ekskomunik na powstacw. Gdy nie day wynikw prby skonienia Llewelyna do ustpstw obietnic przyznania mu tytuu para angielskiego oraz wysokich dochodw, Edward I rozstrzygn spraw Walii w bitwie, w ktrej pokonany Llewelyn pad w boju. Walia zostaa w 1294 r. przyczona do Anglii, a ziemie feudaw walijskich rozda Edward I swoim baronom. Nadany synowi krlewskiemu, Edwardowi, urodzonemu w Walii, tytu ksicia Walii, noszony odtd do dnia dzisiejszego przez angielskich nastpcw tronu, by zewntrznym wyrazem zalenoci Walii od Anglii. Mimo odrbnoci narodowych, jzykowych i kulturalnych Walia zostaa podporzdkowana Anglii w sposb bardziej cisy ni Szkocja i pnocna Irlandia. Znacznie mniej pomylne dla Anglii byy wysiki Edwarda I, aby podporzdkowa sobie Szkocj. Po mierci ostatniego przedstawiciela panujcej w Szkocji dynasjii, Aleksandra III (zm. 1286), Edward I stara si wykorzysta powstae tam walki o tron w celu przyczenia Szkocji, wysuwajc swoje prawa do tronu szkockiego i stare zobowizania Szkocji wobec Anglii. W 1292 r. popar Edward I starania o tron szkocki Johna Balliola w zamian za hod lenny i uznanie zwierzchnictwa Anglii. Anglia uzyskaa przejciowo tak due wpywy w Szkocji, e Edward I mg poleci Balliolowi w 1294 r., jako angielskiemu wasalowi, by dostarczy posiki na wojn z Francj. Pod naciskiem monych szkockich Balliol zosta stopniowo zmuszony do porzucenia proangielskiej polityki i zawarcia w 1295 r. porozumienia ze swym naturalnym sojusznikiem Francj. W 1296 r. Szkoci najechali pnocn Angli Jednak zostali rozbici. Balliol musia abdykowa, a tron szkocki przekaza Edwardowi I, ktry wyznaczy trzech angielskich penomocnikw do sprawowania w jego imieniu rzdw w Szkocji. atwiej jednak byo zdoby Szkocj ni utrzyma j pod swym panowaniem. Ju w 1297 r. wybucho tu wielkie powstanie pod wodz Wiliama Wallace'a, poparte przez chopw i mieszczan, a skierowane przeciwko angielskim rzdom w Szkocji rodzimej arystokracji. Mimo sporadycznych zwycistw Edwarda I i stracenia Wallace'a powstanie przecigno si do 1306 r., przeksztacajc si w wojn o niepodlego caego spoeczestwa szkockiego. Wojna cigna si rwnie za nastpcy Edwarda I, jego syna Edwarda II. Edward II (13071327) nie dorwnywa swemu ojcu pod wzgldem zdolnoci dyplomatycznych, prawodawczych i talentw wojskowych. Poniewa natrafi na wiksz opozycj baronw w wewntrznych sprawach Anglii, m. in. w zwizku z trudn sytuacj finansow, nie okazywa zdecydowania i konsekwencji w polityce szkockiej. Umoliwio to Szkotom zdobycie wielu angielskich garnizonw. Dopiero na wiadomo, e ostatni z nich, Stirling, zosta otoczony,

Edward II podj wreszcie wypraw na pnoc, doznajc cakowitej klski w 1314 r. Musia wic uzna Roberta Bruce'a krlem Szkocji, ktra do koca redniowiecza zachowaa swoj samodzielno polityczn. Traktat angielskoszkocki z 1327 r. potwierdza taki stan rzeczy. Polityka angielska wobec Szkocji tradycyjnie wizaa si ze stosunkami angielsko-francuskimi. Szkocja i Francja przez wieki popieray si nawzajem w okresach konfliktw z Angli, a w XIII i XIV w. zwizki te byy nader widoczne.

Nagrobek Edwarda II w katedrze w Gloucester Ukad stosunkw Anglii z Francj uregulowa w 1259 r. traktat paryski, zawarty pomidzy Henrykiem III i Ludwikiem IX. Na jego mocy Henryk III zrzeka si swych roszcze do faktycznie utraconych ju za Jana bez Ziemi dawnych angielskich posiadoci we Francji: Normandii, Maine, Anjou i Poitou, zachowywa natomiast jako wasal krla francuskiego Gaskoni oraz czciowo Akwitani. Jeszcze Edward I zoy w 1286 r. hod Filipowi IV Piknemu ze

swych francuskich posiadoci, jednak rycho stosunki angielsko-francuskie ulegy pogorszeniu w zwizku z deniami Francji do cakowitego wyparcia Anglikw z kontynentu i zjednoczenia wszystkich ziem francuskich. W 1294 r. Filip IV podj kroki wojenne przeciwko angielskiej Gaskonii i pozbawi Edwarda I wszelkich praw do niej. Mimo trudnoci w Szkocji krl angielski zdoa pozyska sprzymierzecw w Niemczech i Flandrii oraz wyprawi si przeciwko Francji. Dwa lata wczeniej Francja podpisaa ukad o przyjani ze Szkocj, szachujc Angli od pnocy. Niepowodzenia Francji w walce z Flandri oraz trudnoci wewntrzne, a z drugiej strony kopoty Anglii w Wojnie ze Szkocj sprawiy, e obie strony zgodziy si zawrze w 1303 r. traktat w Paryu, na mocy ktrego Anglia zatrzymywaa Gaskoni. Traktat paryski z 1303 r. nie na dugo przynis uspokojenie w walkach Anglii z Francj. Filip IV Pikny skutecznie osabia wpywy angielskie w Gaskonii, skaniajc gaskoskich wasali, by odwoywali si do jego sdw, a nie do sdownictwa krla angielskiego. Ingerowa te w wewntrzne sprawy Gaskonii. Nowa wojna umoliwia Francji ponowne zajcie Gaskonii, a trudnoci wewntrzne Anglii zwizane z odsuniciem sabego Edwarda II od tronu w 1327 r. i maoletnoci Edwarda III uatwiy Francji zawarcie korzystnego dla niej traktatu, przyznajcego jej wikszo zdobytych ziem gaskoskich. Wypadki te wi si ju z genez wojny stuletniej.

POCZTKI WOJNY STULETNIEJ

W 1328 r. wymara we Francji starsza linia Kapetyngw i na tron wstpia modsza jej ga Walezjusze. Do korony francuskiej roci sobie te pretensje krl angielski Edward III (13271377), bdcy wnukiem krla francuskiego Filipa IV Piknego poprzez swoj matk Izabel. Wrogie stosunki midzy Angli a Francj miay jednak znacznie szersze podoe. Polityka krlw francuskich, zmierzajca do zjednoczenia wszystkich ziem Francji w jej naturalnych granicach, znalaza si w konflikcie z tendencj angielskich Plantagenetw do szukania ekspansji na tym terenie. Przedmiotem sporu staa si zwaszcza ta cz Akwitanii, ktra znajdowaa si jeszcze w rkach angielskich. Dodajmy do tego podsycanie przez Francj oporu Szkotw w ich walkach z Angli, a bdziemy mieli ju gwne polityczne przyczyny wojny stuletniej Anglii z Francj (13371453). O jeszcze jednej, gospodarczej przyczynie wojny stuletniej naley wspomnie ze szczeglnie duym naciskiem. Idzie tu o Flandri, gwnego odbiorc weny angielskiej. Aby uniemoliwi Francji uycie Flandrii jako bazy wypadowej

przeciwko Anglii, Edward III uciek si do nacisku ekonomicznego na ten kraj, zakazujc wywozu weny angielskiej i polecajc w odwet za aresztowanie we Flandrii kupcw angielskich uwizi przebywajcych w Anglii kupcw flandryjskich. wczesna Flandria od dawna ju bya przedmiotem poda Francji i stale znajdowaa si pod grob podboju przez krlw francuskich.

Edward III. Fragment nagrobka w Opactwie Westminster w Londynie Trwajce we Flandrii cige walki wewntrzne daway Francji okazj do ingerencji w wewntrzne sprawy tego kraju. Naley te przypomnie, e Flandria bya jednym z najbogatszych i najwikszych orodkw handlu i przemysu sukienniczego w Europie, zwizanego cile i uzalenionego od importu angielskiej weny. Zakaz wywozu weny z Anglii do Flandrii doprowadzi do cikiego kryzysu w sukiennictwie flandryjskim i powstania tkaczy w Gandawie. W 1337 r. doszo do zawarcia przez Flandri umowy handlowej z Angli. Flandria odsuna si od sojuszu z Francj i staa si po kilku latach lennem Edwarda III. Wymienione okolicznoci, cznie z ogoszeniem przez Francj konfiskaty angielskiej czci Akwitann (Gujenny) oraz odmow zoenia przez Edwarda III krlowi francuskiemu hodu, doprowadziy do wybuchu jednej z najduszych w historii wojen - wojny stuletniej. Rozpoczcie dziaa wojennych zostao poprzedzone przez Angli szerok dosy akcj dyplomatyczn. Edward III przycign na swoj stron cesarza i niektrych ksit niemieckich, zacign u angielskich i woskich kupcw poyczki pienine, zawar sojusz z bogatym mieszczastwem flandryjskim.

Piecz Edwarda III Przede wszystkim zatroszczy si o zmobilizowanie odpowiednich si zbrojnych, ktrych organizacja i uzbrojenie zapewniy Anglii pocztkowo zdecydowan przewag nad Francj. Taktyka angielska w decydujcych bitwach wojny stuletniej bya stosunkowo prosta. rodek szyku zajmowaa jazda, na skrzydach wysunitych nieco do przodu stali ucznicy, przed nimi piechota, cay za piercie zamykay z tyu wozy poczone acuchami, zdolne (jak pniej u husytw czeskich) do szybkich manewrw. Opierajcy si gwnie na cikiej jedzie feudalnej Francuzi byli przez kilkadziesit lat cakiem bezradni wobec angielskiej strategii i taktyki. Szczeglnie wan rol w zwycistwach angielskich odgrywali chopi, ucznicy nie posiadajcy sobie rwnych w Europie. Mieli oni w koczanie 24 strzay, ktre wypuszczali bardzo celnie z szybkoci okoo 12 na minut, i to na znaczn odlego ponad 200 metrw. Sia przebicia takiej strzay bya zdumiewajco dua, nie opieray si jej nawet rycerskie pancerze. Szybko za strzaowa angielskich ucznikw trzykrotnie przewyszaa szybko zacignitych przez Francj genueskich kusznikw. Walki ucznikw w szyku pieszym byy bodcem do przeprowadzenia zasadniczych zmian w taktyce wojsk angielskich. Poczwszy od bitwy pod Crecy w 1346 r. take rycerze angielscy woleli walczy pieszo. ucznicy zaczynali walk i dezorganizowali szeregi przeciwnika. Uszykowana w tyle za ucznikami falanga spieszonych rycerzy oczekiwaa uderzenia przeciwnika lub te dogodnej sytuacji do natarcia. Na koniach pozostawaa tylko cz jedcw, ktra w decydujcej chwili uderzajc na skrzyda wroga przychodzia z pomoc spieszonym rycerzom. Si atrakcyjn dla rycerstwa angielskiego w wojnie stuletniej byy korzyci materialne, jakie daway bogate upy i grabiee. Wojna przeksztacia si rycho w pojedyncze wyprawy i bitwy oraz towarzyszce im najazdy upieskie, ktre trway nawet w latach pokoju i zawieszenia broni. Nie bez racji niektrzy historycy tumacz tak dugie trwanie wojny stuletniej korzyciami, jakie daway

grabiee rycerzom angielskim, a nieraz i francuskim. Dziaania wojenne zaczy si w istocie w 1340 r. od morskiego zwycistwa Anglii pod Sluys u ujcia Skaldy. Zostay wwczas zniszczone statki przygotowane do przewiezienia francuskiego desantu i odtd Anglia zapewnia sobie panowanie na morzu w tej wojnie. Rwnie i na ldzie Anglicy zadali Francuzom kilka bardzo dotkliwych klsk, przede wszystkim pod Crecy w 1346 r. oraz pod Poitiers w 1356 r. Po bitwie pod Crecy Anglicy zajli port Calais, ktry na dugo sta si dla nich wanym punktem oparcia na kontynencie. Zwycistwo angielskie pod Poitiers, gdzie krl francuski Jan Dobry dosta si do niewoli, spowodowao bardzo trudn sytuacj dla Francji. Nie bya ona w stanie paci zwycizcom ogromnego okupu, zniszczenia wojenne przyniosy ruin jej ludnoci, nadszarpny handel i rzemioso. W poowie XIV w. Francja przeywaa nasilenia walk wewntrznych: powstanie paryskie w latach 13561358, a nastpnie powstanie chopskie synn akeri z 1358 r. W tej sytuacji musiaa zgodzi si w 1360 r. na zawarcie w Bretigny pokoju z Angli na bardzo cikich warunkach. Francja ustpowaa Anglii Akwitani, hrabstwa Montreuil, Ponthieu, Guines oraz port Calais. Uzgodniono te olbrzymi wykup (3 min zotych talarw) za przebywajcego w niewoli angielskiej krla Jana Dobrego. Warunki pokoju w Bretigny nigdy nie zostay w peni wykonane, a wydarzenia wojenne trzech ostatnich dziesicioleci XIV w. wiadczyy o stopniowym wzrocie francuskiego potencjau wojskowego. Nastpca Jana Dobrego, Karol V, wprowadzi we Francji wiele reform, rozbudowana zostaa i zreorganizowana armia i flota francuska, a taktyka unikania wikszych star w otwartym polu i stosowania wojny nkajcej data Francji rycho pozytywne wyniki. Anglicy zostali pod koniec XIV w. zepchnici w okolice okupowanych przez siebie portw na wybrzeach francuskich, zwaszcza Calais, Bordeaux i Bayonne. Nastpia dusza przerwa w dziaaniach wojennych, wywoana w duym stopniu wewntrznymi trudnociami, kryzysem gospodarczym, nasileniem walki politycznej i klasowej zarwno w Anglii, jak i we Francji. WIE ANGIELSKA W XIV WIEKU W XIV w. wie angielska przesza wan ewolucj zwizan z rozkadem gospodarki manorialnej i kryzysem produkcji feudalnej, ktry wyraa si nie tylko w spadku cen artykuw rolnych i zahamowaniu osadnictwa, ale i w braku siy roboczej oraz wzrastajcych kosztach najmu. Rozpoczty w XIV w. proces rozkadu wielkiej wasnoci w Anglii wywoany te by wyzbywaniem si ziemi dominialnej na rzecz chopw, zamonych mieszczan czy onierzy, ktrzy dorobili si fortun na upieskich wyprawach do Francji. Proces ten odbywa si w sytuacji niepomylnej dla wielkiej wasnoci, poniewa wobec wyludnienia kraju w poowie XIV w. popyt na ziemi by ograniczony. Rozwj stosunkw towarowo-pieninych, oznaczajcych wzmoenie wyzysku feudalnego, czy si z deniem feudaw do zwikszenia dochodw,

jakie dawaa moliwo sprzeday na rynku weny, zboa i innych produktw rolnych. Wzmoenie wyzysku chopw wyraao si w zwikszeniu odrobku i podwyszeniu renty pieninej. Od XIII w. datuje si w Anglii proces zagarniania przez feudaw ziemi gminnej i zamieniania jej na pastwiska. Opr chopstwa przeciwko zagarnianiu ziemi gminnej skoni rzd do wydania jeszcze w 1235 r. synnego Statutu mertoskiego, ktry zezwala feudaom stosowa ogradzania. W XIII i XIV w. wie angielska bya widowni posuwajcego si naprzd procesu rozwarstwienia, bdcego wynikiem stosunkw towarowo-pieninych oraz ustanawiania renty pieninej. Tylko niewielka cz zamonego chopstwa cigna korzyci z zachodzcych przemian. Procesowi awansu spoecznego i gospodarczego najbogatszych chopw, ktrzy mogli si wykupi i otrzyma wolno osobist, towarzyszyo zjawisko degradacji majtkowej czci redniozamonego chopstwa. Rozwarstwienie wsi angielskiej doprowadzio z kolei do wyodrbnienia si biedoty i zaostrzenia walki klasowej. Ju w poowie XIV w. stosowano na wsi angielskiej przewanie rent pienin, zwaszcza w drobnych posiadociach rycerskich. Ze wzrostem renty pieninej szo w parze zrnicowanie chopstwa i pojawienie si licznej warstwy biedoty wiejskiej. Biedni chopi, ktrzy nie mogli wyy ze swych dziaek ziemi, musieli najmowa si do pracy u feudatw i bogatych chopw. W XIV w. praca najemna miaa ju due zastosowanie na wsi angielskiej, a zapotrzebowanie na si robocz stale wzrastao. Z drugiej strony wielkie majtki, zwaszcza klasztorne, stosoway nadal gwnie odrobek i wzmacniay rent feudaln. W 1348 r. wybucha w Anglii zawleczona z kontynentu wielka epidemia dumy, nazwana wczenie czarn mierci". Wywoany przez ni ubytek okoo jednej trzeciej ludnoci jeszcze bardziej wzmg popyt na si robocz, przyczyniajc si jednoczenie do powanego wzrostu pac, tym bardziej e nieurodzaj i pomr byda pocigny za sob podroenie cen chleba i innych artykuw spoywczych. Zwikszony popyt na prac i rosnce pace zachcay pracownikw do wdrowania z miejsca na miejsce w poszukiwaniu najlepszych warunkw. W tej sytuacji feudaowie zaczli powiksza powinnoci chopskie, a nawet przywraca rent odrobkow. W ich te interesie wydane zostay w poowie XIV w. specjalne ustawy, majce na celu zmuszenie pracownikw rolnych i czeladnikw rzemielniczych do pracy za nisk opat przy rwnoczesnym przywizaniu do miejsca pracy. Wydana przez Edwarda III w 1349 r. ustawa wprowadzaa dla osb obojga pci w wieku od 12 do 60 lat, nie posiadajcych wasnej ziemi i innych rodkw do ycia, co w rodzaju przymusu pracy, i to za opat na poziomie sprzed ,,czarnej mierci". W razie odmowy grozio wizienie i grzywna. Statut z 1351 r. przewidywa zakuwanie w dyby i aresztowanie pracownikw najemnych za naruszenie warunkw najmu, statut z 1361 r. mwi o pitnowaniu elazem i wyjciu spod prawa. Nic dziwnego, e w warunkach tych roso na wsi niezadowolenie, e wbrew statutom willani odmawiali

masowo robocizny i pacenia podwyszonej renty, e powstaway zwizki wyrobnikw, e mnoyy si napady chopw na sdziw pokoju, ktrzy czuwali nad wprowadzeniem wspomnianych statutw w ycie. IDEOLOGIA ANTYFEUDALNA W ANGLII POD KONIEC XIV WIEKU W drugiej poowie XIV w. niezadowolenie z panujcych stosunkw spoeczno-politycznych byo tak due, e znalazo swj wyraz nie tylko w rnych formach oporu i walki chopskiej, ale i w literaturze oraz pimiennictwie tego okresu. Niezadowolenie te wzbudza coraz mniej pomylny dla Anglii przebieg wojny stuletniej, przynoszcej korzyci tylko bogatym feudaom, ktrzy upami wojennymi starali si kompensowa kryzys wielkiej wasnoci w Anglii. Krytyk wywoywaa te dziaalno kocioa i cica Anglii coraz bardziej zaleno od papiestwa, tym bardziej e przebywajcy w tym czasie w Awinionie papiee popierali w wojnie stuletniej Francj. W zwizku z tym Edward III wydal w 1353 r. statut zabraniajcy kierowania spraw poddanych angielskich do sdw papieskich i odmwi papieowi pacenia corocznej daniny w wysokoci 1 ty. funtw szterlingw, wprowadzonej jeszcze za czasw Jana bez Ziemi. Wadza krlewska zabiegaa o uwolnienie kocioa angielskiego spod wpyww papieskich i do wikszego podporzdkowania go krlowi. Te denia znajdoway poparcie wrd rycerstwa i mieszczastwa, patrzcych wrogo na bogactwa kocioa i pragncych jego reformy poprzez zmniejszenie kosztw utrzymania kocioa i pozbawienie go ogromnych posiadoci ziemskich. W powyszej sytuacji coraz szerszy rezonans znajdoway hasa wyraajce krytyk panujcych stosunkw spoecznych i politycznych, domagajce si reform, usunicia rde krzywd i ucisku. Idee te, od antyklerykalnej doktryny Johna Wyclifa do radykalnego programu Johna Balia i lollardw, przygotowyway rwnie atmosfer sprzyjajc wybuchowi wielkiego powstania chopskiego w Anglii w 1381 r. John Wyclif (ok. 13201384), profesor uniwersytetu w Oksfordzie, duchowny, teolog i filozof, wystpi gwatownie przeciwko roszczeniom papiea do cigania danin z Anglii i broni prawa krla do konfiskaty ziemi kocielnej. Uwaa, e porednictwo kocioa nie jest do zbawienia konieczne, a istnienie hierarchii kocielnej pozbawione jest uzasadnienia. Wychodzc z zaoe pierwotnego chrzecijastwa wysawia ubstwo Chrystusa i przeciwstawia je bogactwu, zbytkowi i pysze kocioa. Atakowa bogactwo kleru i domaga si pozbawienia kocioa majtkw. Pocztkowo odrzuca tylko prawo papiea do interwencji w sprawy wieckie i atakowa system cigania przez Rzym witopietrza. W dalszej swej dziaalnoci wysun ide kontrolowanego przez pastwo kocioa, bez papiea i hierarchii, oraz odrzuci koncepcj uniwersalizmu papieskiego. Zdecydowanym przeciwnikiem ortodoksyjnej ideologii scholastycznej i krytykiem politycznej wadzy papiey by wielki filozof angielski XIV w. William Ockham (12901349), o ktrym obszerniej bdzie mowa niej. Szerszy wpyw

na szerzenie si radykalnej ideologii wrd mas miay nauki uczniw Wyclifa, lollardw, ludowych kaznodziejw, ktrzy ubrani w szerokie weniane habity wdrowali po Anglii, krytykujc w swych kazaniach bogactwo i zepsucie kocioa, rne naduycia i niesprawiedliwoci spoeczne. Pochodzc z ludu, silnie akcentowali w swej dziaalnoci denia mas ludowych. Zacht do mielszej ich aktywnoci byo wystpienie Wyclifa, bardzo wanym za orem angielski przekad Pisma w. Wrd lollardw wyrni si szczeglnie jeden z przywdcw powstania chopskiego z 1381 r., John Bali. Domaga si on zniesienia dziesiciny i odebrania kocioowi ogromnych bogactw. Rozpowszechnione przez niego w Anglii haso: Gdy Adam ora, przda Ewa, Gdzie wtedy szlachcic si podziewa? wyraajc w lapidarnej formie wiar w pierwotn rwno pomidzy ludmi, byo niezwykle popularne pniej rwnie i na kontynencie. Hasa sprawiedliwoci spoecznej raz po raz wracay zarwno w kazaniach lollardw, jak i bardzo ortodoksyjnych kaznodziejw, ktrzy jak np. John Bromyard, dominikanin i kanclerz uniwersytetu w Cambridge byli zdania, i "jedni cierpi taki ucisk ze strony bogatych i potnych, e choby mieli przeciw bogatemu najbardziej suszn skarg, znajd si w sytuacji Jagnicia w Szponach wilka". Podobne nuty brzmi w synnym utworze literackim z tego okresu. Wizji Piotra Oracza Williama Langlanda. Krytyczne uwagi Langlanda pod adresem kocioa i stosunkw spoecznych wczenie panujcych, ubrane w alegoryczn szat poetyck, rwnie przyczyniay si do szerzenia wrd ludu angielskiego nastrojw antyfeudalnych. Rol t speniay te rne XIV-wieczne ballady ludowe, np. o Robinie Hoodzie, stanowice apoteoz odwanej walki z niesprawiedliwymi panami feudalnymi i ich urzdnikami. POWSTANIE CHOPSKIE W 1381 ROKU Szczeglnie due niezadowolenie wrd chopw angielskich wywoay nowe podatki, przeznaczone na pokrycie kosztw wojny z Francj, wznowionej przez nastpc Edwarda III na tronie angielskim, Ryszarda II (13771399). Pogwne zostao cignite w 1377 r., nastpnie w 1379 i 1380 r., przy czym w 1380 r. byo trzykrotnie wysze od poprzedniego. Podatek ten, w poczeniu z naduyciami dokonywanymi przy jego ciganiu, skutkami wspomnianej ju czarnej mierci" oraz narastaniem nastrojw antyfeudalnych, sta si ju bezporedni przyczyn wybuchu powstania chopskiego. Powstanie zaczo si na wiosn 1381 r. w poudniowo-wschodniej Anglii od ataku na powszechnie znienawidzonych poborcw podatkowych. Gdy 2 czerwca uda si do zbuntowanej wsi oddzia wojska krlewskiego, by przywrci spokj i porzdek, powstacy otoczyli oddzia i zmusili jego dowdc do zoenia przysigi, e nigdy nie wemie udziau w podobnej akcji. Stopniowo powstanie zaczo si rozprzestrzenia na inne hrabstwa, przy czym najbardziej zorganizowany charakter miao w ssiadujcych z Londynem hrabstwach Essex i

Kent. Niejednokrotnie chopi znajdowali poparcie wrd biedoty miejskiej. Oddziay powstacze niszczyy po drodze szlacheckie dwory, pldroway zabudowania manorialne, przy czym przedmiotem ich poszukiwa byy zwaszcza rejestry dworskie (manor rolls) i inne dokumenty, ustalajce wysoko chopskich wiadcze na rzecz panw. Dokumenty te byty z reguy niszczone przez powstacw we wszystkich napotkanych dworach. Powstacy atakowali rwnie klasztory. Od pocztku gosili postulat zlikwidowania poddastwa oraz niesprawiedliwoci spoecznej i zaprowadzenia pewnych reform. Pierwsz kwater powstania stao si miasto Maidstone, zajte 7 czerwca przez wiksze siy powstacze, skoncentrowane w tym rejonie. Tutaj te przybyli dwaj ludzie, ktrzy przede wszystkim kierowali caym ruchem: Wat Tayler, rzemielnik wiejski, dowiadczony onierz i dobry organizator, oraz John Bali, gwny ideolog powstania goszcy ide rwnoci majtkowej i usunicia szlachty. Chopi z hrabstw Essex i Kent pomaszerowali dwiema kolumnami na Londyn, gdzie wie o powstaniu wywoaa, podobnie jak i w innych miastach angielskich, ywy oddwik, szczeglnie wrd ludu miejskiego, a nawet, zwaszcza pocztkowo, wrd bogatszego kupiectwa, niezadowolonego z niepomylnego przebiegu wojny stuletniej, rujnujcej angielski handel zagraniczny, Ta wanie cz bogatego kupiectwa zamierzaa nawet wykorzysta powstanie w celu wywarcia nacisku na dwr i na krla. Toczca si pomidzy londyskimi gildiami walka i rywalizacja na tle obsadzania stanowisk w samorzdzie miejskim rwnie przyczynia si do pocztkowego zainteresowania si niektrych gildii powstaniem, gwnie ze wzgldw politycznych, w okresie walk gildii o udzia we wadzach miejskich Londynu. Natomiast cika sytuacja niszych warstw ludnoci miejskiej sprawia, e z wyran sympati do powstania odnieli si czeladnicy, robotnicy najemni, a nawet niektrzy mistrzowie cechowi. Po wkroczeniu do stolicy, zupenie nie przygotowanej do odparcia powstacw, chopi przy pomocy biedoty miejskiej poczli pali i burzy domy znienawidzonych urzdnikw krlewskich i bogatych kupcw zagranicznych, otwierali i palili wizienia, by wreszcie pomaszerowa w kierunku podlondyskiego zamku krlewskiego Toweru, w ktrym przebywa Ryszard II, Rada Krlewska i inni wysocy dygnitarze. Pod naciskiem powstacw doszo na przedmieciu londyskim Mile End do spotkania z Ryszardem II, w czasie ktrego chopi przedstawili swj program. Zawiera on postulat zniesienia poddastwa i paszczyzny, zastpienia wszystkich powinnoci chopskich niewielkimi opatami pieninymi, wprowadzenia wolnoci handlu oraz amnestii dla powstacw. Za rad doradcw Ryszard II przyj wszystkie dania powstacw i nakaza wyda im dokumenty potwierdzajce na pimie rzekomo przyznane im przywileje. Gdy pisarze sporzdzali fikcyjne dokumenty, Wat Tyler uda si z niewielkim oddziaem do Toweru, gdzie znalaz arcybiskupa Sudbury oraz krlewskiego podskarbiego Halesa. Obaj ci wysocy dygnitarze zostali straceni. Gowy ich zatknito na Londyskim Mocie, tam gdzie wedug

zwyczaju umieszczano gowy zdrajcw i innych wrogw krla Anglii. Po rzekomym przyjciu przez krla programu z Mile End (chopi ywili wiar w sprawiedliwo monarsz) cz powstacw opucia Londyn i rozesza si do domw, pozostali za zadali nowego spotkania z krlem, ktre doszo do skutku w Smithfieid, w pobliu murw miejskich. Teraz chopi wysunli znacznie dalej idce postulaty, domagajc si nie tylko zniesienia poddastwa, ale take odebrania ziemi biskupom, klasztorom i ksiom oraz podziau tych gruntw pomidzy lud. dali take zniesienia wszystkich przywilejw seniorw, zrwnania stanw, zniesienia zagarnitych przez feudaw posiadoci gminnych itp. Zgodnie z przyjt taktyk i tym razem Ryszard II obieca Tylerowi spenienie wszystkich da, dopominajc si tylko, by chopi powrcili do domw. Gdy zadowolony ze swej misji wsiada dowdca powstania na konia, zosta zdradziecko raniony, a pniej zamordowany przez wit krlewsk. W tej sytuacji udao si ju atwo zdusi powstanie zarwno pod Londynem, jak i w rnych czciach Anglii, gdzie torturowano i wieszano przywdcw wystpie. Mczesk te mierci zgin John Bali 15 lipca 1381 r. Niebawem dalsze egzekucje trzeba byo przerwa w obawie przed nowymi wystpieniami chopw. WIE ANGIELSKA W XV WIEKU W cigu XV w. prawie cae chopstwo angielskie zostao oczynszowane i otrzymao wolno za wykupem. Cay ustrj posiadoci feudalnej uleg zmianie. Feuda nadal pozosta wacicielem ziemi, a chopi byli dzierawcami obowizanymi do wiadcze. Stali si ju w znacznej wikszoci wolnymi osobicie ludmi, a ich powinnoci nie stanowiy ju takiego ciaru, jak poprzednio. Po znikniciu paszczyzny feudaowie w wikszoci musieli zrezygnowa z prowadzenia wasnego gospodarstwa i wypuszczali rozlege grunty chopom w dzieraw. Wyzwoleni w ten sposb chopi nazywali si copyholders (uytkownicy na podstawie kopii), poniewa dokumentem, na ktrego podstawie uytkowali sw ziemi, by wycig, czyli kopia protokou sdu. Za swoj ziemi musieli oni paci rent pienin, jednak ich prawo do ziemi nie byo chronione przez sdy krlewskie. W lepszej sytuacji od copyholders, ktrzy stanowili w XV w. wikszo chopstwa na wyspie, znajdowali si wolni posiadacze, tzw. freeholders. Byli oni faktycznymi wacicielami swojej ziemi, za ktr

mier Wata Tylera w 1381 r. wediug kroniki Froissarta pacili niewielk rent. Wolni posiadacze mieli prawo bra udzia w wyborach do Parlamentu, ich posiadoci korzystay z opieki sdw krlewskich. W XV w. na wsi angielskiej w szybkim tempie dokonywa si proces rozwarstwienia chopstwa i ksztatowania si wiejskiego pproletariatu. Bogaci chopi, tzw. yeomen, wykupywali ziemi zuboaych chopw, najzamoniejsi przechodzili nawet w szeregi szlachty. Rolnictwo angielskie zaczo nabiera coraz wicej charakteru towarowego. Najbardziej osawionym sposobem wykorzystywania sytuacji rynkowej w rolnictwie angielskim by system tzw. ogradzania (enclosures). Polegao ono na wydzieleniu gospodarstwa z szachownicy gruntw wiejskich drog wymiany, wykupu i scalania gruntw. Poniewa jednak wszyscy mieszkacy mieli prawo do wsplnych uytkw, a wydzielajce si gospodarstwo chciao mie swoj cz tylko dla siebie, zabierano ze wsplnoty gminnej cz uytkw. Jeeli grodzenie przeprowadza lord, niewiele wsplnych uytkw pozostawao dla caej gromady i ta strona ogradzania staa si najbardziej krzywdzc dla chopw konsekwencj przechodzenia przez wasno feudaln od gospodarki rolnej do hodowlanej. Obok wielkiej wasnoci rwnie i wasno rednia ju wyranie w XV w. rozwijaa hodowl, ratujc si przed trudnociami gospodarczymi. Hodowla stawaa si bardziej dochodowa od rolnictwa, a ponadto wymagaa mniej siy roboczej, co miao istotne znaczenie w owym okresie. Kurczenie si rolnictwa i osadnictwa wiejskiego w Anglii w XV w. byo nie tylko przejawem kryzysu gospodarczego, ale dowodem rozsadzania gospodarki feudalnej przez nowe, bardziej postpowe zjawiska ekonomiczno-spoeczne, prowadzce do wczesnokapitalistycznych stosunkw produkcyjnych. Tak wic feudalny sposb produkcji zacz przeywa si w Anglii w XV w.,

z czym czya si reakcyjna polityka arystokracji feudalnej, ktrej majtki, nie mogc dostosowa si do nowych warunkw, mocno podupady. Swoje dochody staraa si ona zwikszy kosztem scentralizowanej renty, tzn. kosztem podatkw ciganych przez pastwo feudalne. Celem klik fudalnych staa si pod koniec wojny stuletniej i w okresie wojny Biaej i Czerwonej Ry walka o wadz, co umoliwiao grabienie skarbu. Drugim rdem dochodw byy dla arystokracji grabiee, zwaszcza w czasie wojny we Francji. Z kryzysem znacznej czci arystokracji szed w parze wzrost pozycji drobnych i rednich rycerzy, tworzcych tzw. now szlacht. Byli to waciciele ziemscy utrzymujcy si w wikszym stopniu z wyzysku siy najemnej ni chopw poddanych. W skad szlachty weszli te bogaci mieszczanie nabywajcy ziemi oraz naj zamoniejsi chopi. Szeregi jej powikszali stale nowi czonkowie pochodzcy z warstw wzbogaconych freeholderw i kupcw, elementw zainteresowanych dokonujcymi si przemianami ekonomicznymi, hodowl i handlem. Ta nowa szlachta, korzystajca z pracy najemnej, przechodzca od uprawy roli do bardziej rentownej hodowli owiec, przyczynia si do powstania na wsi angielskiej przesanek do pniejszego rozwoju stosunkw kapitalistycznych. W XV w. powan jednak jeszcze rol odgrywaa rwnie stara arystokracja feudalna, wielcy waciciele ziemscy, nie umiejcy dostosowa si do nowych warunkw produkcji i hamujcy dalszy rozwj ekonomiczny kraju. O ile bowiem nowa szlachta stosunkowo atwo adaptowaa si do nowych stosunkw, przeksztacajc si stopniowo w tak wan w XVI w, warstw gentry, wielcy feudalowie, nie majcy wasnego inwentarza i korzystajcy z drogiej robocizny chopskiej, nie potrafili przej na prac najemn i trzymali si kurczowo renty odrobkowej. Rozgldajc si gorczkowo za nowymi dochodami, podejmowali prby podnoszenia wiadcze chopskich, a z drugiej strony zabiegali o opanowanie aparatu pastwowego, co powodowao nasilenie walk wewntrznych i wzrost chaosu pod koniec wojny stuletniej oraz w okresie walk Biaej i Czerwonej Ry. Naduycia feudaw, wzrost podatkw, rozgrabienie skarbu i klski we Francji wywoay niezadowolenie w Anglii i doprowadziy w 1450 r. do wybuchu powstania chopskiego w hrabstwie Kent pod wodz Jacka Cade, Podstawow mas powstacw stanowili chopi, do ktrych przyczya si rwnie niewielka cz rycerstwa. Na czele duej grupy powstacw, liczcej 2040 ty. ludzi, ruszy Cade na Londyn w celu wcielenia w ycie programu powstania, opracowanego w formie manifestu. By on skierowany przeciwko wysokim podatkom i karom, naduyciom urzdnikw krlewskich, popenianym przez nich zwaszcza przy ciganiu podatkw, przeciwko wojnie we Francji itp. wrd hase politycznych znalaz si postulat usunicia zych doradcw i zwrcenia krlowi rozgrabionych przez feudaw majtkw. Z hase spoecznych naley wspomnie o daniu zniesienia wprowadzonego po ,,czarnej mierci" ustawodawstwa robotniczego, narzucajcego przymus pracy i niskie warunki pacy.

Pocztkowo powstacy odnieli kilka sukcesw i zadali klsk armii krlewskiej pod Sevenoaks. Po wycofaniu si si krlewskich powstacy ruszyli na Londyn, ktry pod naciskiem biedoty miejskiej otworzy im swoje podwoje. Wydane przez Jacka Cade'a specjalne zarzdzenia miay zapobiec grabieom, zapewni utrzymanie dyscypliny w szeregach powstaczych. Przed sdem postawiono kilku znienawidzonych doradcw krlewskich, ktrych udao si schwyta w stolicy. Podobnie jak i w czasie powstania Wata Tylera porozumienie powstacw z londyskim patrycjatem trwao krtko. Pod naciskiem przewaajcych si powstanie upado, a zastosowane na du skal okrutne represje miay odstraszy chopw na przyszo od podobnych wystpie. MIASTA I HANDEL W drugiej poowie XIV w. ludno Anglii wynosia ok. 2 min, z czego ok. 8% to mieszkacy miast. Do najwikszych orodkw miejskich naleay: Londyn (ok. 35 ty. mieszkacw), York (11 ty.), Bristol (10 ty.), Coventry i Plymouth (po 7 ty.), Norwich (6 ty.) i inne. Byy to wic jak na owe czasy znaczne orodki miejskie, a Londyn zalicza si do naj ludniejszych wwczas miast w Europie. Najwiksze i najwaniejsze miasta angielskie w coraz powaniejszym stopniu opieray swoje znaczenie na handlu zagranicznym i warto ten problem w kilku sowach poruszy z tego punktu widzenia. Na poudniu Anglii do szczeglnie duego znaczenia doszed Southampton, zwizany gwnie z handlem z Francj, z importem wina gaskoskiego. Southampton byt gwnym portem wywozowym dla Hampshire oraz pobliskich ziem znanych z produkcji weny, skupionych wok Salisbury i Winchester, a nawet dalszych okolic Devonu i Kornwalii. Salisbury i Winchester stanowiy wane orodki rejonw wytwarzajcych tekstylia i produkujcych wen, miejsca synnych jarmarkw. Powszechnie znane byy jarmarki St. Giles w Winchesterze, gdzie rwnie znajdowaa si mennica krlewska. Znaczenie Southampton podnosia jeszcze jego rola jako portu wojennego, przez ktry wysyane byy angielskie wojska do Francji. Przede wszystkim by to jednak gwny port, obok Londynu, w handlu Anglii z Europ zachodni i wany orodek budownictwa okrtowego. Niezmiernie wanym dla Southampton rynkiem bya Gaskonia, skd gwnie przywoono wino i dokd eksportowano skr oraz wen. W handlu tym du rol odgrywali Wosi zabierajcy na swoich statkach wen z Southampton. Pod koniec XIV w. w wywozie z Southampton waniejsze znaczenie od weny uzyskao sukno, wysyane zwaszcza do Francji pnocnej oraz Gaskonii, gwnie za porednictwem kupcw angielskich. Obok nich zawijali tam czsto kupcy francuscy, portugalscy i hiszpascy, przywocy do Anglii towary i surowce krajw Lewantu i Morza rdziemnego, drogie tkaniny, owoce poudniowe, korzenie, wino, barwniki do produkcji sukna oraz rne inne towary luksusowe, zabierajcy w zamian sukno, wen, skry, ow, cyn. Z Flandrii otrzymywa Southampton obok wyrobw tekstylnych i

ryb gwnie produkty rolnicze i lene (m. in. zboe, chmiel, cebul, wino i in.). W XV w. wraz z niepowodzeniami Anglii w wojnie stuletniej i politycznymi trudnociami zmalao znaczenie tego portu w handlu francuskim. Southampton odgrywa te powan rol w handlu wewntrznym Anglii poudniowej. Tutaj przyjeday statki z hrabstw Suffolk, Norfolk, Sussex i Kent, przywoc ledzie, sztokfisze, pszenic, sd, elazo itd., a zabierajc produkty francuskie, rdziemnomorskie i lewantyskie. Z Southampton utrzymyway bliskie kontakty handlowe liczne porty pooonego rwnie na poudniu hrabstwa Dorset (Poole, Wareham, Weymouth, Easton, Lyme Regis i in.). Z hrabstwa tego wywoono nawet do Niderlandw i innych krajw europejskich najlepszy w Anglii len i konopie, liny okrtowe, marmur i kamie budowlany. rdem zamonoci portowych miast Dorsetu byo te korsarstwo oraz przemyt weny i sukna do Normandii. Oywione kontakty handlowe utrzymywa Southampton take z portami poudniowo-zachodniej Anglii, Devonu i Kornwalii, ktrych statki rwnie bray udzia w imporcie wina z Bordeaux, a ponadto w wywozie swych wasnych produktw, zwaszcza ryb i kamienia. Korsarstwo i rybowstwo stanowiy obok handlu morskiego gwne rdo dochodw tych ubogich poudniowozachodnich hrabstw w Anglii. Obok solonych i suszonych ryb Devon i Kornwalia wywoziy do Southampton i Gaskonii rwnie cyn, ow, srebro, a Devon ponadto szerokie sukno. Warto doda, e zapotrzebowanie na cyn kornwalijsk istniao nie tylko w samej Anglii, ale i w wielu krajach rdziemnomorskich oraz we Flandrii. W Anglii zachodniej od dawna najwaniejszym orodkiem handlowym i portowym by Bristol. Pocztkowo rola jego zwizana bya z handlem z Irlandi, skd sprowadzano ledzie, ososie, dorsze, skry, konie, len, ptno, konopie. Z Bristolu wysyano do Irlandii gwnie sl, elazo, wino i sukno. Stopniowo Bristol zacz odgrywa wiksz rol w handlu z Bretani i Gaskoni, stajc si pod koniec XIII w. gwnym centrum w handlu winem gaskoskim. Z waniejszych innych portw zachodniej Anglii naley wymieni znany rwnie ze swoich jarmarkw Gloucester, orodek handlu elazem, wglem, wen i skrami, produkujcy wyroby elazne i bro dla armii i floty angielskiej. Gloucester nie dorwnywa jednak Bristolowi, ktry w poowie XIV w. by w tej czci Anglii nie tylko wanym portem, ale i orodkiem rzemielniczym, zwaszcza tekstylnym. Wywz weny z Bristolu by stosunkowo may w porwnaniu z Londynem, Southampton, Bostonem czy Huli, ale za to udzia w nim kupcw angielskich wikszy ni w Londynie czy Southampton. W XV w. sta si Bristol centralnym orodkiem handlowym dla caej Anglii zachodniej, a ponadto jednym z najwaniejszych portw angielskich. Rozwin rybowstwo i handel rybami rwnie i na Islandi, dajc pod koniec XV w. impuls do wypraw angielskich na Atlantyk i do Ameryki. Rwnie w handlu z Pwyspem Iberyjskim oraz Gaskoni kupcy Bristolu odgrywali powan rol. Wywozili tam gwnie sukno i skry, przywozili za wino, sl, aun i barwniki.

Liczne i dobrze usytuowane porty Anglii wschodniej od dawna rozwijay handel z Europ pnocn, z basenem Morza Pnocnego i Batyku. Najbardziej na pnocy we wschodniej Anglii dominowa najwaniejszy port wglowy kraju Newcastle. Obok wgla wywoono stamtd zwaszcza do pn. Niemiec, na Batyk i do Niderlandw ow, sl, wen, skrki i sukno. Import obejmowa gwnie towary okrtowe. Na pnocnym wschodzie donios rol w handlu z krajami Morza Pnocnego i Batyku odgrywa Huli, najwaniejszy port wielkiego hrabstwa Yorku. Stopniowo stal si on spadkobierc dawnej wietnoci najwaniejszego orodka handlowego tej czci Anglii Yorku. Bezporedni przyczyn upadku znaczenia handlowego Yorku by wzrost tonau statkw, dla ktrych coraz mniej bezpieczna, a stopniowo cakiem niemoliwa staa si egluga w gr dosy pytkiej rzeki Ouse, czcej York z morzem. Degradacja Yorku jako portu sza w parze z awansem Huli, ktry potrafi .z szansy tej skorzysta. Huli wywozi zwaszcza sukno, ow i skrki, importowa za m. in. wszystkie podstawowe batyckie towary okrtowe (drewno, len, konopie, liny okrtowe, smo i in.), utrzymywa ywe kontakty z Niderlandami 1 portami pnocnoniemieckimi. Mniejsze od Huli znaczenie mia Boston, wany dawniej port wywozowy angielskiej weny. Z Bostonu eksportowano te sukno do Niderlandw i NorWegii, ywno do Szkocji i Niderlandw, przywoono za wielk rozmaito towarw: maszty i wiosa z Norwegii, len, smol i szko z Niemiec, wino z Francji i Hiszpanii, sl ze Szkocji, towary kolonialne, mydo, ryby, smo, Tekstylia i wyroby elazne z Niderlandw. King's Lynn by wanym portem zboowym Anglii i posiada bogate zaplecze rolnicze. Przez Lynn szto angielskie zboe do innych miast angielskich, jak rwnie do Hiszpanii i Portugalii. Z portu tego wywoono te sukno. Import Lynn przypomina przywz Bostonu. Obroty handlowe wszystkich angielskich portw razem wzitych stanowiy zaledwie cz w stosunku do rozmiarw obrotw Londynu, ktry od dawna zajmowa najwaniejsz pozycj w yciu gospodarczym Anglii, uzyskujc przytaczajc przewag nad innymi miastami angielskimi, zawarowan stopniowo rnymi przywilejami monopolistycznymi (por. niej). Londyn dysponowa najwiksz flot, jego bogate mieszczastwo posiadao absolutn przewag w organizacjach handlowych (np. w kompanii Kupcw Ryzykantw). Na przeomie XV i XVI w. przez Londyn wywoono ok. 60% caego angielskiego eksportu sukna, 69% weny i przewaga ta rosa coraz bardziej w XVI w., zwaszcza od czasu, gdy wielkie odkrycia geograficzne uczyniy z Londynu jeden z najwaniejszych portw w handlu wiatowym. Na tym tle wyrastao bogactwo i znaczenie kupiectwa londyskiego, ktre w XVI w. stanie si gwnym rzecznikiem ekspansji Anglii. A do koca redniowiecza angielski handel zagraniczny znajdowa si w znacznym stopniu w obcych rkach, a powan w nim rol odgrywali zwaszcza kupcy nalecy do niemieckiej Hanzy oraz kupcy woscy i flamandzcy. Wasne

powaniejsze dowiadczenia w zakresie handlu zagranicznego czyy si z dwiema najwaniejszymi w Anglii redniowiecznej organizacjami: Kompani Skadow (Company of Merchants of the Stpi) i kompani Kupcw Ryzykantw (Merchants Adventurers). Pierwsza z nich wizaa si od koca XIII w. z dziejami angielskiego miejsca skadu na wen na kontynencie (Dordrecht, Antwerpia, Brugia, Middelburg, a od 1363 r. ostatecznie w Calais). W XV w. znaczenie Kompanii Skadowej zaczo podupada nie tylko ze wzgldu na wydarzenia polityczne w stosunkach angielsko-francuskich, ale i stopniowy spadek wywozu weny na rzecz sukna i zwikszania si w zwizku z tym roli Kupcw Ryzykantw. Utworzyli oni ju w XIV w. lokalne gildie w celu lepszego zorganizowania wywozu sukna angielskiego, a w 1407 r. zaoyli w Londynie oglnokrajow kompani z wyran w niej przewag bogatego kupiectwa stolicy Anglii. Kontynentalna siedziba i skad kompanii Kupcw Ryzykantw znajdoway si w Burgii, od poowy XV w. w Antwerpii, a pod koniec XV w. w Calais. W 1496 r. Antwerpia ponownie staa si dla Kupcw Ryzykantw gwnym oparciem przy wywozie sukna na kontynent. SUKIENNICTWO ANGIELSKIE W XIV l XV WIEKU Ogromnie doniose znaczenie w gospodarczo-spoecznych dziejach Anglii miao zagadnienie produkcji weny i sukna. Bez przesady mona powiedzie, e problem ten lea u podstaw ewolucji wewntrznej Anglii pod koniec redniowiecza i na pocztku czasw nowoytnych, wywiera zasadniczy wpyw na ksztatowanie si stosunkw na wsi i w miecie, a pniej, zwaszcza od XVI w., na wzrost znaczenia Anglii w handlu midzynarodowym. Jest co symbolicznego w fakcie, e do dzisiaj Lord Kanclerz, przewodniczcy Izby Lordw, zasiada na worku z wen w czasie obrad Izby Wyszej Parlamentu angielskiego. Przez dugie wieki produkcja weny i sukna stanowia gwn ga angielskiego rzemiosa i przemysu, a wywz tych artykuw zasadnicz podstaw handlu zagranicznego Anglii. Z punktu widzenia angielskiej wytwrczoci przemysowej wane znaczenie w XIV i XV w. mia rozwj hodowli owiec. Ju od XII w. angielskie opactwa i klasztory, posiadajce ogromne obszary pastwisk, dostarczay nabywcom flandryjskim i woskim znacznych iloci weny, stanowicej w istocie baz surowcow produkcji luksusowego sukna flamandzkiego, brabanckiego i florenckiego. Obok klasztorw rwnie i wielcy feudaowie wieccy oraz chopi prowadzili hodowl owiec, sprzyjajc tak wczesnemu rozwojowi sukiennictwa angielskiego. Wywz weny wzrs od czasw Edwarda III i sta si nastpnie monopolem angielskiej Kompanii Skadowej, skupiajcej ograniczon liczb bogatych kupcw, przede wszystkim londyskich. Jeszcze w poowie XIV w. sukiennictwo angielskie miao charakter miejski i rozwijao si przede wszystkim w trzech okrgach. Pierwszy i najwaniejszy cign si od Southampton i Winchester poprzez Salisbury do Bristolu i Gloucester, dajc okoo 56% sukna przeznaczonego na sprzeda. Drugi co do

wanoci okrg mia swe centrum handlowe w Londynie i obejmowa hrabstwa: Kent, Surrey i Essex. Trzeci, najsabiej rozwinity, to przede wszystkim Lincoln i York. U schyku XIV w. angielska wytwrczo sukiennicza wykazywaa ogromny rozwj, co wizao si zarwno z uzyskaniem przez Anglikw dostpu do rynkw batyckich (w Gdasku powstaa w 1391 r. angielska faktoria handlowa), jak i osabieniem wytwrczoci flamandzkiej. Pod koniec XIV w. zaszy wane zmiany w zakresie organizacji sukiennictwa angielskiego. Do najwaniejszych orodkw jego produkcji nale: Salisbury, Bristol, York i Coventry, a ponadto coraz powaniejszego znaczenia nabiera produkcja sukna na wsi, przede wszystkim w zachodniej Anglii, gdzie jego producenci korzystali z bogatych zasobw weny, siy wodnej i posiadali odpowiednie warunki do falowania tkanin. Prawie wszystkie wsie zajmoway si tu przdzeniem i tkactwem, a niektre z nich stay si powanymi orodkami produkcji sukna. Mimo prb ze strony cechw ograniczenia sukiennictwa wiejskiego i stosowanych przez wiele miast brutalnych metod sukiennictwo wiejskie nadal rozwijao si w XV w., nie skrpowane w tym stopniu, co miejskie, licznymi ograniczeniami cechowymi. Napyw wykwalifikowanych tkaczy miejskich na wie stanowi istotny bodziec dla rozwoju tej formy sukiennictwa. Jednoczenie ze wzrostem Londynu, Bristolu czy Southampton i niektrych innych orodkw sukienniczych, miejskich i wiejskich, wiele innych miast, stanowicych dawniej wane orodki przemysu sukienniczego, podupado w XV w. Przyczynia si do tego w znacznej mierze konkurencja rzemiosa wiejskiego, odpyw biedoty do nowych centrw produkcji, w mniejszym stopniu opanowanych przez cechy, faworyzujce mistrzw i utrudniajce czeladnikom awans. Mimo i przewaga mistrzw w cechach bya absolutna i po ich strome stay wadze miejskie, czynnikiem sprzyjajcym czeladnikom w ich walce by tak wyranie odczuwany w Anglii w drugiej poowie XV w. brak rk do pracy oraz dua solidarno czeladnikw. Zamknicie lub utrudnienie drogi do mistrzostwa sprawio, e angielscy czeladnicy stali si odrbn grup spoeczn, mniej zwizan z domem mistrza. Powoli do tego samego poziomu zepchnici zostali ubosi mistrzowie, zwaszcza tkacze, ktrzy uzaleniali si od przedsibiorcw, rekrutujcych si sposrod kupcw lub zamoniejszych producentw. Coraz wiksz rol w produkcji sukna zaczli odgrywa kupcy-nakadcy. W angielskim sukiennictwie oraz w mniejszym stopniu w innych dziedzinach produkcji zaczy wytwarza si elementy manufaktury. Pojawiy si pewne formy nakadu, w sukiennictwie angielskim XIV i XV w. wystpiy elementy stosunkw wczesnokapitalistycznych. W okresie tym wyonia si zwaszcza w zachodniej Anglii grupa sukiennikw, produkujcych znaczniejsze iloci tekstyliw i zatrudniajcych si najemn w drobnej manufakturze rozproszonej. Kupcynakadcy rozdawali chaupnikom wiejskim na kredyt surowiec, a producenci zobowizywali si sprzedawa im gotowe produkty lub pfabrykaty po niskiej

cenie. Wzmagajca si wytwrczo sukiennicza wizaa si cile z rozwojem wywozu sukna. Obok samych Anglikw duy by w nim udzia kupcw obcych, zwaszcza nalecych do niemieckiej Hanzy, ktra od XIV w. uzyskaa na wyspie sporo przywilejw handlowych i sprzedawaa sukno angielskie na rozlegym obszarze rejonu Morza Batyckiego i Pnocnego. Obok hanzeatw powany by udzia kupcw flamandzkich oraz woskich, posiadajcych przywilej omijania angielskiego skadu w Calais i bezporedniego zaadowywania towaru w Southampton, skd szed on nastpnie na Morze rdziemne. Szczeglnie wane znaczenie w rozwoju angielskiego handlu zagranicznego od pocztku XV w., zwaszcza w zakresie wywozu sukna do Holandii, Brabancji i Flandrii, odegraa wspomniana ju angielska kompania kupiecka Kupcw Ryzykantw (Merchants Adventurers), elitarna organizacja handlowa, do ktrej dostp potrafili zastrzec sobie jedynie czonkowie gildii kupcw bawatnych i kupcw sukiennikw, a ponadto pewna liczba synw szlacheckich. Porwnanie danych liczbowych odnoszcych si do wywozu weny i sukna z Anglii w XIVXV w. najlepiej ukazuje tendencje zachodzce w angielskim przemyle tekstylnym. O ile dawniej gwnym artykuem wywozu bya wena, pod koniec redniowiecza sukno zdecydowanie zajmuje jej miejsce w eksporcie angielskim. W poowie XIV w. Anglia wywozia rocznie ok. 32 ty. workw weny i ok. 5 ty. sztuk sukna. W poowie XV w. wywz weny spad do ok. 9 ty. workw, eksport sukna za wzrs do ok. 50 ty. sztuk rocznie. Dla poowy XVI w. odpowiednie dane wynosiy: 5 ty. workw weny i 122 ty. sztuk sukna, Przyjmujc, e warto jednego worka weny rwnaa si dwom sztukom sukna, mona przyj, e w poowie XIV w. sukno stanowio tylko 8%, a wena 92% wartoci wywozu obu tych produktw. Pod koniec pierwszej poowy XVI w. proporcje dokadnie si odwrciy: 92% tego eksportu stanowio sukno, a 8% wena. W poowie XVI w. sukno i wyroby weniane stanowiy ponad 80% caoci eksportu angielskiego.

TENDENCJE OLIGARCHICZNE W MIASTACH W XIV I XV WIEKU

Podobnie jak i w innych krajach wystpiy w Anglii w rozwoju cechw i gildii redniowiecznych tendencje oligarchiczne. Wyonienie si zorganizowanych interesw kupieckich w miastach przybierao zwykle dwie rwnolegle rozwijajce si formy. Najpierw wyodrbniaa si wyspecjalizowana warstwa kupiecka, rekrutujca si w Anglii czsto spord zamoniejszych rzemielnikw. Odrywaa si ona od produkcji i tworzya organizacje handlowe, ktre z kolei zaczy monopolizowa jak dziedzin handlu hurtowego. Nastpnie te nowe organizacje handlowe szybko zdobyway dominacj nad wadzami miej-

skimi i wykorzystyway swe znaczenie do rozszerzenia wasnych przywilejw i podporzdkowania sobie rzemiosa. Od XIV w. wystpia w Anglii dosy wyranie tendencja do opanowania organizacji cechowych przez najbogatszych ich czonkw, z drugiej za strony mia miejsce proces uzaleniania si mistrzw uboszych od zamoniejszych, a take cechw sabszych od silniejszych, zwaszcza gdy dziaay one w tej samej dziedzinie produkcji. W tytn wypadku elementy silniejsze przejmoway funkcje handlowe, rezygnujc niejednokrotnie z pracy warsztatowej. W innych wypadkach czynnikiem opanowujcym produkcj stawali si kupcy-nakadcy jako dostawcy surowca i sprzedawcy gotowych wyrobw. Cechy angielskie, silnie pocztkowo zwalczane przez kupiectwo stojce na czele samorzdu miejskiego, niezdolne byy do jednolitej wsplnej akcji i w wyniku walki z patrycjatem miejskim zostay uzalenione od wadz miejskich. Proces zdobywania w XIV w. przywilejw gospodarczych i politycznych przez bogaty patrycjat przybiera w Anglii rne formy. W niektrych wypadkach gildia kupiecka, do ktrej pierwotnie moga nalee wikszo mieszkacw z rzemielnikami wcznie, stawaa si coraz bardziej organizacj ekskluzywn i zamknit, dc do pozbawienia rzemielnikw przywileju prowadzenia handlu hurtowego. Interesujcy jest przykad Coventry, gdzie gildia kupiecka po wykluczeniu rzemielnikw opanowaa rzdy w miecie. Grupa rzdzca Coventry w XV w. skadaa si z kupcw btawatnych i kupcw sukiennikw, ktrzy wykorzystujc sw wadz podporzdkowali sobie rzemielnikw trudnicych si wykaczaniem sukna. Byo to zreszt w XV w. zjawisko dosy w Anglii powszechne; czonkowie monego niegdy cechu tkackiego ulegli pauperyzacji, popadajc w coraz wiksz zaleno od kupcw sukiennych. Pozycja tkaczy i innych rzemielnikw sukiennych stawaa si coraz sabsza, zwaszcza w okresie szybkiego wzrostu znaczenia kupiectwa angielskiego w zwizku z rozwojem handlu zagranicznego. Zjawisko powysze miao szczeglnie wane znaczenie dla uksztatowania si struktury spoecznej mieszczastwa angielskiego. W angielskich miastach XIV w. rozwiny si zarwno organizacje zrzeszajce og kupcw, jak i zwizki kupieckie bardziej wyspecjalizowane. W Londynie uzyskaa w XIV w. przywileje korporacyjne pierwsza ze synnych kompanii branowych, tzw. Livery Companies (m. in. kupcy blawatni, korzenni, sukienni, skrzani, krawieccy, galanteryjni, rybni, solni, zotnicy i in.), stanowicych domen wpyww bogatego kupiectwa po podporzdkowaniu sobie przez nie rzemielnikw. Dominujca w 12 londyskich Livery Companies oligarchia miejska, zoona przede wszystkim z tej czci kupiectwa, ktra zdobya sobie monopol w handlu hurtowym, wywieraa coraz powaniejszy wpyw nie tylko na handel, ale i na wadz polityczn w miastach, zajmujc w nich wszystkie najwaniejsze stanowiska i funkcje. Ju na pocztku XIV w. funkcje oglnego zgromadzenia obywateli miejskich zagarny sobie instytucje o charakterze elitarnym i arystokratycznym. Pod

koniec XIV w. og mieszczan zosta ju cakowicie pozbawiony prawa gosowania w wyborach miejskich. Mieszkacy wielu miast angielskich wnosili w cigu XIV w. do krla skargi na elitarny sposb wybierania wadz miejskich i na rzdy nielicznej oligarchii kupieckiej. Np. mieszkacy Winchesteru skaryli si na ucisk narzucony im przez nieliczn grup czoowych obywateli, ubosi mieszczanie Newcastle na przemoc gildii kupieckich, a mieszkacy Yorku na opanowanie zarzdu miasta przez gildi kupcw btawatnych. W Londynie starszyzna miejska rekrutowaa si jedynie spord naj zamoni ej szych mieszczan posiadajcych powany majtek wartoci ponad l ty. funtw szterlingw. Z biegem czasu mianowa ich doywotnio burmistrz (LordMayor), ktry sam by wybierany przez ustpujcego burmistrza i rajcw. W ten sposb ju od XIV w. dokonywaa si w miastach angielskich koncentracja wadzy politycznej w rkach oligarchii kupieckiej. Krg arystokracji kupieckiej" nie by zamknity i powiksza si o te przedsibiorcze i bogate jednostki, ktre miay dosy pienidzy, by si do niego wkupi. Zwaszcza od XV w. na porzdku dziennym by napyw do szeregw oligarchii kupieckiej miast angielskich nowych czonkw spord bogatszych majstrw rzemielniczych i synw szlacheckich. Kierunek ewolucji byt zreszt dwustronny. Dosy czsto, zwaszcza w XVI w., bogaci kupcy angielscy kupowali posiadoci ziemskie i zbliali si do redniej szlachty.

SCHYEK WOJNY STULETNIEJ

Nasilenie trudnoci politycznych i konfliktw spoecznych, jakie przechodzia Anglia pod koniec XIV w., zbiego si z jej niepowodzeniami w wojnie stuletniej. Nieudolne rzdy Ryszarda II, zdetronizowanego w 1399 r. na rzecz pierwszego z Lancastrw (boczna linia Plantagenetw), Henryka IV (1399 1413), osabiy jeszcze bardziej znaczenie wadzy krlewskiej i wyzwoliy siy anarchiczne w kraju. Nie poprawi stosunkw w Anglii Henryk IV, wnuk Edwarda III i brat Ryszarda II, ktry starajc si zjedna sobie poparcie kocioa wyda ostre przepisy przeciwko lollardom. Statut z 1401 r. przewidywa kar mierci dla heretykw. Sabe rzdy Ryszarda II i Henryka IV sprzyjay wzrostowi znaczenia Parlamentu, ktry w 1386 r. owiadczy Ryszardowi II, e krl nie przestrzegajcy praw moe by usunity z tronu. Detronizacje Edwarda II w 1327 r. oraz Ryszarda II w 1399 r. byy niewtpliwie dowodem wzrostu siy i pozycji Parlamentu. Warto doda, e zwaszcza w zakresie spraw skarbowych umacniay si uprawnienia Parlamentu w zwizku z trudnociami, jakie przeywaa Anglia w wojnie stuletniej. Edward III zobowiza si jeszcze w 1340 r., e bez zgody Parlamentu nie bdzie nakada nowych podatkw, a Henryk IV musia w 1407

r. uzna zasad, e wszelkie projekty ustaw skarbowych musz by najpierw wniesione do Izby Gmin i dopiero po uzyskaniu zgody Parlamentu mog by przedstawione krlowi przez speakera, czyli marszaka Izby Gmin. W okresie tym Parlament zacz dy rwnie do uzyskania kontroli nad wydatkami pastwowymi i w tym zakresie powikszy swoje uprawnienia, potrzebujcy bowiem pienidzy na wojn krlowie angielscy musieli w coraz wikszym stopniu liczy si z jego stanowiskiem. Rozpoczcie nowego, bardziej dla Anglii pomylnego okresu wojny stuletniej wie si z panowaniem syna i nastpcy Henryka IV, jednego z najwietniejszych angielskich dowdcw w tej wojnie, Henryka V (1413 1422). Podjcie wojny wypywao nie tylko z przestanek militarnych i politycznych, ale i z chci odwrcenia uwagi spoeczestwa angielskiego od trudnoci wewntrznych, otwarcia przed baronami perspektywy poprawienia ich sytuacji, pooenia kresu anarchii i podniesienia autorytetu wadzy krlewskiej. Okazja do wznowienia dziaa wojennych bya dla Anglii tym bardziej pomylna, e Francja przeywaa na przeomie XIV i XV w. trudny okres anarchii feudalnej. Po panowaniu sabego i chorego umysowo krla Karola VI rozpoczy si we Francji rujnujce kraj walki pomidzy dwoma stronnictwami, ksitami burgundzkimi i orleaskimi. Ci ostatni byli popierani przez swych krewnych, hrabiw Armagnac, od ktrych nazwiska obz przeciwnikw Burgundw nazwano Armaniakami. Korzystajc z cikiej sytuacji wewntrznej Francji oraz majc poparcie Burgundii, Anglicy wyldowali w Normandii i 25 padziernika 1415 r. Stoczyli z siedmiokrotnie silniejsz armi francusk bitw pod Azincourt. Bitwa zakoczya si cakowitym pogromem Francuzw, rozbitych przez lepiej zorganizowan i sprawniej dowodzon przez Henryka V armi angielsk. Klska pod Azincourt cakowicie zdezorganizowaa francuski system obronny i pozwolia Anglikom na stosunkowo atwe zajcie Normandii, a nastpnie Francji pnocnej. Szczytem powodze angielskich by ukad zawarty w 1420 r. pomidzy Henrykiem V a Karolem VI, z ktrego crk krl angielski si oeni. Na mocy tego ukadu znajdujcy si pod wpywami Burgundw Karol VI odda cae pastwo najedcom, pozbawiajc swego syna dziedzictwa francuskiego. Henryk V mia zosta za ycia Karola VI regentem Francji, a po jego mierci krlem francuskim. Dziki temu traktatowi Henryk V bez trudu zaj Pary, a zwoane tam Stany Generalne uznay jego prawa do tronu francuskiego. W 1422 r. umarli obaj krlowie walczcych ze sob pastw, a wojna toczya si dalej w sposb coraz mniej korzystny dla Anglii. Wobec maoletnoci syna Henryka V, Henryka VI (14221461), regencj obj ks, Bedford, we Francji za walk kontynuowa Karol VII. Caa pnocna Francja a do rzeki Loary znajdowaa si w rkach angielskich, na poudniu opr organizowa nowy krl francuski. Walki rozpoczy si na nowo w 1428 r. od ataku Anglikw na Orlean, stanowicy klucz do poudniowej Francji. Oblenie Orleanu stao si punktem zwrotnym w wojnie stuletniej i poczt-

kiem niepowodze Anglikw w tej kocowej ju fazie zmaga. Zryw patriotyczny ludu francuskiego, upostaciowany w osobie Joanny d'Arc, pobudzi wszystkie warstwy spoeczne we Francji do energiczniejszej walki z najedc. Pod naciskiem swoich miast ksi burgundzki zosta zmuszony do zerwania z Anglikami i poparcia Karola VII. W tej sytuacji Anglicy, wyczerpani dug wojn i osabieni trudnociami wewntrznymi, wycofali si cakowicie z Francji, zatrzymujc tylko dla siebie port Calais. WOJNA BIAEJ I CZERWONEJ RY (14551485) Po ostatecznej klsce w wojnie stuletniej i utracie dawnych rozlegych posiadoci we Francji Anglia pogrya si na 30 lat w wojnie domowej, prowadzonej pomidzy wielkimi feudalami i ich zwolennikami popierajcymi dwie skcone ze sob gazie Plantagentw: Yorkw i Lancastrw. Od herbw przywdcw zwalczajcych si stronnictw walki te nazwano wojn Biaej (York) i Czerwonej (Lancaster) Ry. Nieudolne rzdy Henryka VI Lancastra zwizane z klsk Anglii w wojnie stuletniej, kryzysem wewntrznym, nasileniem anarchii i walki klasowej sprawiy, e due nadzieje wizano ze zmian dynastii i wstpieniem na tron domu York. Po wczeniejszych drobniejszych utarczkach faktycznie do pierwszej bitwy midzy zwolennikami Lancastrw i Yorkw doszo w 1455 r. Po stronie Yorkw stana cz wielkich feudaw bardziej rozwinitej pod wzgldem ekonomicznym Anglii poudniowej oraz wikszo nowej szlachty i mieszczastwa, dcych do wprowadzenia silniejszej wadzy krlewskiej. Po strome Lancastrw opowiedziaa si wikszo wielkich feudaw, przede wszystkim z pnocnej Anglii, przyzwyczajonych do duej samodzielnoci politycznej i dysponujcych powanymi siami zbrojnymi. Wojna Dwch R bya w istocie walk wielkich rodw feudalnej Anglii o wpywy w krlestwie. Dla wielu feudaw wojna ta bya pretekstem do rozboju i umocnienia samodzielnoci politycznej, Naley pamita, e po zakoczeniu wojny stuletniej w 1453 r. powrciy do Anglii liczne zdemoralizowane oddziay wojskowe angielskich feudaw, a dalej pozbawieni zajcia onierze zacini. Std te wojna Biaej i Czerwonej Ry staa si okresem wielkiej samowoli i bezprawia, okruciestwa i rozboju. Chocia z jej powodu cierpia cay kraj, odbia si ona szczeglnie dotkliwie na losach angielskich rodw feudalnych, na angielskiej arystokracji. W wyniku 30-letnich zmaga ulega ona w duym stopniu wytrzebieniu, robic miejsce dla awansu redniego ziemiastwa, tzw. gentry, stanowicego w XVI w. jeden z filarw rzdw Indorw, odradzajcych poprzez zastosowanie absolutyzmu siln wadz Korony. Warto wspomnie, e ju w XV w. zosta uczyniony przez dwr istotny krok w kierunku materialnego wzmocnienia wadzy krlewskiej. W Anglii odbywa si od przeomu XII i XIII w. proces podziau domeny krlewskiej pomidzy baronw, ktrzy doprowadzili do tego, e okoo poowy XV w. niemal poowa

gruntw caego krlestwa znajdowaa si w rkach szlachty. Dopiero pod koniec XV w. obszar posiadoci krlewskich powanie wzrs dziki konfiskatom majtkw feudaw zbuntowanych w okresie wojny Dwch R. Nie Korona jednak, lecz koci by wwczas najwikszym posiadaczem ziemi w Anglii. W poowie XV w. posiada prawie poow gruntw, a pod koniec tego wieku w rkach dostojnikw kocioa znajdowaa si jedna trzecia ziemi. Nie sposb jest przedstawi tu bardziej szczegowo zmiennych kolei wojny Dwch R, w ktrej szala zwycistwa przechylaa si raz na jedn, to znowu na drug stron. Po wielu krwawych starciach do Londynu wkroczy Edward z rodziny Yorkw i zosta ogoszony krlem jako Edward IV (14611483). Wstpienie jego na tron nie przerwao walk, penych okrutnych mordw i represji na Lancastrach. Zatarg pomidzy nowym krlem a jego gwnym stronnikiem hr. Warwickiem otworzy przed Lancastrami mono powrotu na tron. Nie potrafili oni jednak z tej okazji skorzysta, pozwalajc Edwardowi IV na rozprawienie si z Warwickiem. Zwyciski Eward IV kaza wwczas zamordowa trzymanego w wizieniu Henryka VI Lancastra i jego syna. Pozycj Edwarda IV umacniay powane dochody czerpane ze skonfiskowanej przeciwnikom politycznym ziemi oraz z przyznanego mu przez Parlament doywotniego prawa cigania opat celnych. W miar moliwoci krl obchodzi si jednak bez Parlamentu, szczeglnie w sprawach finansowych. Opiera si w duym stopniu na mieszczastwie, ktre chtnie wspierao go finansowo, widzc w silnej wadzy krlewskiej gwarancj przed powrotem anarchii feudalnej. Z drugiej strony krl popiera rozwj miast i handlu. Po mierci Edwarda IV tron przeszed na jego maoletniego syna, Edwarda V (1483), w ktrego imieniu wadz peni jego stryj Ryszard York. Korzystajc z okazji sign on po tron, zamykajc Edwarda V wraz z jego modszym bratem w zamku Tower, gdzie obaj chopcy mieli na rozkaz stryja zosta uduszeni, Rzdy Ryszarda III (14831485) wywoay nowe zamieszki, baronowie wysunli na tron krlewski jako swego kandydata spokrewnionego z Lancastrami Henryka Tudora. Rozstrzygajca o dalszych losach Anglii bitwa zostaa stoczona midzy Ryszardom III Yorkiem i Henrykiem Tudorem 22 sierpnia 1485 r. pod Bosworth i zakoczya si cakowit klsk okrutnego, lecz nie pozbawionego zdolnoci politycznych Ryszarda III, ktry wwczas poleg. Krlem Anglii zosta Henryk Tudor jako Henryk VII. enic si z crk Edwarda IV Yorka poczy niejako w swej osobie dwie zwanione dotd dynastie, pooy kres dugiemu okresowi wojny domowej i rozpocz wietne rzdy dynastii Tudorw.

KULTURA ANGIELSKA W XIV I XV WIEKU

Wiek XIV mia szczeglnie doniose znaczenie w rozwoju kultury angielskiej. Odegra wan rol w procesie formowania si narodu angielskiego i angielskiej wiadomoci narodowej. Pod koniec XIV w. i na pocztku XV w. uksztatowa si oparty na dialekcie londyskim jzyk oglnoangielski, ktry w cigu poprzednich wiekw wzbogaci swe sownictwo dziki wchoniciu w siebie sownictwa francuskiego i aciskiego za porednictwem zdobywcw normandzkich. W XIV w. angielski sta si Ju powszechnie przyjtym jzykiem potocznym i literackim, zacz wypiera stopniowo z dokumentw urzdowych francuski i acin. Wprawdzie ju w poowie XIII w. pojawiy si dokumenty pisane po angielsku, jednak dopiero w 1362 r. Parlament uchwali ustaw nakazujc prowadzenie rozpraw sdowych i wydawanie wyrokw w jzyku angielskim, z zachowaniem jednak Jeszcze pisemnego spisania wyroku po acinie. W 1363 r. kanclerz otworzy po raz pierwszy sesj parlamentarn po angielsku, a w 1399 r. monarcha pierwszy raz przemwi w Parlamencie w jzyku narodowym. W szkoach ju w poowie XIV w. jzyk angielski zastpi francuski, z wyjtkiem uniwersytetw, gdzie nadal krlowaa acina. W XIV w. wida ju wyranie coraz bardziej jednolity obraz spoeczestwa angielskiego z zacierajcymi si odrbnociami narodowymi, ktre w wiekach poprzednich tak wyranie dzieliy mieszkacw Anglii na normandzkich panw i angielskich poddanych- Wprawdzie jeszcze w XIV w. dworacy i dyplomaci angielscy posugiwali si normandzk francuszczyzn, ale jzyk angielski uchodzi ju za jzyk naturalny kultury angielskiej na wszystkich poziomach i wywalczy sobie prawa obywatelskie w szkoach, sdownictwie i Parlamencie. Z inicjatywy Wyclifa zostaa te w XIV w. przeoona na jzyk angielski Biblia, co miao nie tylko ideologiczne, ale i kulturalne znaczenie w procesie ksztatowania si jednolitej kultury l jzyka narodowego. Literatura w jzyku angielskim torowaa sobie drog w walce nie tylko z pimiennictwem aciskim, kultywowanym przez koci i uniwersytety, ale i francuskim, majcym oparcie wrd monowadztwa i na dworze. W jzyku angielskim napisa w XIV w. ogromny poemat mistycznosatyryczny pt. Wizja Piotra Oracza (The Vision Concerning Piers the Plowman) William Langland (zm. ok. 1400). Poemat ten nie posiada wprawdzie wikszej wartoci artystycznej, maluje jednak wietnie czasy i nastroje mas ludowych w drugiej poowie XIV w. W jzyku angielskim pisa najznakomitszy poeta angielski redniowiecza, Geoffrey Chaucer (13401400), autor synnych Opowieci kanterberyjskich (Canterbury Tales), wspaniaej panoramy spoeczestwa i kultury redniowiecznej Anglii. Ten ojciec literatury angielskiej, najwikszy jej poeta przed Szekspirem, znajdowa si pocztkowo pod wpywem dworsko-miosnej poezji truwerw francuskich. Pniej silniej oddziaay na niego wzory wczesnorenesansowej literatury woskiej. Byy one nie bez wpywu na dojrzay okres jego twrczoci, w ktrym powstay Opowieci kanterberyjskie, stanowice niezwykle plastyczny i barwny obraz wczesnej kultury angielskiej,

peen realistycznych obserwacji obyczajowych i psychologicznych, urzekajcy ywioowym humorem i pogodn afirmacj ycia. Po zgonie Chaucera nasta na sto z gr lat upadek literatury angielskiej. Nastpcy nie poszli w lady Chaucera i zawrcili do wzorw redniowiecznych. Dopiero humanizm stanie si nowym bodcem dla rozwoju pimiennictwa angielskiego. Wan w zwizku z tym rol odegra William Caxton (zm. 1491), ktry pierwszy wprowadzi do Anglii

Rkopis angielski z XIV w. wynalazek druku. Z jego drukarni w Westminsterze wyszo w latach 1477 1491 okoo 80 ksig, wrd nich Opowieci kanterberyjskie. W XIV w. do szczeglnie duego rozkwitu dosza nauka angielska i rozwiny si uniwersytety. Oksford uzyska w tym stuleciu 5 nowych kolegiw. Cambridge za 7. Oksford ponadto zdoa uwolni si od nadmiernego wpywu i kontroli wadzy kocielnej i wieckiej, co stao si jednym z warunkw wietnego rozwoju jego filozofii i nauki, zajmujcej samodzielne i krytyczne stanowisko wobec ustalonych autorytetw. Pod wzgldem rozwoju matematyki Oksford zachowa swoje przodujce miejsce, uzyskane jeszcze w wieku poprzednim, natomiast w dziedzinie rozwoju filozofii zajmowa czoow pozycj na wiecie. Rozwj filozofii angielskiej w XIV i XV w. przebiega w walce z panujc teologi i scholastyk kocieln. Naley tu przede wszystkim wymieni franciszkanina Dunsa Scotusa (zm. 1308), wychowanka Oksfordu, przeciwnika oficjalnej scholastyki kocielnej, wyraajcego nowe tendencje empiryczne i sensualistyczne, cienie do zagadnie matematycznych i przyrodniczych, sceptycyzm oraz elementy materialistyczne. Materialistyczne tendencje nominalizmu reprezentowa profesor Oksfordu William Ockham (zm. 1349), angielski franciszkanin, wybitny pisarz i uczony.

Przez usunicie z nauki wierze niedostpnych rozumowi i dowiadczeniu oczyci Ockham wiedz z fideizmu. W myl jego radykalnego empiryzmu nauka tracia czno z religi, ktrej sfera wiary pozostawaa niedostpna dla rozumu. Papiestwo uwaa on za instytucj doczesn, a papieom odmawia nieomylnoci. Najwyszym organem duchownym miaa by sama spoeczno wiernych i wybierany przez ni sobr. Wadza wiecka i duchowna winny by wedug Ockhama od siebie oddzielone, szczeglnie ostro zwalcza on pretensje papiey do ingerowania w sprawy doczesne. Absolutyzm papieski uwaa za

Fragment bitwy z okresu wojny Dwch R nieusprawiedliwiony i szkodliwy dla chrzecijastwa. Wadz suwerenn i wasno prywatn wywodzi z natury ludzkiej. Rwnie dziaalno filozoficzna Ockhama bya zdecydowanie opozycyjna w stosunku do ortodoksyjnej ideologii. Jej osi by nominalizm, przekonanie, e realnie istniej tylko jednostkowe rzeczy. Udoskonali on metod indukcyjn, otworzy nowe perspektywy dla rozwoju fizyki. Warto podkreli, e rozwaania angielskich uczonych XIII i XIV w. na tematy kosmologii i przyrody nie miay tylko teoretycznego charakteru, lecz posiaday wyrany zwizek z badaniami eksperymentalnymi. Wida to byo ju wyej u Rogera Bacona. Zwolennikiem zwizku midzy teori a eksperymentem by rwnie w XIII w. Michael Scott, piszcy, e kada z nauk praktycznych jest przejawem odpowiadajcej jej nauki teoretycznej. Podobnego zdania by w tym czasie Robert Kilwardby, ktry podkrela, e nauka dba winna o praktyczne rezultaty. Dodajmy, e w XIV w. w Oksfordzie prowadzone byy specjalne kursy astronomii, a studenci tamtejszego Merton College dokonywali obserwa-

cji astronomicznych. Jednym z wynikw tych obserwacji by rozwj trygonometrii. Uczeni angielscy John Maudith i Richard z Wallingford zapocztkowali wczenie zachodni trygonometri oraz ulepszyli niektre przyrzdy astronomiczne. Rozwj meteorologii wiele zawdzicza Williamowi Merlee z Oksfordu z pierwszej poowy XIV w., a innemu uczonemu oksfordzkiemu tego okresu, Williamowi z Heytesbury, kinetyczn definicj rnych form ruchu. Mona zauway, e empiryzm i praktyczny charakter nauki angielskiej, tak wyrany w pniejszym wietnym rozwoju przyrodoznawstwa, ma swoje bardzo redniowieczne parantele i genealogi.

Londyn w XV w. Na pierwszym planie zamek Tower Nie jest przypadkiem, e w XIII i XIV w. Oksford odegra tak wybitn rol w rozwoju filozofii i nauki. Bya ju wyej mowa o Johnie Wyclifie w zwizku z jego antyklerykaln ideologi i znaczeniem, jakie miaa ona w szerzeniu si antyfeudalneJ ideologii w XIV w. Naley jeszcze doda, e Wyclif odegra pewn rol w rozwoju teologii, a jako profesor Oksfordu wywar wpyw na krzewienie si w tym orodku wolnoci myli i krytycznego podejcia do najbardziej nawet religijnych

zagadnie, dziki czemu sta si jednym z prekursorw prereformacji w Europie. Wiek XV, bdcy widowni tak niszczcej wojny Dwch R i anarchii politycznej, walki kocioa z opozycj i herezj (na uniwersytetach stosowano wwczas represje wobec zwolennikw Wyclifa, ktrego ksiki palono, a ycie uniwersyteckie poddawano kontroli kocielnej), nie stanowi na og regresu w rozwoju uczelni angielskich. Byo w tym czasie czynnych w Anglii okoo 200 szk, Henryk VI ufundowa synn szko w Eton oraz znane kolegium w Cambridge King's College. Ponadto Cambridge uzyska dalsze 4 kolegia w XV w. i w coraz powaniejszym stopniu, zwaszcza od czasu Tudorw, zacz rywalizowa z Oksfordem w dziedzinie nauki. Rwnie i Oksford otrzyma w XV w. kilka nowych kolegiw, cieszy si jednak w tym czasie mniejszym poparciem dworu ze wzgldu na radykalne pogldy goszone tam od czasw Johna Wyclifa. Od drugiej poowy XV w. zaznaczyy si na uniwersytetach angielskich, zwaszcza w Oksfordzie, powaniejsze zainteresowania humanizmem. Studia klasyczne, rozwijane jeszcze przez Roberta Grosseteste czy Johna z Salisbury, zdobyway sobie teraz w Oksfordzie coraz wicej zwolennikw, na dugo przedtem zanim John Colet, William Grocyn i inni uczyni z niego wany orodek literatury i nauki humanistycznej na przeomie XV i XVI w. Obok Oksfordu i Cambridge istniay jeszcze od XIV w. w Londynie specjalne szkoy prawnicze, tzw. Inns of Court, szkolce przyszych prawnikw i urzdnikw (Lincoln's Inn, Gray's Inn, Inner Tempie i Middle Tempie). Byy to w istocie pierwsze zawodowe studia wysze dla wieckich i obok prawa nauczay historii, teologii, muzyki, a nawet taca. Wieki XIV i XV byy widowni dalszego rozwoju architektury, a zwaszcza ewolucji gotyku, ktry nabiera na wyspie w tym czasie coraz bardziej oryginalnych cech. Pny gotyk, we Francji bdcy ju raczej okresem regresu, sta si w Anglii wyrazem aspiracji narodowych architektury angielskiej i przynis wiele nowych rozwiza. Szczegln cech pnego gotyku angielskiego (panowa on na wyspie a do poowy XVI w., znacznie duej ni na kontynencie) byo rozwinicie wachlarzowego sklepienia, rozbicie sklepienia siatkowego, nieraz cakowita rezygnacja ze sklepienia kamiennego i zastpienie go drewnianym paskim stropem itp. Odrzucajc wybujao form ,,ozdobnego gotyku" (por. wyej), charakterystycznego dla XIV w., przyja Anglia w XV w. bardziej uproszczon form w postaci stylu pionowego (perpendicular style). Sklepienia straciy w nim swoj wynioso i przybray ksztat spaszczony, zbliony w przekroju do uku Tudorw. Styl ten odznacza si prostot, charakterem geometrycznym, pewnym chodem. By te taszy w konstrukcji od wyszukanego stylu ozdobnego z okresu poprzedniego. W XIV w. wiele kociow angielskich otrzymao szklane witrae o coraz bardziej zoonym rysunku, od najwczeniejszych motyww rolinnych, poprzez sceny z ycia rycerskiego a do form heraldycznych, ktre rwnie zostay utrwalone w rzebie kocielnej. Obok kociow rozwijao si w Anglii

w XIV i XV w. budownictwo wieckie, wznoszono paace i rezydencje monych z kamienia i cegy.

VI. MONARCHIA PIERWSZYCH TUDORW 1558)

(1485

UMOCNIENIE MONARCHII ANGIELSKIEJ NA PRZEOMIE XV I XVI WIEKU

ZWYCISTWO pod Bosworth i uznanie przez Parlament krlem Henryka VII (14851509) zakoczyo krwaw wojn Dwch R oraz dugi okres anarchii i rozprzenia. Zapocztkowao jednoczenie szczliwe w sumie dla Anglii rzdy dynastii Tudorw (14851603), bdce widowni nie tylko powanego wzmocnienia wadzy centralnej i reorganizacji administracji, absolutyzmu krlw, reformacji i wanych przemian w kulturze angielskiej, ale rwnie coraz szerszej ekspansji handlowej szybko bogaccego si kupiectwa angielskiego, awansu klas rednich i politycznego wzrostu Anglii, zwaszcza od czasu zwycistwa nad Hiszpani w 1588 r. Std te zdaniem wielu historykw angielskich rok 1485 stanowi granic pomidzy klasycznym redniowieczem a histori nowoytn Anglii. Maestwo Henryka VII, przedstawiciela gazi Lancastrw, z Elbiet York poczyo w 1486 r. prawa do sukcesji obu zwanionych rodw, stajc si symbolicznym zakoczeniem krwawych zmaga magnatem o tron. Zacz si odtd nowy etap w dziejach Anglii, okres budowy absolutyzmu Tudorw, ograniczonego deniami i interesami przechodzcych wane przemiany klas rednich, ktre znalazy w nowej dynastii sojusznika i rzecznika. Nie od razu udao si Henrykowi VII przywrci Anglii cakowity spokj i stworzy odpowiednie warunki do reorganizacji osabionego dugim okresem wojen i anarchii pastwa. Zakoczenie wojny Biaej i Czerwonej Ry nie umierzyo cakowicie rywalizacji i spiskw, popieranych czstokro z zagranicy, z Francji, Szkocji i Irlandii. Z Irlandii wanie przyby w 1487 r. Lambert Simnel, ktry pod pretekstem, e jest synem Edwarda IV, a nastpnie rzekomym

Edwardem Warwickiem, zebra w Irlandii najemnych onierzy i po wyldowaniu w Anglii ruszy na Londyn, zosta jednak przez Henryka VII pobity. Drugim samozwacem okaza si Perkin Warbeck. Wystpi on w 1492 r. jako rzekomy Ryszard York, modszy syn Edwarda IV, i znalaz poparcie w Irlandii, Szkocji, u ks. Burgundii i we Francji. Ujty w 1497 r. po przegranej bitwie, zosta nastpnie stracony. Wystpienie obu samozwacw, majcych poparcie Irlandii, Szkocji i Francji, unaocznio sabo polityczn Anglii na progu rzdw Tudorw. Przypomnijmy, e w 1453 r. utracia Anglia ostatecznie w wyniku wojny stuletniej reszt swoich posiadoci (z wyjtkiem Calais) tak niegdy rozlegego jej wadztwa we Francji. W 1477 r. burgundzcy wadcy Niderlandw, naturalni sojusznicy Anglii, musieli odstpi znaczn cz Burgundii Francji, Niderlandy za wpady stopniowo w rce Habsburgw i w ten sposb znacznie mniej korzystnie dla Anglii zaczy si ksztatowa stosunki z tak dla niej gospodarczo Wanym terytorium. W 1492 r. inny dawny sojusznik Anglii, ksistwo Bretanii, zostao ostatecznie wczone

Henryk VII do Korony francuskiej. Anglia stracia stopniowo swych tradycyjnych sojusznikw po drugiej stronie Cieniny Kaletaskiej, umoliwiajcych jej dawniej podejmowanie ofensywnej polityki na kontynencie europejskim. Sytuacja ta zmusi Tudorw do porzucenia dotychczasowej ekspansywnej polityki Anglii we Francji i do zastosowania w stosunku do Europy zasady rwnowagi siy (balance of power), a wic polityki dcej do utrzymania takiego ukadu stosunkw przez popieranie sabszych pastw, ktry zapobiegaby powstawaniu wikszej przewagi jednego mocarstwa i umoliwia Anglii odgrywanie roli czynnika przewaajcego szal polityki na korzystn dla Anglii

stron. Te nowe zaoenia angielskiej polityki zagranicznej, bardziej widoczne od czasw Henryka VIII, zaznaczyy si ju w okresie rzdw Jego ojca. Henryk VII w celu przeciwstawienia si akcji Francji, popierajcej pretendentw do tronu angielskiego, porozumiewa si z Maksymilianem I (pniejszym cesarzem), prbujc nawet bezskutecznie oblega w 1492 r. Boulogne. W czasie wojen woskich interwencja angielska wpywaa niejednokrotnie na ukad si politycznych na Pwyspie Apeniskim. Dc do dyplomatycznego osabienia Francji, Henryk VII przystpi do ligi antyweneckiej, skierowanej przeciw Karolowi VIII francuskiemu. W 1501 r. doszo do umowy Anglii z Hiszpani w sprawie maestwa syna Henryka VII z Katarzyn, crk Ferdynanda i Izabeli, ktr polubi najpierw starszy syn Henryka VII, Artur, a po jego mierci Henryk VIII. W sumie ju w polityce zagranicznej Henryka VII zaznaczya si wspomniana wyej tendencja umoliwiajca Anglii odgrywanie bardziej czynnej roli dyplomatycznej w Europie w tym nowych, niekorzystnych pocztkowo dla Anglii po przegranej wojnie stuletniej warunkach. Z powyszym zagadnieniem wi si zmiany w organizacji angielskiej armii ktra wczenie bya znacznie sabsza od wojsk wielu krajw europejskich pod wzgldem liczebnoci, uzbrojenia i wyszkolenia. Warto tu podkreli, e w nowym ukadzie stosunkw politycznych, rezygnujc ju z ekspansji na kontynencie, Anglia coraz wiksz wag zaczta przywizywa do rozbudowy floty. Ju za panowania pierwszego z Tudorw rzd angielski po raz pierwszy zacz powaniej troszczy si o rozwj marynarki, m. in. w zwizku ze wzrastajcym znaczeniem handlu zagranicznego. Wprowadzi te krlewski monopol na artyleri. Wystpienia Simnela i Warbecka zwrciy uwag Angin na trudnoci sytuacji politycznej w Irlandii, gdzie opozycji Yorkw sprzyja stary antagonizm angielsko-irlandzki. Datujca si od czasw Henryka II kolonizacja Irlandii i objcie wadzy nad skolonizowan przez Anglikw czci wyspy przez angielsk Koron stay si rdem walk i konfliktw. Miejscowa szlachta angielska ulegaa procesowi celtyzacji, wchodzia w porozumienie z irlandzkimi wadzami i uzyskiwaa niezaleno. Rwnolegle z procesem celtyzacji lordw nastpowaa feudalizacja celtyckich klanw, powstawaa moliwo zjednoczenia Irlandii w niezalene od Anglii feudalne pastwo. Na przeszkodzie stany jednak ustawiczne walki midzy lordami i znaczniejszymi wodzami klanw, a z drugiej strony polityka Tudorw, dca do podporzdkowania Irlandii Koronie angielskiej. Wygodn okazj do interwencji staa si polityka zarzdzajcych angielsk czci Irlandii (The Pale) lordw Kildare, zwolennikw Yorkw. W 1494 r. zosta wysany do Irlandii Edward Poynings, ktremu udao si aresztowa i odesa do Londynu Geralda Kildare'a, a nastpnie narzuci Parlamentowi irlandzkiemu szereg aktw (s one znane jako Poynings' Acts), ktre w istocie podporzdkowyway Irlandi zwierzchnictwu angielskiemu. Od tego bowiem

czasu Parlament irlandzki mg si zbiera tylko wwczas, gdy porzdek obrad zosta zatwierdzony przez namiestnika krlewskiego i jego Rad. Wszelkie uchway Parlamentu irlandzkiego wymagay teraz do swej wanoci zgody krla angielskiego, a ustawy angielskie miay moc obowizujc rwnie i w Irlandii. Po unormowaniu w interesie angielskim stosunkw w Irlandii Edward Poynings przywrci zreszt w 1497 r. rd Kildare do poprzedniego znaczenia i stanowiska, co byo dowodem nie tylko usunicia ju niebezpieczestwa rywalizacji Yorkw, ale i umocnienia si Tudorw na tronie angielskim. Na pocztku XVI w. znaczna cz Irlandii pozostawaa jeszcze niezawisa, a obszar bdcy pod panowaniem Anglii (The Pale) paci nawet wykup, tzw. czarn rent", wodzom irlandzkim. Za pierwszych dwch Tudorw Anglicy umocnili swoje panowanie nad okupowanymi dzielnicami i rozbudowali tam swoj administracj. Henryk VIII skasowa czarn rent" i ograniczy rol Parlamentu w Dublinie. Mg by on zwoywany tylko za zgod krla angielskiego i omawial wycznie ustawy rozpatrzone uprzednio w Londynie. W 1541 r. Henryk VIII uzurpowa sobie tytu krla Irlandii i zmusi feudaw irlandzkich do skadania mu przysigi wiernoci. W Irlandnii a do pocztkw XVII w. panoway stosunki feudalno-patnarchalne, kraj byt rozdrobniony, a jego najbogatsze i najyniejsze okrgi najdoway si w angielskich rkach. Irlandczycy tworzyli wsplnoty rodowe, klany, liczce ok. 5 ty. krewnych, zajmowali si gwnie hodowl i w niektrych okrgach prowadzili na wp koczowniczy tryb ycia. W posiadaniu klanow znajdoway si znaczne obszary gruntw, ktre dzielono midzy naczelnikw rodzin patriarchalnych wchodzcych w skad klanw. W XVI w. kraj rozpada si w istocie na samodzielne posiadoci wodzw, ktrzy walczc pomidzy sob osabiali odporno Irlandii na ekspansj Anglii za Tudorw. Sabo rozwinita gospodarczo i politycznie Irlandia posiadaa wielkie bogactwa naturalne, a ponadto w zaborczych planach angielskich stanowia ju w epoce elbietaskiej wan baz w walce z Hiszpani. Rzdy Henryka VII przyczyniy si w znacznym stopniu do przywrcenia w Anglii porzdku i wzmocnienia wadzy krlewskiej. Stao si to tym atwiejsze, e w wojnie Dwch R zostaa wymordowana w bratobjczej walce powana cz starej feudalnej arystokracji i osabiony zosta element mono-wadczy. Od samego pocztku polityka Tudorw szukaa wic oparcia w awansujcych klasach rednich, w redniej szlachcie (gentry) i bogaccym si mieszczastwie. Tendencja ta zaznaczya si rwnie w organizacji wadz administracyjnych, centralnych i lokalnych, w skadzie Parlamentu i polityce wewntrznej Anglii w pierwszej poowie XVI w. Na urzdy centralne i prowincjonalne wysuwa Henryk VII nie star arystokracj, lecz wzbogacon w subie krlewskiej now szlacht. Ogromna wikszo najwyszych nawet urzdnikw i dygnitarzy obu pierwszych Tudorw, Henryka VII i Henryka VIII, wywodzia si z klas rednich, wielu, jak np. syn rzenika, kardyna i kanclerz Henryka VIII, Thomas Wolsey, byo jeszcze skromniejszego pochodzenia.

Czynnikiem wzmacniajcym wadz krlewsk sta si rozwinity przez Henryka VII z Tajnej Rady (Privy Councii) Sd Izby Gwiadzistej (Court of Star Chamber), zwany tak od malowida na stropie komnaty, w ktrej si zbiera. W 1487 r. zosta on zreformowany i przeksztacony w sta instytucj. Jako najwyszy trybuna sdowy, skadajcy si z czonkw Rady Krlewskiej i sdziw, rozpatrywa sprawy polityczne, naduycia urzdnikw, a przede wszystkim przestpstwa przeciwko krlowi. Izba Gwiadzista przyczynia si wydatnie do wzmoenia autorytetu krlewskiego i zamania opozycji monych feudatw. Stopniowo jednak zamieniaa si w narzdzie wadzy absolutnej Henryka VIII jako sd do spraw o zdrad stanu. Wzrastajcy zakres kompetencji uzyskiwaa zreorganizowana przez Henryka VIII Tajna Rada, w ktrej skad wchodzili sekretarze stanu, najblisi doradcy krlewscy zarzdzajcy gwnymi resortami administracji centralnej. Instytucjami majcymi umacnia wadz krla Anglii nad ziemiami pooonymi na kracach pastwa i przez duszy czas zdradzajcymi tendencje odrodkowe, nad Wali, Kornwali i hrabstwami pnocnymi, stay si zaoone przez Henryka VIII: Rada Pnocy (Councii of the North) i Rada Walijska (Councii in the Marches of Wales). Miay one przede wszystkim kompetencje sdowe w sprawach karnych, przyczyniay si do zapewnienia tam wikszego bezpieczestwa i adu. Czynnikiem wzmacniajcym w istotny sposb wadz krlewsk byy jej silne podstawy finansowe. Henryk VII dba o finanse pastwa, unikajc przy tym zbytniego uzaleniania si od Parlamentu, ktry w poprzednich stuleciach wywalczy sobie prawo uchylania podatkw. rdem dochodw skarbu krlewskiego stao si lepsze zagospodarowanie domen, powikszonych znacznie na skutek konfiskaty dbr przeciwnikw politycznych i kar pieninych ciganych z ca systematycznoci. Uporzdkowane przez Henryka VII finanse kraju ulegn osabieniu i szybkiemu wyczerpaniu za Henryka VIII na skutek rozrzutnoci dworu, kosztw polityki zagranicznej dcej do utrzymania rwnowagi si w Europie, Jak i skutkw rewolucji cen. Napyw zota i srebra z Ameryki wpyn na zwyk cen, nie dajc rwnoczenie zwyki dochodw. W obliczu kryzysu finansowego Henryk VIII znajdzie nowe rda dochodw przede wszystkim w zagarniciu dbr kocielnych, a ponadto w polityce inflacyjnej psuciu monety, co dawao rzdowi natychmiastowe zyski, powodujc drugiej strony zwyk cen i dalsze obniki wartoci pienidza. Dopiero na progu panowania Elbiety l nastpia stabilizacja cen. Absolutyzm Tudorw zaznaczy si od czasw Henryka VII rwnie w stosunku przedstawicieli tej dynastii do Parlamentu, ktry by zwoywany raczj rzadko, jedynie wwczas, gdy wane sprawy polityczne (np. wojny z Francj i Szkocj) wymagay od krla wikszego liczenia si z opini podatnikw. W pierwszej poowie XVI w. Parlament by w istocie posusznym narzdziem wadzy krlewskiej i dopiero w epoce elbietaskiej nabra wikszej dojrzaoci politycznej, dowiadczenia i samodzielnoci. Izba Lordw, ktra dawniej

skupiaa buntownicze monowadztwo, skadaa si w XVI w. z przedstawicieli arystokracji wzbogaconej dziki darowiznom krlewskim i pochodzcej z szeregw nowej szlachty. Izba Gmin zoona bya z przedstawicieli hrabstw, wybieranych przez wacicieli ziemskich {freeholders} posiadajcych dochd nie mniejszy ni 40 szylingw rocznie, a dalej reprezentantw miast. Powane ograniczenie uprawnie Parlamentu stanowio uchwalenie przez Izb Gmin w 1537 r. statutu, na ktrego mocy dekrety i rozporzdzenia krlewskie miay mie moc obowizujc na rwni z ustawami Parlamentu. Jest cech szczegln absolutyzmu Tudorw, e dc do wzmocnienia wadzy krlewskiej nie starali si likwidowa starych instytucji, czynic z nich narzdzie swej wadzy. Wzmocnienie administracji centralnej nie zmniejszao w sposb zasadniczy samorzdu lokalnego, w ktrym obok arystokracji redniozamona szlachta zajmowaa najwysze godnoci. Spord niej mianowano sdziw pokoju, stanowicych gwn ostoj wadzy lokalnej w hrabstwach. Poniewa zarwno nowa szlachta rednia (geniry), jak i bogacce si mieszczastwo popierali polityk nowej dynastii, wzrastao znaczenie Parlamentu i samorzdu lokalnego w atmosferze wsppracy z Koron. Na wzrost popularnoci Tudorw wpyna te polityka gospodarcza Anglii, ktra od czasw Henryka VII wyranie dya do popierania rozwoju handlu zagranicznego, bdcego warunkiem wzrostu zamonoci kupiectwa i rzemiosa. Rozwojowi tak bardzo podupadych w poprzednim okresie zagranicznych stosunkw handlowych suy zawarty przez Henryka VII traktat z Niderlandami (Intercursus magnus) w 496 r., ktry otwiera przed Angli wiksze moliwoci wolnego wywozu sukna oraz korzystne warunki jego sprzeday. Inny traktat handlowy z 1505 r. (Intercursus maius) rozciga korzystne warunki sprzeday sukna i na Flandri, a traktat z Dani z 1490 r. otwiera powane moliwoci dla rybowstwa angielskiego na wodach koo Islandii. Ula rdziemnomorskiego za handlu Anglii due znaczenie miay zwaszcza traktaty z Florencj. Rwnie angielski handel batycki, po dugim okresie zaamania, zacz si coraz lepiej od pocztku XVI w. rozwija na tle ostrej konkurencji i walki z Hanz niemieck. Na czasy Henryka VII i przeom XV i XVI w. przypad pocztek wielkich odkryc geograficznych, ktre w tak zasadniczy sposb zmieniy pooenie Anglii w wiecie z peryferycznego na centralne, otwierajc i przed eglarzami angielskimi perspektywy dalekich podry. W 1497 r. wyruszya z Bristolu na poszukiwanie pnocno-zachodniej drogi do Indii angielska wyprawa pod owodztwem pozostajcego na subie angielskiej genueskiego eglarza Johna Cabota (Giovanni Caboto). Udzia w wyprawie wzi rwnie urodzony ju Anglii jego syn, Sebastian, uczestnik pierwszej angielskiej wyprawy na poszukiwanie pnocno-wschodniej drogi do Indii w 1533 r.,, ktrej efektem byo zapocztkowanie pnocnej drogi do Moskwy. Wyprawa Johna Cabota z 1497 r. doprowadzia do odkrycia m. in. Nowej Szkocji i staego ldu Ameryki Pnocnej na rok przed Kolumbem. Nastpna wyprawa Cabota z 1498 r, dotara do wybrzey amerykaskich pooonych bardziej na poudnie. W kilka lat

pniej utworzyli kupcy z Bristolu kompani do eksplorowania nowo odkrytych ziem (The Company Adventurers to the New Found Land). PRZEMIANY SPOECZNO-GOSPODARCZE Anglia wchodzia w XVI stulecie bdce w swej drugiej poowie okresem tak bujnego jej rozwoju gospodarczego jako kraj wyczerpany wojnami XV w., nie posiadajcy wczeniej nagromadzonych bogactw, jak np. Wochy, czy intensywnego przemysu i handlu, jak Niderlandy. Rwnie pod wzgldem zaludnienia blisko 4-milionowa Anglia znacznie ustpowaa Francji, Niemcom czy Hiszpanii i innym krajom europejskim. Ju jednak pod koniec XV w. rozpoczta si ewolucja gospodarcza Anglii, ktra przyniesie w XVI w. tak due i korzystne zmiany w zakresie rolnictwa, sukiennictwa, grnictwa i eglugi. Na przeomie XV i XVI w. Anglia bya krajem wolnych chopw, osiadych w obrbie wielkiej i redniej wasnoci ziemskiej, ktrej dawna manorialna organizacja ulega ju rozkadowi. Pewien niewielki procent ludnoci wiejskiej stanowili jeszcze wspomniani \\xz.freeholders'\yeomen., paccy lordowi nieznaczn rent i swobodnie rozporzdzajcy swoim gruntem. Cieszyli si oni rwnie prawami politycznymi, a bogaci chopi, tzw. yeomen, naleeli do warstwy awansujcej w epoce Tudorw, stanowili klas poredni pomidzy chopstwem a szlacht, jeden z filarw obok gentry i kupiectwa monarchii. Yeomeni zasiadali w sdach przysigych i byli powoywani do penienia funkcji konstabla (constable), urzdnika policyjnego strzegcego porzdku i miru krlewskiego. Freeholders stanowili mniejszo chopstwa angielskiego na pocztku XVI w. Przewaali copyholders (ok. 60% ludnoci wiejskiej), chopi osobicie wolni, wyzwoleni pod koniec redniowiecza z osobistej zalenoci i wypywajcych z niej obowizkw w toku zanikania poddastwa w Anglii. Uytkowali ziemi pask na zasadzie zwyczaju dworskiego i tradycyjnych uprawnie, ustalonych przewanie w XIV w., jeszcze w okresie zwalniania chopw od poddastwa. Copyholder by dziedzicznym lub doywotnim dzierawc swej dziaki, obowizanym do pacenia czynszu pieninego i wiadczenia bardzo niewielkich posug (gwnie przewz). Nie wolno mu byo jednak bez zgody pana przekazywa gruntu w spadku dzieciom lub sprzedawa go. Istniaa wreszcie grupa cakiem drobnych dzierawcw, tzw. leaseholders, ktrzy uprawiali ziemi na podstawie czasowej umowy z feudaem bez adnego trwalszego do niej prawa. Oglnie biorc, gospodarstwa chopskie miay charakter gospodarstw samodzielnych, posiadajcych do 120 akrw ziemi uprawnej, bd zagrodniczych. Ponadto gromada wiejska dysponowaa wsplnymi uytkami, gwnie w formie pastwisk (tzw. commons). Lordowie posiadali cz ziemi w swym bezporednim uytkowaniu, tzw. rezerw, ktr mogli uprawia za pomoc pracy najemnej lub wydzierawia gwnie w formie oddzielnych dziaek chopskich. Przedstawiona wyej struktura wsi angielskiej, opartej w redniowieczu

gwnie na produkcji zboowej, zacza od pocztku XVI w. ulega, zwaszcza w poudniowej czci Anglii, daleko idcym przeobraeniom. Zaznaczy si rnicowania wrd drobnych i rednich gospodarstw chopskich oraz wstawania duych gospodarstw zamonych chopw przy rwnoczesnym wpadaniu w ruin gospodarstw maych. Naley doda, e wiksze gospodartwa dyy do rozlunienia zwizkw z gromad, wypywajcych ze wsplnych ubytkw i obowizkw wiejskich. Proces ten byt rezultatem przemian rynkowych wzrostu cen i zapotrzebowania na produkty rolne oraz hodowlane, 7 czego w pierwszym rzdzie korzystay gospodarstwa wiksze i bardziej utowarowione. Z koniunktury na produkty rolne korzystali te lordowie, dajc od soadkobiercw gospodarstw copyholderw wysokich opat i stosujc krtkoterminowe dzierawy. Najbardziej znan metod wyzyskiwania sytuacji rynkowej w rolnictwie angielskim by system tzw. ogradzania (enclosures), o ktrym bya ju mowa wyej. O ile jednak pocztkowo ogradzanie miao na celu komasacj gruntw usprawnienie gospodarki, o tyle w XVI w. cel by ju zupenie inny. Chodzio o utworzenie duych obszarw pastwisk do hodowli owiec, ktrych wena znajdowaa korzystny zbyt w zwizku z rozwojem sukiennictwa i eksportu sukna angielskiego. Konsekwencje grodzenia stay si katastrofalne dla maych gospodarstw chopskich, ktrych sytuacj pogarszay jeszcze lichwiarskie czsto warunki przy spacie zaduenia, nieurodzaje, brak zabezpieczenia prawnego przed zachannoci panw itp. Wyzuci z ziemi odchodzili najbiedniejsi chopi do miast, zamieniali si w wczgw i ebrakw. Z drugiej strony rozwija si proces koncentracji ziemi, stanowicy wany element zjawiska pierwotnej akumulacji kapitau. Bogacia si w zwizku z tym rednia szlachta (gentry), zamoni chopi (yeomen), a nawet kupcy. Rozwijajcy si przemys manufakturowy nie mg wchon caej masy wywaszczonych chopw, tote tumy ludzi bez pracy, ndzarzy i wczgw zapeniay miasta i wsie angielskie. Przeciwko nim wydawali Tudorzy okrutne prawa ju od czasw Henryka VII. Ustawy z 1530 i 1536 r. pozwalay ebra tylko ludziom starym i niezdolnym do pracy. Wczgw modszych karano chost i zmuszano do pracy. Wczga zapany po raz drugi karany byt obciciem poowy ucha, po raz trzeci za szed Ju na stracenie. Prawo pozwalao odbiera wczdze dzieci i zatrudnia je jako uczniw do ok. 20 roku ycia. Statut wydany za Edwarda VI przyznawa wczdze miesic czasu na znalezienie pracy. Po tym terminie traci on wszelkie prawa i podlega rozlicznym szykanom, cznie z wypalaniem na policzku litery ,,S" za samowolne porzucenie pracy i kar mierci za trzykrotn ucieczk. Przytoczone wyej krwawe ustawy miay zapewni przemysowi tani si robocz i podporzdkowa dyscyplinie pracy najemnej wywaszczonych i zrujnowanych chopw i rzemielnikw. Ju w zwizku z tzw. rewolucj cen znacznie obniyy si realne pace robotnikw angielskich, a masowe wywaszczane chopw i ruina wielu rzemielnikw stworzyy w XVI w. ca armi ludzi

pozbawionych rodkw utrzymania. Zmuszeni oni byli sprzedawa swoj prac za nisz nawet pac, co leao w interesie wielkich wacicieli ziemskich i przedsibiorcw. Przyczyniay si te do tego ustawy krlewskie, a zwaszcza statut terminatorach z 1563 r. Postanawia on, e kady czowiek w wieku od do 60 lat, nie majcy okrelonego zajcia, by obowizany pracowa u gospodarza bez prawa odejcia przed ukoczeniem terminu umowy. Naley dodac, ze dzie pracy trwa od 5 do 8 wieczr, a wynagrodzenie wynosio zaledwie kilka pensw dziennie. Proces ogradzania i rugowania z ziemi najbiedniejszych chopw wywoywaly w Anglii rne formy protestu, doprowadzajc czasem nawet do powsta. W 1547 r. w wielu okolicach Anglii wystpili chopi przeciwko grodzeniu, zwaszcza w hrabstwie Kent, a w 1549 r. wybuchy dwa wielkie powstania chopskie na tym tle, jedno w Devon i Kornwalii, a drugie w Norfolk i Suffolk. Przy omawianiu grodzenia kosztem drobnej wasnoci chopskiej warto zacytowa sowa Thomasa Morusa zamieszczone w jego Utopii, w ktrej w sposb niezwykle ostry potpi ten wielki humanista zwizane z ogradzaniem bezwzgldne metody i gwaty. Owce pisa Morus gdzie indziej stworzenia tak agodne, ju nawet ludzi poeraj, pola, domy, miasta pustosz. Albowiem gdziekolwiek w waszym krlestwie owce daj delikatniejsz, a wic i drosz wen, tam zaraz spiesz wielmoe i szlachta, a nawet ten i w opat... wszyscy oni nie s zadowoleni z tych dochodw i plonw rocznych, jakie przynosiy ich przodkom posiadoci ziemskie; mao im tego, e mimo prnowania yj w dostatkach ... Aby wic nienasycony marnotrawca, zakaa ojczyzny, mg w jednym zasigu ogrodzi sobie potem kilka tysicy morgw, wypdza si dzierawcw, za pomoc oszustwa lub gwatu pozbawia si wieniakw nawet ich ojcowizny". Protestujc przeciwko krzywdzie chopskiej dostrzega Morus rwnoczenie postpowo samego procesu wiodcego do powstania kapitalizmu. By daleki od tego, by wystpowa przeciwko hodowli owiec i zwikszaniu w ten sposb produkcji weny, podstawowego angielskiego surowca, na ktrym w ogromnym stopniu opiera si rozwj gospodarczy Anglii. Protestowa jedynie przeciwko brutalnym metodom stosowanym przez ten wczesny kapitalizm i krzywdzie mas ludowych. Proces rugowania chopw z ziemi by w Anglii w XVI w. gwnym czynnikiem przewrotu agrarnego, ktry polega na przemianie feudalnego wadania ziemi na wasno buruazyjn. Karol Marks podkrela nawet, e poczwszy od Henryka VII nigdzie na wiecie produkcja kapitalistyczna nie uporaa si tak bezwzgldnie z tradycyjnymi stosunkami w rolnictwie, jak wanie w Anglii. Z zagadnieniem powyszym wie si kontrowersyjny w historiografii angielskiej problem wzrostu w XVI w. redniej szlachty, ktra wykorzystujc sytuacj stworzon przez wyginicie w XV w. duej czci redniowiecznej arystokracji oraz przemiany spoeczno-gospodarcze XVI w. zdobya sobie w Anglii przemone stanowisko.

Przewrt agrarny i rozwj elementw kapitalistycznych pogbiay rozwarstwienie szlachty. W miar jak saby na wsi angielskiej stosunki feudalne i umacniay si elementy wczesnokapitalistyczne, nowa szlachta oraz cz starej arystokracji nabieray cech coraz bardziej buruazyjnych, zamieniajc si w klas wacicieli nowego ju typu. Potrafiy one dostosowa si do nowej sytuacji rynkowej poprzez system dzieraw i grodzenia, zagarny wikszo dbr klasztornych po ich sekularyzacji 15361539, co jeszcze bardziej podnioso ich pozycj. Liczb awansujcej i bogaccej si nowej szlachty powikszali wzbogaceni chopi, kupcy, urzdnicy, ci wszyscy, ktrzy zawdziczali ziemi likwidacji klasztorw, degradacji czci starej arystokracji i wywaszczaniu drobnej wasnoci chopskiej. Kady, kto naby posiado ziemsk odpowiedniej wielkoci, mg zosta czonkiem warstwy szlacheckiej (gentry). Inaczej ni np. w Polsce, struktura spoeczna w Anglii opieraa si w istocie nie na pochodzeniu, lecz na pozycji majtkowej i pienidzu. Do nowych warunkw gospodarczych nie zawsze potrafia si na og dostosowa stara szlachta, ktrej egzystencja opieraa si jak dawniej na chopskiej rencie i piastowanych urzdach. W okresie przewrotu agrarnego i rewolucjicen, ktra dotkliwie obniya warto renty feudalnej, cz starej szlachty zmuszona bya nawet sprzeda swoj ziemi bogaccej si na tych przemianach gentry i kupcom, traktujcym ziemi jako dogodn form lokaty kapitau. W przeciwiestwie do znacznej czci starej arystokracji gentry potrafia przystosowa si szybko do nowych warunkw, zwaloryzowa swe posiadoci, nastawi je towarowo, wyzyska moliwoci zarobkw pozarolniczych w handlu, przemyle itp. Gentry zwikszya swj stan posiadania, a wielu jej przedstawicieli weszo do najwyszych klas spoecznych, piastowao wane urzdy i odgrywao znaczn rol w Izbie Gmin. Nie tylko na wsi, ale i w miecie, a przede wszystkim w przemyle tekstylnym oraz grnictwie, nasiliy si w XVI w. tendencje kapitalistyczne (o handlu bdzie mowa w rod. VII). Poniewa reglamentacja cechowa w sukiennictwie bya sabsza ni w innych gaziach produkcji, proces zrnicowania majtkowego wrd tkaczy i innych pracownikw zwizanych z wyrobem sukna przebiega o wiele szybciej ni wrd pozostaych rzemielnikw. Powane zyski pochodzce ze wzrastajcego popytu na sukna angielskie rwnie zachcay do inwestowania w produkcj sukna kapitaw nagromadzonych w handlu. Procesy te sprzyjay przechodzeniu od drobnej wytwrczoci do manufaktury. Ju w XV w. pojawiy si w Anglii rozproszone manufaktury sukiennicze, a w XVI w. stay si one szeroko stosowan form produkcji w przemyle wenianym. W XVI w. obok sukiennictwa prosperoway rwnie i inne gazie przemysu angielskiego. Pomylnie rozwijaa si produkcja jedwabiu, ptna, skry i wyrobw skrzanych (m. in. w Norwich i Colchester), poczoch i koronek (w hrabstwie Nottingham), noy i innych wyrobw elaznych (Birmingham, Sheffied). W XVI w. wzroso w Anglii wydobycie oowiu, cyny, miedzi i rudy elaznej, rozwina si produkcja mosidzu. Wobec szybkiego kurczenia si

lasw w zwizku z rozwojem kunic i hutnictwa wzrastao wydobycie wgla, ktrego ju od XIV w. uywano do ogrzewania mieszka. KULTURA ANGLII W POCZTKACH RENESANSU W porwnaniu z Wochami czy nawet Francj rozwj humanizmu w Anglii przypad na okres pniejszy i nie wywar zrazu takiego wpywu na literatur i pimiennictwo, jak w wielu innych krajach Europy. Najwybitniejsze zabytki prozy powstae na wyspie i majce oglnoeuropejskie znaczenie zostay napisane po acinie, a poezja angielska rozwija si zacza dopiero w epoce elbietaskiej, w drugiej poowie XVI w., po okresie wyranego upadku, jaki nastpi w tej dziedzinie po mierci Chaucera. Inn cech angielskiego wczesnego Renesansu bya znacznie mniejsza w nim rola sztuk plastycznych ni np. we Woszech czy Francji. Z drugiej strony warto podkreli, e angielski Renesans silniej uwzgldnia moralne i poznawcze pierwiastki i nie jest rzecz przypadku, e jego peniejszy rozwj przypad na okres po rozwiniciu si reformacji, a nie przed jej powstaniem, jak to miao na og miejsce w innych krajach. W Anglii dosy wczenie nastpio zwizanie hase humanistycznych z ideologi reformacyjn i tym zapewne naley tumaczy, e purytaski rygoryzm nie pozwoli na peniejsze rozwinicie si na Wyspie bogactwa form zewntrznych. Nacisk pooony na zagadnienia etyczne oraz ideologiczne stanowi oryginaln cech humanizmu angielskiego. Warto te podkreli, e mimo i poprzez reformacj Anglia silniej zerwaa z tradycj redniowieczn ni np. Francja, to jednak jej pimiennictwo renesansowe zachowao mocniejsze zwizki z przeszoci ni w wielu innych krajach.

John Colet. Rysunek Holbeina Pod koniec XV w. zaczy si w Anglii szerzy idee humanistyczne w duym stopniu pod wpywem kontaktw uczonych i pisarzy angielskich z wosk

kultur renesansow. Kontakty te ograniczay si zrazu do wyjazdw modziey angielskiej na studia do woskich uniwersytetw i wprowadzenia w Oksfordzie i Cambridge wykadw z literatury greckiej oraz wiedzy humanistycznej. Silnym orodkiem nowych prdw sta si zwaszcza Oksford, w ktrym skupili si najznakomitsi na przeomie XV i XVI w. humanici na wyspie, jak William Grocyn, Thomas Linacre, John Colet oraz odwiedzajcy Angli Erazm z Rotterdamu. czyli oni swe uwielbienie dla kulturalnych wartoci Odrodzenia z bardzo krytycznym stosunkiem do redniowiecznej ideologii filozoficznej i artystycznej. Ogromne znaczenie w szerzeniu si literatury i nauki humanistycznej w Anglii mia rozwj drukarstwa, zapocztkowany w 1477 r. zaoeniem pierwszej prasy drukarskiej przez Caxtona w Westminsterze. Zarwno Caxton, jak i inny wczesny drukarz, Teodor Rood, posiadali wyranie humanistyczne sympatie i wydawali ksiki, ktre przyczyniay si do rozwoju nowej ideologii na wyspie. Ju w okresie wojny Dwch R naucza w duchu humanistycznym William Selling z Oksfordu, ktry od 1464 r. studiowa we Woszech, a po powrocie z kolebki Renesansu, ju jako przeor Canterbury, uczyni z tamtejszej szkoy klasztornej orodek nowej nauki. Uczniem jego by m. in. Thomas Linacre (ok. 14601524), wychowanek Canterbury i Oksfordu, studiujcy nastpnie grek i medycyn we Woszech. W cigu dziesicioletniego pobytu tam zapozna si z nauk i sztuk renesansow. Po powrocie do Anglii osiad w Oksfordzie, gdzie uczy greki i praktykowa jako lekarz (by lekarzem Henryka VIII). Uczniami jego byli najwiksi humanici: Erazm z Rotterdamu i Thomas More-Linacre ufundowa wasnym sumptem kolegium medyczne w Oksfordzie oraz katedr medycyny w Cambridge. Zasyn jako autor prac na temat jezyka greckiego oraz z zakresu medycyny. Wychowankiem szkoy w Winchesterze i Oksfordu by William Grocyn (ok. 14461519), towarzysz studiw woskich Linacre'a, wykadowca Oksfordu, zasuony zwaszcza w szerzeniu studiw grecystycznych na tej uczelni. Uczniem jego by Thomas Mor, a wielki Erazm z Rotterdamu mieszka jaki czas u niego i nazywa Grocyna swym mistrzem. Szczeglnie wana rola w rozwoju humanizmu w Anglii przypada Johnowi Coletowi (ok. 14671519), wychowankowi Oksfordu oraz woskich i francuskich uniwersytetw. Gruntownie wyksztacony w teologii, a jednoczenie przesiknity ideami kultury humanistycznej, wykada w Oksfordzie po powrocie z Woch Listy w. Pawa w duchu zasadniczo odbiegajcym od interpretacji scholastycznej. Jako dziekan katedry Sw. Pawa w Londynie zasyn od 1505 r. ze swych kaza, ktre opieray interpretacj tekstw Starego i Nowego Testamentu na metodzie historyczno-filologicznej. Wywar w zwizku z tym wybitny wpyw na Erazma z Rotterdamu (zetkn si z nim w Oksfordzie w 1498 r.), zwaszcza jeli idzie o naukow metod interpretacji Biblii oraz zdecydowanie negatywn ocen filozofii scholastycznej. Oskarony o herezj przez biskupa Londynu, znalaz obroc w arcybiskupie Canterbury. Z wasnych funduszw

odnowi w Londynie katedraln szko Sw. Pawa, gdzie wykadana bya literatura grecka i aciska. Prawdopodobnie za przykadem szk Braci ycia Wsplnego w Niderlandach Colet podzieli swoj szko na trzy klasy, do ktrych przyjmowa zgaszajcych si kandydatw bez wzgldu na ich pochodzenie spoeczne. Uczono w szkole aciny klasycznej, opartej na lekturze najwybitniejszych autorw rzymskich, a dalej greki, angielskiego oraz programu trmum (gramatyka, retoryka, dialektyka). Czynny udzia w opracowaniu podrcznikw dla szkoy Coleta wzi Erazm z Rotterdamu. Zreformowana przez Coleta szkoa katedralna w. Pawa usuna ze swojego programu ducha redniowiecznego. Przygotowujc chopcw przede wszystkim do czynnego udziau w yciu spoecznym i politycznym, przywizywaa rwnie due znaczenie do ich wygldu zewntrznego, rozwoju fizycznego i ogady, powicajc wiele miejsca zgodnie z tradycjami woskiego Odrodzenia na gry i sporty. Chocia zreformowana przez Coleta szkoa formalnie bya szko katedraln, nie podlegaa nadzorowi wadz duchownych. Aby uniezaleni j od wpyww kleru, Colet przekaza fundusze na jej utrzymanie bogatemu mieszczastwu londyskiemu. Mimo rnych przeladowa i zarzutw ze strony kleru szkoa Coleta zdobya sobie wkrtce uznanie w caej Anglii i za jej przykadem zaczto wprowadza do szk angielskich, na miejsce dotychczasowych redniowiecznych programw, zdobycze humanizmu. Propagatorem literatury klasycznej i humanistycznych ideaw wychowawczych by Thomas Elyot (ok. 14901546), syn wysokiego urzdnika krlewskiego, rozmiowany w literaturze aciskiej i greckiej, tumacz wielu zabytkw Pimiennictwa staroytnego na jzyk angielski. Mimo gbokiego podziwu dla kultury klasycznej pisa Elyot wszystkie swoje dziea w jzyku angielskim i na nim pragn oprze nauczanie w szkole. Ta niezwykle charakterystyczna dla Pierwszej poowy XVI w. troska o rozwj kultury narodowej opartej na zdobyczach umysowych staroytnoci klasycznej stanowi oryginaln zdobycz angielskiego dorobku naukowo-literackiego w okresie Renesansu. Thomas Elyot wywar wpyw na rozwj idei pedagogicznych w Anglii jako autor Ksigi zwanej gubernatorem (The Book Named Governor), w ktrej pooy nacisk na waciwe przygotowanie przyszych wysokich

Thomas More. Rysunek Holbeina urzdnikw. Zalecajc pilne studiowanie aciny i greki, radzi nauczanie wszystkich innych przedmiotw wjzyku angielskim. Podkrelajc potrzeb rozwoju umysowego uczniw, zwraca jednoczenie uwag na rol wychowania fizycznego. Zaleca te nauczanie robt rcznych i rzemios. Wysuwane w Anglii w pierwszej poowie XVI w. uwagi na temat reorganizacji szkolnictwa miay swoje rdo w zaznaczajcym si kryzysie uniwersytetw, ktre mimo fundacji czynionych przez Henryka VIII czy kardynaa Wolseya nie stanowiy jeszcze ostoi nowych prdw. Dopiero w 1571 r. oba uniwersytety otrzymay formalnie przywileje korporacyjne, a przesunicie punktu cikoci w nauczaniu z logiki na gramatyk i retoryk umoliwio stopniowe wprowadzanie prdw humanistycznych. Jednym ze skutkw reformacji byo podporzdkowanie uniwersytetw wadzy krlewskiej, dziki czemu zmniejszyy si w ich yciu wpywy kocielne. Od poowy XVI w. urzd kanclerza Cambridge i Oksfordu obsadzany by ju przez osoby wieckie i proces przemieniania si obu uniwersytetw z korporacji duchownych na wieckie stawa si coraz wyraniejszy. Wiek XVI by te widowni rozwoju kolegiw uniwersyteckich, wzrostu ich samodzielnoci i zamonoci, bdcej wynikiem mecenatu krlewskiego i prywatnego. Zwaszcza w drugiej poowie XVI w. rola uniwersytetw w spoecznym i kulturalnym yciu Anglii staa si bardzo istotna, a ich wychowankowie stanowi bd wikszo czonkw Parlamentu i wysokich urzdnikw pastwowych. Najznakomitszym przedstawicielem wczesnego humanizmu angielskiego by Thomas More (14781535), zwany te Morusem. Pochodzi on z zamonej londyskiej rodziny mieszczaskiej i otrzyma staranne wyksztacenie najpierw w Oksfordzie, gdzie znalaz si w krgu oddziaywania Coleta i Linacre'a, a nastpnie w londyskiej szkole

Paac Hampton Court z XVI w. prawniczej. Przeszed on rne szczeble kariery politycznej i administracyjnej, by czonkiem Parlamentu i sdzi, dworzaninem krlewskim, podskarbim, przewodniczcym Izby Gmin, kanclerzem ksistwa Lancaster, by w 1529 r. osign wysok godno kanclerza Anglii. Nie mogc pogodzi si z polityk Henryka VIII, szczeglnie za z Jego reformacj, przeszed More do opozycji, zrezygnowa w 1532 r. ze wszystkich stanowisk, a nastpnie uwiziony pod zmylonym zarzutem spisku przeciwko krlowi zgin z rki kata w 1535 r. By Thomas Morus wzorem wspaniaych cnt, wybitnym humanist i uczonym, jego dom w Londynie sta si jednym z najgoniejszych orodkw intelektualnych w wczesnej Anglii. Czsto goci w nim John Colet oraz gony humanista Jan Ludwik Vives, przede wszystkim zatrzymywa si tam na duej ksi humanistw" Erazm z Rotterdamu. Obok uczonych przebywali tam synni malarze, jak Holbein i inni. Niemierteln saw zapewnio Morusowi napisane w 1516 r. po acinie synne jego dzieo pt. Utopia, zawierajce niezwykle gbok analiz za spoecznego oraz wizj spoeczestwa idealnego, opartego na sprawiedliwoci spoecznej i wysokim poziomie etycznym. Gdy w tym samym czasie we Woszech Niccolo Machiayelli opiera w traktacie pt. Ksi sw wizj na perspektywach politycznego sukcesu z cakowitym pominiciem, a nawet odrzuceniem wartoci moralnych. Morus widzia przede wszystkim spoeczn sytuacj ludzi. Nikt tak ostro jak on nie dostrzega i nie pitnowa w tym czasie krzywd spoecznych, wskazujc na luksus ycia zamonych prniakw i ndz ludu pracujcego. Ujawniajc fakty zbienoci wzrostu bogactw i jednoczesnej ndzy oraz krzywdy mas, doszed Morus do wniosku, e rdem za jest wasno prywatna rodkw produkcji. Pod koniec I ksigi Utopii napisze: gdziekolwiek jest wasno prywatna, gdzie wszystko mierzy si wasnoci pienidzy, tam nie mona spodziewa si ani sprawiedliwoci, ani spoecznego dobrobytu". Druga cz dziea zawiera obraz idealnego spoeczestwa, opartego na komunistycznej

wsplnocie, powszechnym obowizku pracy oraz wsplnocie produkcyjnej, na wybieralnoci, wszystkich wadz, obowizku powszechnego i jednolitego wychowania, tolerancji, szacunku zarwno dla pracy umysowej, jak i fizycznej. Thomas More posiada rwnie wybitne miejsce w historiografii angielskiej jako autor Historii krla Ryszarda III (History of Richard III), napisanej ok. 1513 r. Wybitnym dzieem humanistycznego kronikarstwa jest rwnie w tym samym czasie powstaa Historia Anglii (Anglicae historiae Hbri XXVI) Polydora Vergila (zm. 1555), dzieo woskiego kronikarza z Urbino, ktry spdzi znaczn cz swego ycia w Anglii. Wywar on silny wpyw na Edwarda Halla (zm. 1547), autora kroniki angielskiej doprowadzonej do 1532 r. W dziedzinie architektury i sztuki wpywy renesansowe przyszy do Anglii pniej i zaznaczyy si sabiej ni w wielu krajach Europy zachodniej. Artyci angielscy jedzili do Woch raczej wyjtkowo, a i woscy architekci prawie nie zagldali na wysp. W pierwszej poowie XVI w. architektura pozostaa w Anglii nadal gotycka, a Renesans zaznaczy si raczej w detalach dekoracyjnych budowli, wielkich paacw, jak np. w zbudowanym przez kardynaa Wolseya Hampton Court. Paace budowano wok jednego lub kilku dziedzicw, na wzr kolegiw uniwersyteckich lub redniowiecznych paacw kocielnych. W istocie dopiero na czasy Elbiety I przypad w Anglii rozwj architektury renesansowej. Wwczas, gdy architektura kontynentalna przesza ju do baroku, Anglia zacza odchodzi, i to nie cakowicie, od gotyku, przechodzc do woskiego, palladiaskiego renesansu, ktry rozwin si tam w XVII i czciowo XVIII w. W malarstwie angielskim okresu pierwszych Tudorw rozwino si gwnie malarstwo portretowe, w duym stopniu pod wpywem Hansa Holbeina, ktry spdzi w Anglii wiele lat i pozostawi po sobie cay szereg znanych portretw Tudorw i ich dostojnikw. PRZESANKI IDEOLOGICZNE REFORMACJI W ANGLII

Wystpujce w Anglii w XIV w. hasa antyklerykalne i antyfeudalne nie zamary wraz ze mierci Johna Wyclifa i pierwszego pokolenia jego zwolennikw. Po mierci Wyclifa nauka jego ulega daleko idcym modyfikacjom. Tumacze i adaptatorzy jego cile teologicznych aciskich dzie wydawali po angielsku pisma Wyclifa i teksty jemu przypisywane, ktre ze wzgldu na dokonan przez nich aktualizacj i radykalizacj jego myli znajdoway coraz wicej chtnych czytelnikw w krgach miejskich, wrd szlachty i niszego kleru. Wzrost ruchu lollardw doprowadzi do tego, e pod koniec XIV w. lollardowska frakcja Parlamentu sformuowaa w 1395 r. tzw. 12 tez, napisanych po angielsku w celu wywoania szerszego rezonansu spoecznego. Dokument ten potpia zaleno kocioa w Anglii od Rzymu, odrzuca dogmat o przeistoczeniu, celibat ksiy, kult martwych symboli i obrazw, mody za

zmarych oraz krytycznie odnosi si do pozarehgijnej dziaalnoci kocioa. Ruch lollardw, domagajcy si rwnie wolnego nauczania i interpretowania dostpnej w jzyku angielskim Biblii, znajdowa szeroki oddwik zwaszcza wrd warstw niszych, nabierajc w cigu XV w. coraz bardziej plebejskiego i radykalnego charakteru. Surowo przeladowany przez wadze kocielne i wieckie straci ju wwczas swj polityczny charakter, przybierajc posta herezji ludowej. Mimo represji ruch lollardw krzewi si przez cay XV i na pocztku XVI w., zwaszcza w rodowiskach rzemielniczych i kupieckich oraz w mniejszym stopniu wrd niszego kleru, stanowic w przygotowaniu reformacji wany czynnik ideologiczny o starym miejscowym rodowodzie i bliskich zwizkach z angielskim ruchem antyklerykalnym. Szczeglnie ostatnie badania oparte na archiwaliach parafialnych, wykazay ywe tradycje ideologii lollardw w przededniu reformacji, nie dostrzegane przez dawniejszych historykw, opierajcych si na rdach opisowych bd pochodzcych od instytucji centralnych. Warto wspomnie, e spord okoo 70 spraw o herezj wniesionych w diecezji York w pierwszej poowie XVI w. tylko kilka wystpuje w dokumentach wadz centralnych. Na pocztku XVI w. ywym orodkiem ruchu lollardowskiego bya diecezja Lincoln, ktrej biskup rozpatrzy w 1506 r. 80 spraw o herezj, a w 1521 r. a 350 osb oskarono przed nim pod takim zarzutem. Rwnie w diecezji londyskiej, zarwno w okresie Henryka VII, jak i na pocztku rzdw Henryka VIII, do rozpowszechnione byy nauki lollardw. Liczby oskaronych o lollardyzm w tej diecezji (okoo 40 osb w 1510 r. oraz 37 w 1517 r.) stanowi niky procent zwolennikw tej ideologii. Rwnie i w innych czciach Anglii szerzyy si w przededniu reformacji tego rodzaju hasa, rozpowszechniane zarwno za pomoc ksiek, jak i w kazaniach oraz naukach ich gosicieli. Szczegowe badania wykazuj wrd ich zwolennikw raczej rzemielnikw, drobnych kupcw i robotnikw najemnych ni chopw, a wic przede wszystkim ludno posiadajc wiksz mono poruszania si i wchodzenia w kontakt z rnymi rodowiskami. Wpywy lollardw wystpoway daleko poza terenami, na ktrych istniay zorganizowane ich kongregacje. Stare hasa idce od czasw Wyclifa i pniejszych angielskich tradycji poczy w pniejszym okresie rzdw Henryka VIII zlewa si z reformacyjnymi hasami idcymi z kontynentu, zwaszcza za porednictwem uczonych, studentw i kupcw. Rni zwolennicy lollardyzmu stali si na pocztku dwudziestych lat XVI w. porednikami w szerzeniu si idei i ksiek luteraskich. Wida to na przykadzie grupy rzemielnikw z Coleman Street w Londynie, bdcej wwczas ruchliwym centrum ruchu lollardw. Wanym czynnikiem uatwiajcym szerzenie si lutera-nizmu stao si dokonane przez Williama Tyndale'a w 1525 r. angielskie tumaczenie Nowego Testamentu, ktrego znaczenie pod wieloma wzgldami przypomina rol luteraskiego przekadu Biblii w Niemczech. Drugim obok lollardyzmu wanym elementem ideologicznym przygotowujcym grunt pod reformacj w Anglii byt wczesny humanizm, zwizany zwasz-

cza z dziaalnoci reformatorw oksfordzkich w krgu Johna Coleta i Erazma z Rotterdamu. Ich dziaalno rwnie w powanej mierze przyczynia si do stosunkowo szybkiego i dosy powszechnego przyjcia schizmy Henryka VIII. Punktem zwrotnym w procesie szerszego oddziaywania humanistw w Anglii stao si synne wystpienie pod sam koniec XV w. Johna Coleta, ktry na wiele lat przed Lutrem i Williamem Tyndalem bada Bibli w kategoriach historycznych, literackich i ludzkich. Twrcz rol w rozwoju reformacji w Anglii odegra Erazm z Rotterdamu. W latach 15111514 pracowa on w Cambridge nad greckim tekstem Nowego Testamentu oraz poprawieniem jego aciskiej wersji inspirowanej uprzednio przez Coleta. Istnieje wiele dowodw na to, e ten erazmiaski tekst aciski wywar powany wpyw na angielskich luteranw w Cambridge i Oksfordzie. Od 1520 r. wyranie ju uchwytna jest dziaalno luteraskiej spoecznoci Cambridge, zasilanej od 1519 r. pismami Lutra. Szczeglnie wan postaci wrd pierwszego pokolenia angielskich protestantw by William Tyndale (zm. 1536). Wychowanek Oksfordu i Cambridge, wietny grecysta, podj si przekadu Biblii na angielski, ktrego wobec trudnoci, jakie napotka w Anglii dokona w Niemczech, drukujc Nowy Testament w Kolonii w 1525 r. Tumaczenie to, zawdziczajce sporo jego osobistym kontaktom z Lutrem i Erazmem, jest dzieem wielkiej erudycji i talentu. Wielokrotnie wznawiane w czasach Henryka VIII, wywaro zasadniczy wpyw na wszystkie, a do dnia dzisiejszego, przekady Nowego Testamentu na jzyk angielski. Tyndale by przez wiele lat przeladowany i cigany w rnych krajach przez emisariuszy Henryka VIII, w 1535 r. zosta schwytany w Antwerpii i w rok pniej spalony na stosie. KOCI W PRZEDEDNIU REFORMACJI W ANGLII Na pocztku XVI w. koci przechodzi w Anglii, podobnie jak i w innych krajach w okresie Renesansu, powany kryzys. Zewiecczenie gonicego za karier polityczn i bogactwem duchowiestwa oraz rozam w samym onie kocioa czyniy z niego organizacj bardziej zwizan z krlem ni z Rzymem. Osabiay koci w Anglii konflikty midzy kardynaem Thomasem Wolseyem a biskupami, midzy wyszym a niszym klerem, midzy duchowiestwem wieckim a zakonnym. Datujce si od dawna obnienie poziomu intelektualnego i zapau religijnego stanowio dalsze rdo kryzysu kocioa w Anglii na progu reformacji. Posta i dziaalno kardynaa Thomasa Wolseya (14751530) stay si w pewnym sensie symptomatycznym przejawem tendencji wystpujcych na szczytach hierarchii kocielnej w Anglii. Ten syn rzenika z Ipswich, student, a nastpnie profesor Oksfordu, zosta kapelanem arcybiskupa Canterbury, a pniej Henryka VII. Kariera jego rozwina si najpomylnej za czasw Henryka VII, ktry hojnie obdarzy go licznymi beneficjami. Cign z nich Wolsey ogromne zyski, zdobywajc sobie pozycj najbliszego doradcy krlew-

skiego. Od 1515 r. by on kardynaem i kanclerzem Anglii, od 1518 r. papieskim legatem, zajmujc jednoczenie kilka biskupstw i arcybiskupstwo Yorku, a take wiele pomniejszych synekur. W ten sposb skupi Wolsey w swym rku ogromne wpywy i bogactwa, ktre w niewielkim tylko stopniu przeznacza na fundacje naukowe w Oksfordzie czy mecenat artystyczny. Do niepopularnoci kardynaa przyczyniay si jego posunicia finansowe, nieskuteczna polityka zagraniczna, pogo za bogactwem i wpywami. Powszechne zgorszenie wywoywa nepotyzm Wolseya, ktrego syn, jeszcze jako chopiec, otrzyma kilkanacie kocielnych prebend cznie z archidiakonatem w Yorku. Jego roczny dochd z tych licznych prebend by a 250 razy wyszy od zarobkw zwykego wiejskiego proboszcza i w wikszej czci szed do skarbu kardynaa, nie pomijajcego adnej okazji do powikszania swego olbrzymiego majtku. Dziaalno kardynaa Wolseya w niemaym stopniu przyczynia si do niepopularnoci hierarchii kocielnej i jej polityki w Anglii, do wzrostu nastrojw niechtnych papiestwu. Zjawisko to oczywicie wizao si nie tylko z osob kardynaa, lecz miao jak ju bya o tym mowa stary w Anglii rodowd, sigajcy dawnych konfliktw pastwa z kocioem na tle inwestytury i zatargw o kompetencje sdowe itd. Zwaszcza od czasw niewoli awinioskiej papiestwa w XIV w. oraz nastpujcej po niej wielkiej schizmy zachodniej autorytet papiestwa znacznie w Anglii zmala. Krytykowano na wyspie do powszechnie obowizek pacenia przez Angli na rzecz kocioa witopietrza, ktre wraz z innymi wiadczeniami na rzecz Rzymu przez duchowiestwo angielskie sigao kwoty .okoo 5 ty-funtw szterlingw rocznie. Pomijajc dawniejsze stosunki pomidzy dworem angielskim a kocioem, warto zwrci uwag, e po okresie Jana bez Ziemi i Henryka III, za ktrych wpywy papieskie w Anglii byy jeszcze dosy silne, ulegy one osabieniu w XIV w. w zwizku z oglnym kryzysem w kociele. Odtd biskupi angielscy w coraz wikszym stopniu zwizani byli z monarchami angielskimi, zwaszcza od drugiej poowy XIV w., kiedy wydane zostay statuty (Slatute of Provisors z 1351 r., Statute of Praemunirez 1353r.), kadce tam dla papieskich prowizji! ingerencji przy obsadzaniu wakujcych beneficjw. Statut z 1393 r., stanowicy i dla Henryka VIII wany argument w walce z Rzymem, przewidywa kar konfiskaty dbr dla tych osb, ktre wbrew stanowisku krla usioway wprowadza w Anglii w ycie postanowienia papieskich bulli. Parlamenty tego okresu uchwaliy ustawy skierowane przeciwko papieskim prowizjom i rezerwatom, groc nawet wyjciem spod prawa za skierowanie do papiea spraw nalecych do kompetencji sdw krlewskich. Parlamenty stale podkrelay niezaleno Korony od papiea, a jednym z zarzutw postawionych przy detronizacji Ryszarda II byo to, e zwraca si on do papiea o zatwierdzenie ustawy przyjtej przez Parlament. Tego rodzaju charakter stosunkw z papiestwem utrzymywa si na og i w XV w., a krlowie z dynastii Lancastrw skazywali na banicj, a nawet na stracenie, butowniczych biskupw. W przededniu reformacji ogromna wikszo biskupw angielskich w wik-

szym stopniu zajmowaa si wieck dziaalnoci przy boku krla ni prac religijn w 17 diecezjach, ktre rzadko tylko oglday swoich duszpasterzy. Byli to pluralici czcy w jednym rku wiele beneficjw i posiadajcy, mimo sporych wydatkw, jakich wymagaa suba krlewska, znaczne majtki. Byli to raczej prawnicy ni teologowie czy kanonici, powana bowiem ich cz miaa studia w zakresie prawa wieckiego. Tego typu wyksztacenie w poczeniu z ich wieck karier polityczn w duym stopniu tumaczy, dlaczego biskupi stanli w wikszoci po strome krla w jego konflikcie z papiestwem, dopatrujc si w tym zatargu raczej charakteru politycznego ni doktrynalnego. Poniej biskupw staa w hierarchii kocielnej liczna grupa innych pluralistw, dziekanw i archidiakonw, czynnych rwnie w subie pastwowej i lojalnych w stosunku do krla w okresie reformacji. Sytuacja liczcego okoo 8 ty. duchowiestwa parafialnego bya bardziej zoona. Znaczna cz duchowiestwa nie miaa wice kapaskich, nie przestrzegaa nakazu czystoci i ya w sposb niewiele odbiegajcy od ycia szlachty uprawiaa ziemi i prowadzia hodowl. cigana przez proboszczw dziesicina ju dawno stracia swj kocielny charakter, stanowia rodzaj renty dzierawionej nieraz przez osoby wieckie, zapewniajcej proboszczom w poczeniu z innymi dochodami dostatni ywot. W gorszej sytuacji byo nisze duchowiestwo, zwaszcza wikariusze i kapelani zwizani z rnymi maymi fundacjami kocielnymi. Stanowili oni dosy liczny proletariat w kociele w Anglii, yli w bardzo trudnych niejednokrotnie warunkach materialnych, nie majc pienidzy nie tylko na ksiki, ale nawet na skromne utrzymanie. Poziom intelektualny tego le opacanego niszego kleru pozostawia wiele do yczenia. Nawet w zakresie najbardziej elementarnych obowizkw kaznodziejskich i suby w kociele wielu z nich nie posiadao podstawowych kwalifikacji. Arcybiskup Yorku skary si w 1535 r. w licie do Thomasa Cromwella, ze ogromna wikszo duchownych jego archidiecezji bya niewyksztacona i niewiele rozumiaa z czytanych tekstw religijnych, nie mwic ju o zagadnieniach oglniejszych. Jedynie w Londynie i jego okolicach mona byo spotkac duchownych parafialnych z wyszym wyksztaceniem. Tego rodzaju element, stojcy na niskim poziomie intelektualnym i zewiecczony, nie mg stanowi materiau na potencjalnych mczennikw za wiar katolick i podobnie jak i wysze duchowiestwo stan w ogromnej wikszoci po stronie krla na pocztku schizmy Henryka VIII. Na pocztku XVI w. przeszo 3-milionowa Anglia posiadaa okoo 800 klasztorw, w ktrych przebywao cznie z Wali okoo 12 ty. osb, czyli e przecitnie w jednym klasztorze znajdowao si 15 rnego typu zakonnikw i zakonnic. W istocie w mniejszych klasztorach yo po okoo 8 zakonnikw, a w wielu jeszcze mniej. Oprcz zakonnikw mieszkao przy klasztorach wiele suby oraz wieckich pensjonariuszy. Poziom zamonoci klasztorw angielskich w przededniu ich likwidacji by rozmaity i wahania byy tu znaczne. Obok maych, wegetujcych, wiele byo bardzo bogatych, dysponujcych duym

inwentarzem, wielkimi posiadociami ziemskimi i zatrudniajcych znaczn w stosunku do przebywajcych tam zakonnikw liczb suby (w Gloucester 26 zakonnikw posiadao 86 sucych, w Rievaulx na 22 zakonnikw znajdoway si 122 osoby ze suby). Na pocztku XVI w. do odlegej przeszoci naleay osignicia klasztorw w zakresie kultury rolnej, budownictwa, sztuki czy pimiennictwa. Dostatnie i wygodne ycie, brak dyscypliny i powoania sprawiay, e klasztory nie speniay ju w istocie adnej twrczej pracy, wrcz przeciwnie, byy niejednokrotnie widowni upadku moralnego, cakowitym zaprzeczeniem redniowiecznych ideaw ycia wsplnego (pewnymi wyjtkami byli kartuzi i franciszkanie-obserwanci). Mimo i istniay w Anglii dostatecznie silne ideologiczne, spoeczne i kocielne przesanki reformacji, dopiero antyrzymska polityka Henryka VIII i jego dworu stworzya odpowiednie warunki do oderwania si Anglii od papiestwa. Taki ukad czynnikw stanowi charakterystyczn cech wczesnej reformacji w Anglii i odrnia j zasadniczo np. od ruchu reformacyjnego w Niemczech, gdzie wadza pastwowa reprezentowaa interesy katolicyzmu, a luteranizm oraz inne odamy reformacji zdobyway sobie pozycj w ostrej walce z kocioem i aparatem pastwowym. SCHIZMA HENRYKA VIII Panowanie Henryka VIII (15091547), wadcy typowo renesansowego, posiadajcego szerokie zainteresowania, bujne i gwatowne usposobienie, skonnoci do despotyzmu i wielkie ambicje, rozpoczo si od aktywnej polityki zagranicznej. Lata nastpne rzdw Henryka VIII byy natomiast okresem niezwykle doniosych dla dalszego rozwoju Anglii wydarze zwizanych z zerwaniem przez Angli kocielnej zalenoci od Rzymu, likwidacj klasztorw i przejciem przez krla najwyszej wadzy w kociele angielskim. Od samego pocztku dugich rzdw towarzyszya Henrykowi VIII popularno, wzmocniona jeszcze stylem jego ycia, rycerskimi i sportowymi wyczynami monarchy, ktry jednoczenie interesowa si zagadnieniami kulturalnymi i cieszy si uznaniem wrd pisarzy i uczonych. Tymi ostatnio wymienionymi cechami odznacza si rwnie przez wiele lat gwny zaufany i doradca Henryka VIII, kardyna i kanclerz Thomas Wolsey, wybitna indywidualno pierwszej czci panowania drugiego Tudora, czowiek ogromnie ambitny, zwolennik przepychu, mecenas i humanista, a przy tym ruchliwy dyplomata. A do 1529 r. bdzie on wywiera gwny wpyw na Henryka VIII zarwno w jego polityce zagranicznej, jak i wewntrznej. Od koca XV w. toczyy si wojny woskie, rozpoczte przez Francj w 1494 r. i rozgrywajce si przez z gr p wieku na tle przybierajcej na sile rywalizacji francusko-habsburskiej. Gdy w 1512 r. zostaa przeciwko zwyciskiej pocztkowo Francji utworzona przez papiea Juliusza II, Wenecj i Ferdynanda Aragoskiego tzw. wita Liga, wrd pastw, ktre udzieliy jej pomocy, znalaza si i Anglia. Wojska angielskie wkroczyy od pnocy do

Francji, odnoszc w 1513 r. zwycistwo pod Guinegatte i zajmujc Tournai oraz Therouanne. Bardziej elastyczna polityka papiea Leona X przyniosa pewne odprenie w sytuacji politycznej i ju w i514r. stosunki angielsko-francuskie poprawiy si, co znalazo wyraz w maestwie krla francuskiego Ludwika XII z siostr Henryka VIII, Mari, zawartym w 1514 r. Od czasu objcia przez Thomasa Wolseya w 1515 r. urzdu kanclerza angielska polityka zagraniczna nabraa wikszej prnoci, stawiajc sobie jednak na og mao realne do przeprowadzenia cele. Przejawio si to m. in. w prbie kandydowania Henryka VIII w 1519 r. na tron cesarski oprniony wwczas na skutek mierci Maksymiliana I, a take w planach i zabiegach o pozyskanie tiary papieskiej dla kardynaa Wolseya w 1523 i 1526 r. Warto przy tym zwrci uwag na wyrane wystpowanie w angielskiej polityce zagranicznej owych lat zasady rwnowagi siy. Gdy moliwoci ekspansji na kontynencie zawiody, polityka angielska, pocztkowo zwizana z cesarstwem przeciwko Francji, wykazaa widoczn elastyczno. Po klsce Francji, zadanej jej przez cesarza Karola V w 1525 r. we Woszech, Anglia szybko zwizaa si ze stron sabsz, a wic z Francj, popierajc rozgromionego w 1525 r. jej krla Franciszka I przeciwko cesarstwu. Zanim jednak zdoaa Anglia wycign jakiekolwiek korzyci polityczne ze swych posuni na arenie midzynarodowej, zaszy powane komplikacje spowodowane spraw rozwodow Henryka VIII, ktre nabray duego znaczenia na tle reperkusji midzynarodowych z tym zwizanych. Komplikacje te, cznie z przedstawionymi wyej przyczynami natury spoeczno-politycznej oraz ideologicznej, doprowadziy do angielskiej schizmy i odrzucenia przez koci w Anglii zwierzchnictwa Rzymu. Henryk VIII oeni si po raz pierwszy z wdow po swym starszym bracie Arturze, Katarzyn Aragosk, crk krlewskiej pary hiszpaskiej, Ferdynanda i Izabeli. Pierwszy z Tudorw, dc do wzmocnienia pozycji Anglii na arenie midzynarodowej, doprowadzi w 1501 r. po latach pertraktacji do maestwa 16-letniej Katarzyny z 14-letnim najstarszym swym synem Arturem, ktry jednak zmar w kilka miesicy po lubie. By utrzyma nadal bliskie stosunki z Hiszpani, Henryk VII, liczcy wwczas 44 lata, by zrazu gotw sam oeni si z modziutk Katarzyn, jednak na skutek protestw Izabeli uznano ostatecznie za lepsze rozwizanie maestwo Katarzyny z modszym od niej o v lat przyszym Henrykiem VIII, przy czym nie obeszo si bez wyjednania na to zgody papiea, ktrego uproszono, by uzna pierwsze maestwo Katarzyny za niedopenione. Po 18 latach szczliwego na og poycia maeskiego wszcz Henryk VIII w 1527 r. kroki rozwodowe, przy czym u podstaw jego decyzji leaa przede wszystkim, obok pobudek czysto osobistych (romans z Ann Boleyn), ch posiadania mskiego potomka w celu zapewnienia cigoci i trwaoci dynastii Tudorw. Z pierwszego maestwa z Katarzyn Aragosk urodzia si jedynie crka Maria, pniejsza krlowa Maria Tudor. Z upywem lat Henryk VIII coraz bardziej traci nadzieje na powikszenie swej rodziny o upragnionego

spadkobierc. . W innych warunkach politycznych rozwd byby cakiem moliwy do przeprowadzenia i papiee nieraz go udzielali. Naley jednak pamita, e Katarzyna Aragoska bya crk najpotniejszego wwczas wadcy w Europie, cesarza Karola V, ktry po rozgromieniu wojsk francuskich w 1525 r. pod Pawi zdoby cakowit przewag we Woszech. W 1527 r. wojska cesarskie dokonay barbarzyskiego zupienia Rzymu i niezaleno papiestwa zostaa powanie ograniczona. W tej sytuacji, mimo interwencji kardynaa Wolseya, papie Klemens VII udziela wymijajcych odpowiedzi postom Henryka VIII, nie mogc naraa si potnemu Karolowi V. Zniecierpliwiony zwok Henryk VIII postanowi sam przeprowadzi spraw rozwodu, przekazujc j do zaatwienia kardynaowi Thomasowi Wolseyowi. Jako jeden z legatw (obok kardynaa Campeggio) mia on rozsdzi spraw na miejscu. Thomas Wolsey, ktry namawia Henryka VIII do zabiegania o uzyskanie papieskiej dyspensy, zosta w 1529 r. wobec niepowodzenia caego planu postawiony w stan oskarnia o zdrad stanu i tylko rycha mier uratowaa go najprawdopodobniej od stracenia. Po nim godno kanclerza otrzyma Thomas More. Po upadku Morusa czoowe miejsce w gronie doradcw Henryka VIII zdoby Thomas Cromwell, jedna z gwnych postaci w rozwoju schizmy Henryka VIII. Podobnie jak i Thomas Wolsey by Thomas Cromwell (ok. 14851540) niskiego pochodzenia (jego ojciec byt piwowarem, folusznikiem i kowalem), lecz dziki duej zrcznoci i sprytowi zosta agentem handlowym, a nastpnie z onierza i kupca bliskim zaufanym kardynaa Wolseya oraz jego sekretarzem. Ju w 1525 r. jako agent kardynaa przeprowadzi likwidacj niektrych maych klasztorw w celu zdobycia nowych funduszw dla Thomasa Wolseya na wyposaenie kolegiw w Oksfordzie i Ipswich. Po mierci kardynaa zosta Cromwell gwnym doradc Henryka VIII, przede wszystkim w sprawach zwizanych z rozpoczynajcym si zatargiem z Rzymem i konfiskat ziem klasztornych. Jako sekretarz Henryka VIII zdoby ogromne wpywy w rnych dziedzinach ycia i administracji angielskiej. W sprawach kocielnych by Thomas Cromwell rzecznikiem popularnych na wyspie tendencji poddania duchowiestwa angielskiego pod wadz krlewsk i uniezalenienia kocioa w Anglii od Rzymu. Zniesienie niezawisoci kocioa angielskiego i podporzdkowanie go krlowi powanie mogo umocni wadz krlewsk oraz powikszy dochody monarchii i szlachty. Wyraao te wyrane od dawna w Anglii nastroje antyklerykalne i antypapieskie. Brak poparcia ze strony Rzymu dla rozwodowych zabiegw Henryka VIII sta si dogodnym pretekstem do oderwania kocioa angielskiego od papiestwa i poddania go pod zwierzchnictwo krla. Drugim obok Cromwella najwaniejszym rzecznikiem schizmy Henryka VIII by profesor z Cambridge Thomas Cranmer, mianowany przez krla arcybiskupem Canterbury w 1533 r. Cranmer (14891556) ogosi w maju 1533

r. maestwo krla z Katarzyn za niewane, podobnie zreszt jak w 1536 r. anulowa drugie maestwo Henryka VIII z Ann Boleyn. Schizma Henryka VIII zostaa przeprowadzona przez Parlament angielski w latach 15291536, kiedy to wydano akty, bdce podstaw prawn niezalenoci angielskiego duchowiestwa od Rzymu i zwierzchniej wadzy krla nad kocioem w Anglii. Ju w 1529 r. Parlament zakwestionowa prawo papiea do udzielania dyspensy duchownym ukaranym przez prawo angielskie, nawet jeli przewinienia odnosiy si do spraw czysto duchownych. W 1531 r. Henryk VIII

Thomas Cromwell oskary cae duchowiestwo angielskie o amanie Statute of Praemunire z XIV w., ktry zakazywa, o czym bya ju mowa, apelacji duchowiestwa angielskiego do papiea; W 1532 r. popierajcy Henryka VIII Parlament zwrci si do krla z apelem o pooenie kresu rnym naduyciom kocielnym, zwaszcza jeli idzie o pobieranie wygrowanych wiadcze. W tej sytuacji konwokacja duchowiestwa angielskiego zgosia akt poddania si pod zwierzchnictwo krla, wyraajc zgod na potrzeb przeprowadzenia przez komisj pod kontrol krlewsk reformy istniejcego prawa kocielnego oraz zobowizujc si do niezmieniania adnych praw bez zgody Henryka VIII. W 1532 r. Parlament wyda akt (Act in Conditional Restraint of Annates) zakazujcy duchowiestwu angielskiemu uiszczanie papieowi wysokich opat zwizanych dotd z obejmowaniem przez arcybiskupw i biskupw swych urzdw. W tyme roku zapewni sobie Henryk VIII cakowit kontrol nad duchowiestwem angielskim poprzez oddanie metropolii Canterbury Thomasowi Cranmerowi. W latach 15341536 zostaa dokonana ostatecznie schizma angielska. Wydane wwczas akty zakazyway duchowiestwu angielskiemu pacenia annat,

witopietrza, uchylay moc interdyktw papieskich wobec Anglii, nie uznaway zwierzchniej wadzy sdowej papiea nad duchowiestwem angielskim oraz znosiy jego prawo mianowania w Anglii arcybiskupw i biskupw. a mocy Aktu o supremacji (Act of Supremacy) z 1534 r. Parlament ogosi krla glow kocioa angielskiego, przy czym poza odrzuceniem wadzy papiea nie wprowadzono adnych w istocie zmian w zakresie dogmatw, kultu i ceremonii kocielnych. W ten sposb dokonana zostaa schizma angielska, podporzdkowujca bogaty koci wadzy krlewskiej, dziki temu ogromnie wzmocnionej politycznie i materialnie. O tym, e reprezentowane przez krla tendencje wynikay z oglnych nastrojw, wiadczy poparcie ogromnej wikszoci spoeczestwa i stosunkowo niewielka liczba aktw protestu. Bardzo niewielu byo duchownych w Anglii, ktrzy, Jak np. biskup John Fisher, gotowi byli yciem zapaci za wierno kocioowi rzymskiemu. Bohaterska mier Thomasa Morusa rwnie naley do wyjtkw, podobnie jak i ruch zwany Pielgrzymk aski (Pilgrimageof Grace) z 15561557 r., ktry wystpujc przeciwko likwidacji klasztorw mia jednak przede wszystkim charakter polityczno-spoeczny i wywoany by gwnie niezadowoleniem chopw pnocnej Anglii z dokonujcego si procesu ogradzania. W latach 15361539 przeprowadzona zostaa na mocy aktw parlamentarnych likwidacja klasztorw. Ich mienie i posiadoci zostay skonfiskowane przez specjalnie do tego powoan komisj pod przewodnictwem Thomasa Cromwella. Pod pretekstem rzeczywistych oraz spreparowanych oskare odebrano klasztorom bardzo znaczne ziemie i majtki, ktre wzbogaciy szlacht i mieszczastwo, w mniejszym za stopniu samego krla. Oderwany od Rzymu koci zaczto nazywa anglikaskim. Przyj on i zachowa katolicki dogmat o zbawieniu przez koci oraz protestancki dogmat o zbawieniu przez wiar, przez co zaj porednie stanowisko pomidzy katolicyzmem a protestantyzmem. Tak jak w luteranizmie na czele kocioa anglikaskiego sta wadca wiecki, a koci wchodzi do aparatu pastwowego. Naboestwo odprawiano w jzyku angielskim, a parafia staa si jednostk administracyjn. Zachowana zostaa hierarchia duchowna oraz wy-stawno naboestw, z tym e nominacji biskupw dokonywa krl, a nie czynnik kocielny. Bez zmian pozostawiono celibat duchowiestwa, sdy kocielne, dziesicin i inne. Te ortodoksyjne w sensie dogmatycznym i kultowym zasady zostay ujte najpierw w 1536 r. w postaci 10 artykuw, a nastpnie w 1539 r. w Akcie 6 artykuw (Act of Six Articles), zatwierdzonym przez Parlament. Henryk VIII, ktry w 1521 r. otrzyma od papiea tytu obrocy wiary" {defensor/idei} za ogoszenie broszury o siedmiu sakramentach, gdzie zwalcza pogldy Lutra, osobicie zabiega o to, by nie wprowadzano powaniejszych zmian dogmatycznych do podporzdkowanego jego zwierzchnictwu kocioa. W konfesji z 1539 r- teologowie angielscy uwydatnili bardzo silnie wiar w przeistoczenie, uznali za wystarczajc komuni pod jedn postaci, aprobowali

spowied uszn, celibat ksiy itp. Akt 6 artykuw mia obowizywa pod kar mierci i w ostatnich latach Henryka VIII skazano wiele osb za jego naruszenie. Zgin wwczas nawet jeden z gwnych doradcw Henryka VIII i twrcw nowego kocioa, Thomas Cromwell, oskarony o popieranie herezji, a w istocie usunity pod tym pretekstem za nazbyt samodzieln polityk. By on, jak wykazuj nowe badania, Jednym z gwnych twrcw nowoytnych zmian w administracji angielskiej, budowniczym silnych fundamentw monarchii Tudorw. Po mierci Cromwella Henryk VIII jeszcze bardziej zabiega o dogmatyczne i liturgiczne zblienie anglikanizmu do katolicyzmu i temu celowi suya tzw. trzecia konfesja angielska z 1543 r. Dalszy rozwj kocioa anglikaskiego przypad na czasy Edwarda VI, syna Henryka VIII z trzeciego maestwa. REFORMACJA EDWARDA VI I KONTRREFORMACJA MARII TUDOR Henryk VIII by onaty sze razy i fakt ten spowodowa po jego mierci pocztkowo pewne komplikacje w zwizku z ustaleniem nastpstwa tronu. Z pierwszego maestwa z Katarzyn Aragosk mia tylko jedn crk Mari i brak mskiego potomstwa by jednym z gwnych powodw stara Henryka VIII o rozwd. Maestwo z Ann Boleyn, krtkotrwae i zakoczone egzekucj drugiej ony krlewskiej w 1536 r. (pod zarzutem niewiernoci), nie przynioso rwnie dynastii Tudorw upragnionego nastpcy tronu. Urodzia si z niego jedynie crka Elbieta, pniejsza wielka krlowa zamykajca rzdy Tudorw. Dopiero z trzeciego maestwa z Jane Seymour przyszed na wiat mski potomek, pniejszy krl Edward VI, przy ktrego porodzie zmara trzecia ona Henryka VIII. By on jeszcze onaty trzykrotnie, lecz nie mia ju potomstwa. Maestwo z czwart on, Ann, ksiniczk Kliwii, byo krtkotrwae i zostao zaaranowane (jedynie na podstawie portretu Anny) przez Thomasa Cromwella, ktry pragn przez ten zwizek wzmocni protestantyzm w Anglii. Po kilku miesicach krl rozwid si z brzydk ksin Kliwii i oeni si z Katarzyn Howard. Po kilku miesicach zostaa ona cita pod zarzutem niewiernoci. Ostatni on Henryka VIII bya Katarzyna Parr. Zgodnie z wol krla jego nastpc zosta dziewicioletni Edward VI (1547 1553), ktry w istocie by tylko marionetk w rkach swego otoczenia. Faktyczne kierownictwo rzdw sprawowa pocztkowo jego wuj, Edward Seymour, ksi Somerset (15061552), jako Lord Protektor, a pniej John Dudley hrabia Warwick (15021553). Otoczenie Edwarda VI, podobnie jak i Parlament, ulegao coraz bardziej w tym okresie wpywom reformacji, zwaszcza kalwiskiej. Somerset i Cranmer zabiegali o usunicie wpyww katolickich z kocioa anglikaskiego i wprowadzenie reformacji w szerokim zakresie. W deniu tym dopomaga im Hugh Latimer, synny kaznodzieja i dawny biskup Worcesteru. Pod wpywem przybyych do Anglii znanych kontynentalnych

kaznodziejw (m. in. Marcin Bucer z Niemiec, Jan aski z Polski) oraz oddziaywania samego Kalwina na Cranmera poczto wprowadza w Anglii reformy kocielne w duchu konfesji genewskiej, a sam arcybiskup Thomas Cranmer opracowa w 1549 r. kalwinizujcy modlitewnik {Common Prayer Book), ktry zosta przez Parlament uznany za obowizujcy w caej Anglii. W ten sposb doprowadzono do tzw. uniformizmu, czyli jednolitego kocioa w caym kraju, a jednoczenie wydano wiele zarzdze kasujcych dawniejsze zwyczaje katolickie i obrzdy. Posunicia te wywoay pewne niezadowolenie wrd ludnoci. Wybuchy zaburzenia w 1548 r. w Kornwalii, Yorkshire i Kent, ktre podwayy stanowisko Somerseta. Do jego upadku przyczynio si zwaszcza wielkie powstanie chopskie skierowane przeciwko ogradzaniu, ktre miao miejsce w Norfolk i Suffolk w 1549 r. i byo najwikszym ruchem ehopskim w Anglii od czasw powstania Wata Tylera w 1381 r. Na czele ruchu kaneli bracia Robert i William Kett. Na czele 20 ty. chopw stawiali oni pod Norwich opr. Po upadku Somerseta nowym Protektorem zosta w 1549 r. hrabia War-Wick, ktry przyspieszy proces kalwinizacji kocioa anglikaskiego. Ze wity usunito obrazy i otarze, naboestwa odprawiano wedug zasad konfesji genewskiej. Zaczy si przeladowania zarwno katolikw, jak i zwolennikw Umiarkowanej reformacji Henryka VIII. Z inicjatywy Warwicka Parlament uchwali w, 1552 r. drugi akt uniformizmu oraz zatwierdzi nowe wydanie modlitewnika. Specjalna komisja zoona z biskupw opracowaa wyznanie wiary zawarte w 42 artykuach. Pod wzgldem dogmatycznym i liturgicznym wyznanie anglikaskie upodabniao si do kalwinizmu, w stosunku za do pastwa koci anglikaski znalaz si w myl zasad luteranizmu w zalenoci od wadzy wieckiej. Hierarchia natomiast pozostaa tak jak dawniej w kociele katolickim. W okresie panowania Edwarda VI zaznaczyy si wysiki Anglii zmierzajce do zagarnicia Szkocji poprzez maestwo Edwarda VI z Mari Stuart, nastpczyni tronu szkockiego. Wyprawa wojskowa wysana w zwizku z tym do Szkocji spotkaa si z gwatown obron ze strony Szkotw, ktrzy wysali Mari do Francji, gdzie wydano j za przyszego krla francuskiego, Franciszka II. Konflikt angielsko-szkocki wywoa jak to niejednokrotnie bywao w takich razach interwencj francusk, inspirowan przez Gwizjuszy, ktrych siostra Maria de Guise bya krlow szkock i matk Marii Stuart. Wojna ze Szkocj zakoczya si dla Anglii niepowodzeniem, podobnie jak i walki z Francj na kontynencie, gdzie Anglia utracia Boulogne. Pokj zawarty w 1550 r. przyznawa Anglii Jedynie sum 400 ty. dukatw jako odszkodowanie za Boulogne. Jeszcze za ycia Edwarda VI hrabia Warwick prbowa zapewni sobie dalszy udzia w rzdach. W 1552 r. doprowadzi do stracenia pod zarzutem zdrady nadal mimo wszystko popularnego ksicia Somerseta i uzyska dla siebie tytu ksicia Northumbrii. Nastpnie przeprowadzi, wobec sabego zdrowia Edwarda

VI, zmian porzdku nastpstwa tronu na rzecz wnuczki jednej z sistr Henryka VIII, Jane Grey, ktr popiesznie wyda za swego syna. Prba zamachu Warwicka nie udaa si i wprawdzie Jane Grey zaraz po zgonie Edwarda VI zostaa ogoszona krlow, rzdy jej jednak byy bardzo krtkie. Armia Warwicka zostaa pokonana i rzdy obja zgodnie z prawem nastpstwa najstarsza crka Henryka VIII Maria Tudor (15531558). Za panowania Marii, ktra bya gorliw, a nawet fanatyczn katoliczk, nastpio przejciowe odnowienie katolicyzmu, poczone z surowymi przeladowaniami i represjami wobec protestantw. Osadzeni poprzednio w wizieniach katolicy zostali wypuszczeni, wrd nich biskupi, jak np. Stefan Gardiner, ktrzy przeciwstawiali si uprzednio wprowadzeniu kocioa anglikaskiego. Objli oni teraz wysokie stanowiska w kraju, natomiast zwolennicy reformacji zostali aresztowani (wrd nich arcybiskup Cranmer) Jeli nie zdoali zbiec za granic. Maria Tudor nawizaa stosunki z Rzymem i papie Juliusz III mianowa legatem Anglii spokrewnionego z dynasti Tudorw kardynaa Reginalda Pole, ktry opuci Angli za czasw Henryka VIII. Warto doda, e przeprowadzajc restauracj katolicyzmu Maria nie podja prby przywrcenia kocioowi skonfiskowanych majtkw, pozostajcych w rkach wieckich wacicieli. Mimo bardziej krytycznego dzisiaj stosunku do Ksigi mczennikw Johna Foxe'a, stanowicej jedno z podstawowych rde wspczesnych do przeladowa protestantw za Marii, w sposb ponury rysuje si obraz okrutnych represji okresu angielskiej kontrreformacji. Wzywajcy do wikszej tolerancji kardyna Pole nie potrafi zapobiec srogim okruciestwom i wyrokom sdw, ktre pod przewodnictwem biskupa Gardinera skazay wiele osb podejrzanych o sprzyjanie reformacji na kar mierci (ok. 300 osb). Wrd straconych znalaz si arcybiskup Thomas Ranmer i Hugh Latimer. Nasilenie opozycji przeciwko Marii, zwanej krwaw", wizao si nie tylko z jej polityk religijn, ale przede wszystkim z polityk zagraniczn. Ogromnie niepopularne byo Jej maestwo zawarte w 1554 r. z zagorzaym katolikiem Filipem II hiszpaskim, podtrzymujce nie tylko kontrreformacj, ale zagraajce niepodlegoci Anglii. Wcigno ono Angli do wojny z Francj, zakoczonej utrat w 1558 r. portu Calais, ostatniego oparcia Anglii na kontynencie. Opozycja wywoana mariaem angielsko-hiszpaskim doprowadzia nawet do spiskw i zamachw zorganizowanych przez szlacht. Na czele jednego z nich stan w 1554 r. Thomas Wyatt, ktry rzuci haso obrony Anglii przed Hiszpanami. Wraz ze mierci Marii w 1558 r. i wstpieniem na tron Elbiety I nastpi dopiero kres reakcji katolickiej. Nie tylko na terenie Anglii, ale i w Szkocji reformacja znalaza wielu zwolennikw. Szkocja bya w XVI w. samodzielnym krlestwem i dzielia si na pnocn Szkocj Grn (Highlands) i poudniow Szkocj Nizinn (Low-lands). Grna Szkocja bya najbardziej zacofan czci krlestwa, panoway w niej stosunki feudalno-patriarchalne, ludno tworzya wsplnoty rodowe klany.

Bardziej rozwinita bya poudniowa Szkocja, ktrej ludno zajmowaa si nie tylko hodowl, ale i upraw roli. W tej czci kraju byo wiele miast, prowadzcych oywiony handel z Angli, Niderlandami i Francj (wywoono gwnie skry, miso, ryby, wen i weniane tkaniny). Wskutek powolnego i nierwnomiernego rozwoju stosunkw gospodarczych midzy poszczeglnymi prowincjami kraju proces centralizacji Szkocji nie by jeszcze w tym czasie zakoczony. Nie istnia nawet jednolity system pieniny. Wielu feudaw i naczelnikw klanw szkockich zachowao niezaleno, wywierajc silny wpyw na swoich wasali. Rzdy w miastach poudniowej Szkocji znajdoway si w rkach oligarchii kupieckiej Jednak elementy buruazyjne w miastach zaczty dopiero powstawa. Oglnie biorc, pozycja krlewskiej dynastii szkockiej Stuartw bya stosunkowo saba, nie miaa trwaego oparcia ani w miastach, ani wrd posiadajcych samodzielne nieraz cele polityczne potnych feudaw. "W tej sytuacji saba ekonomicznie i politycznie Szkocja staa si przedmiotem ekspansji Anglii, ktra dy bdzie do stopniowego podporzdkowania jej sobie. Rozwj reformacji w Szkocji, zwaszcza kalwinizmu, wykorzysta Anglia rwnie jako pretekst do ingerowania w wewntrzne sprawy tego kraju. Polityka religijna Henryka VIII uatwiaa rozszerzenie si reformacji w Szkocji mimo zarzdze Parlamentu w Edynburgu, ktry w 1525 r. wyda zakaz przywoenia ksiek luteraskich. Walki religijne w Szkocji przybray na sile od 1542 r., kiedy po mierci Jakuba V wstpia na tron szkocki wdowa po nim, katoliczka Maria Lotaryska. Obok momentw ideologicznych wan rol odgryway w walkach religijnych w Szkocji rwnie i czynniki polityczne. Stronnicy Anglii szerzyli protestantyzm, zwolennicy Francji natomiast katolicyzm. Szczeglnie od 1546 r. zaznaczyo si nasilenie reformacji w Szkocji w zwizku z dziaalnoci kalwiskiego kaznodziei Johna Knoxa. Szlachta szkocka chtnie przyjmowaa kalwinizm nie tylko ze wzgldw wyznaniowych, ale i z powodu niechci do katolickiego duchowiestwa, posiadajcego w Szkocji rozlege dobra i znaczne przywileje. W 1557 r. cz szlachty szkockiej utworzya tzw. Coyenant, zwizek zorganizowany w celu obrony reformacji, i przyja modlitewnik z 1552 r. za podstaw swych zasad religijnych. Ruch reformacyjny w Szkocji przybra na sile po mierci Marii Tudor w Anglii oraz Marii Lotaryskiej w Szkocji. Ju w 1559 r. wybucho tu powstanie z udziaem szlachty i miast. Ostatecznie zerwany zosta zawarty w Edynburgu pokj pomidzy penomocnikami Elbiety I angielskiej i crki Jakuba V, Marii Stuart, na mocy ktrego wojska francuskie miay opuci Szkocj, a krlowa szkocka zrzekaa si wszelkich pretensji do korony angielskiej, do ktrej rocia sobie prawa jako wnuczka siostry Henryka VIII. Rzdy Marii Stuart byy zreszt w Szkocji jedynie nominalne i kraj ten uzna swoj zaleno od Anglii. Zwycistwo reformacji w Szkocji stanowio jednoczenie sukces polityczny Anglii, ktra zdoaa zapewni sobie tu znaczne wpywy. Rwnie i na terenie Irlandii wykorzystaa Anglia rozwj reformacji do swoich celw politycznych. Reformacja i konfiskata posiadoci klasztornych

byy skutecznym sposobem podporzdkowania Irlandii Henrykowi VIII i wyrugowania z ziemi uczestniczcych w powstaniach przeciwko Anglii Irlandczykw. Skonfiskowan ziemi otrzymali kolonici angielscy bd poddajcy si angielskiej wadzy posiadacze irlandzcy. Za panowania Marii Tudor zostaa przeprowadzona pierwsza masowa konfiskata ziemi nalecej do Irlandczykw. W okresie panowania Elbiety I Anglicy wmieszali si do walk wodzw irlandzkich w Munsterze, sprowokowali powstanie, a po jego stumieniu skonfiskowali wszystkie posiadoci ziemskie irlandzkich powstacw, ktre otrzymali na bardzo korzystnych warunkach angielscy urzdnicy i kolonici, arystokraci angielscy i faworyci krlowej. Odpowiedzi Irlandczykw na angielskie metody kolonizatorskie byy kilkakrotnie wybuchajce w drugiej poowie XVI w. powstania.

VII. EPOKA ELBIETANSKA (15581603)

POLITYKA WEWNTRZNA ANGLII ZA ELBIETY I

PO MIERCI Marii Tudor Parlament zgodnie z testamentem Henryka VIII ogosi krlow jego crk z drugiego maestwa z Ann Boleyn, Elbiet I (15581603), ktrej rzdy stanowi jeden z najwietniejszych okresw w dziejach Anglii. Wstpienie Elbiety na tron po penych konfliktw i przeladowa religijnych czasach Marii krwawej" zostao powszechnie przyjte z radoci i nadziej zarwno przez protestantw, jak i katolikw. Rwnie i dla Filipa II, ktry ywi zreszt nadzieje na rk Elbiety, rozwizanie takie byo lepsze ni oddanie korony angielskiej Marii Stuart, co mogo doprowadzi do aliansu Anglii ze Szkocj i Francj. Elbieta I (ur. w 1533 r.) miaa dosy trudn modo po tragicznej mierci swej matki straconej z rozkazu Henryka VIII na zamku Tower. Wychowywaa si w skromnych warunkach, zawdziczajc wiele ostatniej onie Henryka VIII, Katarzynie Parr, dziki ktrej otrzymaa bardzo staranne i gruntowne wyksztacenie. Nabyta dobrej znajomoci jzykw (acina, greka, francuski, woski, hiszpaski) i literatury klasycznej, a zamiowanie do kultury antycznej szo u niej w parze z obojtnoci wobec sprawy wiary. Wychowana w protestantyzmie, nie miaa zrozumienia dla sporw dogmatycznych i obcy Jej by cakowicie

fanatyzm religijny, charakterystyczny dla epoki reformacji i kontrreformacji. Za czasw Marii Tudor sytuacja Elbiety staa si trudna, krlowa bowiem traktowaa sw modsz siostr z niechci jako niebezpieczn rywalk. W 1554 r. Elbieta zostaa nawet wtrcona do wizienia w Tower, a pose Karola V i niektrzy dyplomaci katoliccy popierali myl wytoczenia jej procesu i skazania na mier za rzekom konspiracj przeciwko Marii Tudor. Cikie przeycia modoci nauczyy Elbiet zrcznoci dyplomatycznej, opanowania i doskonaego ukrywania swoich prawdziwych pogldw i wzrusze, podobnie jak i egzekucja jej pierwszej mioci, lorda Seymoura, przyczynia si zapewne do wytworzenia si w jej charakterze pewnej oschoci oraz zachowania stanu wolnego, mimo i nieobce jej byy rne przelotne miostki. Umys Elbiety I cechowaa wielostronno zainteresowa i zamiowa. Zadziwiaa uczonych i dyplomatw rozlegoci swej wiedzy, oczytaniem nawet w pismach filozoficznych, ekonomicznych i literackich. Z zamiowaniem jedzia konno, polowaa i oddawaa si rozrywkom dworskim. Bya przy tym gwatowna i porywcza, brako jej kobiecego wdziku, chocia nigdy nie bya pozbawiona kobiecej prnoci. W sprawach pastwowych kierowaa si natomiast zimnym wyrachowaniem, konsekwencj dziaania, uporem i realizmem politycznym. Potrafia stosowa taktyk wyczekiwania w celu zyskania na czasie, nieraz posugiwaa si obud i kamstwem, kiedy indziej kokieteri, jeli wszystko to miao suy, interesom polityki angielskiej.

Elbieta l Tak pomylne dla Anglii rzdy Elbiety I wiele zawdziczay umiejtnemu doborowi przez krlow zdolnych doradcw, wrd ktrych do najwikszych naleeli: F. Walsingham, W. Cecii i T. Gresham. Francis Walsingham (ok. 15301590) by wybitnym dyplomat i sekretarzem krlowej. William Cecii

(15201598), pniejszy lord Burghley, by faktycznym kierownikiem angielskiej polityki wewntrznej i zagranicznej. Thomas Gresham (15191579) natomiast by wietnym znawc zagadnie handlowych i gospodarczych, zaoycielem giedy londyskiej. Podkreli naley, e Elbieta I opieraa si w swej polityce na klasach rednich, zwaszcza na mieszczastwie, ktre w zwizku z ogromnym w tym czasie rozwojem angielskiego handlu zagranicznego przeywao okres wietnego rozkwitu. Jednym z gwnych celw angielskiej polityki stao si w epoce elbietaskiej unikanie konfliktw na arenie midzynarodowej oraz antagonizmw wewntrznych w celu wykorzystania tych wszystkich moliwoci gospodarczych, jakie dawa Anglii handel wiatowy i rozwj eglugi. Coraz waniejsz rol w yciu politycznym epoki elbietaskiej odgrywa Parlament. Absolutyzm Tudorw nie doprowadzi, wbrew dawniejszym pogldom, do pozbawienia Parlamentu wszelkiego znaczenia, w drugiej poowie XVI w. obserwujemy wzrost jego pozycji i zakresu dziaania. Mimo dominujcej roli Korony, ktra wywieraa przemony wpyw na cao ycia politycznego Anglii, Parlament nabra w epoce elbietaskiej wikszej dojrzaoci i sporo dowiadczenia oraz dosy znacznej ju niezalenoci. Ju Henryk VII podnis pozycj Parlamentu od chwili, gdy znalaz w nim wanego dla siebie sojusznika w walce z resztkami anarchii feudalnej. Na du skal odwoywa si do Parlamentu Henryk VIII, przeprowadzajc za jego porednictwem wszystkie w istocie waniejsze reformy swego panowania. Chocia sesje parlamentarne byy nieregularne i zaleay od woli krlewskiej, wyrobia si za czasw Henryka VIII zasada, e wszelkie akty ustawodawcze powstaj za porednictwem Parlamentu. Za czasw Elbiety I posowie Izby Gmin nie ograniczali si ju jedynie do dyskutowania nad pochodzcymi od Korony wnioskami, ale sami wysuwali sprawy, ktre wydaway si im istotne. Wprawdzie Elbieta I staraa si zahamowa rozwj inicjatywy poselskiej w tym zakresie, jednak procesu wzrostu inicjatywy i wolnoci poselskich nie dao si ju ograniczy.W okresie Tudorw wyranie wzroso w Parlamencie znaczenie Izby Gmin i zaczto nawet, w zwizku z ma stosunkowo rol Izby Lordw, utosamia Izb Gmin z Parlamentem. Stao si tak na skutek omwionych ju przeobrae spoecznych Anglii w XVI w., wzrostu znaczenia klas rednich, gentry i mieszczastwa. Sojusz Tudorw z awansujcymi politycznie i bogaccymi si klasami rednimi uczyni Izb Gmin coraz waniejszym organem politycznym epoki elbietaskiej. Polityka wewntrzna Tudorw zawsze musiaa si liczy z opini gentry i mieszczastwa, tote krlowie z tej dynastii bacznie ledzili nastroje i opinie Izby Gmin. wiadcz o tym m. in. prowadzone od 1547 r. protokoy posiedze Izby Gmin, zawierajce bardzo szczegowy obraz angielskiego ycia politycznego. Do wzrostu pozycji i roli Izby Gmin przyczyniaa si wolno elekcji poselskich w hrabstwach, na ktre na og Korona nie miaa wpywu. Izba Gmin skadaa si w XVI w. z ponad 400 posw, rekrutujcych si z 45 hrabstw (po 2 posw wybieranych przez miejscowych freeholders posiadajcych dochd

roczny przekraczajcy 40 szylingw) oraz ze wzrastajcej liczby miast. Ci ostatni mieli znaczn przewag liczebn i w istocie jedynie poprzez nadawanie nowym miastom przywileju wysyania posw do Parlamentu odzyskiwaa Korona moliwo pewnego oddziaywania na skad Izby Gmin (np. Maria Tudor udzielaa takich przywilejw miastom pooonym w okrgach katolickich). Znaczna przewaga liczebna posw miast nad posami hrabstw nie wiadczya o przewadze mieszczastwa nad gentry w Parlamencie. Wiele miast wybierao na swoich reprezentantw przedstawicieli szlachty, z czym wizaa si zarwno presja i nacisk potnych posiadaczy ziemskich na sabe jeszcze miasteczka, jak i pragnienie ludnoci maych miast posiadania protektora w osobie miejscowego lorda. Posowie Izby Gmin mieli w XVI w. spor niezaleno, nie znali dyscypliny partyjnej, gdy nie byo w Anglii jeszcze partii politycznych, nie byli te tak cile jak np. w Polsce odpowiedzialni przed swymi wyborcami, nie otrzymywali bowiem od nich instrukcji, jako e nie znany im by przed przybyciem do Londynu porzdek obrad. Reprezentowali wic w istocie stanowisko oglnonarodowe czy oglnostanowe, a nie tylko regionalne czy partykularne. Ogromna ich wikszo posiadaa wysze wyksztacenie, uniwersyteckie lub prawnicze, oraz due dowiadczenie polityczne, dziki czemu Parlament ju w kocu XVI w. stal si kompetentnym, patriotycznym i operatywnym organem, ktrego nie uda si zama samowol Stuartw w pierwszej poowie XVII w. Jednym z warunkw zapewnienia Anglii spokoju wewntrznego staa si polityka religijna Elbiety I i jej rzdu. Osobicie obojtna na sprawy religijne, pragna krlowa kompromisu midzy protestantami i katolikami, a nawet zjednoczenia ich w jednym kociele. Pocztkowo staraa si utrzyma w swojej Tajnej Radzie (Privy Council) rwnowag midzy katolikami i protestantami.

Krlowa Elbieta I w Parlamencie. Ilustracja z dziea R. Glovera pt. Nobilitas politica et civi!is. 1608 r. Wrd czonkw Tajnej Rady najpowaniejsze miejsce zajmowa wspomniany ju William Cccii, wybitny polityk i zagorzay protestant, pragncy uczyni Angli gwn si w obozie protestanckim. Zdajc sobie spraw ze saboci angielskich si morskich i braku wikszych rodkw finansowych, unika konfliktw, stara si za dochodzi do celu drog dyplomatyczn. Rwnie i Walsingham by zwolennikiem aktywnej polityki protestanckiej. Im obu ustpowa zdolnociami faworyt krlowej,

Francis Walsingham pniejszy hrabia Leicester (ok. 15321588), intrygant i czowiek bez skrupuw. Bojc si straci wpyw na Elbiet, odradza jej Leicester przyjmowania ofert maeskich, wbrew yczeniom ludnoci i Parlamentu, ktry domaga si uregulowania sprawy nastpstwa tronu. Z innych waniejszych doradcw krlowej naley wymieni Nicholasa Bacona, ojca rozpoczynajcego ju karier polityczn synnego filozofa Francisa Bacona, a dalej arcybiskupa M. Parkera, zdolnego polityka, onierza i admiraa Waltera Raiegha oraz lekkomylnego hrabiego Essexa, faworyta Elbiety I, skazanego na stracenie w 1601 r. Sprawy wewntrznej polityki angielskiej w epoce elbietaskiej cile byty zwizane z kwesti religijn, ktra zaognia si tak bardzo w okresie kontrreformacji Marii Tudor. Z jej mierci pozycja katolicyzmu znacznie zmalaa i Elbieta I przystpia do odbudowy kocioa w duchu schizmy Henryka VIII. W 1559 r. zosta przywrcony modlitewnik z 1552 r. i ogoszony Akt o supremacji (Act of Supremacy), uznajcy Elbiet gow kocioa w Anglii. W 1563 r. przywrcono w formie Aktu 39 artykuw tre dawnego wyznania wiary zredagowanego w 42 artykuach w 1552 r. Spokojna forma i unikanie zadranie w przywracaniu kocioa narodowego nie uchroniy Elbiety od zatargu z Rzymem, ktry w 1570 r. naoy na ni ekskomunik. Wywoao to w Anglii skutek przeciwny zamierzonemu i przyczynio si do szybszej anglikanizacji kocioa oraz wzmoenia przeladowa tzw. rekuzantw, to jest osb, ktre nie uznaway zwierzchnictwa monarchii nad kocioem oraz kocioa anglikaskiego. Jest rzecz interesujc, e opozycja katolicka w Anglii nie bya jednolita wobec Korony. Znaczna cz katolikw, przeciwstawiajc si anglikanizmowi,

pragna jednoczenie politycznego porozumienia z krlow i uzyskania dla siebie tolerancji, tym bardziej e polityka rzdu Elbiety I w duym stopniu realizowaa najistotniejsze dla rozwoju Anglii tendencje narodowe i ekonomiczne, stwarzajc wielkie moliwoci ekspansji i rozkwitu. Jedynie bardziej radykalny odam katolikw, inspirowany przez jezuitw bezporednio nieraz z Hiszpanii i Rzymu, podejmowa spiski i rewolty wymierzone przeciwko krlowej. W religijnej opozycji znajdowali si te bardziej radykalni purytanie. Stopniowo, zwaszcza wobec nacisku i ofensywy politycznej popieranego przez Hiszpani kocioa katolickiego, reformacja elbietaska sza w kierunku zblienia anglikanizmu do protestantyzmu o zabarwieniu kalwiskim. Wprawdzie nie doszo do porozumienia dogmatycznego i liturgicznego, zasadnicz bowiem sprzeczno stanowio pojecie hierarchicznego kocioa pastwowego z jednej strony i niezaleno gmin religijnych z drugiej, niemniej powoany w 1585 r. Trybuna Wysokiej Komisji przeladowa gwnie raczej radykalnych anabaptystw, natomiast purytanie pozostawali w roli opozycji religijno-politycznej. Domagali si oni oczyszczenia kocioa anglikaskiego z wszelkich pozostaoci katolicyzmu (std nazwa, od tac. purus = czysty), w duchu zasad kalwinizmu, a jednoczenie wystpowali przeciwko absolutyzmowi. Reprezentowali ideay bogaccego si mieszczastwa epoki wczesnego kapitalizmu, apelowali zwaszcza do rednich wytwrcw oraz czciowo gentry, m. in. poprzez postulat aktywnoci gospodarczej i skrztnej, bogaccej pracy. Na polityk religijn Elbiety l wobec katolikw w niemaym stopniu wpyny wypadki w Szkocji i sprawa Marii Stuart, stanowica poprzez swoje powizania z polityk Hiszpanii powane niebezpieczestwo zewntrzne. Natomiast jej zwizek z nadziejami katolikw angielskich na zmian na tronie stwarza niebezpieczestwo wewntrzne i zagroenie dla wadzy Elbiety I. ELBIETA I I MARIA STUART W XVI w. Anglia wykorzystywaa szerzcy si w Szkocji ruch protestancki w celu utrwalenia tam swoich wpyww. Bronic si przed ekspansj angielsk Szkocja tradycyjnie szukaa pomocy we Francji, co z kolei stwarzao dla Anglii niebezpieczestwo okrenia politycznego. W 1542 r. zmar krl szkocki Jakub V, pozostawiajc po sobie urodzon kilka dni wczeniej crk Mari Stuart. Regencj po nim obja energiczna wdowa, Maria Lotaryska, ksiniczka z potnego rodu francuskich Gwizjuszy. Przy pomocy francuskiej udao si jej poskromi protestantw i doprowadzi do pojmania gwnego ich przywdcy, Johna Knoxa (15051572). Wywieziony do Francji, tua si on nastpnie w Anglii i Niemczech, by znale si pod wpywami Kalwina w Genewie. Zwizki szkocko-francuskie zostay umocnione przez maestwo Marii Stuart z synem krla francuskiego Henryka II, chorowitym Franciszkiem. Mimo prokatolickiej polityki Marii Lotaryskiej protestantyzm szerzy si w Szkocji nadal, zyskujc zwolennikw w prowincjach nadmorskich oraz na pograniczu angielsko-szkockim, gdzie chronili si przed przeladowaniami Marii Tudor

liczni zbiegowie angielscy. ywe poparcie znalaz protestantyzm wrd artystokracji szkockiej, ktra pod jego hasami wystpowaa do walki z regentk i potnym w Szkocji duchowiestwem

Maria Stuart katolickim. Warto tu doda, e w walce z panami feudalnymi, krlowie szkoccy opierali si na kociele, wyposaajc go hojnie w ziemi i nadajc mu liczne przywileje. Nic wic dziwnego, e szlachta szkocka zwalczaa koci zarwno ze wzgldw politycznych jak i majtkowych, udzielajc poparcia ruchowi reformacyjnemu. Pod hasem walki z katolicyzmem zawizany zosta w 1557 r. wspomniany ju zwizek (Covenant), na ktrego czele stan brat Marii Stuart, lord James Stuart, znany nastpnie jako hrabia Moray. Hasem do powstania sta si powrt Johna Knoxa w 1559 r. Do walki zachcao te wstpienie na tron angielski rok wczeniej Elbiety I, Przy pomocy posikw angielskich zostaa zmuszona do kapitulacji francuska zaoga popierajca Mari Lotarysk. Krtko przedtem, w 1560 r., zmara regentka i partia kalwiska zdobya przewag. Zawarty w 1560 r. pomidzy Mari Stuart a posami angielskimi traktat w Edynburgu przekrela wszelkie wpywy francuskie w Szkocji. Zgodzono si te na prawa Marii Stuart do tronu szkockiego , pod warunkiem cakowitej jej rezygnacji z tytuu krlowej Anglii, ktry Maria l przyja uprzednio jako wnuczka Magorzaty, siostry Henryka VIII, oraz penego uznania praw Elbiety I. W tyme roku Parlament szkocki w Edynburgu obali episkopat i wprowadzi w Szkocji kalwinizm. Klasztory miay ulec likwidacji, dobra kocielne konfiskacie. Za trzykrotne uczestniczenie w katolickich

naboestwach grozia kara mierci. Panowanie Marii Stuart nie byo popularne zarwno z uwagi na ycie prywatne krlowej szkockiej, jak i nieudolnie prowadzon polityk. Byo to tylko na rk krlowej Elbiecie I, ktra z uwag i niepokojem ledzia wypadki w Szkocji i dziaalno potencjalnej pretendentki do tronu angielskiego. Po mierci Franciszka II w 1560 r. 18-letnia Maria Stuart powrcia do Szkocji, dokd wystali j jej wujowie w nadziei, e umocni tam katolicyzm. Odrzucajc protegowanych przez Elbiet I kandydatw do jej rki z faworytem Elbiety hrabi Leicesterem na czele, Maria polubia w 1565 r, swego kuzyna, katolika Henry Stuarta, lorda Darnleya. Maestwo to byo dla Elbiety tym bardziej niepodane, e Darniey, prawnuk po kdzieli Henryka VII, wzmacnia jeszcze prawa swej ony do tronu angielskiego, przez swoj za rodzin Lennoxw posiada znaczne wpywy wrd katolickiej arystokracji angielskiej i szkockiej. Zachceni przez Elbiet panowie szkoccy podnieli bunt przeciw Marii i Darnleyowi, a niektrzy z nich, z Morayem na czele, uszli do Anglii, gdzie znaleli gocinne schronienie. W tej sytuacji Maria Stuart zacza prowadzi polityk coraz bardziej prokatolick, majc w tym zacht Rzymu i Hiszpanii. Plany kontrreformacyjne podsumowa te Marii jej sekretarz, Woch Dawid Riccio, podszeptujc krlowej szkockiej moliwo wywoania buntu katolikw angielskich przeciwko Elbiecie przy pomocy papiestwa i Hiszpanii, marszu na Londyn i zjednoczenia pod berem Marii obu krajw, Anglii i Szkocji. Zamordowanie Riccia przez grup spiskowcw z Darnieyem na czele i chwilowe uwizienie Marii ograniczyo wpywy katolickie i umoliwio powrt do kraju Moraya i innych lordw kalwiskich. Marii udao si jednak odzyska zaufanie ma, wraz z ktrym usza z Edynburga do Dunbaru. Po zgromadzeniu swych katolickich stronnikw pod wodz oddanego jej Bothwella powrcia do stolicy Szkocji. W 1566 r., w trzy miesice po zamordowaniu na jej oczach Riccia, urodzi si Marii syn, pniejszy Jakub VI szkocki i Jakub I angielski. W ten sposb zapewnia Maria cigo swej dynastii, uzyskujc powan przewag nad niezamn Elbiet I. Troch wczeniej dopucia Maria z powrotem biskupw katolickich do Parlamentu szkockiego. Miaa ona wielu zwolennikw wrd katolikw angielskich, a jej dwr sta si swego rodzaju azylem dla zbiegych z Anglii wyznawcw katolicyzmu i przeciwnikw Elbiety. Maria usiowaa jednak unika konfliktw z krlow angielsk i w swych rzdach wewntrznych opowiadaa si w zasadzie za swego rodzaju kompromisem midzy katolikami i protestantami. Pozycj krlowej szkockiej znacznie osabiy wydarzenia zwizane z zabjstwem jej ma Darnleya w 1567 r., ktremu Maria nie moga zapomnie udziau w zamordowaniu Riccia. Maria mylaa wwczas o rozwodzie, tym bardziej e znajdowaa si pod urokiem szkockiego szlachcica i protestanta Bothwella. Nie jest do dzisiaj ostatecznie wyjaniony udzia krlowej w morderstwie jej ma, jednak wiele przemawia za tym, e o nim z gry wiedziaa i odegraa w nim pewn rol. Postpowanie Marii po mierci Darnleya dostarczyo

zreszt jej przeciwnikom wiele do mylenia i poruszyo przeciwko niej opini publiczn. Krlowa szkocka nie wzia udziau w pogrzebie ma, na krtki tylko czas przybraa aob, nie ukaraa sprawcw mordu, inscenizujc komedi procesu. Sdziowie uwolnili jednego z gwnych sprawcw Bothwella, a Parlament szkocki podkreli jego zasugi dla kraju. W niecae trzy miesice po zabjstwie Darnieya Maria Stuart ponownie wysza za m za Bothwella, naraajc si na potpienie opinii publicznej w kraju i za granic. Bunt przeciwko niej podnieli lordowie protestanccy, a nawet niektrzy katolicy, tworzc zwizek przeciwko Bothwellowi. Opuszczona przez wojsko Maria Stuart zostaa uwiziona i zmuszona do abdykacji na rzecz maego Jakuba. Bothwell natomiast zbieg do Norwegii, gdzie zmar w wizieniu. Regencj obj Moray. W Szkocji utrwali si koci kalwiski, zwany prezbiteriaskim, tzw. Kirk of Scotland, oparty na organizacji gminy, w ktrej udzia w zarzdzie mieli obok duchownych i ludzie wieccy. Wpyw kocioa szkockiego sta si w ojczynie Marii Stuart bardzo duy, zarwno na sprawy polityczne, jak i ycie codzienne. W 1568 r. udao si Marii Stuart uj z wizienia i w maju tego roku przybita ona na odzi rybackiej do wybrzey angielskich. W ten sposb Elbieta I dostaa w swe rce niebezpieczn rywalk i pretendentk do tronu angielskiego, podkopujc jej pozycj w Anglii przez podsycanie nadziei katolikw na moliwoci zwycistwa kontrreformacji w Anglii. Za Mari zamkny si na 8 lat bramy wizienia angielskiego. Jednak wraz z tym nie skoczya si jej rola w historii Anglii. Uwizienie Marii dao Anglii dogodny pretekst do ingerencji w wewntrzne sprawy Szkocji, zwaszcza w zwizku z prowadzonym dochodzeniem w sprawie mierci Darnieya. Wprawdzie ostatecznie Elbieta wydaa orzeczenie, e nie ma dostatecznych dowodw winy Marii, jednak zachowaa u siebie rzekome jej listy, rzucajce na ni podejrzenie. Co do autentycznoci tych listw istniej jednak od dawna rne wtpliwoci. Od momentu uwizienia Marii Stuart jej osoba staa si przedmiotem rozgrywek politycznych i nadziei przeciwnikw Elbiety I, zarwno w samej Anglii, jak i na arenie midzynarodowej. Obecno Marii w Anglii oywia nadzieje katolikw angielskich na restauracj kocioa katolickiego. Przeciwnicy Elbiety myleli o obaleniu jej i osadzeniu na tronie Marii. Koncepcje takie popiera papie Pius V, ktry wzywa ks. Alb do interwencji zbrojnej w Anglii. Wprawdzie Filip II, zajty w tym czasie spraw niderlandzk, unika konfliktu z Angli mimo bezkarnoci korsarzy angielskich upicych statki hiszpaskie powracajce ze zotem z Ameryki, jednak osoba Marii Stuart stale bya w polityce hiszpaskiej atutem do wygrania w nadchodzcym wielkim konflikcie angielskohiszpaskim. O tym, e katolicyzm nadal stanowi realn si, wiadczyo wielkie powstanie szlachty katolickiej pnocnej Anglii w 1569 r., w czasie ktrego rebelianci uroczycie podarli w katedrze w Durham anglikask Bibli i podeptali Prayer

Book, wysuwajc rwnie haso uwolnienia Marii Stuart. Generaowie Elbiety rozgromili bardzo surowo buntownikw, jednak ju w 1572 r. podj rewolt ksi Norfolk, ktremu agenci hiszpascy proponowali rk Marii Stuart. Jeszcze w 1570 r. papie zarzdzi proces Elbiety w Rzymie, ktry ustali win krlowej angielskiej wobec kocioa katolickiego. Bulla Piusa V zwalniaa poddanych angielskich obrzdku katolickiego od posuszestwa wobec Elbiety. Bulla ta zrobia w Anglii due wraenie i zachcia wielu katolikw do bardziej jeszcze zdecydowanej opozycji wobec krlowej. Wszystkie te wypadki coraz wyraniej skaniay tolerancyjn pocztkowo Elbiet do bardziej zdecydowanych represji przeciwko katolikom, ktrych zaczto w Anglii kojarzy z buntownikami i papistami, a niebawem z Hiszpani, stanowic gwnego wroga i rywala Anglii w polityce midzynarodowej. Uchway Parlamentu angielskiego z 1571 r. wzmacniay charakter protestancki kocioa anglikaskiego, przypominay o koniecznoci rygorystycznego stosowania 39 artykuow. Od czasu rozpowszechnienia bulli Piusa V w Anglii odejcie od anglikanizmu traktowano ju jako zdrad stanu. Wzrosy te wpywy Williama Cecila, zwolennika silniejszej pozycji protestantyzmu i energiczniejszej polityki antyhiszpaskiej. Jego linia polityczna okazaa si tym bardziej suszna, e nie brak byo dowodw kontaktw katolikw angielskich z dworem hiszpaskim i Filipem II, do ktrego odwoywali si oni o pomoc. Egzekucja spiskujcego z Hiszpani ksicia Norfolka w 1572 r. oraz objcie w Szkocji regencji przez Mortona, hrabiego szkockiego nastawionego proangielsko, wzmocniy kontrol Elbiety nad katolick opozycj. Nadal jednak due byo niebezpieczestwo interwencji katolickiej w Anglii, a tajna dziaalno przybywajcych tam emisariuszy katolickich, specjalnie szkolonych na kontynencie, oraz jezuitw przejmowaa lkiem Elbiet I i jej otoczenie. Katolicy odprawiali potajemnie naboestwa i niejednokrotnie, jak np. Edmund Campion, zdobywali w tych trudnych warunkach nowych wyznawcw dla kocioa. Wiksze niebezpieczestwo dla Elbiety I przedstawiaa mobilizacja midzynarodowych si katolickich przeciwko schizmatyckiej Anglii oraz wysuwana myl zbrojnej interwencji w celu przywrcenia na wyspie katolicyzmu. Plany takie snu papie Grzegorz XIII, liczc na udzia w tej akcji pretendenta do rki Marii Stuart Don Juana d'Austria, a przede wszystkim na Filipa II, ktry aprobowa plan akcji przeciwko Elbiecie, odsuwajc jego realizacj na czas pniejszy z uwagi na swoje zaangaowanie w tumieniu rewolucji w Niderlandach. Zby osabi Angli, papie i w pewnym stopniu Filip II poparli powstanie w Irlandii przeciwko Anglikom, ktre wybuchao kilkakrotnie, by w 1578 r. pod hasami religijno-narodowymi obj znaczn cz kraju. Anglicy krwawo stumili rewolt irlandzk, mordujc wielu powstacw i wspierajcych ich Hiszpanw oraz niszczc w odwecie znacz cz poudniowej Irlandii. Rwnie wydarzenia w Szkocji, zwaszcza od czasu objcia rzdw przez Jakuba VI w 1579 r., wzbudziy nadzieje katolikw. Po straceniu Mortona partia katolicka zdobyta w Szkocji przewag, szukajc zblienia z Francj i Hiszpani.

W porozumieniu z Mari Stuart, katolikami angielskimi i Gwizju-szami francuskimi pose hiszpaski w Londynie, Bernardino de Mendoza, kierowa wielk akcj dyplomatyczn przeciwko protestanckiej Anglii. Wsplne dziaanie hiszpasko-francuskie udaremnia nieufno Filipa II do Francji oraz trudnoci wewntrzne okresu rzdw Henryka III francuskiego. Umoliwio to Walsinghamowi wykrycie caego spisku cznie ze szczegowymi planami ataku pastw katolickich na Angli, dajc sposobno Elbiecie do zastosowania na szerok skal represji, a Parlamentowi angielskiemu podjcie w 1584 r. uchway o wyczeniu od tronu Marii Stuart i jej syna. Uchwaa Parlamentu z 1585 r. okrelaa jako zdrajcw wszystkich ksiy katolickich przebywajcych na terenie Anglii oraz te osoby, ktre udzielay im schronienia. Wypadki zwizane z intrygami katolikw, zamachami na ycie krlowej i niebezpieczestwem interwencji zagranicznej skupiy przy boku Elbiety I ogromn wikszo narodu angielskiego i podniosy jeszcze bardziej popularno polityki dworu. Stopniowo udao si krlowej uoy sprawy szkockie w sposb dla Anglii korzystny, a zawarte w 1586 r. porozumienie z Jakubem VI regulowao stosunki midzy Angli a Szkocj. Pozostawa dla Elbiety tylko nie zaatwiony problem Marii Stuart, stanowicej o wszystkich intryg dyplomatycznych i rdo trudnoci wewntrznych. Pretekstem do stracenia niewygodnej dawnej rywalki sta si spisek Antoniego Babingtona z 1586 r., do ktrego daa si wcign Maria Stuart, dostarczajc Elbiecie ostatniego argumentu przeciwko sobie. Poniewa celem spisku byo zamordowanie Elbiety i uwolnienie z wizienia Marii, trybuna angielski uzna Mari Stuart winn i skaza j na mier jako wroga Anglii i jej krlowej. W 1587 r. Maria zostaa stracona. Jej mier staa si dla Filipa II ostatecznym bodcem do planowanego ju wczeniej ataku na Angli, od dawna podkopujc i osabiajc swoj ekspansj handlow i dziaalnoci statkw kaperskich pozycj Hiszpanii na Atlantyku. ROZWJ HANDLU I KUPIECTWA ANGIELSKIEGO

Konflikt angielsko-hiszpaski sta si pod koniec XVI w. nieuchronny w zwizku z szybkim rozwojem potencjau gospodarczego oraz pozycj Anglii w handlu midzynarodowym i egludze. Po okresie redniowiecznym, w ktrym Anglia odgrywaa raczej rol peryferyczn, wiek XVI by widowni ogromnego poszerzenia si zasigu jej handlu i eglugi w zwizku z przemianami, jakie zaszy w wiecie po odkryciach geograficznych oraz na skutek coraz wikszej iniciatywy i ekspansji bogatego kupiectwa angielskiego. Anglia pniej ni niektre inne kraje przystpia do walki o nowe rynki i nowo odkryte ziemie, stosunkowo dugo te korzystaa z obcego porednictwa w wymianie handlowej. W redniowieczu szczeglnie du pod tym wzgldem rol odgrywaa hanza niemiecka, ktra zaopatrywaa Angli w sukno flandryj-skie

batyckie produkty spoywcze i lene, rosyjskie futra itd. wywoc z wyspy w zamian wen, a pniej i sukno. W cigu XIV w hanzeaci uzyskali w Anglii sporo znacznych przywilejw handlowych, zwalniajcych ich od rnych ce, dziki czemu znajdowali si oni nawet w lepszej sytuacji od kupcw angielskich. Istniejcy w Londynie a do koca XVI w. hanzeatycki kantor, tzw. Dwr Stalowy (Steelyard), odgrywa wan rol handlow w wymianie Anglii z rejonem Morza Pnocnego i Batyku. Warto jednak doda, e od koca XIV w. i sami Anglicy usiowali rozwija wymian z monopolizowanym przez Hanz pnocnoeuropejskim obszarem handlowym, napotykajc ze strony Hanzy wiele przeszkd i trudnoci. Mimo to pod sam koniec XIV w. kupcy angielscy zaoyli np. w Gdasku swoje miejsce skadu, ktre mimo szykan Hanzy byo a do pocztkw drugiej poowy XV w. ich oparciem w handlu batyckim. Na pocztku XV w. otrzymali przywileje krlewskie kupcy angielscy handlujcy z Holandi, Zelandi, Brabancj i Flandri, ktrzy podobnie Jak i ich towarzysze uprawiajcy wymian z Batykiem i Skandynawi nazywani byli Kupcami Ryzykantami (Merchant Adventurers). Stopniowo nazw t zaczto okrela zaoon w 1407 r. w Londynie kompani handlow (por. wyej) zajmujc si przede wszystkim wywozem weny i sukna z Anglii. Wraz z jej ogromnym wzrostem upado w XV w. znaczenie dawniejszej Kompanii Skadowej (Merchants of the Stapie), posiadajcej swoje miejsce skadu w Calais, dokd w XIV i XV w. sza angielska wena. Mimo rosncej inicjatywy kupcw angielskich udzia w ich handlu obcego porednictwa, hanzeatyckiego, a nastpnie w coraz powaniejszym stopniu holenderskiego, byt a do koca epoki elbietaskiej powany. Rwnie handel Anglii z rejonem Morza rdziemnego znajdowa si w redniowieczu i w pierwszej poowie XVI w. w rkach obcych. Wenecjanie, Genueczycy czy kupcy Florencji przywozili towary luksusowe, korzenie, jedwabie, wina itp., zabierajc w zamian angielsk wen. I tutaj na Poudnie, podobnie jak i na Pnoc, sami Anglicy w redniowieczu rzadko si zapuszczali, natrafiajc w takich wypadkach na ataki statkw woskich. Wraz z rozwojem mieszczastwa angielskiego, przede wszystkim londyskiego, zaczy powstawa w epoce elbietaskiej rnego typu spki kupieckie kompanie, stanowice gwn podstaw organizacyjn i finansow dla angielskiej ekspansji handlowej w drugiej poowie XVI w. Przypadajce od okoo polowy XVI w. nasilenie ich aktywnoci miao wyrany zwizek zarwno ze straceniem przez Angli w 1558 r. portu francuskiego Calais, i z upadkiem rynku antwerpskiego w wyniku ekspansji hiszpaskiej. W konsekwencji kurczenia si starych, blisko pooonych rynkw handlowych, tradycyjnie odwiedzanych przez Anglikw od czasw redniowiecznych, Anglia stana w obliczu pilnej potrzeby znalezienia nowych moliwoci zbytu dla swego sukna, od czego w duym stopniu zalea gospodarczy rozwj kraju. W 1553 r. Anglicy podjli plan zorganizowania wyprawy wok Europy pnocno-wschodniej do Chin i Indii, do legendarnych skarbw Wschodu. Myl

o takiej wyprawie wysuwa zreszt jeszcze Henryk VIII w 1527 r., argumentujc, e wobec postpw Hiszpanii w eksploracji i podboju Ameryki, a Portugalczykw w Azji, naturalnym terenem do ekspansji dla Anglikw pozostawaa Pnoc. Obok mglistej wizji odkrycia pnocno-wschodniej drogi do Chin u podstaw angielskiej wyprawy na Morze Biae w 1553 r. leaa potrzeba znalezienia nowych rynkw zbytu dla sukna angielskiego, ktrego wywz przechodzi wanie w poowie XVI w. wyrany kryzys. Wskazuje zreszt te na to duy udzia w tej inicjatywie londyskich eksporterw sukna wrd 240 kupcw angielskich, ktrzy udziaami po 25 funtw szterlingw (czne koszty wyniosy 6 ty. funtw) sfinansowali ekspedycj z 1553 r. Wrd organizatorw tej wyprawy, ktra doprowadzi do zaoenia angielskiej Kompanii Moskiewskiej, sta synny eglarz Sebastian Cabot (syn Johna Cabota), a dalej Hugh Willoughby i Richard Chancellor. Z trzech wysanych w 1553 r. statkw tylko jeden dopyn do ujcia Dwiny, pozostae utkny w lodach u wybrzey Laponii, a ich zaogi wyginy z godu i zimna. Chancellor spotka si z yczliwym przyjciem na dworze Iwana IV i powrci do Anglii z pismem cara do krlowej angielskiej, w ktrym ten wyraa pragnienie rozwinicia handlu z Angli i nadania jej kupcom przywilejw handlowych. W 1555 r. zosta wydany przez Mari Tudor przywilej tworzcy angielsk Kompani Moskiewsk (Muscovy Company), organizacj typu spki akcyjnej dla handlu z Rosj. Od tego czasu, za porednictwem niebezpiecznej drogi pnocnej wok wybrzey Skandynawii, a w latach moskiewskiej okupacji Inflant rwnie przez batycki port Narw, bya Moskwa wanym odbiorc angielskiego sukna, zaopatrujc Angli w liny okrtowe, len, konopie, futra, wosk i skry. Naley doda, e w swym handlu moskiewskim przez Narw natrafiali Anglicy na powane trudnoci wynikajce z zastosowanej przez Polsk blokady Narwy w okresie wojny pnocnej w latach 15631570. W ten sposb Polska bronia si nie tylko przed dostawami angielskiej broni do Moskwy, ale i przed konkurencj rynku moskiewskiego w batyckim handlu z Europ zachodni. Dla rozwijania handlu batyckiego zostaa zorganizowana w Anglii w 1579 r. Kompania Wschodnia, ktrej geneza wie si zarwno z upadkiem Antwerpii, stanowicej dla Anglikw od dawna wygodny rynek zaopatrzenia rwnie w towary batyckie, jak i kocow faz walki Anglii z Hanz, zazdronie strzegc swego monopolu w handlu pnocnym. Zaoenie przez kupcw angielskich w 1567 r. miejsca skadu w Hamburgu byo ju powanym wyomem w monopolu hanzeatyckim. Po wyganiciu 10-letniego kontraktu z Hamburgiem, ktry pod naciskiem Hanzy odmwi dalszego przeduenia umowy, kupcy angielscy zaoyli swj skad w Elblgu, wykorzystujc dogodn tam dla siebie sytuacj w zwizku z rywalizacj Elblga z potnym Gdaskiem oraz skutkami buntu Gdaska przeciwko krlowi polskiemu w 1577 r. Kompani Wschodni (Eastland Company) utworzya grupa 65 gwnie londyskich hurtownikw, bdcych rwnoczenie w duym stopniu czonkami kompanii Kupcw Ryzykantw i innych kompanii angielskich. Podobnie jak i w innych tego typu

organizacjach handlowych przewag w Kompanii Wschodniej uzyskaa bogata oligarchia kupiecka Londynu, ktra nie dopuszczaa do wikszego udziau w handlu i wadzach kompanii zarwno uboszych kupcw angielskiej stolicy, jak i przedstawicieli innych portw wschodnioangielskich (Huli, New-castle, Ipswich, Lynn). Najwaniejszym partnerem Anglii w handlu batyckim bya Polska, do ktrej gwnie szo wywoone przez Kompani Wschodni szerokie sukno, stanowice wraz z innymi gatunkami tekstyliw a okoo 8090% wartoci caego angielskiego wywozu do strefy batyckiej. Obok sukna powane znaczenie w tym wywozie miay skrki, ow, cyna, towary kolonialne i inne. Najwaniejsz pozycj w angielskim przywozie batyckim stanowiy idce gwnie z Polski towary okrtowe: len, konopie, liny okrtowe, smoa, dziegie, elazo (byt to szwedzki osmund przekuwany w Gdasku), drewno i inne. Z innych towarw batyckich naley wymieni zboe, zwaszcza yto, popi, wosk itd. Angielscy kupcy uprawiajcy handel z Hiszpani i Portugali zaoyli w 1577 r. Kompani Hiszpask (Spain Company), posiadajc due znaczenie dla Anglii w handlu suknem i zboem. Angielski handel rdziemnomorski po pewnym rozwoju w XV w., podupad w poowie

XVI w. i dopiero w 1581 r. zosta zorganizowany w ramach Kompanii Tureckiej (Turkey Company), powoanej do wymiany z krajami lecymi we wschodniej czci Morza rdziemnego i na Bliskim Wschodzie. Utworzona w

1583 r. Kompania Wenecka (Venice Company) zostaa zaoona dla handlu z Wochami. Obie te organizacje nastpnie poczyy si w potn spk akcyjn noszc nazw Kompanii Lewantyskiej (Levant Company). Otrzymaa ona w 1592 r. swe zasadnicze podstawy prawne. Przedmiotami jej eksportu byy gwnie: sukno, cyna, ow inne, importu za towary kolonialne, wino, Jedwabie, bawena itp. W XVI w. rozwina Anglia te handel z Afryk. W 1530 r. podj podr do Gwinei William Hawkins, od poowy XVI w. rozwin si szczeglnie handel z Afryk Pnocn, napotykajcy konkurencj Portugalczykw. William Hawkins, a zwaszcza syn jego John, uprawiali na du skal intratny handel niewolnikami murzyskimi i w 1588 r. powstaa angielska Kompania Gwinej-ska (Guinea Company) zajmujca si gwnie porywaniem i sprzeda niewolnikw. Najwiksz i najwaniejsz dla dalszego rozwoju gospodarczego Anglii spk handlow staa si Kompania Wschodnioindyjska (East India Company) zaoona w 1600 r., ju pod sam koniec epoki elbietaskiej. Daa ona pocztek panowaniu Anglii w Indiach i przysporzya jej w cigu wiekw ogromnych bogactw i skarbw Wschodu. Akcje Kompanii W schodniom dyj s kiej nalecej pocztkowo do 55 osb znalazy si w wikszoci w rkach okoo 40 najbogatszych kupcw londyskich, ktrzy na handlu tym dorobili si stopniowo wielkich fortun. Nie tylko na Poudniu i Wschodzie, ale i na Zachodzie zostay za czasw Elbiety I pooone podwaliny pod przysz ekspansj handlow i polityczn Anglii. W lad za wyprawami do Ameryki rnych angielskich podrnikw i eksporatorw w rodzaju synnego eglarza Waltera Raiegha (por. niej) powstaa w 1587 r. Kompania Pnocnoamerykaska (North America Company), pierwsza z tego rodzaju organizacji, torujcych drog angielskim osadnikom i kupcom w Nowym wiecie i przygotowujcych grunt pod przysze angielskie kolonie. Wrd podrnikw zwizanych z angielsk ekspansj do Ameryki naley wymieni Martina Frobishera (ok. 15351594), ktry szukajc w latach 15761578 pnocno-zachodniej drogi wok Ameryki pogbi znajomo krain arktycznych. Na rzecz rozwijania podry do Ameryki Pnocnej dziaali przedsibiorczy kupcy Londynu, Bristolu czy Pymouth, robicy znakomite interesy na tych niebezpiecznych wyprawach, zwaszcza poprzez finansowanie napadajcych i grabicych statki hiszpaskie na Atlantyku kaprw angielskich (te statki pirackie byy budowane i eksploatowane przez kupcw na zasadzie spek). Istotn rol w angielskich wyprawach do Ameryki odegra znany eglarz Humphrey Gilbert (15371583), silnie zwizany z kupiectwem Bristolu. Otrzyma on w 1566 r. od Elbiety I patent na eksploracj pnocno-zachodniego szlaku, a nastpnie gdy spostrzeg bezowocno tych wysikw

Fragment Londynu z ok. 1600 r. na zaoenie kolonii w Nowej Fundlandii. Obj j w posiadanie w 1583 r., co miao na razie symboliczne tylko znaczenie wobec minimalnego napywu osadnikw. Wysiki Gilberta kontynuowa Walter Raiegh, ktry w latach 1584 1585 wysa do Ameryki dwie ekspedycje. Dotary one do Florydy, a nastpnie popyny wzdu wybrzey amerykaskich bardziej na pnoc, dajc pocztek najstarszej angielskiej kolonii w Ameryce. Przy pomocy kupiectwa londyskiego zaoy Raiegh w 1587 r. kompani w celu kolonizowania tej krainy, oazwanej na cze krlowej Elbiety I Wirgini. Mimo i wyprawy Waltera zalegn nie przyniosy na razie trwalszych rezultatw, a pierwsze prby osadnicy nie powiody si, oznaczay one zamknicie okresu wypraw odkrywczych i pocztek epoki angielskiej ekspansji i kolonizacji w Ameryce. Tak szeroko rozrastajcy si w epoce elbietaskiej rozwj handlu i eksploracji by gwnie dzieem bogatego kupiectwa angielskiego, cieszcego si Poparciem dworu i krlowej. By to okres zdecydowanej przewagi oligarchii kupieckiej we wadzach miejskich i kompaniach, wielkich hurtownikw utrzymujcych rozlege stosunki ze znaczn czci wiata, zajmujcych si rwnoczenie operacjami finansowymi, kredytowymi i lichwiarskimi, posiadajcych wasne statki, magazyny i spichlerze, lokujcych take pienidze w posiadociach ziemskich, co byo dogodn form awansu i spekulacji. Niemae te zyski kupcy angielscy czerpali poprzez swe udziay w finansowaniu statkw kaper-skich i korsarskich, wyprawiajcych si masowo przeciwko okrtom hiszpaskim, powracajcym z bogatymi upami i surowcami z Ameryki. Obok kupcw powany udzia w rozlegych transakcjach handlowych i finansowych oraz inwestycjach kaperskich miaa te gentry, a nawet cz

arystokracji, umiejcej dostosowa si do nowych moliwoci epoki. Do ogromnego znaczenia doszo zwaszcza w epoce Tudorw kupiectwo Londynu, ktry na progu panowania Elbiety I liczy ok. 100 ty. mieszkacw, a pod koniec XVI w. podwoi liczb ludnoci do ok. 200 ty. W tym samym czasie po ok. 20 ty. mieszkacw miay York, Norwich i Bristol, natomiast przecitnej wielkoci miasta prowincjonalne posiaday mniej wicej po ok. 5 ty, ludnoci. Stolica 4-milionowej pod koniec XVI w. Anglii bya nie tylko najwikszym portem na wyspie, skupiajcym okoo 80% caego handlu angielskiego, ale rwnie coraz powaniejszym midzynarodowym orodkiem wymiany i kredytu, do czego w niemaej mierze przyczynio si zniszczenie Antwerpii przez Hiszpanw w 1576 r. Na Tamizie poniej Mostu Londyskiego (London Bridge) zacz si rozrasta potny port londyski, w Londynie powstaa przy udziale Thomasa Greshama w 1568 r. gieda. Od tego czasu nastpi wyrany rozkwit centrum dawnego Londynu, dzielnicy zwanej City, stanowicej ju nie tylko finansowe centrum Anglii, ale w coraz powaniejszej mierze jeden z gwnych orodkw handlowych i kredytowych wiata. WALKA ANGLII Z HISZPANI Na czoo wszystkich problemw angielskiej polityki zagranicznej w kocowym okresie epoki elbietaskiej wysun si konflikt Anglii z Hiszpani. Mia on rnorakie rda i podstawy, zarwno polityczne, jak i gospodarcze oraz religijne. Hiszpania, gwna podpora kontrreformacji w Europie, powanie mylaa o inwazji na protestanck Angli nie tylko w celu przywrcenia tam katolicyzmu, ale przede wszystkim pozbycia si coraz dotkliwszej konkurencji statkw angielskich na morzach i oceanach. Na wiele lat przed egzekucj Marii Stuart w 1587 r., co stao si ostatecznym pretekstem do wyprawy Wielkiej Armady na Angli w roku nastpnym, obie strony pozostaway ze sob w walce obejmujcej starcia i bitwy morskie na Atlantyku i posunicia dyplomatyczne w Europie oraz inspirowane przez Hiszpani spiski i rewolty w pnocnej czci Anglii, a przede wszystkim w Irlandii. W 1579 r. Irlandczycy zwrcili si o pomoc do Hiszpanii i papiea, ktry istotnie przysa niewielkie posiki. Przybycie ich jednak miao ten skutek jedynie, e dostarczyo dowdcom angielskim pretekstu do rozpoczcia represji i okruciestw graniczcych z eksterminacj katolikw irlandzkich. Na pocztku epoki elbietaskiej nie Hiszpania jednak jeszcze, ale Francja wraz ze swym szkockim sojusznikiem stanowia gwne niebezpieczestwo dla Anglii. Intrygom Francji w Szkocji przeciwko Anglii pooy kres traktat angielsko-szkocki zawarty w Edynburgu w 1560 r., ktry oznacza wycofanie wojsk francuskich i zmniejszenie wpyww Francji w ojczynie Marii Stuart. Traktat Elbiety z popieranymi przez Angli hugenotami francuskimi z 1562 r., oddajcy za pomoc zbrojn Anglii port Le Havre, by przykadem taktyki Anglii, podtrzymujcej rne konflikty europejskie w celu uzyskania wpyww i

wikszego znaczenia politycznego. Konflikt Anglii z Hiszpani mia w pierwszym rzdzie charakter rywalizacji o przewag morsk na Atlantyku. W odwecie za spiski i intrygi hiszpaskie kaprowie i korsarze angielscy upili przy penym poparciu dworu angielskiego statki i kolonie hiszpaskie. Hiszpania posiadaa monopol na cay handel Europy z krajami Wschodu oraz Ameryki i strzega go za pomoc potnej floty. Anglicy usiowali jak wspomniano dotrze na Pacyfik i Ocean Indyjski od strony pnocnej, dc do odkrycia nowej, niezalenej od Hiszpanw i Portugalczykw drogi morskiej. Motyw ten przywieca organizatorom wyprawy w 1553 r. na Morze Biae, ktra zamiast odkrycia drogi do Chin przyczynia si do rozwinicia handlu z Moskw szlakiem pnocno-wschodnim. Wysiki eksploratorw w rodzaju Gilberta nie day rezultatw w znalezieniu rwnie drogi pnocno-zachodniej wok Ameryki, tak wic Anglia podja w drugiej poowie XVI w. podjazdow walk z Hiszpani w celu zdobycia dla siebie dostpu do kolonii amerykaskich i przeamania hiszpaskiego monopolu na pkuli zachodniej. Podstawow form tej walki stay si dla Anglii, nie dysponujcej jeszcze wiksz flot, napady kaprw na pynce z Ameryki z bogatymi upami statki hiszpaskie oraz handel nielegalny z koloniami hiszpaskimi w Ameryce. Dobr ilustracj tej praktyki by kupiec z Bristolu John Hawkins, ktry dotar w 1562 r- na swych statkach do Gwinei w Afryce, zabra stamtd parti niewolnikw murzyskich, dostawi ich przemytem do Indii Zachodnich i tam sprzeda z powanym zyskiem kolonistom hiszpaskim. Wrd korsarzy angielskich walczcych z Hiszpanami szczeglnie wielk saw zdoby Francis Drak, a dalej Walter Raiegh, Hawkinsowie, Martin Frobisher i inni. Pooyli oni podwaliny pod przysz potg Anglii na morzu, dostarczajc ponadto skarbowi angielskiemu wanego rda dochodu w postaci bogatych upw. Warto wspomnie, e dwr angielski przyczyniajc si do wystawienia i wyposaenia statkw kaperskich uczestniczy nastpnie przy podziale ich zdobyczy. Francis Drake (ok. 1540 1596) bra w modoci udzia w wyprawach Johna Hawkinsa do Gwinei, a nastpnie wyprawia si kilkakrotnie w latach 1570 1572 do Indii Zachodnich z rozkazem krlowej Elbiety I zwalczania hiszpaskiego handlu na Oceanie Spokojnym. W 1577 r. jako pierwszy eglarz angielski popyn szlakiem Magellana dookoa wiata. Okry Ameryk Poudniow, zaadowa w Peru i Chile spore iloci zota, upic tamtejsze kolonie hiszpaskie. Dotar nastpnie do Meksyku i Kalifornii, a potem przez Moluki i dookoa Afryki powrci w 1580 r. z olbrzymim upem do Anglii po trzyletniej niemal podry wok globu ziemskiego. Filip II da wydania zuchwalca, lecz krlowa Elbieta pasowaa go na rycerza i w swej koronie dumnie nosia klejnoty ofiarowane jej przez Drake'a. W 1585 r. zorganizowa on na czele 25 statkw now wypraw upiesk do Ameryki, wywoc z Kuby i Florydy wielkie bogactwa, po uprzednim zniszczeniu kilku miast hiszpaskich. Omielony sukcesami, upi Drake i atakowa wybrzea samej Hiszpanii i

Portugalii, zapdza si, na Morze rdziemne. W 1587 r. uderzy nawet na flot hiszpask w porcie Kadyks. W bitwie z Wielk Armad odegra w 1588 r. jako wiceadmira wybitn rol. Walter Raiegh (ok. 15521618), eglarz i onierz, historyk i poeta, pochodzi ze szlachty, studiowa w Oksfordzie, walczy od 1569 r. po stronie hugenotw we Francji. W latach 15801581 odznaczy si w

Francis Drake walkach z powstaniem w Irlandii, a nastpnie przebywa na dworze angielskim jako faworyt i zaufany dworak Elbiety. Podobnie jak i Drake reprezentowa Raiegh pogld, e wiatowa potga Hiszpanii stanowia zasadnicz przeszkod dla rozwoju angielskiej ekspansji morskiej. Z tych powodw popiera on wyprawy kaprw angielskich przeciwko statkom i koloniom hiszpaskim. By te inicjatorem i organizatorem licznych wypraw morskich wysyanych z Anglii w celach upieskich i odkrywczych. Z osob Raiegha cz si omwione wyej wysiki Anglii w kierunku uzyskania na kontynencie amerykaskim pierwszych kolonii (Wirginia). W otwartej wojnie z Hiszpani Raiegh odznaczy si odwag i mstwem, a po 1588 r. dowodzi licznymi wyprawami do hiszpaskiej Ameryki. W 1595 r. zdoby Trinidad, daremnie poszukujc bajecznej krainy El Dorado". W 1596 r. bra udzia pod dowdztwem hr. Essexa w ataku na Kadyks. Po objciu wadzy przez Jakuba I zosta Raiegh wtrcony pod zarzutem zdrady do Toweru, gdzie przesiedzia kilkanacie lat, piszc tam histori wiata. W 1616 r. zwolniono go i wysano z now ekspedycj do Gujany. Niepowodzenia wyprawy stay si przyczyn stracenia Waltera Raiegha w 1618 r. Z Hiszpanami walczy na morzach i oceanach rwnie Martin Frobisher, uparty poszukiwacz pnocno-zachodniej drogi do Azji wok Ameryki i jeden z dowdcw angielskich w 1588 r., o ktrym ju bya mowa. Wspomniany by

rwnie John Hawkins, uprawiajcy nie tylko handel niewolnikami, ale wsawiony take w licznych walkach z Hiszpanami. W odwecie za napady kaprw angielskich konfiskowa Filip II towary i statki angielskie w portach hiszpaskich i prbowa zastosowa mao zreszt skuteczn blokad Anglii. Schwytani przez Hiszpanw kaprowie angielscy byli bezlitonie karani jako heretycy, umierali w wizieniach

Walter Raiegh. Miniatura Hilliarda inkwizycji lub ginli na stosie, co jednak nie odstraszao ich od podejmowania tak intratnych wypraw upieskich przeciwko Hiszpanii. W siedemdziesitych i osiemdziesitych latach XVI w. walka Anglii z Hiszpani przybraa na sile. Elbieta popieraa hugenotw we Francji i ingerowaa w sprawy niderlandzkie, dbajc jednak o to, by w Niderlandach nadal istniao ognisko buntu przeciwko Hiszpanii, dajc Anglii dogodn okazj do interwencji i szachowania Filipa II. Wbrew wyrachowanej polityce dworu opinia angielska cay czas z entuzjazmem opowiadaa si po stronie walczcych z tyrani hiszpask w okresie tej pierwszej rewolucji buruazyjnej Niderlandw, do ktrych spieszyli na pomoc angielscy ochotnicy, a kupcy londyscy wysyali subsydia pienine. Hiszpania natomiast wysyaa swoich agentw i jezuitw do Irlandii, wspomagajc tamtejszych katolikw w walce z Anglikami. W samej Anglii wysacy hiszpascy organizowali spiski katolickie przeciwko Elbiecie, a dom posa hiszpaskiego w Londynie by staym orodkiem konspiracji. Oficjalnie wojna Anglii z Hiszpani wybucha w 1583 r., kiedy wykryto jego rol w spisku na ycie Elbiety I. Pose Filipa II zosta usunity z Anglii w 1584

r. i od tego czasu napicie stosunkw midzy obu zwalczajcymi si stronami przybrao na sile. Do Niderlandw wystano angielsk armi posikow pod wodz Chicestera, by zabezpieczy wysp przed desantem hiszpaskim. Gdy jednoczenie Francis Drake spustoszy kolonie hiszpaskie w Indiach Zachodnich, a egzekucja Marii Stuart pooya kres nadziejom na zmian na tronie angielskim, Filip II przystpi w 1588 r. do wykonania od dawna projektowanego ataku na Angli. Moment do wyprawy zosta przez Filipa II korzystnie wybrany. W Niderlandach stumienie powstania wydawao si ju tylko kwesti czasu, w Niemczech, a zwaszcza we Francji, kontrreformacja czynia szybkie postpy i zyskiwao tam na znaczeniu przyjazne Hiszpanii stronnictwo Gwizjuszw. Cay Pwysep Pirenejski i znaczna cz Pwyspu Apeniskiego znajdoway si w rkach potgi hiszpaskiej, majcej poparcie papiea w kwestii angielskiej, chocia Sykstus V z obaw myla o konsekwencjach tak cakowitej w razie zwycistwa nad Angli przewagi Hiszpanii. Przygotowania wojenne podja Hiszpania na du skal w 1587 r,, przystpujc do budowy ogromnej floty. Wprawdzie na wiosn tego roku kaprowie angielscy pod dowdztwem Francisa Drake'a zniszczyli miaym atakiem na Kadyks cz stojcych tam w porcie okrtw wojennych i transportowych, jednak na pocztku 1588 r. niezwyciona Armada" liczya ju ponad 130 okrtw, potnych, lecz mao w walce zwrotnych, dysponowaa te 8 ty. marynarzy, okoo 20 ty. onierzy, 2,5 ty. dzia itd. Niebezpieczestwo najazdu skupio jeszcze bardziej nard angielski przy boku Elbiety I. Mieszczastwo i szlachta pospieszyli z pomoc, przystpiono do organizowania armii ldowej na wypadek desantu, a przede wszystkim do formowania floty. Z pocztku admiraowie angielscy dysponowali zaledwie 30 statkami, ale pomoc miast pozwolia na zmobilizowanie okoo 160 znacznie mniejszych wprawdzie od hiszpaskich, ale za to bardziej zwinnych i zwrotnych aglowcw, lepiej ponadto wyposaonych w artyleri. Gdy Hiszpanie nadal stosowali jeszcze system abordau, tzn. szczepiania w czasie walki okrtw wasnych z okrtami przeciwnika i przemieniania bitwy morskiej w walk wrcz, Anglicy potrafili uczyni ze statkw pywajce baterie i rozstrzyga bitwy za pomoc dzia. Francis Drake unika zreszt rozstrzygajcej bitwy morskiej i wykorzystujc szybko swych statkw i dalekosino dzia nka Wielk Armad ustawicznymi atakami na poszczeglne okrty. Warto doda, e zaogi angielskich aglowcw skaday si z marynarzy, ktrzy przeszli dobr szko we flocie handlowej, rybackiej czy kaperskiej i od dawna posiadali due dowiadczenie w walkach z Hiszpanami. Oywia ich ponadto duch patriotyczny, wiadomo stawki i sensu walki, co na og byo obce ich przeciwnikowi. W czerwcu 1588 r. wyruszya z Hiszpanii Wielka Armada, ktra wedug przyjtego planu miaa rozbi po drodze flot angielsk, zabra z Niderlandw 30 ty. onierzy hiszpaskich Aleksandra Farnese i dokona nastpnie inwazji na Angli. Wyszo angielskiej taktyki sprawia, e Hiszpanie ponieli sporo

poraek w kanale La Manche i koo Gravelines, nie liczc trwajcych cae niemal dwa tygodnie atakw statkw angielskich, ktre dezorganizoway po drodze Wielk Armad. W rezultacie flota hiszpaska nie dotara do Dunkierki, lecz usiowaa ukry si przed atakami statkw angielskich w Calais. Gdy Anglicy wtargnli do portu usiujc podpali flot przeciwnika, Hiszpanie po utraceniu wielu okrtw wypynli na Morze Pnocne. Poniesione przez Wielk Armad cikie straty oraz rosnca panika wrd marynarzy i zaogi sprawiy, e dowdca wyprawy, ks. Medina Sidonia, powzi decyzj wycofania si z dalszej walki. Idca od poudnia burza nie pozwolia jednak Hiszpanom zawrci przez La Manche. Gdy po kilku dniach nastpia zmiana wiatrw i mona byo wzi kurs na poudnie, Sidonia wyda rozkaz powrotu dookoa Szkocji i Irlandii. Szalejce wichry i burze rozproszyy okrty hiszpaskie dopeniajc dziea zniszczenia. Tylko niedobitki powrciy do kraju z wyprawy Wielkiej Armady, nazwanej przedwczenie niezwycion". Rozbicie Wielkiej Armady pooyo kres potdze morskiej Hiszpanii. Dla Anglii natomiast oznaczao nie tylko uratowanie wolnoci, ale pocztek jej panowania na morzach. Wprawdzie Filip II podj prb wystawienia nowej floty by raz jeszcze zaatakowa Angli, ale miay atak statkw angielskich na Kadyks w 1596 r. przerwa te przygotowania i spowodowa zniszczenie floty przeciwnika. Statki angielskie pod wodz hr. Essexa nie tylko zatopiy okrty hiszpaskie, ale podpaliy i zraboway Kadyks. Nie uda si rwnie hiszpaski plan wyprawy na Irlandi w 1596 r. Trudnoci rzdw angielskich w Irlandii skoniy Elbiet I do wysania tam w 1599 r. duej armii pod wodz Essexa. Wyprawa zakoczya si jednak na skutek chorb i nieudolnoci dowdcy niekorzystnie dla Anglii, co przyczynio si m. in. do upadku faworyta Elbiety I i egzekucji Essexa w 1601 r. Jego nastpca, lord Mountjoy, zada klsk powstacom irlandzkim i pokona Hiszpanw w 1602 r. W rok pniej zmara krlowa Elbieta I, przekazujc tron angielski krlowi Szkocji i synowi Marii Stuart, Jakubowi I. UNIWERSYTETY I NAUKA

Konsolidacja wewntrzna Anglii za Tudorw, wzrost wiadomoci narodowej i rozkwit gospodarczy sprzyjay rozwojowi kultury. Zaznaczyy si w tym czasie na wyspie wpywy woskie, ktre zwaszcza w zakresie literatury i teatru okazay si podne. Z drugiej strony epoka elbietaska i pierwsze wierwiecze XVII w. to okres manifestacji dumy narodowej, a w zwizku z tym tendencji patriotycznych, ktre nabray dominujcego wyrazu w kulturze angielskiej tego okresu. Narodowy charakter reformacji angielskiej sprawi, e i z tych wzgldw pierwiastki religijne nie odgryway ju powaniejszej roli w pimiennictwie i literaturze, reprezentujcej wyranie wieckie ideay yciowe. Zaczynajcy dochodzi do gosu angielski insularyzm zosta wyraony m. m. w 1580 r. przez

poet Johna Lyly, ktry pisa, e ywy Bg jest jedynie angielskim Bogiem". Anglia epoki elbietaskiej bya jeszcze weso Angli", woln od purytaskiego doktrynerstwa, w ktrej bujno ycia, penego rozrywki, zabawy i sportu, bya bardziej powszechn postaw ni religijna kontemplacja. Ideay renesansowe sploty si w Anglii tego okresu z wybuchem energii narodowej kraju wkraczajcego na drog swego wielkiego rozkwitu i ekspansji. Wiek XVI by okresem wyranego rozwoju uniwersytetw angielskich przy rwnoczesnym kryzysie szkolnictwa niszego. Ucierpiao ono powanie w zwizku z likwidacj przez Henryka VIII i jego nastpc klasztorw i rnych tundacji kocielnych, stanowicych wane oparcie dla szk. Plan krla zakada wprawdzie zastpienie szk kocielnych innymi zakadami, jednak finansowe kopoty Korony spowodoway trudnoci i zakcenia w jego realizacji. W 1563 r. owiadczono nawet w Izbie Gmin, e a 100 szk przestao istnie na wskutek polityki religijnej Henryka VIII. Dopiero mecenat mieszczaski i szlachecki pozwoli stopniowo na przezwycienie kryzysu szkolnictwa i pod koniec XVI w. Anglia posiadaa okoo 360 szk, zaspokajajcych wczesne potrzeby kraju. Uniwersytety angielskie znacznie powikszyy w XVI w. liczb swoich studentw: Cambridge posiada ich w 1564 r. okoo 1200, w 1597 r. ju ponad 2000, w 1620 r. natomiast okoo 3000. Zaznaczy si ju przy tym wyrany pd synw rednich i wyszych stanw do nauki, ktrej w okresie poprzednim powicali si przede wszystkim plebejusze. W XV w. jedynie z myl o karierze duchownej podejmowali synowie klas wyszych studia uniwersyteckie, a pod koniec XV w. wzrosa wprawdzie liczba ksztaccych si w Oksfordzie czy Cambridge dzieci arystokracji, jednak mimo wszystko byy to nadal wypadki raczej rzadkie, Cytowany ju Thomas Elyot w swoim dziele z 1531 r. na temat ksztacenia dworakw nie upomina si jeszcze dla nich o edukacj uniwersyteck. redniowieczne ideay wychowania rycerskiego nadal znajdoway dosy szerokie uznanie wrd feudalnej szlachty. Ale ju w nastpnym pokoleniu wiele si zmienio w zwizku z przemianami spoecznymi w Anglii, wzrostem mieszczastwa i silnie zwizanej z nim nowej szlachty. Od tego czasu frekwencja synw szlacheckich na uniwersytetach gwatownie wzrosa. Zmiana skadu spoecznego studentw uniwersytetw angielskich przyczynia si rwnie, obok wpyww humanizmu, do przesunicia si zainteresowa naukowych z przedmiotw kocielnych na wieckie. Naley podkreli powany wzrost liczby absolwentw uniwersytetw wrd czonkw Izby Gmin. W 1563 r. na 420 postw wysze wyksztacenie posiadao 139. W Parlamencie z 1584 r. zasiadao 309 posw z wyszymi studiami wyniesionymi z Oksfordu, Cambridge czy z londyskich szk prawniczych, dziki czemu Izba Gmin stawaa si organem coraz bardziej kompetentnym, fachowym i wiadomym swych zada i celw. Warto doda, e synowie bogaccych si klas rednich tumnie zaczli te uczszcza do najlepszych angielskich szk rednich, do

Eton i Winchester. Reformacja angielska poddaa uniwersytety wraz z caym kocioem pod zwierzchnictwo krla i dopiero akt parlamentarny z 1571 r. nadajcy uniwersytetom prawa korporacyjne wzmocni ich autonomi i samorzd. Z drugiej strony umoliwio to stopniowe ograniczenie wpyww kocielnych i rozszerzenie moliwoci oddziaywania bogatych klas rednich, uprawiajcych mecenat i patronat w stosunku do poszczeglnych kolegiw uniwersyteckich. Mecenat ten przyczyni si do powstania w XVI w. wielu nowych kolegiw, rozbudowania i lepszego wyposaenia wielu innych. Oksford i Cambridge, stanowice w redniowieczu wraz z kocioem skadowe czci europejskiego uniwersalizmu kulturalnego, zaczy odtd nabiera coraz wicej cech angielskich, wasnych, instytularnych. Szukajc wytumaczenia dla pdu klas rednich i wyszych do nauki uniwersyteckiej w Anglii elbietaskiej naley zwrci uwag na to, e uniwersytety jako orodki nauki humanistycznej przycigay modzie, ktra mimo rnych si zachowawczych znalaza sobie w Oksfordzie i Cambridge ywe przyjcie. Moe jeszcze waniejsze znaczenie mia kryzys redniowiecznych ideaw rycerskich, brak w Anglii staej armii i kultu dla wychowania i tradycji wojskowych. Nie naley te zapomina, e niewystpowanie w Anglii ostrych przedziaw i barier spoecznych, moliwo awansu spoecznego i atwo spoecznej degradacji, panowanie zasady majoratu, dajcej tylko najstarszym synom szlacheckim tytu i majtek, skaniay do bardzo praktycznego stosunku do ycia, Zmuszay do wikszej rywalizacji i bardziej wytrwaych zabiegw o to wszystko, co mogo zapewni pozycj i znaczenie, stanowisko i majtek. Drog za do kariery na dworze, w dyplomacji, urzdach i administracji dawao w epoce elbietaskiej przede wszystkim wyksztacenie, a nie ju tylko urodzenie czy tytu. Francis Bacon (15611626) by nawet zdania, e postp spoeczny dokonywa si moe dziki naukowym i technicznym osigniciom, tote uczonym powierzy najbardziej odpowiedzialne zadania w swojej utopijnej Nowej Atlantydzie. Bujny rozwj ycia politycznego w Anglii elbietanskie] sprawi, e wysuwane byy wwczas projekty zorganizowania specjalnych zakadw ksztaccych wyszych urzdnikw pastwowych. Ju Thomas Elyot w 1531 r. kad nacisk na nauk aciny, greki, logiki, retoryki, etyki (w jzyku angielskim), a take robt rcznych, rzemios i wychowania fizycznego. W 1570 r. z interesujcym projektem zaoenia w Anglii pastwowej akademii dla dzieci szlacheckich wystpi Humphrey Gilbert. Miaa ona ksztaci w zakresie aciny, greki, hebrajskiego, czterech jzykw zachodnioeuropejskich, a dalej logiki, retoryki (w zwizku z wygaszaniem publicznych przemwie), nauk politycznych, przyrody, prawa cywilnego potrzebnego w dyplomacji, arytmetyki i geometrii (pod ktem techniki wojskowej), astronomii i kosmografii (na potrzeby kartografii i nawigacji), chirurgii i medycyny. Gilbert pooy w swoim projekcie rwnie nacisk na wychowanie sportowe i fizyczne, nauk taca, muzyki tego wszystkiego, co mogo si przyda w subie pastwowej, dyplomacji czy

na dworze. W parze z rozwojem uniwersytetw szed postp nauki. Badania eksperymentalne prowadzone byy gwnie w Londynie, a ich wyniki ogaszano ju przewanie w jzyku angielskim, a nie po acinie. Wrd angielskich entuzjastw odkrycia Mikoaja Kopernika naley wymieni Johna Fielda, ktrego dzieo z 1558 r. zawiera jeden z najwczeniejszych dowodw zainteresowania si na wyspie teori wielkiego polskiego astronoma. Zwolennikami pogldw naukowych Kopernika i pierwszymi ich obrocami byli te w tym czasie: John Dee, Thomas i Leonard Digges, William Gilbert i Thomas Harriot, prowadzcy take sami badania w zakresie astronomii, matematyki i fizyki. Leonard Digges (zm. 1571) dokona prawdopodobnie pod wpywem Rogera Bacona pionierskiej pracy czenia zwierciade i by moe soczewek, konstruujc jaki prototyp teleskopu. Brat jego, Thomas, jako pierwszy uczony angielski uzna w 1576 r. teori Kopernika za jedyne moliwe stanowisko w astronomii. Og jednak poddanych angielskich hodowa nadal pogldom Ptolemeusza, a astrologia cieszya si du popularnoci, chocia pod sam koniec XVI w. zaznaczyo si stopniowe zastpowanie naiwnych wyobrae astrologicznych przez pogldy naukowe. Natomiast du popularno miaa na wyspie alchemia (John Dee by nadwornym doradc w sprawach tajemnych i alchemicznych"). Mimo ufundowania przez Henryka VIII katedr medycyny w Oksfordzie i Cambridge angielscy adepci sztuki lekarskiej nadal studiowali gwnie we Woszech, Francji czy Niemczech. Do rozwoju anatomii i fizjologii niewtpliwie przyczynio si udzielenie przez Elbiet I w 1565 r. Kolegium Medycznemu college of Physicians) zezwolenia na przeprowadzanie sekcji zwok, a nawet na naoeni na jego czonkw obowizku uczestniczenia w publicznych pokazach z zakresu anatomii. Powan rol w rozwoju nauki angielskiej w epoce elbietaskiej spenia mecenat krlewski i prywatny. Przykadem jego moe by dziaalno w tym kierunku wspomnianego ju Thomasa Greshama, wybitnego londyskiego kupca i finansisty. Ufundowa on i z wasnych funduszw wyposay a 7 katedr w utworzonym przez siebie w Londynie kolegium (teologii, prawa, retoryki, muzyki, fizyki, geometrii i astronomii), zlecajc opiek i kontrol nad t fundacj kupiectwu londyskiemu. Zaleci te, aeby wykady dla studentw angielskich odbyway si tylko po angielsku (dla cudzoziemcw po acinie). Kolegium Greshama przyczynio si w pewnym stopniu do unowoczenienia dydaktyki w obu uniwersytetach angielskich. W Londynie wykady i badania naukowe prowadziy te pod koniec XVI w. kolegia medykw, chirurgw, towarzystwo aptekarzy i in., dziki czemu Londyn, bdcy rwnie siedzib szk prawniczych, sta si wwczas istotnie trzecim uniwersytetem angielskim", jak to okreli w 1587 r. William Harrison, autor opisu Anglii elbietaskiej. Ludno Londynu w okresie 15631624 potroia si, dochodzc pod koniec rzdw Jakuba I do okoo 300 ty. Londyn by w epoce elbietaskiej nie tylko ogromnym centrum ycia politycznego i gospodarczego, ale i

orodkiem ycia naukowego i artystycznego. Porednie miejsce midzy nauk a omwion w nastpnym rozdziale literatur zajmowaa historiografia oraz zwizana z ni geografia. Richard Hakluyt (ok. 15521616), profesor Oksfordu w zakresie geografii, nawigacji i kosmografii, przyczyni si do wprowadzenia do szk angielskich globusu jako pomocy dydaktycznej przy nauczaniu geografii, a przede wszystkim opublikowa pod sam koniec XVI w. obszerne dzieo zawierajce bogaty materia rdowy, ilustrujcy poczynania odkrywcze i eksploracyjne angielskich podrnikw a do koca XVI w. (The Principal Navigations of the Engish Nation). Ksika ta ukazaa si w rok po bitwie z Wielk Armad i przyczynia si w Anglii do wzbudzenia jeszcze wikszego zainteresowania dla wypraw morskich i kolonizacyjnych. Szczeglnie jego druga praca o korzyciach osadnictwa w Ameryce [Discourse Concerning Western Discoveries) przyczynia si do spopularyzowania w Anglii idei kolonizacji Ameryki. W epoce Tudorw powstao w Anglii sporo kronik, napisanych w pewnym stopniu pod wpywem humanistycznej annalistyki, chocia na og Renesans nie wywoa w historiografii angielskiej takiego przeomu, jak w literaturze. Zabytki historiografii tych czasw odznaczay si eklektyzmem, bezkrytycznym na og stosunkiem do rde, tendencjami pragmatycznymi i patriotycznymi, pragnieniem gloryfikacji Anglii i jej dziejw. Wane miejsce wrd kronik wczesnotudorskich zajmuje Historia Anglii cytowanego ju Poydora Vergila, stosunkowo dosy obiektywna i samodzielna, a dalej kronika Edwarda Halla, gloryfikujcego Tudorw, zwaszcza Henryka VIII. W okresie Tudorw powstao w Anglii wiele wartociowych biografii humanistycznych, jak ywot Thomasa Morusa, skrelony przez jego zicia Williama Ropera (zm. 1578), czy biografia kardynaa Wolseya pira G. Cavendisha (zm. 1561). W epoce elbietaskiej nie zaznaczy si na og wikszy postp w historiografii angielskiej, chocia powstao w tym czasie kilka dzie o powanej wartoci rdowej. Autorem wielokrotnie drukowanych od 1565 r. kronik by John Stw (15251605), rwnie autor opisu Londynu z 1598 r., stanowicego wane rdo do poznania historii angielskiej stolicy w epoce elbietaskiej. Wanym opisem Anglii tego okresu jest dzieo Williama Harrisona (1534 1593) omawiajce topografi i dajce obraz Anglii, charakterystyk jej ludnoci, miast, wsi, zabytkw, ycia codziennego itp. Dla okresu nieco wczeniejszego, ostatnich lat panowania Henryka VIII, bogate materiay etnograficzne, historyczne i geograficzne zebra John Leland (ok. 15061552). Szersze oddziaywanie od prac Stwa miay kroniki Anglii, Szkocji i Irlandii Raphaela Holinsheda (zm. ok. 1580), bezkrytyczne na og komplikacje, stanowice gwne rdo wielu dramatw Szekspira. Najwikszym historykiem epoki elbietaskiej by William Camden (1551 1623), potomek rodziny rzemielniczej i wychowanek Oksfordu, Jeden z najbardziej czynnych czonkw Towarzystwa Mionikw Staroytnoci Brytyjskich (Society of Antiquaries), zaoonego w 1586 r. w celu zbierania i

zabezpieczania rkopisw i innych starych zabytkw historycznych. Byo to w istocie pierwsze angielskie towarzystwo naukowe w nowoytnym znaczeniu, ze cile okrelonym czonkostwem, posiedzeniami naukowymi i programem badawczym, Najwaniejsze dzieo Camdena pt. Annales rerum Anglicarum et Hibernicarum regnante Elizabetha zawiera histori Anglii i Irlandii w okresie panowania Elbiety I. Zrywa ono ju ze redniowieczn metod kronikarsk, opiera si na licznych dokumentach i stanowi obiektywn na og relacj o epoce elbie-taskiej. Powan warto ma rwnie drugie dzieo Camdena, jego Britannia, zawierajce opis Anglii, Irlandii i Szkocji, ich ziem, mieszkacw, zabytkw itp. Omawiajc najwaniejszych przedstawicieli historiografii angielskiej drugiej poowy XVI w. nie sposb pomin Johna Foxe'a (15161587), historyka martyrologii protestanckiej za Marii Tudor. Jego synna Ksiga mczennikw (The Book of Martyrs), mimo swej widocznej tendencyjnoci protestanckiej i celowych znieksztace oraz amplifikacji, zawiera cenny materia do historii reformacji w Anglii. Dla Szkocji podobn rol spenia historia reformacji w Szkocji Johna Knoxa, obejmujca lata 15561564. Szerszy zakres ma historia Szkocji czoowego szkockiego pisarza humanistycznego i historyka G. Buchanana (15061582), odznaczajca si niechci do Anglii i przesadnie podkrelon szkock dum narodow.

LITERATURA I TEATR ANGLII SZEKSPIRA Okres penego rozkwitu literatury elbietaskiej wie si z Edmundem Spenserem, chocia ju przed nim sigali do wzorw woskich Thomas Wyatt (ok. 15031542), Henry Surrey (ok. 15171547), znany nam ju Thomas Elyot czy Roger Ascham (15151568). Dwaj pierwsi wprowadzili z Woch do Anglii form sonetu. Pozostali dwaj zasynli raczej jako autorzy traktatw pedagogicznych i popularyzatorzy pisarzy klasycznych. Edmund Spenser (15521599) ju swoim ogoszonym w 1579 r. Kalendarzem pasterza (Shepherd's Calendar) wywoa przeom w poezji angielskiej. Pikna forma i melodyjno archaizowanego troch wiersza zbiegy si tu z tendencj do czenia rnorodnych motyww. Pod wpywem Ariosta i Tassa napisa niedokoczon epopej Krlowa Elfw (The Feary Queen), dzieo nalece do klasycznej liryki sielankowej i patriotycznej. Wtki fantastyczne i mitologiczne cz si ze redniowieczn alegori, a cao jest przesiknita angielskim patriotyzmem i czci dla krlowej Elbiety. Spenser wprowadzi do literatury dwiczn, sprzyjajc opisom zwrotk, nazwan stanc spenserowsk.

Poezj patriotyczn uprawiali te w tym czasie Michael Drayton (1563 1631) i Samuel Daniel (ok. 15621619), opiewajcy stare dzieje Anglii, zwaszcza w XIV i XV w. Poezj religijn reprezentowali Robert Southwell (ok. 15611595) i W. Drummond. Autorem sonetw i wybitnym przedstawicielem prozy dworskiej by Filip Sidney (15541586). Ozdobn i kunsztown proz pisa John Lyly (ok. 15541606), twrca romansu Euphues, ktry odegra dosy przeomow rol w angielskiej prozie. Realistycznej formie swoich satyryczno-obyczajowych utworw hodowa T. Nashe, proz mieszczask uprawiali T. Delenoy, T. Dekker i in. Na najwyszy poziom wzniosa si literatura elbietaska w zakresie dramatu, ktry rozwija si wAnglii bujnie, a do 1642 r, kiedy to zwycizcy purytanie zamknli na jaki czas teatry. Pocztki angielskiego teatru wizay si w redniowieczu z tradycj aciskiego teatru liturgicznego, ktry z czasem przeksztaci si w regularne cykle misteriw i mirakli. Obok nich pojawiy si z czasem moralitety oraz najbardziej ju wieckie interiudia, krotochwile i farsy. Przedstawienia, w ktrych brali udzia amatorzy, najpierw duchowni, pniej mieszczanie, odbyway si pocztkowo w kocioach, na wolnym powietrzu, w kolegiach prawniczych, oberach, w domach dostojnikw i na dworze krlewskim. Na pocztku XVI w. istniao ju w Anglii kilka zawodowych trup aktorskich i oparty na nich rozwin si teatr elbietaski. Najpowaniejsza trupa aktorska nr. Leicestera otrzymaa w 1574 r. przywilej grywania we wszystkich miastach, a wic i w Londynie. Purytasko nastawione wadze londyskie broniy si jednak przed aktorami, ktrych traktowano wwczas podobnie jak i wczgw, tote aktorzy usadowili si w 1576 r. po poudniowej stronie Tamizy, w tej czci stolicy, ktra nie podlegaa Jurysdykcji burmistrza (Lorda Majora). Pierwszy stay teatr zbudowany przez Jamesa Burbage powsta wanie w 1576 r. i od tego czasu rozpocz si w Londynie niezwykle bujny okres rozwoju teatru i dramatu. Najsynniejszym z powstaych wwczas teatrw by The Globe, zbudowany w 1599 r. i tak cile zwizany z twrczoci Szekspira. Regularne trupy aktorskie, m. in. Lorda Szambelana (kierowa ni Richard Burbage), Lorda Admiraa l in., wypary niemal cakowicie teatr typu redniowiecznego, wprowadzajc wiecki dramat na sceny wielu staych teatrw i przyczyniajc si do ogromnej popularnoci tego rodzaju widowisk. Wrd poprzednikw Szekspira naley wymieni cytowanego ju Johna Lyly, a przede wszystkim Christophera Marlowe'a (15641593), syna szewca z Canterbury i wychowanka tej szkoy, autora synnego i popularnego w epoce elbietaskiej dramatu Tamerlain Wielki, a dalej yda maltaskiego czy udramatyzowanej wersji podania o Faucie pt. Tragiczne dzieje doktora Fausta. Ten rwienik Szekspira prowadzi burzliwe ycie, przez pewien czas by aktorem i zgin zasztyletowany w tawernie. Dramaty Marlowe'a wprowadziy na scen angielsk bohatera o silnej indywidualnoci i bogatej psychice, byy pisane dwicznym biaym wierszem i czyy pierwiastki dramatyczne z lirycznymi. Wywary niewtpliwy wpyw na modego Szekspira.

Innym wybitnym poprzednikiem Szekspira w angielskim dramacie elbietaskim by Thomas Kyd (15581594), autor popularnej Tragedii hiszpaskiej, wzorowanej na Senece, lecz nie dorwnujcej pod wzgldem artyzmu utworom Marlowe'a. Kyd by mistrzem w konstruowaniu akcji i efektw scenicznych, ulubionym jego motywem bya zemsta i obd. Napisa na podstawie duskiej wersji kronikarskiej udramatyzowan histori Hamleta, ktra jednak zagina i nie sposb ustali, jak duy wpyw wywara na tragedi Szekspira na ten sam temat. Dramaturgiem by rwnie Robert Greene (ok. 15601592), wychowanek Oksfordu, wzorujcy si w swoich dzieach w pewnym stopniu na Johnie Lyly. Najwikszym dramaturgiem epoki elbietaskiej i jednym z najwikszych poetw wszystkich czasw by William Szekspir (15641616), potomek redniozamonej, wiejsko-mieszczaskiej rodziny, wnuk farmera i syn mieszczanina ze Stratfordu nad rzek Avon w rodkowej Anglii. William uczszcza do miejscowej szkoy, prowadzonej przez dobrych nauczycieli z uniwersyteckim wyksztaceniem, lecz nauki prawdopodobnie nie ukoczy. Lata 15741588 spdzi czciowo w rezydencji dwch bogatych arystokratw w hrabstwie Lancaster, gdzie utrzymywano zespoy teatralne i muzyczne. W 1582 r. oeni si z Ann Hathway i mia z ni troje dzieci, jednak wiele lat spdzi jako aktor teatralny i pisarz dramatyczny poza domem rodzinnym w Londynie. Do Stratfordu powrci ju w starszym wieku. Jako czowiek zamony i sawny. Cao dorobku Szekspira, na ktry skadaj si wedug tradycyjnego podziau opartego na wydaniu jego dzie z 1623 r. komedie, historie i tragedie, a ponadto dwa epickie poematy i 154 sonety, dzieli si na cztery gwne okresy, odpowiadajce ewolucji jego twrczoci.

Karta tytuowa pierwszego wydania dzie Szekspira in folio z 1623 r. Pierwszy okres, sigajcy do 1595 r., ma charakter modzieczy, mniej jeszcze samodzielny, odznacza si eksperymentowaniem oraz bogactwem form i motyww. Nale tu komedie mniej jeszcze pod wzgldem artystycznym wyrobione, wykazujce zaleno od utartych wzorw (m. in. Stracone zachody miosne. Komedia pomyek. Dwaj panowie z Werony, Poskromienie zonicy. Sen nocy letniej). Z dramatw historycznych osnutych na tle dziejw Anglii powstaa wtedy trylogia Henryk VI, a dalej Ryszard III i in. Z waciwych tragedii napisa Szekspir wwczas Tytusa Andronicusa oraz Romeo i Juli. Do okresu tego

nale te dwa poematy Wenus i Adonis oraz Lukrecja. Druga faza twrczoci Szekspira obejmuje mniej wicej lata 15951600 i odznacza si najwspanialszym rozwojem jego komediopisarstwa. Jest to okres pogodnych i beztroskich komedii w rodzaju: Wiele haasu o nic, Jak wam si podoba. Wieczr Trzech Krli, Wesoe kumoszki z Windsoru i in. Pochodzce z tego okresu dramaty historyczne maj mniej tragiczne pitno i znaczn domieszk wesoego, rubasznego humoru (Henryk IV, Henryk V). W okresie tym powsta te zapewne cykl 154 sonetw o wybitnie autobiograficznym charakterze, chocia szekspirolodzy nie s w tej sprawie, podobnie jak i w wielu innych kwestiach dotyczcych periodyzacji dzie autora Hamleta, cakowicie ze sob zgodni. Trzeci okres lata 16011608 stanowi kulminacyjn faz twrczoci poety i ma wybitnie tragiczny charakter, nacechowany gorycz i pesymizmem. Nale tu tragedie osnute na wtkach staroytnych: Juliusz Cezar, Antoniusz i Kleopatra, Koriolan, Tymon Ateczyk oraz wielkie tragedie: Hamlet, Makbet, Otello, Krl Lear, ponura komedia Miarka za miark czy pesymistyczna satyra Troilus i Kressyda. Ostatni okres ewolucji pisarskiej Szekspira to lata po 1608 r. Obejmuje on sztuki o pogodniejszej treci z domieszk romantycznej fantastyki (Cymbelin, Perykles, Opowie zimowa, Burza). Szekspir by najpotniejsz indywidualnoci teatru i w swoich utworach poruszy odwiecznie ludzkie problemy ambicji, wadzy, patriotyzmu, mioci i nienawici, wielkoci i nikczemnoci ludzkiej, krelc z niezwyk plastyk i znawstwem charaktery i sytuacje. Obok swej wartoci i filozofii oglnoludzkiej utwory Szekspira s dokumentem epoki, wyrazem zainteresowa, wiedzy, upodoba i smaku spoeczestwa angielskiego epoki elbietaskiej. Ukazuj one na przykadzie rnych wtkw i motyww bujno renesansowego ycia w caej jego zoonoci spoecznej, z zachowaniem wielkiego szacunku dla czowieka bez wzgldu na jego pochodzenie i ras. Przedstawiaj rozlege renesansowe problemy filozofii czowieka, podkrelajc gbokie sprzecznoci przenikajce ycie ludzkie, spoeczne i indywidualne oraz zoono i zawio losw czowieka. Dramat poszekspirowski moe poszczyci si olbrzymi rnorodnoci i obfitoci wybitnych nieraz dzie, chocia oglnie biorc zacz stopniowo ujawnia objawy dekadencji. Wrd wspczesnych Szekspirowi i nieco pniejszych dramaturgw wymieni naley G. Chapmana (15591634), a przede wszystkim Bena Jonsona (15721637), twrc tzw. tragedii charakterw, wzorowanej na pisarzach antycznych, ale stanowicej przy tym satyr na wczesne ycie Londynu {Yalpone, Bartomiejowy jarmark). Z innych autorw dramatycznych uznaniem cieszyli si T. Dekker, T. Middleton, a zwaszcza spka autorska: John Fletcher (15791625) i Francis Beaumont (15841616). W przeciwiestwie do Szekspira, u ktrego punkt cikoci spoczywa na wewntrznych przeyciach postaci dramatycznych, wypadki za zewntrzne, czer-

pane nieraz z jakiego innego rda, stanowiy tylko ram dla wyraenia gbszych myli i obserwacji, u jego nastpcw na plan pierwszy wysuwa si fabua, coraz bardziej sztuczna i dostosowana do gustw publicznoci. Pogo za aktualnoci odsuna na plan dalszy filozoficzne i etyczne kwestie oglnoludzkie, nastpio stopniowe zwyrodnienie smaku i formy.

VIII. ANGLIA W EPOCE REWOLUCJI BURUAZYJNEJ (16031660)

POCZTKI STUARTOW CZASY JAKUBA I (1603-1625)

BEZPOTOMNA mier Elbiety I wprowadzia na tron angielski dynasti szkockich Stuartw w osobie syna Marii Stuart, Jakuba I (16031625). Rzadko kiedy zmiana dynastii i osoby wadcy oznaczaa tak zasadnicze odejcie od dotychczasowej polityki wewntrznej i zagranicznej, jak wanie wwczas, gdy na tronie oprnionym przez mier wielkiej krlowej znalaz si czowiek wprawdzie wybitnie wyksztacony, lecz dosy nieudolny i nie rozumiejcy stosunkw angielskich, uczony teolog, ale marny polityk o absolutystycznych skonnociach i zapdach, rozrzutny i zy gospodarz, nie umiejcy dobra sobie odpowiednich doradcw ani zyska popularnoci w spoeczestwie. Jakub I posiada wygrowane i anachroniczne ju pojcie o wielkoci i charakterze wadzy krlewskiej, gosi pogld, e wadza krlewska wyposaona jest w te same niemal atrybuty co i wadza boska. W ogoszonym przez siebie traktacie twierdzi, e krl jest niemal pbogiem (semideus), dysponujcym wadz nieograniczon, przed nikim nie odpowiedzialn. Uwaa, e jedynym rdem wszelkich praw i przywilejw jest tylko aska krlewska, co brzmiao szczeglnie anachronicznie w kraju o tak starych tradycjach parlamentarnych i niemaych swobodach politycznych, jak wczesna Anglia. Wbrew prezbiteriaskiemu otoczeniu, w ktrym wychowywa si Jakub w

Szkocji, by on zwolennikiem episkopalizmu i szybko zrazi sobie zarwno katolikw, jak i purytanw. Gdy przeciwko niemu wybucho powstanie pod przywdztwem szkockich predykantw kalwiskich, Jakub zgnit je, a nastpnie przywrci w Szkocji godno biskupa, starajc si upodobni koci szkocki do anglikaskiego. Mimo wielu niezrcznych i niepopularnych posunienc krla przyjto Jakuba I w Anglii pocztkowo nawet z pewnym entuzjazmem, wstpienie jego na tron angielski oznaczao bowiem uni Anglii ze Szkod i zaegnanie starych konfliktw. Wbrew purytanom, majcym silne oparcie w klasach rednich, zwaszcza wrd kupcw, rzemielnikw i redniej szlachty, Jakub I opowiedzia si w 1604 r. za kocioem episkopalnym, stosujc odtd represje zarwno w stosunku do purytaskich nonkonformistw, jak i katolikw. Nic wic dziwnego, ze z tych wanie krgw wysza w 1605 r. myl zorganizowania tzw. spisku prochowego. Spiskowcy zamierzali wysadzi w powietrze Parlament wraz krlem uywajc do tego znacznej iloci rodkw wybuchowych, spisek zosta jednak wykryty, a jego przywdcy skazani na mier. Niepopularno Jakuba I zaznaczya si nie tylko w jego polityce wyznaniowej, ale i w stosunkach z Parlamentem, ktry w epoce elbietanskiej zdoby sobie wan pozycj i nie mg pozostawa obojtny wobec absolutystycznych uroszcze krla.

Jakub I. Obraz Simona de Pass

Jakub I by zdania, e Parlament nie powinien posiada praw ustawodawczych i e do jego obowizkw miaoby nalee ogaszanie jedynie ustaw uprzednio zatwierdzonych przez krla. W przekonaniu o swej wadzy absolutnej Jakub I, bez porednictwa coraz bardziej opozycyjnie nastawionego Parlamentu, stosowa na szerok skal sprzeda patentw, monopoli handlowych i przemysowych, tytuw szlacheckich itp. Od samego pocztku rzdw pierwszego Stuarta Parlament angielski przeciwstawi si absolutystycznym zapdom krla i zaj zdecydowan i dojrza postaw. Ju pierwszy Parlament, ktry zebra si w 1604 r. i obradowa z przerwami do 1611 r., przedstawi Jakubowi I Apologi Izby Gmin, zawierajc opini na temat istoty wadzy monarszej. W pimie tym owiadczono krlowi, e nie posiada on wadzy absolutnej, e wadz swoj w zakresie ustawodawczym dzieli on z Parlamentem, ktrego przywileje s ,,przyrodzonymi swobodami narodu angielskiego". Z tytuu prawa, a nie z aski krlewskiej pochodz przywileje Parlamentu i nie mog wobec tego by przez monarch samowolnie ograniczane. W petycji z 1611 r. Parlament zada od krla zniesienia wszystkich podatkw ciganych przez dwr bez zgody Izby Gmin. Warto doda, e pierwszy Parlament Jakuba I wysun danie, by krl zrzek si praw feudalnej

Francis Bacon opieki i innych danin zwizanych z jego stanowiskiem najwyszego seniora Anglii. W zamian za to Izba Gmin proponowaa przyznawa mu co roku stae subsydium. Ten Wielki kontrakt (Greal Contract} jak nazwano w akt nie

doszed wprawdzie do skutku, stanowi jednak ciekawy przykad antyfeudalnych tendencji wystpujcych w wczesnej Anglii. Zwoany w 1614 r. drugi Parlament Jakuba I rycho zosta rozwizany, Izba Gmin bowiem ponownie zadaa, by krl zaprzesta cigania podatkw nie zatwierdzonych przez Parlament. Jakub I spali dorczone mu w tej sprawie memorandum i kaza aresztowa kilku najbardziej aktywnych czonkw Izby Gmin. Po siedmiu latach rzdw bez Parlamentu Jakub I czu si zmuszony zwoa w 1621 r. swj trzeci Parlament. I tym razem polityka krlewska spotkaa si ze zdecydowanie ostr krytyk Izby Gmin. Jej posowie wyrazili niezadowolenie ze stosowanej przez dwr na coraz wiksz skal sprzeday monopoli, a Parlament pocign do odpowiedzialnoci kilku ministrw krlewskich, odpowiedzialnych za tego rodzaju praktyki. Wrd aresztowanych znalaz si kanclerz krlestwa, wielki uczony i filozof Francis Bacon, oskarony o apownictwo. Pozycja Parlamentu w walce z Koron bya wwczas tym silniejsza, e przygotowujcy si do przystpienia do wojny trzydziestoletniej (16181648) Jakub I stara si, pod pretekstem obrony interesw Anglii na arenie midzynarodowej, uzyska od Parlamentu ogromn sum 700 ty. funtw. Przyznajc krlowi t kwot. Parlament przeprowadzi jednoczenie ostr krytyk polityki Jakuba I. "W przeciwiestwie do Elbiety I, ktra rozwijaa zgodnie z interesami kraju polityk antyhiszpask i anty katolick, dwr Jakuba I doprowadzi do cakowitego odwrcenia dotychczasowych koncepcji politycznych. Prohiszpaska polityka dworu zostaa cakowicie zdyskredytowana w 1624 r. w czasie misji nastpcy tronu, Karola, oraz gwnego doradcy Jakuba I, ksicia Buckinghama, do Madrytu, zakoczonej fiaskiem przy omawianiu angielsko-hiszpaskiego mariau i pomocy dla palatyna. W tych warunkach zwoany w 1624 r. czwarty Parlament Jakuba I posiada mocniejsz pozycj i udzielajc krlowi dosy znacznych subsydiw zada w zamian za zniesienie monopoli handlowoprzemysowych zapewnienia, e zostanie dopuszczony do kontroli nad wydatkami oraz e bez zgody Parlamentu krl nie bdzie podejmowa waniejszych posuni w polityce zagranicznej. Parlament uzyska te zapowied wykonania praw przeciwko katolikom, krlewicz Karol za zoy obietnic, e w razie maestwa z katoliczk nie przyzna adnych ulg katolikom. Ta ostatnia sprawa wizaa si z niefortunn prb Jakuba I zawarcia sojuszu z katolick Francj. Maestwo francuskie uoone przy udziale kardynaa Richelieu w 1624 r. pomidzy Karolem a siostr Ludwika XIII, Henryk Mari, doszo do skutku w 1625 r., lecz spotkao si w Anglii z chodnym przyjciem, gdy obawiano si, e moe wcign kraj do intryg obozu katolickiego. POLITYKA WEWNETRZNA KAROLA I. WZROST OPOZYCJI W PRZEDEDNIU REWOLUCJI (16251640) Karol I (16251649) obejmowa tron angielski jako 25-letni modzieniec, przewyszajcy ojca licznymi zaletami osobistymi, ktre pocztkowo zjednay mu popularno. Z drugiej strony przypomina Jakuba I uporem, lekkomyl-

noci, pewnoci siebie, a przede wszystkim podobn wiar w boskie pochodzenie nieograniczonej wadzy krlewskiej. Zwolennikami absolutyzmu krlewskiego byli te jego doradcy: ksi Buckingham, a pniej Tomasz Stratford oraz arcybiskup Canterbury William Laud. Pierwsze dwa Parlamenty zwoane przez Karola I w 1625 i 1626 r. w celu uzyskania nowych podatkw ustosunkoway si krytycznie do polityki finansowej dworu, a ponadto zaatakoway dziaalno gwnego doradcy krlewskiego, Buckinghama. George Villiers, pierwszy ksi Buckingham (1592 1628), faworyt krlewski, dyplomata i lord Admiralicji, wsawi si jeszcze za Jakuba I z gospodark i przekupstwem. W pierwszych latach rzdw Karola I nadal wywiera przemony wpyw na polityk zagraniczn i wewntrzn, popierajc na zmian Hiszpanw lub Francuzw, katolikw lub protestantw. Stawiajc Buckinghama dwukrotnie w stan oskarenia opozycja parlamentarna domagaa si utrzymania konsekwentnej polityki anty katolickiej, ktra pod wpywem krlowej Henryki Marii ulega zagodzeniu. Rycho okazao si, e Karol I, podobnie jak i jego ojciec przed nim, nie liczy si z opini Parlamentu, uwaajc, e zwoywanie sesji parlamentarnych winno zalee jedynie od jego woli. Zwoywanie Parlamentu w pierwszych latach rzdw Karola I miao zwizek z powanymi dugami Korony oraz duymi wydatkami na prowadzenie dosy chwiejnej polityki zagranicznej, nie przynoszcej Anglii adnych korzyci. Bez wikszego powodzenia stosowa Buckingham pocztkowo polityk antyhiszpask i zorganizowa trzy ekspedycje przeciwko flocie hiszpaskiej w celu zrabowania przywiezionych przez ni transportw srebra amerykaskiego. Miao ono poprawi katastrofaln sytuacj skarbu angielskiego i uniezaleni krla od Parlamentu. le przygotowana flota angielska nie odniosa sukcesw, a nieudolna polityka Buckinghama przysporzya tylko niepotrzebnych wydatkw. Cakowita nieudolno rzdu w rnych kwestiach polityki zagranicznej i Wewntrznej, korupcja i naduycia wrd dostojnikw i urzdnikw administracji krlewskiej wywoay dalszy wzrost opozycji Parlamentu. Powan w niej rol odegra John Eliot (15921632), jeden z dowdcw floty angielskiej, ktry po zerwaniu z Buckinghamem wystpi z ostr krytyk dziaalnoci rzdu w zakresie polityki zagranicznej i wojskowej. Parlament z 1626 r. zada nawet Poprowadzenia sdu nad nieudolnym Buckinghamem, czemu przeciwstawi si Karol I. Gdy mimo to Izba Gmin wniosa formalne oskarenie przeciwko Buckinghamowi i podja dyskusj nad obciajcymi go dokumentami, Karol I rozwiza i ten Parlament oraz kaza aresztowa Eliota. Wyda te proklamacj, podkrelajc niezaleno wadzy krlewskiej od Parlamentu.

Karol I. Obraz van Dycka Niepowodzenia wojenne, kryzys finansowy i wzrastajca opozycja spoeczestwa przeciwko polityce fiskalnej rzdu zmusiy Karola I do zwoania na pocztku 1628 r. swego trzeciego Parlamentu. Od razu dosza w nim do gosu silna opozycja, w ktrej oprcz Eliota gwn rol odgrywa Edward Coke, wybitny prawnik, a dalej Thomas Wentworth, John Pym i John Hampden. Zbliony do nich by rwnie krewny Hampdena, Oliver Cromwell, mao znany jeszcze pose z hrabstwa Huntingdon. Nowy Parlament nie myla uchwala danych przez krla podatkw bez otrzymania najpierw od Karola I gwarancji poszanowania praw i uznania przez krla uprawnie Parlamentu. W dniu 7 czerwca 1628 r. obie Izby przedstawiy Karolowi I dokument zwany Petycj o prawo (Pettion of Right), zawierajcy cztery nastpujce punkty: l. nikogo nie wolno wbrew woli zmusza do pacenia

podatkw nie zatwierdzonych przez Parlament; 2. nikt nie moe by aresztowany i pozbawiony majtku bez prawomocnego wyroku sdowego i wbrew obowizujcym w kraju prawom; 3. nie naley aresztowa osb cywilnych na podstawie prawa wojennego; 4. naley zlikwidowa przymus kwaterowania wojsk w domach prywatnych. Godne jest podkrelenia, e Petycja powoywaa si na postanowienia Wielkiej Karty Swobd T. 1215 r. Karol I zatwierdzi pocztkowo Petycj o prawo, chcc uzyska od Parlamentu potrzebne pienidze. Wkrtce zacz jednak ama przyjte zobowizania, a niebawem, na pocztku 1629 r., rozwiza i ten Parlament. 11 przywdcw opozycji parlamentarnej z Eliotem na czele osadzono w wizieniu i w ten sposb rozpocz si w Anglii jedenastoletni okres rzdw bez Parlamentu, ktrego nie udao si Karolowi I zaama. Podpor rzdw krlewskich w latach 16291640 stali si dwaj doradcy: pozyskany przez Karola dawny opozycjonista Thomas Wentworth, mianowany nastpnie w 1640 r. lordem Stratfordem, oraz biskup londyski William Laud, od 1633 r. arcybiskup Canterbury. Thomas Wentworth (15931641), wychowanek Cambridge, wieloletni parlamentarzysta, a pniej namiestnik Irlandii {Lord Deputy) i gwny doradca Karola I, podtrzymywa krla w deniach do absolutyzmu. Prowadzi te w Irlandii akcj kolonizacyjn i usiowa narzuci tam si koci anglikaski. Oparciem dla jego niepopularnej w Anglii, a znienawidzonej w Irlandii polityki bya armia. Domen dziaalnoci arcybiskupa Williama Lauda (15731645), wychowanka Oksfordu i posiadacza bardzo licznych beneficjw kocielnych, bya dziedzina religijna i finansowa. Po mierci Buckinghama, ktry zosta w 1628 r. zamordowany przez podwadnego oficera, Laud sta si w istocie pierwszym ministrem krlewskim. Jako zarzdca spraw fiskalnych narzuca wyzysk finansowy, wysokie kary pienine i wyrubowane podatki, opaty itp. Szczeglne niezadowolenie wywoao naoenie w 1634 r. nowego podatku (Ship Money), ktry dawniej by cigany na budow statkw tylko z miast portowych, a przez Lauda zosta rozcignity na cay kraj pod pretekstem walki z piratami. Fiskalna polityka rzdu, dca do stworzenia niezalenej od Parlamentu bazy finansowej i staej armii regularnej, budzia sprzeciwy, podobnie jak i stosowana przez Karola I sprzeda monopoli handlowych i przemysowych. Nowe podatki, budzce tak powszechne niezadowolenie ludnoci, nie poprawiy jednak w istotny sposb sytuacji finansowej pastwa. Dug pastwowy stale wzrasta, obok rozrzutnoci krla i wydatkw dworu Henryki Marii nowodem rosncego deficytu byo zmniejszenie si dochodw z ce, co wynikao z zastoju ycia ekonomicznego Anglii pod koniec pierwszej poowy XVII w. W wyniku rozpowszechniania si monopoli zacz podupada przemys i handel a rodki utrzymania staway si coraz drosze. Na zastj w przemyle i handlu wpywaa te konkurencja prosperujcej gospodarczo Holandii. W tych warunkach wielu przedstawicieli zamonej buruazji zaczo wraz ze swymi kapitaami emigrowa za granic, zwaszcza do Holandii, wielu za purytanw,

zarwno zamoniejszych mieszczan, jak i drobnych rzemielnikw, a nawet chopw, szukao lepszych warunkw ycia w Ameryce. Laud stara si uczyni z kocioa anglikaskiego narzdzie w rkach krlewskich. Kierowana przez niego specjalna komisja roztoczya policyjny nadzr nad duchowiestwem, tpic wszelkie odchylenia od doktryny anglikaskiej, zwaszcza przejawy sympatii do purytanizmu. Laud dy do nadania kocioowi anglikaskiemu jednolitego, biurokratycznego charakteru, do wzmocnienia wadzy biskupw i ich kontroli nad parafiami. Dba przy tym o nadanie kocioowi anglikaskiemu wikszego przepychu i wietnoci oraz przywrcenie wielu obrzdw zblionych do katolickich. Majc nadziej, e arcybiskup Canterbury uwieczy swoj polityk kocieln przywrceniem kocioa angielskiego na ono katolicyzmu, papie myla nawet o nadaniu mu godnoci kardynalskiej, co w sumie wywoao jeszcze wiksz nienawi przeciwko Laudowi w krgach purytaskich. Dc do stworzenia silnego kocioa anglikaskiego, stanowicego podpor absolutyzmu Stuartw, zaleci Laud duchowiestwu, by przy kadej okazji uczyo posuszestwa i lojalizmu wobec Korony. Ze szczegln zaciekoci zwalcza arcybiskup Canterbury purytanw. W ruchu purytaskim wystpia ju od koca panowania Tudorw opozycja przeciwko absolutyzmowi, ktra przybraa rwnie form religijn. Mianem purytanw (o samej nazwie i ich pocztkach bya ju mowa wyej) obejmowano wwczas protestantw niezadowolonych z poowicznoci reformacji angielskiej z poowy XVI w., ktra zachowaa w kociele anglikaskim episkopat, znaczn cz kocielnej wasnoci ziemskiej, liczne elementy katolicyzmu w zakresie obrzdw, kultu itp. Koci anglikaski by dla purytanw kompromisem midzy katolicyzmem i protestantyzmem, poddanym ponadto pod cis kontrol pastwa. Purytanizm by nie tylko ruchem religijnym, goszcym w interesie klas rednich potrzeb przebudowy kocielnej. Oznacza te now ideologi przepojon cechami wiatopogldu buruazyjnego. Purytanizm nie by prdem jednolitym, ju w XVI w. rozszczepi si na kilka odamw. Najbogatsza cz purytanw, zarwno mieszczastwa, jak i gentry, dya do nadania nowemu kocioowi cile kalwiskiej struktury. Byli to prezbiterianie, poniewa co wyjania ich nazw w ich organizacji kocielnej gwn rol odgrywali starsi gminy religijnej zwani prezbiterami. Wraz z pastorami kierowali oni Jako ludzie wieccy sprawami kalwiskiej spoecznoci wyznaniowej. Prezbiteanie dyli do uniezalenienia kocioa od wadzy pastwowej, negatywnie odnosili si zarwno do kocioa anglikaskiego, jak i do bardziej radykalnych sekt. Bardziej radykalny odam w ruchu purytaskim stanowili independenci, czyli niezaleni. Proklamowali oni zupen niezaleno i autonomi kadej gnilny wyznaniowej, zarwno od wadzy krlewskiej, jak i kocielnej. Domagajc si jak najbardziej swobodnej formy kultu i odrzucajc wszelkie obowizkowe formy obrzdowe, pozostawiali kademu czonkowi prawo swobodnego goszenia kaza. W przeciwiestwie do scentralizowanego kocioa

prezbiteriaskiego independenci dzielili si na wiele sekt. Naleao do nich rednie i drobne mieszczastwo, cz szlachty i chopstwa. Do najskromniejszych sekt independenckich naleay te czciowo i miejskie elementy plebejskie. Arcybiskup Laud zwalcza surowo zarwno prezbiterianw, jak i independentw. W 1638 r. zosta oskarony i poddany publicznej chocie przyszy przywdca levellerw, John Lilburne, a nastpnie skazany na doywotnie wizienie za rozpowszechnianie literatury independenckiej. Dodatkowym momentem wicym si, obok konfliktw spoecznych, politycznych oraz ideologicznych, z rozpoczciem rewolucji buruazyjnej w Anglii stao si powstanie w Szkocji, ktre wybucho w 1637 r. i pocigno za sob wojn Szkocji z Karolem I. Szkocja mimo unii personalnej z Angli z 1603 r- zachowaa swoisty ustrj polityczny i spoeczny. Niezalenoci broniy przede wszystkim szkocka szlachta i buruazja, pierwsza chcc zachowa swe wolnoci feudalne, druga za bojc si konkurencji kupiectwa angielskiego. W Szkocji rozpowszechni si szeroko kalwinizm, znajdujcy w swej prezbite-riaskiej postaci sprzyjajcy grunt wrd nastawionej opozycyjnie wobec absolutyzmu buruazji i szlachty. Gdy w 1637 r. arcybiskup Laud podj prb wprowadzenia w Szkocji anglikaskiego modlitewnika, wybucho tam powstanie. Na pocztku 1638 r. Szkoci rozpoczli akcj podpisywania tzw- Przymierza Narodowego (National Covenant), a wic formowania narodowej ligi do walki z absolutyzmem krla angielskiego, z papistami i anglikanami. Wobec braku krokw pojednawczych po stronie Anglii Szkoci rozpoczli dziaania wojenne. Trudnoci nie posiadajcej staego wojska Anglii doprowadziy do zawarcia przez obie strony w 1639 r. traktatu w Berwick, zapewniajcego Szkotom cakowit amnesti i prawo decydowania w Parlamencie szkockim o wszystkich kwestiach spornych. Poniewa Karol I nie dotrzyma rozejmu, wybucha nowa wojna, lecz na jej prowadzenie krl nie posiada odpowiednich funduszw, W tej sytuacji by zmuszony zwoa po raz pierwszy od 11 lat na wiosn 1640 r. nowy Parlament. W sktad Izby Gmin tego Parlamentu Krtkiego (Short Parliament), nazwanego tak ze wzgldu na bardzo krtki okres jego istnienia, weszli wybitni przywdcy opozycji z poprzedniego Parlamentu z Johnem Pymem i Johnem Hampdenem na czele. W okresie swego trzytygodniowego istnienia Parlament ten nie tylko sprzeciwi si polityce finansowej dworu, ale zada ukarania niepopularnych ministrw krlewskich i pooenia kresu naduyciom dokonywanym w okresie rzdw bez Parlamentu. Izba Gmin nie uchwalia pienidzy na prowadzenie wojny ze Szkocj i rozpocza na wasn rk pertraktacje ze Szkotami. Karol I rozwiza wwczas na pocztku maja 1640 r. Krtki Parlament i zastosowa aresztowania oraz represje. Londyskie mieszczastwo odmwio w tej sytuacji udzielenia krlowi poyczki, w Londynie wybuchy antyrzdowe demonstracje, usiowano nawet spali paac arcybiskupi i schwyta znienawidzonego Lauda. W sierpniu i wrzeniu 1640 r. Szkoci rozpoczli natarcie na pnocn Angli i

zajli dwa pooone tam hrabstwa. W padzierniku zgodzili si na tymczasowe zawieszenie broni pod warunkiem prowadzenia w tej sprawie pertraktacji z Parlamentem angielskim. W tej krytycznej sytuacji, pod naciskiem politycznego i finansowego kryzysu oraz da klas rednich, Karol I by zmuszony zwoa w listopadzie 1640 r. Parlament, ktry nazwany Dugim Parlamentem (Long Parliament) obradowa bdzie a do 1653 r. Zwoanie Dugiego Parlamentu oznaczao ju pocztek rewolucji.

POLITYKA ZAGRANICZNA ANGLII ZA PIERWSZYCH STUARTW Po mierci Elbiety I i wymarciu Tudorw nastpi jak wspomniano zasadniczy zwrot w stosunkach politycznych Anglii z Hiszpani, Francj i Niderlandami. Polityka pierwszych Stuartw dya do utrzymywania stosunkw z gwnym rywalem Anglii na oceanach i w koloniach Hiszpani, przy iednoczesnym narastaniu konfliktu z niderlandzkimi Zjednoczonymi Prowinciami oraz Francj, ktra od czasu pierwszych Burbonw oraz kardynaa Richelieu zacza odgrywa coraz wiksz rol polityczn na arenie midzynarodowej. W angielskiej polityce zagranicznej, podobnie jak i w stosunkach spoecznych oraz ideologii, zaznaczyy si sprzecznoci interesw dworu i monych feudatw z Jednej strony oraz klas rednich z drugiej. Prohiszpaski kierunek angielskiej polityki zagranicznej odpowiada dcemu do absolutyzmu krlowi i jego feudalno-dworskiemu otoczeniu. Natomiast interesom bogaccej si na handlu i przemyle buruazji oraz gentry sprzyjaa linia polityczna epoki elbietaskiej, wyraajca i zabezpieczajca istotne aspiracje gospodarcze, polityczne i religijne warstw rednich. W 1603 r. Jakub I przyj przejciowo propozycj Francji w sprawie zawarcia antyhiszpaskiego i antyhabsburskiego sojuszu, jednak ju w 1604 r. zbliy si do Hiszpanii, mimo i pocigao to za sob niekorzystne dla Anglii nastpstwa. Dyplomacja hiszpaska wizaa si w Anglii z katolikami i pomagaa rwnie opozycji irlandzkiej w jej walce z Anglikami. Na koszt krla hiszpaskiego zorganizowane zostay na kontynencie seminaria dla zbiegych z Anglii, Szkocji i Irlandii modych katolikw. Inkwizycja hiszpaska przeladowaa kupcw angielskich uprawiajcych handel z portami Hiszpanii i Portugalii, co wszystko razem dostatecznie wyranie ukazywao, w poczeniu z wielk rywalizacj polityczno-gospodarcz obu krajw, sprzeczny z interesami klas rednich charakter polityki dworu Jakuba I. Sprzyjajc polityce antyhiszpaskiej angielskie klasy rednie popieray jednoczenie Republik Zjednoczonych Prowincji Niderlandw w jej walce z Hisz-

pani. W 1598 r. zawarta zostaa nawet umowa o wzajemnej pomocy pomidzy Angli a Zjednoczonymi Prowincjami. Rycho jednak, w miar przeksztacania si Holandii w potne mocarstwo handlowe i kolonialne, zarysowa si coraz wyraniejszy antagonizm midzy ni a Angli. Holendrzy ju w XVI w. zdobyli sobie duy udzia w angielskim handlu zagranicznym, a na rol Amsterdamu zwrcono ju uwag wyej. W 1602 r. Zjednoczone Prowincje utworzyy wasn Kompani Wschodnioindyjsk, rywalizujc z angielsk kompani o tej samej nazwie w walce o rynki wschodnie. Rywalizacja angielsko-holenderska rozwijaa si te na tle poowu ledzi u wybrzey angielskich oraz poowu wielorybw koo Grenlandii. Rwnie na rynku batyckim i moskiewskim, w Lewancie, Indiach Wschodnich i Zachodich konkurencja holenderska dawaa si Anglikom coraz bardziej we znaki. Szczeglnie grona bya w zwizku z produkcj i wywozem sukna. Rozwj wkiennictwa holenderskiego stawa si powanym zagroeniem dla podstawowej dziedziny angielskiego przemysu i handlu. Rywalizacja handlowa Anglii i Holandii przeksztacia si w otwart wojn, ktra miaa najostrzejszy przebieg w Indiach Wschodnich. Pertraktacje pokojowe prowadzone w Londynie w 1613 r. nie day adnych rezultatw i dopiero w 1619 r. obie strony zawary umow, ktra miaa gwarantowa wzajemn odtd pomoc w sprawach politycznych i handlowych na Wschodzie. Anglicy uzyskali prawo handlu nie tylko w Indiach, ale i na Molukach oraz innych wyspach. Obie kompanie miay wsplnie kierowa przedsiwziciami wojennymi w celu zabezpieczania i poszerzania ekspansji Anglii i Holandii na Wschodzie. Mimo tej umowy stosunki angielsko-holenderskie obfitoway w zatargi i konflikty, przemieniajce si niejednokrotnie w otwart wojn. Stosunki Anglii z Francj rozwijay si w duym stopniu w zalenoci od ukadu stosunkw z Hiszpani. W deniu do zorganizowania ligi antyhabsburskiej zabiega Henryk IV francuski o pomoc Anglii, jednak Jakub I wbrew poparciu przyrzeczonemu Francji w 1603 r. Ju w rok pniej zawar sojusz z Hiszpani. Na skutek zabiegw Francji zosta w 1610 r. podpisany w Londynie akt dwustronnego sojuszu obronnego Anglii i Francji, a kilka lat wczeniej, w 1606 r., umowa w sprawie wolnoci handlowych midzy obu krajami, ktra nie miaa jednak wikszego praktycznie znaczenia wobec rywalizacji angielskiej Kompanii Lewantyskiej i kupcw francuskich na Bliskim Wschodzie. W stosunkach handlowych z krajami niemieckimi moga si poszczyci Anglia w epoce elbietaskiej skutecznym przeamywaniem monopolu Hanzy, ktrej przywileje w Anglii zostay ostatecznie zlikwidowane w 1598 r. wraz z zamkniciem hanzeatyckiego Dworca Stalowego w Londynie. Na pocztku XVII w. Anglia nadal zainteresowana bya w zachowaniu dostpu do rynku niemieckiego i rzd jej popiera w drodze dyplomatycznej interesy kupiectwa angielskiego. Anglia wspieraa te protestantw niemieckich przeciwko obozowi katolickiemu, co zostao jeszcze bardziej wzmocnione poprzez maestwo crki

Jakuba I, Elbiety, z Fryderykiem V, ksiciem Palatynatu, jednym z najpotniejszych ksit protestanckich Niemiec. Jakub I nie udzieli jednak wikszej pomocy swemu ziciowi, wybranemu w 1619 r. na krla Czech, nie chcc popsu swych stosunkw z Hiszpani. O wpywach dyplomacji hiszpaskiej na dworze Jakuba I najlepiej wiadczy dziaalno hiszpaskiego posa w Londynie, hrabiego Gondomara, ktry biorc udzia w szerokim planie hiszpaskim rozszerzenia reakcji katolickiej w Europie na rzecz uniwersalnej monarchii Habsburgw podtrzymywa Jakuba I w jego zapdach absolutystycznych. W 1621 r., wbrew opinii spoeczestwa angielskiego, podjto nawet przygotowania do lubu syna Jakuba I, Karola, z infantk hiszpask, crk Filipa III. Stao si to dogodn okazj dla Hiszpanii i papiea do wzmoenia zabiegw o wzmocnienie pozycji katolicyzmu i wpyww hiszpaskich w Anglii. Wobec ogromnej niepopularnoci w Anglii projektowanego mariau nie doszed on ostatecznie do skutku, a w Parlamencie w 1624 r., podobnie jak i w 1621 r., ujawniy si silne tendencje antyhiszpaskie. Gony prawnik angielski Edward Coke ostrzega przed popieranym przez Hiszpani wrogiem wewntrznym i podkrela, e Anglia nigdy nie bya bogatsza ni wtedy, gdy prowadzia wojny z Hiszpani. Pod naciskiem opinii publicznej dwr angielski zerwa w 1624 r. pertraktacje z Madrytem i zawar umow w sprawie przeduenia sojuszu obronnego ze Zjednoczonymi Prowincjami. Nowy kurs polityczny zarysowa si te w stosunku do Francji. W 1623 r. potwierdzona zostaa angielsko-francuska umowa handlowa, a w 1624 r. doszo do maestwa angielskiego nastpcy tronu Karola z Henryk Mari francusk. Z wstpieniem na tron Karola I wzmoga si aktywno Anglii w polityce europejskiej. Wymagao to ogromnych rodkw materialnych, ktrych dwr angielski nie posiada. Nie majc poparcia Parlamentu, Karol usiowa nieudoln i szkodliw polityk fiskaln uzyskiwa potrzebne fundusze. Drugim rdem saboci angielskiej polityki zagranicznej tego okresu by brak w niej konsekwencji, zwaszcza w utrzymywaniu wsplnego z Francj frontu przeciwko Hiszpanii i jej sojusznikom. Konkretnym posuniciem Anglii w jej nowej polityce antyhiszpaskiej byo podpisanie w 1625 r. zawartego na 15 lat sojuszu ze Zjednoczonymi Prowincjami, a skierowanego wyranie przeciwko Hiszpanii. Tekst umowy zakada m. in. wsplne zablokowanie handlu Hiszpanii z Europ oraz Indiami Wschodnimi i Zachodnimi, co miao przynie Anglii i Holandii hegemoni w handlu wiatowym. Operacje floty angielskiej nie day jednak oczekiwanych rezultatw, a nieudolne dowdztwo Edwarda Cecila przyczynio si do powanych strat angielskich i wzburzenia opinii publicznej na wyspie. Przeszkod w utrzymywaniu si dobrych stosunkw Anglii i Francji stwarzaa kwestia hugenotw oraz zatargi obu krajw na tle rywalizacji morskiej i handlowej. Stosunki te pogorszyy si do tego stopnia w 1627 r., e Francja zawara niebezpieczny dla Anglii traktat z Hiszpani, skierowany przeciwko Anglii. Odpowiedzi na byy angielskie operacje morskie, majce na celu

przyjcie z pomoc oblonej przez wojska francuskie twierdzy hugenotw La Rochelle. I tutaj, mimo chwilowych sukcesw, dziaania wojenne Anglikw pod dowdztwem Buckinghama nie przyniosy pozytywnych rezultatw. Buckingham musia si wycofa, a samotnie bronica si La Rochelle pada w 1628 r. W tej sytuacji dwr angielski zawar w 1629 r. pokj z Francj, przywracajcy m. in. wolny handel pomidzy obu krajami. W 1630 r. podpisaa Anglia pokj z Hiszpani, zaopatrzony w tajn klauzul o podziale midzy Hiszpani i Angli dawnego sojusznika Anglii niderlandzkich Zjednoczonych Prowincji. Wzrost potencjau gospodarczego Holandii sprawia, e stawaa si ona coraz bardziej niebezpieczna dla handlowej i morskiej ekspansji Anglii. W latach poprzedzajcych wybuch rewolucji znacznie poprawiy si stosunki Anglii z Francj, ktrej zaleao na wcigniciu Anglii do wojny trzydziestoletniej. W obliczu trudnoci wewntrznych i nadcigajcej burzy rewolucyjnej rzd angielski nie angaowa si jednak w konflikty polityczne, dzielce Europ na dwa wielkie obozy. POCZTKI KOLONIALIZMU ANGIELSKIEGO W pierwszej poowie XVII w. zaznaczy si wzrost aktywnoci angielskiej nie tylko w Europie, ale i w Ameryce oraz w Azji. Z okresem tym wi si pocztki brytyjskiego imperium kolonialnego i czynnik ten dodatkowo tumaczy motywy wystpienia buruazji angielskiej przeciwko feudalizmowi za pierwszych Stuartw. Punktem zwrotnym zmieniajcym ukad si na morzach wiata staa si klska Wielkiej Armady hiszpaskiej w 1588 r. i datujcy si odtd coraz wyraniejszy kryzys morskiej potgi Hiszpanii. Rwnolegle z tym wzrastao znaczenie Anglii, Holandii i Francji, pragncych zdoby dla siebie jak najwiksze korzyci z zaamania si hiszpaskiej przewagi na morzach i w koloniach. Nowych ziem szukaa buruazja i zwizane z ni koa szlacheckie Anglii, Holandii i Francji. Dla Anglii szybko rozwijajcej nowe kapitalistyczne formy gospodarki ekspansja oraz walka z Hiszpani i popierajcymi j sferami katolickimi staa si yciow koniecznoci. Nie rozumieli tego pierwsi Stuartowie, starajc si i w tej dziedzinie hamowa naturalne tendencje rozwojowe Anglii, tak dobrze wyczuwane i popierane ju przez Elbiet I. Dowodem szkodliwej dla rozwoju gospodarczego Anglii polityki Jakuba I by ju traktat angielsko-hiszpaski z 1604 r., ktry ogranicza moliwoci Anglikw w handlu z Indiami Wschodnimi i Zachodnimi. Tego rodzaju polityka dworu wywoywaa rozam nawet wrd arystokracji angielskiej, rwnie zainteresowanej w rozwijaniu handlu zamorskiego. Waciciele wielkich majtkw ulokowanych w kompaniach handlowych i innych spkach na wasn rk i wbrew polityce rzdu organizowali wyprawy zamorskie, przynoszce tak wielkie zyski i korzyci buruazji i szlachcie angielskiej. Od pocztku XVII w. szerzya si w Anglii agitacja na rzecz kolonizacji angielskiej na nie zajtych jeszcze przez inne pastwa ziemiach amerykaskich. Ukazaa si nawet bogata

literatura pamfietowa, czca spraw kolonizacji Ameryki z zagadnieniem przeludnienia oraz motywami religijnymi. W kwietniu 1606 r. wyda Jakub I patenty dwom kompaniom (Virginia Company oraz London Company) na zaoenie kolonii w Ameryce Pnocnej, przeciwko czemu ostro zaprotestowaa Hiszpania. W 1607 r. statki angielskieprzewiozy do Ameryki pierwszych osadnikw (bya wrd nich i grupka Polakw), ktrzy wyldowali w miejscu, gdzie powstao pniej miasto Jamestown, bdce do koca XVII w. orodkiem administracji angielskiej kolonii Wirginii. W 1612 r. zaoyli Anglicy kompani dla kolonizacji Bermudw. W 1619 r. kapitan Roger North uzyska zgod Tajnej Rady na zorganizowanie Kompanii Amazoskiej, lecz w 1625 r. Hiszpanie zlikwidowali angielskie prby osadnictwa w Ameryce Poudniowej. W 1620 r. rzd angielski wyda przywilej na osiedlanie si w Ameryce Pnocnej. Kart Nowej Anglii otrzyma John Pierce, przedstawiciel angielskich purytanw, ktrzy w pewnej liczbie jeszcze w 1608 r. w obawie przed represjami opucili Angli i osiedlili si w Holandii jako rzemielnicy. W 1620 r. postanowili oni poszuka szczcia w Ameryce Pnocnej i wraz z innymi swymi wspwyznawcami wyruszyli z angielskiego portu Plymouth na statku May-flower" do Ameryki. Ci Ojcowie Pielgrzymi jak ich nazywano uoyli deklaracj, w ktrej uroczycie proklamowali prawo stanowienia w zaoonej przez siebie kolonii praw i ustaw oraz tworzenia instytucji dla swego osiedla. Ta purytaska kolonia zaja niezalene w stosunku do angielskiej metropolii stanowisko, a legenda, jaka narosa wok Ojcw Pielgrzymw, przypisaa im takie cechy, jak odwag, hart ducha i pracowito, zapominajc o okrutnych nieraz metodach stosowanych przez kolonistw w stosunku do ludnoci indiaskiej. W 1621 r. otrzyma William Alexander, par Szkocji, krlewski przywilej na objcie w posiadanie terytorium dzisiejszej Nowej Szkocji i Nowego Brunszwiku oraz ziem lecych dalej a do rzeki Sw. Wawrzyca. W 1629 r. Karol I nada Robertowi Heath pniejsz Karolin. W 1634 r. Edward Plowden otrzyma patent na posiadanie wielkich obszarw nad rzek Delaware, obejmujcych dzisiejsze terytorium Long Island, New Jersey, wschodniej Pensylwanii, czciowo Delaware i Maryland. T ostatni posiado otrzyma lord Baltimore, majcy ju uprzednio cz Nowej Fundlandii. W 1624 r. William Cour-ten zorganizowa kompani dla finansowania kolonizacji wyspy Barbados, co dao pocztek duemu przedsibiorstwu kolonialnemu. W 1628 r. Courten wysa na Barbados okoo 1,5 ty. kolonistw i zaoy tam wielkie plantacje tytoniu. W 1628 r. krl nadal hrabiemu Montgomery grup wysp na Morzu Karaibskim, gdzie ju wczeniej dziaa faworyt krlewski hrabia Carlisle. W 1628 r. powstaa Kompania Kanadyjska (Canadian Company), w 1629 r. Kompania Massachusetts (Massachusetts Bay Company) i inne. Wszystkie one byy dzieem angielskiego kupiectwa i bogatej arystokracji ziemiaskiej, ktra korzystajc ze swych wpyww na dworze krlewskim uzyskiwaa honorowe

stanowiska w kompaniach oraz udziay w ich dochodach. Dla dworu za, znajdujcego si cigle w tarapatach finansowych, nadawanie patentw i przywilejw kolonialnych stanowio jeden ze sposobw poprawienia sytuacji, z przyznaniem bowiem monopolu czyy si powane opaty. Tego rodzaju polityk rzdu pierwszych Stuartw wida wyranie na przykadzie angielskiej ekspansji w Indiach Wschodnich. Mimo e od 1600 r. istniaa Kompania Wschodnioindyjska, Jakub I przyzna w 1604 r. Edwardowi Michelborne prawo handlu z Indiami Wschodnimi, a w 1617 r. James Cunningham otrzyma przywilej na stworzenie szkockiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Dopiero Dugi Parlament przywrci peny monopol zaoonej w 1600 r. angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Obok motyww handlowych i finansowych wan rol w migracji ludnoci angielskiej do kolonii odegray w pierwszej poowie XVII w. rwnie momenty polityczne i religijne. Represje i przeladowania przeciwnikw politycznych oraz purytanw i katolikw stanowiy istotny powd kolonizacji zamorskiej, jaka zacza si w Anglii ju za czasw Jakuba I. Poniewa powstajce za oceanem kolonie angielskie, zoone w duym stopniu z ludzi wrogo usposobionych do absolutyzmu krlewskiego, staway si stosunkowo szybko prnymi gospodarczo i administracyjnie orodkami o wyranych tendencjach do zachowania samodzielnoci, dwr angielski podj starania o zapewnienie sobie cilejszej kontroli nad nimi poprzez stworzenie w 1634 r. instytucji komisarzy generalnych do spraw kolonialnych z arcybiskupem Laudem na czele. Faktycznie jednak rzd nie by w stanie kontrolowa rozmiarw migracji do kolonii, a tym bardziej ich wewntrznego rozwoju. Od poowy lat czterdziestych XVII w. kolonie angielskie byy ju zakadane bez specjalnych przywilejw metropolii. W 1639 r. zostaa wprowadzona do Connecticut konstytucja i ustrj z obieralnymi wadzami bez uprzedniego przedstawienia projektu Parlamentowi angielskiemu do zatwierdzenia. W swojej ekspansji kolonialnej Anglicy napotkali konkurencj Holendrw, ktrzy zwaszcza na Wschodzie opanowali najbogatsze orodki. Do nich naleaa Batawia na Jawie, swe bazy mieli na Cejlonie, na Pwyspie Indyjskim itd. Anglicy nie posiadali w tej strefie jeszcze adnych posiadoci, a ich penetracja do Indii Wschodnich ograniczaa si do tworzenia maych faktorii handlowych na obcych terytoriach. Mimo przejciowych okresw wsppracy Holendrzy starali si nie dopuci Anglikw do rynku wschodniego, posuwajc si nawet do gwatw i przemocy, burzenia angielskich osiedli i wycinania ich mieszkacw. Rzd Jakuba I niczego nie uczyni dla obrony interesw kupcw angielskich na Wschodzie. Holendrzy przenikali rwnie stref angielskiej kolonizacji w Ameryce, gdzie nad rzek Hudson zaoyli osiedle Nowe Niderlandy. Dziki wietnej organizacji handlu i eglugi skutecznie rywalizowali z Anglikami na Wschodzie i Zachodzie. Nie tylko Holandia, ale i Francja prowadzia w pierwszej poowie XVII w.

energiczniejsz ni Anglia polityk kolonialn. Kardyna Richelieu popiera powstawanie francuskich kompanii (Senegalska, Gwinejska, Przyldka Zielonego), Francuzi opanowali Gwadelup, Martynik, Santa-Cruz, Gujan, przedostali si na Haiti, stwarzajc szczeglnie niebezpieczn dla Anglii konkurencje w Kanadzie. W 1628 r. Anglicy prbowali wyprze Francuzw z Kanady, lecz w 1632 r. na mocy traktatu w Saint-Germam Karol I zwrci Francji Ogarnite jej posiadoci. W sumie nieudolna polityka Stuartw narazia rwnie i na terenie kolonii Angli na straty. SPOECZNE PRZESANKI REWOLUCJI ANGIELSKIEJ Stulecie poprzedzajce rewolucj angielsk byo okresem inflacji. Ceny pszenicy wzrosy w tym czasie szeciokrotnie, a oglny ich poziom czterokrotnie lub nawet wicej. Oznaczao to, e w korzystnej sytuacji znalazy si warstwy produkujce, w rolnictwie i przemyle, zwaszcza jeli niezalenie od wykonywanego zawodu i zajcia opieray swoj egzystencj na posiadaniu lub dzierawieniu ziemi. Zreszt nie tylko zyski z ziemi i przemysu otwieray drog do bogactwa i korzyci. Daway j uwieczone powodzeniem poszukiwania geologiczne, byskotliwa kariera na dworze i w subie krlewskiej, przedsibiorczo wykazana w handlu i wyprawach morskich. Mimo i wiele z tych poczyna byo poczonych z ryzykiem, uczyy one starannej kalkulacji zyskw i strat, bacznej obserwacji i analizy rynkw handlowych, fluktuacji cen, przewidywania, skrztnoci i zapobiegliwoci. Te buruazyjne cnoty, wspierane jeszcze duchem purytanizmu, obce na og byy czci arystokracji ziemiaskiej, podtrzymujcej jeszcze feudalne tradycje i star mentalno. Tote arystokracja na og wolniej dostosowywaa si do nowych warunkw, chocia tendencje epoki rwnie i j objy w znacznym stopniu. W kadym razie bya to epoka wzrostu szeroko rozumianej gentry i buruazji. Anglia na przeomie XVI i XVII w. bya jeszcze typowo rolniczym krajem. Na pocztku XVII w. zaledwie 20% ludnoci mieszkao w miastach, ktre z wyjtkiem Londynu, liczcego ju okoo 200 ty. mieszkacw, Bristolu czy Norwich byy niewielkie i sabo zaludnione. Anglia nie posiadaa jeszcze bardziej rozwinitej floty handlowej i musiaa w duym stopniu korzysta nadal z porednictwa holenderskiego. W Holandii przeprowadzano proces wykaczania angielskiego grubego sukna, ktre nadal byo podstawowym angielskim towarem eksportowym. W pocztkowym waciwie stadium rozwoju znajdowao si angielskie grnictwo i przemys metalurgiczny. Mimo redniego stosunkowo tempa rozwoju wielu dziedzin gospodarki kapitalizm czyni w Anglii o wiele szybsze postpy ni gdzie indziej. Wpyny na to specyficzne cechy kapitalizmu w tym kraju oraz jego przenikanie do rolnictwa. Sukiennictwo rozwijao si nie tylko w miastach, ale rozpowszechnio si w caym kraju, stanowic podstawowe zajcie ludnoci w wielu wsiach. W XVI w.

przemys ten nabra cech kapitalistycznych w zwizku z rozwojem manufaktur scentralizowanych. Obok nich nadal przewaaa manufaktura rozproszona, ktrej waciciel rozporzdzajcy surowcem, tj. wen, dawa j do przdzenia i tkania ludnoci wiejskiej, wyzutej z ziemi na skutek ogradzania. Dom chopa przeksztaca si w malek czstk wielkiego przedsibiorstwa, zalenego od skomplikowanych warunkw rynku wewntrznego i midzynarodowego. W 1614 r. miay miejsce w hrabstwie Wiltshire tzw. bunty zboowe, wywoane nisk pac za robocizn, niewspmiern w stosunku do wzrastajcych cen na produkty ywnociowe oraz brakiem zatrudnienia. Tkacze owiadczyli wwczas, e raczej sami zgin, ni mieliby patrze na mier godow swoich on i dzieci. Rwnie na pocztku lat dwudziestych XVII w. przeywaa Anglia zastj w przemyle sukienniczym i kryzys w eksporcie sukna, co wywoao gd i ndz wrd tkaczy. Tego rodzaju powtarzajce si zjawiska zwikszay liczb wczgw i ebrakw, stwarzajc powany problem dla rzdu. Rwnolegle ze wzrostem cen malay realne zarobki pracownikw najemnych, ktrych sytuacja yciowa przedstawiaa si katastrofalnie zwaszcza w okresie panowania Jakuba I. Pogarszay j jeszcze ze zbiory i droyzna artykuw spoywczych, a ponadto dokuczliwe podatki pastwowe i wiadczenia na rzecz kocioa. Statut z 1563 r. ograniczajcy dostp do terminu w rzemiole tylko do synw freeholderw, posiadajcych roczny dochd w wysokoci 40 szylingw, zamyka w ten sposb dopyw ogromnej wikszoci ludnoci wiejskiej do przemysu sukienniczego. W tych warunkach akcja charytatywna oraz dziaanie specjalnych praw dla ubogich (PoorLaws) w niewielkim tylko stopniu agodziy dotkliw ich sytuacj materialn. O rozmiarach przedsibiorstwa wielkiego sukiennika moe wiadczy przykad Ch. Potterna z Wiltshire, ktry w 1631 r. dawa prac ok. l ty. tkaczy i przdzarzy. Kupiec londyski S. Miko zatrudnia kilka tysicy ludzi w manufakturach wenianych. Dla innego przedsibiorcy z Colchesteru pracowao 400 rodzin przdzarzy, 52 rodziny tkaczy itd. Nie tylko w przemyle, ale i w handlu pojawiy si w Anglii jeszcze w XVI w. tendencje kapitalistyczne. Angielski handel zagraniczny, opierajcy si na rodzimym przemyle, osign w XVI i XVII w. znaczne sukcesy, zdobywajc sobie bogate i dalekie rynki. Utworzenie w drugiej poowie XVI i na pocztku XVII w. wielkich monopolistyczno-kapitalistycznych kompanii handlowych wiadczyo o tym, e kapita angielski zacz ju wwczas siga do rnych zaktkw kuli ziemskiej. Wielkie angielskie kompanie handlowe o charakterze spek, dysponujce znacznymi kapitaami kupieckimi, toroway na wielu obszarach drog przyszej ekspansji kolonialnej Anglii. Kompanie te byy spkami bogatej londyskiej oligarchii (udzia kupcw z innych miast by ograniczany), posiadajcej znaczne wpywy polityczne i uprawiajcej monopolistyczn polityk w handlu i operacjach finansowych. Powstay wwczas w Anglii w XVI i na pocztku XVII w. zalki przyszych operacji bankowych. Oparty na kredycie handel hurtowy skoncentrowany by w rkach niewielkiej stosunkowo

liczby osb, nalecych przede wszystkim do kilkudziesiciu najwikszych londyskich rodzin kupieckich. Okoo 1600 r. bogate kupiectwo Londynu skupiao w swym rku ju okoo 90% caego angielskiego handlu zagranicznego. W wietle nowszych bada okazuje si, e wrd licznych rde dochodw wielkich hurtownikw londyskich dosy wane miejsce miay zyski pynce z udziaw w dziaalnoci kaperskiej statkw angielskich. Londyn w gwnej mierze inwestowa cay przemys angielski, by wielkim rynkiem zaopatrzenia dla rolnictwa. Najbogatsi Anglicy tego okresu to ju w coraz wikszym stopniu ludzie City bd osoby w jaki sposb powizane z tym londyskim centrum wielkiego kapitau. Dominacja Londynu w Anglii na progu rewolucji nie miaa analogii w sytuacji adnej ze stolic europejskich pierwszej poowy XVII w. Przewaga finansowa i handlowa Londynu sza w parze z jego wyjtkow sytuacj polityczn jako orodka nie tylko stoecznego w sensie administracyjnym, ale rwnie intelektualnym, inspirujcego angielskie ycie polityczne, spoeczne i kulturalne. Warto zwrci uwag, e polityka rzdu angielskiego w kwestiach gospodarczych bya w okresie poprzedzajcym rewolucj do przypadkowa i niejednolita. Dwr popiera gwnie te dziay przemysu, ktre jak np, budownictwo okrtowe czy hutnictwo miay zwizek z wyposaeniem floty i armii. Popiera te monopolistyczne tendencje w onie mieszczastwa londyskiego, miedzy innymi ze wzgldu na to, e przyniosy one Koronie wiksze dochody. Sprzeda monopoli przyczyniaa si do rozwizywania przejciowych trudnoci finansowych Stuartw. Monopolistyczne tendencje w angielskim handlu wywoyway od koca XVI w. krytyk ze strony zwolennikw zasady wolnoci handlu. W istnieniu monopoli zainteresowane byy rzdy Tudorw i Stuartw, uzyskujce znaczne zyski ze sprzeday monopoli i patentw. W utrzymaniu monopoli bya take zainteresowana znaczna cz wyszej arystokracji, cigncej dochody z kompanii handlowych z tytuu udziaw. Najbardziej oczywicie leay one w interesie bogatego kupiectwa, przedsibiorcw i finansistw. Wolnego handlu natomiast domagay si szerokie warstwy redniego i mniej zamonego kupiectwa, ograniczanego przez monopole, a dalej wielu przedstawicieli nowej szlachty. Wolny handel znajdowa rwnie obrocw wrd ideologw radykalnego mieszczastwa levellerw. Rozwijajcy si system merkantylistyczny odzwierciedla jednak interesy rosncego kapitau przemysowego i handlowego, wyraa tendencje kapitalistyczne. Tendencje te istniay te jak ju wspomniano w rolnictwie angielskim. Przeniknicie stosunkw kapitalistycznych do rolnictwa byo bardzo wanym momentem w historii rozkadu feudalizmu w Anglii i pozostawao w cisym zwizku z rozwojem kapitalizmu w innych gaziach gospodarki. Mimo utrzymywania si nadal wikszoci form feudalnych dosy wyranie zaznacza si w stosunkach wiejskich pierwszej poowy XVII w. rozkad tego ustroju. Istotn rol w tworzeniu warunkw do rozwoju stosunkw kapitalisty-

cznych odgrywao zastpienie danin i paszczyzny przez opaty pienine (tzw. kommutacja), likwidacja zalenoci poddaczej, rozwarstwienie chopstwa (por. wyej) itd. Przewrt agrarny koca XV i z XVI w., ogradzanie gruntw nalecych do wsplnoty gromadzkiej, majce zwizek z przechodzeniem czci wielkich posiadaczy na hodowl owiec, rugowanie z ziemi dawnych chopskich wacicieli to waniejsze cechy powstawania w ramach spoeczestwa feudalnego ukadu stosunkw kapitalistycznych. Feudalny landlord coraz czciej zacz ustpowa miejsca wacicielowi ziemskiemu nowego typu, zainteresowanemu w likwidacji starego systemu gminno-manorialnego. Ogradzania stay si zasadnicz metod akumulacji pierwotnej, ktra stworzya warunki do przejcia do kapitalistycznego sposobu produkcji. W okresie poprzedzajcym rewolucj stopie stosowania ogradzania znacznie si ju zmniejszy w porwnaniu z dawniejszymi latami. Okres ten by widowni intensywnych poszukiwa nowych moliwoci poprawienia sytuacji rolnictwa i wyywienia ludnoci. Komasacji gruntw towarzyszyy wiksze inwestycje w rolnictwie, wysiki w kierunku zagospodarowania nieuytkw, osuszania moczarw i terenw podmokych, stosowania drenay itp. Rozwj grnictwa angielskiego zaznaczy si przede wszystkim w produkcji wgla. Okoo 1640 r. przewyszaa ona trzykrotnie cae europejskie jego wydobycie. Produkcja wgla wzrosa w Anglii od czasw reformacji siedmiokrotnie, wydobycie elaza piciokrotnie. W zwizku z ekspansj handlow i kolonizacj nader wyrany by rozwj floty i eglugi. W przemyle i grnictwie szczeglnie wyranie zaznaczy si rozwj kapitalizmu. Przedsibiorstwo hutnicze w Keswick zatrudniao np. 4 ty. pracownikw, a nakady na prbne tylko kopanie szybu wglowego wynosiy okoo l ty. funtw, a wic sum bardzo powan. Przemys i grnictwo dawno ju przestay by domen drobniejszych majstrw i zostay opanowane przez londyskich przedsibiorcw kapitalistycznych, ktrzy organizowali produkcj na nowych ju zasadach. W sumie mona stwierdzi, e w pierwszej poowie XVII w. rozwijay si w Anglii w onie ustroju feudalnego elementy ukadu kapitalistycznego, zarwno w rolnictwie, jak i w przemyle, grnictwie i handlu. Wymieniajc przesanki rewolucji buruazyjnej w Anglii naley podkreli rozwj wielkiej buruazji miejskiej, skupionej zwaszcza w Londynie, a w mniejszym stopniu w wielu drobniejszych miastach (Bristol, Lincoln, Norwich, Gloucester i in.). W miastach zaznaczyy si przeciwiestwa i sprzeczno interesw ekonomicznych i politycznych grnej warstwy buruazji, reprezentowanej przez monopolistw i hurtownikw City, czonkw bogatych kompanii wacicieli monopolowych patentw, bankierw i lichwiarzy, z interesami redniej i drobnej handlowo-przemysowej buruazji, dcej do zniesienia monopoli i wprowadzenia wikszej swobody gospodarczej. Przeciwiestwa zaznaczyy si midzy cechami a nowym przemysem manufakturowym, powstaym przewanie wbrew cechom, zwykle w miasteczkach i wsiach, gdzie przedsibiorca mg rozwija sw produkcj nie liczc si z przywilejami

cechowymi. Rwnie i w onie szlachty zaznaczy si rozam i podzia na obozy. Cz szlachty ulega przeksztaceniom buruazyjnym i zbliya si do buruazji pod wzgldem metod gospodarowania. Ta cz szlachty zajmowaa si handlem i produkcj przemysow i miaa wicej wsplnego z miejsk buruazj ni z feudalnymi panami dawnego typu, ktrzy yli jeszcze po dawnemu z dochodw renty feudalnej. W pierwszej poowie XVII w. przybieraa nadal na znaczeniu nowa szlachta, rekrutujca si te spord przedstawicieli buruazji, ktrzy chtnie lokowali swoje kapitay w ziemi, a dalej spord wzbogaconych eglarzy czy kaprw. Natomiast zwaszcza w pnocnych, bardziej zacofanych hrabstwach angielskich liczna jeszcze nadal bya stara szlachta, eksploatujca swoj ziemi w sposb feudalny, kultywujca dawne tradycje ziemiaskie. Sojusz buruazji z now szlacht stanowi wan przesank w przechodzeniu Anglii od ustroju feudalnego do kapitalistycznego. Buruazj i nowa szlachta, skupiajc w swych rkach podstawowe rodki produkcji i znaczny kapita, mogy wsplnymi siami zadawa ciosy absolutyzmowi i feudalizmowi, a przeciwiestwa midzy star szlacht feudaln a buruazj i now szlacht stanowiy jeden z gwnych elementw podoa konfliktw spoecznych w przededniu rewolucji. DUGI PARLAMENT I POCZTEK REWOLUCJI (16401646) W cigu 13 lat swego istnienia (1640--1653) Dugi Parlament sta si gwnym orodkiem organizacyjnym buruazji i nowej szlachty w ich walce z obozem feudalno-absolutystycznym. Wprawdzie podzia na kawalerw" (zwolennicy krla) i okrgogowych" (stronnicy Parlamentu) ustali si dopiero w 1642 r., jednak mona okreli sympatie polityczne czonkw Parlamentu w 1640 r. Stronnicy Parlamentu posiadali wyran przewag we wschodniej i poudniowo-wschodniej Anglii, a wic w najbardziej rozwinitych pod wzgldem ekonomicznym regionach. Hrabstwa tej czci Anglii na 137 swych posw wybray wwczas 105 zwolennikw Parlamentu i tylko 32 rojalistw. Inaczej rzecz si miaa w zachodniej i pnocnej Anglii. Na pnocy i zachodzie rojalici zdobyli 119 a zwolennicy Parlamentu 71 mandatw, natomiast w hrabstwach poudmowo-zachodnich Parlament uzyska 114 swoich stronnikw, a krl 70. W sumie w caej Anglii w 1640 r. zwolennicy Parlamentu mieli 290 (57%), a rojalici 221 (43%) posw w Izbie Gmin. Natomiast pod wzgldem spoecznym przewag w Parlamencie uzyskaa wspdziaajca z buruazj szlachta podzia powyszy jest z koniecznoci uproszczony i z braku miejsca nie sposb przedstawi rnych drobniejszych ugrupowa, w rodzaju np. ,,konstytucyjnych monarchistw", kompromisowej przejciowo grupy E. Hyde'a oraz wicehrabiego Falklanda i in.).

Egzekucja Strafforda na tle zamku Tower. Sztych W. Hotlera W XVII w. Parlament angielski reprezentowa wycznie interesy klas posiadajcych. Izba Lordw skadaa si z najwikszych feudaw wieckich oraz biskupw, w Izbie Gmin rwnie zasiadali ludzie zamoni. Z okrgw wiejskich wchodzili do niej przedstawiciele klas posiadajcych. Izba Lordw skadaa si z najwikszych feudatw wieckich oraz biskupw, w Izbie Gmin rwnie zasiadali ludzie zamoni. Z okrgw wiejskich wchodzili do niej przedstawiciele -naj zamoniej szych rodzin (poniej para). Bierne prawo wyborcze w okrgach wiejskich przysugiwao jedynie freeholderom, posiadajcym ziemi o dochodzie przynajmniej 40 szylingw rocznie, na skutek czego od praw politycznych odsunici byli drobni freeholderzy, copyholderzy, dzierawcy, zagrodnicy i biedota wiejska, a wic okoo 80% caej ludnoci wiejskiej Anglii. Rwnie i w okrgach miejskich zdecydowan przewag zdobya nieliczna grupa najbogatszych posiadaczy, majcych obok rozwinitych interesw handlowych i finansowych rwnie dobra ziemskie. Tak wic w istocie obie Izby Parlamentu angielskiego reprezentoway interesy tych samych klas spoecznych, a konflikt toczy si tam nie pomidzy szlacht a mieszczastwem, lecz w obrbie klas posiadajcych i panujcych, cile ze sob zwizanych wizami rodzinnymi, interesami gospodarczymi i karier polityczn. Toczy si przede wszystkim pomidzy siami spoecznymi reprezentujcymi tendencje Anglii wkraczajcej w okres kapitalizmu a dworem i popierajcymi go siami zachowawczymi, wyraajcymi interesy upadajcego ju wiata feudalnego. Ju na samym pocztku obrad Dugiego Parlamentu wyranie zosta okrelony program opozycji, ktra przez usta swego rzecznika, Johna Pyma, wysuna pod adresem dworu wiele krytycznych uwag. Mona je oglnie podzieli na trzy grupy: l. gwacenie przez rzd przywilejw parlamentarnych, 2. psucie religii, 3. zamach na wolno poddanych. Wysunite bardzo ostro zarzuty pierwszej kategorii potpiay zachowanie si krla w stosunku do poprzednich parlamentw, szczeglnie do Krtkiego Parlamentu. Zarzuty drugiej kategorii atakoway polityk kocieln arcybiskupa Lauda. W trzeciej czci

przemwienia Pyma

John Pym. Sztych J. Glovera znalazy si skargi na polityk podatkow rzdu, na handel monopolami i dziaalno komisji badajcej kwesti ogradzania. Ju wic na wstpie obrad Dugiego Parlamentu ujawni si buruazyjny charakter wysunitego przez Pyma programu, zawierajcego dania wolnoci osobistej, nietykalnoci wasnoci prywatnej i wolnej konkurencji. Pym nie kwestionowa monarchii. Uwaa, e do zada nowego Parlamentu naleao nie zreformowanie starego ustroju politycznego, lecz oczyszczenie go z innowacji wprowadzonych przez zych doradcw krlewskich. Zgodnie z powyszym programem atak opozycji zacz si od wystpienia przeciwko gwnemu doradcy Karola I, Stratfordowi, ktry zosta aresztowany i oskarony o zdrad stanu. Aresztowany te zosta arcybiskup Laud i wielu innych dygnitarzy krlewskich. Jednoczenie Dugi Parlament uwolni uwizionych uprzednio przywdcw opozycji z Lilburnem na czele. Proces sdowy przeciwko Stratfordowi sta si przez kilka miesicy gwnym przedmiotem zainteresowania Parlamentu. Na pocztku maja 1641 r. pod naciskiem mas ludowych, ktre otoczyy Parlament, domagajc si nazwisk Posw sprzeciwiajcych si wyrokowi skazujcemu, Karol I musia zatwierdzi wyrok mierci na Strafforda. Publiczna egzekucja odbya si w poowie maja. Nieco wczeniej Parlament wymusi na krlu akt goszcy, ze Izby mog by rozwizane tylko za wasn swoj zgod. W lecie 1641 r. Parlament wyda wiele aktw godzcych w absolutyzm krlewski. Znosiy one Izb Gwiadzist, rozwizyway armi krlewsk, uchyliy ustawy o lasach, prawo pierwokupu krlewskiego w stosunku do

niektrych towarw, anuloway dotkliw dla ludnoci danin okrtow" i in. Jeszcze raz Parlament podkreli bezprawno cigania podatkw bez zatwierdzenia ich przez Izby. W maju 1641 r. zostaa te wysunita sprawa likwidacji episkopatu, na ktrej tle zarysoway si jednak w Izbie Gmin rne stanowiska. Rewolucyjna sytuacja zaostrzya si w Anglii na wiadomo o wybuchu w tyme roku powstania w Irlandii, ktre pod sztandarami katolicyzmu miao wyranie antyangielski charakter. Byo reakcj na okrutne metody kolonizacji Irlandii stosowane przez Strafforda i zaczo si od mordowania Anglikw. Walczca o wolno przeciwko wasnemu absolutystycznemu rzdowi angielska buruazja i nowa szlachta podjy rwnoczenie kroki w celu zdawienia powstania w Irlandii. Nie czekajc na powrt krla ze Szkocji, Parlament opracowa pod koniec 1641 r. dokument zwany Wielk remonsrancj {Grand Remonstrance}, zawierajcy dalsze dania opozycji parlamentarnej. Zostay w nim wyliczone wszystkie naduycia popenione przez rzd w cigu ostatnich dziesiciu lat panowania Karola I, a ponadto znalazy si tam m. in. dania, by na doradcw krlewskich byli wybieram wycznie ludzie cieszcy si zaufaniem Parlamentu. Przez tekst Wielkiej remonstrancji przewijaj si te hasa wolnoci handlu i przemysu, idee kocioa prezbiteriaskiego i inne. Rozam w onie Izby Gmin, jej podzia na skonn do zawarcia z krlem porozumienia frakcj umiarkowan i posiadajce niewielk tylko przewag ugrupowanie radykalne, zachci krla i jego obz do podjcia przeciwdziaania. Karol I postanowi aresztowa piciu czoowych przywdcw Izby Gmin z Pymem i Hampdenem na czele, gdy jednak 5 stycznia 1642 r. w otoczeniu licznej uzbrojonej wity zjawi si w Izbie Gmin, przywdcy, uprzedzeni o zamierzonym aresztowaniu, zdoali si ukry, a uzbrojone masy ludowe tak zdecydowanie popary Parlament, e krl musia cofn rozkaz pojmania przywdcw opozycji. Rycho potem uda si Karol I na pnoc z zamiarem znalezienia w tej bardziej zacofanej czci Anglii poparcia i pomocy. Pod koniec lata 1642 r. rewolucja wesza w swoj drug faz. Rozpocza si wojna domowa (16421649) pomidzy krlem a Parlamentem, star szlacht feudaln wspieran przez koci anglikaski a buruazja miejsk, midzy now szlacht a szerokimi masami ludnoci plebejskiej i chopskiej, midzy feudaln, bardziej zacofan Angli pnocn i zachodni a rozwinit pod wzgldem gospodarczym czci poudniow i wschodni. Poza Angli Parlament mia sojusznikw wrd czci szlachty szkockiej i buruazji Szkocji poudniowej, Karol za liczy na wykorzystanie wodzw pnocnych klanw szkockich i powstacw irlandzkich. Z punktu widzenia ideologii religijnej stronnictwo parlamentarne stanowia partia purytaska", jednoczca prezbi-terianw, independentw i inne sekty nonkonformisty czne. Rojalici natomiast walczyli pod sztandarami kocioa anglikaskiego. W dziedzinie potencjau ekonomicznego stronnictwo parlamentarne byo w

lepszej sytuacji ni krlewskie. Za Parlamentem stay rozwinite pod wzgldem przemysowym i handlowym miasta, Parlament mg liczy na najwaniejsze porty i flot, na pomoc materialn i kredyt bankierw i kupcw londyskiej City. Mimo tej przewagi przebieg pierwszych lat wojny domowej nie by dla niego pomylny. Wojska krlewskie, mniej wprawdzie liczne, skaday si z dobrze wyszkolonej szlachty, siln stron armii rojalistycznej bya jazda. Armia Parlamentu natomiast, zoona z rnorodnych elementw, nie bya ani jednolita, ani zdyscyplinowana. Istotn jej cz stanowia milicja, pospolite ruszenie hrabstw, utrzymywane z funduszw miejscowych, niejednolite, reprezentujce nieraz interesy partykularne i nie przedstawiajce pocztkowo wikszej

Oliver Cromwell. Miniatura S. Coopera siy bojowej. Powaniejsz si militarn bya Jedynie milicja Londynu, zoona z londyskich rzemielnikw, czeladnikw i robotnikw przedmie. W toku wojny domowej opozycja parlamentarna szybko rozbia si na dwa odamy: umiarkowany (prezbiteriaski) i radykalniejszy (independencki). Obie nazwy odamw purytaskich prezbiterianie i independenci oznaczajce przed rewolucj ugrupowania religijno-kocielne, uzyskay w cigu rewolucji przede wszystkim polityczne znaczenie. Prezbiterianami i independentami zaczto nazywa ugrupowania stanowice wwczas co w rodzaju pniejszych stronnictw politycznych. Najpierw uformowali si prezbiterianie, reprezentujcy interesy bogatego kupiectwa, wielkich majstrw cechowych, bankierw i zwizanej z kapitaem arystokracji ziemiaskiej. W latach 16441645 utworzyo si stronnictwo independentw, reprezentujce bardziej radykalne koa buruazji i nowej szlachty. Miao ono pocztkowo poparcie mas ludowych, oczekujcych reform spoecznych i politycznych. Wrd prezbiterianw kie-

rownicz rol odgrywali zrazu hr. Essex, hr. Manchester, lord Brooke i inni dowdcy armii Parlamentu i czonkowie Izby Lordw. Wrd bardziej radykalnych czonkw Izby Gmin naley wymieni Hampdena, a przede wszystkim Olivera Cromwella, faktycznego twrc armii independenckiej i autora jej zwycistw. Pierwsze bitwy i potyczki pomidzy kawalerami", czyli zwolennikami krla, a okrgogowymi", czyli stronnikami Parlamentu (nazwa pochodzi std, e jedynie szlachta moga nosi dugie wosy), miay przebieg niekorzystny dla Parlamentu. Na jesieni 1642 r. jazda krlewska zadaa cikie straty wojskom Parlamentu pod Edgehill, zdobya Oksford i ruszya na Londyn, gdzie napotkaa zdecydowany opr milicji. Rwnie w nastpnym roku rojalici odnieli kilka zwycistw, lecz Londynu nie udao si im zaj. Sytuacja Parlamentu czciowo si poprawia w 1644 r., m. in. wskutek zawarcia porozumienia midzy Parlamentami Anglii i Szkocji, na mocy ktrego obie strony obiecay zachowa koci prezbiteriaski oraz przywileje i wolnoci. Armia szkocka zaatakowaa od pnocy siy Karola I nawizujc wspdziaanie z siami Parlamentu angielskiego. Mimo tej pomocy wojska parlamentarne doznay jeszcze kilku niepowodze. Poprawa sytuacji na froncie zaznaczya si od czasu zreorganizowania armii Parlamentu przez jednego z najwikszych wodzw XVII w., Olivera Cromwella. Cromwell (15991658) pochodzi z purytaskiej rodziny szlacheckiej, wzbogaconej w czasie reformacji. Po rocznych studiach w Cambridge osiad na roli, mylc nawet o przeniesieniu si do Ameryki Pnocnej. W pierwszych latach rewolucji pozostawa raczej w cieniu Johna Pyma i swego kuzyna Johna Hampdena. Sprawami wojskowymi interesowa si raczej teoretycznie (by tylko czonkiem milicji hrabstwa), studiowa zwaszcza taktyk zastosowan przez Gustawa Adolfa w wojnie trzydziestoletniej. Od samego pocztku wojny domowej Cromwell okaza niepospolite zdolnoci strategiczne i talent organizacyjny. W przekonaniu, e jedynie oparcie armii na szerokiej podstawie spoecznej moe przynie sukcesy, sta si Cromwell reorganizatorem si zbrojnych Parlamentu. Zacz od stworzenia na wasny koszt maego, ale wietnie wyszkolonego zdyscyplinowanego oddziau jazdy, rekrutujcego si z rzemielnikw i bogatych chopw. Stopniowo zorganizowa 12 pukw wyborowej jazdy, ktrej rewolucja angielska zawdziczaa niejedno zwycistwo. Now armi charakteryzowa przede wszystkim jej skad spoeczny. Wrd szerokich mas chopskich udao si Cromwellowi znale bogaty rezerwuar ludzki, jej szeregi zapenili yeomeni, drobni dzierawcy, plebejusze, ktrzy suyli nie tylko w szeregach onierskich, ale wchodzili rwnie do korpusu oficerskiego obok szlachty, majcej z natury rzeczy przewag wrd dowdcw. Kotlarze, wonice, szewcy i inni rzemielnicy doszli niejednokrotnie do wysokich rang pukownikw, wielu z nich odegrao pniej wybitn rol polityczn i wojskow. Drug cech armii Cromwella by jej ogromny entuzjazm i zapa do walki bdcy wynikiem radykalno-purytaskiej ideologii, fanatycznego oddania

dla nowej religii, a jednoczenie nieprzejednanego stosunku do starego porzdku. Armia Cromwella odznaczaa si te surow dyscyplin, znajomoci sztuki wojennej i mstwem. Wszelkie przejawy demoralizacji byy karane przez dowdztwo z ca surowoci. Dziki tym wszystkim cechom i walorom powsta nowy typ wietnie wyszkolonej armii, nazywanej z racji swych zalet wojskowych armi elaznobokich" (Ironsides). Pierwsze powaniejsze zwycistwo odnioso wojsko Cromwella w 1644 r. pod Marston Hill, niszczc zupenie armi ks. Newcastle i zajmujc

York. Mimo ujawnienia si wwczas moliwoci szybkiego pokonania rojalistw gwne dowdztwo armii i Dugi Parlament nie chcieli od razu zastosowa na szersz skal proponowanej przez Cromwella reorganizacji caej armii i jej taktyki. Dopiero pod wpywem fermentu rewolucyjnego i

niepowodze wojennych Dugi Parlament musia si wreszcie zgodzi na zasadnicz reorganizacj wojska przez Cromwella, co pocigno za sob te zmian charakteru wojny domowej. Pierwszym krokiem w tym kierunku byo przeprowadzenie przez Cromwella w Izbie Gmin tzw. Dekretu rezygnacyjnego, zgodnie z ktrym ustpili z dowdztwa armii Parlamentu dotychczasowi nieudolni jej dowdcy (Essex, Manchester i in.). W lad za tym Izba Gmin zatwierdzia akt o Armii Nowego Wzoru (New Model Army), przedstawiony przez Cromwella na pocztku 1645 r. Zamiast poszczeglnych lunych oddziaw, utrzymywanych przez hrabstwa, powstaa wwczas po raz pierwszy w istocie w angielskiej historii regularna armia, bardziej nawet jednolita ni niejedna armia w Europie zachodniej tego okresu. W armii tej zosta cile okrelony kontyngent ilociowy, proporcje midzy piechot i Jazd (piechota stanowia dwie trzecie), stay budet na jej utrzymanie, jednolite dowdztwo, umundurowanie i regulamin. Naczelnym wodzem Armii Nowego Wzoru zosta Thomas Fairfax, jego zastpc za Oliver Cromwell, ktry obj dowdztwo jazdy. Pn wiosn 1645 r. dowdztwo wojsk Parlamentu planowao uderzenie na Oksford, ale wobec marszu krla do hrabstwa Leicester Parlament skierowa Fairfaxa na pnoc. W poowie czerwca Fairfax rozbi siy krlewskie pod Naseby, a na pocztku lipca zniszczy pod Langport grup wojsk Karola l. Odtd wojna nabraa charakteru oblniczego. W poowie wrzenia 1645 r. padi Bristol, a w czerwcu 1646 r. Oksford dosta si w rce sil Parlamentu. ROZAM W OBOZIE PARLAMENTU, DALSZY DOMOWEJ I EGZEKUCJA KAROLA I (16461649) CIG WOJNY

Po rozbiciu i rozproszeniu w 1646 r. przez armi Parlamentu si rojalistycznych dobiega koca pierwsza faza wojny domowej. Karol I uciek na pnoc i odda si w rce Szkotw, liczc na poparcie Jednego z wodzw miejscowych. Szkoci jednak po uzyskaniu od Dugiego Parlamentu zalegego odu wydali krla i na pocztku 1647 r. zosta on przewieziony do Anglii. Ju w pierwszym okresie wojny domowej rozpocza si wewntrz stronnictwa parlamentarnego ostra walka zwolennikw poszczeglnych frakcji i ugrupowa, reprezentujcych rne interesy spoeczne, buruazji i nowej szlachty z jednej strony, a szerokich mas z drugiej. Polityka prezbiterianw miaa dosy wski klasowy charakter i nie odpowiadaa nawet szerokim koom samej buruazji i szlachty. Prezbiteriaska wikszo Parlamentu, tzw. partia worka pienidzy, nie podja adnych krokw, by przezwyciy trudnoci gospodarcze wywoane przez wojn. Nowe podatki pogarszay sytuacj klas niszych, nie dotykajc prawie zupenie bogaczy. Poniewa Parlament nie mia pienidzy, sprzedawa za bezcen ziemi (m. in. zdobycze w Irlandii), w wyniku czego buruazja i nowa szlachta jeszcze bardziej si wzbogaciy. W interesie nowych

wacicieli ziemskich zostay w 1646 r. zniesione tzw. dobra rycerskie i zwizane z nimi powinnoci feudalne na rzecz Korony. Likwidujc feudalne ograniczenia, opaty i powinnoci krpujce wacicieli ziemskich, nie zniosa rewolucja ciarw spoczywajcych na dzierawcach (copyholders}. Trudn sytuacj gospodarcz miay poprawi konfiskaty majtkw rojalistw oraz skutki ordonansu z 1646 r. o zniesieniu arcybiskupstw i biskupstw oraz przekazaniu ich majtkw w zarzd powierniczy w celu uycia na potrzeby pastwa. Majtki te miay by sprzedane. Godzc si na sprzeda dbr arcybiskupich i biskupich, prezbiteriaska wikszo Izby Gmin przeciwstawiaa si sprzeday majtkw nalecych do kapitu i dziekanw, pragna bowiem przeznaczy je na utrzymanie duchowiestwa prezbiteriaskiego. Z drugiej strony armia domagaa si sprzeday tych dbr w celu uzyskania funduszy na opacenie onierzy. Ostatecznie w 1649 r. po zniesieniu monarchii oraz Izby Lordw uchwali Parlament ustaw znoszc nisze godnoci w kociele anglikaskim i nakazujc sprzeda majtkw kapitulnych i dekanalnych. Buruazja prezbiteriaska staraa si rwnie wykorzysta koci prezbiteriaski w celu utrwalenia swej wadzy. W gminach religijnych prezbiterami stawali si miejscowi bogacze, majcy decydujcy wpyw na ich ycie. Wprowadzona zostaa cenzura ksiek, nie tylko religijnych, ale i politycznych. Stronnictwo independentw prbowao podporzdkowa sobie i poczy rne orodki opozycji przeciwko prezbiterianom. Skupiao ono przede wszystkim redni buruazj i gentry, posiadajc zrazu poparcie najniszych klas. W Parlamencie independenci nie mieli wikszoci, zdobyli j sobie natomiast w armii. Na armii opierao si te nowe ugrupowanie polityczne bdce skrajnym odamem independentw levellerzy. Levellerzy stanowili grup dosy rnorodn pod wzgldem struktury spoecznej, reprezentowali zwaszcza pogldy polityczne i interesy najbardziej rewolucyjnej czci buruazji lat czterdziestych XVII w., zwaszcza drobnomieszczastwa. Potrafili porwa za sob rwnie szerokie masy ludowe, chocia o spoeczno-politycznym obliczu tego stronnictwa decydoway interesy drobnych posiadaczy. Std na czele programu politycznego levellerw znajdowa si postulat powszechnego prawa wyborczego (dla mczyzn), formalnej rwnoci wszystkich wobec prawa, corocznych wyborw do Parlamentu. W dziedzinie gospodarczej levellerzy domagali si wolnoci handlu i przemysu, zniesienia ogradzania i reformy podatkowej. Do czoowych ich przywdcw naleeli: John Lilburne, Richard Overton, William Walvyn i inni. John Lilburne (16141657), wychowany w rodowisku kupieckim Londynu syn drobnego szlachcica, zosta w 1638 r. skazany na doywotnie wizienie za rozpowszechnianie nielegalnej literatury kalwiskiej i broszur opozycyjnych. Uwolniony przez Dugi Parlament w 1641 r., doszed w subie wojskowej do rangi pukownika, lecz odmwi przejcia do Armii Nowego Wzoru wskutek konfliktu z independenckim dowdztwem. Stan na czele ruchu levellerw i

opracowa program, w ktrym wystpi przeciwko wszelkiego rodzaju tyranii, da wybieralnego w drodze powszechnego gosowania Parlamentu, penej swobody wyzna, zniesienia dziesiciny. Osadzony przez Dugi Parlament w wizieniu, napisa wiele pomiennych pamfietw, opowiadajcych si za typow dla radykalnego skrzyda angielskiej buruazji teori prawa naturalnego i umowy spoecznej. Twierdzc, e ludzie s z natury rwni, Lilburne wystpowa przeciwko wszelkim przywilejom i tytuom feudalnym, by zwolennikiem zniesienia monarchii oraz likwidacji Izby Lordw. Broni wolnoci osobistych i majtkowych, wolnoci sowa i druku, idei tolerancji, ustroju republikaskiego. Levellerzy, wystpujc od 1647 r. ju jako samodzielne ugrupowanie polityczne, opierali si na masach onierskich i szybko weszli w konflikt z independentami, reprezentowanymi w armii gwnie przez oficerw. Tak wic obok konfliktu midzy prezbiteriaskim Parlamentem a independenck armi ujawni si rozam midzy independentami a levellerami. Prby przeprowadzenia zamierzonej przez Parlament demobilizacji armii od razu natrafiy na powane trudnoci. W poszczeglnych oddziaach wojskowych wybrani zostali delegaci onierscy, tzw. agitatorzy", ktrzy utworzyli wraz z oficerami Rad Armii. Od pocztku swego istnienia Rada omawiaa poza sprawami czysto materialnymi (np. kwestie odu) rwnie zagadnienia oglne, dotyczce zagwarantowania praw i wolnoci osobistych. Pod naciskiem onierzy Rada Armii staa si organem wystpujcym w imieniu rewolucyjnej armii i powanej czci mas ludowych. Rada Armii pragna przej w swe rce inicjatyw walki o ustrj bardziej demokratyczny, wbrew Parlamentowi, ktry zosta wybrany na zasadzie cenzusu majtkowego i mia wikszo prezbiteriask nastawion umiarkowanie. Wobec rewolucyjnej postawy armii nie powioda si prba Parlamentu zdemobilizowania wojska. Z armii stopniowo zostali usunici oficerowie popierajcy Parlament, a na oglnym jej zebraniu w Newmarket w czerwcu 1647 r. czonkowie Rady Armii przyjli danie gwarancji, e wolno urodzeni Anglicy nie bd uciskani ani naraani na niesprawiedliwo. W kilka dni pniej na posiedzeniu w St. Albans Rada Armii raz jeszcze podkrelia gotowo walki o sprawiedliwe prawa i wolno ludu przeciwko wszelkiej przemocy, a w poowie czerwca domagaa si wolnych i rwnych wyborw do nowego Parlamentu, ustalenia terminw jego sesji, usunicia z Dugiego Parlamentu najbardziej wrogich armii posw. Deklaracja z poowy czerwca 1647 r. oznaczaa prb wysunicia programu politycznego, stanowicego poczenie idei independentw i levellerw. Armia stwierdzaa w niej, e ma prawo przemawiania w imieniu caego narodu angielskiego, gdy nie jest armi zacin ani narzdziem w rkach Parlamentu, lecz walczy o prawa i wolnoci ludu. W tej atmosferze coraz bardziej dojrzewaa w szeregach armii myl o wkroczeniu do Londynu w celu usunicia przedstawicieli przeciwnej czy innej ideologii oraz dokonania wielu reform. Zanim do tego doszo, sporzdzono na wniosek Cromwella i jego najbliszego wsppracownika Henry Iretona spis

podstawowych da armii, ktre miay stanowi podstaw do rozmw z krlem i Parlamentem. W ten sposb powsta dokument noszcy nazw: Podstawy propozycji armii. Zawiera on m. in. postulaty, by w przyszoci Parlament by wybierany tylko na dwa lata, by zosta zniesiony przymus naleenia do kocioa anglikaskiego lub prezbiteriaskiego, by rojalistom zostao odebrane na okres 5 lat prawo zajmowania stanowisk pastwowych oraz bierne prawo wyborcze itp. Karol I odmwi przyjcia tych propozycji, natomiast Parlament poszed na pewne ustpstwa i przekaza dowdztwo milicji londyskiej independentom. Na pocztku sierpnia, wobec prby odsunicia w Londynie independentw, zosta przyspieszony marsz armii na stolic Anglii. 6 sierpnia wojska wkroczyy do Londynu i obsadziy wszystkie wejcia i wyjcia z Parlamentu. Cromwell uzyska w tych warunkach votum Parlamentu na uniewanienie przyjtych ostatnio przez Izb Gmin szeregu uchwa. Wielu posw prezbiteriaskich opucio Parlament, niejeden przyczy si do independentw, w wyniku czego uzyskali oni wikszo w Izbie Gmin. Zwycistwo odniesione przez armi nad prezbiterianami przyspieszyo od dawna rysujcy si wrd independentw rozam na oficersk (tzw. grandowie) i oniersk (zwaszcza levellerzy) cz Rady Armii. Coraz wikszym poparciem cieszyy si wrd onierzy radykalne dania levellerw, wysuwane przez przywdcw redniej i drobnej buruazji z Lilburnem na czele. W wyniku tych tendencji powsta program levelterw, uzasadniony w dwch dokumentach: Sprawa armii oraz Umowa ludu. Wysuny one przede wszystkim spraw reformy prawa wyborczego i w przeciwiestwie do wspomnianych Podstaw propozycji armii domagay si konkretnego i natychmiastowego wprowadzenia w ycie prawa wyborczego dla wszystkich mczyzn. Dokument nazwany Spraw armii odrzuca wadz krlewsk i wysuwa projekt uoenia pisanej konstytucji (w cisym znaczeniu nie posiada jej Anglia do dzisiaj). Celem rzdu i Parlamentu (tylko Izba Gmin) winno by zapewnienie dobrobytu narodowi. Dokument domaga si te odpowiedzialnoci rzdu wobec spoeczestwa, zwrcenia chopom ogrodzonych gruntw gromadzkich i wikszego opodatkowania bogaczy. Levellerowska Umowa ludu stanowi swego rodzaju projekt demokratycznej konstytucji. Opierajc si na zasadzie prawa naturalnego stawia jako gwny cel oglne prawo i wolno ludu. Podkrela konieczno proporcjonalnego przedstawicielstwa w przyszym Parlamencie, powszechnego prawa wyborczego, rozwizania istniejcego Parlamentu i wyboru na nowych zasadach nowego z dwuletni kadencj. W jednym z punktw zostaa sformuowana idea suwerennoci narodu i republikaska koncepcja ustroju. Wysunite przez Umow ludu zasady stay si pod koniec 1647 r. przedmiotem dyskusji na konferencji Rady Armii zwoanej do Putney pod Londynem. Levellerzy domagali si zniesienia monarchii, natomiast independenci przez usta Cromwella i Iretona wystpowali za zachowaniem monarchii ograniczonej przez Parlament. Rwnie kwestia prawa wyborczego wywoaa kontrowersje.

Levellerzy popierali zasad powszechnoci prawa wyborczego, natomiast reprezentujcy independentw wysi oficerowie byli temu przeciwni, uznajc jedynie potrzeb drobnych poprawek w istniejcym systemie wyborczym. "Wbrew levellerom, ktrzy przyznawali najwysz wadz w pastwie Izbie Gmin, Cromwell i inni independenci coraz bardziej mwili o zachowaniu starego aparatu pastwowego z krlem na czele. Ataki przeciwko krlowi przybray na sile pod koniec 1647 r., kiedy to najradykalniejsi levellerzy (E. Sexby i J. Wildman) wystpili przeciwko wadzy krlewskiej i Izbie Lordw, wspominajc nawet o koniecznoci stracenia Karola I. Po ucieczce w listopadzie 1647 r. z zamku Hampton Court na wysp? Wight Karol I zawar porozumienie ze Szkocj, a cile mwic ze szkock parti prezbiteriask, ktra w zamian za uznanie przez krla kocioa prezbiteriaskiego miaa udzieli Karolowi I pomocy zbrojnej i pomc mu w przywrceniu starego porzdku. Rwnie i w samej Anglii dziaali stronnicy krlewscy. Na pocztku 1648 r. rozpoczo si powstanie rojalistyczne w rnych czciach Anglii, nawet w samym Londynie doszo do rozruchw. Od pnocy zbliaa si armia szkocka, w Irlandii rojalici utworzyli armi i nawizali te kontakt z przebywajcym w Holandii synem krlewskim. Wprawdzie stosunkowo atwo udao si Cromwellowi rozbi pod Preston w 1648 r. wojska szkockie, Jednak w Parlamencie angielskim prezbilerianie uzyskali przewag, narzucajc opini, e konstytucja angielska po wieczne czasy winna gwarantowa istnienie monarchii. Nie miao to ju jednak wikszego znaczenia, gdy zwyciska armia zadaa najpierw rozwizania Parlamentu, a nastpnie postawienia krla pod sd. Mimo protestw Parlamentu wojsko wkroczyo do Londynu, obstawio 5 grudnia 1648 r. Parlament i przeprowadzio usunicie z niego 140 wrogich armii prezbiterianw. By to ju tylko wstpny krok do cakowitego rozpdzenia Parlamentu. Specjalny trybuna wyda 27 stycznia 1649 r. wyrok mierci na Karola I jako tyrana, zdrajc, morderc i wroga pastwa". Wyrok wykonano 30 stycznia 1649 r. W tydzie pniej zostaa zniesiona Izba Lordw oraz instytucja monarchii. Najwysz wadz otrzymaa Izba Gmin Jako jedyne rdo sprawiedliwej wadzy. Tak wic od lutego 1649 r. Anglia staa si republik, a rewolucja wesza w swoj trzeci faz, w okres republiki i protektoratu (16491660). REPUBLIKA ANGIELSKA (16491654) Powstanie angielskiej republiki (Commonwealth) przypado na niezmiernie trudny okres w stosunkach wewntrznych i zagranicznych Anglii. Stracenie krla wzmogo nienawi rojalistw do republiki. Zbliya si teraz do nich cz szlachty i kupiectwa prezbiteriaskiego. W Irlandii i Szkocji monarchici ogosili krlem syna Karola I, Karola Stuarta. Rwnie na kontynencie angielskie koa arystokratyczne mobilizoway opini publiczn przeciwko angielskiej

republice, a w niektrych koloniach amerykaskich doszy do gosu sympatie dla Stuartw. Szczeglnie niekorzystnie przedstawiaa si sytuacja wewntrzna Anglii. W wojnie domowej zgino okoo 100 ty. Anglikw, znaczna bya liczba rannych. Niemae te byy straty materialne wywoane walkami. Wiele miast, jak np. Bristol, ulego zupieniu, ograbione zostay liczne domy prywatne, katedry i kocioy. Powanie wzrosy wwczas ceny artykuw spoywczych, zwikszyo si bezrobocie, kraj przechodzi kryzys gospodarczy. Gwnym rdem dochodw modej republiki staa si konfiskata majtkw krlewskich, rojalistycznych i kocielnych. Oblicza si, e ze sprzeday skonfiskowanych ziem koronnych nowy rzd otrzyma 3,5 min funtw, z ziem kocielnych 2,5 min, a ze skonfiskowanych okoo 700 majtkw stronnikw krlewskich l min funtw szterlingw. Trudne pooenie ekonomiczne ludnoci pogarszaa jeszcze samolubna polityka independenckiej buruazji, przerzucajcej gwny ciar podatkw na barki warstw uboszych. Borykajcy si z olbrzymimi trudnociami kadubowy Parlament oraz 41-osobowa Rada Stanu atakowani byli nie tylko przez rojalistw, ale i levellerw, ktrzy oskarali wadze republiki o nazbyt umiarkowan polityk. Rzecznikami dalszego pogbienia rewolucji i nadania jej bardziej jeszcze radykalnych form byli tzw. prawdziwi levellerzy, czyli diggerzy. Opierajc si na biedocie wiejskiej diggerzy jeszcze w 1648 r. wysuwali postulat zniesienia monarchii i konieczno przewrotu spoecznego, zniesienia nierwnego podziau ziemi i przywilejw. Twierdzili, e ziemia jest wspln wasnoci, e lud angielski przelewajc krew w wojnie okresu rewolucji zdoby nie tylko prawa wyborcze, ale i prawa do ziemi. Gwnym ideologiem diggerw by Gerrard Winstaniey (16091660), autor licznych pamfietw, wyraajcych najpeniej program tego ugrupowania. Nakrelony przez Winstanieya w Prawie wolnoci program idealnej republiki oparty by na powszechnym prawie wyborczym, corocznych wyborach do Parlamentu, wyborach urzdnikw, nowym ustawodawstwie, powszechnym systemie owiaty itp. Diggerzy zostali rozpdzeni przez Cromwella, a sam Winstaniey przyczy si do sekty kwakrw. Umocniwszy wadz w swych rkach i zapewniwszy sobie przewag w Radzie Stanu, independenci zerwali z niepotrzebnymi im ju teraz dawnymi sojusznikami levellerami, z ich konstytucyjnymi programami i planami reform. W tej sytuacji znowu zabra gos John Lilburne, ktry w parnflecie z 1649 r. pt. Nowe kajdany Anglii nawiza do Wielkiej Karty Swobd z 1215 r. oraz Umowy ludu, protestujc przeciw dyktaturze wojskowej Cromwella, domagajc si zwoania nowego, demokratycznego Parlamentu i rozwizania kadubowego Parlamentu Dugiego, ktry coraz bardziej przeksztaca si w narzdzie Cromwella i independentw. Osadzony w wizieniu, nadal prowadzi Lilburne sw walk, piszc pamfiety postulujce, by wadza w Anglii naleaa do 400-osobowego przedstawicielstwa narodowego, wybieranego przez wszystkich

Anglikw, ktrzy skoczyli 21 lat. Brak jednoci w rewolucyjnym ruchu demokratycznym warstw niszych umoliwi buruazji i szlachcie atwe zduszenie fali rewolucyjnej. Na pocztku lat pidziesitych XVII w. zarwno levellerzy, jak i diggerzy przestali ju odgrywa jakkolwiek rol polityczn, a ich przywdcy, zwtpiwszy w moliwo urzeczywistnienia swoich na og utopijnych jak na owe czasy reform, znaleli niejednokrotnie swe miejsce w szeregach rnorakich sekt. Decydujc pozycj w yciu Anglii tego okresu posiadaa armia i jej wdz Oliver Cromwell. W trudniej sytuacji oglnej kraju wykaza on nadzwyczajne zdolnoci nie tylko wojskowe, ale i polityczne, tote jemu w duej mierze zawdziczaa Anglia nie tylko odparcie wielu niebezpieczestw zewntrznych, ale rwnie powane sukcesy na arenie midzynarodowej. Znakomite talenty wojskowe oraz cakowit bezwzgldno wykaza ju Cromwell w czasie podboju Irlandii, dokd wyprawi si w 1649 r. zarwno w celu poskromienia Irlandczykw za powstanie 1641 r., jak i po to, by kosztem Irlandii spaci dugi pastwowe i obdarowa zdobyt ziemi onierzy i oficerw swej armii. W krtkim czasie 12-tysiczna armia angielska rozbia siy irlandzkie i pod koniec 1649 r. mg ju Cromwell zawiadomi Parlament o zdobyciu szerokiego pasa ziem wzdu wybrzey Irlandii. W cigu nastpnych dwch lat zdobyli Anglicy z caym okruciestwem wszystkie bronice si jeszcze miasta i twierdze irlandzkie, a w 1652 r. przeprowadzili na ogromn skal konfiskat ziemi ludnoci irlandzkiej, ktr rzd spaca przemysowcw, kupcw i dostawcw armii (by im winien 2 min funtw). Za pomoc tego posunicia przeprowadzi Cromwell likwidacj zaduenia armii. Demobilizacji armii towarzyszyo wydawanie tzw. obligacji na otrzymanie nadziaw ziemi w Irlandii. Potrzebujcy pienidzy zdemobilizowani onierze angielscy sprzedawali czsto za bezcen owe obligacje oficerom i zwyczajnym awanturnikom, na skutek czego liczni spekulanci ziemi, dostawcy armii i oficerowie (wrd nich i Cromwell) stali si wacicielami ogromnych majtkw irlandzkich. Egzekucja Karola I Stuarta oraz zwycistwo independentw nad prezbiterianami doprowadziy do gwatownego zaostrzenia stosunkw Anglii ze Szkocj. Na tron szkocki zosta powoany zbiegy z Anglii syn straconego krla, Karol II, i nasiliy si narodowe oraz religijne antagonizmy angielsko-szkockie. W tej sytuacji armia angielska pod wodz Cromwella wkroczya do Szkocji i odniosa pod Dunbar w 1650 r. rozstrzygajce zwycistwo. Wprawdzie w 1651 r. Karolowi II udao si wraz z armi szkock wkroczy na terytorium pnocnej Anglii Jednak niebawem w tym samym roku Szkoci doznali cakowitej poraki z rki Cromwella. Reszty podboju dokona zastpca Cromwella, genera Monk. Szkocja, podobnie jak i Irlandia, zostaa w 1652 r. podbita, a w 1654 r. poczona z republik angielsk cis uni polityczn i gospodarcz. Zniesiono angielskoszkock granic celn, a 30 posw szkockich weszo w skad Parlamentu angielskiego.

W okresie wojny domowej osaba wi midzy koloniami a metropoli angielsk, w niektrych koloniach, zwaszcza amerykaskich, day o sobie zna empatie rojalistyczne. W poudniowych koloniach amerykaskich, gdzie przewaali arystokraci i wielcy plantatorzy, anglikanie i rojalici, stracenie Karola I i ustanowienie republiki wywoao szczeglnie ostre protesty. Podobnie rzecz si miaa w Wirginii, a na Maych Antylach rojalici zwoali do walki pfzeciw republice pospolite ruszenie. Stopniowo jednak, m.in. pod naciskiem noty angielskiej, wszystkie kolonie amerykaskie podporzdkoway si Anglii. Dalszym wanym krokiem republiki by Akt nawigacyjny uchwalony przez wyszych oficerw. Ustrj polityczny Anglii przybra wyranie form dyktatury wojskowej. Kraj podzielono na 11 okrgw wojskowo-administracyjnych, na ktrych czele stanli genera-majorowie, majcy nieograniczone penomocnictwa zwaszcza w zakresie spraw politycznych i policyjnych. W ich rkach skupia si rwnie zarzd miejscowy, ciganie podatkw itd. Ostrze ich dziaalnoci policyjnej skierowane zostao przeciwko rojalistom i levellerom oraz wszystkim przeciwnikom nowego ustroju. Zwoany w 1656 r. drugi Parlament Cromwella mimo skrelenia przez lorda protektora z listy wybranych posw okoo 100 osb zachowa do pewnego stopnia niezaleno stanowiska. Pod naciskiem opozycji zostaa zniesiona wwczas instytucja genera-majorw. Wiele miejsca zaja debata nad wnioskiem z 1657 r. w sprawie przywrcenia w Anglii dwuizbowego Parlamentu i restauracji wadzy krlewskiej. W myl tego projektu krlem mia zosta Oliver Cromwelt. Wniosek wywoa burzliwe protesty, zwaszcza ze strony armii, i Cromwell odmwi ostatecznie przyjcia korony. Na podstawie nowej konstytucji z maja 1657 r. zosta on doywotnim lordem protektorem z prawem mianowania swego nastpcy, a wic wadz dziedziczn. Ustanowiona te zostaa Izba Lordw, zoona z 63 czonkw (wrd nich a siedmiu krewnych Cromwella, wielu oficerw i przedstawicieli redniozamonej szlachty). Spory pomidzy Izbami w sprawie kompetencji i apele czci posw o przywrcenie ustroju republikaskiego skoniy Cromwella na pocztku 1658 r. do rozwizania i tego drugiego Parlamentu okresu protektoratu. Wywoao to rne protesty i spiski republikanw, kawalerw, levellerw i innych, podburzane przez przebywajcego na emigracji Karola II, szukajcego pomocy w Holandii, Hiszpanii, Francji i innych krajach, w ktrych jak np. w Polsce opinia szlachecka wypowiadaa si przeciwko republice i protektoratowi Cromwella. Trudnoci polityczne protektoratu potgowaa jeszcze katastrofalna sytuacja finansowa Anglii. W 1657 r. deficyt budetowy osign olbrzymi sum ponad 1,5 min funtw i ostatnie chwile ycia Cromwella wypenione byy powanymi trudnociami wewntrznymi. Po jego mierci w 1658 r. mianowany jeszcze za ycia jako jego nastpca Ryszard Cromwell, syn Olivera, zrzek si w tej trudnej sytuacji tytuu lorda protektora i wycofa z ycia politycznego. Znacznie korzystniej od polityki wewntrznej protektoratu Cromwella przedstawiaa si dla Anglii jego polityka zagraniczna. Jak wspomniano ju

wyej, traktaty angielskie z 1654 r. z Holandi, Szwecj i Dani przyniosy Anglii wiele korzyci handlowych, a zwycistwo nad Holandi miao podstawowe znaczenie dla rozwoju Anglii jako wiatowej potgi handlowej i kolonialnej. Rwnie i w nastpnych latach protektoratu Anglia zapewnia sobie sporo dogodnych rozwiza zarwno w polityce europejskiej, jak i kolonialnej. W polityce europejskiej Cromwell chtnie posugiwa si motywacj religijn jako dogodn zason dla politycznych celw Anglii. Zabiegi lorda protektora o odgrywanie czoowej roli w obozie pastw protestanckich natrafiy na przeciwakcj bloku katolickiego z papiestwem i Habsburgami na czele, ktre popierajc pretensje Karola II do korony angielskiej oraz nastroje powstacze w Irlandii dyy do osabienia pozycji Cromwella w polityce midzynarodowej. Od samego pocztku republiki istniay pomidzy Angli a Francj wrogie stosunki, poczone z sankcjami gospodarczymi i ograniczeniami handlowymi. Stopniowo stosunki te ulegy poprawie, w miar jak pogarszay si stosunki angielsko-hiszpaskie, zwaszcza od 1654 r. i zawartego wwczas przez Angli pokoju z Portugali. Zagarnicie przez angielskie flotylle pod wodz admiraw Roberta Blakea oraz Williama Penna wyspy Jamajki w Indiach Zachodnich w 1655 r. doprowadzio do wojny Anglii z Hiszpani. W tym samym roku rzd angielski zawar umow z Francj, na mocy ktrej Anglia staa si faktycznym sojusznikiem Francji w wojnie z hiszpaskimi Habsburgami. Dziaania wojenne przeciwko Hiszpanii prowadzia Anglia przede wszystkim na morzu, blokujc wybrzea hiszpaskie i odcinajc Hiszpanom drogi morskie do Flandrii oraz zagraajc wadztwu hiszpaskiemu w Indiach Zachodnich. W 1657 r. admira Blake odnis wspaniae zwycistwo nad flot hiszpask koo wyspy Teneryfy (Wyspy Kanaryjskie), porwnywane przez wspczesnych do zwycistwa nad Wielk Armad z 1588 r. Dziaania ldowe toczyy si gwnie we Francji, gdzie siy angielskie wspieray wojska francuskie. W 1657 r. Anglia i Francja zawary sojusz podpisany przez Ludwika XIV i Cromwella. We wznowionych w 1657 r. walkach z Hiszpani najwiksze znaczenie miay dla Anglii starania o zdobycie Dunkierki, atakowanej przez Anglikw od strony morza, a przez Francuzw od strony ldu. Po pokonaniu w 1658 r. przez obu sojusznikw Hiszpanii Dunkierka zostaa zajta przez wojska angielskie i przesza w posiadanie Anglii. Uzyskanie Dunkierki, bardzo wanego pod wzgldem strategicznym punktu oparcia na kontynencie, byo powanym dyplomatycznym i militarnym osigniciem Cromwella. Posiadanie tej bazy dawao Anglii lepsz moliwo kontrolowania eglugi holenderskiej i zapewniao wiksze bezpieczestwo dla handlu angielskiego. Dopiero po mierci Cromwella i po powrocie na tron angielski Stuartw stosunki pomidzy Angli a Hiszpani ulegy znacznej poprawie. Dyplomacja angielska okresu protektoratu Cromwella angaowaa si rwnie w Europie pnocno-wschodniej gwnie ze wzgldu na interesy handlowe Anglii na tym obszarze, reprezentowane tu przez Kompani Wschodni (Estland Company), jak i w zwizku z antyhabsbursk polityk Cromwella,

wysuwajcego plan stworzenia ligi pastw europejskich przeciwko hiszpaskim i austriackim Habsburgom. Na tym tle doszo do zblienia Anglii do protestanckiej Szwecji. Posunicie to miao nie tylko handlowe, ale i polityczne znaczenie. Odrywajc Szwecj od zwizkw ze Zjednoczonymi Prowincjami pragna Anglia stworzy dla siebie bezpieczn sytuacj na Batyku wanie w chwili, kiedy toczya si jeszcze wojna angielsko-holenderska. Umowa Anglii ze Szwecj z 1654 r. regulowaa wzajemn pomoc i poprawne stosunki handlowe. Wybitnie handlowy charakter miaa te umowa Anglii z Dani z 1654 r., zapewniajca Anglii swobodn eglug przez Sund na Batyk. O tym za, jak due jeszcze znaczenie mia dla Anglii import sprowadzanych zwaszcza z Polski batyckich towarw okrtowych i zboa, najlepiej wiadcz sowa samego Cromwella, ktry w przemwieniu w Parlamencie owiadczy, e odcicie Anglii od Batyku mogoby przyczyni si do podcicia handlu i eglugi angielskiej. Utrzymanie rwnowagi si na Batyku i zasady wolnoci eglugi w tym rejonie byo jednym z kamieni wgielnych polityki angielskiej w tym czasie. W okresie wojny szwedzko-polskiej z lat 16551660 zainteresowania Anglii byy po stronie Szwecji, a koa dyplomatyczne w Londynie miay nadziej, e po pokonaniu Polski uda si wojskom szwedzkim przenie wojn na teren katolickiej czci Niemiec. Anglia przeznaczya nawet 20 ty. Szkotw na pomoc dla Szwecji. Umowa Karola Gustawa z Cromwellem z 1655 r. miaa charakter handlowy i wojskowy oraz otwieraa przed Angli na dogodnych warunkach wane dla niej rynki w Europie rodkowo-wschodniej. Szczeglnie oywion dziaalno rozwina dyplomacja angielska w 1657 r., starajc si doprowadzi do pogodzenia Szwecji i Danii, m.in. w celu skierowania ich si przeciwko cesarstwu i Polsce, oraz do oderwania Rosji od koalicji antyszwedzkiej. Ostatecznie jednak nie udao si Anglii zjednoczy si protestanckich Europy dla zamania potgi Habsburgw, chocia jej rola na arenie midzynarodowej w okresie protektoratu Cromwella powanie wzrosa. Nie tylko w Europie zachodniej i pnocno-wschodniej, ale i na Morzu rdziemnym zaznaczya si w poowie XVII w. wzmoona aktywno polityki angielskiej. Angielskie wpywy handlowe i polityczne reprezentowaa tu oraz na Bliskim Wschodzie wspomniana ju Kompania Lewantyska, jedna z najbogatszych angielskich organizacji tego typu. Cromwell podj starania o zabezpieczenie angielskiej eglugi na Morzu rdziemnym, zawar umowy z pastwami uprawiajcymi kaperstwo w tym rejonie w sprawie zaprzestania przez nie rozbojw. W sumie polityka zagraniczna Cromwella w Europie odznaczaa si du aktywnoci, konsekwencj i stanowczoci. Wyraaa interesy polityczne i ekonomiczne angielskiej buruazji, miaa na celu zabezpieczenie i poszerzenie pozycji Anglii w yciu politycznym, handlu i egludze wiatowej. Podobne cele miaa polityka kolonialna Anglii w tym okresie. Stojca na czele spraw kolonialnych Rada Protektoratu przyja system doranych komisji i specjalnych komitetw zaatwiajcych przekazywane im sprawy kolonii. W 1655 r. utworzony zosta ponadto z wpywowych kupcw i przedsibiorcw specjalny

komitet Handlu i eglugi, zajmujcy si rwnie sprawami kolonialnymi. Podstaw polityki kolonialnej Anglii byo denie do cakowitego politycznego i ekonomicznego podporzdkowania kolonii metropolii angielskiej i do zapewnienia Anglii wasnych surowcw kolonialnych. Tendencje ekspansywne Anglii tego okresu zaznaczyy si ju w stosunkach z Holandi na pocztku drugiej poowy XVII w. W 1652 r. Anglicy wysunli pod adresem Zjednoczonych Prowincji projekt domagajcy si przekazania Anglii Wysp Korzennych oraz wyrzeczenia si przez Holendrw wolnoci .handlu w koloniach angielskich. W czasie wojny angielsko-holenderskiej z lat 16521654 Anglicy wezwali swe kolonie amerykaskie do ataku na Nowe Niderlandy, co nie doszo jednak wwczas do skutku. Dopiero w 1664 r. zosta zrealizowany projekt Cromwella i Anglicy zagarnli holenderski Nowy Amsterdam, przemianowujc go na Nowy Jork. W kadym razie traktat pokojowy Anglii ze Zjednoczonymi Prowincjami z 1654 r. oznacza powane ograniczenia dla Holendrw w ich handlu z koloniami angielskimi i przejcie Anglii w walkach kolonialnych z Holandi od strony do ofensywy. Gwne ostrze ataku angielskiej polityki kolonialnej okresu protektoratu byo jednak skierowane przeciwko Hiszpanii. Admira Blake usiowa stosowa blokad Hiszpanii i przerwa komunikacj z jej amerykaskimi koloniami, a w 1655 r. Cromwell wysa admiraa Williama Penna na czele 60 statkw przeciwko hiszpaskim posiadociom w Indiach Zachodnich. Anglicy podjli prb opanowania Jamajki, ktra mimo nieudolnego dowdztwa wyprawy zostaa zdobyta, stajc si pierwsz angielsk koloni nowego typu, tzn. tak posiadoci zamorsk, w ktrej opanowaniu i kolonizacji bezporedni udzia wzio pastwo (dotd cay ciar wypraw tego typu spoczywa na kompaniach handlowych kupiectwa angielskiego). KULTURA ANGLII W XVII WIEKU Rewolucja angielska poowy XVII w. stanowi jeden z przeomowych momentw historii powszechnej, granic midzy epok feudalizmu i kapitalizmu. Anglia staa si krajem przodujcym w rozwoju kapitalizmu, epoka rewolucji wyzwolia na wyspie siy wytwrcze i spoeczne formujce spoeczestwo buruazyjne, oparte ju wczeniej ni w innych krajach na nowych i bardziej postpowych podstawach. Rewolucja angielska doprowadzia do ogromnego podniesienia pozycji Anglii w polityce i ekonomice wiatowej, wzrostu jej potgi i znaczenia. Wyzwalajc siy wytwrcze narodu angielskiego z wizw feudalizmu, rewolucja sprzyjaa te rozwojowi techniki i zwizanych z ni nauk cisych. Ogromny postp spoeczny epoki rewolucji angielskiej wpyn rwnie na rozwj ideologii spoeczno-politycznej, ktra przyczyni si do przygotowania kultury Owiecenia. Zrodzone przez t epok idee, teorie spoeczne i odkrycia naukowe oddziaaj w powanym stopniu na Europ i Ameryk, stajc si zaczynem nowych postpowych tendencji epoki wczesnego kapitalizmu.

Angielsk kultur XVII w. cechuje ogromne nasilenie problematyki politycznej i ustrojowej, skupionej wok podstawowych zagadnie filozofii spoeczno-politycznej, dyskusji na temat pastwa i jego najlepszego ustroju, modelu stosunkw spoecznych, ideologii itp. Rwnoczenie obserwujemy powany rozwj angielskiej nauki i filozofii majcej ju wyranie nowoytny charakter, goszcej potrzeb eksperymentu i dowiadczenia. Tendencje te odbiy si rwnie w literaturze tego okresu, ogromnie zrnicowanej pod wzgldem kierunkw oraz form artystycznych i bdcej wszechstronnym wyrazem rnych tendencji i poszukiwa tego niespokojnego stulecia. Wiek XVII nie by widowni postpu w angielskim szkolnictwie. Jest rzecz charakterystyczn, e wielu wybitnych twrcw, pisarzy i politykw tego okresu wicej zawdziczao prywatnym studiom i wasnej lekturze ni szkoom i uniwersytetom. Szkoy angielskie, bdce wanymi orodkami edukacji w okresie Tudorw, znajdoway si w XVII w. w istocie w upadku, a i uniwersytety nie naday na og za szybkim rozwojem wiedzy. Szkoa angielska, zasklepiona w nauczaniu gramatyki aciskiej i greckiej, owiana duchem religijnym anglikanizmu i purytanizmu, nie sprzyjaa potrzebom ycia. Oksford i Cambridge po wietnym rozkwicie pod koniec redniowiecza i w epoce Renesansu przejawiay teraz pewien regres, nawrt do scholastyki, czego nie mg m.in. znie wielki poeta John Milion, ktry niewiele skorzysta ze swych studiw w Cambridge, czy te wybitny filozof Thomas Hobbes, szydzcy z utrzymujcego si w Oksfordzie nadal kultu Arystotelesa. Bogatsi rodzice woleli nieraz w tej sytuacji wynajmowa swoim dzieciom prywatnych nauczycieli. Dysproporcja pomidzy zainteresowaniami i potrzebami naukowymi kraju a stanem szkolnictwa nie zahamowaa duego rozwoju angielskiej myli naukowej i pedagogicznej w XVII w. Wybitnym propagatorem rozwijania nauki dostosowanej do potrzeb epoki by m.in. wielki uczony, filozof i pisarz, kanclerz Jakuba I, Francis Bacon (15611626). W dzieach swych (Postp miedzy, Novum Organum) wykazywa on, e celem nauki jest uzbrojenie ludzkoci w or wiedzy przyrodniczej, za ktrej pomoc mona bdzie dokona wielu wynalazkw uatwiajcych rozwj produkcji i zaspokajajcych codzienne Potrzeby czowieka. Wysuwa potrzeb oddzielenia nauki od religii, oparcia nauki na obserwacji i gromadzenia dowiadczenia za pomoc indukcji. Nauce i uczonym przypisa on w swej utopii Nowa Atlantyda miejsce szczeglnie Wane, wierzc, e postp spoeczny mona bdzie osign dziki naukowym technicznym udoskonaleniom. By Bacon prekursorem angielskiego materializmu i caej nowoytnej nauki empirycznej, filozofem, ktry poznanie przyrody i podporzdkowanie jej czowiekowi za pomoc wiedzy dowiadczalnej stawia w sposb nowoytny i oryginalny. Wybitnym przedstawicielem de mieszczastwa angielskiego w dziedzinie owiaty sta si Samuel Hartlib (ok. 1600 ok. 1670), urodzony w Elblgu syn miejscowego kupca i Angielki z Gdaska. Jako kupiec przyby do Anglii w 1628 r,, gdzie sta si jako nauczyciel i pisarz propagatorem idei pedagogicznych J. A.

Komenskiego. Domaga si zakadania w Anglii nowych i kontrolowanych przez pastwo szk, czenia ich z domami pracy, przez co modzie otrzymywaaby obok wyksztacenia oglnego rwnie i przygotowanie do zawodu. Pod wpywem Hartliba sporo miejsca powici zagadnieniom pedagogicznym najwikszy poeta angielski okresu rewolucji, John Milion (1608 1674). By on zdania, e szkoy rewolucji angielskiej nie powinny kontynuowa dawnych tradycji opartych na edukacji potrzebnej w istocie gwnie teologom, lecz dba o wychowanie przygotowujce do ycia publicznego. Wysuwa wic postulat wprowadzenia do programw szkolnych praktycznych przedmiotw, jak rolnictwo, geografia, nawigacja, mineralogia, anatomia i wiedza lekarska, polityka, prawo rzymskie, architektura i inne. Znacznie dalej szy w dziedzinie reformy szkolnictwa angielskiego okresu rewolucji projekty Williama Pettyego (16231687), przede wszystkim autora traktatw ekonomicznych i jednego z twrcw ekonomii politycznej. W swym projekcie reformy systemu wychowania w Anglii z 1646 r. opowiedzia si za przeksztaceniem tradycyjnych szk w zakady zawodowe poczone z warsztatami, dajce uczniom obok wiedzy oglnej rwnie i umiejtnoci zawodowe. Domaga si powszechnego systemu nauczania dla wszystkich, obok szk elementarnych oglnoksztaccych z wyranym programem politechnicznym projektowa zaoenie instytutw pod nazw gimnazjw mechanicznych, wyposaonych w gabinety i pracownie. Stosunkowo niewielka ilo projektw pedagogicznych epoki rewolucji wesza do programw szkolnych. Warto jednak podkreli, e zakadane w tym czasie prywatne akademie, gwnie dla synw bogatego mieszczastwa i szlachty, kady nacisk na wyksztacenie praktyczne, nauk jzykw, przedmioty matematyczno-przyrodnicze, wiczenia fizyczne itp. Jeden z autorw z poowy XVII w. zwraca szczegln uwag na wychowanie obywatelskie, twierdzc, e na nic si zdadz najlepsze nawet prawa i armie, jeli modzie nie bdzie posiada wartoci i cnt wyniesionych z lat szkolnych. W celu pozbawienia kocioa wpywu na nauczanie projektowa podzia Anglii na okrgi szkolne i oddanie ich pod nadzr uniwersytetw (projekt ten podejmie w XVIII w. Francja oraz m.in. polska Komisja Edukacji Narodowej). Z radykalnym programem reformy wychowania, jego sekularyzacji i oparcia na materialistycznych podstawach wystpi cytowany ju przywdca lewego skrzyda levellerw, Gerrard Winstaniey. By on zwolennikiem zorganizowania w Anglii wieckiego i pastwowego szkolnictwa, cakowicie niezalenego od kocioa. Uwaajc wyksztacenie ksikowe za jednostronne, radzi kierowa ca modzie zaraz po ukoczeniu szkoy do rzemiosa oraz do pracy na roli. By zwolennikiem owiaty niedzielnej dla dorosych. Restauracja monarchii w 1660 r. zahamowaa dalszy rozwj postpowych de w zakresie owiaty. Kocioowi anglikaskiemu zostay teraz oddane zabrane mu przez rewolucj posiadoci, na skutek czego skoczyy si fundusze przeznaczone dotd czciowo na owiat, co przekrelio nadzieje na zorgani-

zowanie w Anglii narodowego, wieckiego systemu wychowania. Odsunici od szkolnictwa zostali nauczyciele podejrzani o sprzyjanie rewolucji, koci anglikaski odzyska swj wpyw na szkolnictwo. Wyrazem tych nowych tendencji byy pisma wielkiego filozofa Johna Locke'a (16321704), zawierajce postulat ograniczenia wychowania dzieci robotnikw i niezamonych chopw tylko do przygotowania ich do pracy zawodowo-rzemielniczej przy rwnoczesnym skupieniu wysikw w kierunku podniesienia wychowania synw dentelmenw. Rozwaania na temat funkcji i charakteru szkolnictwa i owiaty stanowiy jedynie fragment szerszej dyskusji, jaka si toczya w angielskiej myli polityczno-spoecznej wok zagadnienia ustroju i zada pastwa, struktury spoecznej i form stosunkw midzyludzkich. Wiek XVII by okresem szczeglnie bujnego rozwoju angielskiej filozofii spoecznej, ktra towarzyszya walkom ideologicznym okresu rewolucji. Bya ju wyej mowa o spoeczno-politycznych ideach Ievellerw i diggerw, pismach Johna Lilburne'a oraz Gerrarda Winstanleya. Jednym z najwikszych filozofw i mylicieli politycznych XVII w. by Thomas Hobbes (15881679), przedstawiciel materializmu mechanicystycznego. W obszernym traktacie politycznym pt. Leviatan z 1651 r. przedstawi swoj gon teori umowy spoecznej, ktra tak duy wpyw wywara na filozofi polityczn w wielu krajach. W pogldach na religi by Hobbes ateist, uwaa, e rdem wiary w Boga jest strach, ale uznawa jednoczenie potrzeb religii jako rodka utrzymujcego lud w posuszestwie. Hobbes uwaa siln monarchi za najlepsz form rzdw dla utrzymania pokoju i porzdku. By przeciwnikiem rwnoci majtkowej, sdzi, e wadza stworzya wasno poddanych i dlatego powinna nad ni panowa. Wadza absolutna powstaa w wyniku umowy spoecznej ludzi, ktrzy chcc zakoczy pierwotny stan wojny wszystkich przeciwko wszystkim (homo homini lupus) dobrowolnie zrzekli si swych uprawnie naturalnych na rzecz pastwa. Wybitnym ideologiem klas rednich by w okresie rewolucji wspomniany ju wielki poeta John Milton, zdecydowany przeciwnik kocioa anglikaskiego i scholastyki, gorcy ordownik wolnoci sowa i druku. Z pozycji republikaskich atakowa despotyzm Karola I i uwaa, e monarchia winna by podporzdkowana prawu oraz ograniczona przez Parlament. Wystpowa jako zwolennik suwerennoci narodu, z ktrego mandatu pochodzi wadza krla i rzdu. Wynikaa std dla Miliona konieczno odpowiedzialnoci monarchy przed narodem. Milton reprezentowa ide o wybranym przez Boga narodzie angielskim i jego szczeglnej misji w walce o wyzwolenie innych narodw spod ucisku Papiestwa i tyranii krlewskiej. Idea ta wynikaa z purytaskiej doktryny o narodach wybranych i miaa uzasadnia zaborcz polityk protektoratu. Szczeglny wpyw na rozwj doktryny o niezalenoci wasnoci od wadzy Pooy w latach rewolucji James Harrington (1611 1677), autor wielu pamfletw pisanych w duchu republikaskim, przede wszystkim Republiki Oceanii {The Commonwealth of Ocean) z 1656 r.

Problematyka spoeczna znalaza rwnie sporo miejsca w twrczoci wielkiego filozofa Johna Locke'a, ktrego znaczenie i wpyw szczeglnie zaznaczyy si w rozwiniciu sensualistycznej teorii poznania. W przeciwiestwie do Hobbesa wyraa on pogld, e pierwotnym stanem ludzkoci bya naturalna wolno i rwno. Tak wic podstaw prawa natury staa si dla Locke'a wolno osobista i poszanowanie wasnoci prywatnej. Wiek XVII by rwnie w Anglii widowni powanego rozwoju nauk cisych. Odkrywc systemu krenia krwi by William Harvey (15781657), lekarz i wykadowca Kolegium Medycznego w Londynie. Jako pierwszy da w 1628 r. prawidowy-opis caoci krwiobiegu i udowodni, e ruch krwi w naczyniach wywoany Jest skurczami serca. Twierdzenia swe opar na dowiadczeniach fizjologicznych i rozlegych badaniach anatomiczno-porwnawczych. Najwybitniejszym fizykiem elbietaskim by William Gilbert (15401603), twrca podstaw teorii magnetyzmu i zjawisk elektrycznych. Wyjani zachowanie igy magnetycznej za pomoc hipotezy, e ziemia jest magnesem o dwch biegunach. By zwolennikiem teorii Kopernika i metody empirycznej. W zakresie chemii naley wymieni Roberta Boyle'a, (16271691), ktry w 1661 r. poda definicj pierwiastka chemicznego, aktualn a do koca XIX w.

Izaak Newton. Obraz G. Knellera Jako pierwszy rozwin jakociow analiz chemiczn, zastosowa wskanik do odrnienia kwasw od zasad. W 1662 r. sformuowa prawo goszce, e objto gazu jest odwrotnie proporcjonalna do cinienia. Wrd wybitnych matematykw przeomu XVI i XVII w. naley wymieni Johna Napiera (1550 1617), ktry wprowadzi nazw logarytmu i uoy pierwsze tablice logarytmiczne, dalej twrc suwaka logarytmicznego Edmunda Guntera, prekursora niektrych odkry Newtona, a take Johna Wallisa, jednego z twrcw rachunku rniczkowego, i innych.

Najwiksz postaci w zakresie nauk cisych by Isaac Newton (1642 1727), genialny fizyk, astronom i matematyk, jeden z twrcw nowoytnej nauki, odkrywca praw dynamiki i prawa powszechnego cienia, twrca korpuskularnej teorii wiata, wsptwrca rachunku rniczkowego i cakowego oraz geometrii algebraicznej. Ogromne oywienie zainteresowa i bada naukowych w Anglii XVII w. znalazo rwnie swj wyraz w powstaniu w 1660 r. Krlewskiego Towarzystwa (Royal Society), organizacji naukowej typu nowoytnego towarzystwa naukowego. Ju wczeniej zbierali si erudyci angielscy w Londynie i Oksfordzie na posiedzenia naukowe, tworzc wedug okrelenia Roberta Boyle'a Kolegium Niewidzialnych". W 1660r. na posiedzeniu konstytucyjnym Towarzystwa Krlewskiego wybrano pierwsze wadze i opracowano zrby organizacyjne. Przywilej krlewski z 1662 r. nada ostatecznie tej organizacji, nazywanej pocztkowo od 1643 r. Kolegium Filozoficznym, miano Towarzystwa Krlewskiego. Za swj cel przyjo ono, wedug sformuowania z 1665 r., poznawanie poytecznych odkry, mogcych przyczyni si do postpu filozofii naturalnej i nauk cisych. Faktem niezwykej wagi dla rozwoju kultury umysowej, nauki i fermentu ideologicznego w Anglii w XVII w. by szybki wzrost drukarstwa i ksigarstwa na wyspie. Jeszcze w 1557 r. powstaa Kompania Ksigarzy, korporacja handlowa uznana za jedn z londyskich Livery Companies. W 1586 r. byo w Londynie 25 oficyn drukarskich, do 1640 r. liczba ich wzrosa do 60, Z rozkwitem drukarstwa i czytelnictwa szed w parze rozwj bibliotek. Rozwizanie zakonw w czasie reformacji i fanatyzm niektrych reformatorw spowodowa zniszczenie wielu bezcennych ksig i rkopisw, wiele jednak uratowaa zapobiegliwo prywatnych oraz kocielnych kolekcjonerw i mecenasw. Biblioteki kolegiw oksfordzkich, spldrowane przez pozbawionych skrupuw komisarzy Edwarda VI, zostay reaktywowane dziki Thomasowi Bodleyowi (15451613), twrcy synnej do dzisiaj biblioteki w Oksfordzie, posiadajcej niezwykle cenny i bogaty dzia starych rkopisw i drukw, Oblicze literatury angielskiej okresu rewolucji, republiki i protektoratu ksztatowao si w duej mierze pod wpywem kontrowersji politycznoreligijnych. W zakresie poezji do silnego wyrazu dosza tzw. grupa poetw metafizycznych, czcych barokow ekspresj stylu z gbi uczu osobistych i religijnych (J. Donne, G. Herbert, R. Crashaw, W. Vaughan i in.). Polemiki polityczne i ideologiczne zaznaczyy si zarwno w utworach poetw krgu rojalistycznego (J. Suckling, R. Lovelace, R. Carew, R. Herrick), jak i republikaskich purytanw, wrd ktrych znajdowa si jeden z najwikszych poetw angielskich, Milton. John Milton znalaz si w czasie rewolucji w wirze walk po stronie Parlamentu i czynnie walczy pirem w obronie wolnoci sowa i tolerancji. Po restauracji Stuartw by przez pewien czas przeladowany, a

pozbawiony trybuny politycznej powrci do poezji. Najwiksze jego dzieo, pt. Raj utracony (1667 r.), stanowice jedno z najwikszych osigni angielskiej epiki, mimo dosy sztucznej konstrukcji daje purytask wizj losw czowieka, pen wzniosoci i patosu. Po restauracji Stuartw na czoo poetw angielskich wysun si John Dryden (16311700), pocztkowo zwolennik republiki i Cromwella, pniej torys i rojalista, poeta laweatus dworu Stuartw. Tworzy patetyczne tragedie bohaterskie, oparte na motywach honoru i mioci, oraz komedie obyczajowe, satyry i inne. W prozie szczeglne miejsce zajmuje gony Dziennik Samuela Pepysa (16331703), napisany rozwizanym dopiero w XIX w. szyfrem. Stanowi on nieocenione rdo wiadomoci o yciu, kulturze i obyczajach epoki restauracji Stuartw, a przy tym dzieo nie pozbawione wybitnych walorw literackich. Najwikszym historykiem angielskim XVII w. by hrabia Ciarendon (Edward Hyde), yjcy w latach 16091674, zwolennik Stuartw, towarzysz wygnania Karola II we Francji, gdzie zreszt spdzi te ostatnie swoje lata, oskarony o sympatie profrancuskie. W pierwszych latach po restauracji by kanclerzem. Pozostawi po sobie obszern histori wojny domowej okresu rewolucji, bdc nie tylko wybitnym, chocia bardzo subiektywnym i kontrowersyjnym, dzieem historycznym, ale i zabytkiem literatury. W dziedzinie architektury XVII w. angielski gotyk zacz przechodzi w styl palladiaski (nazwa pochodzi od woskiego architekta i teoretyka sztuki XVI w. Andrea Palladio), wzorowany na renesansie woskim. Styl ten wprowadzi do Anglii Inigo Jones (15631652), angielski architekt nadworny. Najsynniejszym przedstawicielem nowej architektury by Christopher Wren (16321723), rekonstruktor Londynu po wielkim poarze stolicy w 1666 r., budowniczy wielu kociow i gmachw wieckich (m.in. katedra Sw. Pawa w Londynie). W XVII w. stosunkowo niky by rozwj angielskiej rzeby i malarstwa. Chtnie wic sprowadzano na wysp wybitnych artystw europejskich, jak np. Rubensa czy van Dycka, ktry wymalowa portrety wielu czoowych postaci ycia politycznego czasw Karola I. Warto natomiast podkreli, e Anglia bya jednym z pierwszych krajw uprawiajcych na wielk skal kolekcjonerstwo dzie sztuki. W XVII w. powstay galerie Karola I i lorda Arundela, stanowice najcenniejsze zbiory sztuki europejskiej. Wrd kolekcjonerw rkopisw, ksiek i zabytkw etnograficznych do najwybitniejszych naleeli wwczas m.in. Robert Cotton i Robert Harley. Ich zbiory stanowi w istocie najstarsz cz dziau rkopisw zaoonego w poowie XIX w. British Museum w Londynie, W dziedzinie muzyki naley wyrni twrczo tzw. wirginalistw, a wrd nich Williama Byrda (15431623), uwaanego za najwikszego kompozytora angielskiego XVI i pocztkw XVII w., za angielskiego Palestrin. Jego kompozycje na wirgina nale do najstarszych utworw literatury fortepianowej". Komponowa madrygay oraz utwory religijne w stylu a cappella dla kocioa

anglikaskiego i katolickiego. Wybitnym kompozytorem tego okresu by te John Buli (15621628), jeden z czoowych wirginalistw, twrca licznych wariacji, fantazji i tacw o wysokich wymaganiach technicznych, podziwiany jako organista w Anglii i Europie zachodniej. Organist u Sw. Pawa w Londynie by te Thomas Morley (15571603), ucze W. Byrda, czonek kapeli krlewskiej. Nalea do czoowych madrygalistw angielskich, tworzy te kompozycje na wirgina i lutni, pieni taneczne i religijne. Zajmowa si rwnie teori muzyki. Angielskim kompozytorem i lutnist, uwaanym za najwikszego wirtuoza lutniowego swoich czasw, by John Dowland (1562 1626), nadworny lutnista krlw duskich i pierwszych Stuartw. Jego kompozycje wokalne nale do pierwszych pieni solowych z towarzyszeniem instrumentalnym o duych walorach artystycznych. Najwikszym kompozytorem angielskim midzy Byrdem a Purcellem by Orlando Gibbons (15831625), organista kapeli krlewskiej, nadworny wirginalista Jakuba I. W jego kompozycjach zaznaczyo si przejcie od polifonii renesansowej do monodycznych elementw wczesnego baroku. Najwybitniejszym kompozytorem angielskim nie tylko w XVII w., ale w caej dawnej muzyce angielskiej przed XIX w. by Henry Purcell (16591695), organista w Opactwie Westminster, od 1682 r. organista kapeli krlewskiej. W swej twrczoci poczy on elementy przejte z muzyki woskiej i francuskiej z narodowymi tradycjami muzyki angielskiej. Pisa te dla sceny muzyk do sztuk teatralnych (m.in. do przerbek dzie Szekspira), kantaty wieckie i kocielne, hymny i psalmy, tace, pieni, utwory kameralne i in. oraz jedn oper' (Dydona i Eneasz).

IX. OD RESTAURACJI STUARTW DO REWOLUCJI AMERYKASKIEJ (16601774)

RESTAURACJA STUARTW I CZASY KAROLA II (16601685)

W DRUGIEJ poowie XVII w. ludno Anglii i Walii sigaa ok. 5,5 min, Irlandii 2 min, a Szkocji poniej l min osb. Ogem wic mieszkao na Wyspach Brytyjskich blisko 9 min osb, gdy w tym samym czasie ludno Francji liczya 18 min, Hiszpanii 6 min, Polski ok. 6 min, Holandii 2,5

min osb. Liczba mieszkacw Londynu wynosia pod koniec XVII w. ponad 500 ty., a wic podwoia si w cigu XVII w. mimo odpywu wielu przedsibiorczych jednostek do kolonii. Oblicza si, e w cigu XVII w. ok. 300 ty. Anglikw wyjechao do Ameryki, a w Irlandii osiedlio si ich ok. 50 ty. w toku podboju tego kraju przez Cromwella. Z drugiej strony przybyo do Anglii w XVII w, ok. 80 ty. cudzoziemcw, zwaszcza francuskich hugeno-tw, ktrzy zbiegli tutaj przed przeladowaniami. W poowie XVII w. zaczli te powraca ydzi, wygnani z Anglii jeszcze pod koniec XIII w. Do najwikszych po Londynie miast angielskich naleay w drugiej poowie XVII w. liczce po ok. 25 ty. mieszkacw Bristol i Norwich, a dalej Birmingham (ok. 15 ty.), York i Manchester (po ok. 10 ty.), Nottingham (8 ty.), Leeds (7 ty.) i inne. W ostatnich latach protektoratu nastpi powany kryzys gospodarczy w Anglii i wzrosty trudnoci finansowe rzdu. Wyczerpane zostay fundusze uzyskane ze skonfiskowanej ziemi, pojawiy si objawy anarchii. Rwnoczenie zyskiwa zaczy na sile sympatie rojalistyczne, nadzieje na popraw sytuacji po odnowieniu monarchii i powrocie na tron dynastii Stuartw. W parze z trudnociami gospodarczymi zaostrzy si kryzys polityczny, zwaszcza po mierci Olivera Cromwella i objciu po nim wadzy przez Jego nieudolnego syna Ryszarda. W tej sytuacji wadz faktycznie przeja elita oficerska, tworzca parti wojskow. Zwoany na pocztku 1659 r. nowy Parlament uzna Ryszarda Cromwella nowym lordem protektorem, lecz wypowiedzia si przeciwko przewadze oficerw w rzdach. Ulegajc daniom armii Ryszard rozwiza w kwietniu Parlament, a w maju ustpi ze stanowiska protektora i wycofa si z ycia politycznego, nie umiejc poradzi sobie z trudn sytuacj wewntrzn. Najwysza wadza przesza nominalnie w rce reaktywowanego kadubowego Parlamentu Dugiego, znajdujcego si pod naciskiem armii. W samej armii dawno ju zanika solidarno i wiadomo rewolucyjnej walki, kady z generaw prowadzi rozgrywki na wasn rk i w tej sytuacji kompromis z rojalistami wyda si najlepszym rozwizaniem. Stojcy na czele armii angielskiej w Szkocji gen. Monk zaj Londyn pod koniec 1659 r. i zwoa nowy Parlament, w ktrym przewag uzyskali rojalici. Nowy Parlament powoa na tron angielski znajdujcego si na wygnaniu Karola II Stuarta (16601685). Restauracja Stuartw nie przywrcia dawnych stosunkw feudalnych,

Karol II. Miniatura S. Coopera chocia Korona i koci odzyskay cz swych skonfiskowanych w poprzednim okresie dbr. Nie powrciy do dawnych wacicieli majtki ziemskie, ktre w czasie rewolucji zmieniy wacicieli w drodze prywatnej sprzeday. Odzyskujc czciowo sw ziemi, dawni waciciele feudalni wracali do majtkw zagospodarowanych ju na zasadach kapitalistycznych i podobnie jak i ci, ktrzy nabyli dobra w czasie rewolucji, nie pragnli we wasnym interesie restytucji zniesionych przez rewolucj wizw feudalnych. Dlatego te jedn z pierwszych ustaw, jakie uchwali Parlament, ktry wezwa Karola II do powrotu na tron angielski, bya ustawa z koca 1660 r. znoszca powinnoci rycerskie oraz inne opaty i ciary spoczywajce na lennach i przeksztacajca je w dobra wolne od tego rodzaju feudalnych ciarw. Wraz z powrotem Stuartw nastpi okres terroru i reakcji politycznej. Na stracenie skazano nie tylko krlobjcw", ale nawet zwoki Olivera Cromwella zbeszczeszczono i powieszono. Wraz z monarchi zosta przywrcony koci anglikaski i rozpoczto przeladowania pastorw prezbiteriaskich. Zwoany w maju 1661 r. nowy Parlament (tzw. Cavalier Parliament), o wyranej przewadze rojalistw, wyda wiele statutw przeciwko nonkonformistom i pozbawi osoby nie nalece do kocioa anglikaskiego nie tylko wolnoci kultu religijnego, ale rwnie wanych praw politycznych. Akt o korporacjach z 1661 r. da zoenia przysigi wedug formuy anglikaskiej przez osoby obejmujce wszelkie stanowiska. Akt o jednoci wiary z 1662 r. domaga si od wszystkich kapanw uznania kocioa anglikaskiego. Akt o konwentyklacji z 1664 r. zabrania wszelkiego publicznego odprawiania kultu poza organizacj kocioa anglikaskiego. Akt o 5 milach z 1665 r. zabrania kapanom nonkonformistycznym, ktrzy nie zoyli przysigi lojalnoci, zblia si na

odlego 5 mil do miast i do ich poprzedniej parafii. Cao wymienionych aktw nazwano Kodeksem Ciarendona, od nazwiska kanclerza Karola II. Hrabia Ciarendon by pierwszym szefem rzdu za restauracji. Mao popularny, przekupny i chciwy bogactw, przyczyni si do sprzeday Francji w 1662 r. zdobytej przez Cromwella wanej strategicznie Dunkierki, co wywoao ogromne oburzenie w Anglii. Ciarendona czyniono te odpowiedzialnym za niepowodzenia Anglii w wojnie z Holandi z lat 16651667. Zbiega si ona ze straszliwym poarem Londynu w 1666 r., ktry strawi znaczn cz stolicy Anglii. Po restauracji Stuartw Anglia utrzymywaa w zasadzie gwne zaoenia polityki kolonialnej protektoratu, czego dowodem by Akt nawigacyjny z 1660 r., stanowicy dalszy bodziec do rozwoju angielskiej polityki kolonialnej. Wprowadza on zasad, e produkty z Afryki, Azji i Ameryki mogy by importowane do Anglii tylko na statkach angielskich, irlandzkich lub nalecych do kolonii angielskich. Zaogi tych statkw mieli stanowi przynajmniej w 75% Anglicy. Obcy kupcy zostali tym samym cakowicie wykluczeni z angielskiego handlu kolonialnego, a porty angielskie, zwaszcza Londyn, staway si wiatowymi magazynami dla takich podstawowych towarw kolonialnych, jak np. cukier, tyto, surowy jedwab, indygo, imbir czy barwniki. O ile w 1640 r. towary kolonialne importowane do Anglii, a nastpnie sprzedawane dalej, stanowiy okoo 5% wartoci caego handlu angielskiego, o tyle pod koniec XVII w. wynosiy ju 25%. Zmieniaa si wic wyranie struktura angielskiego handlu, opartego dawniej niemal wycznie na wenie i suknie. Innym skutkiem Aktu nawigacyjnego z 1660 r. by rozwj tonau floty angielskiej, ktry w latach 16601688 uleg podwojeniu. Holendrzy przestali ju odgrywa wiksz rol w angielskim handlu, w ktrym dawniej posiadali tak duy udzia. Kolonie stanowiy wygodny rynek dla angielskich wyrobw, a rwnoczenie tanie rdo zaopatrzenia w surowce. Ich import do Anglii oywia przemys krajowy, dajc impuls do powstawania wielu nowych jego dziaw. Handel kolonialny przyczynia si wic w powanym stopniu do przygotowania przewrotu przemysowego. Naley jeszcze doda, e od czasu rewolucji buruazyj" nej nastpia w Anglii stopniowa likwidacja przemysowych i handlowych monopoli i zaczy upada kompanie handlowe. Anglia wchodzia w okres wolnego handlu. W polityce zagranicznej Karol II i Ciarendon byli rzecznikami przyjaznych stosunkw z Francj Ludwika XIV. Przejawem tej tendencji bya tak niekorzystna dla Anglii sprzeda Dunkierki, a nastpnie udzia Anglii w wojnie z Holandi, w ktrej uczestniczy rwnie Ludwik XIV. Rozpoczta przez Angli w 1665 r. tzw. druga wojna holenderska (pierwsza miaa miejsce w latach 16521654) cieszya si popularnoci wrd angielskiej buruazji, oznaczaa bowiem dalszy krok na drodze uzyskiwania przez Angli przewagi nad jej handlowym rywalem. Na skutek nieudolnoci dowdcw, korupcji i nieprzygotowania Anglicy ponieli w walkach morskich

bardzo powane straty, a latem 1667 r. flota holenderska pojawia si nawet u ujcia Tamizy. Znacznie korzystniejszy dla Anglii przebieg miay walki z Holendrami w koloniach. Dziki maestwu Karola II z portugalsk ksiniczk Katarzyn Braganza udao si Anglii uzyska w Indiach Wschodnich Bombaj, ktry sta si gwnym centrum ekspansji angielskiej w Indiach. W Ameryce natomiast w 1664 r. flota angielska zagarna sporo kolonii holenderskich, m.in. Nowy Amsterdam, przemianowany jak ju wspominalimy przez Anglikw na Nowy Jork. Pnocne kolonie angielskie w Ameryce zostay dziki przyczeniu kolonii holenderskich zwizane bezporednio z poudniowymi. Holendrzy natomiast utrzymali sporne tereny w Indiach Zachodnich, a ponadto zmusili rzd angielski na mocy traktatu pokojowego do pewnego ograniczenia zastosowania Aktu nawigacyjnego z 1651 r. do eglugi holenderskiej. Po upadku niepopularnego Ciarendona, ktremu przypisywano odpowiedzialno za niepowodzenia w wojnie z Holandi, powany wpyw na rzdy w Anglii wywieraa grupa 5 ministrw, nazywanych od pierwszych liter ich nazwisk cabal" (Clifford, Ariington, Buckingham, Ashiey i Lauderdale). Cabal" prowadzi podwjn polityk: bdc zwolennikiem absolutyzmu i katolicyzmu (do pewnego stopnia), wyraa na zewntrz sympatie konstytucyjne i protestanckie. Niezdecydowany i dwoisty charakter miaa te polityka zagraniczna Anglii pod rzdami cabalu" w latach 16671673. Po zawarciu pokoju z Holandi w 1667 r. rzd angielski zawiza trjprzymierze krajw protestanckich z Holandi i Szwecj w 1668 r. Na dworze prowadzone jednak byy ju od 1669 r. tajne rozmowy w sprawie zblienia do Francji i przywrcenia w Anglii katolicyzmu (Karol II posiada wyrane sympatie prokatolickie). Poniewa Parlament skpo przyznawa Karolowi II subsydia na utrzymanie kosztownego i wystawnego ycia dworskiego, bez wikszych skrupuw przyjmowa on wysokie poparcie finansowe od rzdu francuskiego. W 1670 r. zosta podpisany w Dover midzy Karolem II a Ludwikiem XIV tajny ukad, na ktrego mocy krl angielski przyrzek oficjalnie wprowadzi w Anglii katolicyzm, Ludwik za obieca wysa na pomoc w razie trudnoci korpus wojsk francuskich. Karol II zobowiza si te przystpi po stronie Francji do wojny z Holandi i pomaga Ludwikowi XIV w jego zabiegach o sukcesj hiszpask. W latach 16721674 podj Karol II tzw. trzeci wojn z Holandi, amic zobowizania wobec trj przymierza (Anglia, Holandia, Szwecja) i zaskakujc w niczym nie zorientowany Parlament. Wojna ta wywoaa niezadowolenie buruazji angielskiej, byo bowiem rzecz jasn, e nie malejca potga handlowa Niderlandw, lecz rosnca ekspansja Francji stanowia ju teraz gwn konkurencj dla Anglii. Powane niezadowolenie wywoaa te w Anglii deklaracja o tolerancji religijnej z 1672 r., zwalniajca katolikw i nonkonformistw od represji Kodeksu Ciarendona. Widziano w tym krok zmierzajcy do przywrcenia katolicyzmu i niebezpieczestwo z uwagi na polityk Rzymu, Francji i Hiszpanii. Na tym rnorodnym tle coraz bardziej zacza zarysowywa si w Anglii i w samym

Parlamencie opozycja, posiadajca coraz bardziej zorganizowany charakter. Ju w 1673 r. Parlament podda surowej krytyce deklaracj o tolerancji. W dyskusji nad t spraw wystpi wyranie podzia posw parlamentarnych na dwa obozy: na parti dworsk (court party) i parti krajow (country party). Partia pierwsza skadaa si z zaufanych krlewskich i arystokratw, wybranych przez tzw. zgnie miasteczka, a wic osady, ktre dawno ju podupady jako orodki miejskie, lecz nadal zachoway swoje mandaty, faworyzujce miejscowych wielkich wacicieli. Partia krajowa skadaa si gwnie z przedstawicieli wikszych miast oraz gentry. Pod naciskiem opozycji Karol II anulowa deklaracj o tolerancji religijnej i musia uzna uchwalony przez Parlament Akt o przysidze (Test Act), zgodnie z ktrym stanowiska pastwowe mogli zajmowa jedynie czonkowie kocioa anglikaskiego. Na jesieni 1673 r. Parlament podda ostrej krytyce polityk zagraniczn rzdu, wypowiadajc si za pokojem z Holandi i przeciwko sojuszowi z Francj. I tutaj Karol II zosta zmuszony do ustpstw. Mimo protestw Ludwika XIV zawara Anglia w 1674 r. odrbny pokj z Holandi i nastpi upadek rzdw cabalu". Czoowym ministrem zosta obecnie Thomas Osborne (hr. Danby), zwolennik przywilejw kocioa anglikaskiego, uchodzcy za rzecznika orientacji antyfrancuskiej i antykatolickiej. Na jego wniosek w 1674 r. uregulowano spraw maestwa starszej crki nastpcy ironu, Jakuba Stuarta, brata krlewskiego (Karol II nie posiada legalnego potomstwa), ze stadhouderem Holandii, Wilhelmem Oraskim (lub odby si w 1677. r.). W osobie protestanckiego ksicia pojawi si w perspektywie przyszy kandydat do tronu angielskiego, lecz na jego drodze do korony znajdowa si niepopularny prokatolicki Jakub. Wok dyskusji na temat sukcesji tronu doszo w Parlamencie angielskim m. in. do wyksztacenia si obu partii politycznych: wigw i torysw (nastpio to pod koniec 1679 r.). Ju w 1675 r. zaznaczyy si wyrane rozbienoci midzy dwiema ksztatujcymi si partiami angielskimi. Przyszli torysi stali na stanowisku boskiego pochodzenia wadzy krlewskiej, ich przeciwnicy uwaali umow za rdo wadzy pastwowej. Orodkiem przyszych wigw sta si od 1675 r. londyski Klub Zielonej Wstgi, ktry mobilizowa opini publiczn w duchu opozycyjnym, zarwno jeli chodzi o sprawy wewntrznej, jak i zagranicznej dziaalnoci dworu. Szczegln okazj do nasilenia propagandy antyrzdowej staa si sprawa spisku katolickiego Titusa Oatesa, duchownego anglikaskiego, awanturnika i czowieka o niepewnej przeszoci, ktry w czasie pobytu we Francji nawiza stosunki z jezuitami i w 1678 r. zoy doniesienie o rzekomo przygotowywanym spisku papistowskim (katolickim) w Anglii. Rewelacje Oatesa wywoay panik i stay si pretekstem do podjcia przeladowa katolikw. Przy okazji wyszo na jaw, e minister Karola II, Danby, gra rol porednika midzy Angli i Francj w przekazywaniu przez Ludwika XIV pienidzy Karolowi II. Gdy Parlament zada postawienia ministra pod sd, krl rozwiza na pocztku 1679 r. Parlament i zarzdzi nowe wybory. Pod naciskiem opinii Karol

II by zmuszony zgodzi si na banicj swego niepopularnego brata Jakuba, dymisj i aresztowanie hr. Danby i na reform Tajnej Rady, ktra zostaa poszerzona do 30 osb z udziaem rnych grup politycznych. Ustpstwa krla nie zaspokoiy nowego Parlamentu. Izba Gmin najpierw zgosia wniosek ustawy (tzw. bill), odsuwajcej brata krlewskiego Jakuba od prawa dziedziczenia tronu i powrotu do kraju, a nastpnie uchwalia w maju 1679 r. wan ustaw Habeas Corpus Act (nazwa pochodzi od pierwszych sw dokumentu). Na jej podstawie nikt nie mg by aresztowany bez pisemnego nakazu sdu, aresztowany mia prawo da, aby w cigu 24 godzin zapoznano go z postawionymi mu zarzutami, nie wolno byo trzyma aresztowanego w wizieniu przed rozpraw sdow duej ni 3 do 20 dni, w zalenoci od odlegoci, w jakiej znajdowao si wizienie od miejsca sdu. W momencie gdy zdawao si, e opozycja wemie gr nad absolutyzmem krlewskim, Karol II rozwiza Parlament i pod koniec 1679 r. zwoa nowy, ktry jednak przynis ponownie przewag opozycji. Zarzucia ona krla uczonymi petycjami, std zwolennikw opozycji nazwano wczenie petycjonerami (Petitioners), ich przeciwnikw za ludmi oburzajcymi si (Abhorrers). Coraz czciej zaczy si od koca 1679 r. przyjmowa nazwy: wigowie i torysi. Karol II chcc zdusi opozycj rozwizywa kolejne Parlamenty, aresztujc przywdcw wigw. Przez ostatnie lata krl rzdzi jako monarcha absolutny. Radykalniejsi przywdcy opozycji wyemigrowali na kontynent, przewanie do Holandii i tam czekali na dalszy rozwj wypadkw. W takich okolicznociach zmar w 1685 r. Karol II, a krlem Anglii zosta powszechnie niepopularny brat zmarego Jakub II. JAKUB II I PRZEWRT 1688 ROKU (16851688) Rozbicie opozycji wigowskiej przez Karola II umoliwio stosunkowo atwe objcie tronu przez jego brata Jakuba II (16851688). Od 1679 r. mia on poparcie torysw, cakowit ulego okazaa mu administracja centralna i lokalna, obsadzona za czasw Karola II ludmi posusznymi dworowi. Rwnie i koci anglikaski zapewni mu poparcie. Pocztki rzdw nowego krla zdaway si zapowiada er monarchii konstytucyjnej. Rycho jednak okazao si, e Jakub II zamierza kontynuowa polityk brata, zarwno w sprawach wewntrznych, jak i zagranicznych. Uchyli Habeas Corpus Act, zacz zwalnia masowo katolikw z wizie, a w kociele krlewskim jawnie i uroczycie odprawiono naboestwa katolickie. Nowy Parlament zoony w ogromnej wikszoci z torysw zatwierdzi wielkie sumy na osobiste wydatki krla oraz znaczne subsydia na utrzymanie armii w zwizku z powstaniami, jakie wybuchy w Szkocji i w poudniowo-zachodniej czci Anglii. Pierwsz prb powstania wywoali wigowie w Szkocji w 1685 r. pod wodz

hrabiego Archibalda Argylla, ktry wykorzystujc wrogo szkockich prezbiterianw do angielskiej administracji liczy na ruch oglnoszkocki. Brak jednoci dziaania wrd Szkotw oraz zdolnoci organizacyjnych Argylla sprawiy, e wojska angielskie stosunkowo atwo rozbiy powstacw. Klsk zakoczyo si rwnie powstanie pod wodz syna Karola II ksicia Monmoutha, kandydata wigw na tron angielski na miejsce Jakuba II. Ruch ten obj poudniowo-zachodni Angli, lecz nie znalaz szerszego poparcia wrd miejscowej szlachty i zosta stumiony w bitwie na rwninie Sedgemoor w 1685 r. Ksi Monmouth, podobnie jak i hrabia Argyll, zosta stracony. Po nieudanych powstaniach opozycja wigw coraz bardziej zacza wiza nadzieje z Wilhelmem Oraskim, gorliwym protestantem i zrcznym dyplomat. Nadzieje te wystpoway wyraniej w kalkulacjach wigw, w miar jak po tumieniu ich powsta wzmoga si w Anglii reakcja katolicka i absolutyzm. Pod koniec 1685 r. Jakub II rozwiza Parlament sprzeciwiajcy si jego projektom utworzenia staej armii i nie zwoywa go wicej do koca swych krtkich rzdw. Najwaniejsze stanowiska w pastwie obsadzi katolikami, cakowicie jawnie przyjmowa nuncjusza papieskiego, wzmg te nacisk na Oksford i Cambridge w kierunku zapewnienia szerszego tam dostpu dla katolikw. W 1687 r. wyda Deklaracj o tolerancji religijnej (Declaration of Indulgence), analogiczn do deklaracji Karola II z 1672 r., w myl ktrej uchylone zostao dziaanie ustaw karnych w stosunku do nonkonformistw, dyssenterw i katolikw na wypadek zajcia przez nich stanowisk pastwowych. Deklaracja zapewniaa im te wolno kultu, tak e wiele sekt po raz pierwszy od czasw restauracji mogo odprawia swoje obrzdy religijne. Wikszo dyssenterw pozostaa jednak nadal w opozycji, podobnie jak i coraz wiksze niezadowolenie okazywa koci anglikaski. Gdy w 1688 r. Jakub II ogosi swoj drug Deklaracj o tolerancji i rozkaza odczyta j publicznie we wszystkich kocioach Anglii, biskupi anglikascy odmwili posuszestwa. Zoona krlowi przez arcybiskupa Canterbury petycja biskupw anglikaskich zredagowana bya w duchu wigowskim. Na rozkaz Jakuba II biskupi zostali aresztowani, jednake sd przysigych uniewinni ich, mimo nacisku wywieranego przez dwr. W 1688 r. urodzi si Jakubowi II i jego onie, katolickiej ksiniczce woskiej Marii Modeskiej, syn, co w znacznym stopniu przyspieszyo przewrt spodziewano si bowiem dotd, e tron przejdzie na Mari, crk Jakuba II 7 z pierwszego maestwa, ksiniczk protestanck i on Wilhelma III Oraskiego, stadhoudera Holandii. W tych warunkach wigowie i torysi poczyli swoie wysiki i zdecydowali si zwrci z wezwaniem do Wilhelma Oraskiego, by podj interwencj zbrojn przeciwko Jakubowi II i obj wraz z Mari tron angielski. Pod koniec czerwca 1688 r. zosta w tej sprawie wysany do Wilhelma list podpisany przez szeciu lordw i jednego biskupa (4 wigw i 3 torysw); a niebawem zapewnienie wiernoci zoyli mu te wysi oficerowie armii i marynarki. Sprawa abdykacji Jakuba II i objcia tronu angielskiego przez Wilhelma

Oraskiego posiadaa rwnie szerszy aspekt, zwizany z wczesnym ukadem si na kontynencie. Szerokie plany ekspansywne protektora Jakuba II, Ludwika XIV francuskiego, zagraay naruszeniem rwnowagi si w Europie, tote przeciwko niemu zawizaa si Liga, do ktrej wchodzi cesarz i ksita Niemiec, Holandia, Hiszpania, Sabaudia, Szwecja, a nawet sam papie. Zamiary Wilhelma Oraskiego dokonania interwencji zbrojnej w Anglii i uzyskania korony angielskiej (na podstawie prawa sukcesyjnego ony) spotkay si z przychylnym przyjciem wrd czonkw Ligi, mimo e naleay do niej rwnie i pastwa katolickie. W osobie Jakuba II widziano bowiem przede wszystkim sojusznika i narzdzie Ludwika XIV, tote nawet papie nie protestowa przeciwko planom Wilhelma Oraskiego. Wojna Ludwika XIV z cesarzem niemieckim i Lig odcigna uwag Francji od spraw angielskich i nic nie stano na przeszkodzie Wilhelmowi Oraskiemu, gdy w listopadzie 1688 r. wypyn w kierunku wybrzey angielskich. Jeszcze 10 padziernika ogosi deklaracj, w ktrej przedstawi swj zamiar zjawienia si w Anglii w celu zabezpieczenia religii protestanckiej, wolnoci, wasnoci i wolnego Parlamentu. Na pocztku listopada 1688 r, wyldowa w Anglii na czele 15-tysicznej armii. Jakub II bez walki uciek z Londynu i opuci Angli (schroni si we Francji), a nadzwyczajna konwencja Parlamentu orzeka, e Jakub II zrzek si tronu, i 13 lutego 1689 r. wybraa na krla i krlow Anglii Wilhelma III Oraskiego i jego on Mari (65 gosami przeciwko 45). W takich to okolicznociach nastpi w latach 16881689 przewrt, nazwany w historiografii angielskiej ,,rewolucj wspania" (Glorious Revolution). Dokona si on w wyniku politycznego kompromisu midzy wigami, po ktrych stronie stao rwnie anglikaskie duchowiestwo, a torysami, zwizanymi czciowo z opozycj przeciwko Jakubowi II. Znaczenie przewrotu 1688 r. polega przede wszystkim na ostatecznym obaleniu w Anglii absolutyzmu i ustanowieniu monarchii konstytucyjnej, ograniczonej przez Parlament. Oznaczao to rwnoczenie wzrost pozycji politycznej buruazji i szlachty oraz reprezentowanych przez nie tendencji kapitalistycznych. W dziedzinie polityki zagranicznej przekrelenie sojuszu z Francj umoliwio Anglii podjcie politycznej i handlowej rywalizacji z najwaniejszym obecnie konkurentem angielskim, monarchi Ludwika XIV, i zagarnicie nowych kolonii w Azji i Ameryce. Z tych wic wzgldw przewrt 1688 r., bdcy swego rodzaju rewolucj odgrn", posiada przeomowe znaczenie w dziejach Anglii.

CZASY WILHELMA III I ANNY (16891714)

Oddajc tron w rce Wilhelma III Oraskiego (16891702) Parlament podj wane kroki w kierunku umocnienia swojej pozycji i istotnego ograniczenia

wadzy krlewskiej. W tym celu uchwali w lutym 1689 r. Deklaracj o prawach (Declaration of Rights), ktr w padzierniku przemieniono w synny Bili o prawach (Bili of Rights), stanowicy obok Wielkiej Karty Swobody. 1215 r. i Petycji o prawo z 1628 r. czy Habeas Corpus Act z 1679 r. jeden z podstawowych etapw w rozwoju angielskiego ustroju. Bill o prawach by zbiorem najwaniejszych gwarancji konstytucyjnych, dyskutowanych i wysuwanych ju wczeniej przez niektre Parlamenty, ale dopiero obecnie zebranych w pewn cao i wprowadzonych jako obowizujce elementy i zasady do angielskiego ycia politycznego. Nowa ustawa znosia krlewskie prawo zawieszania mocy ustaw lub wykonywania ich bez zgody Parlamentu. Bez zgody Izb nie wolno byo krlowi nakada i ciga podatkw, przeprowadza zacigu wojska w czasie pokoju. Wprowadzona zostaa wolno debat parlamentarnych i zgaszania petycji do Parlamentu. Bill o prawach utrwala panowanie religii protestanckiej, tylko protestantom zezwolono na noszenie broni itp. W uzupenieniu wydano w czerwcu 1689 r. Akt tolerancyjny (Toleration Act) poprawiajcy nieco sytuacj niektrych grup dyssenterw, lecz w sumie nie regulujcy w duchu bardziej liberalnym swobd religijnych w Anglii. Dostp do suby pastwowej i do zarzdw miejskich uzaleniony by od zoenia przysigi na wszystkie punkty anglikaskiego wyznania wiary. W 1689 r. Parlament ogosi jeszcze jeden akt, majcy na celu ograniczenie wadzy krlewskiej. Tzw. Akt o buncie (Mutiny Act) zezwala krlowi na powoywanie armii tylko na okres jednego roku. Akt trzyletni (Triennial Act) z 1694 r. ogranicza czas trwania Parlamentu maksymalnie do 3 lat, Akt o nastpstwie tronu (Act of Settlement) za z 1701 r. ustala, e wobec bezdzietnoci Wilhelma Oraskiego i Marii tron angielski obejmie Anna, modsza crka Jakuba II, po czym, w wypadku Jej bezdzietnej mierci, mia on przej na dynasti Hanowersk, boczn lini Stuartw, wywodzc si od crki Jakuba I Elbiety i jej ma elektora Palatynatu. Act of Settlement rozwija ponadto i uzupenia postanowienia Bill of Rights. Postanawia, e w przyszoci na tronie Anglii mog zasiada tylko czonkowie kocioa anglikaskiego, e krlowi nie wolno bez zgody Parlamentu opuszcza Anglii i wciga kraju do wojny w interesie jego kontynentalnych posiadoci itp. Wsppraca Wilhelma III z Parlamentem w dziele stabilizacji stosunkw wewntrznych oparta bya na stronnictwie wigw, walczcych o wzrost znaczenia Parlamentu. Nowemu krlowi zaleao te na kompromisie z popierajcymi Stuartw torysami w celu bardziej harmonijnego uoenia stosunkw wewntrznych. Inn lini polityczn obraa nastpczyni Wilhelma III, krlowa Anna (17021714), crka Jakuba II, ostatni przedstawiciel Stuartw na tronie angielskim. Popieraa ona zrazu torysw, ktrzy w osobach ksicia Marlborougha i hrabiego Godolphina stanowili jej najbliszych doradcw. Obaj byli zreszt umiarkowanymi torysami (John Churchill, pniejszy ks. Marlborough, by jednym z dowdcw Wilhelma III) i jako dowdcy wojskowi stali si pniej stronnikami popierajcych wojn wigw. Torysowska przewaga

w Parlamencie, trwajca od 1701 r., ustpia w 1705 r. wikszoci wigowskiej i Anna nie bez oporu musiaa si zgodzi na wigowski skad jej gabinetu. Niepopularno polityki wojennej wigw sprawia, e pod koniec rzdw Anny torysi ponownie uzyskali wpywy polityczne w kraju, a ich przywdca lord Bolinbroke odgrywa szczeglnie du rol w yciu politycznym Anglii tego okresu. Jednym ze skutkw przewrotu 1688 r. byo zdobycie przewagi politycznej przez arystokracj ziemsk, wspomagan przez redni szlacht i buruazj handlow. A do pierwszej reformy wyborczej w Anglii w 1832 r. trwa bd niepodzielne rzdy tych klas spoecznych, wywierajcych poprzez Parlament i rzdy gabinetowe decydujcy wpyw. Wprawdzie oficjalnie pocztek rzdw gabinetowych przypad na 1715 r. i wiza si z objciem tronu przez dynasti Hanowersk, warto podkreli, e ju w czasach Stuartw funkcjonowaa przy krlu nieliczna rada przyboczna, od pokoju, w ktrym toczyy si obrady, nazywana gabinetem. Wyoni si on z ona Tajnej Rady ju za Jakuba I, a za Karola II przybra w postaci cabalu" dosy trwa ju form, chocia traktowany by jeszcze jako sprzeczny z zasadami angielskiego ycia politycznego, ktre funkcj ciaa doradczego krla od dawna zastrzegy dla Tajnej Rady. Od czasu Karola II skad gabinetu byt wynikiem ukadu si w Izbie Gmin, dziki czemu uzyskiwa on pozycj organu reprezentujcego interesy buruazji i szlachty. Wilhelm III stara si o to, by w jego gabinecie zasiadali przedstawiciele obu partii, w pniejszym okresie swych rzdw opiera si jednak raczej na wigach. Rwnie krlowa Anna w znacznym stopniu opieraa si na gabinecie, ktry w tym czasie wystpowa ju w stosunku do monarchy Jako zesp o jednolitych i uzgodnionych pogldach. W polityce gospodarczej Wilhelm III popiera interesy wacicieli ziemskich i buruazji. Wprowadzi premie za wywz zboa z Anglii, co miao przyczyni si do rozwoju rolnictwa. Wprowadzenie podatku gruntowego w 1689 r. miao podnie dochody skarbu. W celu powikszenia kredytw pastwowych zaoono w Londynie w 1694 r. Bank Anglii, ktry mia prawo wypuszcza banknoty, dyskontowa weksle oraz przeprowadza inne transakcje finansowe. Bank Anglii udzieli pastwu wysokiej poyczki ponad l min funtw na 8%. Niezwykle rozwinity system poyczek pastwowych mia powane znaczenie dla dalszego rozwoju kapitalizmu w Anglii. Poyczki pastwowe zrodziy gr na giedzie i spekulacj przy kupnie i sprzeday papierw wartociowych, stworzyy klas finansistw i rentierw. Wilhelm III hojnie obdzieli ziemi pastwow swoich angielskich stronnikw i obcych generaw, przy ktrych pomocy uzyska koron angielsk. W interesie wacicieli ziemskich znis niemal ca wywozowe na zboe. Wprowadzenie premii wywozowej na zboe stao si punktem wyjcia protekcjonizmu agrarnego, uznanego przez fizjokratw francuskich za przykad godny naladowania. Czasy Wilhelma III i Anny stanowi dalszy etap ekspansji Anglii i rosncej jej

aktywnoci gospodarczej oraz politycznej zarwno w pobliskiej Szkocji i Irlandii, jak i w Europie, a take na oceanach i w koloniach. By to okres, w ktrym po unii realnej ze Szkocj powstaa w 1707 r. przyjta oficjalnie do tytulatury pastwowej nazwa Wielkiej Brytanii. W stosunkach Anglii z Irlandi doszy wwczas do starych antagonizmw, pyncych z procesu ujarzmiania Irlandii przez Anglikw, jeszcze momenty aktualnej polityki. Jakub II szuka z pomoc Ludwika XIV oparcia w walce Irlandczykw z panowaniem angielskim, co skonio Wilhelma III do podjcia wyprawy na Irlandi. Naley przypomnie, e w wyniku polityki Cromwella okoo 70% ziemi irlandzkiej znalazo si w rkach protestanckich, mimo i katolicy stanowili ogromn wikszo wrd ludnoci Irlandii. Karol II przywrci niewielk cz skonfiskowanej ziemi i przyzna ludnoci katolickiej znaczny zakres tolerancji. Podobn polityk stosowa Jakub II i znalaz u Irlandczykw poparcie po przewrocie 1688 r. W tych warunkach doszo w 1689 r. w Irlandii do rewolty przeciwko dominacji angielskiej. Parlament w Dublinie zarzdzi oddanie skonfiskowanych uprzednio majtkw irlandzkich katolickim wacicielom i podj kroki w kierunku poprawienia sytuacji kocioa katolickiego. Wyprawa Wilhelma III do Irlandii w 1690 r. i jego zwycistwa przywrciy niekorzystny dla Irlandczykw status quo. Katolicy zostali odsunici od publicznych urzdw i stanowisk, zakazano maestw protestantw z katolikami, nauczycielom katolickim zabroniono wykonywania zawodu. Przewrt 1688 r., ktry przynis Anglii tak wiele korzystnych zmian, dla Irlandii oznacza polityczn tyrani angielsk i ekonomiczn ruin. Inaczej uoyy si stosunki ze Szkocj, gdzie wikszo ludnoci nie dzielia prokatolickich sympatii Stuartw. Po przewrocie 1688 r. zaznaczya si tam rnica opinii. Jedno stronnictwo szkockie ofiarowao koron Szkocji Wilhelmowi III i Marii, drugie za pod wodz Johna Claverhouse, wicehrabiego Dundee, podnioso bro w obronie wygnanego Jakuba II. Klska rebeliantw uatwia Wilhelmowi III uzyskanie wpyww w Szkocji i cakowit przewag prezbiterianizmu. Ostatecznie, po przejciowych trudnociach i zatargach, doszo w 1707 r. do przyjcia opracowanego wsplnie przez obie strony Aktu o unii (Act of Union), zapewniajcego Anglii polityczne, Szkocji za gospodarcze korzyci. Szkocja rezygnowaa ze swego odrbnego Parlamentu i miaa by odtd reprezentowana w Parlamencie angielskim przez swoich 16 parw i 45 posw. Zachowaa natomiast polityczne, prawne, kocielne i kulturalne odrbnoci i instytucje, a ponadto uzyskiwaa wany przywilej wolnego handlu z Angli. Akt o unii z 1707 r. zakoczy ostatecznie drugi proces politycznej integracji Anglii i Szkocji, pooy w zasadzie kres starym waniom i walkom granicznym, chocia nie zyska sobie powszechnego entuzjazmu wrd patriotycznej ludnoci szkockiej. Miejsce Parlamentu angielskiego zaj odtd Parlament Wielkiej Brytanii, bdcy nieproporcjonaln jednak reprezentacj caej wyspy, faworyzujcy wyranie Angli w tym zwizku. Czasy Wilhelma III i Anny byy okresem znacznej aktywnoci polityki

angielskiej w Europie. Skierowana bya ona przede wszystkim przeciwko gwnemu rywalowi Anglii w dziedzinie polityki handlowej i kolonialnej Francji. Rozgrywaa si zarwno w Europie, jak i w Indiach Zachodnich i Ameryce Pnocnej. Wilhelm III jeszcze jako stadhouder Holandii wzi jak bya ju o tym mowa czynny udzia w walce Ligi z rosnc w Europie przewag Ludwika XIV, a i po przewrocie 1688 r. odgrywa rol w koalicji antyfrancuskiej. Przebieg wojny by na og pomylny dla Francji, a pokj w Ryswick z 1697 r. przywrci sytuacj sprzed wojny, z tym e Ludwik XIV musia uzna legalno przewrotu w Anglii w 1688 r. i nawiza stosunki dyplomatyczne z Wilhelmem III. Anglia wzia rwnie udzia w wojnie o sukcesj hiszpask (17011713), starajc si nie dopuci do naruszenia przez Francj rwnowagi si w Europie. Wojna toczya si rwnoczenie we Woszech, w Hiszpanii, w Niemczech i w Niderlandach, a do gwnych wodzw nalea obok ksicia Sabaudzkiego rwnie ksi Marlborough (John Churchill), pogromca rebelii irlandzkiej w 1685 r. Marlborough odnis kilka wanych zwycistw nad Francuzami pod Blenheim, Cudenarde czy Ramillies i wraz z ksiciem Sabaudzkim doprowadzi do wyparcia Francuzw z Woch. W 1710 r. doszli do wadzy torysi i nastpi zwrot w polityce zagranicznej Anglii, dcej teraz do porozumienia z Francj, tym bardziej e zwycistwo cara Piotra I nad krlem szwedzkim Karolem XII pod Potaw w 1709 r. grozio naruszeniem rwnowagi si w Europie pnocnowschodniej. W 1711 r. zostao zawarte porozumienie midzy Angli, Holandi i cesarzem w sprawie gwarancji dla Szwecji przeciwko Rosji, a w 1712 r. zawara Anglia pokj z Francj-Wojn o sukcesj hiszpask zakoczy w 1713 r. pokj w Utrechcie. Najwicej korzyci uzyskali wwczas Habsburgowie austriaccy, ale i dla Anglii wynik wojny by nader korzystny jako wany krok naprzd w rozwoju Brytyjskiego Imperium. Anglia dostaa Minork i Gibraltar, zajty ju przez ni w 1704 r., oraz wane terytoria w Ameryce Pnocnej, zdobyte czciowo na Francuzach w czasie wojny sukcesyjnej hiszpaskiej (ziemie u ujcia rzeki Sw. Wawrzyca, Nowa Szkocja, obszary graniczce z Kanad francusk), a wreszcie specjalne uprawnienia w handlu z Hiszpani i koloniami hiszpaskimi w Ameryce. Okres schykowy XVII i pocztku XVIII w. zaznaczy si rwnie wanymi osigniciami w dziedzinie kultury angielskiej, tak e utaro si nawet okrelenie epoki krlowej Anny". Zwaszcza w dziedzinie pimiennictwa epoka ta zapisaa si rozkwitem literatury politycznej i bujnym rozwojem czasopism. Wrd najwikszych nazwisk tego okresu naley wymieni Daniela Defoe (1659 1731), autora nie tylko Robinsona Crusoe i pioniera powieci przygodowej, ale rwnie autora wielu parnfletw i dziennikarza. Z epok krlowej Anny zwizany by piszcy rwnie i pniej Jonathan Swift (1667 1745), autor synnych Podry Guliwera, ostrej satyry na stosunki polityczne i spoeczne wczesnej Anglii, a ponadto licznych parnfletw, m.in. w obronie Irlandii przed angielsk polityk kolonizacyjn (Swift by pochodzenia irlandzkiego). W epoce

krlowej Anny debiutowa te Aleksander Pope (16881744), poeta pseudoklasyczny, zwolennik racjonalizmu, posta ogromnie wpywowa w angielskiej literaturze pierwszej poowy XVIII w. Rozwj prasy angielskiej wie si cile z nazwiskami Richarda Steele'a (16721729) i Josepha Addisona (16721719). Obaj uprawiali rne rodzaje twrczoci literackiej .jednak gwna ich zasuga polega na zaoeniu przez nich dwch wanych czasopism o znacznym zasigu oddziaywania. Steele wydawa poczwszy od 1709 r. trzy razy w tygodniu periodyk pt, The Tatler", ktry po dwch latach przesta wychodzi, odradzajc si niejako, ale ju z bardziej ambitnymi zaoeniami, jako The Spectator" w 1711 r. Bya to gwnie zasuga przyjaciela Steele'a, pisarza od niego wybitniejszego, Josepha Addisona, ktry doprowadzi do wydania 555 numerw tego pisma (przestao ono wychodzi pod koniec 1712 r.). The Spectator" odegra wan rol nie tylko w ksztatowaniu angielskich opinii i gustw, ale wywar te szerszy wpyw, m.in. na polskiego Monitora" w epoce Owiecenia. WEWNTRZNE STOSUNKI W ANGLII POD RZDAMI WIGW (17141760) Po mierci ograniczonej i kaprynej krlowej Anny rzdy obja w 1714 r. zgodnie z Aktem o nastpstwie tronu z 1701 r. dynastia Hanowerska w osobie 54-letniego ju Jerzego I (17141727). Jerzy I, podobnie jak i jego syn i nastpca Jerzy II (17271760) uwaali si przede wszystkim za elektorw hanowerskich, czuli si Niemcami i traktowali koron angielsk gwnie jako rodek do uzyskania poparcia dyplomatycznego i materialnego dla prowadzenia spraw zwizanych z ich niemieckim ksistwem. Poniewa Jerzy I nie zna nawet jzyka angielskiego i z trudem porozumiewa si ze swymi ministrami po acinie, nie mg uczestniczy

Robert Walpole

w posiedzeniach Tajnej Rady, ktrej funkcje i tak ju znacznie wzrosy za jego poprzednikw. Okolicznoci te przyczyniy si do powstania powanego precedensu konstytucyjnego: Tajna Rada zbieraa si odtd bez krla i posiadaa swego przewodniczcego, stanowicego pierwowzr urzdu premiera. Tajna Rada, ktra za Tudorw i Stuartw bya organem doradczym przy krlu, przeksztacia si na pocztku XVIII w. w niezaleny od krla gabinet ministrw, skupiajcy w swym rku najwysz wadz w zarzdzie pastwa. Bdc niezaleny od krla, gabinet ministrw pozosta cakowicie uzaleniony od Parlamentu. Praktykowany ju dawniej sporadycznie zwyczaj powoywania przez krla ministrw z partii posiadajcej wikszo w Parlamencie przemieni si na pocztku XVIII w. w zasad konstytucyjn. W rozwoju systemu rzdw gabinetowych w Anglii szczeglnie wane znaczenie mia okres, w ktrym na czele gabinetu przez dugie lata (17211742) sta przywdca wigw Robert Walpole (16761745). Za jego kadencji Parlament poprzez gabinet uzyska cakowit przewag nad krlem. Wyksztaci si wwczas ostatecznie urzd premiera jako przywdcy partii majcej wikszo w Parlamencie i przewodniczcego rzdu. Od czasw Roberta Walpole'a datuje si jeszcze jeden wany precedens konstytucyjny: w 1742 r. poda si on do dymisji wraz z caym gabinetem, gdy Izba Gmin przestaa popiera jego polityk. Od czasu Walpole'a tylko premier posiada bezporedni dostp do krla, stanowic niejako porednika pomidzy monarch a rzdem. Od niego te datuje si zasada jednoci opinii w obrbie gabinetu. Wytworzyo si w ten sposb poczucie solidarnej odpowiedzialnoci czonkw gabinetu i powstaa solidarnie odpowiedzialna rada ministrw, element nowoytnych rzdw konstytucyjnych. Od wstpienia na tron Jerzego I a do objcia korony przez Jerzego III w 1760 r. trway w Anglii rzdy wigw, umiejtnie wykorzystujcych na swoj korzy niepopularno Stuartw i ich zwolennikw. Nieudane powstanie zwolennikw Jakuba, syna Jakuba II, tzw.jakobitw, w Szkocji w 1715 r. Umocnio przewag wigw, ktrzy cakowicie usunli stopniowo torysw od udziau w administracji. Wydany przez nich Akt siedmioletni (Septennial Act) w 1716r. przedua kadencj Parlamentu z 3 do 7 lat, uatwiajc wigom umocnienie wpyww politycznych. Pod koniec XVII w. partia wigw skupiaa raczej klasy awansujce pod wzgldem znaczenia spoecznego i zasobnoci, buruazj i szlacht. Przywdcami wigw byli w tym czasie przede wszystkim przedstawiciele bogatego ziemiastwa, ktre wzbogacio si i zdobyo znaczenie w cigu XVII w. Wigowie byli zwolennikami ograniczonej wadzy krla, przewagi Parlamentu, polityki antyfrancuskiej, rozwoju handlu, tolerancji religijnej i rozwoju protestantyzmu. W tym samym czasie torysi byli zwolennikami silnej wadzy krlewskiej i kocioa anglikaskiego, ostrego kursu w stosunku do katolikw i nonkonformistw. Nadzieje na powrt Stuartw czyli z polityk profrancusk. Reprezentowali konserwatywne tendencje zarwno w sensie spoecznym, jak i religijnym.

W XVIII w. rnice pomidzy obu partiami znacznie si zatary i ju w czasie przewrotu 1688 r. torysi wspdziaali z wigami przy obaleniu Jakuba II. Mimo malejcych stopniowo rnic programowych obie partie rozwijay si, przybierajc w cigu XVIII w. form staych organizacji. Rozwiny si one w obu Izbach Parlamentu, gdzie wprowadzono ju zasad dyscypliny partyjnej w gosowaniu, rozbudoway swoj dziaalno na terenie coraz wikszej liczby miast i hrabstw. Obie partie wyraay interesy klas rzdzcych, a jeli mimo niewielkich nieraz rnic programowych utrzymyway si jako odrbne ugrupowania polityczne, stale ze sob rywalizujce i toczce ostr walk, to wytumaczenie tego faktu znajdujemy w konkurencji i rywalizacji wewntrz tych klas. Powstanie gabinetu oraz zorganizowanie stronnictw politycznych umoliwio funkcjonowanie rzdw parlamentarnych, polegajcych na tym, e krl musia mianowa premierem przywdc (leader) tej partii, ktra posiadaa przewag w Izbie Gmin. Odpowiedzialno polityczna ministrw przed Izb nisz (m.in. prawo interpelacji i wyraania votum nieufnoci) umoliwia Izbie Gmin cig kontrol nad rzdem, ktry sta si w istocie rzecznikiem wikszoci Parlamentu. W cigu XVIII w. utrwalia si te w Anglii zasada nieodpowiedzialnoci krla, polegajca na tym, e aden akt z podpisem monarchy nie mia mocy prawnej, jeli nie zosta opatrzony podpisem odpowiedniego ministra (tzw. kontrasygnata). W cigu XVIII w, znacznemu rozszerzeniu ulego pojcie Korony, ktra przestaa by utosamiana Jedynie z osob panujcego, lecz oznaczaa krla i rzd. Do wzrostu znaczenia gabinetu przyczynia si rwnie rezygnacja monarchw angielskich z prawa weta, ktre po raz ostatni w dziejach kraju zastosowaa krlowa Anna w 1707 r. Parlament angielski XVIII w. by reprezentacj najzamoniejszych tylko klas spoecznych, wacicieli ziemskich i bogatego mieszczastwa. W poowie tego stulecia na ogln liczb okoo 6 min ludnoci zaledwie 150 ty. posiadao prawa wyborcze. Prawie poowa posw do Parlamentu bya wybierana przez tzw. zgnie miasteczka", mae i sabo zaludnione osady, ktre wysuway z reguy na posw wielkich posiadaczy, od ktrych ekonomicznie zaleay. Rwnoczenie nowe, szybko powstajce, od poowy XVIII w. rozwinite miasta przemysowe (Leeds, Manchester, Birmingham i in.) pozbawione byy cakowite bd miay nieproporcjonalnie mao mandatw poselskich w stosunku do niektrych hrabstw. Do powiedzie, e 900-tysiczny Londyn wybiera pod koniec XVIII w. tylko 4 postw, gdy sabo zaludnione hrabstwo Kornwalii (ok. 165 ty. ludnoci) wysyao a 44 posw. Mandaty poselskie mona byo zreszt kupowa wanie przede wszystkim w tych zgniych miasteczkach", co prowadzio do korupcji i przekupstwa. Duga siedmioletnia kadencja Parlamentu przyczynia si ponadto do uniezalenienia si partii politycznych od wyborcw. Cay system polityczny reprezentujcy jedynie interesy klas posiadajcych, sta na stray oligarchicznych rzdw arystokracji i buruazji. Struktura spoeczna Parlamentu angielskiego w XVIII w. bya wykadnikiem stosunkw politycznych panujcych na wyspie w tym okresie, poprzedzajcym

bezporednio przewrt przemysowy w Anglii. Jedn z waniejszych przesanek przewrotu (zagadnienie to zostanie omwione w nastpnym rozdziale) bya rewolucja agrarna. Mimo dosy radykalnych postulatw levelle-rw i diggerw angielska rewolucja buruazyjna nie rozwizaa kwestii agrarnej. Akty z 1646 i 1656 r. oraz z 1660 r. zwalniay wielkich posiadaczy od wszelkich feudalnych obowizkw w stosunku do pastwa, przeksztacajc feudalne posiadoci ziemskie w cakowicie buruazyjna wasno. Przewrt z 1688 r. sprzyja masowemu przechodzeniu ziemi koronnej w rce arystokracji ziemiaskiej nalecej do partii wigw oraz w posiadanie bogatych londyskich kupcw i bankierw. W tych warunkach rozwija si proces wywaszczania chopw i okoo poowy XVIII w. cakowicie zaniko w Anglii chopstwo jako klasa. Jego miejsce zajli farmerzy i robotnicy rolni. Wynikiem rewolucji agrarnej by rozwj kapitalistycznego farmerstwa. W XVIII w. landlordowie nie zajmowali si na og osobicie prowadzeniem gospodarstwa, lecz oddawali ziemi w dugoterminow dzieraw wielkim farmerom-dzierawcom. Farmy takie staway si przedsibiorstwami kapitalistycznymi, opartymi na pracy znacznej liczby najemnych robotnikw rolnych, udoskonalonych narzdziach oraz rozwinitych metodach uprawy ziemi i hodowli byda. Innym wanym skutkiem rewolucji agrarnej byo zaopatrzenie rosncego przemysu w si robocz, zwolnion na skutek wywaszczania chopstwa. Wywaszczeni z ziemi chopi szli do miast, tworzc rezerwow armi pracy, spord ktrej rekrutoway si kadry staych robotnikw manufakturowych i fabrycznych. Rwnie i na terenie miast zaznaczya si tendencja do ostrego rozwarstwienia spoecznego, pogarszania si sytuacji rzemielnikw i robotnikw podporzdkowanych zamonemu kupiectwu. Wielcy kupcy niewiele rnili si ju w tym czasie pod wzgldem zwyczajw od arystokracji ziemiaskiej. Posiadali rwnie wielkie majtki ziemskie, ktre podnosiy ich presti spoeczny i umoliwiay ich dzieciom zawieranie zwizkw maeskich z potomkami arystokracji. Kontrolowali Bank Angielski i dziaalno spek handlowych, wywierali wpywy polityczne, majc cise powizania finansowe z rzdem. Ustpowao im znacznie bogactwem redniozamone kupiectwo, nastawione z reguy purytasko i popierajce wigw, zwalczajce monopole wielkich kompanii ograniczajcych wolno handlu. Rzemielnicy stanowili swego rodzaju pomost pomidzy bogat a ubog ludnoci Anglii tego okresu. Pracowali 14 godzin na dob za skromne wynagrodzenie, ktre tylko w poczeniu z zarobkami ich on i dzieci dawao wystarczajce utrzymanie. Fluktuacje cen i kryzys wystpujcy w rnych dziaach produkcji, rozkad cechw, wzrost oligarchii kupieckiej wszystko to pogarszao sytuacj rzemielnikw na progu omwionej niej rewolucji przemysowej. Na samym spodzie hierarchii spoecznej w miastach angielskich tego okresu znajdowaa si masa ludnoci utrzymujcej si tylko z pracy najemnej, pozbawiona staych dochodw i praw politycznych, niedoywiona i

pokrzywdzona, yjca w fatalnych warunkach sanitarnych i padajca najatwiej ofiar czstych wwczas epidemii. W pierwszej poowie XVIII w., zanim rewolucja przemysowa uczynia z Anglii najpotniejszy kraj przemysowy na wiecie, handel stanowi nadal sowne rdo bogactwa kraju. Swym zasigiem obejmowa on znaczn cz wymiany wiatowej i w coraz wikszym stopniu przynosi zysk nie tylko dziki wywozowi wasnych wyrobw za granic, ale porednictwu w handlu wiatowym, zwaszcza kolonialnym. Maksyma, e handel daje bogactwo bogactwo daje potg i wadz, stawaa si powszechn dewiz angielskiej polityki epoki wczesnego kapitalizmu. Do rozwoju handlu zagranicznego Anglii w pierwszej poowie XVIII w. przyczyniaa si polityka Roberta Walpole'a, ktry zreformowa system celny faworyzujc eksport wyrobw przemysowych, dba o rozbudow floty i stwarza korzystne warunki rozwoju gospodarczego kraju zgodnie z panujcymi wwczas zasadami doktryny merkantylistycznej. POLITYKA ZAGRANICZNA ANGLII , ZA JERZEGO I I JERZEGO II (17141760) W okresie panowania Jerzego I i na pocztku rzdw Jerzego II wigowie prowadzili pomyln dla Anglii polityk zagraniczn, angaujc si w sposb raczej umiarkowany w konflikty europejskie. W ostatnim dwudziestoleciu Jerzego II Anglia prowadzia bardziej aktywn polityk zagraniczn, zarwno w Europie, jak i w innych czciach wiata. Za rzdw Jerzego I i na pocztku panowania Jerzego II dwaj zwaszcza ministrowie byli dusz polityki zagranicznej Anglii: James Stanhope (1675 1721) i Robert Walpole. Lord Stanhope stara si za pomoc caego systemu sojuszy i porozumie utrzyma pokj w Europie i zapewni stabilizacj dynastii Hanowerskiej. W 1716 r. zawara Anglia z Austri traktat westminsterski, a nastpnie podobny ukad z Francj, zamieniony na czwrprzymierze po przystpieniu do niego w 1718 r. Holandii. Celem tego porozumienia byo niedopuszczenie do naruszenia pokoju przez Hiszpani. Akcja statkw brytyjskich doprowadzia do zniszczenia floty hiszpaskiej na Morzu rdziemnym, a pokj w Madrycie z 1721 r. gwarantowa dawne polityczne i gospodarcze ukady. Silna pozycja wigw zostaa przejciowo osabiona w 1720 r. przez krach giedowy spowodowany spekulacyjn dziaalnoci Kompanii Mrz Poudniowych (South Sea Company). Zaoona w 1711 r. i wyposaona w przywilej zakadania fortec i utrzymywania wojska, prowadzia pomyln wymian z Ameryk Poudniow, zwaszcza od czasu pokoju w Utrechcie z 1713 r., ktry dawa Anglii monopol na handel niewolnikami z hiszpaskimi Indiami Zachodnimi oraz prawo wysyania statkw handlowych do Hiszpaskich kolonu w Ameryce Poudniowej. W 1720 r. Parlament przyzna Kompanii Mrz Poudniowych monopol na handel z Ameryk Poudniow w zamian za jej propozycj pokrycia dugu pastwowego. Spekulacje akcjami doprowadziy do

krachu na giedzie, duych strat wielu akcjonariuszy, wykrycia naduy i przekupstwa wysokich urzdnikw pastwowych. W konsekwencji gabinet wigowski musia ulec reorganizacji i na jego czele stan w 1721 r. Robert Walpole, ktremu wigowie zawdziczali stabilizacj swych rzdw gabinetowych, a Anglia korzystn polityk zagraniczn. Myl przewodni polityki Walpolea byo utrzymanie w Europie rwnowagi si i pokoju przez sojusz z Francj i zapobieganie ekspansji

William Pitt Starszy Hiszpanii. Stopniowo jednak polityka Roberta Walpole'a stawaa si coraz mniej popularna, w miar jak bardziej zdecydowanej akcji wymagay konflikty z Hiszpani. Ostatecznie pod naciskiem opozycji torysw, a nawet czci wigw, Walpole by zmuszony wypowiedzie w 1739 r. wojn Hiszpanii, ktra w 1740 r. przemienia si w wojn o sukcesj austriack. W czasie wyborw parlamentarnych uzyska Walpole tak ma wikszo, e w 1742 r. poda si do dymisji. Nowym kierownikiem angielskiej polityki zagranicznej zosta Henryk Pelham (16951754) Jeden ze wsppracownikw i zwolennikw Roberta Walpole'a. Rozpoczta przez Angli w 1739 r. wojna z Hiszpani wynikaa przede wszystkim z angielskiej polityki kolonialnej i zostaa wywoana m.in. deniami angielskich kupcw do utrzymania w swoim rku handlu niewolnikami murzyskimi w Indiach Zachodnich oraz zdobycia monopolu na zachodnioindyjskim rynku. Najbardziej zacite walki o kolonie rozgrywaa Anglia w czasie wielkich europejskich wojen z poowy XVIII w., wojny o sukcesj austriack (17401748), w ktrej Anglia wystpia przeciw Francji i Prusom w sojuszu z Austri, oraz wojny siedmioletniej (17561763), prowadzonej przez Wielk Brytani przeciwko Francji i Austrii w sojuszu z Prusami. Pokj koczcy w

1748 r. pierwsz z tych wojen da Anglii korzyci w handlu z Indiami Zachodnimi i przedua jej przywilej na handel niewolnikami. Faktycznie jednak w obu tych wojnach gwnym przeciwnikiem Wielkiej Brytanii bya Francja i do walki z ni gromadzi Pelham fundusze i siy morskie. Gwnym organizatorem i dusz wojen z Francj by drugi po Robercie Walpole wybitny przywdca wigw, William Pitt Starszy (17081778), pniejszy lord Chatham, ktry w latach pidziesitych i szedziesitych XVIII w. kilkakrotnie wchodzi w skad rnych gabinetw. W wyniku wspomnianych wojen udao si Anglii w znacznym stopniu podway wpywy Francji w Europie, przede wszystkim za znacznie poszerzy

'Robert Clive. Obraz N. Dance'a w tym czasie posiadoci kolonialne zarwno w Ameryce Pnocnej, jak i w Azji. Polityce Williama Pitta Starszego zawdzicza Wielka Brytania w duym stopniu sukcesy w Ameryce Pnocnej, uwieczone zdobyciem Kanady. Na pocztku drugiej poowy XVII w. Francuzi rozpoczli na wiksz skal kolonizacj prowincji Quebec, rozszerzajc nastpnie sw wadz na dalsze tereny. W 1713 r. utracili jednak na rzecz Anglii obszary nad Zatok Hudsona, Now Szkocj i Now Fundlandi. W latach 17591760 udao si wojskom brytyjskim, mimo zacitej obrony francuskiej, zaj Now Francj, tj. Kanad waciw (Quebec i Ontario), przyznan Wielkiej Brytanii ostatecznie pokojem paryskim w 1763 r. W pokoju tym odzyskaa Wielka Brytania utracon przejciowo Minork, musiaa jednak zwrci Hiszpanii zajt wczeniej w czasie wojny siedmioletniej Hawan na Kubie oraz Manil na Filipinach. Uzyskaa natomiast Senegal, wiele wysp w Indiach Zachodnich oraz dalsze korzyci w

Indiach Wschodnich. Datujca si od koca XVI w. ekspansja angielska w Indiach Wschodnich, rozwijana za porednictwem Kompanii Wschodnioindyjskiej, doprowadzia w cigu XVII w. do znacznego poszerzenia tam wpyww angielskich i zaoenia licznych fortw i faktorii (m.in. Madras, Bombaj, Kalkuta), ktre stopniowo przeksztaciy si w wielkie miasta. Zwycistwo Wielkiej Brytanii nad Francj w rywalizacji kolonialnej obu mocarstw w okresie wojny siedmioletniej doprowadzio do wyparcia wpyww francuskich w Indiach na rzecz angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Szczegln rol w budowaniu wadztwa brytyjskiego w Indiach odegrali zwaszcza dwaj gubernatorzy Kompanii Wschodnioindyjskiej: Robert Clive i Warren Hastings. Robert Clive (17251774) rozpocz w 1765 r. legalizowanie wadzy kompanii w zagarnitym w 1757 r. Bengalu i Biharze, uzyska od wadcy w Delhi prawo cigania podatkw, pozostawiajc Jednak administracj i wadz polityczn w rkach krajowcw. W 1772 r. gubernatorem Bengalu zosta Warren Hastings (17321818). Zreorganizowa on system podatkowy, na zarzdcw wikszych okrgw wyznaczy ju Anglikw, ustanowi sdy cywilne i karne. Siedzib wadz brytyjskich w Indiach staa si Kalkuta i w 1773 r. Hastingsa mianowano generalnym gubernatorem. W 1784 r. Indie zostay bezporednio podporzdkowane rzdowi brytyjskiemu. Angielska ekspansja w Indiach, prowadzona przez Kompani Wschodnioindyjsk, odznaczaa si bezwzgldnoci i nieprzebieraniem w rodkach. Do przeprowadzenia aneksji wykorzystywali Anglicy rozbicie polityczne Indii, wprowadzili system przymierza z ksitami indyjskimi, ktrzy podporzdkowali si politycznie Anglikom, przekazujc im niekiedy cz ziem w zamian za pomoc wojskow. Warto doda, e Anglicy uywali do walki w Indiach w duym stopniu miejscowych oddziaw zoonych z krajowcw (tzw. sipaje). Dokonawszy podboju prowincji bengalskiej Kompania Wschodnioindyjska zagrabia skarbiec, cigna olbrzymi kontrybucj z bengalskich feudaw i naoya wielki podatek na ludno. Rozwina system przymusowej pracy chopw, uprawiaa na szerok skal handel opium. Clive i Hastings rnymi naduyciami dorobili si ogromnych majtkw, byli pniej pocigani w Anglii do odpowiedzialnoci sdowej za naduycia, zostali jednak ostatecznie uniewinnieni, doszli do wysokich tytuw i godnoci, a Hastingsa zaliczono w poczet najbardziej zasuonych Anglikw i pochowano w Opactwie Westminster w Londynie. W 1761 r. po ustpieniu Pitta Starszego do wadzy doszli torysi tu na progu rzdw Jerzego III (17601820), ktry obj tron po swym dziadku Jerzym II. W latach 17611770 a siedmiokrotnie zmieniali si premierzy gabinetw torysowskich, od 1770 do 1782 r. na czele rzdu stan lord North, na ktrego kadencj przypady wane wydarzenia w angielskiej polityce zagranicznej, zwizane z rewolucj amerykask i walk kolonii angielskich w Ameryce Pnocnej o niepodlego.

KULTURA ANGLII W EPOCE OWIECENIA Wiek XVIII to w dziejach kultury europejskiej'okres Owiecenia, scharakteryzowany przez Kanta jako ,,wyjcie rodzaju ludzkiego ze stanu niezawinionej niesamodzielnoci". Okrelenie to stwierdzao zasadnicz tendencj epoki, zmierzajc do poznania wiata samodzielnym wysikiem rozumu i organizowania ycia wedug przesanek racjonalnych. Szybki postp nauk przyrodniczych zainicjowany przez rewolucj naukow XVII w-, dokonan w duym stopniu przy udziale badaczy angielskich, doprowadzi do uoglnie filozoficznych, majcych na celu okrelenie powszechnie panujcego porzdku rzeczy", ktry mia obejmowa nie tylko przyrod, martw i oywion, ale take czowieka i jego ycie spoeczne. Analiza owego porzdku naturalnego staa si dla filozofw Owiecenia punktem wyjcia przyrodniczego i materialistycznego spojrzenia na wiat i czowieka. Filozofia i nauka angielska odegraa szczeglnie wan rol w rozwoju myli owieceniowej, ksztatujc najwczeniej,teoretyczne przesanki tego kierunku jeszcze przy kocu XVII w. (zwaszcza J. Locke); Zapowiedzi Owiecenia wystpiy w Anglii nawet dawniej, w filozofii F. Bacona i T. Hobbesa, ale pogldy obu tych mylicieli na razie si nie przyjy i nie zostay rozpowszechnione przed wystpieniem Locke'a. Angielscy filozofowie XVIII w. najpeniej sformuowali wwczas podstawy empiryzmu (J. Locke, A. Shaftesbury, G. Berkeley, D. Hume) i materializmu (J. Toland, D. Hartley, J. Priestley i in.), wywierajc przemony wpyw na rozwj myli europejskiej. W pracy pt. Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego (1690 r.) prbowa Locke okreli rda i granice rozumu ludzkiego. Rozwijajc zasady empiryzmu uwaa, e nasze pojcia i wyobraenia powstaj wycznie na drodze dowiadczenia i s rezultatem oddziaywania rzeczywistoci na narzdy zmysowe. W pogldach na religi by Locke deist i zwolennikiem zgodnej z rozumem religii naturalnej" (odrzuca wiar w objawienie). W etyce przygotowa przestanki utylitaryzmu, w pogldach spoecznych sta na stanowisku teorii umowy spoecznej i prawa natury, przy czym w przeciwiestwie do Hobbesa wyraa przekonanie, e pierwotnym stanem czowieka bya naturalna wolno i rwno. Podstaw prawa natury bya dla Locke'a wolno osobista i poszanowanie wasnoci prywatnej. Szukajc miernika wartoci doszed do wniosku, e jej rdem jest praca. Locke kreli obraz liberalnego pastwa konstytucyjnego, opartego na zasadach tolerancji i systemie ustaw gwarantujcych podstawowe prawa ochrony ycia, wolnoci osobistej i wasnoci. Pogldy Locke''a silnie oddziaay na ksztatowanie si myli filozoficznej, spoecznej i politycznej XVIII w. Zapocztkoway rozwj filozofii Owiecenia, przyczyniy si do umocnienia teorii o empirycznym pochodzeniu wiedzy oraz rozpowszechnienia idei tolerancji, liberalizmu i konstytucjonalizmu. Do idei Johna Locke'a nawizali w Anglii m.in. Berkeley i Hume. George Berkeley (16851753), z pochodzenia Irlandczyk, duchowny kocioa angli-

kaskiego, by twrc subiektywnego idealizmu, wrogiem ateizmu i materializmu, prekursorem klasycznej ekonomii angielskiej. Idealizm filozoficzny by nastpnie kontynuowany przez Davida Hume^ (17111776). W teorii poznania nawizywa on do empiryzmu Locke'a i Berkeleya, twierdzc, e jedynym rdem poznania s wraenia. Na ich podstawie powstaj w umyle ludzkim idee, midzy ktrymi panuje zwizek asocjacyjny. Wychodzc z empirycznych i sensualistycznych zaoe, przeprowadzi pierwsz w dziejach myli krytyk pojcia zwizku przyczynowego. Sceptycyzm doprowadzi Hume'a do agnostycyzmu, ktry polega na twierdzeniu, e dostpne s nam jedynie nasze przeycia psychiczne. Subiektywne traktowanie dowiadczenia doprowadzio go w konsekwencji do fenomenalizmu. Dc do okrelenia granic pewnoci poznania przygotowa grunt dla pozytywizmu. W pracach z zakresu ekonomii wystpowa przeciwko merkantylizmowi, by zwolennikiem wolnego handlu. W pogldach na spoeczestwo przeciwstawia si teorii ,,umowy spoecznej", wychodzc z zaoenia, e spoeczestwo powstao ze zwizkw rodowych, poczucia sympatii oraz zrozumienia wsplnych interesw. Idealistycznego stanowiska broni w etyce Anthony Shaftesbury (1671 1713), zwolennik teorii, e intencje moralne s waniejsze ni nastpstwa naszych czynw. Natomiast B. Mandeville (16701733) przeprowadzi ostr krytyk moralnoci idealistycznej i filozofii Shaftesbury'ego. Spotka si za to z atakiem ze strony F. Hutchesona (16941746), kontynuatora idealistycznego nurtu w etyce. Wiza on, podobnie jak i Shaftesbury, etyk z estetyk, uwaajc poczucie estetyczne za wrodzone, tak samo jak i poczucie etyczne. Wrd materialistw angielskich XVIII w. najwaniejsze miejsce zajmuje Joseph Priestley (17331804), wszechstronny uczony, czonek Towarzystwa Krlewskiego w Londynie, filozof, chemik i pisarz, gorcy obroca rewolucji francuskiej i autor traktatu, w ktrym przyznawa narodowi prawo do powstania i obalenia tyranw. Odkryciem tlenu w 1774 r. zapocztkowa rozwj nowoczesnej chemii. Dowodzi, e materia jest aktywn substancj, by zwolennikiem determinizmu. Wybitnym chemikiem angielskim by rwnie Henry Cavendish (1731 1810) i Joseph Black (17281799), z ktrych pierwszy stwierdzi, e woda jest zwizkiem chemicznym, a drugi odkry dwutlenek wgla, Rozwj astronomii i fizyki odbywa si w XVIII w. pod wpywem odkry Newtona i jego mechaniki. W astronomii szczeglnie wane miejsce zaj James Bradley (16921762), czonek Towarzystwa Krlewskiego i dyrektor obserwatorium w Greenwich. Dokona on jednego z najdoniolejszych odkry w astronomii gwiazd staych, ich tzw. aberracji. Odkry te wahania osi ziemskiej. William Herschel (17381822) by tym astronomem brytyjskim, ktremu przypada sawa dwukrotnego rozszerzenia obszaru bada astronomicznych. Odkry planet Uran, stworzy podstawy astronomii gwiazdowej, poda model budowy galaktyki itd. Rozwj fizyki i chemii umoliwi Jamesowi Wattowi (17361819) skons-

truowanie maszyny parowej, zainstalowanej w jednej z kopal w Kornwalii, co stanowio jedn z technicznych przesanek rewolucji przemysowej (por. nastpny rozdzia). Przechodzc do nauk humanistycznych naley zauway, e szybki rozwj i osignicia materialne buruazji angielskiej stay si rdem teoretycznej refleksji Adama Smitha (17231790), ojca ekonomii politycznej", twrcy klasycznej brytyjskiej liberalnej szkoy ekonomii politycznej. Pogldy Smitha, wyraone w ksice Badania nad natur i przyczynami bogactw narodw (1776 r.), miay ogromne znaczenie dla rozwoju myli ekonomicznej. Nie tylko uporzdkowa on i usystematyzowa zagadnienia, ktre gboko nurtoway zarwno jego poprzednikw, jak i wspczesnych, ale ponadto postawi wiele problemw w sposb oryginalny i nowy. Gdy merkantylici uwaali za rdo bogactwa wymian, Smith dostrzeg cisy zwizek midzy wymian i produkcj. Jako jeden z pierwszych stara si on sformuowa obiektywne prawa rzdzce caoksztatem zjawisk gospodarczych, podkrela, e praca, a nie przyroda jest w produkcji rdem wartoci i miar wartoci. W angielskiej historiografii XVIII w. wystpiy silne tendencje racjonalistyczne i dydaktyczne, W Anglii podjto w tym stuleciu kilka powanych wydawnictw rde historycznych, wrd ktrych najwaniejsza jest dwudziestoto-mowa edycja dokumentw pt. Foedera, opracowana przez T. Rymera i R. Sandersona. Jednym z najbardziej poczytnych historykw angielskich tego stulecia by wielki filozof David Hume, autor omiotomowej Historii Anglii od inwazji Juliusza Cezara do rewolucji z 1688 r. (wyd. w 1754 r.). Mimo licznych bdw i sabej znajomoci rde praca ta posiadaa znaczenie jako pierwsza zakrelona na szerok skal historia Anglii, majca rwnie wysok rang jako dzieo literackie. Podobny walor literacki miay dziea historyka szkockiego Williama Robertsona (17211793), zwaszcza jego historia Szkocji w XVI w., napisana z du erudycj i znajomoci rde. Najwikszym historykiem angielskim XVIII w. by Edward Gibbon (l 737 1794), autor Zmierzchu i upadku Cesarstwa Rzymskiego (wyd. w 1776 1788), dziea obejmujcego dzieje cesarstwa od mierci Marka Aureliusza w 190 r. do upadku Konstantynopola w 1453 r. Gibbon opiera si na licznych rdach historycznych i nie ogranicza si do spraw politycznomilitarnych, lecz da szerok i oryginaln syntez dziejw cesarstwa, ujt w aspekcie spoecznym, ekonomicznym i kulturalnym. Wysokie walory stylu i formy oraz sposb relacjonowania faktw zjednay mu ogromne uznanie czytelnikw i specjalistw, chocia pogld, e rozwijajcy si chrystianizm by jedn z przyczyn upadku Rzymu, wywoa ostre protesty. Dzieo Gibbona ma w historiografii angielskiej opini klasycznego, jednej z najwspanialszych pod wzgldem artystycznym ksiek historycznych o imponujcej konstrukcji i piknej narracji. W literaturze angielskiej po czasach krlowej Anny, bardzo pomylnych dla

otaczanych mecenatem pisarzy, nasta okres trudniejszy dla ludzi pira, ktrzy prowadzc ycie cyganerii dawali si wyzyskiwa przez wydawcw. Rozwino si w tym okresie znacznie czytelnictwo, a najwiksz poczytno miaa przede wszystkim powie, dla ktrej XVIII w. by w Anglii er bujnego rozkwitu. Wybitnym przedstawicielem tego gatunku literackiego by Samuel Richardson (16891761), jeden z naj wietniej szych twrcw powieci psychologicznej, autor takich powieci, jak Pamela, Clarissa i innych. Angielskimi koryfeuszami powieci byli Fielding i Smollett. Henry Fielding (17071754) rozpocz dziaalno pisarsk od dramatu, tworzc satyryczne komedie, parodystyczne burleski i farsy o silnie podkrelonym charakterze obyczajowym i politycznym. Pniej, po wprowadzeniu przez Roberta Walpole'a cenzury teatralnej w 1737 r., Fielding powici si twrczoci prozatorskiej, ktra zapewnia mu pozycj jednego z najwybitniejszych twrcw realistycznej powieci nowoytnej. Historia ycia Tama Jonesa wyrnia si dosadnym realizmem obyczajowym, ywioowym komizmem i wietn konstrukcj. Due wartoci satyryczno-spoeczne maj rwnie i inne powieci Fieldinga, m.in. Amelia czy te Dzieje wielkiego Jonathana Wilda. Podobny gatunek powieci awanturniczej uprawia Tobias Smollett (1721 1771), rwnie autor powieci marynistycznych {Roderick Rondom, Peregrine Piekle i in.). Natomiast Laurence Sterne (17131768) dokona w powieci interesujcych eksperymentw formalnych, rozsadzajcych tradycyjn struktur narracji. Utwory jego odznaczaj si subteln psychologi i ywioowym humorem, zapewniajc ich autorowi rol jednego z gwnych twrcw europejskiego sentymentalizmu (ycie i myli 3W Pana Tristrama Skandy i in.). Wprowadzajc subiektywizm i liryzm do powieci angielskiej oddziaa Sterne i na poezj romantyczn. Wszechstronnym twrc, w tym rwnie i autorem jednej synnej powieci, by O. Goidsmith (17281774), Irlandczyk z pochodzenia. Jego Wikary z Wakefieid jest mieszanin humoru oraz sentymentalizmu i naley do klasycznych utworw literatury angielskiej. Postaci szczeglnie wpywow w angielskim yciu literackim okresu 0wiecenia by dr Samuel Johnson (17091784), ktrego imieniem oznaczaj nawet historycy literatury angielskiej okres 17421780. Johnson nie nalea wprawdzie do najwybitniejszych twrcw epoki, ale nadawa ton yciu umysowemu dziki swej wielkiej uczonoci i osobistemu urokowi. Duo wiksz saw od jego oryginalnych prb literackich przynis mu wydany w 1755 r. sownik jzyka angielskiego, normatywny sownik znacze, wymowy i pisowni, ktry wywar ogromny wpyw i mia powane znaczenie. W zakresie krytyki poczesne miejsce ma monumentalne wydanie dzie Szekspira, opatrzone przez Johnsona wstpem, oraz biografie 52 poetw angielskich z XVIIXVIII w. Do utrwalenia sawy Johnsona przyczynia si w niemaym stopniu jego biografia, napisana przez jego przyjaciela i sekretarza Jamesa Boswella w 1791 r. pt. ywot doktora Samuela Johnsona, jedna z najwspanialszych biografii w jzyku angielskim.

Dramat angielski drugiej potowy XVIII w. rozwija si w obrbie sprzecznych nurtw sentymentalnego dramatu mieszczaskiego (R. Steele, G. Lilio), tragedii klasycystycznej (J. Addison, S. Johnson) oraz klasycznej komedii satyrycznoobyczajowej (zwaszcza byskotliwe sztuki Richarda Sheridana, np. Szkoa obmowy z 1777 r.). Najwiksz jednak postaci angielskiego teatru XVIII w. by nie autor, lecz aktor, David Garnek (17171779), synny zwaszcza jako odtwrca gwnych rl w dramatach Szekspira, wybitny inscenizator, ktry oczyci teksty Szekspira i pisarzy mu wspczesnych z naleciaoci siedemnastowiecznych, cho z drugiej strony posuwa si w swych adaptacjach do duych dowolnoci. W dziedzinie architektury utrzymyway si w XVIII w. nadal klasyczne formy antyczne i palladiaskie, znajdujce zastosowanie w budowlach reprezentacyjnych, sakralnych i uytkowych, o prostych i monumentalnych bryach, z kolumnowymi portykami i umiarkowan dekoracj. Wprowadzone jeszcze w XVII w. przez I. Jonesa i C. Wrena, zostay w XVIII w. rozwinite przez Richarda Boyle (lord Burlington), W. Kenta, J. Gibbsa i obu Johnw Wood, ojca i syna. Wpyw baroku zaznaczy si w Anglii tylko przelotnie w architekturze paacowej stylu krlowej Anny, w wiejskich paacykach, jak Castle Howard czy Blenheim Paace. Od poowy XVIII w. w architekturze i dekoracji wntrz dominowa neoklasycyzm, ktrego gwnymi przedstawicielami byli bracia Adam. W tym okresie due znaczenie miaa te sztuka ogrodowa, a W. Kent i W. Chambers stali si twrcami tzw. krajobrazowego ogrodu angielskiego, o nieregularnym, naturalnym ukadzie. Styl ten rozpowszechni si w Europie w XVIII i XIX w., przeciwstawiajc si zaoeniom barokowego stylu ogrodowego, ktry charakteryzowaa sztuczno i znieksztacenie naturalnych form przyrody. W XVIII w. rozwina si angielska narodowa szkoa malarska i osigna najwikszy rozwkit w portrecie i pejzau. Pierwszym wielkim malarzem by William Hogarth (16971764), twrca maych scenek rodzajowych, inspirowanych tematyk teatraln, licznych portretw grupowych i indywidualnych. Podejmowa rwnie tematyk historyczn i religijn. Najwiksze uznanie zdoby mu cykl miedziorytw, wykonanych wedug wasnych obrazw, w ktrych z ironi i humorem krytykowa odstpstwa od zasad moralnoci mieszczaskiej. Mistrzem portretu angielskiego w drugiej poowie XVIII w. by Joshua Reynolds (17231792), malarz i teoretyk sztuki, czcy w swych obrazach lekko i elegancj portretw van Dycka, technik wiata i cienia Rembrandta z mikkoci Rubensa i kolorytem Tycjana. Od wzorw van Dycka zaleny by rwnie w pewnym stopniu inny angielski portrecista XVIII w., Thomas Gainsborough (17271788), twrca pejzay i scen rodzajowych, odznaczajcych si swobodn technik malarsk i bogat kolorystyk. Jako pejzaysta wzorowa si na malarstwie holenderskim XVII w. W portretach Gainsborougha znalaza doskonay wyraz uroda kobiety angielskiej. Wybitnymi portrecistami

angielskimi XVIII w. byli rwnie G. Romney, G. Morland, T. Lawrence i inni. Mniej wybitnych nazwisk posiada angielska muzyka XVIII w. Na przeomie XVI XVII w. rozwina si w Anglii twrczo madrygaowa, dziaaa tam te w tym czasie grupa kompozytorw piszcych wybitne utwory na wirgina, zwana std szko wirginalistw (W. Bryd, T. Morley, J. Buli i inni). Okresem szczeglnego rozkwitu bya dla muzyki angielskiej epoka, w ktrej tworzy wspomniany ju najwybitniejszy angielski kompozytor dawniejszy, Henryk Purcell. W operze Dydona i Eneasz da on wzr angielskiej operze narodowej. Ogromne znaczenie dla angielskiej kultury muzycznej mia pobyt w Londynie G. F. Haendla. Jego oratoria i hymny religijne stay si ucielenieniem ducha muzyki angielskiej i stworzyy yw do dzisiaj tradycj przejawiajc si w zamiowaniu do muzyki wokalnej. Obok rozpowszechnionej w Londynie w XVIII w. opery woskiej powsta wwczas popularny typ ludowej opery, ktrej trwaym dzieem staa si Opera ebracza, opera balladowa, zoona z partii piewanych i dialogw.

X. WIELKA BRYTANIA W DOBIE REWOLUCJI AMERYKASKIEJ I FRANCUSKIEJ ORAZ WOJEN NAPOLEOSKICH (17601815)
POCZTKI REWOLUCJI PRZEMYSOWEJ W DRUGIEJ poowie XVIII w. Istniay ju w Anglii wszelkie warunki do powstania wielkiej produkcji kapitalistycznej. Wielcy kupcy i przedsibiorcy dysponowali powanymi kapitaami, nagromadzonymi przez dugi ju okres esploatacji kolonii, dziki ogromnym zyskom pyncym z handlu z europejskimi i pozaeuropejskimi krajami. Rewolucja agrarna daa kapitaowi rezerwow armi

pozbawionych wasnoci proletariuszy, rekrutujcych si z wyzutych z ziemi chaupnikw, samodzielnych dawniej rzemielnikw, zrujnowanych przez hurtownikw-nakadcw i rozwj manufaktur. Rozwinity techniczny podzia pracy w manufakturach by niezbdnym etapem na drodze do produkcji maszynowej. Manufaktura uprocia proces produkcji rozbijajc go na poszczeglne etapy i sprowadzajc je do najprostszych i jednolitych czynnoci. Dziki temu powstaa potrzeba wynalezienia przyrzdw i maszyn zdolnych do wykonywania w sposb szybszy i doskonalszy tych czynnoci. Rewolucja przemysowa rozpocza si w Anglii od przemysu bawenianego, stanowicego w porwnaniu np. z sukiennictwem stosunkowo now ga wytwrczoci. Przemys baweniany nie by zorganizowany w cechy, nie podlega reglamentacji rzdowej, a z drugiej strony by szczeglnie naraony na konkurencj zagraniczn, zwaszcza ze strony masowo importowanych do Anglii tkanin indyjskich. W tej dziedzinie wic szczeglnie ostro daa si odczu potrzeba wynalazkw technicznych w interesie wasnej produkcji angielskiej. Pierwszym wanym udoskonaleniem w angielskim przemyle bawenianym byo wynalezienie przez mechanika Johna Kaya w 1733 r. ruchomego czenka, przekadanego mechanicznie za pomoc sznura. Tkacz, ktry musia sam przekada czenko rk, mg dotychczas wykonywa tkanin o szerokoci nie wikszej ni rozpito swych ramion. Czenko Kaya, zmieniajce kierunek ruchu za pocigniciem sznurka przymocowanego do pedau, usuno to ograniczenie produkcyjne i podwoio tempo pracy. Wynalazek ten przyj si dopiero po 20 latach, rewolucjonizujc przemys baweniany. Przdzalnicy nie mogli nady z produkcj przdzy i zapotrzebowanie na ni skonio kapitalistw angielskich do poszukiwania nowych udoskonale technicznych rwnie i w przdzalnictwie. W 1761 r. brytyjskie Towarzystwo Popierania Sztuki i Przemysu wydao specjaln odezw, w ktrej obiecywao nagrod za wynalezienie mechanicznej maszyny przdzalniczej. W odpowiedzi na t odezw skonstruowa w 1765 r. tkacz i ciela z zawodu, James Hargreaves, mechaniczn przdzark, ktr nazwa od imienia swej crki Jenny". Za pomoc tej przdzarki mona byo pracowa rwnoczenie na 18 wrzecionach, co stanowio ogromny skok w rozwoju produkcji przdzalniczej. Maszyna zastpia wielk liczb dawnych rzemielnikw pracujcych przy jednym wrzecionie, ogromnie przyspieszya proces produkcyjny, chocia jeszcze nadal poruszana bya si ludzk. Wynalazek Hargreavesa zosta opatentowany w 1769 r. wraz ze skonstruowan przez Ryszarda Arkwrighta wodn maszyn, tzw. ,,ram wodn", stanowic dalszy wany etap w rewolucji przemysowej XVIII w. Nowa maszyna, o napdzie podobnym do dawnych mynw wodnych, uniezaleniaa proces produkcji od siy ludzkiej, zastpujc j potn si wodn. Gdy na Jenny" chaupnik mg pracowa w swej izbie, wodna maszyna Arkwrighta wymagaa tu znacznej koncentracji produkcji i staa si pierwowzorem wszystkich fabryk wkienniczych.

Jenny" i rama wodna" to dopiero pocztek caej serii wynalazkw lecych u podstaw rewolucji przemysowej w Anglii. W 1779 r. Samuel Crompton skonstruowa now maszyn przdzalnicz, czc zalety obu poprzedniczek. produkowaa ona cienk, siln ni, a poniewa powstaa ze skrzyowania Jenny" i ramy wodnej", nazwano j muem". Robotnik pracowa na mule" z atwoci na 3050 wrzecionach i w cigu godziny produkowa tak ilo przdzy, jak dawniej wytwarza w cigu 180 godzin. Zastosowanie nowych maszyn przdzalniczych spowodowao zacofanie tkactwa w stosunku do przdzalnictwa i wywoao piln potrzeb skonstruowania take i warsztatw tkackich. Mechaniczny warsztat tkacki zosta wynaleziony w 1786 r. przez Edmunda Cartwrighta, zwikszajc 40-krotnie produkcj w tej dziedzinie. Dalszym wynalazkiem majcym podstawowe znaczenie dla rewolucji przemysowej bya skonstruowana przez Jamesa Watta maszyna parowa, ktra zastpia energi wodn, uniezaleniajc przemys od warunkw naturalnych. Watt uzyska patent na maszyn parow ju w 1769 r., a drugi na tzw. maszyn parow o podwjnym dziaaniu w 1784 r. W tyme roku wybudowano pierwsz fabryk przdzalnicz, w ktrej zastosowano napd parowy. Jednoczenie zaczto stosowa napd parowy w przemyle wkienniczym i metalurgicznym. W 1800 r. byo ju w Anglii ponad 100 mechanicznych przdzalni baweny, mechanizacja zacza te przenika do przdzalnictwa weny. W XVIII w. obok wprowadzenia maszyn do angielskiego przemysu dokonano i innych wanych wynalazkw, umoliwiajcych rozwinicie wielkiego przemysu metalurgicznego. W 1735 r. A. Derby wynalaz metod wykorzystywania wgla kamiennego przy wytopie surwki. Pod koniec XVIII w. B. Huntsman i H. Cort odkryli metod uzyskiwania wysokich temperatur, co umoliwio otrzymywanie surwki elaza i stali. Produkcja surwki wzrosa z 18 ty. ton w 1720 r. do 250 ty. ton w 1802 r., wydobycie wgla z 5 min ton w 1750 r. do ponad 10 min ton pod koniec XVIII w. W zwizku z rozwojem wielkiego przemysu powanie zmienia si geografia gospodarcza Anglii. Gdy przed rewolucj przemysow najgciej zaludnion i najlepiej rozwinit pod wzgldem gospodarczym bya tradycyjnie poudniowowschodnia cz Anglii z Londynem na czele, obecnie zacza si rozwija w sposb gwatowny pnoc. Na pnocy, w okrgach szybko rozwijajcego si przemysu fabrycznego, w pobliu z wgla kamiennego i elaza powstaway nowe centra przemysowe, jak Manchester, Liverpool, Birmingham i inne. W zwizku z tymi procesami bardzo powanie wzrs procent ludnoci miejskiej w stosunku do wiejskiej. Gdy w 1769 r. ludno miejska wynosia ok. 43%, na pocztku XIX w. ju ok. 66%, a w latach czterdziestych XIX w. ok. 75% caej ludnoci Wielkiej Brytanii.

Rewolucja przemysowa zwizana bya z szybkim wzrostem ludnoci i bya jednoczenie rewolucj demograficzn. Na podstawie niepenych danych (problem jest kontrowersyjny) mona przyj, e w okresie poprzedzajcym przewrt przemysowy ludno Anglii wzrastaa dosy rwnomiernie i liczya wraz z Wali: w 1600 r. ok. 5 min, w 1650 r. 5,5 min, w 1700 r. 6 min, w 1750 r. 6,5 min, a wic w cigu 150 lat wzrosa zaledwie o 1,5 min osb. Natomiast w okresie zaledwie 50 lat, od 1750 do 1801 r., z ktrego pochodzi pierwszy spis ludnoci, zwikszya si o 2,5 min mieszkacw, osigajc ok. 9 min osb. Tak wic stopa przyrostu okresu pocztkw rewolucji przemysowej wzrosa w Anglii czterokrotnie w stosunku do tempa okresu poprzedniego. Pod wzgldem zaludnienia Wyspy Brytyjskie, liczce pod koniec XVIII w. ponad 13 min ludnoci, ustpoway Rosji europejskiej (28 min), Austrii (28 min), Francji (26 min), nieznacznie tylko przewyszajc ziemie Rzeczypospolitej w okresie przed I rozbiorem (ok. 11,5 min). Anglia naleaa ju w tym czasie do najgciej zamieszkanych krajw Europy (ok. 56 osb na l km2), ustpujc pod tym wzgldem tylko najbardziej rozwinitym krajom Niemiec (np. Wirtembergii). Najgciej zaludnione obszary Anglii leay na poudniu (Middlesex, Surrey, Kent, Gloucestershire, Somerset, Wiltshire, Devon), a Londyn liczy ju ponad 750 ty. mieszkacw, czyli skupia ok. 15% ludnoci caego kraju w poowie XVIII w. Po nim do najwikszych miast naleay: Bristol, Norwich, Exeter. Pod koniec XVIII w. na czoo wysuny si po Londynie: Birmingham, Liverpool i Manchester, liczce powyej 70 ty. mieszkacw i zawdziczajce swj szybki rozwj rewolucji przemysowej (pod koniec XVIII w. Londyn mia ju ok. 900 ty. mieszkacw). W pocztkach XVIII w. struktur towarow importu i eksportu okrela nadal przewaajcy typ samowystarczalnej gospodarki wewntrznej: przedmiotem importu byy gwnie wyroby gotowe oraz produkty odmiennych stref klimatycznych. Eksport opiera si na obfitych zasobach wewntrznych, jak wena, wgiel, ow, cyna. W zwizku z przewrotem przemysowym i w efekcie pierwszego etapu industrializacji powanym zmianom ulega dynamika i struktura angielskiego handlu zagranicznego. O ile na progu XVIII w. przewaay w eksporcie gotowe wyroby weniane, stanowice ok. 80% wartoci wywozu krajowego, o tyle w kocu XVIII w. udzia ich wynis ju tylko ok. 27%. Szczeglnie silnie roso znaczenie innych poza wenianymi tekstyliw, jak baweniane, lniane i jedwabne, a jednoczenie wzrastaa rola wywozu wyrobw metalowych z miedzi, brzu i elaza. Istotne zmiany zachodziy w XVIII w. rwnie w strukturze importu angielskiego. Ich kierunek okrelay gwnie tendencje wzrostu udziau surowcw oraz wzgldnego spadku wyrobw gotowych, co byo charakterystycznym zjawiskiem dla pocztkw uprzemysowienia w zwizku z zastpowaniem

importu przez produkty wasnego przemysu. Bardziej radykalne zmiany w strukturze towarowej brytyjskiego handlu zagranicznego zaznaczyy si na pocztku XIX w. i czyy si z dominujc w uprzemysowieniu Anglii gazi przemysu bawenianego. Gdy na pocztku XVIII w. wyroby weniane dwukrotnie przewyszay w eksporcie warto wyrobw bawenianych, na pocztku XIX w. proporcje odwrciy si o 180 stopni: wyroby baweniane dwukrotnie przewyszyy weniane, dochodzc do 40% wartoci caego wasnego eksportu Anglii, A do koca lat siedemdziesitych XIX w. tekstylia i odzie nadal przewaay w strukturze angielskiego eksportu, stanowic ponad poow jego wartoci (wyroby baweniane ponad 30%.

Jerzy III. Obraz Zoffany'ego KRYZYS PARLAMENTARYZMU ANGIELSKIEGO POD KONIEC XVIII WIEKU

Przewrt przemysowy w Anglii sta si wanym punktem zwrotnym w rozwoju spoeczestwa kapitalistycznego. Spotgowa siy produkcyjne i stanowi nowy etap w ksztatowaniu si kapitalistycznych stosunkw produkcyjnych. W wyniku zwycistwa wielkiej produkcji fabrycznej spoeczestwo angielskie coraz wyraniej dzielio si na dwie antagonistyczne klasy, przy czym proces bogacenia si kapitalistw szed rwnolegle z pogarszaniem si sytuacji robotnikw. Tendencje kapitalistyczne zwyciyy rwnie w XVIII w. w rolnictwie, gdzie o czym bya ju mowa dominoway farmerskie gospodarstwa kapitalistyczne.

Jednym ze skutkw rewolucji agrarnej i przemysowej bya niedola mas ludowych w Anglii. Grodzenia doprowadziy do zuboenia i wyludnienia wsi oraz do pauperyzacji znacznej czci zanikajcej ju klasy chopskiej. Rwnie cikie stawao si pooenie mas pracujcych w miecie, odznaczajce si przeduaniem dnia roboczego, wzrostem bezrobocia, wyzyskiem kobiet i dzieci, ciasnot mieszkaniow, fatalnymi warunkami sanitarnymi, niedoywieniem itd. Na tym tle zaostrzya si walka klasowa chopw, ktrzy obok petycji i demonstracji stosowali i bardziej gwatowne jej formy. Rwnie i na arenie miast pierwszy okres przewrotu przemysowego peen by licznych Wstpie zrujnowanych przez wprowadzenie maszyn rzemielnikw i powstajcego proletariatu przemysowego. Wystpienia ludu byy tumione przez wojsko i policj oraz rne rodki administracyjne. Wydana zostaa seria praw o buntach.

John Wilkes. Rysunek Hogartha W postanowieniach tych groono winnym wizieniem, a nawet kar mierci. Do szczeglnego nasilenia dosza walka klasowa w Anglii w latach 1768 1771, kiedy przybraa na sile akcja skadania petycji. W akcji tej bray rwnie udzia radykalne elementy redniej buruazji. Nastroje radykalne doszy do gosu m.in. w zwizku ze spraw Johna Wilkesa, radykalnego dziennikarza i czonka Izby Gmin, walczcego mimo rnych represji o powikszenie swobd parlamentarnych. Ujawniy si te poprzez seri parnfletw politycznych, zwanych Listami Juniusa, ktrych autor, prawdopodobnie Philip Francis, ostro atakowa niedostatki i naduycia wczesnego angielskiego systemu

parlamentarnego, domaga si rozszerzenia prawa wyborczego, wolnych wyborw do Parlamentu, wolnoci prasy itp. Silne ataki na angielski system parlamentarny byy wyrazem rosncego powszechnie niezadowolenia z Angii, rzdzonej przez oligarchi arysto kratyczno-buruazyjn, ktra jedynie miaa decydujcy gos w rzdzie, Parlamencie i kociele. Oparty na wysokim cenzusie majtkowym system wyborczy ogranicza prawa polityczne do klas posiadajcych, doprowadzajc do takich anomalii, e wielkie, szybko rozwijajce si miasta przemysowe nie posiaday niejednokrotnie w ogle mandatw poselskich, gdy maleskie i czsto niemal ju wyludnione stare zgnie" osady wysyay swych posw, z reguy okolicznych arystokratw.

William Pitt Modszy Ataki na angielski system parlamentarny zaczy si na wiksz skal od samego niemal pocztku rzdw Jerzego III (17601820, faktycznie jednak na skutek choroby umysowej panowa do 1811 r.). Jerzy III dy do rozszerzenia swych prerogatyw i nie chcia zadowoli si skromn rol swego dziadka i pradziadka. Po upadku wigw w 1761 r. stara si, czsto za pomoc korpucji, stworzy rzd skadajcy si nie z wikszoci parlamentarnej, lecz ze swych stronnikw i faworytw. Na czele rzdu sta zrazu nieudolny i niepopularny lord But, ktry zosta premierem nie bdc czonkiem Parlamentu. amanie wolnoci i tradycji parlamentarnych, naduycia i korupcja wywoyway od samego pocztku rzdw Jerzego III zdecydowane protesty. Przeciwko lordowi But wszcz kampani wspomniany dziennikarz radykalny John Wilkes, ktry zosta aresztowany, a wydawan przez niego gazet skonfiskowano. Wobec oglnego niezadowolenia But musia jednak ustpi, a jego miejsce zaj inny faworyt krlewski, lord Grenville. A do pocztku osiemdziesitych lat XVIII w. wadz sprawowali posuszni krlowi i przewanie niepopularni ministrowie, nie

liczcy si z Parlamentem, ktry znajdowa si zreszt w stanie maej aktywnoci politycznej. Do cakowitego bankructwa polityki torysw przyczyni si rzd lorda Northa (17701782), ktry nie liczc si z gospodarczym i politycznym rozwojem pnocnoamerykaskich kolonii doprowadzi do ostrego z nimi konfliktu, otwartej wojny i w konsekwencji do oderwania si tych kolonii od Anglii (por. niej). Nieudolnie prowadzona przez Angli polityka w stosunku do kolonii amerykaskich skompromitowaa ostatecznie stronnictwo przyjaci krlewskich". Gdy pod koniec 1781 r. zebra si Parlament, przeciwko krlewskiemu rzdowi wystpi ostro przywdca lewicy wigowskiej Charies James Fox, oskarajc rzd o rozpoczcie bratobjczej wojny w Ameryce. Rzd lorda Northa musia wreszcie poda si do dymisji i w ten sposb usiowania Jerzego III wprowadzenia szerszych prerogatyw krlewskich zakoczyy si cakowitym niepowodzeniem. U wadzy utrzymali si jednak nadal torysi, bardziej liberalna ich frakcja (tzw. nowi torysi) pod wodz wieloletniego premiera, wybitnego dyplomaty, Williama Pitta Modszego (17591806), syna Pitta Starszego. Warto doda, e kryzys parlamentaryzmu angielskiego w okresie premierostwa lorda Northa przyczyni si do zaoenia w 1780 r. przez majora Johna Cartwrighta Stowarzyszenia Reformy Parlamentu (Society for Constitutional Information), ktre znalazo poparcie wrd wielu wigw, a nawet kilku torysw. W ten sposb powstaa partia radykalna" o programie zblionym do hase liberaw europejskich z XIX w., domagaa si bowiem rozszerzenia prawa wyborczego, wolnoci prasy, ograniczenia wadzy krlewskiej. Gwnym celem tego opozycyjnego kierunku bya reforma parlamentarna. John Cartwright (17401824) wysun ju w 1775 r. projekt wprowadzenia powszechnego prawa wybocznego dla mczyzn i corocznych wyborw do Parlamentu. Projekt ten wniesiono w 1780 r. do Parlamentu, lecz zosta odrzucony przez Izb Lordw. Nowy ruch radykalny, opierajcy si na lewicy wigw i torysw, przedstawicielach buruazji przemysowej i in., przybra na sile i znaczeniu dopiero od wybuchu rewolucji francuskiej. William Pitt Modszy funkcj premiera sprawowa w latach 17831801 i 18041806, a znaczna cz jego dziaalnoci zwizana bya z walk z rewolucj we Francji, a nastpnie z Napoleonem (por. niej). Reprezentowa on polityk tzw. nowych torysw, ktrzy wystpili przeciwko nieudolnym i bdnym posuniciom starej frakcji partii nie tylko w dziedzinie polityki amerykaskiej, ale i w stosunkach wewntrznych. Wystpili przeciwko prawicowym torysom z obozu przyjaci krlewskich", usiowali oywi parti torysw i rozszerzy nieco ich baz spoeczn. W 1784 r. Pitt przeprowadzi dosy umiarkowan reform zarzdu Indii, poddajc Kompani Wschodnioindyjsk pod zarzd Rady Kontrolnej, zoonej z mianowanych przez krla czonkw. Pitt wystpi te projektem reformy wyborczej, przewidujcym likwidacj zgniych" miasteczek i podzia okrgw wyborczych z uwzgldnieniem nowych orodkw przemysowych, co wiadczyo o tym, e torysi zabiegali o poparcie

nowej buruazji przemysowej. Projekt Pitta zosta jednak odrzucony przez Parlament w 1785 r. WIELKA BRYTANIA WOBEC REWOLUCJI AMERYKASKIEJ I REWOLUCJI WE FRANCJI Najwaniejszym zagadnieniem angielskiej polityki zagranicznej pierwszej czci rzdw Jerzego III by problem stosunkw Wielkiej Brytanii z jej koloniami amerykaskimi. W wyniku dugiego procesu kolonizacji i osadnictwa angielskiego w Ameryce Pnocnej powstao tam w pasie przybrzenym, rozpocierajcym si od Oceanu Atlantyckiego do Appalachw, 13 kolonii, liczcych w 1775 r. okoo 2,6 min ludnoci. Pomijajc sam przebieg kolonizacji oraz sprawy ustroju gospodarczego i spoecznego kolonii, naley podkreli zasadnicz sprzeczno interesw midzy koloniami a metropoli. Szybki rozwj ekonomiczny kolonii amerykaskich by hamowany przez Wielk Brytani, ktra w obawie przed ich konkurencj i rosnc niezalenoci gospodarcz staraa si ogranicza rozwj przemysu i handlu w Ameryce, traktujc tamtejsze kolonie jako wasn baz surowcow i rynek zbytu dla swoich towarw. W zwizku z tym rzd angielski wydawa rne zarzdzenia, ktre zabraniay produkowania w koloniach wielu towarw przemysowych, budowania fabryk itp. Dc do utrzymania monopolu na rynku kolonialnym Anglia zabraniaa swym zamorskim posiadociom prowadzi handel bezporednio z innymi krajami oraz ich koloniami. Surowce i wyroby kolonii mona byo wywozi tylko do metropolii, co dla buruazji angielskiej byo rdem ogromnych zyskw, a dla kolonii oznaczao zahamowanie rozwoju gospodarczego. Pocztkowo, mimo zaostrzajcych si rnic interesw pomidzy koloniami amerykaskimi a Wielk Brytani, rzdzce w koloniach koa bogatych plantatorw i buruazji staray si utrzymywa poprawne stosunki z Angli, m.in. pod wpywem zagroenia ze strony Francji. Z tych samych powodw rwnie i Anglia bya zmuszona a do wojny siedmioletniej unika konfliktw. Sytuacja zmienia si dosy zasadniczo po wojnie siedmioletniej, w ktrej wyniku Francuzi wyparci zostali z Ameryki Pnocnej. Podczas tej wojny kolonie amerykaskie znacznie okrzepy pod wzgldem gospodarczym i wojskowym, tote dalszy ich rozwj stawa si dla Anglii niebezpieczny. Ju w 1761 r. Anglicy wydali zarzdzenie nakadajce na sdziw i ca ludno kolonii obowizek okazywania pomocy urzdnikom celnym przy rewizjach i konfiskowaniu przemycanych towarw, a w 1763 r., po zawarciu pokoju z Francj, nie odwoali swoich wojsk z Ameryki. Rozlokowana w koloniach armia angielska miaa do tego by utrzymywana na koszt kolonii. W 1764 r. ustalono nowe ca i zakazano emisji banknotw w koloniach, wskutek czego ich pooenie gospodarcze ulego pogorszeniu. Konflikt Wielkiej Brytanii z amerykaskimi koloniami zaostrzy si szczeglnie wwczas, gdy rzd angielski usiowa zmusi kolonistw do zapacenia podatkw na spat dugu pastwowego, powstaego w wyniku wojny siedmio-

letniej. W 1764 r. zgoszono w Parlamencie angielskim projekt ustawy o pobieraniu w koloniach opat stemplowych. Przyjcie tej ustawy oznaczaoby, e Parlament ma prawo wydawania wszelkich ustaw obowizujcych w stosunku do kolonii. Wanie przeciwko temu walczyli kolonici, stojc na stanowisku, e podatki pobierane bez zgody patnikw s nielegalne. W 1765 r. Parlament angielski uchwali dwie ustawy, ograniczajce w dotkliwy sposb prawa kolonistw: Akt o kwaterunku (Quartering Act), upowaniajcy rzd do wysyania do kolonii nieograniczonej liczby wojska i zakwaterowania go w domach prywatnych, oraz Akt stemplowy (Stamp Act) o pobieraniu opat stemplowych od wszelkiego rodzaju dokumentw, gazet, broszur i ogosze. Obie te ustawy wywoay ogromne wzburzenie i doprowadziy do rozruchw, zwaszcza w Bostonie. W tej sytuacji zebra si w Nowym Jorku w 1765 r. amerykaski Kongres, ktry podkrelajc lojalno wobec krla angielskiego i Parlamentu domaga si takich samych praw dla kolonistw, z jakich korzystali mieszkacy metropolii. Wysun te danie, by nakadanie na kolonistw podatkw odbywao si wycznie za ich zgod. Opr kolonistw doprowadzi do uchylenia przez Angli w 1766 r. Aktu stemplowego. Now fal zaburze wywoaa ustawa Townshenda z 1767 r., wprowadzajca co na wiele towarw. W 1768 r. przybyy do Bostonu angielskie okrty wojenne z posikami wojskowymi, a Parlament wyda nakaz, by mieszkacy kolonii oskareni o przestpstwa polityczne byli przewoeni na sd do Anglii. Wywoao to szczeglne niezadowolenie i od 1768 r. przybray na sile bardziej czynne wystpienia kolonistw przeciwko Anglii. . Pretekstem do ostrzejszego wystpienia staa si dla Anglii sprawa rozruchw w Bostonie. Protestujc przeciwko kupowaniu angielskiej herbaty i pobieranym za ni opatom celnym, grupa mieszkacw Bostonu przebranych za Indian wdara si w 1773 r. na okrty i wrzucia adunek herbaty do wody. W odpowiedzi na to rzd angielski zamkn port bostoski w 1774 r., znis samorzd w Massachusetts, wprowadzi stan oblenia i wyposay gubernatora angielskiego we wadz nieograniczon. Stao si to ostateczn przyczyn mobilizacji kolonu amerykaskich przeciwko Wielkiej Brytanii. Kolonie przyjy propozycj Massachusetts zwoania oglnoamerykaskiego Kongresu do Filadelfii w 1774 r., ktry uchwali w 1776 r. Deklaracj Niepodlegoci. Historycy angielscy zgodnie przyznaj, e polityka rzdu brytyjskiego, ktra doprowadzia do powstania kolonii amerykaskich, bya rezultatem szczeglnej nieudolnoci. Rzd angielski nie dostrzeg, e kolonie amerykaskie osigny po latach trudnych walk i wysikw tak duy stopie niezalenoci i dojrzaoci politycznej, e nie liczce si z rozwojem Ameryki roszczenia i zarzdzenia Londynu musiay wyda si kolonistom naruszeniem ich podstawowych praw i wolnoci. O cakowitej nieudolnoci wiadczy rwnie sposb prowadzenia wojny przez generaw angielskich (np. John Burgoyne, William Howe). Niepowodzeniem wojsk brytyjskich zakoczyy si pierwsze wiksze potyczki pod

Lexington i Bunker Hill (1775 r.), gdzie Anglicy ponieli due straty. W marcu 1776 r. opucili oni Boston jednak w sierpniu tego roku w bitwie pod Brooklynem zadali armii Washingtona klsk i zajli Nowy Jork oraz wiele twierdz, biorc do niewoli znaczn liczb onierzy amerykaskich. Angielski plan strategiczny z 1777 r. polega na prbie odcicia Nowej Anglii za pomoc podwjnego uderzenia z Kanady na poudnie i z Nowego Jorku na pnoc oraz na zajciu Filadelfii, gdzie zasiada Kongres amerykaski. Pierwsza wyprawa zakoczya si klsk i kapitulacj armii angielskiej pod wodz gen. Burgoyne'a pod Staratog w padzierniku 1777 r. Armia z Nowego Jorku nie zdoaa nawet wyruszy na pnoc. Druga ekspedycja doprowadzia wprawdzie do zajcia Filadelfii, jedriak wojska angielskie w obawie przed oporem ludnoci nie odwayy si na marsz w gb kraju. W czerwcu 1778 r. Anglicy ewakuowali Filadelfi, bojc si ataku eskadry francuskiej na Nowy Jork. Liczc na poparcie wielkich plantatorw przenieli dziaania wojenne na poudnie, zajli Georgi w 1778 r. i Karolin w 1780 r. Nasilenie amerykaskiej partyzantki oraz interwencja Francuzw doprowadziy do pogorszenia si sytuacji wojsk brytyjskich, ktre poniosy w 1781 r. klsk pod Yorktown. Wojna z koloniami amerykaskimi bya w Anglii na og niepopularna zarwno wrd niszych klas spoecznych, jak i czci buruazji, ktra ponosia due straty na skutek spadku obrotw handlowych z koloniami. Do niepowodze militarnych i strat gospodarczych doszy jeszcze trudnoci Anglii na arenie midzynarodowej. Po bitwie pod Saratog Ludwik XVI gotw by uzna Stany Zjednoczone, a w 1778 r. Franklin zawar sojusz i umow handlow z Francj, ktra zobowizaa si do wzicia udziau w wojnie przeciwko Wielkiej Brytanii. W lipcu 1778 r. pierwsze oddziay francuskie przybyy do Ameryki, a nieco wczeniej Francja podja dziaania wojenne przeciwko Anglii na morzu, liczc nie tyle na udzielenie pomocy angielskim koloniom, ile przede wszystkim na odzyskanie Kanady. Pozycj Anglii osabiao wystpienie przeciwko niej Hiszpanii i Holandii oraz ogoszenie przez wiele krajw europejskich z Rosj na czele neutralnoci. W latach 17791781 wystpia przeciwko Wielkiej Brytanii ludno Indii, a poczone siy francusko-hiszpaskie atakoway posiadoci angielskie w Afryce, Indiach Zachodnich, zajy Minork, oblegay Gibraltar. Niepowodzenia wojenne i polityczne, wielkie koszty i wydatki zwizane z prowadzeniem wojny w Ameryce wywoyway w Wielkiej Brytanii coraz wiksze niezadowolenie i rzd Northa straci nawet poparcie wrd arystokracjiNa zebraniach publicznych uchwalano petycje, domagajce si reformy Parlamentu, zwalczania korupcji i zaprzestania wojny. W tych warunkach, mimo poparcia Jerzego III, rzd Northa musia na pocztku 1782 r. ustpi i w partii wigw nastpi rozam. Po dugich sporach Parlament postanowi na pocztku 1782 r. nieznaczn wikszoci zakoczy wojn. Pod koniec 1782 r. podpisano wstpne warunki odrbnego traktatu midzy Angli a Stanami Zjednoczonymi, a w styczniu 1783 r. Anglia zakoczya rokowania pokojowe z innymi pastwami. We wrzeniu 1783 r. podpisano traktaty zakoczone pokojem wersalskim. Na

jego mocy Francja odzyskiwaa sporo wysp, otrzymywaa korzyci w handlu afrykaskim oraz przywileje handlowe w Indiach. Hiszpania zabezpieczya sobie Minork i Floryd. Anglia stracia swoje dawne amerykaskie kolonie, ktre jako Stany Zjednoczone uzyskiway pen niepodlego. Wystpujce w Anglii od dawna dania reformy parlamentarnej sprawiy, e pocztek rewolucji francuskiej spotka si z ywym uznaniem wrd buruazji angielskiej. WIgowie widzieli w niej naladownictwo rewolucji angielskiej z XVII w., tym bardziej e w XVIII w. ustrj polityczny Anglii by przedmiotem podziwu ze strony wielu kontynentalnych pisarzy politycznych i ekonomicznych, podrnikw i filozofw. Za wzorowy uwaa go Montes-quieu i Voltaire. Rewolucja francuska wzbudzia zainteresowanie i sympati nie tylko wrd angielskich dziaaczy politycznych, ktrzy jak np. Fox traktowali j jako zacht do walki o reform Parlamentu angielskiego, ale i wrd nonkonformistw, intelektualistw, drobnomieszczastwa i robotnikw. Zaczy powstawa w Anglii stowarzyszenia konstytucyjne i kluby rewolucyjne, noszono trjkolorowe kokardki francuskie itp. Na wie o zburzeniu Bastylii w caej Anglii odbyway si masowe zebrania i demonstracje na cze rewolucji. Tak aktywne w Anglii w pocztkowym okresie rewolucji francuskiej kluby konstytucyjne, manifestujc swe sympatie do wypadkw w Paryu, jednoczenie wysuway umiarkowane dosy hasa reformy Parlamentu brytyjskiego. Ich rzecznikiem byy liberalne sfery buruazji przemysowej, pozbawionej bezporedniego wpywu na polityk rzdu. Kluby konstytucyjne nie stawiay wic sobie za zadanie zmiany istniejcego ustroju i byy zdecydowanie przeciwne stosowaniu rewolucyjnych metod walki. Inny charakter miao utworzone w Londynie w 1792 r. Towarzystwo Korespondencyjne (London Corresponding Society). Jego celem byo zainteresowane szerokich mas politycznym yciem kraju za porednictwem zakadanych w wielu miastach fabrycznych (Manchester, Sheffieid, Leeds, Derby, Glasgow itd.), jak i w hrabstwach rolniczych, organizacji wzorowanych w pewnym sensie na klubach jakobiskich. Poniewa ustawodawstwo angielskie zabraniao utworzenia jednej obejmujcej cay kraj organizacji politycznej, poszczeglne oddziay Towarzystwa Korespondencyjnego utrzymyway czno korespondencyjnie. W dziedzinie politycznej organizacje te nie wykraczay poza famy ustroju buruazyjno-demokratycznego, domagay si powszechnej rwnoci wszystkich wobec prawa, wolnoci sowa i kultu itp. rodkiem do urzeczywistnienia tych celw miao by powszechne prawo wyborcze i odpowiedzialno urzdnikw wobec narodu. Stosunkowo wczenie dostrzegy niebezpieczestwo hase rewolucji we Francji czynniki zachowawcze, anglikaski kler, arystokracja oraz cz buruazji, ktre podjy walk z ideami idcymi z Parya. Do podkopania wpyww ideologii rewolucyjnej przyczyni si w duym stopniu angielski poli-

tyk i publicysta wigowski irlandzkiego pochodzenia, Edmund Burke (1729 1797). Dziaalno polityczn rozpocz Burke jako autor satyr wymierzonych przeciwko torysom. Przez jaki czas by sekretarzem przywdcy wigw lorda Rockinghama i jako czonek Izby Gmin wspdziaa przy reorganizacji partii wigw. Zdoby sobie ogromn popularno bronic w Parlamencie praw kolonii amerykaskich i atakujc polityk Anglii wobec kolonii. By Burke gorcym zwolennikiem walk wyzwoleczych Irlandczykw, Korsykaczykw i Polakw, pitnowa naduycia brytyjskie w Indiach Wschodnich i dziaalno Warrena Hastingsa, domaga si zniesienia niewolnictwa. Od 1788 r. zacz Burke zblia si jednak do stanowiska torysw, stajc si jednym z gwnych teoretykw brytyjskiego konserwatyzmu. Teorie polityczne Edmunda Burke'a odegray ogromn rol w dziejach myli politycznej koca XVIII i XIX w. nie tylko w Anglii, ale i na kontynencie oraz w Ameryce. Przeszy one wyran ewolucj. Pocztkowo atakowa Burk absolutyzm owiecony i broni systemu partyjnego jako najwyszej zasady w parlamentarnym ustroju angielskim. Pniej, od 1788 r., reprezentowa koncepcj torysowsk, w imi ktrej, przeraony wpywami rewolucji francuskiej w Irlandii i Belgii, wystpi zdecydowanie przeciwko rewolucji w 1790 r. w ksice pt. Reflections on the Revolution in France. Obawiajc si, e rewolucja moe sta si pocztkiem kryzysu w caej Europie i na wiecie, Burke przeciwstawi ideom rewolucji francuskiej koncepcj narodu jako ,,zwizku pokole", organicznej caoci, uksztatowanej historycznie przez tradycj. Zerwanie tego zwizku pokole" przez rewolucj oznaczao, zdaniem Burkea, mier spoeczestwa. Opierajc si na tym zaoeniu rozwin teori cigoci ycia spoecznego, ktrego nie mona reformowa przez dekrety i przekrela jedn ustaw. Tron, religia i koci to jego zdaniem gwne podstawy pastwa, ktre winno by rzdzone przez rozumn mniejszo. Burke dostarczy przeciwnikom rewolucji skutecznej broni, pniej doradza nawet pastwom europejskim, by take interwenioway si i zwalczay rewolucj u swoich ssiadw, zapobiegajc w ten sposb ruinie kultury. Warto przy tej okazji wspomnie, e przeciwko jego pogldom wystpi synny angielski publicysta, jednoczenie przedstawiciel amerykaskiego Owiecenia, Thomas Paine (17371809), ktry w 1774 r. przyby do Ameryki i przyczy si do wojny kolonii amerykaskich z Angli. W napisanym ju po powrocie do Anglii dziele pt. Prawa czowieka (Rights of Man) broni zasady suwerennoci ludu, domaga si zniesienia przywilejw rodowych i klasowych, wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego i demokratycznej republiki. Zagroony wizieniem uciek Paine do Francji i odegra tam rol w wydarzeniach rewolucyjnych. W Anglii tymczasem wikszo buruazji odnosia si ju zdecydowanie wrogo do hase rewolucji francuskiej, a polityka zagraniczna Anglii nabieraa coraz wicej akcentw antyfrancuskich, zwaszcza od czasu egzekucji Ludwika XVI w 1793 r. i wypowiedzenia przez Konwent wojny

Wielkiej Brytanii. Represje przeciwko zwolennikom idei rewolucji przybray na sile w Anglii pod koniec 1793 r. Rozwizane zostao wwczas zgromadzenie delegatw klubw demokratycznych w Edynburgu, nastpiy liczne aresztowania, w 1794 r. zawieszony zosta Habeas Corpus Act pod pretekstem walki z dziaalnoci destrukcyjn". UDZIA WIELKIEJ BRYTANII W WOJNACH EPOKI NAPOLEOSKIEJ Na wiadomo o straceniu Ludwika XVI rzd brytyjski odwoa w 1793 r. pod naciskiem opinii publicznej swego posa z Parya i przystpi do wojny z rewolucyjn Francj, ktra zreszt pierwsza wypowiedziaa wojn Wielkiej Brytanii z powodu jej polityki antyfrancuskiej. Wyrok mierci na Ludwika XVI by w istocie tylko formalnym powodem wojny dla Anglii. Wojna podyktowana bya interesami angielskich klas rzdzcych, ktre pragny stumi ognisko rewolucji w Europie, a jednoczenie osabi Francj jako mocarstwo, pozbawi j wpyww politycznych i gospodarczych w Europie, ograniczy jej handel i zagarn kolonie. Tendencje takie wystpoway w polityce angielskiej ju od XVII w., teraz dodatkowym ich powodem byo niebezpieczestwo inwazji francuskiej, bardziej realne od momentu, gdy wojska francuskie wtargny do Belgii w 1793 r. i groziy opanowaniem Holandii, co oznaczaoby zagroenie Anglii wzdu caego jej poudniowo-wschodniego wybrzea. Niemniej istotny by dla Anglii motyw ekonomiczny. Handel brytyjski z Europ odbywa si gwnie przez belgijski port w Antwerpii oraz przez porty holenderskie, a banki angielskie cile powizane byy interesami i operacjami z bankami belgijskimi i holenderskimi. Pragnc zjedna sobie sprzymierzecw Wielka Brytania hojnie szafowaa subsydiami i poyczkami. Oblicza si, e w okresie 17931816 skarb brytyjski wypaci w postaci subsydiw ponad 5 min funtw szterlingw, zarwno gotwk, jak i towarami. Bezporedni udzia wojsk angielskich w ldowych operacjach przeciwko Francji by na og niewielki, bardziej aktywnie wystpili Anglicy na morzach, dc do zniszczenia floty francuskiej. Od pocztku wojny statki angielskie rozpoczy walk z handlem francuskim, ustanawiajc blokad Francji i podbitych przez ni krajw. Rwnoczenie Wielka Brytania, gwny organizator koalicji antyfrancuskich krajw europejskich, od pocztku wyranie zabiegaa bardziej o zagarnicie kolonii francuskich i wyrzucenie Francuzw z Belgii ni o zmian rzdu i stosunkw politycznych we Francji. Anglia bacznie rwnie ledzia rozwj sytuacji na Batyku, zaniepokojona wzrostem znaczenia Rosji, oraz pilnie obserwowaa przebieg wypadkw zwizanych z sytuacj Turcji. William Pitt obawia si, e Rosja pokonawszy Turcj i usadowiwszy si na Kaukazie oraz w Persji zagrozi angielskiej drodze do Indii. W okresie wojen kolejnych koalicji europejskich z rewolucyjn, a nastpnie

napoleosk Francj, Wielka Brytania naleaa do gwnych inspiratorw polityki antyfrancuskiej. Szczegln rol odgrywa w tym Pitt, jeden z twrcw kolejnych koalicji przeciwko Francji. W 1795 r. Wielka Brytania zawara z Rosj i Austri trjprzymierze, a po zwycistwach francuskich nad Austri pozostawaa przez pewien czas jedynym powanym przeciwnikiem Francji. Wobec saboci floty francuskiej, ktra uniemoliwiaa Francji dokonanie inwazji Anglii, siy francuskie podjy wypraw do Egiptu, m.in. w celu signicia do najwaniejszej kolonii brytyjskiej, do Indii Wschodnich. W 1798 r. admiraowi angielskiemu Horatio Nelsonowi (17581805) udao si zniszczy flot francusk pod Abukirem (w delcie Nilu) i odci armi Napoleona w Egipcie od ojczyzny, lecz nie zahamowao to operacji francuskich w Egipcie i Palestynie. W 1798 r. toczc samotnie wojn francusk Wielk Brytani wspara Turcja, jednak ciar wojny z Napoleonem na przeomie XVIII i XIX w. spoczywa przede wszystkim na barkach Anglii. W 1801 r. nowy rzd angielski premiera. H. Addingtona doprowadzi do podpisania w Londynie wstpnych warunkw rozejmu, a w 1802 r. w Amiens traktatu pokojowego z Francj, na mocy ktrego Wielka Brytania zatrzymywaa zagarnit Holandii wysp Cejlon i zabran Hiszpanii wysp Trinidad, ponadto uzyskiwaa udzia w zarzdzie holenderskiej kolonii Kraju Przyldka w Afryce Poudniowej. W zamian za to musiaa zwrci zakonowi kawalerw maltaskich wysp Malt oraz wszystko to, co zabraa w czasie wojny Francji. Pokj z Francj przyjty zosta w Anglii z wielk ulg, przede wszystkim przez buruazj, ktra odzyskaa rynki zbytu dla wyrobw swego przemysu. Podjte niebawem przez Napoleona przygotowania do nowej wojny, a zwaszcza rozbudowa wielkiego obozu wojskowego w Boulogne, zmusiy Wielk Brytani do szukania sprzymierzecw na kontynencie i zblienia si do Rosji, zwaszcza od czasu objcia w 1804 r. przez Williama Pitta nowego premierostwa. W 1805 r. uksztatowaa si ostatecznie III koalicja antyfrancuska zoona z Wielkiej Brytanii, Rosji, Austrii, Szwecji i Krlestwa Neapolitaskiego. Mylc o podjciu desantu na Angli i odcigniciu blokujcej porty francuskie floty brytyjskiej, Napoleon kaza w 1805 r. poczonej flocie francuskiej i hiszpaskiej skierowa si ku Antylom, liczc na to, e Anglicy pod w lad za ni, ogaacajc w ten sposb swoje wybrzea. Plan si nie uda, gdy Anglicy dowiedzieli si o nim w por. Admira Nelson zaatakowa francusko-hiszpask flot koo przyldka Trafalgar 21 padziernika 1805 r. i zniszczy j, ginc podczas bitwy od kuli armatniej. Bitwa pod Trafalgarem przekrelia ostatecznie potg Hiszpanii na morzu i ugruntowaa panujce odtd przez cay XIX w. przekonanie, e Wielka Brytania jest niezwyciona na morzu. Zwycistwo Napoleona nad Austri w 1806 r. przyspieszyo koniec III koalicji, a mier Pitta doprowadzia do osabienia partii torysw. Musieli oni w nowym gabinecie Williama Grenville'a podzieli si wadz z wigami, ktrych wybitny przywdca Charles Fox zosta ministrem spraw zagranicznych. Nie mogc zada Wielkiej Brytanii rozstrzygajcego ciosu, Napoleon podj

plan ekonomicznego zniszczenia swego gwnego wroga za pomoc blokady. Pod koniec 1806 r. podpisa Bonaparte dekret o blokadzie Wysp Brytyjskich, na mocy ktrego na caym zalenym od Francji kontynencie zakazane zostay wszelkie stosunki z Angli. Towary pochodzenia brytyjskiego oraz okrty brytyjskie podlegay konfiskacie,, a kady Anglik mia by traktowany jak jeniec wojenny. Blokada miaa obejmowa wszystkie porty od Batyku po Adriatyk i stanowi wedug planw Napoleona miertelny cios dla Wielkiej Brytanii. W odpowiedzi na posunicia Bonapartego rzd brytyjski zobowiza wszystkie statki do zawijania do portw angielskich po zezwolenie na handel z Europ. Pocztkowo blokada kontynentalna wyrzdzia istotnie handlowi i przemysowi angielskiemu wielkie straty; eksport wgla spad np. w Anglii o 80%, na wyspie zaznaczy si kryzys. Wkrtce jednak handel angielski znalaz rad na blokad, rozwijajc na ogromn skal przemyt, wobec ktrego wadze francuskie byy bezsilne. Blokada kontynentalna zastosowana przez Francj doprowadzia do powanego zaostrzenia stosunkw Anglii ze Stanami Zjednoczonymi, ktre wykorzystujc zapotrzebowanie pastw wojujcych na zboe i inne towary prowadziy oywiony handel z Europ. Ogoszenie przez Angli blokady kontynentu europejskiego, stosowane przez ni rewizje statkw amerykaskich pod pretekstem poszukiwania dezerterw spotykay si w Stanach Zjednoczonych z tym wikszym oburzeniem, e stanowiy okazj do uprowadzania zaogi. W wydarzeniach wojennych lat nastpnych Anglicy szczeglnie duy udzia wzili w walkach w Hiszpanii. Siy angielskie pod wodz Arthura Wellesleya,

Ks. Wellington. Obraz Goi pniejszego ksicia Wellingtona (17691852), atakoway tam z powodzeniem wojska francuskie w 1808 r. Wprawdzie Francuzi zmusili w 1809 r. armi angielsk pod dowdztwem Johna Moore'a do wycofania si do Anglii, ale wkrtce przybyy do Portugalii jeszcze silniejsze oddziay brytyjskie, ktre pod dowdztwem Wellingtona wsawiy si w 1813 r. zdecydowanym zwycistwem nad armi francusk pod Viltoria, w wyniku czego Francuzi musieli si wycofa z caej Hiszpanii. Anglicy wzili te wydatny udzia w ostatnich walkach koalicji z Napoleonem, udzielajc jednoczenie ogromnych zasikw materialnych swym sojusznikom. Wielka Brytania odgrywaa te czoow rol w wczesnej polityce midzynarodowej, a jej minister spraw zagranicznych Castlereagh (17691822) nalea do najbardziej czynnych politykw europejskich w latach 18141815. Uzyska on w 1814 r. zgod mocarstw na zjednoczenie Niderlandw przez poczenie Belgii z Holandi i wzmocni je zwracajc zagarnite przez Angli w czasie wojen napoleoskich kolonie, z wyjtkiem Cejlonu, czci Gujany i Kraju Przyldka. Ta sama polityka angielska wzmacniania pastw ssiadujcych z Francj sprawia, e pod wpywem ministra Castlereagha do Krlestwa Sardyskiego zostaa przyczona Genua na mocy pokoju paryskiego w 1814 r.

Dyplomacja angielska odegraa czoow rol w okresie kongresu wiedeskiego, na ktrym reprezentowa Angli najpierw Castlereagh, a po nim wybitny wdz, ale marny dyplomata ksi Wellington. Nalea on do twrcw zwycistwa koalicji nad Napoleonem pod Waterloo w 1815 r., ktre stanowio kres epopei napoleoskiej. Najwaniejsze korzyci wycignite przez Angli w okresie wojen napoleoskich leay w dziedzinie kolonialnej. Ju w 1793 r. zagarnli Anglicy niektre posiadoci francuskie w Indiach Zachodnich (wyspa Tobago), a nastpnie w 1794 r. San Domingo oraz wyspy nalece do Maych Antyli (Martynika, Gwadelupa) i in. W tym samym czasie Anglicy zajli ostatnie posiadoci francuskie w Indiach Wschodnich. W 1799 r. rozpoczli wojn w Indiach poudniowych z wielkim pastwem Majzur, zdobywajc szturmem jego stolic. W latach nastpnych Anglicy anektowali wiele ksistw indyjskich i stali si wadcami wikszej czci Indii. Nie poprzestajc na koloniach francuskich Anglicy rozpoczli podbj innych posiadoci. Zagarnli w 1796 r. nalec do Holandii wysp Cejlon, Kraj Przyldka oraz holenderskie kolonie na pkuli zachodniej (m.in. Gujan) i rozpoczli okupacj wysp holenderskich na Oceanie Spokojnym (m.in. Jawa). Jednym z najistotniejszych motyww tej ekspansji bya ch zdobycia coraz to nowych rynkw zbytu dla towarw angielskich oraz rde surowcw dla przemysu. Powstawanie nowych kolonii stwarzao pomylne perspektywy rozwoju gospodarczego dla Anglii, ktra jeszcze w 1788 r. ogosia olbrzymi ld Australii za terytorium angielskie. Kongres wiedeski przyzna Anglii Malt oraz zdobyte przez ni na przeomie XVIII i XIX w. posiadoci kolonialne. W latach 18121815 powanemu zaostrzeniu ulegy stosunki Wielkiej Brytanii ze Stanami Zjednoczonymi. Wbrew warunkom traktatu z 1783 r. Wielka Brytania pozostawia swoje wojska w pnocno-zachodnich fortach amerykaskich, nie tracc nadziei, mimo uznania niepodlegoci swych dawnych kolonii, na przywrcenie w nich swego panowania, W 1803 r. Stany Zjednoczone zakupiy od Francji Luizjan, co do ktrej Anglia miaa rwnie plany zaborcze. Anglicy usiowali sprowokowa konflikt amerykasko-hiszpaski, wspierali ruch separatystyczny w USA i rne spiski zmierzajce do rozbicia modego pastwa amerykaskiego oraz przyczenia Nowej Anglii do Wielkiej Brytanii. Do pogorszenia stosunkw przyczynia si jak wspomniano angielska blokada Francji i dokonywane na statkach amerykaskich rewizje. Gdy ponadto agenci brytyjscy zaczli wspiera bunty Indian, w czerwcu 1812 r. Kongres amerykaski opowiedzia si za wojn z Wielk Brytani. Stany Zjednoczone nie byy naleycie do wojny przygotowane i w sierpniu 1814 r. Anglicy przedarli si do Waszyngtonu, zburzyli najwaniejsze gmachy publiczne z Biaym Domem i Kapitelem na czele, zajli Detroit, ruszyli na Nowy Jork i Baltimore. Mediacja cara Aleksandra I doprowadzia do zawarcia przez obie strony pokoju w Gandawie pod koniec 1814 r., przywracajcego status quo.

KWESTIE SPOECZNE. SPRAWA IRLANDII NA PRZEOMIE XVIII I XIX WIEKU Po wyeliminowaniu konkurencji francuskiej tanie angielskie towary zaczy znajdowa dla siebie coraz szerszy zbyt za granic. Przed rozpoczciem wojny z Francj w 1793 r. warto angielskiego eksportu wynosia okoo 22 min funtw szterlingw rocznie, w latach 18051815 podwoia si, osigajc ponad 40 min funtw. Podstaw wywozu stanowiy nadal przede wszystkim wyroby przemysu wkienniczego. Rozwija si te szybko przemys ciki, dostarczajc armii i flocie angielskiej, a jeszcze w wikszym stopniu armiom sojusznikw, armat, uzbrojenia i sprztu wojskowego. Fabrykanci angielscy zaopatrywali w bro nawet kraje wrogiego obozu, w tym rwnie i Francj. Wojna przynosia wielkie zyski i bogactwo angielskim klasom posiadajcym, zarwno fabrykantom, jak t arystokracji ziemskiej. Zmniejszenie si importu z kontynentu doprowadzio do wzrostu ceny zboa i innych artykuw spoywczych. W latach 1792 1801 cena pszenicy podskoczya o 300%, gospodarka rolna stawaa si do tego stopnia opacalna, e w powyszych latach powanie zwikszy si w Anglii area gruntw uprawnych. Koszty prowadzenia wojny i wypacane sprzymierzecom w zocie zasiki powodoway zwikszenie si dugu pastwowego i wzrost podatkw, zwaszcza porednich, co z kolei wywoywao droyzn. Wprowadzony przez Pitta podatek od dochodw stanowi nieznaczn tylko cz wpyww pastwowych. Gwnym rodkiem finansowania wojen stay si podatki porednie od przedmiotw masowego spoycia. Mimo panujcej koniunktury gospodarczej sytuacja mas ludowych wyranie si pogarszaa wskutek spadku wartoci pienidza i wzrostu cen na artykuy spoywcze. W ostatniej dekadzie XVIII w. paca tkacza zmniejszya si o 64%, w latach 18051812 spada jeszcze o poow. Zjawiska te wywoyway rozgoryczenie mas ludowych, ujawniajce si w postaci demonstracji i pochodw przed Parlament, domagajcych si zawarcia pokoju, reformy parlamentarnej i chleba. Pod koniec XVIII w. obawiano si nawet w Anglii otwartego powstania i Parlament jak wspomniano zawiesi nawet w 1794 r. Habeas Corpus Act z 1679 r. Ruch robotniczy w Anglii na przeomie XVIII i XIX w. by jeszcze nie zorganizowany i ywioowy, zwizki robotnicze, tworzone na wzr starych korporacji cechowych, byy jeszcze niewielkie i rozdrobnione, tote nie mogy stan na czele akcji strajkowej. Rzd sprzeciwi si zreszt zakadaniu organizacji robotniczych i w latach 17991800 przeprowadzi ustawy zabraniajce wszelkich zwizkw robotniczych. Sytuacj robotnikw pogarsza fakt, e rozwijajcy si dotd bardzo ywo przemys angielski dozna silnego wstrzsu z powodu utraty w okresie wojen napoleoskich europejskich rynkw zbytu. Na skutek bankructwa wielu manufaktur i fabryk tysice robotnikw znalazo si bez pracy, inni musieli pracowa za niskie pace, a poniewa znacznie podroay artykuy ywnociowe, masy biednej ludnoci miejskiej skazane byy na godo-

wanie. Doprowadzao to do buntw godowych. Rwnie grone byy bunty wrd le traktowanych i marnie odywianych marynarzy. Mwic o walce robotnikw angielskich na pocztku XIX w. warto wspomnie o charakterystycznej dla owego okresu jednej z jej form, o tzw. luddyzmie, czyli niszczeniu maszyn, w ktrych robotnicy widzieli gwn przyczyn swojej ndzy. Nasilenie tego ruchu doszo zwaszcza do gosu w latach 18111812 w hrabstwach York, Nottingham i Lancashire. Do najtrudniejszych spraw do rozwizania dla rzdu brytyjskiego na przeomie XVIII i XIX w. naleaa kwestia irlandzka. W cigu XVII i XVIII w. Irlandia staa si faktycznie koloni angielsk, a jej pooenie polityczne, gospodarcze i kulturalne przedstawiao si dla Irlandczykw bardzo niekorzystnie. Przewaajca cz irlandzkiego chopstwa zostaa pozbawiona ziemi, wielka wasno z reguy znajdowaa si w rkach angielskich. Stare rody irlandzkie wytpiono lub zasymilowano, tylko okoo 15% ziemi naleao do ludnoci miejscowej. Dobra wytpionej pod koniec XVII w. lub pozbawionej majtkw szlachty katolickiej oddano protestantom, z ktrych wikszo nie przebywaa na wyspie, przekazujc swe majtki w dzieraw przedsibiorcom lub chopom. Pod koniec XVIII w. nie byo ju niemal katolickich wacicieli ziemi w kraju tak bardzo jak Irlandia przywizanym do religii katolickiej. Katolikom nie wolno byo zawiera zwizkw maeskich z protestantami, od 1792 r. zakazane byy szkoy katolickie. Nawet w pnocno-wschodniej czci Irlandii, w prowincji Uister, gdzie wikszo ludnoci irlandzkiej przyja protestantyzm, znaczna jej cz nie wyznajca anglikanizmu pozbawiona bya praw politycznych. Jzyk irlandzki stawa si stopniowo ju tylko jzykiem chopw. Za pomoc polityki ustawodawczej i celnej stara si rzd brytyjski upoledzi Irlandi pod wzgldem politycznym i gospodarczym oraz nie dopuci do rozwoju jej przemysu. Wprawdzie Irlandia miaa Jeszcze swj Parlament zoony z 300 czonkw, ale ogromna ich wikszo bya mianowana przez wacicieli ziemskich. Musieli oni ponadto by wycznie anglikanami, a decyzje irlandzkiego Parlamentu podlegay zatwierdzeniu Anglii, ktra moga narzuca Irlandii wszelkie ustawy. Od Londynu zaleny by te rzd irlandzki, zoony z grupy arystokratw. W ten sposb kwestia narodowa czya si w Irlandii cile z agrarn i religijn. Taki te zoony charakter przybra irlandzki ruch patriotyczny skierowany przeciwko Anglii. Naley doda, e rwnie i buruazja irlandzka wystpowaa przeciwko Anglii, nie chcc pogodzi si z ograniczeniami w dziedzinie handlu i przemysu. Przeladowani w kraju rodzinnym i yjcy w ndznych warunkach Irlandczycy masowo emigrowali, gwnie do Ameryki Pnocnej, gdzie wzili udzia w jej walce o niepodlego. Ruch wyzwoleczy przybra w Irlandii na sile pod wpywem rewolucji francuskiej, skupiajc si pocztkowo wok osoby czonka Parlamentu irlandzkiego, adwokata Henry Grattana, ktry rzuci haso rwnouprawnienia i wsplnej walki protestantw i katolikw irlandzkich. Wystpi on z wnioskiem o zniesienie starego prawa (tzw. Poyning's Law z 1494 r.), wedu ktrego

wszystkie uchway Parlamentu irlandzkiego, z wyjtkiem finansowych, musiay uzyskiwa aprobat Anglii. Rzd angielski, zaniepokojony moliwoci oddziaywania rewolucji amerykaskiej na Irlandi, zgodzi si przejciowo na pewne ustpstwa, w 1780 r. cofn niektre prawa anty katolickie, pozwoli Irlandczykom prowadzi handel z koloniami brytyjskimi, da prezbiterianom prawa wyborcze, a Parlamentowi irlandzkiemu pewn wiksz niezaleno (1782 r.). Powysze ustpstwa zostay niebawem cofnite, co w poczeniu z hasami rewolucyjnymi idcymi z Parya doprowadzio do gwatownych wystpie Irlandczykw przeciwko Anglii. W 1791 r. powstao Towarzystwo Zjednoczonych Irlandczykw, ktre postawio sobie za cel wywalczenie niepodlegoci i proklamowanie Republiki Irlandzkiej. Na czele tej organizacji stan Teobald Wolfe Ton, adwokat i wielbiciel Thomasa Paine'a. Chcc osabi irlandzki ruch narodowy, rzd brytyjski popiera konflikty wyznaniowe w Irlandii i taktyka ta chwilowo przyniosa rezultaty. W 1796 r. Dyrektoriat wysa na poparcie ruchu irlandzkiego ekspedycj wojskow pod wodz gen. Hoche, co w poczeniu z wrzeniem rewolucyjnym wrd czci marynarki angielskiej oznaczao dla Anglii pewn grob. Burza morska uniemoliwia jednak flocie francuskiej ldowanie u brzegw Irlandii, a nowa prba gen. Hoche'a z 1797 r. zakoczya si rozbiciem flotylli francuskiej przez admiraa Jervisa. Zastosowane nastpnie przez Anglikw surowe represje doprowadziy w 1798 r. do otwartego powstania w Irlandii, krwawo stumionego przez wojska angielskie. W lad za tym poszy masowe egzekucje powstacw, aresztowania, palenie wsi itp. W celu zwizania Irlandii z Wielk Brytani rzd Pitta postanowi zlikwidowa resztki pastwowej odrbnoci Irlandii i znie jej Parlament oraz wprowadzi wybory wprost do Parlamentu w Londynie. Drog przekupstwa zdoali Anglicy skoni deputowanych zasiadajcych w Parlamencie irlandzkim do przegosowania w 1800 r. tzw. unii Irlandii z Angli. Od tego roku Irlandia staa si czci powstaego w 1800 r. Zjednoczonego Krlestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii (United Kingdom of Great Britain and Ireland), 100 deputowanych irlandzkich zasiadao odtd w Izbie Gmin w Londynie, 28 za parw w Izbie Lordw. Unia silniej zwizaa protestantw irlandzkich z Angli, pogbiajc rozdzia midzy nimi a katolikami oraz midzy katolikami irlandzkimi a Wielk Brytani. Od pocztku XIX w. haso rwnouprawnienia katolikw stanowi bdzie element narodowego ruchu w Irlandii. Rwnie i w Anglii problematyka religijna odgrywaa, chocia cakiem inaczej ni w Irlandii, istotn rol w yciu spoecznym na przeomie XVIII i XIX w. Istnieje nawet uzasadniony pogld, e oywienie religijnoci i strach przed inwazj francusk zapobiegy wikszym wstrzsom spoecznym w Anglii na pocztku XIX w. Ju pod koniec XVIII w. rozwina si wrd ludnoci miast i miasteczek wiksza religijno, majca pewien zwizek z trudniejsz sytuacj ekonomiczn, stanowica swego rodzaju ucieczk od kopotw yciowych. Zwizany silnie z monarchi i klas rzdzc oficjalny koci anglikaski (High

Church) traci przy tym zwolennikw, ktrych jednoczenie zyskiway sekty w rodzaju baptystw, kwakrw, metodystw, unitarianw i in. Wysuway one na plan pierwszy nie tyle sprawy dogmatyczne, ile raczej dziaalno charytatywn. Zreszt i w kociele oficjalnym zacz si pod koniec XVIII w. tzw. ruch ewangelikalny, ktrego zwolennikw nazywano niskim kocioem" (Low Church). Kad on nacisk na wzajemn pomoc i powrt do cnt ewangelicznych. Jednym z zagadnie poruszanych przez sekciarzy angielskich, zwaszcza kwakrw i metodystw, bya sprawa zniesienia niewolnictwa Murzynw. Ju wczeniej nad zagadnieniem tym ywo dyskutowano w Ameryce Pnocnej (B. Franklin, T. Paine), a Kongres amerykaski znis w 1787 r. niewolnictwo na terenach, ktre miay by skolonizowane na pnoc od Ohio. We Francji po powstaniu Murzynw na San Domingo Konwent powzi uchwa w 1794 r. znoszc niewol we wszystkich posiadociach francuskich. Agitacja sekciarzy na rzecz zniesienia niewolnictwa natrafia w Anglii na bardziej sprzyjajcy grunt dopiero po powstaniu kolonii amerykaskich przeciwko Wielkiej Brytanii, gdy Stany Zjednoczone nie chciay sprowadza cukru z Antyli brytyjskich ani kupowa niewolnikw od Anglii. Handel niewolnikami nie dawa ju takich zyskw, jak dawniej. William Pitt ju w 1787 r. zachca do postawienia wniosku w Izbie Gmin o zniesienie handlu niewolnikami, ostatecznie jednak dopiero w 1807 r. Parlament angielski uchwali akt znoszcy handel niewolnikami.

LITERATURA ANGIELSKA W OKRESIE ROMANTYZMU

Podobnie jak i w wypadku Owiecenia, tak i w rozwoju romantyzmu kultura angielska bardzo wczenie i w sposb niejednokrotnie inspirujcy dla Europy staa si widowni nowych prdw. Ju pseudoklasyczna poezja reprezentowana w drugiej poowie XVIII w. przez twrczo Williama Collinsa (17211759) i Thomasa Graya (17161771) zapowiadaa nowe tendencje, ukazujc zwyke przeycia prostych ludzi. Wyrazem wzrostu zainteresowa twrczoci ludow by wydany przez Thomasa Percy'ego (17291811) w 1765 r. zbir ballad staroangielskich (Religues of Ancient English Poetry), ktry wywar duy wpyw na twrczo poetyck epoki romantycznej. Zainteresowania balladami nie szy jednak w parze z badaniami nad redniowieczem. Zanim powstaa moliwo wykorzystania poezji staroangielskiej, pojawiy si synne falsyfikaty jako Pieni barda Osjana. Faszerstwa dokona szkocki poeta James Macpherson (1736 1796), ktry ogosi w 1765 r. jako dziea Osjana, barda celtyckiego, autora rzekomo odkrytych przez siebie zabytkw poezji redniowiecznych Celtw, wasne poematy napisane w stylu sentymentalno-romantycznym i wzbogacone wtkami i imionami zapoyczonymi z oryginalnej twrczoci celtyckiej. Poematy te osigny ogromn popularno, przyczyniajc si do rozbudzenia

charakterystycznych dla romantyzmu zainteresowa redniowieczem i poezj ludow. Do wzrostu zainteresowania rycersk przeszoci przyczynili si przedstawiciele tzw. powieci grozy, operujcej sensacyjno-makabrycznymi wydarzeniami, umiejscowionymi w ruinach starych zamkw i klasztorw (W. Beckford, M. Lewis, A. Radcliffe, H. Walpole). W powieci obyczajowej naley wymieni Fanny Burney, autork Eweliny (1778 r.), sentymentalnej powieci epistolarnej oraz autork pamitnika stanowicego cenny dokument epoki. Powie kobiec reprezentowaa te Mary Edgeworth, najwybitniejsz jednak powieciopisark angielsk przeomu XVIII i XIX w. bya Jane Austen (17751817), opisujca mikrowiat prowincjonalnego ziemiastwa. O walorach jej prozy decyduje wnikliwy realizm i pena sarkastycznego humoru ironia, wraliwo psychologiczna w kreleniu postaci. Najlepsz powieci tej pisarki bya Duma i uprzedzenie (1813 r.). W poezji preromantyzmu angielskiego wybitniejsz pozycj zdoby Edward Young (16831765), chocia prno zabiega przez cae ycie o znaczenie i saw. Bezporednie przejcie do romantyzmu stanowia poezja George'a Crabbe'a (17541832), przeciwnika sielankowo-sentymentalnej idealizacji ycia wiejskiego. Jako pseudoklasyk zacz pisa Winiar Cowper (1731 1800), jeden z angielskich prekursorw romantyzmu. Z prostot i artyzmem opisywa przyrod w lirycznych wierszach i gawdach. Najwybitniejszymi poetami okresu przechodzenia od preromantyzmu do romantyzmu byli Robert Burns i William Blake. Burns (17591796), najwikszy poeta szkocki, czy partriotyzm szkocki i umiowanie ojczystych tradycji w pieniach ujtych w form ludow (Tom 0'Shanter). Poczucie niezalenoci i godnoci osobistej czyo si u niego z radykalizmem spoecznym. W swych satyrach atakowa despotyzm i moraln obud kalwinizmu, broni wartoci prostego czowieka. Kreli obrazy rodzajowe, ukazujce rodowisko chopskie, uroki mioci idealnej i zmysowej. William Blake (17571827) by artyst niezwykle wielostronnym, poet, mylicielem, malarzem, miedziorytnikiem. Istotny wpyw na jego koncepcje mistyczne wywar E. Swedenborg. W licznych dzieach, utrzymanych w poetyckiej, wizyjno-alegorycznej formie, bliskich problematyce biblijnej, ujmowa Blake rzeczywisto jako teren staego, tragicznego antagonizmu midzy wolnoci a autorytetem. W mistyczno-symbolicznych lirykach przeciwstawia Blake z dramatyczn ekspresj urokowi penego mioci wiata jego groz i rozpacz (Pieni niewinnoci. Pieni dowiadczenia). Rwnie i twrczo plastyczna Blake'a, jego cykle ilustracji do utworw wasnych i dzie Miltona, Dantego czy Biblii, nacechowane s wizjonerskim mistycyzmem, symbolik i fantastyk. Peny rozkwit romantyzmu angielskiego przypad na lata 18001830 i przejawi si gwnie w poezji demokratycznym radykalizmem pogldw politycznych, indywidualizmem i subiektywizmem, zainteresowaniem prze-

szoci i twrczoci ludow, kultem uczucia i przyrody. Manifestem nowych tendencji sta si zbir ballad (Lyrical Ballads), wydany w 1798 r. przez dwch czoowych przedstawicieli pierwszej fazy angielskiego romantyzmu: Wordswortha i Coleridge'a. William Wordsworth (17701850) i Samuel Coleridge (17721834) naleeli wraz z Robertem Southeyem (17741843) do tzw. szkoy jezior (Lak School), przy czym nazwa ta podkrelaa ich zwizek z okolic malowniczego pojezierza na pograniczu Szkocji. Twrczo ich cechowa pocztkowo entuzjazm do rewolucji francuskiej, a nastpnie w okresie wojen napoleoskich wzrost uczu patriotycznych, a nawet jak w wypadku Southeya pewien szowinizm narodowy. W przeciwiestwie do Southeya, ktry nie odznacza si wikszym umiowaniem przyrody, Wordsworth osign wyyny artystyczne w wyraaniu kontemplacji natury. Przewysza innych poetw w przedstawianiu najbardziej pierwotnych i tajemniczych dozna, jakie odczuwa czowiek postawiony wobec przyrody. By mistrzem drobnej formy lirycznej i sonetu, przeciwstawia si poezji racjonalistycznej w imi uczucia i wyobrani. Lirykiem by rwnie Coleridge, poeta gruntownie wyksztacony w zakresie filozofii, wykadowca filozofii i historii literatury w Londynie, entuzjasta twrczoci Szekspira. Szczeglnie szeroki wpyw wywar Walter Scott (17711832), przedstawiciel drugiego ju pokolenia romantykw angielskich. Pochodzi ze starej szkockiej rodziny z pogranicza szkocko-angielskiego i wzrs w atmosferze tamtejszych tradycji rycerskich. Pocztkowo uprawia twrczo poetyck, opart na starych balladach, ktre zreszt zbiera z upodobaniem i wydawa drukiem. Gdy bajronowska powie poetycka przymia popularno jego poezji, uzna wyszo Byrona i przerzuci si do powieci historycznej, stajc si jej gwnym twrc. Sukces jego ksiki pt. Waverley zachci go do napisania okoo p setki tomw powieci historycznych (m.in. Narzeczona z Lammermoor, Rob Roy, Kenilworth, Ivanhoe), ktre przyniosy mu saw i dobrobyt. Romantyczna poezja angielska osigna najwysze swoje szczyty w twrczoci trzech zwaszcza poetw: Byrona, Shelleya i Keatsa. George Gordon Byron (17881824), potomek podupadego rodu arystokratycznego, rozpocz swoj karier poetyck od Wdrwek Childe Harolda (1812 r.), ktrymi uzska ogromn popularno. Ugruntoway j powieci poetyckie: Giaur (1813 r.), Korsarz (1814 r.), Lara (1814 r.), Oblenie Koryntu (1816 r.), a nastpnie, ju po opuszczeniu Anglii, Wizie Chillonu (1816 r.) i Mazepa (1819 r.) oraz dramaty: Manfred (1817 r.) i Kain (1821 r.). Najwybitniejszym dzieem Byrona by niedokoczony poemat epicki Don Juan (18191824). Typowy bohater Byrona, osamotniony, skcony ze wiatem buntownik, niekiedy zbrodniarz, kry pod mask egoizmu i nihilizmu protest poety przeciwko moralnym i spoecznym ograniczeniom praw czowieka, despotyzmowi, reprezentowanemu wwczas w Europie przez wite Przymierze. Nie tylko sowem, ale i czynem potwierdzi

Byron swj zwizek z walk o wolno narodw. Zmar w Grecji w czasie organizowania walki powstaczej przeciwko Turkom. ycie i twrczo poety stay si w pierwszej poowie XIX w. przedmiotem swoistej legendy, ktra przenikna sfer literackiego i obyczajowego stylu epoki (tzw. bajronizm). Jego olbrzymi wpyw obj czoowych poetw europejskiego okresu romantycznego. Percy Bysshe Shelley (17921822), arystokrata o radykalnych pogldach, miao atakujcy ucisk spoeczny, republikanin i ateista, zwolennik panteizmu, nalea do najwikszych w historii literatury poetw lirycznych (Chmura, Do skowronka, Oda do wiatru zachodniego. Krlowa Mab i in.). Trzeci z wielkiej trjki poetw, przedwczenie zmary w 26 roku ycia John Keats (17951821), by wyznawc sensualistycznego pojmowania pikna, reprezentowa poezj czyst, o nieskazitelnej formie, wielkiej plastyce opisu i melodyjnoci (Do sowika, Do urny greckiej. Do Psyche, Endymion, Hyperion i in.).

NAUKA I SZTUKA

Pod koniec XVIII w., m.in. rwnie pod wpywem ideologii rewolucji francuskiej, szerzyo si wrd robotnikw angielskich przekonanie o wartoci wiedzy i nauki, niezbdnej do zwikszenia wydajnoci pracy i dalszej walki o popraw bytu oraz zmian warunkw spoecznych. Aeby uatwi robotnikom ksztacenie si, zwizki zawodowe zaczy organizowa odczyty i pogadanki na tematy spoeczno-polityczne i zawodowe, tworzy kluby dyskusyjne, stowarzyszenia owiatowe, a wreszcie robotnicze szkoy niedzielne, przyjmujce zarwno dorosych, jak i dzieci. Edukacja elementarna opieraa si wczenie na organizacji kocioa anglikaskiego. Prowadzi on stojce na bardzo niskim poziomie szkoy codzienne i niedzielne, do ktrych uczszczao pod koniec XVIII w. okoo 300 ty. dzieci. Pierwsze z nich byy to szkoy parafialne, nie posiadajce adnego wsplnego programu, czsto i staych budynkw oraz kwalifikowanych nauczycieli. Na jeszcze niszym poziomie stay szkoy niedzielne. Ich projektodawc by dziennikarz Robert Raikes, ktry wikszo swoich dochodw przeznaczy na ksztacenie zaniedbanych dzieci pracujcych w fabryce w Gloucester. Zaoona przez niego w 1780 r. szkoa niedzielna na pierwszy plan wysuwaa nie nauk religii, jak to czyniy szkoy prowadzone przez koci anglikaski, lecz nauk czytania, pisania i rachunkw. Zaniepokojony samodzieln dziaalnoci Raikesa koci anglikaski zorganizowa w 1785 r. Towarzystwo Zakadania i Popierania Szk Niedzielnych, przej kierownictwo szk ju istniejcych i nada im religijny charakter. Szkoy te wpajay dzieciom przekonanie o niezmiennoci ich spoecznego losu oraz ducha pokory wobec najgorszych nawet warunkw. Dysproporcji midzy stale wzrastajc liczb dzieci w wieku szkolnym a

kurczeniem si funduszw spoecznych przeznaczonych na wychowanie i brakowi dowiadczonych nauczycieli mia zaradzi system Josepha Lancastra i Andrew Bella, zwany rwnie systemem monitorialnym lub metod wzajemnego nauczania, a zastosowany po raz pierwszy w Anglii na samym pocztku XIX w. Metod wzajemnego nauczania Lancastra stosowa pocztkowo w zaoonej przez siebie w New Lanark szkole Robert Owen. Przyjmowaa ona dzieci od 5 do 12 lat i opieraa wychowanie moralne na potrzebach ycia zbiorowego i wskazaniach racjonalisty cznych. Uczya wielu przedmiotw praktycznych metodami pogldowymi. Prowadzia doksztacanie modziey, ktra przesza ju do pracy produkcyjnej, organizowaa ksztacenie dorosych. Wielki rozgos przynioso Owenowi otwarcie w 1816 r. przedszkola dla dzieci od 2 do 5 lat. W caej dziaalnoci Owena zaznaczya si troska o zapewnienie dzieciom robotniczym szczliwego dziecistwa.

British Museum w Londynie W obronie interesw dzieci robotniczych wystpi te w 1816 r. w Izbie Gmin dziaacz radykalny Henry Brougham, ktry domaga si powoania specjalnej komisji do zbadania stanu i metod nauczania dzieci robotnikw. Komisja ta stwierdzia niezmiernie niski poziom i may zasig tego ksztacenia, okazao si, e w niektrych okrgach 75% dzieci nie chodzio w ogle do szkoy. Postpowe koa radykalne w Anglii rwnie ostro atakoway poziom szkolnictwa redniego, wyranie eksluzywnego pod wzgldem spoecznym i nieuytecznego dla wczesnego ycia. Uczono przede wszystkim jzykw klasycznych, opierajc si na starych podrcznikach i metodzie pamiciowej. Pod koniec XVIII i na pocztku XIX w. angielskie uniwersytety w bardzo niewielkim stopniu dotknite zostay wstrzsami ideologicznymi kontynentu i nie przechodziy gbszych przemian organizacyjnych i programowych.

Ksztaciy one niemal wycznie synw klas panujcych i posiadajcych, nie dajc wiedzy w okrelonym kierunku. Specjalistw ksztaciy szkoy przy korporacjach prawnikw, przy szpitalach itp. Wyksztacenie oglne przede wszystkim w zakresie klasyki oraz wychowanie gentlemenw naleao do uniwersytetw. Tworcze poszukiwania naukowe i prace badawcze byy w tej sytuacji w duym stopniu prowadzone poza murami uczelni. Due zasugi dla rozwoju angielskiej nauki miao Towarzystwo Krlewskie (Royal Society), ktre przeksztacio si w Towarzystwo Naukowe w nowoczesnym rozumieniu wywierajc korzystny wpyw na losy nauki angielskiej. Naley te wspomnie o zaoonym w Londynie w 1799 r. Instytucie Krlewskim dla Szerzenia Wiedzy, ktry zasyn jako centrum bada fizycznych oraz chemicznych i zatrudnia tak wybitnych uczonych, jak T. Young, H. Davy czy M. Faraday. Thomas Young (17731839) odkry zjawisko interferencji wiata, a w 1807 r. wprowadzi do nauki pojcie moduu sprystoci. Humphry Davy (1778 1829) odkry i galwanicznie wydzieli wap, sd, bar, potas, magnez i stront. Wyodrbniajc wymienione pierwiastki w stanie metalicznym stwierdzi, e chlor jest pierwiastkiem chemicznym. Poda skad kwasu solnego, uzyska pierwszy wiato uku elektrycznego oraz wynalaz i skonstruowa lamp bezpieczestwa" z metalow siatk dla grnikw (lampa Davyego). Do twrcw nowoczesnej chemii nalea rwnie John Dalton (1766 1844), samouk, fizyk i chemik Jeden z twrcw nowoytnej atomistyki. W 1803 r. odkry prawo cinie parcjalnych, stwierdzi w 1802 r,, e w analogicznych warunkach rozszerzalno termiczna wszystkich gazw jest jednakowa. W 1804 r. sformuowa podstawowe w stechiometrii prawo stosunkw wielokrotnych. Przyjmowa pogld o ziarnistej budowie materii, nadajc w 1808 r. atomistycznej teorii budowy materii podstawy naukowe. Inny chemik angielski, William Prout (17851850), wysuwa sugesti, e ciar atomowy jest zawsze wielokrotnoci atomu wodoru, ktry uwaa za pierwiastek podstawowy. Jednym z najwybitniejszych uczonych XIX w. by Michael Faraday (1791 1867), genialny odkrywca i eksperymentator, fizyk i chemik, laborant, asystent i wreszcie kierownik Krlewskiego Instytutu i czonek Royal Society. Najwiksze znaczenie miay Jego prace z zakresu nauki o elektrycznoci. Doprowadziy go one do odkrycia indukcji elektromagnetycznej, dajcej pocztek elektrodynamice. Faraday odkry nastpnie samoindukcj oraz zbudowa pierwszy model silnika elektrycznego. Stworzy podstawy elektrochemii, wprowadzi do fizyki pojcie pola oraz linii pola, a przez wysunicie koncepcji wzajemnego oddziaywania midzy adunkami a polem da podstaw wspczesnej teorii pl fizycznych. Znacznie skromniej od literatury i nauki rozwijaa si pod koniec XVIII i na pocztku XIX w. sztuka angielska. W dziedzinie malarstwa do pierwszych angielskich pejzaystw nalea John Crome (17681821), zaoyciel szkoy malarstwa krajobrazowego. Wiksz od niego saw zdoby John Constable (17761837), przede wszystkim jako pejzaysta. Wyprzedzajc impresjonistw

zajmowa si wspzalenoci wiata i koloru, zmiennoci owietlenia i atmosfery. Da pocztek realistycznego pejzau i wywar wpyw na francuskich artystw z Delacroix na czele. Przyjacielem Delacroix by Richard Parkes Bonington (18011828), malarz i grafik uprawiajcy akwarelowe malarstwo krajobrazowe. Stosowa pniej technik olejn i wprowadzi tematyk rodzajow i historyczn, interpretowan w duchu romantyzmu. Nastrj romantyczny wystpuje rwnie i w obrazach Williama Turnera (17761851), znakomitego marynisty, autora wielu obrazw zawierajcych ekstatyczne wizje na temat morza, soca i powietrza. Malowa najbardziej osobliwe efekty wiata, refleksy wschodw i zachodw soca na rozlegych przestworzach mrz. W przeciwiestwie do wymienionych pejzaystw Thomas Lawrence (1769 18 30) uprawia malarstwo portretowe. Wrd angielskich architektw drugiej poowy XVIII w. du rol odgrywa William Chambers (17261796), wsptwrca wraz z J. Reynoidsem Krlewskiej Akademii Sztuki w 1768 r. (Royal Academy ofArts), budowniczy siedziby Admiralicji w Londynie (Somerset House) oraz dekoracji architektonicznych w Kew Gardens. By on nadwornym architektem Jerzego III. Wicej oryginalnoci wyraa w swych pracach Robert Adam (17281792), nawizujcy do antycznej architektury zwaszcza pnego Cesarstwa Rzymskiego. Wymieni te naley Johna Soane (17531837), twrc gmachu Banku Anglii w Londynie, rwnie przedstawiciela neoklasycyzmu. Na poziomie XVIII i XIX w. architektura angielska odznaczaa si eklektyzmem i pozostawia najwicej budowli rezydenci alnych, zasobnych i wygodnych domw i paacykw bogatego ziemiastwa i buruazji. Wrd wczesnych architektw do najgoniejszych nalea John Nash (17521835), budowniczy ok. 40 rezydencji wiejskich w formach klasycystycznych, italianizujcych i neogotyckich. Gwnym dzieem Nasha jest architektonicznourbanistyczne zaoenie Regent's Park oraz Regent Street w Londynie wraz z placami Oxford Circus i Picadiiiy Circus. Nash przebudowa te Buckingham Paace, siedzib krlewsk w Londynie.

XI. WIELKA BRYTANIA W LATACH 18151850

ROZWJ EKONOMICZNY

GWNY kierunek przemian w strukturze gospodarczej Anglii XIX w. obejmowa z jednej strony spadek udziau rolnictwa

tworzcego na pocztku XIX w, ok. 35%, a pod koniec tego stulecia znacznie poniej 10% dochodu narodowego, z drugiej za strony systematyczny wzrost udziau przemysu i grnictwa z ok. 20% na pocztku XIX w. do ok. 40% w kocu tego stulecia. Znacznie wczeniej ni w innych krajach nastpia transformacja gospodarki brytyjskiej w kierunku nowoczesnej struktury, stanowica jedno z najwaniejszych rde przewagi gospodarczej Anglii w wiecie. Jako pionier rewolucji przemysowej Anglia zdoaa skoncentrowa w swych rkach i utrzyma przez ca pierwsz poow XIX w. ponad poow wiatowej produkcji przemysu fabrycznego, chocia skupiaa wwczas zaledwie 2% ludnoci wiata. Przez znaczn cz XIX w. bya Anglia istotnie przemysowym warsztatem wiata" (the workshop of the worid). W pierwszej poowie XIX w. Wielka Brytania bya najbardziej rozwinitym pod wzgldem przemysowym krajem na wiecie. Wyprzedzaa reszt Europy rwnie w dziedzinie poziomu technicznego, ktry odpowiada szybkiemu na wyspie rozwojowi nauki i wprowadzaniu do produkcji licznych udoskonale technicznych. Anglia przechodzia w tym czasie cakowicie na produkcj maszynow i silniki mechaniczne, posugujc si w coraz wikszym stopniu wglem jako rdem energii. W 1825 r. pracowao w Anglii ju okoo 15 ty. maszyn parowych o mocy 375 ty. KM, gdy np. Francja posiadaa w tym samym czasie jedynie 328 maszyn parowych o mocy 5 ty. KM. W przdzalnictwie angielskim zapanowa przemys fabryczny, natomiast sabiej pocztkowo rozwija si przemys tkacki, w ktrym na samym pocztku XIX w., zwaszcza w tkactwie bawenianym, przewaaa jeszcze praca rczna. W 1813 r. byo w Anglii tylko ok. 2,5 ty. krosien mechanicznych, w 1820 r. ju ponad 12 ty., a w 1833 r. 83 ty. Okoo poowy XIX w. tkactwo rczne ju niemal wszdzie w Anglii zaniko. Dane statystyczne wskazuj, e ok. 1850 r. pracowao w Anglii 70% wszystkich czynnych na wiecie mechanicznych wrzecion. Maszyna i produkcja fabryczna wypieray drobne rzemioso ze wszystkich najwaniejszych gazi produkcji. Nastpstwem prymatu w technice produkcyjnej byo zdobycie przez Angli zdecydowanej przewagi w produkcji przemysowej. Anglia staa si warsztatem wiata", tutaj najnowoczeniejsze wwczas fabryki daway wikszo wiatowej produkcji w dziedzinie przemysu. Stopniowe ulepszanie maszyny parowej i stosowanie jej w coraz nowych dziedzinach produkcji i transportu przyczyniy si do ogromnego rozwoju przemysu wenianego i bawenianego, grnictwa, hutnictwa i komunikacji. W zwizku z tym produkcja wgla kamiennego zwikszya si w Anglii pomidzy 1810 i 1850 r. czterokrotnie (w 1800 r.10 min ton, w 1850 r.44 min ton, w 1880 r.154 min ton). Wgiel stanowi te wan pozycj w angielskim eksporcie. W 1846 r. na Wielk Brytani przypado a 77% oglnowiatowego wydobycia wgla kamiennego. Jeszcze szybszy by w pierwszej poowie XIX w. w Anglii wzrost wydobycia surwki, ktry w latach 18151850 podnis si a omiokrotnie. Anglicy stosunkowo wczenie udoskonalili wytop surwki, zarzucajc jako Jedyny kraj na wiecie ju na

pocztku XIX w. prymitywny wytop surwki elaza na wglu drzewnym, ktry poza Angli by jeszcze wszdzie nadal stosowany. Wytwarzane w Anglii z surwki wyroby elazne naleay wczenie do najtaszych w Europie. W 1830 r. produkcja surwki wyniosa w Anglii 700 ty. ton, w 1859 r. 3,8 min ton, a w 1871 r. 6,5 min ton, co najlepiej ukazuje tempo rozwoju hutnictwa angielskiego. W zakresie produkcji stali udzia Anglii wynosi w 1850 r. 40 ty. ton, co stanowio 50% produkcji wiatowej. Rozwj grnictwa metalowego i hutnictwa by warunkiem szybkiej rozbudowy floty brytyjskiej, ktra osigna w pierwszej poowie XIX w. ok. 35% caego wiatowego tonau. W 1850 r. ok. 60% wszystkich statkw oceanicznych naleao do Wielkiej Brytanii. Przynosiy one w 1875 r. Anglii ok. 50 min funtw szteriingw dochodu za zagraniczne usugi transportowe. Wprowadzenie nowej techniki w przemyle zwikszyo zapotrzebowanie na metal i wywoao postp w obrbce metali i budownictwie maszyn. Pojawiy si specjalne obrabiarki, tokarki, heblarki, frezerki i inne warsztaty, zapewniajce wiksz szybko i dokadno przy obrbce. Wyrany postp zaznaczy si w komunikacji wodnej i ldowej. Zaczto budowa statki z elaza, a pierwszy tego rodzaju wikszy okrt powsta w Anglii w 1843 r. Na wiksz skal zaczto konstruowa takie statki zwaszcza od momentu, gdy Anglik John Elder udoskonali w 1854 r. silnik parowy. Wan rol w ekonomicznym rozwoju Anglii odegrao zastosowanie maszyny parowej w komunikacji ldowej. Posugiwanie si szynami w trakcji koowej znane byo ju w XVI w., ale pierwszy parowz powsta dopiero w 1797 r. dziki pracy Anglika Richarda Trevithicka (1771 1833), ktry na samym pocztku XIX w. stworzy pierwszy na wiecie parowz na fabrycznej konnej drodze szynowej w Walii. Udao mu si zbudowa jeszcze kilka parowozw, lecz Jego wynalazek nie znalaz wikszego zainteresowania. Waciwym twrc kolei elaznej sta si dopiero George Stephenson (1781 1848), syn robotnika angielskiego, W 1814 r. zbudowa on swj pierwszy parowz, a w 1825 r. uruchomiona zostaa przez niego pomidzy Stockton i Darlington linia kolejowa dugoci 54 km, pierwsza na wiecie linia kolejowa do uytku oglnego. Pierwsz lini kolejow z parow si pocigow oddan do uytku oglnego byo poczenie midzy Manchesterem i Liverpoolem, zbudowane rwnie przez Stephensona. Znacznie wolniej ni w przemyle rozpowszechnia si technika maszynowa w rolnictwie. Pierwszych prb wykorzystania siy parowej przy orce dokonano wprawdzie jeszcze na pocztku XIX w., jednak rozpowszechniy si one dopiero w poowie XIX w., m. in. dziki J. Fowlerowi (18261864), ktry wynalaz kilka typw pugw parowych. Rwnie w Anglii rozwina si powanie agrochemia, znajdujc praktyczne zastosowanie w rolnictwie. Zaczto stosowa nawozy sztuczne, a pierwsza fabryka superfosfatw powstaa tu w 1848 r. Powszechne zastosowanie znajdoway w Anglii postpowe wczenie metody agrotechniczne, gboka orka, drenowanie, podozmian i maszyny rolnicze. Ziemia skoncentrowana bya podwczas w rku nielicznych wacicieli, w lad

za zanikaniem drobnego chopstwa szybko te malaa liczba drobnych dzierawcw, co w sumie sprzyjao szybszemu wprowadzaniu na wiksz skal kosztownych nieraz form i metod bardziej postpowego rolnictwa. W pierwszej poowie XIX w. powanie wzrosa ludno Zjednoczonego Krlestwa; z 17,9 min w 1811 r. do 27,4 min osb w 1851 r. Naley doda, e w okresie tym wyemigrowao z Anglii gwnie do kolonii i Stanw Zjednoczonych okoo 2 min osb. Szczegln cech struktury ludnociowej kraju by szybki wzrost pracownikw zatrudnionych w przemyle przy rwnoczesnym spadku liczby ludnoci rolniczej. Coraz wiksza te cz ludnoci mieszkaa w miastach. W hrabstwach pnocnych rozwijay si miasta i okrgi przemysowe, gwnie wkiennicze, w centrum Anglii powsta okrg produkcji hutniczej, w Walii poudniowej okrgi grnicze i hutnicze, w Szkocji rozwija si przemys okrtowy. W 1815 r. Londyn liczy nieco ponad l min mieszkacw, a w poowie XIX w. ju okoo 2,5 min i by najwikszym wiatowym centrum handlu i operacji finansowych. Mimo szybkiego rozwoju przemysu, grnictwa i handlu zagranicznego Wielka Brytania przeywaa bezporednio po zakoczeniu ery wojen napoleoskich powany kryzys ekonomiczny, ktry dotkn przede wszystkim klasy nisze. Wojny z Francj wzbogaciy wysze warstwy, pogbiajc jednoczenie niedol ludu. W cigu wojen wzrs te a czterokrotnie dug pastwowy Anglii. Wykorzystujc swe zwycistwo nad Francj rzucia Wielka Brytania w 1815 r. na rynki europejskie znaczne iloci swoich wyrobw przemysowych, nagromadzonych w czasie blokady kontynentalnej. Zbiedzona wojnami Europa nie bya jednak w stanie paci za te wyroby, a ponadto zacza si broni przed nimi za pomoc ce ochronnych. Wywoao to zahamowanie produkcji i kryzys w Anglii tym przykrzejszy, e pastwa europejskie nie byy w stanie spaci swych dugw wojennych, zacignitych w Wielkiej Brytanii przed 1815 r. Sytuacj pogarsza fakt, e od 1814 r. do Anglii zaczo masami napywa tanie zboe amerykaskie i rosyjskie, powodujc tu spadek ceny zboa o przeszo poow. W interesie wacicieli ziemskich rzd torysw przeprowadzi w Parlamencie tzw. prawa zboowe (Corn Laws), wysokie ca prohibicyjne na importowane zboe, co znacznie zwikszyo jego cen. Nastpstwem tego kroku oraz powojennej depresji ekonomicznej, wzrostu bezrobocia i dalszego pogarszania si sytuacji mas ludowych byo ogromne wzburzenie wrd klas niszych i nasilenie ruchw ludowych. Na domiar zego rok 1816 by nieurodzajny i w rnych czciach Anglii miay miejsce wystpienia przeciw droynie, a nawet strajki zwizane z obnianiem zarobkw oraz bunty robotnikw protestujcych przeciwko wprowadzaniu maszyn. Problem nabra znaczenia oglnego, a po stronie mas stanli m. in. najwiksi poeci Anglii epoki romantyzmu Byron i Shelley. Rolnictwo nadal odgrywao w pierwszej poowie XIX w. du rol w gospodarce angielskiej. W 1830 r. zatrudniao okoo 4,5 min osb, czyli 28% ogu ludnoci angielskiej. Dawao ono okoo jednej trzeciej narodowego dochodu, tote przed zniesieniem ce zboowych w 1846 r. ziemiastwo w duym stopniu

wywierao wpyw na polityk rzdu. Ziemia bya skupiona w rku niewielkiej stosunkowo liczby arystokracji. Z danych dla 1874 r. wynika, e poowa powierzchni Anglii znajdowaa si w rku okoo 8 ty. landlordw. Utrzymujcy si od czasw kompromisu z 1688 r. system polityczny zapewnia ziemia-stwu angielskiemu zdecydowan przewag w administracji lokalnej i w Izbie Gmin. Wielcy posiadacze ziemscy dominowali w pierwszej poowie XIX w. w Parlamencie, rzdzie, wojsku i kociele. W okresie 18151850 wywz angielski wzroso okoo 300%, co tumaczy nasilenie walki Wielkiej Brytanii o nowe rynki i poruszony niej problem jej ekspansji kolonialnej. Roso te stopniowo znaczenie rynkw europejskich dla eksportu angielskiego: w poowie XIX w. 45% towarw szo z Anglii do Europy, a 55% do Ameryki, Azji i Afryki. W zwizku ze wzrostem ekspansji i handlu zagranicznego znacznie podniosy si inwestycje zagraniczne kapitau brytyjskiego, wynoszc: w 1815 r. okoo 10 min funtw, w 1825 r. ju 100 min, a w 1870 r. a 700 min funtw szterlingw. W 1875 r. osigny one zawrotn sum 1000 min funtw. Do 1850 r. inwestycje szy gwnie do Europy, pniej przede wszystkim do Indii (np. na budow kolei), Australii i Kanady. Czysty zysk z tych inwestycji wynis 12 min funtw rocznie na pocztku pidziesitych lat XIX w., a 50 min funtw w 20 lat pniej. W pocztkach lat dwudziestych XIX w. kapita angielski opanowa ekonomicznie nowo powstae pastwa Ameryki aciskiej, wykorzystujc toczc si tam od 1810 r. walk kolonii hiszpaskich o niepodlego. Rwnoczenie z uznaniem przez Angli pastw poudniowoamerykaskich w dwudziestych latach XIX w. popyny tam kapitay i towary brytyjskie. W latach 1824 1825 Wielka Brytania udzielia krajom Ameryki aciskiej olbrzymich poyczek na sum ponad 20 min funtw, z ogromn zreszt dla siebie korzyci. Szybki wzrost produkcji przemysowej (np. w 1825 r. bya ona o 37% wiksza ni w 1819 r.), wzrost cen surowcw i powane zwikszenie ich importu doprowadziy do nadmiaru zgromadzonych surowcw. Ponadto nastpio przepenienie rynkw zagranicznych towarami angielskimi, co spowodowao przejciowe zmniejszenie eksportu. Nastpi spadek cen i zapasw zota Banku Anglii, kryzys pieniny i spadek akcji oraz zmniejszenie produkcji we wszystkich niemal gaziach przemysu. Kryzys doprowadzi w latach 18251826 do bankructwa kilku tysicy firm. Ten pierwszy oglny kryzys nadprodukcji zuboy klas robotnicz i spowodowa masowe bezrobocie. Rwnie w 1836 r. gospodarka angielska przeywaa nowy kryzys, poprzedzony znowu wielkim rozkwitem gospodarczym. W 1836 r. wskanik produkcji przedmiotw konsumpcyjnych by o 74% wyszy ni w 1826 r., powanie rwnie wzrosa produkcja przemysu cikiego. Zwikszy si eksport towarw angielskich, zwaszcza do Stanw Zjednoczonych, dokd pyny rwnie kapitay brytyjskie w formie poyczek, co si stao jednym z istotnych czynnikw sprzyjajcych rozwojowi przemysu w USA. Tempo wzrostu produkcji przemysu lekkiego w Stanach Zjednoczonych zaczo prawie dorwnywa Anglii,

doprowadzajc w kocu do zahamowania importu z Wielkiej Brytanii i spadku cen wielu towarw. Angielski kryzys rozpoczty w 1836 r. trwa w istocie a do 1842 r. i dotkn szersze masy spoeczestwa ni kryzys poprzedni. Kolejny kryzys mia w Anglii miejsce w 1847 r. i znowu posiada swe rda m. m. w nadprodukcji towarw oraz dysproporcji midzy szybko rosnc produkcj i nienadaniem wzrostu eksportu zagranicznego. Sposobem na zwalczenie kryzysu miao by obnianie cen towarw przez zmniejszenie kosztw produkcji, wprowadzanie coraz to nowych i wydajniejszych maszyn i obnianie pacy roboczej. Inn form prowadzc do zwikszenia moliwoci eksportowych staa si walka o wolno handlu i zniesienie opat celnych. przemysowcom angielskim udao si czciowo ten cel osign. W latach 1842-1846 zmniejszono w Anglii znacznie ca importowe od surowcw i zboa, a take zniesiono wszelkie ograniczenia i opaty obciajce dotd eksport wyrobw krajowych. Trzeci wreszcie drog do zwikszenia eksportu bya walka o terytorialne rozszerzenie rynkw zbytu, zwaszcza w Azji i Afryce. Przykadem politycznej i ekonomicznej ekspansji Anglii byy prby brytyjskie zdobycia rynku chiskiego, do czego pretekstem staa si rozpoczta w 1840 r. ostra walka rzdu chiskiego z angielskim przemytem opium. Zwyciska flota i armia angielska podyktowaa Chinom w 1842 r. korzystny dla Wielkiej Brytanii ukad, oddajcy Anglii w wieczyste posiadanie wysp Hon-kong i przyznajcy jej ulgowe ca i korzystne warunki handlowe. Podobnie w 1832 r. Anglia zmusia Turcj do podpisania korzystnej dla siebie konwencji handlowej, w ktrej ustalono niskie opaty celne od towarw przywoonych do Turcji, zezwalajc kupcom angielskim na wolny handel wewntrzny w imperium ottomaskim. Konwencja ta, po zmuszeniu do ulegoci wadc Egiptu w 1840 r., zostaa rozcignita na Egipt, Syri, Sudan i Arabi, dziki czemu wyroby angielskie opanoway tamtejsze rynki. W 1841 r. rzd angielski narzuci podobny ukad Persji. W wyniku powyszej polityki powanie zwikszy si brytyjski eksport do Azji i Afryki. W krajach kolonialnych ulokowaa Wielka Brytania ok. 30% caego swego wywozu (eksport z Anglii do Australii wzrs w latach 1846 1853 ponad dziesiciokrotnie). Mimo tak wielkiego poszerzenia si rynkw zbytu popyt na towary brytyjskie nie nada w wielu dziedzinach za niebywale szybko rosnc produkcj, zwaszcza w przemyle wkienniczym (lniany, jedwabniczy, baweniany, weniany), w budownictwie kolejowym i in. Ponadto nieurodzaje, ktre dotkny wiele krajw europejskich w latach 18461847, dodatkowo ograniczyy rynki zbytu dla towarw angielskich. W XIX w. Anglia wraz z caym swym Imperium speniaa czoow rol nie tylko w potencjale gospodarczym wczesnego wiata, ale zarazem w kierowaniu procesem ksztatowania si modelu gospodarki wiatowej. Dominacja finansowa Anglii w wiecie rozszerzaa supremacj funta szteriinga w rozliczeniach midzynarodowych, co umacniao finansow pozycj londyskiej City i znaczenie Londynu jako finansowego centrum wczesnego wiata. Anglia

speniaa dalej przemon rol jako porednik w handlu midzynarodowym, orodek obrotw handlowych i finansowych. Londyn by najpowaniejszym rynkiem kredytowym, od ktrego w powanej mierze zaleao finansowanie wszystkich wikszych przedsiwzi inwestycyjnych na caym wiecie. W wyniku dugoletniej dziaalnoci kredytowej i inwestycyjnej na zewntrz kraju biece wpywy Anglii z tytuu zyskw, procentw i dywidend przewyszay Ju w drugiej poowie XIX w. rozmiary nowych inwestycji za granic. Konieczno staych rozlicze z Angli z tytuu transakcji handlowych, frachtowych, transferw zwizanych z zadueniem skaniaa wszystkie dunicze kraje zamorskie do utrzymywania rezerw funtowych w bankach londyskich. Denie do dysponowania poszukiwan dewiz funtow oraz wysokie zaufanie do funta stanowiy dodatkowe rdo koncentracji operacji pieninych w Londynie. Funt pod wieloma wzgldami stawa si w praktyce wczesnych rozlicze midzynarodowych rwnorzdnym, a nawet uprzywilejowanym partnerem zota. Rachunki wystawiane w Londynie budziy due zaufanie i byy wszdzie akceptowane. Tak powszechne zaufanie do funta opierao si na dowiadczeniu dugotrwaej staoci jego wartoci w zocie i na przekonaniu o nienaruszalnoci w Wielkiej Brytanii zasady klasycznego systemu waluty zotej. Istotnie przez blisko sto lat (18211914) Anglia zdoaa zachowa trwao funta, strzegc rwnowagi bilansu patniczego. POLITYKA ZAGRANICZNA I EKSPANSJA KOLONIALNA Wielka Brytania wychodzia z dugiego okresu wojen napoleoskich jako zwycizca i mocarstwo, ktre najduej i najwytrwalej mobilizowao siy koalicji europejskich do walki z Bonapartem i zadao mu decydujcy cios pod Water-loo. Zwyciskie zakoczenie dugoletnich wysikw dyplomatycznych, wojskowych i materialnych podnioso bardzo wysoko pozycj Anglii na arenie midzynarodowej, a rozwj jej floty wysun j na pierwsze miejsce w wiecie. Mocarstwa kontynentalne musiay si odtd bardzo powanie liczy z Wielk Brytani we wszystkich waniejszych sprawach polityki midzynarodowej. Z drugiej strony Anglia chcc utrzyma swoj przewag i zapewni sobie bezpieczestwo dya konsekwentnie do utrzymywania w Europie rwnowagi si, stanowicej od dawna skuteczn zasad jej polityki zagranicznej. Konsekwencj wymienionej zasady byy zabiegi rzdu angielskiego o niedopuszczenie do odzyskania przez Francj dawnego jej znaczenia. Wielka Brytania dya do utrzymania rwnowagi midzy Austri a Prusami w krajach niemieckich, midzy wpywami Austrii i Francji we Woszech, a z drugiej strony przeciwdziaaa polityce Rosji w Europie i Azji. Obawiaa si Anglia usadowienia si Rosjan nad Bosforem oraz wzmocnienia pastwa tureckiego. W okresie rozkadu imperium tureckiego i denia Rosji do opanowania Konstantynopola i

cienin spraw pierwszorzdnej wagi byo dla Wielkiej Brytanii bezpieczestwo jej szlaku komunikacyjnego z Indiami. Ponadto silne w Turcji polityczne i handlowe wpywy Rosji mogy zagraa coraz ywiej rozwijajcemu si handlowi brytyjskiemu na Wschodzie. Zgodnie z gwnymi zasadami swojej polityki zagranicznej Wielka Brytania wystpia w obronie Turcji, ktra za czasw Mahmuda II (18081839) dwukrotnie przegraa wojn z Rosj i zostaa zmuszona do powanych ustpstw na rzecz teje. Brytyjski minister spraw zagranicznych H. J. T. Palmerston (1784 1865) umiejtnie osabia wpywy rosyjskie nad Bosforem, skaniajc sutana do powierzenia Anglikom reorganizacji floty tureckiej. W 1838 r. Turcja zawara z Wielk Brytani traktat handlowy, ograniczajcy do minimum ca przywozowe na towary angielskie i pozwalajcy Anglikom na handel wewntrzny w Turcji. Traktat londyski z 1840 r. zapewnia Turcji, w wyniku skutecznych zabiegw Palmerstona, jej dotychczasowy stan posiadania, a zawarta w rok pniej w Londynie konwencja Wielkiej Brytanii, Rosji, Austrii i Prus oraz Francji i Turcji przyniosa wietny sukces polityki Palmerstona. Na jej podstawie zostay na zawsze zamknite dla wszystkich statkw wojennych Bosfor i Dardanele, co ograniczao przede wszystkim ekspansj rosyjsk w tym rejonie. Konwencja londyska z 1841 r. utwierdzaa polityczn i gospodarcz hegemoni Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie. Miao to tym wiksze dla Angin znaczenie, e po utracie kolonii amerykaskich Indie Wschodnie stay si najwaniejszym zamorskim terytorium nalecym do jej imperium. Zrby Imperium Brytyjskiego zaczy powstawa jeszcze w XVII w., a rewolucja amerykaska i powstanie Stanw Zjednoczonych zamkny pierwsz er jego dziejw. To tzw. stare imperium kolonialne obejmowao w 1783 r., w okresie pokoju paryskiego: cz Kanady, cz Hondurasu, wyspy Bermudy, Jamajk, kilka wysp nalecych do Maych Antyli, niewielkie punkty oparcia w Afryce, posiadoci w Indiach Wschodnich (Bengal, Haidarabad) i rozrzucone punkty oparcia na ich wybrzeu (np. Madras, Bombaj). Nieco pniej dosza Australia oraz cz wysp polinezyjskich. Po kongresie wiedeskim, koczcym er napoleosk, zacz si nowy rozdzia w dziejach Imperium Brytyjskiego, wzrastajcego szybko po zdystansowaniu przez Wielk Brytani jej najgroniejszych rywali Francji i Hiszpanii. Jeszcze pod koniec XVIII w. Anglicy podporzdkowali sobie w Indiach Wschodnich Haidarabad i Majsur, ktre stay si wasalami Kompanii Wschodnioindyjskiej. Wykorzystujc wybuch wojny domowej w 1802 r. w onie bardziej centralnie pooonej rozlegej konfederacji pastwa Marathw, uzyskali Anglicy do 1805 r. nad nim zwierzchno. Po 1815 r. kontynuowali podbj Indii, w wojnie 18161818 r. rozgromili resztki konfederacji marackiej, zagarnli ksistwo Nepalu, wcielajc cz zdobyczy do obszarw nalecych do Kompanii Wschodnioindyjskiej, a inne uzaleniajc bezporednio od siebie. W latach 18241826 Wielka Brytania anektowaa wiksz cz Burmy, w latach 18431849 zaja Sind, Kaszmir i Pendab. Poprzez Nepal uzyskaa bezpo-

redni granic z podlegym Chinom Tybetem i w istocie opanowaa cae Indie Wschodnie, z wyjtkiem niewielkich terenw podbitych dawniej przez Francj i Portugali. Wykorzystujc spory i walki wadcw lokalnych niewielka stosunkowo liczba Anglikw (ok. 100 ty. ludzi) potrafia rzdzi Indiami, krajem o blisko 200 min mieszkacw. Indie stay si per Korony brytyjskiej, bogaciy Angli w stopniu niebywaym, stosunkowo niewiele otrzymujc w zamian za zabierane z nich przez Anglikw skarby i bogactwa ich kraju. Rozwj gospodarczy i kulturalny Indii zosta w powanym stopniu zahamowany, panowanie Anglikw uniemoliwiao na ogl dostateczny rozwj przemysowy kraju, w ktrym godoway dziesitki milionw ludzi i dochodzio do czstych rozruchw godowych. Dodatni stron wadztwa brytyjskiego w Indiach, podlegajcych od 1833 r. ju bardziej bezporednio rzdowi angielskiemu (ograniczono wwczas zakres uprawnie Kompanii Wschodnioindyjskiej), byy przeprowadzone tam przez kolonizatorw reformy obyczajowe i administracyjne, rozbudowa sieci komunikacyjnej itp., co w sumie byo jednak bardzo niewielk rekompensat za eksploatacj Indii "przez tak dugi okres. Obawy przed ekspansj rosyjsk w kierunku Indii skoniy rzd brytyjski i gubernatora angielskiego w Indiach do podjcia zbrojnej wyprawy do Afganistanu w 1839 r. w celu rozcignicia na ten kraj brytyjskiego zwierzchnictwa. Powstanie ludnoci zmusio jednak Anglikw do wycofania si w 1841 r. z wielkimi stratami w ludziach. Wikszym powodzeniem zakoczyy si starania Kompanii Wschodnioindyjskiej o nabycie Singapuru, uwieczone pomylnym skutkiem w 1819 r. Natomiast w 1839 r. Anglicy zagarnli inn odtd wan baz Aden, a w 1840 r. Honkong. Wrd licznych nowych posiadoci kolonialnych Wielkiej Brytanii uzyskanych w pierwszej poowie XIX w. naley wymieni Now Zelandi (1839 1840). Od 1815 r. Anglicy wzmogli kolonizacj Australii, ktr zaczli opanowywa jeszcze w 1788 r. Miejsce wysyanych tam dawniej zesacw i galernikw zajli kolonici i osadnicy. Od czasu, gdy oficerowi brytyjskiemu Mac Arthurowi udao si wyhodowa dajcy bardzo wartociow wen gatunek owiec, Australia staa si jednym z najwaniejszych eksporterw weny, a pniej i pszenicy. Anglicy rozszerzyli te w latach czterdziestych XIX w. stopniowo swoje posiadoci w Afryce Poudniowej po opanowaniu Kraju Przyldka, skd wycofali si w 1837 r. na pnoc osadnicy holenderscy, Burowie, tworzc swoj republik Natal. Niezadowoleni ze zniesienia przez Anglikw niewolnictwa Burowie przenieli si za rzek Vaal i Oranie, gdzie utworzyli samodzielne republiki. Ucisk miejscowej ludnoci przez Burw da Anglikom pretekst do wmieszania si w wewntrzne sprawy Natalu. W 1843 r. anektowali Natal, a wiksza cz Burw przeniosa si na zachd, zakadajc republik Oranie. W 1848 r. i ten obszar dosta si w rce brytyjskie, a Burowie wycofali si na pnoc, zakadajc republik Transwal.

W Kanadzie Brytyjczycy utworzyli w 1791 r. dwie prowincje: Doln Kanad ze stolic w Quebec, w ktrej przewaaa ludno francuska, oraz Grn Kanad o przewadze ludnoci angielskiej ze stolic w Toronto. Obawa przed tym, by Kanada nie chciaa pj ladami Stanw Zjednoczonych, zmusia rzd brytyjski do zmiany systemu kolonialnego w Kanadzie. Przy gubernatorach obu prowincji utworzono zgromadzenia narodowe, ktrych czonkw wybieraa zamoniejsza ludno, oraz rady prawodawcze, powoywane w wikszoci przez brytyjskich gubernatorw spord arystokracji. Wadza gubernatora bya szczeglnie silna, mia on nawet prawo uniewaniania decyzji obu wymienionych organw. Naruszanie przez gubernatorw decyzji politycznych reprezentacji kanadyjskich, popieranie przez nich arystokracji, ograniczanie praw ludnoci francuskiej itp. wywoay opozycj i doprowadziy do powstania w 1837 r. Zostao ono krwawo stumione, a w celu wzmocnienia kontroli nad Kanad poczy rzd brytyjski w 1840 r. obydwie kanadyjskie prowincje w jedn, z gubernatorem i Parlamentem na czele. W 1854 r. zostaa przeprowadzona w Kanadzie sekularyzacja majtkw kleru anglikaskiego i zniesiono przywileje wielkich wacicieli ziemskich. Od 1854 r. na czele rzdu kanadyjskiego stan premier, a gubernator zachowa podrzdne ju stanowisko. Oprcz wymienionych najwaniejszych kolonii Wielka Brytania posiadaa jeszcze liczne wyspy na Oceanie Spokojnym, Gujan, cz Antyli, wiele stacji handlowych i punktw oparcia w Afryce. Dziki eksploatacji kolonii nastpi w XIX w. ogromny rozkwit przemysu i handlu angielskiego. Wzrasta dobrobyt angielskiej buruazji i ziemiastwa, dla ktrych XIX w. by prawdziwym zotym wiekiem. Zniesienie przez rzd Russella w 1849 r. tzw. aktw nawigacyjnych z XVII w., zakazujcych obcym statkom handlu z koloniami brytyjskimi, byo nie tylko uznaniem swobody handlu midzynarodowego, ale rwnoczenie dowodem, e panujca na morzach i najbardziej zaawansowana pod wzgldem gospodarczym Wielka Brytania nie obawiaa si konkurencji, majc dostatecznie zabezpieczon swoj przewag i hegemoni w handlu i egludze wiatowej. Prowadzone przez Angli wojny handlowe przyczyniay si bezporednio gownie do dojrzewania kapitalizmu w samej Anglii. Powstae w ich wyniku najpotniejsze w wiecie imperium kolonialne stao si nastpnie najdogodniejszym terenem zamorskiej ekspansji rozwinitego brytyjskiego kapitalizmu. ekspansja ta przebiegaa przy aktywnie jej sprzyjajcej brytyjskiej polityce kolonialnej, realizowanej w praktyce nawet w okresach formalnie goszonej zasady wolnego handlu. WALKA O REFORM WYBORCZ I KONFLIKTY SPOECZNE Po zwycistwie nad Napoleonem przybraa w Anglii na sile reakcja torysowska, a jej czoowymi przedstawicielami byli: lord Liverpool (premier rzdu w stach 18121827) i ks. Wellington; Przeciwko torysom wystpowaa partia wigowska, zwaszcza jej lewica (przybierajca stopniowo nazw partii

liberalnej); wysuwajca program reformy parlamentarnej i zmiany ordynacji wyborczej, ktra dotychczas zapewniaa z reguy wybr do Izby Gmin tylko posiadaczom wysokiego cenzusu majtkowego (dane z 1820 r. ujawniaj, e 267 arystokratw sprawowao wwczas faktyczn kontrol nad 487 mandatami poselskimi). Walczc o reform tego systemu politycznego wysuway koa liberalne rwnie swj program ekonomiczny, domagajcy si zniesienia monopoli (np. w handlu kolonialnym) oraz cel przywozowych na zboe, ktre podwyszay cen chleba w Anglii i utrudniay wywz wyrobw przemysowych. Liberalna buruazja szukaa oparcia wrd mas pracujcych, niezadowolonych ze swego upoledzenia politycznego i ekonomicznego. Jerzy III, pragnc zwalczy opozycj wielkich rodw ziemiaskich w rodzaju Newcastle, Rockingham czy Tempie, wywierajcych duy wpyw na rzdy w Anglii za dwch pierwszych przedstawicieli dynastii Hanowerskiej, przyczyni si mimo woli do ich porozumienia z klasami rednimi. Denia krla do wzmocnienia wadzy Korony natrafiy na zdecydowany opr opozycji wigowskiej. Angielskie partie polityczne nie posiaday wczenie jeszcze wyranie okrelonej organizacji i ideologii. W okresie rewolucji francuskiej i wojen napoleoskich wykazay znaczn chwiejno pogldw i zasad, dopiero w epoce redniowiktoriaskiej za czasw Gladstone'a i Disraelego wypracoway sobie wyrane formy organizacyjne i bardziej okrelone programy. Na pocztku XIX w. torysw czyo niewiele wicej ni antyjakobinizm, strach przed postpowymi ideami spoecznymi i politycznymi rewolucji francuskiej. Pod tym wzgldem wan rol odegray w rozwoju angielskiego konserwatyzmu pisma wspomnianego ju Edmunda Burke'a. Na pocztku XIX w. partia torysowska bya identyfikowana z opozycj w stosunku do reform politycznych i radykalizmu spoecznego. Bya ona rzecznikiem hierarchicznej i arystokratycznej koncepcji spoeczestwa, rzdzonego za pomoc tradycyjnych metod i zasad politycznych, w sojuszu z kocioem anglikaskim. Oparcie dla wigw stanowia bogacca si buruazja, a z drugiej strony nonkonformici. Bogaci i redni kupcy, przemysowcy i bankierzy wizali z ruchem wigowskim nadzieje na stopniow reform systemu parlamentarnego, finansowej i handlowej polityki rzdu i systemu prawnego. Przede wszystkim szo im o zmniejszenie znaczenia i roli arystokracji ziemiaskiej. danie reformy Parlamentu odgrywao wan rol w wczesnych bardziej radykalnych ruchach ludowych. Szerokie masy wizay z reform t nadziej na polepszenie swej sytuacji. W tej sprawie organizowane byy mityngi i publiczne wystpienia, wydawano pisma i pamfiety polityczne. Wiele inicjatywy w tej walce okazywa Henry Hunt (17731835), domagajcy si te zniesienia praw zboowych. Bardzo ostro w licznych pamfietach wystpi William Cobbett (17621835), radyka i przywdca robotnikw, redaktor pisma Political Register", w ktrym krytykowa system wasnoci wielkich posiadaczy i ustrj polityczny Anglii, polityk torysw itp. Cobbett wysuwa program owiany

romantycznymi i czsto nierealnymi ideami, zapatrzony w obraz dawnej ,,szczliwej, wesoej Anglii", gincy na skutek rozwoju przemysu. Wystpowa w obronie rujnowanego chopstwa, stopniowo coraz wiksze nadzieje pokada w klasie robotniczej. Bdc zwolennikiem demokracji politycznej, pragn Cobbett przywrci w dziedzinie ekonomicznej i spoecznej minione stosunki, w ktrych przewaaa drobna produkcja. Wysuwa dania demokratycznej reformy prawa wyborczego. Angielski radykalizm czerpa te swoje natchnienie z systemu filozoficznego liberalizmu i utylitaryzmu oraz idei socjalistycznych. Ideologi dominujc w angielskim yciu spoecznym, nauce i kulturze od pocztkw XIX w. by liberalizm. Wywodzc si z Owiecenia, by reakcj buruazji w imi hase Owiecenia przeciwko ancien regime'owi w celu uwolnienia jednostki z krpujcych jej swobod wizw tradycji stanowej i absolutyzmu monarszego. Liberalizm stanowi zarazem ideologi, w ktrej punktem wyjcia bya autonomia czowieka w stosunku do otaczajcego go ustroju politycznego, spoecznego i gospodarczego. Opierajc si na racjonalistycznej i indywidualistycznej koncepcji czowieka, liberalizm gosi, e wolna i nieskrpowana dziaalno jednostek jest rdem postpu we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego. Szczegln rol w rozwoju ideologii buruazyjnej tego okresu odegrali uczeni angielscy z koca XVIII i pierwszej poowy XIX w.: A. Smith (por. wyej), J. Bentham, D. Ricardo, J. S. Mili, a pniej H. Spencer. Jeremy Bentham (17481832), prawnik, filozof i ekonomista, by jednym z czoowych przedstawicieli wczesnego liberalizmu oraz twrc angielskiego utylitaryzmu. Od 1786 r. by duchowym przywdc grupy,,radykaw filozoficznych", do ktrej naleeli rwnie J. Mili, T. Malthus, D. Ricardo. Bentham w pogldach swoich nawizywa do tradycji angielskiego empiryzmu i asocjacjonizmu, dc do opracowania podstaw etyki, prawodawstwa i polityki spoeczno-ekonomicznej. Uwaa, e czyny i stosunki ludzkie winny by oceniane moralnie ze wzgldu na poytek realny, jaki przynosz spoeczestwu i Jednostce. Stojc na stanowisku atomizmu spoecznego twierdzi, e nie ma dobra spoecznego niezalenie od dobra poszczeglnych ludzi. Twierdzi, e rozumne denie do szczcia osobistego, dziaanie zgodne z wasnym interesem przyczynia si do zwikszenia pomylnoci ogu. Na tych zaoeniach zbudowa Bentham system etyki utylistycznej, ktrego norm naczeln nazwa zasad uytecznoci". Ze swym systemem etycznym wiza Bentham postulat laicyzacji etyki i przeprowadzi krytyk religii z pozycji racjonalizmu i hedonizmu. Wychodzc z przesanek liberalizmu ogranicza dziaalno pastwa do utrzymania porzdku publicznego i agodzenia jaskrawych rnic spoecznych. By zwolennikiem nieograniczonej wolnej konkurencji, ktra jego zdaniem miaa dawa spoeczestwu w efekcie powszechn pomylno i harmoni interesw. Najwybitniejszym moe reprezentantem ideologii buruazyjnej tego okresu by wspomniany David Ricardo (17721823), wybitny angielski ekonomista,

wsptwrca klasycznej buruazyjnej ekonomii politycznej i rzecznik liberalizmu gospodarczego. Kontynuujc badania Adama Smitha pragn ustali prawa wyznaczajce podzia produktu midzy klasy spoeczne, wspdziaajce w procesie produkcyjnym. Nawizujc do Smitha widzia Ricardo w pracy jedyn miar wartoci. Poniewa jednak w tworzeniu produkcji bierze udzia zarwno praca pracownika, jak i nagromadzona praca", czyli kapita, by zdania, e dwie klasy spoeczne, robotnicy i kapitalici, tworz bogactwo narodowe. Natomiast waciciele gruntw, pobierajcy tylko rent, s wedug niego elementem nieproduktywnym i cicym na produkcji. Ricardo, jak Adam Smith, wystpowa przeciwko ingerencji pastwa w dziedzin produkcji, atakowa polityk celn i wspomniane prawa zboowe wydane w interesie ziemiastwa. Pogldy Ricarda szeroko rozpowszechni, upraszczajc je niekiedy i wulgaryzujc, James Mill (17731836), ekonomista, filozof i wysoki urzdnik Kompanii Wschodnioindyjskiej, czoowy przedstawiciel angielskiego liberalizmu i "radykalizmu filozoficznego". W pogldach filozoficznych nawizywa do empiryzmu i asocjacjonizmu. W dziaalnoci spoecznej reprezentowa interesy radykalnej buruazjiwjej walce o reformy polityczne. Mili wnis do ekonomicznego liberalizmu utylitarn filozofi Benthama z jej postulatem jak najwikszego dobra dla jak najwikszej liczby ludzi. Wierzy, e cel ten jest osigalny poprzez dziaanie zasad ekonomicznego liberalizmu. Powane znaczenie w nauce europejskiej osign w pniejszym ju okresie syn Jamesa Milla, John Stuart Mill (18061873), ktrego ju tutaj wspominalimy ze wzgldu na jego zwizek z liberalizmem. By on filozofem, logikiem i ekonomist, jednym z gwnych przedstawicieli empiryzmu. W jego ujciu logika przedmatematyczna znalaza najbardziej dojrzay ksztat. Najpowaniejszym jego osigniciem bya metodologia i teoria indukcji eliminacyjnej. Pod wpywem Comte'a sformuowa pniej angielsk wersj pozytywizmu i rozwin pozytywistyczn teori nauki. W psychologii stal na stanowisku asocjacjonizmu i stara si wyjani bieg ycia psychicznego prawami kojarzenia. W pogldach na spoeczestwo by zwolennikiem indywidualizmu metodologicznego, w etyce utylitaryzmu. W pogldach spoecznych rozwija zasady liberalizmu. Interesowa si ideologi i ruchami spoecznymi, jako czonek Izby Gmin wystpowa w obronie postulatw robotnikw i na rzecz rwnouprawnienia kobiet. Duy rozgos zdoby sobie wczenie inny przedstawiciel wspomnianej wyej grupy ,,radykaw filozoficznych", Thomas Robert Malthus (1766 1834), ekonomista i duchowny anglikaski, twrca znanej teorii ludnociowej, goszcej, e wystpuje staa tendencja do nadmiernego przyrostu ludnoci w stosunku do istniejcych moliwoci Jej utrzymania i wyywienia. Wulgaryzujc teori Adama Smitha stara si wskaza, e realizacja wartoci i zysku w systemie kapitalistycznym nie jest moliwa bez istnienia specjalnej grupy ludnoci konsumujcej, a nie produkujcej. Malthus dostrzega, e walka o byt stanowi powany bodziec do pracy, i do jego pogldw nawiza pniej m. in.

Darwin. Teza Malthusa o arytmetycznym przyrocie rodkw ywnoci i geometrycznym przyrocie zaludnienia, krytycznie dawniej przyjmowana, zyskaa we wspczesnej nauce na Zachodzie nowych zwolennikw. Problematyka spoeczna znajdowaa swj wyraz na pocztku XIX w. nie tylko w dyskusjach parlamentarnych, uczonych traktatach, konfliktach klasowych i wystpieniach mas ludowych, ale rwnie inspirowaa pisarzy i dziaaczy w kierunku nie zawsze zreszt realnych wizji przyszoci. Wymieni tu wypada tecia poety Shelleya, Williama Godwina (17561836), jednego z pierwszych teoretykw anarchizmu, a rwnoczenie komunisty utopijnego, ksztatujcego swoje pogldy pod wpywem idei francuskiego Owiecenia. Krytykujc wspczesne stosunki gosi, e ludzko powinna uwolni si od wszelkich form rzdw pastwowych i oprze si cakowicie na wolnym dziaaniu jednostek, kierujcych si rozumem, dobr wol i poczuciem sprawiedliwoci. Opowiada si za maymi komunami lokalnymi, opartymi na naturalnych stosunkach ssiedzkich. Gosi te konieczno uspoecznienia ziemi oraz tez, e wasno indywidualna czowieka powinna wycznie pochodzi z jego pracy. Pogldy Godwina wywary wpyw na rne odamy anarchizmu oraz socjalizmu utopijnego, zwaszcza na Owena. Robert Owen (17711858), angielski socjalista utopijny, pisarz, dziaacz polityczny i pionier ruchu spdzielczego, opowiada si za zniesieniem wasnoci prywatnej, a drog do tego widzia nie w walce klas, lecz w wychowaniu robotnikw i tworzeniu przez nich organizacji zawodowych i spdzielni. W swoich zakadach bawenianych w Szkocji wprowadzi daleko idce reformy. Ograniczy czas pracy i wypaca wysze ni w innych fabrykach zarobki, dla robotnikw zatrudnionych w tych zakadach budowa domy, szkoy, place do gier itp. W swych koncepcjach filozoficznych zblia si Owen do pogldw francuskich materialistw XVIII w. Gosi, e czowiek jest wytworem swego rodowiska i mona go zmieni i podnie moralnie przez zreformowanie warunkw ycia i pracy. Koncepcj szczcia ludzkiego opiera na utylitaryzmie, uwaajc odmiennie od Benthama, e rodowisko spoeczne sprawia, i walka o szczcie w istniejcych warunkach prowadzi do zapewnienia szczcia kosztem innych. By jednym z pierwszych, ktrzy propagowali ustawodawstwo fabryczne, wspdziaa przy projekcie ustawy ograniczajcej wiek zatrudnienia dzieci. Nakania wadze do stworzenia wsi kooperacji" celem osiedlenia w nich bezrobotnych, ktrzy nastpnie produkujc potrzebne dla siebie artykuy i wymieniajc midzy sob nadwyki produkcji staliby si samodzielnymi, chocia zrzeszonymi producentami, wolnymi od ogranicze systemu fabrycznego. Po latach nieudanych zmaga wyjecha Owen do Stanw Zjednoczonych. Usiowa tu praktycznie rozwija swe idee w zaoonej przez siebie osadzie New Harmony (w stanie Indiana). Po niepowodzeniach powrci do Anglii, gdzie wzrastay nastroje rewolucyjne wrd robotnikw. A do mierci Owen propagowa swe pomysy socjalistyczne oraz walk z religi, w ktrej widzia rdo zacieniajce horyzonty mylowe.

Warto doda, e pod wpywem idei Owena dziaaa w Anglii grupa teoretykw ekonomii politycznej, starajca si wyprowadza z nauki Smitha i Ricarda socjalistyczne wnioski (William Thompson, Thomas Hodgskin, John Grey i in.). Z zaoe klasycznej ekonomii, e praca jest rdem wartoci, wycigali wniosek, i robotnicy powinni otrzymywa peny produkt pracy. Nasilenie fali ruchw ludowych uwidocznio si w Anglii ju w latach 1816 1817. Bezrobotni pnocnej Anglii zorganizowali w 1817 r. pierwszy w historii marsz godowy. Przed wyruszeniem demonstrantw z Manchesteru do Londynu pochd zosta wprawdzie rozproszony, ale akcja ta wywoaa niepokj sfer rzdowych. Rwnoczenie w Londynie demonstranci zaatakowali ksicia regenta, pniejszego Jerzego IV, co stao si dla rzdu pretekstem do zawieszenia niektrych praw ze synnym Habeas Corpus Act na czele. Gdy mimo to 16 sierpnia 1819 r. na polach w. Piotra koo Manchesteru odbya si olbrzymia demonstracja z udziaem okoo 50 ty. ludzi, rzd do ich rozpdzenia uy policji, w wyniku czego 10 osb zostao zabitych, a okoo 600 rannych. Ca Angli ogarna fala protestw i zaostrzya si opozycja przeciwko rzdowi. Wydarzenia te zostay nazwane bitw pod Peterloo", co byo ironiczn aluzj do bitwy pod Waterloo, wygranej przez zasiadajcego w 1819 r. w gabinecie angielskim ks. Wellingtona. W odpowiedzi na wystpienia ludowe rzd zaostrzy represje przeprowadzajc wydanie 6 praw (Six Acts), zwanych kneblujcymi", ktre wyposayy wadze administracyjne i sdowe w wiksze uprawnienia na wypadek demonstracji. Zakazano zebra z udziaem wicej ni 50 osb, pras oboono opatami stemplowymi, zakazano noszenia broni bez zezwolenia wadz itp. Przeciwko uchwaom kneblujcym" wybuchy spiski i protesty, w Glasgow za strajk generalny. Wystpienia mas ludowych nie posiaday w tym okresie jeszcze okrelonego programu dziaania i wysuway gwnie, nawet w swych bardziej radykalnych sformuowaniach, przede wszystkim haso reformy Parlamentu. Rozmiary tego ruchu byy tak znaczne, e nawet w onie partii torysowskiej zaczli coraz bardziej dochodzi do gosu modzi umiarkowani politycy, ktrzy stopniowo

Robert Peel weszli do gabinetu lorda Liverpoola. Znalaz si wrd nich Robert Peel (17881850), sprawujcy od 1822 r. stanowisko ministra spraw wewntrznych reprezentujcy liberalne tendencje w partii rzdzcej, zanim zaj stanowisko opozycyjne wobec reformy wyborczej z 1832 r. (w latach 18341835 i 1841 1846 by Peet premierem). Obok Peela do grupy liberalnych politykw torysowskich na pocztku lat dwudziestych XIX w. nalea rwnie George Canning (17701827), w latach 18221827 minister spraw zagranicznych Anglii, przeciwnik witego Przymierza, zwolennik niemieszania si w wewntrzne sprawy pastw niezalenych. Wypowiada si Canning za niepodlegoci Grecji i sprzyja idei rwnouprawnienia katolikw oraz Irlandczykw. Dziaalno Canninga stanowia swego rodzaju kontrast z polityk jego poprzednika w rzdzie i przeciwnika, wspomnianego ju Castlereagha, przedstawiciela najbardziej reakcyjnego kierunku w obozie torysw, zwolennika ustawodawstwa represyjnego wobec ruchw ludowych w okresie Peterloo. Do Peela i Canninga zblia si pogldami rwnie William Huskisson (17701830), minister handlu od 1823 r. i minister kolonii od 1827 r., gorcy zwolennik wolnego handlu. Rwnie Henry John Palmerston (17841865), pniejszy przywdca liberaw i synny wiktoriaski minister spraw zagranicznych, reprezentowa pocztkowo pogldy zblione do Peela i innych modych torysw. Pniej nazywano t grup peelitami, canningitami lub liberalnymi torysami. Umiarkowani torysi weszli w skad rzdu i poczli wywiera coraz wikszy wpyw na jego polityk ju w okresie panowania Jerzego IV (18201830), syna i nastpcy Jerzego III, ktry od 1811 r. na skutek choroby umysowej nie sprawowa faktycznie rzdw. Jerzy IV od 1788 r. z przerwami, a od 1811 r. W

sposb cigy przej regencj, popierajc po dojciu do wadzy polityk skrajnych torysw. Do poczyna Peela i Canninga odnosi si z najwiksz niechci. Mimo to, pod wpywem umiarkowanych tendencji w onie partii torysw oraz wystpie mas ludowych, rzd musia wprowadzi w latach dwudziestych XIX w. m. in, obnienie ce przywozowych, zagodzenie prawa karnego, reorganizacj policji (dwa ostatnie posunicia pod wpywem Peela), zagodzenie cenzury i ustawy prasowej. Szczeglnie wan uchwa podja Izba Gmin w 1824 r. znoszc ustaw zakazujc tworzenia robotniczych zwizkw zawodowych. W latach 1825 1832 zwizki zawodowe poczy si czy, do czego zwaszcza nawoywa John Doherty. Utworzy on oglnobrytyjski zwizek robotnikw przdzalniczych, a w 1830 r. oglnokrajowy zwizek robotnikw rnych zawodw. Przetrwa on wprawdzie tylko do 1832 r., ale jego poszczeglne organizacje dziaay znacznie duej. W latach dwudziestych XIX w. bardziej liberalne tendencje zaznaczyy si rwnie w polityce wyznaniowej oraz irlandzkiej rzdu torysw. Od czasu unii z Angli z 1801 r. wzmagay si w Irlandii nastroje niezadowolenia oraz przybieraa na sile dziaalno rnych tajnych ijawnych organizacji. Na czele jednej z nich stan doskonay mwca Daniel 0'Connet (17751847). Mimo oporu rzd angielski ostatecznie przeprowadzi w 1828 r. zasad rwnouprawnienia nonkonformistw (tzw. dissenters) z anglikanami, a w 1829 r. prawo o emancypacji katolikw, ktrzy wreszcie zostali dopuszczeni do wszystkich niemal urzdw pastwowych, z wyjtkiem kilku najwaniejszych. Warto doda, e mimo tych zmian przez nastpne jeszcze pokolenie anglikanizm zapewni sobie monopol w uniwersytetach Zjednoczonego Krlestwa. Dopiero w 1854 i 1856 r. dissenters dopuszczono do Oksfordu i Cambridge, ale zostali pozbawieni moliwoci uzyskiwania tam tytuw naukowych, dostpu do profesury i innych stanowisk uniwersyteckich. Dopiero w 1871 r. wydane zostao prawo (Universities Test Act) rozszerzajce znacznie przywileje uniwersyteckie nonkonformistw, ktrzy zostali cakowicie zrwnani w prawach w uczelniach angielskich z anglikanami w 1877 r. REFORMA WYBORCZA 1832 R. RUCH CZARTYSTW Tendencje liberalne oraz hasa rewolucji 1830 r. we Francji i Belgii, kryzys gospodarczy 1829 r. oraz nasilenie powsta i walk robotnikw w 1830 r. stworzyy pomyln atmosfer dla reform politycznych w Anglii. Po mierci Jerzego IV tron obj jego brat Wilhelm IV (18301837), a nowe wybory do Izby Gmin doprowadziy do upadku gabinetu Wellingtona, ostatniego rzdu torysw, ktrzy utrzymywali si u steru rzdw od 1761 r. Do wadzy doszli wigowie pod przywdztwem premiera lorda Greya (17641845), zwolennika polityki liberalnej i tolerancji. W tej pomylnej sytuacji zostaa przeprowadzona, po zamaniu oporu krla i opozycji Izby Lordw, reforma wyborcza 1832 r., stanowica pierwszy wany

wyom w dotychczasowym angielskim systemie parlamentarnym, tak zdecydowanie faworyzujcym klasy najzamoniejsze. Nowa ustawa wyborcza znacznie zwikszya ogln liczb wyborcw, znosia 56 zgniych" okrgw wyborczych, a w swym podziale uwzgldniaa nowo powstae okrgi przemysowe, nie posiadajce dotd przedstawicielstwa w Parlamencie. Otrzymay one 65 mandatw; aby jednak zrwnoway wzmocnienie buruazji przemysowej, tyle mandatw dostay dodatkowo okrgi wiejskie. Prawo gosu w miastach uzy-skali waciciele lub najemcy domw o rocznej wartoci czynszowej przynajmniej 10 funtw. Ustanawiajc tak wysoki cenzus reforma 1832 r. wykluczaa od udziau w wyborach drobnych kupcw i rzemielnikw, nie mwic Ju o robotnikach, ktrzy nadal pozostali pozbawieni prawa wyborczego. Na wsi prawo wyborcze posiadane dotd przez wacicieli ziemi rozszerzono na bogatszych dzierawcw. W sumie okoo 20% gw rodzin w Anglii miao obecnie prawo gosowania. Ponadto przyznano dodatkowych 13 mandatw Szkocji i Irlandii. Reforma z 1832 r. miaa charakter ograniczony, nie przyznawaa prawa gosowania chopom dzierawcom, bezrolnym, masom pracujcym w miastach, a wic ogromnej wikszoci narodu angielskiego. Umoliwiaa buruazji osignicie wpywu na wadz, a Izbie Gmin dawaa szersz podstaw spoeczn, zapewniajc Jej w ten sposb korzystniejsz pozycj wobec Izby Lordw. Oznaczaa kompromis, ale mimo to miaa dla dalszych dziejw Anglii ogromne znaczenie, pomniejszaa nieco decydujc dotd rol wacicieli ziemskich oraz otwieraa drog do dalszych reform ustrojowych. Reforma wyborcza z 1832 r. spenia gwne postulaty angielskich radykaw, ktrzy nie widzieli Ju potrzeby popierania ruchu robotniczego. Ruch ten posiada ju np. w osobach Johna Doherty czy Roberta Owena swoich przywdcw, widzcych drog do zmian na lepsze nie w walce klasowej, ale w wychowaniu robotnikw i tworzeniu przez nich organizacji zawodowych. Owen przyczyni si m. in. do zaoenia w 1833 r. Oglnokrajowego Zwizku Zwizkw Zawodowych (National Trades Union), ktry wysuwa dania 8godzinnego dnia pracy, powszechnego i demokratycznego gosowania oraz corocznych wyborw do Parlamentu. Rzd angielski przywrci w 1833 r. dawne prawo ograniczajce prac dzieci w przemyle tekstylnym i zakazujce zatrudnia je w nocy, jednak mimo to w manufakturach, fabrykach i kopalniach angielskich pracowao w 1834 r. okoo 50 ty. dzieci w wieku od 5 do 15 lat, w najbardziej nieodpowiednich warunkach, od godziny 6 rano do 9 wieczr. Kobiety pracoway jeszcze duej, do 16 godzin na dob. Wstrzsajcy obraz ndzy i wyzysku wczesnego proletariatu zawiera klasyczne dzieo przebywajcego wwczas w Anglii F. Engelsa pt. Pooenie klasy robotniczej w Anglii. Rzd lorda Greya zaj si w 1834 r. spraw ludnoci najbiedniejszej, lecz uchwalone przez Parlament prawo o ubogich niczego nie rozwizywao. O ile dawniej opieka nad biedakami naleaa do gmin wiejskich, o tyle obecnie wprowadzono specjalne domy pracy jako jedyne instytucje majce dawa

wsparcie i schronienie ndzarzom. Warunki pobytu w tych domach byy ze, praca bezmylna, tote robotnicy ich unikali, a nawet stamtd uciekali. Rzd wigw, ktry doszed do wadzy w 1830 r. i sprawowa j do 1841 r. (z ma przerw), wyda jeszcze kilka innych aktw wiadczcych o bardziej liberalnej polityce Anglii w tym okresie. W 1833 r. znis niewolnictwo w koloniach brytyjskich, wyprzedzajc pod tym wzgldem Stany Zjednoczone o 30 lat (handel niewolnikami zosta w Imperium Brytyjskim zakazany jeszcze w 1807 r.). Naley dalej wspomnie, e w 1835 r. przeprowadzono reform municypaln, na ktrej mocy prawo wyborcze w miastach, rzdzonych dotd przez ciasne oligarchiczne korporacje lub arystokratycznych wacicieli ziemskich, zostao przyznane wszystkim podatnikom zamieszkujcym miasta, a wic rwnie redniej i drobnej buruazji. Podczas kryzysu ekonomicznego w Anglii w latach 18361839 oywi si ruch robotniczy, wysuwajcy spraw reprezentacji robotniczej w Parlamencie i nowej reformy prawa wyborczego. W tym samym czasie robotnicy londyscy wystpili o wolno prasy i zniesienie opat stemplowych, ograniczajcych demokratyczn pras w sposb dotkliwy. W 1836 r. powstao Londyskie Stowarzyszenie Robotnicze (London Working Men Association), na ktrego czele stan stolarz William Lovett. Wysuno ono danie reformy wyborczej i nawizao czno z robotnikami pnocnej Anglii. Obok tego umiarkowanego raczej stowarzyszenia powstao radykalne Londyskie Towarzystwo Demokratyczne. Wan rol w nim odegra George Julian Harney, a dalej adwokat irlandzki Feargus 0'Connor (17941855), stronnik 0'Connella z okresu reformy wyborczej 1832 r., redaktor zaoonego przez siebie czasopisma The Northern Star", w ktrym walczy o spraw robotnicz. Oba stowarzyszenia londyskie odegray szczeglnie wan rol w powstaniu ruchu czartystw, pierwszego masowo zorganizowanego ruchu proletariatu w Anglii. Powstanie ruchu czartystw datuje si na 1837 r., kiedy to Lovett opracowa program ujty w 6 punktw. Zawiera on postulat stworzenia rwnych okrgw wyborczych, powszechnego prawa gosowania dla wszystkich dorosych mczyzn, corocznych wyborw do Parlamentu, zniesienia cenzusu majtkowego w stosunku do kandydatw na posw, tajnego gosowania i diet poselskich. Petycj t nazwano Kart ludu (People's Charter) i std ruch ten nazwano czartyzmem, a jego uczestnikw czartystami. Uwaali oni, e powszechne prawo wyborcze zapewni im wikszo w Parlamencie, a tym samym decydujcy wpyw na formowanie rzdu, ktry przeksztaciby ustrj Anglii w interesie klasy robotniczej. Jeli idzie o metody dziaania, wikszo czartystw z Lovettem na czele, opierajca si na zamoniejszych grupach robotnikw i rzemielnikw, staa na stanowisku walki legalnej (petycje, akcja propagandowa). Mniejszo pod przywdztwem 0'Connora bya zwolenniczk metod bardziej radykalnych, do uycia siy wcznie (strajki, powstania). Opieraa si ona na zuboaych rzemielnikach i robotnikach niewykwalifikowanych. Nie popary natomiast w zasadzie czartyzmu robotnicze zwizki zawodowe, stojce na

bdnym stanowisku, e walka polityczna nie jest ich celem. Byo to jedno ze rde saboci ruchu czartystw. Do osabienia jego przyczyni si rwnie brak jednolitej i zdecydowanej polityki wrd przywdcw tego ruchu. Parlament odrzuci w 1839 r. petycj czartystw, a rzd wigowski lorda Melbourne'a (by on premierem w latach 1834 i 18351841) aresztowa wielu strajkujcych robotnikw i ich przywdcw. Prba powstania grnikw w Walii zostaa krwawo przez wojsko stumiona i nastpiy masowe aresztowania. Na skutek wewntrznych tar w onie czartyzmu kierownictwo ruchu przeszo z rk Lovetta do 0'Connora, ktry w 1840 r. zreorganizowa zwolennikw ruchu w jednolite i radykalne Narodowe Stowarzyszenie Czartystw (National Charter Association). Odrzucenie przez Parlament w 1842 r. drugiej petycji czartystw wywoao strajk generalny w przemysowych hrabstwach pnocnej Anglii. Po zaamaniu si strajku ruch czartystw zacz upada, a liczba jego czonkw spadla z 50 ty. do 4 ty. Ponowne oywienie czartyzmu przypado na okres Wiosny Ludw. Ju czesniej, m. in. dziki agitacji czartystw, uzyskali robotnicy zakaz pracy podziemi kbiet i dzieci do 7 lat (1842 r.), przyjcie 10-godzinnego dnia pracy jako maksimum dla kobiet i modziey w przemyle tekstylnym (1847 r.) i in. Czartyci przyczynili si do powstania obfitej literatury zajmujcej si problemami Proletariatu. W okresie oywienia czartyzmu w czasie Wiosny Ludw w latach 18471848 O'Connor opracowa projekt konstytucji republikaskiej, przystpiono te do zbierania podpisw pod trzeci petycj, ktrej wrczenie mia poprzedzi masowy pochd robotnikw do Parlamentu. Wobec groby star z policj manifestacja si nie udaa, a petycja zostaa w 1848 r. przez Parlament odrzucona. Ruch czartystw zacz od tego czasu stopniowo upada, a w 1854 r. Narodowe Stowarzyszenie Czartystw rozwizao si. Nasilenie ruchu czartystw w Anglii w 1848 r. byo w pewnym stopniu brytyjskim odpowiednikiem Wiosny Ludw, chocia w zwizku ze specyfik rozwoju gospodarczo-spoecznego Anglii i w tej dziedzinie zaznaczyy si tam odmienne tendencje. Wiadomo o wybuchu rewolucji lutowej w Paryu wywara w Anglii silne wraenie i zaniepokoia ziemiastwo i buruazj brytyjsk przewiadczonych na og, e walka na kontynencie toczy si jedynie o wolnoci konstytucyjne i prawa wyborcze, zagwarantowane ju w Anglii w poprzednim okresie. Specyfika sytuacji Anglii w okresie Wiosny Ludw polegaa przede wszystkim na tym, e na kontynencie klas rewolucyjn bya buruazja, w Anglii natomiast buruazja nie musiaa ju walczy o swoje prawa polityczne, gdy zdobya je znacznie wczeniej. Dya tylko do rozszerzenia swych przywilejw ekonomicznych. Natomiast oywia Wiosna Ludw nadzieje proletariatu angielskiego i zaznaczya si wielkimi manifestacjami bezrobotnych i nasileniem agitacji czartystw. Wzrost nastrojw rewolucyjnych na kontynencie oraz ruchu czartystw w Anglii zaktywizowa dziaalno rewolucjonistw irlandzkich. Jeszcze w 1847 r. w okresie katastrofy godowej w Irlandii powstaa radykalna organizacja bojowa

modoirlandczykw", ktra przybraa nazw Konfederacja Irlandzka. Na jej czele stan John Mitchel. Konfederacja nawizaa kontakty z czartystami i francuskimi rewolucjonistami. Osabiony masow emigracj i wycieczony godem nard irlandzki nie by w stanie zorganizowa powstania przeciwko Anglii, a brak zdecydowanych przywdcw uatwi wadzom angielskim represje i aresztowania. W 1841 r. po wigowskim gabinecie lorda Melbourne'a do steru rzdw doszli ponownie torysi z Robertem Peelem jako premierem na czele. Okaza si on jednym z najzrczniejszych politykw partii torysw, ktr zreorganizowa i nazwa konserwatywn. Umocni sw parti przez obron interesw ziemiastwa i popieranie buruazji przemysowej, ktr stara si pozyska zwalczaniem ruchu robotniczego i polityk celn (byt zwolennikiem wolnego handlu). W 1844 r. Peel przeprowadzi reform Banku Anglii, ograniczajc moliwoci emisji banknotw i stwarzajc tym samym siln podstaw kredytow dla ekspansji kapitau. Ustawa z 1844 r. umoliwiajca zakadanie spek z ograniczon odpowiedzialnoci prowadzia do wikszej mobilizacji i czenia kapitaw. Rzdy Peela przypady na lata szybkiego rozwoju gospodarczego i koniunktury przemysowej, ktra trwaa od 1842 do 1846 r. Torysowski rzd Peela znis w 1846 r. przy poparciu wigw ca zboowe, od lat stanowice przedmiot ataku i szerokiej krytyki. Ju w 1838 r. powstaa w Anglii Liga do walki przeciw ustawom zboowym, na czele ktrej stanli: ekonomista i polityk liberalny Richard Cobden i parlamentarzysta oraz polityk radykalny John Bright. Dysponujc duymi kapitaami i rodkami agitacyjnymi w caym kraju Liga zwracaa uwag publiczn na konieczno walki z cami zboowymi, organizowaa petycje itp. Do zniesienia cel zboowych w 1846 r. przyczynia si rwnie katastrofalna sytuacja godowa w Irlandii oraz nieurodzaj w Anglii. Zniesienie ce zboowych ulyo doli robotnikw i biedniejszej ludnoci, z drugiej strony wywoao niezadowolenie wrd posiadaczy ziemskich i doprowadzio do rozamu w partii torysw, upadku jej gabinetu i dojciu do wadzy rzdu wigw pod przewodnictwem premiera Johna Russella (17921878), ktry bdzie dziery ster rzdw w swym rku wiatach 18461852. Wszystkie omwione ostatnio wyej wydarzenia przypady ju na pocztek ery wiktoriaskiej", na pierwsze lata dugiego, 64-letniego panowania krlowej Wiktorii (18371901), crki brata Wilhelma IV, Edwarda ks. Kentu, oraz ksinej koburskiej Wiktorii. Czasy jej rzdw stay si synonimem dobrobytu i postpu ekonomicznego, wzrostu przywizania do dawnych tradycji, a przede wszystkim epok, w ktrej Wielka Brytania osigna sw najwiksz potg, stajc si pierwszym mocarstwem na wiecie.

XII. ERA REDNIOWIKTORIANSKA (18511874)

KRAJ I JEGO GOSPODARKA

W PIERWSZYCH dziesicioleciach drugiej poowy XIX w. wzrost ludnoci Anglii utrzyma swe dotychczasowe tempo, a nawet nieco si wzmg. Natomiast w Irlandii zachodzi proces depopulacji, bardzo wyrany od lat czterdziestych XIX w. Irlandia posiadajca okoo jednej trzeciej ludnoci pastwa brytyjskiego w momencie unii z Wielk Brytani w 1801 r. zmniejszya w cigu kilku dziesicioleci swj udzia do jednej szstej, gwnie na skutek odpywu i emigracji zagodzonej i zbuntowanej ludnoci do Stanw Zjednoczonych i kolonii zamorskich, jak i do Anglii. Dynamik rozwoju zaludnienia w poszczeglnych czciach Zjednoczonego Krlestwa w XIX w. obrazuje ponisze zestawienie: Ludno Zjednoczonego Krlestwa w XIX w. (w min) Rok Anglia i Walia Szkocja Irlandia Zjednoczone Krlestwo (razem) 1801 1811 1821 1831 1841 1851 1861 1871 1881 8,9 10,2 12,0 13,9 15,9 17,9 20,1 22,7 26,0 1,6 1,8 2,1 2,4 2,6 2,9 3,1 3,4 3,7 5,4 5,9 6,8 7,8 8,2 6,6 5,8 5,4 5,2 15,9 17,9 20,9 24,0 26,7 27,4 28,9 31,5 34,9

1891

29,0

4,0

4,7

37,7

Angli na pocztku drugiej poowy XIX w. mona podzieli na cztery wielkie regiony geograficzno-gospodarcze. Obszarem miejskim w czystej postaci by Londyn, liczcy wwczas 2,8 min mieszkacw. Drugi region to Anglia poudniowa i wschodnia (6,1 min mieszkacw), obszar wybitnie rolniczy, z pewnymi orodkami przemysu, handlu i eglugi. Trzeci region stanowia Anglia rodkowa (3,7 min mieszkacw), obszar o charakterze mieszanym, z duymi orodkami przemysu i grnictwa. Wreszcie czwarty region to Anglia Pnocna (6,1 min mieszkacw), obejmujca najwiksze okrgi grnictwa i przemysu, najludniejsze miasta przemysowe i wane porty. Osobny region stanowia Walia (l ,3 min mieszkacw), kraj odrbny pod wzgldem etniczno-narodowym, ale cakowicie zintegrowany politycznie z Angli i razem z ni uwzgldniany w statystykach. Dzieli si na rolnicz cz pnocn i grniczo-przemysow poudniow. Londyn by nie tylko szybko rozwijajc si stolic najwikszego imperium, lecz rwnie centrum wiatowego handlu, finansw i transportu. O ogromnie szybkim tempie wzrostu jego ludnoci najlepiej wiadcz nastpujce liczby: 1841 r. 1,3 min ludnoci, 1861 r. 2,8 min, 1866 r. 3,0 min ludnoci, co stanowio ponad 12% ogu mieszkacw Wielkiej Brytanii. Powysze liczby odnosz si do tzw. wielkiego Londynu, rwnoznacznego z obszarem policji metropolitalnej, utworzonej przez Roberta Peela w 1829 r. W pnocnej Anglii najbardziej zaludnionym hrabstwem byo Lancashire. Leay tam dwa najludniejsze poza stolic kraju miasta: Liverpool i Manchester. Liverpool, drugi po Londynie port angielski, liczy w 1861 r. 444 ty. mieszkacw, a stolica przemysu wkienniczego, Manchester, 358 ty. W niewielkim oddaleniu od Manchester znajdowao si okoo 8 znacznych miast liczcych 35100 ty. mieszkacw. Inne wielkie centrum ludnoci stanowio hrabstwo Yorkshire z picioma wielkimi miastami przemysowymi, wrd nich Leeds (ok. 200 ty.) i Sheffieid (185 ty.). Szybki rozwj ludnociowy obu wymienionych hrabstw by wynikiem przesuwania si demograficznego punktu cikoci z rolniczych obszarw poudniowych i wschodnich ku grniczoprzemysowym orodkom w Anglii pnocnej i rodkowej oraz ku metropolii kraju. Anglia epoki redniowiktoriaskiej stanowia pastwo, w ktrym dominowa przemys. Znajdowaa w nim zatrudnienie i utrzymanie znaczna wikszo ludnoci. Powodowao to ogromn koncentracj ludnoci w miastach i w zawodach nierolniczych w stopniu nie znanym w adnym innym kraju na wiecie. Po zniesieniu ce zboowych w 1846 r. rolnictwo angielskie wkroczyo w okres szybkiego rozwoju i od poowy XIX w. do poowy lat siedemdziesitych XIX w. przeywao lata prosperity. Aby sprosta konkurencji zagranicznej, rolnictwo angielskie wprowadzao lepsz technik. Era redniowiktoriaska to rwnie, a moe przede wszystkim, okres nie-

zwykle bujnego rozwoju przemysu, ktry zwaszcza przemys ciki nie napotyka na rynkach wiatowych jeszcze wikszej konkurencji i mg dyktowa swoje warunki. Pod koniec lat pidziesitych XIX w. udzia Anglii w wiatowej fabrycznej produkcji przemysowej wynosi ok. 50%, a w wiatowym eksporcie przemysowym 40%. W stosunku do lat 18431849 produkcja przemysu i grnictwa brytyjskiego wzrosa w latach 1859 1868 o 36%, wydobycie wgla podnioso si w cigu lat 18501870 z 49 min ton do 110 min ton, surwki z 2,2 min ton do 6 min ton. Ogromnie szybki by rwnie w tym czasie wzrost produkcji zakadw bawenianych i rozwj floty. Eksport towarw brytyjskich w latach 18501859 przewysza o 44% wysoko z poprzedniego dziesiciolecia, W dwudziestoleciu 18501870 wzrs on z 71 min do 200 min funtw szterlingw, import za z ok. 100 min do 300 min funtw. Rnic midzy wysokoci eksportu i importu wyrwnyway z nadwyk zyski pynce z porednictwa w zakresie transportu morskiego, operacji bankowych i usug ubezpieczeniowych. Due znaczenie dla rozwoju handlu angielskiego miao odkrycie bogatych z zota w Kalifornii i Australii w poowie XIX w. Eksport angielski do Australii zwikszy si szeciokrotnie w latach 1852 1861 w porwnaniu z okresem poprzednim. Szybkiemu rozwojowi angielskiego handlu zagranicznego sprzyjao zniesienie ogranicze w eksporcie i imporcie, polityka wolnego handlu. W 1846 r. zostay zniesione ca na zboe, w 1849 r. Akt nawigacyjny, w 1852 r. ca na surowce i pfabrykaty, w 1860 r. zerwano ostatecznie z systemem ce protekcyjnych. Wyranym przeobraeniom ulega w epoce redniowiktoriaskiej struktura angielskich zakadw przemysowych. Koncentracja kapitau prowadzia do tworzenia wikszych firm, opartych na organizacji spek i towarzystw akcyjnych. W 1864 r. zarejestrowano w Anglii 975 nowych spek z cznym kapitaem 235 min funtw, w 1865 r. liczba ich przekroczya ju tysic. Centrum kontrolujcym cay system operacji finansowych i handlowych Zjednoczonego Krlestwa bya londyska dzielnica City, wywierajca powany wpyw na cay handel wiatowy. Funt szterling stawa si midzynarodowym standardem systemu wymiany. Po upadku Parya w 1870 r. Londyn by najwaniejszym w Europie orodkiem finansowym i handlowym. W latach 18471880 czterokrotnie wzrosa angielska egluga morska. Tona statkw angielskich w tym czasie wzrs czterokrotnie, osigajc okoo 60 min ton w 1880 r. W poowie XIX w. ponad poow caego wiatowego tonau stanowiy statki brytyjskie. Otwarcie Kanau Sueskiego w 1869 r., a nastpnie zakupienie jego akcji przez Angli w 1874 r., stanowio dodatkowy korzystny moment dla rozwoju angielskiej eglugi wiatowej. STRUKTURA SPOECZNA Pod wzgldem struktury spoecznej Angli drugiej poowy XIX w. mona oglnie podzieli na dwie zasadnicze i antagonistyczne klasy: l. ziemiastwo i

buruazja oraz 2. proletariat. Do pierwszej naleeli ludzie utrzymujcy si z dochodw z wasnoci, z renty ziemskiej, z zyskw od interesw lub z odsetek od kapitaw, z dochodw, ktre przynosiy im wysokie i rednie stanowiska i godnoci, albo z pracy umysowej. Do grupy tej wchodzio wraz z rodzinami okoo 5,5 min osb. Z tego okoo 600 ty. osb naleao do klas bogatych, do ziemiastwa, bogatej i redniej buruazji, szczytw wolnych zawodw i hierarchii urzdniczej, kocielnej i wojskowej. Pozostae 4,9 min osb to tzw. nisze klasy rednie, Do drugiej kategorii ludnoci naleao okoo 16 min osb pracujcych fizycznie. Wrd nich 14,5 min osb to robotnicy najemni, pozostae za grupy to najubosi rolnicy z rodzinami, wojsko, policja. Wrd robotnikw najemnych mona wyrni rne grupy robotnikw wykwalifikowanych, grnikw, robotnikw rolnych, pracownikw niewykwalifikowanych, sub domow itd. Blisko 70% caej masy robotnikw najemnych oraz ich rodzin utrzymywao si z pracy w przemyle, zanikajcym rzemiole, grnictwie i budownictwie, handlu i transporcie. Dwie trzecie caego spoeczestwa angielskiego epoki redniowiktoriaskiej stanowia klasa szeroko rozumianego proletariatu. Ze szczegowych wylicze wynika, e 3% ludnoci nalece do klas najbogatszych skupiao w swym rku a 40% caego dochodu narodowego, ktrego wzrost ukazuj nastpujce liczby: 1800 r. 230 min funtw, 1848 r. 510 min, 1867 r. 814 min funtw. Na szczycie hierarchii spoecznej Anglii staa wprawdzie nadal tradycyjnie arystokracja, ale jej pozycja bya podwaana i osabiana przez rozwj kapitalizmu przemysowego oraz wzrost dochodw wielkiej i redniej buruazji. Na zachowanie przez arystokracj nadal duej czci jej dawnej pozycji wpywa rozwj rolnictwa angielskiego, ktre mimo zniesienia w 1846 r. cel zboowych utrzymao wysoki standard, wprowadzao najwartociowsze osignicia techniki (maszyny, nawozy), korzystajc ze wzrastajcego popytu na pody rolne. W caym tym okresie wzrastaa cena ziemi, a wraz z ni warto czynszw dzierawnych. Przynosiy one powane zyski wielkim i rednim wacicielom ziemskim, bdcym rwnie wacicielami pooonych na ich gruntach kopal. Do lat osiemdziesitych XIX w., kiedy zaznaczya si ostra konkurencja rolnictwa zagranicznego, arystokracja i gentry przeyway okres prosperity. Arystokracja inwestowaa te powane sumy w przemyle, zasiadaa w dyrekcjach i organach nadzorczych bankw i rnych spek. Dominujc pozycj arystokracji zapewniay jednak przede wszystkim czynniki polityczne i spoeczne. Arystokracja stanowia podstaw tego systemu wadzy politycznej w Anglii, ktry utrzymywa si od przewrotu 1688 r. w rzdzie i samorzdzie, sdownictwie, kociele i wojsku. Pozycj jej utrwala cay system owiatowy, wpajajcy przez ekskluzywne szkoy (public schools) arystokratyczny model wychowania gentlemana. Arystokracja angielska stanowia zwart i zintegrowan dosy klas, powizan wizami pokrewiestwa i interesw, nauk w tych samych ekskluzywnych szkoach w Eton czy Harrow, sub

wojskow w tych samych najstarszych pukach i gwardii krlewskiej i wywierajc nadal potny wpyw na ycie polityczne oraz oblicze kultury angielskiej. Arystokracja epoki redniowiktoriaskiej skadaa si z okoo 300 rodzin, mieszkajcych we wszystkich hrabstwach Anglii oraz Walii. Rywalizacja midzy poszczeglnymi rodami agodzona bya pewn ustalon hierarchi, utrwalon za pomoc caego systemu tytuw. Byy to: ksi (duke) markiz (marquis) hrabia (eari), wicehrabia (viscount) i baron. Droga do tych tytuw prowadzia przez tytuy rycerskie: sir i baronet, ktre w Anglii dziedziczyli tylko najstarsi synowie. Arystokracja angielska posiadaa charakter otwarty, powikszaa swj krg przez przyjmowanie do swego grona zasuonych przedstawicieli ziemiastwa, buruazji, wybitnych politykw, dowdcw wojskowych i in. Tylko niewiele spord owych 300 rodw arystokratycznych sigao swymi pocztkami wiekw rednich. Liczniejsze byy rody pochodzce z epoki Tudorw, najwicej jednak nada pochodzio z czasw pniejszych. Do najstarszych rodw arystokratycznych nalea rd Percych, z ktrego wywodzili si ksita Northumberland, najpotniejszy od wiekw dom ksicy w pnocnej Anglii, wzbogacony w XIX w. odkryciami wielkich z wgla na jego ziemi. Inna potna rodzina Stanleyw (Derbych), sigajca swym pochodzeniem do czasw Edwarda III, pomnoya swj majtek dziki rozwojowi Liverpoolu. Rozwj Londynu, lecego na terenach rodu Grosvenor, przyczyni si do bogactwa tej wanie rodziny. Czasw Tudorw sigay fortuny rodu Cavendish i wywodzcych si z nich ksit Devonshire, oparte na zagarnitych przez ich przodkw dobrach klasztornych w czasach reformacji. Podobne byy rda bogactwa rodu Russell, ktry wyda kilku znanych politykw w XIX w. Dominujc cech stosunkw spoecznych w Anglii redniowiktoriaskiej byo umacnianie si buruazji. Naleeli do niej naj zamoniejsi fabrykanci, bankierzy, wielcy kupcy, armatorzy, rentierzy, waciciele plantacji w koloniach. Poniej tej najbogatszej buruazji znajdowaa si znacznie liczniejsza warstwa redniej buruazji, redniozamoni fabrykanci, kupcy, porednicy, waciciele domw czynszowych. Jeszcze niej w strukturze buruazji stao drobnomieszczastwo i ubosza cz pracownikw umysowych. Odrbn kategori stanowili farmerzy i hodowcy byda. Mimo ogromnych bogactw kilkudziesiciu najbogatszych rodzin arystokratycznych Anglii buruazja przewyszaa arystokracj majtkiem i dochodami, zawdziczajc swoj pozycj rozwojowi handlu i przemysu w tym tak pomylnym dla Anglii okresie. Oblicza si, e wielka buruazja wraz z najbogatszymi rodzinami wolnych zawodw obejmowaa okoo 100 ty. osb, rednia buruazja cznie z zamonymi lekarzami i adwokatami okoo 350 ty. osb. W przeciwiestwie do rodw arystokratycznych, ktrych pozycja i majtek opieray si zwykle na dugiej tradycji i starej genealogii, fortuny buruazyjne powstaway w cigu krtkiego nieraz czasu, a ich waciciele rekrutowali si niejednokrotnie z nizin spoecznych. Wybijajce si w niektrych miastach

rodziny wielkiej buruazji zdobyway uznanie i autorytet nie tylko dziki swemu majtkowi, ale i cechom osobistym oraz dziaalnoci publicznej swych czonkw. Przykadem tego moe by John Bright (18111889), polityk radykalny i parlamentarzysta, ktrego ojciec, z zawodu ksigowy, wasn prac i przedsibiorczoci dorobi si kilku fabryk. Przedstawicielami elity buruazyjnej byli te dwaj inni wielcy politycy angielscy XIX w.: znany nam ju Robert Peel oraz William Gladstone. Ojciec Roberta Peela, wychodzc od skromnych pocztkw, dorobi si wielkiej fabryki, pod koniec XVIII w. uzyska mandat do Izby Gmin i tytu baroneta. Robert Peel ksztaci si ju w jednej z najbardziej elitarnych szk w Harrow, nastpnie studiowa w ekskluzywnym kolegium w Oksfordzie (Christ Church), odziedziczajc majtek, tytu baroneta i widoczne ju u ojca polityczne ambicje. Pewne analogie wykazuje kariera W. Gladstone^ (18091898), przywdcy angielskich liberaw, wielokrotnego ministra i premiera. Dziadek jego by jeszcze skromnym kupcem zboowym, ojciec dorobi si na handlu powanej fortuny, a on sam ksztaci si ju w Eton i Christ Church w Oksfordzie, stajc si jednym z najwikszych mw stanu epoki wiktoriaskiej. Przykadem szybkiej kariery kupcw obecnego pochodzenia s losy ydowskiego rodu Rotschildw w Anglii. Zaoyciel ich angielskiej gazi by bankierem i finansowa wojny przeciwko Napoleonowi. Jeden z jego synw osiad pod koniec XVIII w. w Londynie i grajc zrcznie na giedzie w dniu bitwy pod Waterloo zdoby duy majtek. Syn jego zajmowa si te polityk, by czonkiem Izby Gmin i uzyska tytu baroneta. Ciy ku arystokracji, kupowa majtki ziemskie. Szczeglnie dobrze znana jest sytuacja angielskiej klasy robotniczej w epoce redniowiktoriaskiej ze wzgldu na znaczenie Anglii w rozwoju przemysu kapitalistycznego. Klasa robotnicza liczya jak wspomniano w tym czasie wraz z rodzinami okoo 14,5 min ludzi yjcych z fizycznej pracy najemnej. Z tego 7 min osb naleao do proletariatu przemysowego. Stop yciow robotnika obniaa niepewno sytuacji zarobkowej, czste wahania koniunktury, prowadzce do masowych wypowiedze pracy w pewnych okresach, zwaszcza w grnictwie i przemyle, brak ustaw ubezpieczeniowych itp. W okresie redniowiktoriaskim panowa w Anglii dosy powszechnie, zwaszcza w przemyle, 10-godzinny dzie pracy, a w 1859 r. robotnicy budowlani jako pierwsi podjli walk o skrcenie pracy dziennej do 9 godzin. Oglnie biorc w okresie tym pewnej poprawie ulega sytuacja robotnikw w porwnaniu z bardzo cikim ich losem w pierwszej poowie XIX w., tak plastycznie jak wspominalimy opisanym przez F. Engelsa. W trzeciej wierci XIX w. ugruntowao si nawet wrd pewnej czci kapitalistw przekonanie, e we wasnym interesie naley zapewni robotnikowi lepsze warunki, stosowa dziaalno filantropijn, by zagodzi najjaskrawsze fakty ndzy klasy robotniczej, Wzrost stopy yciowej odnosi si jednak nie do caej klasy robotniczej, lecz do pewnych jej grup, zwaszcza do robotnikw wykwalifikowanych i fabrycznych.

Bardzo niepomylnie przedstawiay si warunki mieszkaniowe robotnikw, ktrzy przewanie mieszkali w dzielnicach nie skanalizowanych, co cznie z niedoywieniem decydowao o wysokiej wrd nich miertelnoci. Poprawa pooenia robotnikw w epoce redniowiktoriaskiej odnosia si sownie do pracownikw fabrycznych, ktrych przede wszystkim dotyczyo ustawodawstwo socjalne. Rozwj przemysu fabrycznego, zwaszcza tekstylnego, dawa korzyci rwnie i pracujcym w nim robotnikom. W przemyle bawenianym pace realne wzrosy w latach 18591868 o okoo 25% w stosunku do okresu wczeniejszego. W nowych fabrykach polepszyy si warunki zdrowotne. Poprawio si zwaszcza pooenie robotnikw wykwalifikowanych w budownictwie, do czego przyczynio si w duej mierze zorganizowanie si tej czci klasy robotniczej w zwizki zawodowe. W 1851 r. powstao Poczone Towarzystwo Mechanikw i od roku tego datuje si historia nowego ruchu zwizkowego, tzw. Zwizkw Nowego Wzoru. Byy to organizacje stosunkowo nieliczne, lecz oparte na cisych zasadach organizacyjnych i finansowych. Broniy warunkw pracy i pacy, walczyy o ich popraw, sigajc tylko w ostatecznoci do broni strajkowej. Zwizki te speniay te funkcje ubezpieczeniowe i samopomocowe. Obejmoway one jednak w istocie tworzc si arystokracj robotnicz, grupy pracownikw fizycznych, cieszcych si lepsz sytuacj materialn. Nie naleeli do zwizkw robotnicy nisko wykwalifikowani, nie majcy pienidzy na pacenie stosunkowo wysokich stawek zwizkowych. Do najniszych warstw klasy robotniczej naleaa suba domowa, rozproszona i nie stanowica jakiejkolwiek zintegrowanej siy spoecznej, a dalej chaupnicy i proletariat rolny. Jeszcze niej, jako szczebel do waciwego lumpenproletariatu, znajdowali si ubodzy, tzw. paupers, osoby, ktre cakowicie lub czciowo utrzymyway si z pomocy publicznej. W 1867 r. byo w caej Anglii okoo 900 ty. osb pobierajcych takie zasiki lub przebywajcych w domach pracy. SYSTEM POLITYCZNY. PARLAMENT, PARTIE, RZD System wadzy politycznej w Anglii w poowie XIX w. odznacza si niezwyk trwaoci i ywotnoci w porwnaniu ze stosunkami w wielu innych wielkich pastwach europejskich. Utrzymywa si on bez wikszych zmian od czasw przewrotu z lat 16881689, opierajc si na tych samych grupach spoecznych co pod koniec XVII w. Bill of Rights z 1689 r. i Act of Settlement z 1701 r., czynice z Anglii monarchi ograniczon, zagwarantoway przewag Parlamentu, a objcie tronu przez dynasti Hanowersk Jeszcze bardziej przyczynio si do zmniejszenia wadzy krla i zwikszenia uprawnie Parlamentu i ministrw. Przeprowadzona w 1832 r. reforma wyborcza przyczynia si do dalszego rzeczywistego ograniczenia prerogatyw i wpyww Korony. Wadza Parlamentu spocza na szerszej podstawie, co szsta bowiem, a pniej nawet co pita gowa rodziny bya obdarzona prawem wyborczym. W miar wzrostu pozycji buruazji coraz

bardziej na znaczeniu zyskiwaa Izba Gmin, a tracia Korona i Izba Lordw. Panowanie Wiktorii jeszcze bardziej utrwalio ten stan rzeczy. W momencie jej koronacji rzd obsadzi swoimi stronnikami stanowiska rzdowe i nada swoim zwolennikom godnoci zwizane z urzdem i ceremoniaem krlewskim. Mimo i popularna i rozsdna krlowa Wiktoria posiadaa swoje bardzo okrelone empatie i antypatie osobiste (np. faworyzowaa lorda Melbourne'a i Disraelego, a z niechci odnosia si do Gladstone'a czy Palmerstona), nie miao to wpywu na nominacje premierw i ministrw, uregulowane na podstawie caego mechanizmu politycznego. Ewolucja Parlamentu brytyjskiego doprowadzia do zdecydowanej przewagi Izby Gmin. Izba Lordw zrezygnowaa po reformie z 1832 r. z ambicji rywalizowania z Izb Gmin, stosowaa niejednokrotnie taktyk sprzeciwu i opniania decyzji, zwaszcza w kwestiach natury religijnej, lecz opr jej mia coraz mniejsze znaczenie i nie wpywa ju powaniej na bieg ycia politycznego. Do Izby Lordw wchodzili w ustalony zwyczajem i tradycj sposb wieccy parowie Anglii, a wic osoby posiadajce tytuy artystokratyczne: ksita, markizowie, hrabiowie, wicehrabiowie i baronowie, ogem 400 lordw. Oprcz nich wchodzio 28 biskupw, 16 parw szkockich (od 1707 r.) oraz 28 parw irlandzkich (od 1801 r.). rodek cikoci w mechanizmie wadzy politycznej w Anglii stanowia Izba Gmin. Prawo wyborcze obejmowao w latach szedziesitych ponad 20% ludnoci, jednak poszczeglne klasy w nierwnym stopniu byy nim objte (robotnicy stanowili zaledwie 10% wszystkich wyborcw). W Izbie Gmin zasiadao w epoce redniowiktoriaskiej 658 posw, w tym 500 z Anglii i Walii, 105 z Irlandii i 53 ze Szkocji, co mniej wicej ukadao si w sposb proporcjonalny do ludnoci poszczeglnych czci Zjednoczonego Krlestwa. Dysproporcje zaznaczyy si w podziale Anglii na okrgi wyborcze, midzy ludnoci w okrgach a ich reprezentacj. Brak tu byo zastosowania zasady proporcjonalnoci, w wyniku czego najbardziej ludne i rozwinite gospodarczo okrgi nie miay odpowiedniej do ich ludnoci i znaczenia reprezentacji w Izbie Gmin (zwaszcza Londyn, Lancashire, Yorkshire i in.). Tak wic w rezultacie o obliczu Izby Gmin decydoway bardziej wiejsko-arystokratyczne sfery Anglii ni buruazyjno-przemysowe. Reforma z 1832 r. usuna tylko najbardziej jaskrawe paradoksy, lecz nie zmienia zasadniczego ukadu si spoecznych w Parlamencie. W okrgach miejskich decydowaa w istocie o wyborach wielka i rednia buruazja (zwaszcza w miastach przemysowych i handlowych), w hrabstwach za arystokracja. Jawno wyborw sprzyjaa wyranie sytuacji elity spoecznej i jej grup nacisku. O dugotrwaym utrzymywaniu si wpyww arystokracji na rzdy w Anglii wiadczy wymownie fakt, e wrd 193 osobistoci, ktre zasiaday w rzdzie w okresie midzy 1886 a 1935 r., ponad jedn trzeci stanowili jeszcze arystokraci. W Anglii obowizywa cenzus majtkowy, ktremu podlegali kandydaci na posw. Wynosi on 300 funtw majtku w miastach i 600 funtw w hrabstwach.

Cenzus ten by przedmiotem staej krytyki, a czartyci domagali si jego zniesienia. W 1858 r. zosta zniesiony bierny cenzus wyborczy, co nie miao jednak wikszego znaczenia, poniewa nadal wybierani byli w ogromnej wikszoci ludzie majtni. Pod wzgldem partyjnym Izba Gmin podzielona bya w tym czasie raczej na dwa lune obozy ni na partie w cilejszym znaczeniu. Partia wigw, nazywajca si ju coraz powszechniej parti liberaln, nie bya jednolita i wewntrznie zjednoczona, w jej onie istniao wiele rnych grup i orientacji. Wrd jej posw byli silnie reprezentowani arystokraci oraz zblieni do nich gentlemeni wiejscy, jak i ludzie pochodzcy ze skromniejszych rodzin. Niema tu rol odgrywali posowie, okrelajcy siebie mianem radykaw. Orientacja radykalna miaa swych przedstawicieli ju pod koniec XVIII w., a przed reform z 1832 r. przedstawiciele jej zasiadali w Izbie Gmin. W latach dwudziestych radykalizm polityczny poparty zosta przez omwionych wyej radykaw filozoficznych, reprezentujcych utylitaryzm (m. in. Bentham, James Mili). Wybitnym radykaem by bohater synnego mityngu Peterloo z 1819 r. H. Hunt. Radykaowie dyli do wyparcia arystokracji z jej monopolistycznych pozycji, dali redukcji podatkw, minimalnego budetu wojskowego, sprawnego rzdu, reformy administracji itp. Wysuwali hasa pacyfizmu i zaniechania ekspansji kolonialnej. Wierzyli, e wszystkie te problemy mona bdzie rozwiza dziki zwycistwu wolnego handlu i wolnej konkurencji. Modsi przedstawiciele tego kierunku wysuwali take hasa reformy spoecznej.

B. Disraeli, hr. Beaconsfield. Obraz J. E. Millaisa Obok wigw i liberaw oraz radykaw po tej samej stronie Izby Gmin zasiadaa rwnie frakcja zwolennikw Peela, powstaa na skutek rozamu w

partii konserwatywnej w zwizku ze spraw ce zboowych. Mniej zrnicowana wewntrznie bya partia konserwatywna, ktra po dokonanych w niej rozamach prezentowaa si te bardziej jednolicie pod wzgldem ideologicznym. Obejmowaa ona stosunkowo wicej wacicieli ziemskich ni partia liberalna, a stanowiska skrajne byy w niej reprezentowane przez niewielk liczb osb. Wybitnym przywdc partii konserwatywnej by w tym okresie Benjamin Disraeli (18041881), wnuk ydowskiego emigranta z Woch i syn literata. W krtkim czasie po swym pierwszym nieudanym wystpieniu w Izbie Gmin w 1837 r. sta si Disraeli czoow postaci wrd konserwatystw. Doprowadzi do usunicia z kierownictwa partii w 1846 r. Roberta Peela, a w latach 1868 oraz 18741880 by premierem. wietny polityk, mwca i pisarz, czowiek o szerokich horyzontach, by Disraeli rzecznikiem przeprowadzenia przez konserwatystw tych reform, ktre byy konieczne i nieuniknione. Pod koniec XVIII i w pierwszej poowie XIX w. rnice midzy torysami i wigami byty dosy wyrane. Parti stanowia wwczas, jak o tym bya ju mowa, stronnictwo Korony i kocioa, angielskiej gentry i innych uprzywilejowanych grup spoecznych. Staa na stray tradycji i dawnych praw. Wigowie natomiast byli parti wielkich rodw arystokratycznych, londyskiej City oraz innych grup oligarchicznych w miastach angielskich, parti tolerancji religijnej i umiarkowanych reform. Rnice i kontrasty pomidzy obu partiami zatary si dosy powanie w epoce redniowiktoriaskiej, przy rwnoczesnym wzrocie tar i napi wewntrz partii wigowsko-liberalnej. Dosy powszechne byo przechodzenie z jednej partii do drugiej, czego przykadem moe by Palmerston, najpierw torys, a pniej wig, Gladstone, najpierw konserwatysta, a pniej przywdca liberaw, i inni. Partie w Parlamencie nie posiaday jeszcze adnej formalnej wizi, poza lojalnoci dla leaderw, zasiadajcych w pierwszych awach obu Izb. Gwnymi orodkami partii staway si kluby. Torysi skupiali si przed 1832 r. w White's Club, wigowie w Brooks's Club. W 1831 r. torysi zaoyli Cariton Club, a w 1836 r. powsta Reform Club. Do klubw oprcz posw i parw naleay rwnie osoby nie zasiadajce w adnej z Izb Parlamentu. Kluby stanowiy sztaby partii, rodzaj giedy wyborczej", ksztatoway opinie polityczne i formy dziaania. Na pocztku drugiej poowy XIX w. funkcje klubw zaczy przejmowa biura partyjne, z czym czyo si wystpowanie w coraz wikszej liczbie zawodowych politykw i agentw partyjnych. Najwysza wadza wykonawcza znajdowaa si w rkach gabinetu z premierem na czele. Pozycja gabinetu opieraa si na poparciu wikszoci w Izbie Gmin, czasem gabinet utrzymywa si dziki koalicji midzypartyjnej. W istocie jednak u podstaw angielskiego ycia politycznego lea system dwupartyjny. Premier i gabinet stanowili naczeln rzeczywist wadz w pastwie dopty, dopki cieszyli si poparciem wikszoci w Izbie Gmin, co jak wiele instytucji i zasad konstytucyjnych w Anglii opierao si na zwyczaju i tradycji, a nie na

prawie pisanym. RUCH ROBOTNICZY I WALKA O REFORM WYBORCZ Ukad si wewntrznych, prosperity gospodarcza i tradycje przemawiay za ewolucyjnym rozwojem stosunkw spoecznych w Anglii wiktoriaskiej. Przyczynia si do tego wzrost bogactwa i dochodw, podniesienie potgi imperialnej Anglii, jej handlu i eglugi, pewna poprawa pooenia klasy robotniczej, zwaszcza w odniesieniu do jej grnej warstwy, ugruntowanie si prawodawstwa socjalnego, skrcenie dnia pracy do 10 godzin itp., co w sumie agodzio napicie konfliktw spoecznych i nie skaniao do stosowania przemocy. Bez przeszkd na og ze strony wadz odbyway si mityngi i publiczne zgromadzenia, nawet wrd torysw przewag zdobyli zwolennicy metod rzdzenia za pomoc perswazji, zwaszcza od czasu wydarze zwizanych z Peterloo, ktre wstrzsny opini publiczn. W angielskim ruchu robotniczym w szstym i sidmym dziesicioleciu XIX w. panowa zastj, miejsce rewolucyjnego czartyzmu zaj ruch zwizkowy trade-unionizm. Do gosu doszy organizacje cile zawodowe, zorganizowane branowo i przyjmujce tylko tych robotnikw, ktrzy byli w stanie opaci dosy wysok stawk czonkowsk. W ten sposb wyodrbniay si warstwy wykwalifikowanych oraz lepiej opacanych robotnikw, co prowadzio do rozbicia ruchu robotniczego. W tym kierunku dziaaa te stosowana przez fabrykantw polityka pozyskiwania sobie robotnikw kwalifikowanych proponujc im lepsze warunki materialne. Jednak wikszo robotnikw niewykwalifikowanych ya w ndznych warunkach i ona te stanowia gwn nodstaw wystpie robotnikw w trzeciej wierci XIX w. Na pocztku drugiej poowy XIX w. robotnicy angielscy podjli kampani podwyk zarobkw. Strajki objy w 1853 r. prawie ca pnocn Angli z takimi przemysowymi orodkami, Jak Manchester, Liverpool, Boston, Nottingham na czele. Strajk nie przynis jednak korzystnych rezultatw dla 65 ty. biorcych w nim udzia robotnikw. Nowa fata strajkowa obja znaczn cz Anglii w 1857 r., a w wyniku nastpnych strajkw robotnicy uzyskali podwyk pac o 10%. Konieczno koordynacji dziaalnoci rnych zwizkw zawodowych doprowadzia do powstania w Londynie w 1860 r. komisji porozumiewawczej zwizkw pod nazw Londyskiej Rady Zwizkw Zawodowych. Przeciwnicy nazwali j pniej klik", szerzej za przyja si dla niej nazwa Junta" (po hiszpasku wyraz ten oznacza rad"). Londyska Rada moga odtd wpywa na cay ruch zwizkowy i decydowa o wsplnej polityce zwizkowej. Klika" (Clique) okazywaa zreszt ulego, zwalczaa bardziej bojow inicjatyw w ruchu zawodowym, uznawaa prawo przedsibiorcw do lokautw. Nic wic dziwnego, e komisja krlewska polecia zalegalizowa zwizki zawodowe pod warunkiem, e nie dopuszcz si one naruszenia zawartych umw, wyrzekn si prawa do strajkw i walki z amistrajkami. Na konferencji w Manchesterze w

1868 r., na ktrej powsta Kongres Brytyjskich Zwizkw Zawodowych (TradesUnion Congress), doszo do rozamu, a nastpnie podporzdkowania Juncie" w 1871 r. Kongresu Zwizkw Zawodowych. Angielscy dziaacze zwizkowi wzili udzia w zaoeniu i kierownictwie Midzynarodowego Zrzeszenia Robotniczego Pierwszej Midzynarodwki. W wychowaniu robotnikw angielskich w duchu klasowym, w duchu walki politycznej widzia Marks jedno z waniejszych zada tej I Midzynarodwki. Warto doda, e po wydaleniu z Niemiec, a nastpnie z Francji w 1849 r., Karol Marks znalaz si wraz z rodzin w Londynie, gdzie odtd zamieszka na stae, biorc udzia w angielskim ruchu robotniczym i piszc w stolicy Anglii wikszo swych dzie z Kapitaem na czele. W Anglii te spdzi wiele lat Fryderyk Engels (jego ojciec by wspwacicielem fabryki wkienniczej w Manchesterze), badajc tam pooenie klasy robotniczej, pracujc naukowo i wspdziaajc z angielskim czartyzmem i ruchem robotniczym (Engels spdzi w Manchesterze ok. 20 lat). W latach szedziesitych nastpio oywienie aktywnoci politycznej angielskiej klasy robotniczej. Robotnicy londyscy zaczli organizowa wiece i mityngi w Hyde Parku, m. in. w celu poparcia walki narodu woskiego o wolno. Wizyta Garibaldiego w Anglii w 1864 r. spotkaa si z entuzjastycznym przyjciem ludu angielskiego. Robotnicy angielscy stanli te caym sercem po stronie powstania styczniowego w Polsce, a nacisk sympatyzujcej z narodem polskim opinii publicznej by w Anglii tak silny, e rzd Palmerstona czu si zmuszony do pozorowania akcji dyplomatycznej na rzecz Polski, co nie miao jednak adnych efektywnych skutkw, gdy Anglia nie chciaa ryzykowa wojny z caratem. Robotnicy angielscy agitowali te na licznych wiecach przeciwko bronicej niewolnictwa poudniowej czci Stanw Zjednoczonych, co udaremnio podjcie przez rzd Palmerstona w latach 1861 1863 interwencji po stronie Poudnia w okresie wojny domowej w USA. Od dosy ju dawna robotnicy angielscy prowadzili walk o powszechne prawo wyborcze dla mczyzn, tajne gosowanie i 3-letni kadencje Parlamentu. Coraz powszechniej te domagali si skrcenia czasu pracy do 9 godzin dziennie. Inicjatorem walki o reform wyborcz byy zwizki

W. E. Gladstone zawodowe. W 1865 r. powstaa w Londynie Liga Reformy, ktra staa si kierownicz organizacj w tej walce, zwaszcza w poudniowych i rodkowych hrabstwach Anglii. Przewodniczcym Ligi Reformy by adwokat Edmund Beales, radyka, znany ze swych poloniofilskich przekona. Gdy w 1832 r. ukonstytuowao si w Anglii Literackie Towarzystwo Przyjaci Polski, sta si Beales przy boku lorda Dunieya Stuarta jednym z naj czynniej szych brytyjskich dziaaczy na rzecz Polski. Rwnie w okresie powstania styczniowego dziaa on w organizacjach mobilizujcych przychylne w Anglii nastroje na rzecz walczcych Polakw. We wadzach Ligi Reformy znaleli si przewanie dziaacze robotniczy z ruchu zwizkowego (m. in. G. Howell, G. Odger, W. R. Cremer, G. Potter, R. Hart-well), ktrzy organizowali wiece i pochody, rozpowszechniali literatur ulotn itp. W latach 18661867 Liga posiadaa ponad 100 oddziaw w Londynie i okoo 450 na prowincji. W duym stopniu podjej naciskiem uchwali Parlament w 1867 r. tzw. drug reform wyborcz, ktra znacznie rozszerzaa prawo wyborcze w Anglii. Przeciwko reformie wyborczej wystpi zdecydowanie Palmerston, sprawujcy urzd premiera w 1855 r., a nastpnie w latach 18591865, przeciwny jej by te gabinet liberalny lorda Russella (18651866). Uchwalenie reformy przypado na okres rzdw konserwatywnego gabinetu lorda Derby (1866 1868), w ktrym na pierwsze miejsce wysun si wybitny dyplomata i polityk Disraeli. Wybitnym ordownikiem reformy by wybijajcy si przywdca liberaw, William Gladstone. Dawny konserwatysta, od 1846 r. jeden z czoowych czonkw grupy Roberta Peela, zasyn Gladstone jako wietny mwca parlamentarny, administrator finansowy i wieloletni kanclerz skarbu (18521856, 18591866). Wsawi si jako rzecznik polityki wolnohandlowej. W pniejszych latach by kilkakrotnie premierem rzdw liberalnych (18681874,

18801885,1892 1894). Jako zwolennik reformy uzyska Gladstone poparcie grupy radykaw, wywodzcej si z dawnej Ligi Zboowej. Wraz z Gladstone'em walczy o reform radykalny polityk i mwca parlamentarny John Bright, ktry podobnie Jak i Gladstone wysuwa znacznie bardziej umiarkowane w tej kwestii postulaty ni Liga Reformy. Myleli oni o dopuszczeniu grnej czci klasy robotniczej do wyborw i zdobyciu w ten sposb nowych gosw dla partii liberalnej. Opracowany przez Gladstone'a i wysunity w 1866 r. projekt zawiera postulaty bardzo umiarkowane. Powszechna krytyka projektu liberaw skonia wybrany w czerwcu 1866 r. konserwatywny rzd do opowiedzenia si za reform. Widzc, e reformy nie da si unikn, konserwatyci doprowadzili do jej uchwalenia, aby zdoby sobie gosy wyborcze robotnikw. Rzecznikiem reformy by przede wszystkim coraz bardziej wysuwajcy si na przywdc konserwatystw Benjamin Disraeli, zwolennik zasady, e konserwatyci musz podejmowa reformy, ktre s konieczne i nieuniknione, lecz przeprowadza je w sposb ewolucyjny. Reforma wyborcza z 1867 r. wprowadzaa czciowo nowy podzia okrgw wyborczych, rozszerzaa prawa wyborcze robotnikw w miastach. Zwikszya liczb wyborcw z 1366 ty. do ponad 2 min, a wic stanowia powany krok w kierunku demokratyzacji Anglii, nie wprowadzaa jednak zasady rwnouprawnienia politycznego. Odbieraa prawo wysyania deputowanych do Parlamentu 46 zgniym" miasteczkom, a ich mandaty rozdzielia midzy miasta przemysowe. W miastach prawo wyborcze uzyskali wszyscy najemcy lokali mieszkalnych, paccy czynsze w wysokoci co najmniej 10 funtw rocznie i mieszkajcy w danym miejscu nie krcej ni rok. Na wsi prawo gosu otrzymali dzierawcy, paccy czynsz w wysokoci co najmniej 12 funtw rocznie, oraz rolnicy, ktrych roczny dochd wynosi powyej 5 funtw. Reforma wyborcza z 1867 r. nie stanowia jeszcze oczywicie o penym zwycistwie zasad demokracji, ale przeprowadzia Angli przez prg ustrojowy, umoliwiajcy proces demokratyzacji. Wprawdzie w wyniku reformy tylko co trzeci mczyzna uzyska prawo wyborcze, lecz naley podkreli, e bezwzgldn wikszo wyborcw stanowili odtd robotnicy. Reform t uchwali przy tym Parlament, w ktrym nie byo ani jednego robotnika, w ktrym zasiadaa wikszo rekrutujca si z arystokratw i wiejskich gentlemenw oraz mniejszo, zoona z bogatych fabrykantw, kupcw i bankierw. Na uchwalenie tej reformy wywaro wpyw wiele przyczyn, wrd ktrych, obok walki dwch partii parlamentarnych, naley wymieni wydarzenia zwizane z walk o reform prowadzon od dawna przez akcje ludowe kierowane przez organizacje powoane przez przywdcw robotniczych. Robotnicy zdobyli te w 1867 r. zniesienie ustawy o pracodawcach i sugach, odtd formalnie pracodawca i robotnik byli rwni wobec prawa. Pierwszy rzd Gladstone'a wprowadzi w 1870 r. tajne gosowanie i przyzna zwizkom zawodowym osobowo prawn, zwalniajc je od odpowiedzialnoci materialnej za straty wyrzdzone fabrykantom na skutek strajkw. Korzystna dla robotnikw bya te ustawa z

1870 r. o obowizkowym elementarnym nauczaniu dzieci w wieku od 5 do 12 lat. WALKA IRLANDII O NIEPODLEGO Na pocztku drugiej poowy XIX w. zaostrzya si kwestia irlandzka i przybray na sile walki o niepodlego Irlandii. O rozwizanie unii z Angli walczy przez cae ycie Daniel 0'Connell, a od 1842 r. pocz si rozwija ruch Modej Irlandii, grupy patriotycznej pod wodz W. S. 0'Briena, Johna Mitchella i C. Duffy'ego, dcej do uniezalenienia Irlandii od Anglii i do odrodzenia kultury irlandzkiej. Ruch Modej Irlandii, powstay zinspiracji J. F. Lalora wok tygodnika Nation", przybra charakter rewolucyjno-niepodlegociowy i usiowa wywoa w 1848 r. powstanie narodowe, stumione jednak w zarodku przez Anglikw. Powstanie poprzedzi wspomniany ju wielki gd (1846 1848), na skutek ktrego zgino w Irlandii okoo 800 ty. ludzi, a ponad l min emigrowao. Na pocztku drugiej poowy XIX w. corocznie opuszczay Irlandi dziesitki tysicy ludzi nie mogcych wyy w tym ubogim i pozbawionym wolnoci kraju. Zniesienie ustaw zboowych przyczynio si w powanym stopniu do kryzysu rolnictwa irlandzkiego, opierajcego si na posiadanym monopolu w dziedzinie dostaw zboa do Anglii. W tej sytuacji irlandzcy waciciele ziemscy poczli przestawia swoje gospodarstwa na produkcj misa i weny, co doprowadzao do powszechnego rugowania z ziemi dzierawcw irlandzkich. Ponadto waciciele ziemscy wprowadzali w miejsce staego czynszu dzierawnego wiadczenia zmieniajce si z roku na rok wedug uznania waciciela. Naley doda, e w Irlandii dawaa si te odczu konkurencja angielskiego przemysu wkienniczego, doprowadzajca do ruiny irlandzkie warsztaty rzemielnicze i manufaktury. Po 1848 r. brak byo w Irlandii masowego ruchu politycznego, a dosy intensywny ruch chopstwa irlandzkiego, majcy na celu walk o stao dzierawy i popraw warunkw ekonomicznych, by pozbawiony odpowiedniego kierownictwa. Buruazja tamtejsza wyraaa interesy kapitalistycznego farmerstwa i bya ekonomicznie zalena od rynku angielskiego. Duchowiestwo irlandzkie rwnie reprezentowao polityk zachowawcz. W powyszej sytuacji nie w Irlandii, lecz na emigracji w Stanach Zjednoczonych i we Francji poczy si tworzy wrd emigrantw irlandzkich radykalne organizacje patriotyczne. Tak powstao w USA okoo 1857 r. Bractwo Fenian, tajna organizacja, utworzona gwnie z inicjatywy byych czonkw Modej Irlandii. Fenia-nie gosili haso oderwania Irlandii od Anglii drog powstania zbrojnego. Wikszo z nich braa udzia w wojnie domowej w Stanach Zjednoczonych po stronie Pnocy w oddzielnej brygadzie irlandzkiej, a nastpnie usiowaa przenie sw dziaalno na teren Irlandii, gdzie powsta ich orodek organizacyjny organ

prasowy Irish People". Z inicjatywy fenian zebra si w 1865 r. w Ameryce sejm konstytucyjny przyszej wolnej Irlandii, a w 1866 r. oddzia zoony z 800 Irlandczykw dokona nieudanej prby inwazji na Kanad. Plan fenian wyzwolenia Irlandii sprowadza si do konspiracyjnego szkolenia militarnego czonkw organizacji, do przygotowania oddziaw zbrojnych, ktre miay rozpocz powstanie. Organizacja fenian liczya okoo 200 ty. Irlandczykw, rekrutujcych si z Irlandii, Stanw Zjednoczonych i Francji. Wybuch powstania przygotowali fenianie na 5 marca 1867 r., lecz rzd angielski skutecznie i w por zapobieg temu przez aresztowanie wielu czonkw organizacji oraz jej przywdcw. Podejmowane pniej przez fenian zamachy terrorystyczne byy przez Anglikw wykorzystywane przeciwko Irlandczykom. Liberalny rzd Gladstone'a prbowa prodkami rozwiza kwesti irlandzk. Pocztkowo nowy gabinet

Krlowa Wiktoria. Obraz. H. Angelego nadal zwalcza irlandzki ruch narodowy, stosujc nie mniej surowe represje ni poprzedni rzd konserwatywny. W 1869 r. Gladstone przeprowadzi oddzielenie w Irlandii kocioa od pastwa, na skutek czego koci anglikaski utraci swoje uprzywilejowane stanowisko i cz dochodw. W 1871 r. uchwalono amnesti, ktra obja rwnie uwizionych fenian. Te niewielkie ustpstwa znacznie odbiegay od istotnych de i potrzeb narodu irlandzkiego, ktry kontynuowa bdzie walk w nastpnych dziesicioleciach. POLITYKA ZAGRANICZNA I KOLONIALNA W okresie redniowiktoriaskim toczyo si w Europie wiele wojen i konfliktw, w ktrych Anglia braa tylko poredni udzia, angaujc si bezpored-

nio jedynie w wojnie krymskiej. Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii tego okresu ksztatowaa si pod osobistym wpywem Palmerstona, ktrego naczeln dewiz byo utrzymanie rwnowagi si w Europie w celu zapewnienia Anglii czoowej pozycji politycznej i ekonomicznej. Jednym z pretekstw do ingerowania w sprawy rnych pastw europejskich byo dla liberalnej Anglii wystpowanie przeciwko uciskowi politycznemu we Woszech, Turcji czy na ziemiach polskich. Bya to ulubiona metoda polityki Palmerstona, wieloletniego ministra spraw zagranicznych i dwukrotnego premiera z ramienia partii liberalnej. Palmerston prowadzi polityk samodzieln, czsto samowoln, nie liczc si z opini krlowej Wiktorii czy kolegw w gabinecie. Uchodzi za patrona ruchw liberalnych i rewolucyjnych, chocia w swym kraju by w gruncie rzeczy przekona konserwatywnych i a do mierci zwalcza np. reformy wyborcze. Obszarem budzcym szczeglne zainteresowanie angielskiej polityki zagranicznej by Bliski Wschd, nie tylko ze wzgldu na drog do Indii Wschodnich, ale i coraz powaniejsz tam ekspansj rosyjsk. Palmerston obawia si, e silne na Bliskim Wschodzie polityczne i handlowe wpywy rosyjskie mogy zagrozi coraz ywiej rozwijajcemu si handlowi Wielkiej Brytanii ze Wschodem. Wojna turecko-egipska z lat 18391840 wykazaa ogromn sabo polityczn Turcji, tote kade z mocarstw majcych z ni blisze stosunki, jak Rosja, Wielka Brytania, Francja czy Austria, starao si uzaleni ten kraj od siebie i nie dopuci tam wpyww innych pastw. Dla Anglii powany problem stwarzaa konkurencja rosyjskiego handlu czarnomorskiego w Turcji i Persji, a dalej utrudnienia stwarzane przez Rosj dla eksportu zboa do Anglii z Modawii i Wooszczyzny, nad ktrymi Rosja posiadaa protektorat. Ponadto obawiano si w Anglii, e handel rosyjski moe sign i do wschodniej czci Morza rdziemnego i stworzy niebezpieczestwo dla handlu brytyjskiego, tym bardziej e wpywy rosyjskie rozcigay si take na Persj i Afganistan. Anglia bya wic zdecydowana nie dopuci do ekonomicznego opanowania Turcji przez Rosj i staraa si paraliowa wpywy rosyjskie nad Bosforem. Sytuacj na Bliskim Wschodzie komplikowaa jeszcze toczca si walka o panowanie nad Grecj. W kraju tym cieray si wpywy Anglii, Rosji i Francji, a rzd brytyjski za wszelk cen stara si podway tam wpywy rosyjskie i podporzdkowa Grecj swojej polityce. Pretekstem do tego staa si sprawa obywatela brytyjskiego, bankiera Don Pacifico, ktrego dom w Atenach zosta obrabowany. Rzd angielski przedoy wwczas Grecji ultimatum, a statki angielskie zablokoway Pireus i wziy w sekwestr greckie statki handlowe. Spowodowao to zaostrzenie stosunkw brytyjsko-francuskich oraz krytyk polityki Palmerstona w Parlamencie. W odpowiedzi Palmerstona na zarzuty wystpio w peni przekonanie o hegemonii Wielkiej Brytanii w wiecie, pogld, e Pax Britannica zastpi dawn Pax Romana, e obywatel brytyjski znajduje si na caym wiecie pod ochron potgi Anglii. Pod naciskiem Francji i Rosji, ktre nie chciay przeksztacenia Grecji w brytyjskiego satelit, Palmerston musia jednak pj na pewne ustpstwa.

Rywalizacja midzy Rosj a Angli i Francj na Bliskim Wschodzie doprowadzia do wybuchu wojny krymskiej (18531856), ktra pod pretekstem sporu o miejsca wite w Palestynie, toczonego pomidzy kocioem katolickim i popierajcym go Napoleonem III a kocioem prawosawnym i protegujcym go carem rosyjskim, bya w istocie wojn mocarstw zachodnioeuropejskich z caratem o wpywy na Bliskim Wschodzie, o Konstantynopol i cieniny Bosfor i Dardanele. Pozostawiajc na uboczu dziaania wojenne, wystarczy zaznaczy, e Anglia przystpia do wojny po stronie Turcji w 1854 r., zapewniajc koalicji antyrosyjskiej cakowit przewag na morzu. Flota angielsko-francuska opanowaa Morze Czarne od poudnia i Morze Biae od pnocy, zaja Wyspy Alandzkie i Cienin Botnick, bezskutecznie forsujc inne prby ldowania. W poowie wrzenia 1854 r. armie sojusznicze wyldoway na Krymie i rozpoczy dugie oblenie Sewastopola, ktry mimo bohaterskiej obrony rosyjskiej pad po roku walki. Wojna krymska kosztowaa Angli okoo 25 ty. zabitych i 70 min funtw szterlingw wydatkw wojennych. W czasie dziaa wojskowych na Krymie odznaczya si bohaterstwem Florence Nightingale (1820 1910), angielska pielgniarka i dziaaczka spoeczna, inicjatorka nowoczesnego pielgniarstwa. Z duym powiceniem zorganizowaa w czasie krwawych walk pod Sewastopolem opiek pielgniarsk nad rannymi onierzami angielskimi. Zakoczona pokojem paryskim w 1856 r. wojna krymska przyniosa klsk Rosji. Na mocy traktatu pokojowego Rosja zrzeka si zdobyczy terytorialnych na Kaukazie, prawa utrzymywania floty wojennej na Morzu Czarnym, protektoratu nad ksistwami naddunajskimi. W ten sposb Rosja tracia wszelkie korzyci polityczne, jakie miaa dotd w basenie Morza Czarnego od XVIII w. Waciwym zwycizc w wojnie krymskiej zostaa Wielka Brytania, ktrej udao si zama nacisk rosyjski na Turcj i utwierdzi swe wpywy na Bliskim Wschodzie. Wielka Brytania usiowaa podporzdkowa swoim wpywom nie tylko imperium osmaskie, ale rwnie Iran, Afganistan i Chiny. W ekspansji tej napotykaa konkurencj rosyjsk i na tym tle dochodzio do ostrych nieraz konfliktw. Rzd carski stara si nie dopuci, by tereny Azji rodkowej dostay si w angielsk stref wpyww. Zwycistwo w wojnie krymskiej umoliwio Anglii i Francji rozptanie nowych wojen we wschodniej Azji. Rozbicie przez Angli powstania narodowego w Indiach Wschodnich w latach 18571858 i wojny prowadzone w Chinach w latach 18561858 oraz 1860 umocniy jeszcze bardziej przewag kolonialn Wielkiej Brytanii. W latach 18621864 Anglicy i Francuzi wraz z Amerykanami dokonali interwencji w Chinach przeciwko powstaniu taipingw. Wczeniej wojska angielskie zbombardoway Kanton i zdobyy oraz zburzyy rezydencje cesarskie pod Pekinem. Anglia wzia powany udzia w zdobyciu si wpyww europejskich w Chinach i uzyskaa zdecydowan kontrol nad handlem zagranicznym Chin, a take w ekspansji krajw zachodnich na Japoni, uzyskujc w 1854 r. dostp do kilku portw japoskich oraz przywileje dla swoich obywateli w tym kraju. W 1865 r. Wielka

Brytania narzucia Japonii nowy korzystny dla siebie ukad handlowy, po uprzednim zbombardowaniu kilku portw japoskich. Mimo wsplnej walki w wojnie krymskiej, wystpie w polityce azjatyckiej, a niekiedy europejskiej (np. sprawa polska w czasie powstania styczniowego) i amerykaskiej (w Meksyku), Anglia i Francja coraz bardziej odczuway rnice swoich interesw. Napoleon III bal si nadmiernego wzmocnienia Anglii i nie chcia zbytnio osabia Rosji, Palmerston natomiast z zaniepokojeniem spoglda na rosnc potg Francji, na jej wpywy w ksistwach naddunaj-skich, aneksj Sabaudii i Nicei, a przede wszystkim aktywno Francji w polityce kolonialnej. Anglia i Francja w podobny sposb odniosy si do amerykaskiej wojny secesyjnej, stajc po stronie Poudnia. Pnoc stanowia dla Anglii konkurencj w dziedzinie handlu i przemysu, Poudnie natomiast zaopatrywao j w bawen, stanowic rynek zbytu na bro. Po wojnie krymskiej Anglia odgrywaa mniejsz rol w polityce europejskiej, zajta tumieniem powstania w Indiach, sprawami Dalekiego Wschodu i Afryki. Po stuleciu podbojw Indie znalazy si na pocztku XIX w. pod panowaniem angielskim. W poowie XIX w. przyczony zosta do angielskich posiadoci w Indiach Pendab, Nagpur i Audh, w 1856 r. za caa Birma zachodnia. Dwie trzecie terytorium Indii naleao bezporednio do Anglii, reszta podlegaa rodzimym ksitom, bdcym wasalami Wielkiej Brytanii. O ile w Chinach musiaa Anglia dzieli si wpywami z innymi mocarstwami, w Indiach stworzya swoje wielkie imperium mimo rnych trudnoci i oporu miejscowej ludnoci. Znaczenie Indii dla Anglii polegao w XIX w. przede wszystkim na tym, e czerpano stamtd tani surowiec dla przemysu, a rwnoczenie wywoono tam gotowe wyroby przemysu brytyjskiego, ktre powodoway ruin indyjskiej wytwrczoci rzemielniczej i chaupniczej. Zjednoczenie Indii pod wadz angielsk zapewnio co prawda wiksze bezpieczestwo i pokj w tym skconym od wiekw kraju, unifikacj administracji i sdownictwa, systemu komunikacyjnego itp., w okresie rzdw brytyjskiego gubernatora generalnego lorda Dalhousiego (18471856) wzmg si jednak nacisk angielskiej polityki eksploatacyjnej na ten kraj, co doprowadzio do gronego powstania (l 857 1858) sipajw, tj. sucych w armii angielskiej onierzy hinduskich. Anglikom z najwikszym trudem udao si zama powstanie, po ktrego stumieniu wprowadzili wiele zmian do administracji Indii. Kompania Wschodnioindyjska zostaa rozwizana. Anglicy wzmocnili element brytyjski w armii hinduskiej, zaniechali polityki aneksji i konfiskat ziem miejscowych wadcw, utrwalali w Indiach stosunki feudalne przez wzmacnianie wadzy ksit indyjskich. Wadz nad Indiami posiada brytyjski gubernator generalny jako wicekrl, w londyskim za rzdzie o sprawach indyjskich mia decydowa sekretarz stanu dla Indii. Wyrazem wikszego zainteresowania krajw europejskich Afryk byy zrazu liczne misje oraz wyprawy podrnikw i eksploratorw. Szczeglnie du

saw zdoby angielski misjonarz, lekarz i geograf David Livingstone (1813 1873), ktry jako pierwszy Europejczyk przeszed w poprzek poudniow Afryk od ujcia Zambezi do fortu Luanda na poudnie od ujcia Konga i z powrotem (18531856), dokonujc wiele wanych odkry geograficznych. Zagubiony w dungli przez dwa lata, zosta odnaleziony przez wysanego na jego poszukiwanie H. M. Stanieya. Celom odkrywczym i badawczym towarzyszyy denia handlowe i polityczne. W Afryce utrzymywaa Anglia swoje posiadoci i kantory handlowe, wzmagajc swoje zainteresowania Afryk Poudniow, zwaszcza od czasu, gdy odkrycie w 1869 r. diamentw w Oranii dao pocztek tendencjom zaborczym Wielkiej Brytanii w stosunku do republik burskich. Powan rol w rozwoju Imperium Brytyjskiego odegraa te Kanada. Konflikty narodowe i religijne zamieszkujcej Kanad ludnoci angielskiej i francuskiej w poczeniu z obawami, by Kanadyjczycy nie zaczli ciy ze wzgldw gospodarczych ku Stanom Zjednoczonym, skoniy Wielk Brytani do wprowadzenia w Kanadzie ustroju federalnego. W 1864 r. konferencja delegatw Dolnej i Grnej Kanady uchwalia w Quebec, e Kanada bdzie konfederacj autonomicznych prowincji, z silnym rzdem centralnym. W 1867 r. Parlament brytyjski zaaprobowa ten akt, dajcy federacji kanadyjskiej oficjaln nazw dominium. Warto przypomnie, e Kanada bya pierwsz posiadoci zamorsk Wielkiej Brytanii, ktra jeszcze w 1840 r. uzyskaa system rzdw parlamentarnych. Podobne stanowisko otrzymay: Australia w 1855 r., Nowa Zelandia w 1856 r.. Kraj Przyldka w 1872 r.. Unia Poudniowej Afryki w 1909 r., stanowice dominia dzisiejszej Brytyjskiej Wsplnoty Narodw (por. niej). OWIATA I NAUKA Wraz ze zwycistwem przemysu fabrycznego zacza si nowa faza w dziejach nauki, do czego przyczynia si take klska romantyzmu politycznego oraz wzrost roli i kultu nauki jako czynnika postpu. W nauce panujcym prdem sta si pozytywizm, czciowo rwnie materializm. Uczeni bardziej ni kiedykolwiek przedtem opierali si w swych badaniach tylko na faktach, odrzucajc wszelkie zaoenia metafizyczne- Za naukowe uwaano tylko to, co daje si stwierdzi pozytywnie, empirycznie. W Anglii obok coraz powszechniej wyznawanej idei postpu dochodzia jeszcze do gosu optymistyczna wiara w rozwj i dominujce znaczenie Wielkiej Brytanii w wiecie. Wiara ta, przybierajca niekiedy cechy megalomanii narodowej, zaznaczya si zwaszcza w literaturze, historiografii, filozofii i sztuce epoki redniowiktoriaskiej i kocowych lat XIX w. W XIX w. coraz bardziej przestarzay stawa si tradycyjny angielski system owiaty, a proces jego modernizacji nie nada za potrzebami wieku. Angielska arystokracja i szlachta posiaday od stuleci swj odrbny system ksztacenia dzieci w ekskluzywnych szkoach prywatnych (public schools) oraz w obu starych uczelniach Oksfordzie i Cambridge. We wszystkich tych elitarnych

szkoach panowa starowiecki i tradycyjny system wychowania, ktrego celem byo przyswojenie dzieciom i modziey klas wyszych tradycyjnego zasobu obyczajw, manier, wiedzy i schematw mylowych, obowizujcych wrd gentlemenw. W szkoach prywatnych uczono przede wszystkim aciny, greki i kultury klasycznej, w znacznie natomiast mniejszym stopniu kadziono nacisk na matematyk, jzyki nowoytne i nowsz histori. Na pocztku XIX w. istniay w Anglii trzy typy szk rednich. Obok wspomnianych ekskluzywnych public schools, posiadajcych nieraz bardzo stare redniowieczne tradycje (Eton, Winchester, Harrow, Westminster i in.), istniay prywatne akademie", przede wszystkim dysydenckie, o bardziej nowoczesnym programie i wikszej dyscyplinie, a wreszcie ksztacce dzieci klas rednich szkoy gramatyczne (grammar schools), bdce wczenie na dosy niskim poziomie. Na pocztku ery wiktoriaskiej rozwijay si gwnie, mimo swego spoecznego zacofania, szkoy prywatne (public schools}. Dysydenckie akademie" stopniowo przestay istnie, a dotowane grammar schools pozostaway na dalszym planie. W okrgach przemysowych dzieci pracujce chodziy do szk fabrycznych o wybitnie zawodowym programie. Szkoy wyznaniowe i niedzielne uzupeniay ten wyranie klasowy system owiaty w Anglii wiktoriaskiej. Mimo dosy znacznej rozbudowy szk, powanego wzrostu czytelnictwa (w latach 18311S64 roczna sprzeda egzemplarzy dziennikw podniosa si 14-krotnie) istnia wrd klasy robotniczej silny analfabetyzm (ok. 30% w 1864 r.). Reformatorem szk prywatnych, przyjmujcych stopniowo coraz szerzej w swoje mury rwnie synw wolnych zawodw i przemysowcw, sta si na pocztku ery wiktoriaskiej, zwaszcza w zakresie dyscypliny i lepszego zorganizowania ycia uczniw, dyrektor synnej szkoy w Rugby, Thomas Arnold (17951842). Do programu nauczania, opartego poprzednio na acinie, grece i matematyce, wprowadzi Jzyki nowoytne, histori, geografi i przyrodoznawstwo. Starszym uczniom powierza zwierzchnictwo nad modszymi i wspudzia w administrowaniu szko. Jego dziaalno w szkole w Rugby daa wzr dla reformy caego szkolnictwa w Anglii. Zachowawczy nadal charakter posiaday w XIX w. oba redniowieczne uniwersytety: Oksford i Cambridge. Udzielana przez nie edukacja, oparta na studiach klasycznych i matematyce, otwieraa drog do kariery politycznej, kocielnej czy literackiej. Przejawem de do modernizacji starowieckiego systemu uniwersyteckiego byo zaoenie w 1828 r. Uniwersytetu Londyskiego, opartego cakowicie na zasadach wieckich i zorganizowanego wedug najlepszych wzorw kontynentalnych. Od jego studentw nie wolno byo da Wyznania wiary, z programu wykadw wykluczono teologi. Wprowadzono natomiast wszystkie przedmioty wieckie, wrd ktrych na plan pierwszy wysuwaa si medycyna, inynieria, matematyka, ekonomia polityczna, prawo,

Uniwersytet w Londynie. Senate House astronomia, chemia, zoologia, botanika oraz jzyki nowoytne. Uniwersytet Londyski otrzyma prawo nadawania stopni naukowych w 1836 r., po przeamaniu opozycji konserwatystw i sfer anglikaskich, ktrzy zorganizowali w Londynie Kolegium Krlewskie, kadce nacisk na nauczanie religii. Pod wpywem nowych tendencji, dyskusji i walki o reform angielskiego systemu owiatowego, unowoczenienie programu studiw i swobodne dopuszczanie do wszystkich stanowisk kandydatw jedynie na podstawie kwalifikacji intelektualnych i zawodowych, w Oksfordzie i Cambridge nastpiy, mimo opozycji elementw konserwatywnych, powane zmiany na lepsze. W 1871 r. zniesiono tam ograniczenia religijne przy przyjmowaniu studentw i przyznawaniu stanowisk uniwersyteckich, nauki przyrodnicze zaczy zajmowa szybko coraz bardziej poczesne miejsce obok studiw klasycznych. Od 1870 r. egzaminy konkursowe stay si warunkiem dopuszczenia do suby pastwowej i w tyme roku wprowadzono obowizek ksztacenia podstawowego. W latach tych poprawi si poziom prywatnych szk dla dziewczt. Walk o powszechny system nauczania prowadzili ju czartyci, ktrzy gosili, e ,,nasze wyzwolenie zaley od stopnia upowszechnienia wiedzy wrd robotnikw caego kraju". Wrd robotnikw angielskich dosy powszechne byo przekonanie, e wiedza jest nie tylko drog do podwyszenia kwalifikacji zawodowych, ale i najskuteczniejszym orem w walce o zdobycie praw politycznych. Zgodnie z tym ruch czartystw snu projekty stworzenia nowego systemu owiaty ludowej, opartego na zasadzie powszechnego prawa kadego czowieka do wiedzy. Nie ograniczali si oni przy tym do teoretycznych rozwaa, ale starali si realizowa swoje postulaty w praktyce przez organizowanie wasnych szk z nowymi programami. Zwaszcza energiczne zabiegi Williama Lovetta doprowadziy do zorganizowania w latach czterdziestych XIX w.

Joseph Chamberlain we wszystkich wikszych orodkach robotniczych klubw dyskusyjnych, bibliotek oraz specjalnych szk dla dorosych o programie zawodowym. Niema te rol w torowaniu w Anglii drogi idei unowoczenienia systemu nauczania odegrali myliciele i pisarze, szczeglnie Herbert Spencer, ktry przeprowadzi surow krytyk systemu dydaktycznego szkoy klasycznej, wysuwajc postulat daleko idcej modernizacji programw szkolnych z bezwzgldn przewag przedmiotw przyrodniczych i matematyczno-fizycznych. Kampani polityczno-propagandow na rzecz realizacji robotniczych de owiatowych przeprowadzia zorganizowana w 1869 r. w Birmingham Narodowa Liga Wychowania, zorganizowana przez radykalnego przemysowca J. Chamberlaina. Liga obja swymi wpywami cay kraj, posiadaa 141 oddziaw i cieszya si poparciem 20 zwizkw zawodowych i wielu innych organizacji robotniczych. Wrd postulatw Ligi znajdowao si danie zorganizowania i utrzymywania przez wadze lokalne odpowiedniej liczby szkl bezpatnych i bezwyznaniowych dla wszystkich dzieci w wieku szkolnym. Przeciwko postulatom Ligi wystpia klerykalna Unia Wychowania Narodowego, agitujca na rzecz szkolnictwa wyznaniowego. Ostatecznie w 1870 r. partia liberalna postanowia rozpocz prac nad reform owiatow, a jej pierwszym etapem sta si projekt przygotowany przez Williama Forstera (18181886), liberalnego posa i zicia wspomnianego T. Arnolda. Projekt Forstera, ktry sta si z pewnymi poprawkami podstaw uchwalonej przez Parlament w 1870 r. ustawy szkolnej (Elementary Education Act), mia

charakter kompromisowy, uwzgldnia czciowo tylko postulaty Narodowej Ligi Wychowania, wprowadzajc sporo sugestii klerykalnej Unii Wychowania Narodowego. Projekt ogranicza si tylko do szkolnictwa elementarnego i nie wprowadza powszechnego obowizku szkolnego, uchwalonego dopiero w 1876 r. Nie uwzgldnia postulatu Ligi o bezpatnym nauczaniu elementarnym, opartym na subwencjach wadz lokalnych, zachowywa prywatne szkoy religijne. Wprowadza podzia caego kraju na okrgi szkolne, pokrywajce si z okrgami wyborczymi w miastach i z parafiami po wsiach. Ustawa szkolna z 1870 r. przyjmowaa, e w adnej szkole utrzymywanej z funduszw publicznych nie wolno uczy adnych dogmatw jakiegokolwiek wyznania, uzalenia przyjcia dziecka do szkoy subwencjonowanej przez koci od jego pobonoci i gorliwoci w wykonywaniu obowizkw religijnych. Mimo swego kompromisowego charakteru ustawa szkolna z 1870 r. przeamywaa uprzedzenia angielskiej opinii do szkolnictwa publicznego, utrzymywanego z podatkw, obalaa wielowiekowy monopol kleru na wychowanie, zapewniaa kademu dziecku dostp do szkoy, zapocztkowywaa wiecki, pastwowy system nauczania. Przyczynia si te do zewiecczenia atmosfery wychowawczej w ekskluzywnych public schools. W lad za wprowadzeniem w ycie w 1870 r. reformy szkolnej wydatnie poprawiy si materialne warunki szk. Zaznaczy si te szybki proces ich sekularyzacji. Ze szkl pastwowych usunito nauczanie religii przez duchownych, wieccy nauczyciele mogli porusza problemy religijne, ale w sposb nie godzcy w zasady adnej innej religii czy sekty. Pomidzy latami 18701890 liczba dzieci w szkoach wzrosa z 1,2 do 4,5 min i podwoiy si wydatki na nauczanie. Ustaw z 1870 r. udoskonalia ustawa Balfoura z 1902 r., powierzajc trosk o utrzymanie szk podstawowych i rednich wybieralnym radom hrabstw oraz radom niektrych duych miast. W ten sposb szkolnictwo rednie po raz pierwszy uzyskao stae poparcie finansowe, co odbio si te korzystnie na jego poziomie-. Na pocztku XX w. powstay dalsze nowe uniwersytety w Liverpoolu, Leeds, Sheffieid, Birmingham, Bristolu i Reading, a wic w regionach najbardziej uprzemysowionych (Manchester i Durham otrzymay swoje uniwersytety jeszcze w XIX w.). Mimo dosy duego zacofania Oksfordu i Cambridge w owych tatach nauki cise nadal rozwijay si w Anglii w szybkim tempie, znajdujc oparcie w rnych towarzystwach i organizacjach naukowych z Krlewskim Towarzystwem (Royal Society) na czele. Rozwj Krlewskiego Towarzystwa (liczyo ono wwczas ok. 500 czonkw) wywar szczeglnie korzystny wpyw na los nauk cisych w Anglii. Uczeni coraz energiczniej upominali si o tworzenie laboratoriw dowiadczalnych, o regularne wypacanie poborw asystentom, o biblioteki specjalistyczne. W latach 18711873 powstao w Cambridge synne laboratorium Cavendisha, nazwane tak na cze synnego angielskiego fizyka i chemika. Pierwszym kierownikiem tego laboratorium by wielki uczony James Clerk Maxwell. Warto przy tej okazji wspomnie, e specjalistyczne

towarzystwa naukowe zaczy powstawa w Wielkiej Brytanii jeszcze pod koniec XVIII w. Towarzystwo Entomologiczne zaoone zostao w Londynie w 1782 r., Towarzystwo Chemiczne w Edynburgu w 1785 r. itd. Ograniczajc przegld wybitnych uczonych angielskich drugiej poowy XIX w. tylko do nazwisk najwietniejszych, naley zaczynajc od filozofw przypomnie znaczenie Johna Stuarta Milla (bya ju o nim wczeniej mowa), ktry pod wpywem Augusta Comte'a sformuowa angielsk wersj pozytywizmu i rozwin pozytywistyczn teori nauki. Stanowisko pozytywistyczne, opierajce si na osigniciach nauk przyrodniczych i pogldach biologicznych zawartych w dzieach uczonych angielskich Jak Malthus czy Charles Darwin, dominowao w stworzonym przez Herberta Spencera (18201903) systemie filozoficznym. Spencer uczyni z idei ewolucji naczelne pojcie swego systemu, wyoonego w 10-tomowym dziele pt. Filozofia syntetyczna (18621892). Goszc, e rozwj jest powszechnym prawem i obejmuje wszystkie dziedziny wiata. Spencer wykroczy poza pogldy Darwina. Rozwj, polegajcy na przechodzeniu od stanu luniej zwizanego do powizanego cilej i uporzdkowanego, byt wedug Spencera zjawiskiem powszechnym, obejmujcym wszechwiat i organizmy, spoeczestwa i kultury. Taki rozwj by dla Spencera zarazem postpem. Koncepcj ewolucji opiera na zasadach mechaniki, podkrela znaczenie praw przyrodniczych w zjawiskach psychicznych i etyce. Wywar przemony wpyw nie tylko na rozwj nauki, lecz i na sposb mylenia postpowych k europejskich drugiej poowy XIX w. Ewolucjonizm angielski by jedynym w wiatowej nauce XIX w. penym systemem filozofii zbudowanym na pozytywistycznych podstawach. Wyrasta z dawnej angielskiej tradycji i zespala w systematyczn cao poszczeglne dyscypliny filozoficzne. W przeciwiestwie do innych krajw pozytywistyczna filozofia bya w Anglii przede wszystkim filozofi nauk przyrodniczych (we Francji raczej humanistycznych), a szczegln rol w jej powstaniu odegray odkrycia i pogldy Darwina. Charles Darwin (18091882), angielski przyrodnik wyksztacony w Edynburgu i Cambridge, utrwali swym synnym dzieem O powstawaniu gatunkw (wyd. 1859 r.) teori ewolucji organizmw i postawi problem ewolucji czowieka. Przeprowadzi empiryczny dowd powstawania nowych gatunkw i sformuowa hipotez tumaczc ich powstawanie. Teoria jego otworzya now epok nie tylko w biologii, ale i filozofii, stwarzaa moliwo czysto przyczynowego rozumienia wiata i przeamywaa dualizm midzy czowiekiem i wiatem. Ewolucjonizm znalaz wielu zwolennikw wrd uczonych angielskich. Nalea do nich znakomity fizyk John Tyndall (18201893), historyk filozofii George Henry Lewes (18171878) czy wybitny biolog, zoolog, paleontolog, fizjolog i filozof w jednej osobie Thomas Henry Huxley (18251895). Jako zwolennik i obroca teorii Darwina podkrela Huxley, e proces ewolucji dotyczy rwnie czowieka. Gosi agnostycyzm, w badaniach naukowych stawa

na stanowisku materialistycznym. W dziedzinie geologii i paleontologii rozwin Charles Lyell (17971875) teori powolnego, lecz cigego rozwoju ziemi, odbywajcego si zgodnie z niezmiennymi prawami przyrody, przez co odrzucona zostaa teoria katastroficzna. W dzieach Lyella do gosu doszy szeroko wywierajce wpyw na nauk angielsk drugiej poowy XIX w. zasady ewolucjonizmu. W dziedzinie fizyki szczegln rol odegra kontynuator bada Faradaya Jarnes Clerk Maxwell (18311879). Jego prace, dotyczce elektromagnetyzmu, fizyki molekularnej, optyki, mechaniki i teorii sprystoci, a rwnie astronomii, stanowi wany etap w rozwoju nowoczesnej nauki. Jednym z twrcw analizy wektorowej, majcej tak due znaczenie dla rozwoju fizyki matematycznej i dla zastosowania matematyki w mechanice, by matematyk irlandzki William Rowan Hamilton (18051865), ktry jako jeden z pierwszych sformuowa teori liczb zespolonych. Do ustalenia mechanicznego rwnowanika ciepa przyczynili si m. in. angielscy uczeni: James Prescott Joule (18181889), czonek Royal Society i ucze Daltona, a dalej William Robert Grove (1811 1896). Powan rol w rozwoju termodynamiki odegray prace Williama Thomsona, znanego lepiej pod imieniem lorda Kelvina (1824 1907). Zdobycze nauk specjalistycznych drugiej poowy XIX w., elementy pozytywizmu, empiryzmu, materializmu i ewolucjonizmu przyczyniy si do powstania pewnego przecitnego pogldu, typowego dla ludzi tej epoki, bezkrytycznie zafascynowanych ide nieograniczonego niemal postpu. By to scjentyzm, polegajcy na zaufaniu do nauki, przy trzewym, lecz nieraz wskim jej rozumieniu. Poprzednikami tego ruchu byli empiryci angielscy, zwaszcza obaj Millowie, a dalej Alexander Bain (18181903), psycholog i filozof szkocki, goszcy agnostycyzm, empiryzm, determinizm i utylitaryzm. Wymienione cechy pogldw Baina wystpiy w zmodernizowanej postaci u najwybitniejszego przedstawiciela angielskiego scjentyzmu Karola Pearsona (1857 1936), profesora matematyki i filozofii w Londynie. W swojej Gramatyce nauki z 1892 r. podkrela znaczenie nauk przyrodniczych jako jedynej podstawy i kryterium prawdziwoci naszej wiedzy. By zdania, e praktycznym zadaniem nauki jest jej rola w przystosowaniu si czowieka do otoczenia jako narzdzia w walce czowieka o byt. Uwaa, e wszystko w wiecie jest w gruncie rzeczy zrozumiae i bez tajemnic, e wszystko ma jedn natur, naley do jednego wszechwiata i podlega wsplnym prawom. Metody przyrodnicze stara si zastosowa do historii Henry Thomas Buc-kle (18211862) w swej Historii cywilizacji w Anglii. Nawizujc do teorii Comte'a gosi program stosowania indukcji przyrodniczej w badaniach historycznych. Dc do ustalenia obiektywnych praw dziejowych, zakada zaleno rozwoju spoecznego z jednej strony od rodowiska geograficznego (klimat, gleby, fauna, flora itp.), zwaszcza we wczeniejszych etapach rozwoju spoecznego, z drugiej za od stopnia intelektualnego rozwoju spoeczestwa, gwnie w pniejszych

fazach jego rozwoju, kiedy wyzwala si ono spod wadzy natury. Popularne pod koniec XIX w. dzieo Buckle'a wywaro wpyw na rozwj socjologii i teorii kultury, tam zwaszcza, gdzie przyjmowano determinizm geograficzny. Spotkao si natomiast z ostr krytyk historykw zawodowych. Na rozwj historiografii angielskiej w drugiej poowie XIX w. ogromny wpyw wywarli przede wszystkim dwaj historycy, ktrych dziea naukowe byy zarazem arcydzieami literatury: Macaulay i Carlyle. Thomas Babington Macaulay (18001859) wsawi si jako autor 5-tomowych Dziejw Anglii od wstpienia na tron Jakuba II, przedstawiajcych histori Anglii w latach 1685 1702 z pozycji wigowskiego liberalizmu. Gloryfikujc pokojowy przewrt z 16881689 r., przeciwstawia go angielskiej rewolucji z poowy XVII w. Uzyska te du popularno jako autor kilku tomw szkicw historycznych. Innego rodzaju historykiem by Thomas Carlyle (17951881), reprezentujcy w historiografii angielskiej filozoficzny indywidualizm. Wyraa si on w pogldzie, e historia jest dzieem wybitnych jednostek, a wic panujcych, wielkich wodzw i mw stanu. Ze skrajnym indywidualizmem czy si u niego pogld moralny, e zwycistwo jest rwnoznaczne ze susznoci. W jego ujciu historia jest w swej istocie cieraniem si de wybitnych indywidualnoci bohaterw, ktrzy j tworz, pokonujc dziki swej energii i aktywnoci opr mas. Pogldy swe rozwin w pracy Bohaterowie, cze dla bohaterw i pierwiastki bohaterskie w historii (1841 r.), usiujc dokumentowa je w pracach na temat rewolucji we Francji (1837 r.), Olivera Cromwella (1845 r,), a zwaszcza Fryderyka Wielkiego (18581865). Twierdzi, e ludzie sabsi winni ustpowa silniejszym, a sabsze narody silniejszym (przedstawia np. rozbiory Polski jako akt boskiej sprawiedliwoci"). W pogldach spoecznopolitycznych wystpowa Carlyle przeciwko kapitalistycznemu systemowi produkcji, liberalizmowi i parlamentaryzmowi, przeciwstawiajc im jako idea spoeczny redniowieczny ustrj stanowy. Antykapitalistyczne nastawienie Carlyle'a wywoao pocztkowo jego sympatie dla czartyzmu. Pniej jednak odnosi si negatywnie do ruchu robotniczego. Znacznie wybitniejszym, chocia nie tak popularnym historykiem by James Anthony Froude (18181894), profesor Oksfordu, wietny znawca dziejw Anglii w XVI w. (Historia Anglii od upadku kardynaa Wolseya do klski hiszpaskiej Armady, 12 tomw wydanych w latach 18561870). W swych pracach, opartych na bogatych materiaach rdowych, dowodzi Froude, e reformacja w duym stopniu przyczynia si do rozwoju ekspansji wiata anglosaskiego. Pozostawa pod wpywem Carlyle'a i by autorem jego biografii. W rodowisku oksfordzkim do najwybitniejszych historykw drugiej poowy XIX w. nalea William Stubbs (18251901), wietny znawca zagadnie ustrojowych, a dalej Edward Augustus Freeman (18231892), specjalista od historii Anglii w okresie podboju normandzkiego, czy John Richard Green (18371883), autor znakomitej syntezy dziejw narodu angielskiego. W Cambridge czoow postaci byt lord Acton (18341902), historyk liberalny repre-

zentujcy kierunek erudycyjno-krytyczny, jeden z twrcw wielotomowej historii powszechnej (Cambridge Modern History). LITERATURA I SZTUKA. SPRAWY RELIGIJNE Pimiennictwo angielskie ery wiktoriaskiej rozwijao si pod wpywem bogatej problematyki spoecznej, politycznej i kulturalnej epoki. Oddziaywaa na nie stabilizacja klas rednich, niosca ze sob skonwencjonalizowan moralno i obyczajowo mieszczask, masowa edukacja, rozwj prasy i czytelnictwa, ferment spoeczny idcy ze strony ruchw robotniczych, koncepcji utopijnych i chrzecijaskich. Silny oddwik znajdowa te w literaturze rozwj potgi imperium brytyjskiego. Miejsce romantyzmu zajy realizm, liberalizm mieszczaski, idee pozytywistyczne, zasilane ewolucyjnymi oraz organicznymi koncepcjami spoecznymi. W powieci romantyczne tendencje reprezentoway pocztkowo siostry Bronie i E. Gaskell. Charlotte Bronte (18161855) ukazywaa w swych powieciach kult indywidualizmu, uczucia i wyobrani, przeycia kobiet samotnie ksztatujcych swj los. Siostra Jej, Emiy Jane Bronte (18181848), apoteozowaa nieskrpowane uczucie i swoisty mistycyzm. Wtki romantyczne rycho ustpiy jednak miejsca krytycznemu realizmowi spoecznemu, zabarwionemu czsto satyr i dnociami moralizatorskimi (Ch. Dickens, W. M. Thackeray, A. Trollope, G. Meredith) i silnym niejednokrotnie protestem przeciwko spoecznej niesprawiedliwoci (Ch. Kingsley, Ch. Reade). Charies Dickens (18121870) pochodzi z ubogiej rodziny, wczenie zetkn si z ndz i cik prac zarobkow, z wasnego wic ycia zna doskonale podstawowe problemy spoeczne Anglii swoich czasw. Powieci jego (m. in. Oliver Twist, Nicholas Nickleby, Martin Chuzzlewit, Dawid Copperfield, Dombey i Syn, Cikie czasy. Klub Pickwicka i in.) daj realistyczny i krytyczny obraz Anglii z poowy XIX w., ukazuj ycie proletariatu i mieszczastwa, ujawniaj ujemne zjawiska wczesnego ycia spoecznego. Krytyka stosunkw spoecznych, wynikajca z pobudek humanistycznych, owiana jest nawet w najostrzejszej satyrze wyrozumiaoci wobec czowieka i wiar w jego wrodzon dobro. Twrczo Dickensa wywara duy wpyw na formowanie si europejskiej literatury realizmu krytycznego i na wielu pisarzy wczesnych. William Thackeray (18111863) by rwnie wybitnym przedstawicielem powieci realistycznej epoki wiktoriaskiej, krytykiem moralnoci buruazyjnej (Ksiga snobw. Targowisko prnoci. Rodzina Newcomw i in.). Thackeray nie by szermierzem adnej sprawy, nie stara si stawia problemw, w porwnaniu z Dickensem stworzone przez niego postacie obejmuj znacznie mniejsz liczb typw ludzkich. Anthony Trollope (1815 1882) kreli z duym znawstwem rne rodowiska spoeczne Anglii wiktoriaskiej, natomiast George Meredith (18281909) obok powieci obyczajowo-psychologicznej, w ktrej z pozycji liberaa i zwolennika pozytywizmu atakowa angielski konserwatyzm spoeczny, pisa rwnie

wiersze przesycone treciami filozoficznymi. Krytyka spoeczna wystpia z wiksz ostroci w dzieach Charlesa Kingsleya (18191875) oraz Charlesa Reade'a (18141884), powieciopisarza i dramaturga. Popularne romanse pisa Edward Bulwer, lord Lytton (18031873), libera, a pniej konserwatysta, autor bardzo poczytnych powieci (np. Ostatnie dni Pompei, Rienzi), pozbawionych jednak wikszej wartoci artystycznej. Proz refleksyjn uprawiaa pozytywistka George Eliot (18191880), ukazujca z duym krytycyzmem i domieszk ironii ycie angielskiej prowincji. Szczegln uwag powicaa problematyce spoecznej oraz emancypacji kobiet. Dya do realistycznego i obiektywnego przedstawienia rzeczywistoci, wnikliwie charakteryzujc ycie psychiczne jednostek i grup spoecznych (Myn nad Flossq, Sias Marner, Romola i in.). Powieci polityczne i spoeczno-obyczajowe pisywa rwnie wybitny angielski m stanu Benjamin Disraeli. Z powieci fantastycznej i eseju zasyn Robert Louis Stevenson (1850 1894), autor Wyspy skarbw czy tak znanej fantastycznej powieci pt. Dr Jekyll i MR. Hyde. Epoka wiktoriaska bya rwnie widowni wietnego rozwoju poezji angielskiej. Poromantyczn poezj refleksyjno-filozoficzn reprezentowali najpeniej R. Browning i A. Tennyson. Przeciwko mieszczaskim gustom epoki wystpi ruch artystyczny prerafaelitw, z ktrym zwizani byli estetyzujcy poeci D. G. Rosetti, A. Swinburne, W. Morris i in. Nastroje filozoficznego pesymizmu przenikny do liryki M. Arnolda. Robert Browning (18121889), najwybitniejszy obok Tennysona poeta wiktoriaski, wykazywa w swym dorobku dominujc problematyk intelektualno-psychologiczn, opart na rozlegej erudycji humanistycznej, zwaszcza w dziedzinie sztuki. Wyraa zasady liberalnego chrystianizmu i optymizmu moralnego {Dramatic Lyrics, Dramatic Romances, Men and Women). Twrczo Browninga odznaczaa si nadmiern pedanteri, dydaktyzmem moralnym i zawiociami erudycyjnymi. Cenion poetk bya te ona poety, Elizabeth Barrett-Browning (18061861), autorka przepiknego cyklu lirykw miosnych. Alfred Tennyson (18091892) by najbardziej reprezentatywnym i najpopularniejszym poet Anglii wiktoriaskiej, mistrzem melodyjnego, dekoracyjnego stylu, twrc poezji odznaczajcej si bogactwem treci, dramatyzmem i si wyrazu uczuciowego, poet nadwornym po mierci W. Wordswortha. By jednym z najwikszych w literaturze angielskiej lirykw, mistrzem poetyckiej mowy, poet bardzo narodowym w swej mioci do ziemi i krajobrazw Anglii (In memoriam, Idytts ofthe King, Ode on the Death of the Duke of WelHngton i in.). Znaczny wpyw na ycie artystyczne i literackie Angin na pocztku drugiej poowy XIX w. wywierali tzw. prerafaelici, bractwo pisarzy i artystw angielskich, zaoone w 1848 r. przez W. H. Hunta, D. G. Rosettiego, J. E. Millaisa l innych, z wanym udziaem wybitnego teoretyka i krytyka sztuki Johna

Ruskina(18191900). Nawoywali oni do przeciwstawienia si obowizujcym wczenie konwencjom artystycznym, duchowego pogbienia sztuki, powrotu do bezporedniej obserwacji natury, co miao jakoby cechowa malarstwo europejskie przed Rafaelem (std nazwa ruchu). Ruch prerafaelicki obejmowa gwnie malarzy, ale znalaz rwnie odbicie w poezji angielskiej. Do najwybitniejszych jego przedstawicieli w tej dziedzinie nalea Dante Gabriel Rosetti (18281882), wyznawca mistycznego kultu pikna. Jego sonety niewiele maj sobie rwnych w poezji angielskiej. Mistrzem kunsztownej formy by reprezentujcy rwnie grup prerafaelitw Algernon Charies Swinburne (18371909), autor poematw, ballad i tragedii. Trzeci najwybitniejszy w tej grupie poeta, William Morris (18341896), by rwnoczenie powieciopisarzem, malarzem (jak i Rosetti), jednym z prekursorw modernizmu. W licznych poematach nawizywa do redniowiecznej epiki rycerskiej. Pod koniec ycia zbliy si do socjalizmu, ktry pojmowa idealistycznie. Profesorem poezji w Oksfordzie by Matthew Arnold (18221888), poeta, filozof kultury, krytyk literacki i pedagog. Podstaw jego eseistyki filozoficznej stanowio przewiadczenie o kryzysie kulturowym cywilizacji liberalno-mieszczaskiej, prowadzcej jego zdaniem do wulgarnego zmaterializowania ycia spoecznego. Intelektualn eseistyk, zmierzajc do odnowy estetycznej wraliwoci spoeczestwa w duchu prerafaelitw, uprawiali dwaj wpywowi krytycy i pisarze: wspomniany ju John Ruskin i Walter Horatio Pater (1839 1894), wybitny przedstawiciel krytyki impresjonistycznej, propagator hasa sztuka dla sztuki". Architektur angielsk epoki wiktoriaskiej cechowa eklektyzm, naladownictwo stylw historycznych. Najwiksze znaczenie osign w tym czasie neoklasycyzm (a do ok. 1860 r.) i szczeglnie dla tej architektury charakterystyczny neogotyk. Do wybitniejszych przedstawicieli neogotyku nalea Charles Robert Cockerell (17881863), wsptwrca Banku Anglii oraz twrca wielu budowli w Bristolu, Manchesterze i Liverpoolu. Obok niego naley wymieni Charlesa Barry'ego (1795 1860), ktry wsawi si przede wszystkim jako budowniczy gmachw Parlamentu w Londynie, wzniesionych w latach 1840 1852 (stary gmach spon w 1834 r.). W swej twrczoci nawizywa Barry m.in. do gotyku Tudorw jak i do form klasycznych woskiego renesansu. Tendencje do odrodzenia gotyku uksztatoway si w Anglii (tzw. Gothic Revival) w duym stopniu pod wpywem literatury romantycznej. Od pocztku XIX w. styl ten zaznaczy si w budownictwie kocielnym, a od poowy XIX w. rwnie w budownictwie publicznym (dworce kolejowe, muzea itp.). Wielu angielskich teoretykw sztuki widziao w nawrocie do gotyku drog do uzdrowienia architektury i rodek jej etycznego oddziaywania na spoeczestwo. W duchu tym dziaali m. in. dwaj angielscy teoretycy sztuki: John Ruskin i A. W. N.Pugin (18121852). Ektektyzm dominowa nie tylko w architekturze wiktoriaskiej, ale i rzebie (A. Stevenson, F. Leighton, E. F. Onslow i in.). W malarstwie drugiej poowy

XIX w. du rol odegrao wspomniane bractwo prerafaelitw.

Parlament Datujcy si od ok. 1860 r. przeom w angielskiej architekturze wiza si w duym stopniu z cytowanym ju poet i malarzem, Williamem Morrisem, uwaanym za jednego z czoowych reformatorw sztuki nowoczesnej. Jego wpyw zaznaczy si te w rozwoju sztuki dekoracyjnej, oddziaa na grafik i sta si podstaw europejskiego modernizmu. Odrzucajc eklektyzm neogo-tyku podkrela Morris jednoczenie walory architektoniczne gotyku redniowiecznego, organiczno tej architektury. Goszc haso poczenia sztuki i pracy prowadzi do emancypacji sztuki stosowanej. Jego Towarzystwo Wystaw Sztuki i Rzemiosa (Arts and Crafts Exhibition Society) zapocztkowao rozwj prowadzcy do wspczesnego wzornictwa przemysowego. Morris bardzo silnie podkrela spoeczn koncepcj sztuki i architektury, ktrej najszerszym wykadnikiem byo haso sztuki dla mas, sztuki tworzonej przez masy w toku ich codziennej pracy. Sztuka nie bya dla niego wyodrbnionym rodzajem dziaalnoci, lecz istotn czci caego ycia spoecznego. Wysuwa postulat, by wszystko, co nas otacza, byo pikne, by w zwizku z tym cao produkcji spoecznej staa si zarazem sztuk. Oskara wic buruazj jako sprawc wyzysku i winowajc tego, e pooenie klas wytwarzajcych wyklucza nie tylko rado do pracy, ale i zdolno do wysunicia wasnych postulatw estetycznych. Przeciwstawia si koncepcji sztuki elitarnej, uwaa, e praca powinna by tak zorganizowana, by moga by rdem radoci, a wic i sztuki. Istotn rol odgryway w spoeczestwie angielskim epoki wiktoriaskiej sprawy religijne, nadajce silne pitno przemianom ideologicznym zachodzcym w Anglii od czasu reformacji Tudorw i wojny domowej XVII w. Partie polityczne, wyraajce interesy poszczeglnych klas i warstw, byy rwnoczenie do pewnego stopnia ugrupowaniami religijnymi i wyznaniowymi (puryta-nie,

prezbiterianie, independenci itd.). Walczcy z purytanizmem i katolicyzmem oficjalny koci narodowy (the Church of England) stanowi potn sie materialn i polityczn, powizan z Koron i majc sw reprezentacj w Izbie Lordw. Pokonany jako sia polityczna purytanizm przetrwa w postaci licznych sekt i silnie przenika do obyczajowoci spoeczestwa. Odgrywa te roi? w konfliktach spoecznych i politycznych epoki rewolucji przemysowej jako nonkonformizm i dysydentyzm. Najsilniejszym ugrupowaniem wrd sekt dysydenckich byli metodyci, a dalej wywodzcy si od skrajnych purytanw kongregacjonici, ponadto baptyci, prezbiterianie, unitarianie, kwakrzy i inni. Z niepenego wykazu 1851 r., rejestrujcego liczb uczszczajcych do rnych kociow na naboestwa, wynika, e siy kocioa anglikaskiego i sekt protestanckich razem wzitych w zasadzie si rwnowayy. W istocie jednak anglikanw byo znacznie wicej, czego nie uchwycia wspomniana statystyka z tego wzgldu, e w sektach nonkonformistycznych wiksza bya dyscyplina W wypenianiu obowizkw religijnych. Podobnie Jak i w XVIII w. utrzymywaa si w kociele anglikaskim ostra granica midzy duchowiestwem bogatym i biednym. Klas uprzywilejowan stanowili tam biskupi, kler katedralny i osiady na bogatszych parafiach. Uprzywilejowane stanowisko w tym kociele uzyskiwano tylko poprzez powizania z arystokracj. Parafie natomiast byty obsugiwane przez le patnych i niedbaych wikarych. Nadal, podobnie jak jeszcze w XVIII w., godno duchowna traktowana bya jako nagroda za dziaalno polityczn lub pozycj spoeczn. Powizanie kleru z arystokratycznymi ugrupowaniami torysw stanowio dalsze rdo niepopularnoci duchowiestwa anglikaskiego, nastawionego konserwatywnie w dobie walki o demokratyzacj Anglii. Warto wspomnie, e w trakcie walki o reform wyborcz z 1832 r. a 22 duchownych parw oddao swe gosy w Izbie Lordw przeciwko reformie, a tylko 2 za ni, co wywoao drastyczne nawet ataki na duchowiestwo (usiowano podpala paace biskupw). Pomidzy 1836 i 1840 r. wydano w Anglii wiele ustaw, ktre usuny najgorsze naduycia w rozdziale uposae duchownych, zmniejszajc nieco przepa midzy bogatym i ubogim klerem. Przepisy prawne ograniczay pluralizm, zakazujc czonkom kapituy posiadania wicej ni jednego beneficjum i naleenia do wicej ni jednej kapituy. Ograniczono bogactwo duchowiestwa katedralnego, pozmieniano granice diecezji i utworzono nowe biskupstwa, aby ogarn nimi przemysow ludno na pnocy Anglii. Ustawa o komutacji dziesicinz 1836r. kada kres paceniu tych niepopularnych wiadcze w naturze na rzecz kocioa (w 1891 r. przerzucono je ju tylko na wacicieli gruntw). Ustawa o maestwach z 1836r. uchylaa przepis z 1753 r., na ktrego podstawie mona byo zawiera legalne maestwo tylko wobec proboszcza anglikaskiego, co wywoywao ostre protesty dysydentw protestanckich i katolikw. Ustawa z 1836 r. pozwalaa na odbywanie ceremonii religijnych w kadym katolickim lub dysydenckim miejscu kultu pod warunkiem, by zawarte tam

maestwo byo zgoszone do rejestru powszechnego (powoano wwczas urzd rejestratorw urodzin, lubw i zgonw). Wszystkie wymienione reformy zmniejszyy nieco ataki na koci, nadal jednak zasadnicza linia podziau politycznego i spoecznego zachowaa zwizek z podziaami religijnymi. Czoowi konserwatyci byli zwykle zarwno na wsi, jak i w miecie najgorliwszymi czonkami kocioa anglikaskiego, ich najzagorzalsi za przeciwnicy dysydentami lub antyklerykaami. Powany ferment do ycia religijnego Anglii wnis ruch oksfordzki, powstay okoo 1830 r. w anglikaskim rodowisku uniwersyteckim. Celem ruchu byo odrodzenie doktryny i ycia religijnego na podstawie tradycji wczesnochrzecijaskiej. Haso nawrotu do pierwszych wiekw chrzecijastwa prowadzio w konsekwencji do pewnego zblienia do katolicyzmu, czego przykadem bya dziaalno jednego z najwybitniejszych przedstawicieli ruchu oksfordzkiego, Johna Henry'ego Newmana (18011890), wybitnego filozofa i teologa, ktry z duchownego anglikaskiego przeszed na katolicyzm i mimo pewnych nieporozumie z hierarchi katolick przywrcon w Anglii w 1850 r. zosta przez papiea Leona XIII mianowany kardynaem. Newman by znakomitym pisarzem, autorem licznych utworw naukowych i literackich. Wywar powany wpyw na odrodzenie katolicyzmu w Anglii. Po przyjciu przez Newmana w 1845 r. katolicyzmu ruch oksfordzki podzieli si na dwa nurty. Jeden z nich popiera w dalszym cigu spraw anglokatolicyzmu wewntrz kocioa pastwowego, drugi pod wodz samego Newmana przyczyni si do odrodzenia katolicyzmu w Anglii. Katolicy uzyskali stopniowo pene prawa i zdobyli wiksze wpywy. W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XIX w. duy wpyw na sprawy etyczne i seksualne oraz na mentalno epoki wiktoriaskiej uzyska purytanizm. Krlowa Wiktoria uczynia swj dwr przykadem surowych zasad, a ycie codzienne jej licznej rodziny stao si wzorowym przykadem dla spoeczestwa angielskiego na dugi czas. Wyrany pierwiastek rygoryzmu religijno-moralnego zaznaczy si w yciu i dziaalnoci wielu wybitnych ludzi tej epoki, eby wymieni tylko badacza Afryki Livingstone'a, generaa Ch. G. Gordona czy ministra Gladstone'a. Purytask postaw wobec ycia wpajaa nie tylko oparta na Biblii religijno ogu wczesnego spoeczestwa angielskiego, ale i wyrosy z ruchu oksfordzkiego anglokatolicyzm. Praktyka surowej angielskiej niedzieli, przeznaczonej na uprawianie obowizkw religijnych i czytanie Biblii oraz ksiek powanych, podtrzymywaa owe purytaskie cechy angielskiej mentalnoci, tak wyranie si zewntrznie manifestujce w spoecznym i politycznym yciu w Anglii wiktoriaskiej.

XIII. WIELKA BRYTANIA NA PRZEOMIE XIX I XX W. (18751914)

POCZTKI KRYZYSU W EKONOMICE ANGIELSKIEJ

LATA 18731874 uwaa mona za koniec epoki redniowiktoriaskiej z trzech przynajmniej powodw. Zaczy wwczas wystpowa konflikty polityczne nowego typu, nadchodzia era nowego imperializmu, ktrego gwnym przedstawicielem byt Disraeli, wreszcie zaczy pojawia si powane trudnoci gospodarcze, doprowadzajc do utraty przez Wielk Brytani prymatu przemysowego w wiecie. Trzecie wierwiecze XIX w. traktowa mona jako kocowy etap zapocztkowanego przez rewolucj przemysow strukturalnego rozkwitu gospodarki brytyjskiej. Szybki w tym okresie rozwj przemysu i caej gospodarki angielskiej opiera si na nowych dziedzinach produkcji i postpie technologicznym, zwaszcza w hutnictwie, kolejnictwie, przemyle bawenianym, stoczniowym i in. Szczeglny wkad wnioso w ten rozwj oywienie handlu zagranicznego, a zwaszcza boom eksportowy lat pidziesitych XIX w., wzmoony przez wojn krymsk, odkrycie zota w Kalifornii i Australii, a zwaszcza przez wzrost poyczek kolejowych Londynu dla kontynentu europejskiego. Rosnce zapotrzebowanie ze strony produkcji eksportowej na elazo i stal prowadzio do wynalazczoci i postpu technologicznego (np. wynalazki angielskiego inyniera H. Bessemera, ktre wywoay przewrt w hutnictwie wiatowym). W latach szedziesitych i siedemdziesitych zaznaczy si boom w przemyle stoczniowym i grnictwie wglowym. W okresie tym przemys brytyjski nie tylko przystosowywa szybko sw struktur do kierunkw popytu rynku wiatowego, ale w istotny sposb wpywa na struktur popytu zagranicy w zakresie dbr przemysowych. W latach 18501870 struktura gospodarki przemysowej Anglii osigna najpeniejsz swoj form. Od koca XIX w. do przeszoci nalea ju jednak monopol przemysowy

Anglii w wiecie. By to pocztek jego zmierzchu, ktry zreszt przyspieszya sama Anglia, wpywajc przez eksport swych kapitaw na rozwj przemysu w wielu krajach, szczeglnie w Stanach Zjednoczonych. Ju pod koniec pierwszej poowy XIX w. tempo uprzemysowienia i wzrostu produkcji przemysowej w Stanach Zjednoczonych i Niemczech byo szybsze ni w Wielkiej Brytanii i od tego czasu zacz powoli wzrasta udzia tych krajw w wiatowej produkcji przemysowej. Nadal jednak bezwzgldny przyrost ich produkcji i rodkw wytwarzania pozostawa znacznie w tyle za angielskim, a dystans midzy tymi krajami a Angli pod wzgldem poziomu produkcji zwiksza si w dalszym cigu. W latach siedemdziesitych sytuacja zacza ulega ju zmianie. W okresie pomylnej koniunktury lat 18681873 Stany Zjednoczone wyprzedziy Angli pod wzgldem absolutnych rozmiarw budownictwa przemysowego, a w okresie 18731882 bezwzgldny przyrost produkcji przemysowej w USA by wikszy ni w Anglii. Oglnie biorc, warto zaznaczy, e o ile w 1870 r. udzia Wielkiej Brytanii w wiatowej produkcji przemysowej wynosi 32% i przewysza czny udzia piciu gwnych wwczas przemysowych krajw Europy zachodniej (Niemiec, Francji, Woch, Belgii i Szwecji), o tyle w przededniu I wojny wiatowej spad do 14% i Anglia ze zdecydowanego pierwszego miejsca zepchnita zostaa na trzeci pozycj, za Stanami Zjednoczonymi i Niemcami. Najwczeniej utracia Wielka Brytania prymat w nowej gazi przemysu w stalownictwie. Ju w 1869 r. czna produkcja stali Stanw Zjednoczonych Niemiec, Francji i Rosji bya wiksza ni na Wyspach Brytyjskich. Podobna sytuacja wystpia w produkcji surwki od 1879 r., w zuyciu baweny od 1876 r., a w wydobyciu wgla od 1882 r. W latach nastpnych Anglia zacza traci nie tylko przewag w stosunku do cznej produkcji innych krajw, ale rwnie i pierwsze miejsce. W 1886 r. USA zdobyy prymat w wytopie stali na wiecie, a w 1890 r. w produkcji surwki. W 1892 r. przodoway ju pod wzgldem zuycia baweny, a w 1899 r. w wydobyciu wgla. Pod sam koniec XIX w. Stany Zjednoczone odebray Wielkiej Brytanii pozycj pierwszego mocarstwa przemysowego na wiecie. Rwnoczenie do poziomu angielskiego zacz si coraz bardziej zblia przemys niemiecki, ktry od 1893 r. produkowa ju wicej stali ni Wielka Brytania. W ostatnim dwudziestoleciu XIX w. Anglia utracia nie tylko monopol przemysowy, ale take prymat we wszystkich prawie waniejszych dziedzinach przemysu. Kraj ten, bdcy jednym z gwnych twrcw postpu technicznego w XVIII i w pierwszej poowie XIX w., zacz pod koniec XIX w. ustpowa modszym mocarstwom kapitalistycznym take pod wzgldem poziomu technicznego. Gdy na pocztku lat siedemdziesitych XIX w. wydajno wielkich piecw angielskich bya okoo 2 razy wiksza ni amerykaskich czy niemieckich, w 20 lat pniej ustpowaa o 50% amerykaskim. W 1890 r. moc maszyn parowych zainstalowanych w przemyle amerykaskim bya o 45% wiksza ni w brytyjskim.

Wydobycie wgla i surwki elaza w latach 1870, 1900 i 1913 (w min ton) Wgiel Kraj 1870 r. 1900 r. 1913 r. 1870 r. 1900 r. 1913 r. Wielka Brytania Stany Zjednoczone Niemcy Francja Rosja 125 41 42 17 10 185 143 89 26 27 292 517 277 41 54 6,7. 1,9 1,7 1,2 0,4 8.0 9,4 4,7 2,0 0,1 10,4 31,5 19,3 5,2 4,6 Surwka

Szukajc waniejszych przyczyn saboci dynamiki angielskiego przemysu na przeomie XIX i XX w. (na zagadnienie konkurencji zagranicznej zwrcono ju uwag wyej), warto podkreli trzy charakterystyczne dla struktury wczesnego przemysu brytyjskiego waciwoci. Pierwsz tak waciwoci by szczeglny konserwatyzm struktury przemysu brytyjskiego, dominacja starych jego gazi, wyrosych co najmniej na pocztku drugiej poowy XIX w. Po drugie, w tradycyjnych gaziach przemysu wolniej ni w innych krajach nastpowa od trzeciej wierci XIX w. proces unowoczeniania produkcji. Wreszcie, po trzecie, sabncej dynamiki tradycyjnych gazi produkcji nie rekompensowa dostatecznie szybki rozwj nowoczesnych dziaw przemysu. Mona powiedzie, e na przeomie XIX i XX w. znikny stopniowo te cechy przemysu angielskiego, ktre jeszcze w epoce redniowiktoriaskiej byy podstaw supremacji Anglii jako centrum przemysowego wiata. Geneza powolnej transformacji przemysu brytyjskiego tkwia w osabieniu w Anglii skonnoci do inwestowania w kraju, w trudnociach finansowania i braku bodcw do inwestycji w przemysach tradycyjnych, w niedostatecznym zainteresowaniu inwestycjami w nowych przemysach oraz braku odpowiedniej polityki gospodarczej pastwa. W wiatowym handlu Wielka Brytania zajmowaa nadal czoow pozycj, chocia i tutaj rola jej stopniowo malaa. Pod koniec XIX w. wzrost brytyjskich obrotw handlowych by dwukrotnie wyszy ni produkcji przemysowej. W produkcji przemysowej coraz powaniej zagraay Anglii Stany Zjednoczone, a jej gwnym konkurentem handlowym na rynkach zagranicznych stay si Niemcy. Podstaw utrzymania dla angielskiego prymatu w handlu stanowia absolutna przewaga Anglii w dziedzinie eglugi. Flota angielska zdecydowanie growaa nad flotami wszystkich innych pastw i jeszcze w 1900 r. tona brytyjskich statkw morskich by ponad 2 razy wikszy ni czny tona Stanw Zjednoczonych, Niemiec i Francji. Wynosi okoo poowy caego tonau wiatowego. W tym zakresie Anglia przodowaa rwnie pod wzgldem nowoczesnoci statkw. W adnej innej dziedzinie przewaga jej nie bya tak wyrana i nie utrzymywaa si tak dugo, jak w przemyle stoczniowym. Jeszcze na progu I

wojny wiatowej zdecydowan wikszo statkw budowano w Wielkiej Brytanii. Anglia pozostawaa te nadal najwikszym bankierem i eksporterem kapitau. Gdy w 1840 r. zagraniczne inwestycje Wielkiej Brytanii wynosiy okoo 0,2 mld funtw, w 1870 r. podniosy si do l mld, a w 1900 r. do 2 mld funtw. Gdy w drugiej poowie XIX w. dochd narodowy Wielkiej Brytanii zaledwie si podwoi, zysk z inwestycji zagranicznych wzrs prawie dziewiciokrotnie. Imperium kolonialne stanowio te gwn podstaw utrzymywania si potgi gospodarczej Wielkiej Brytanii (dawniej by ni monopol przemysowy). Okres 18601900 przynis blisko piciokrotny wzrost imperium kolonialnego Wielkiej Brytanii (por. niej), zwaszcza na terenie Afryki, co w duym stopniu tumaczy wskazan wyej struktur angielskiej ekonomiki. To dziki koloniom mg Londyn odgrywa nadal rol handlowego i finansowego centrum wiata, dziki koloniom mg si rozrasta do olbrzymich rozmiarw eksport kapitau angielskiego. W latach 18701890 dotknita zostaa Anglia gbokim i przewlekym kryzysem agrarnym, bdcym zreszt nastpstwem kryzysu wiatowego, ktry rozpocz si jednoczenie ze wiatowym kryzysem nadprodukcji w 1873 r. i trwa a do poowy lat dziewidziesitych XIX w. Najdobitniejszym jego wyrazem by spadek cen artykuw rolnych przecitnie o poow, co doprowadzio do ruiny wielu drobnych i rednich farm oraz spadku dochodw ludnoci rolniczej (przy rwnoczesnym wzrocie realnych pac robotnikw). W tym czasie wzrs te proces koncentracji farm, wprowadzono nowe metody agrotechniczne i udoskonalono stopie mechanizacji rolnictwa. Jednym z czynnikw spadku cen artykuw rolnych bya rwnie rewolucja w zakresie transportu, wyraajca si w olbrzymim rozpowszechnieniu si kolei elaznej i statkw parowych. Rozwj transportu przyczyni si do potanienia Jego kosztw. Pod koniec XIX w. opaty za przewz pszenicy przez Atlantyk spady trzykrotnie, wielka obnika frachtw morskich doprowadzia do tego, e dowz pszenicy z Ameryki do Anglii kosztowa taniej ni przewiezienie go z Krlewca do Berlina. Napyw taniego zboa amerykaskiego stanowi bezporedni przyczyn kryzysu agrarnego w Anglii w latach siedemdziesitych XIX w. (duy byt te import zboa rosyjskiego, mniejszy za australijskiego i indyjskiego). Ostatnie wierwiecze XIX w. to nie tylko okres kryzysu agrarnego, upadku monopolu przemysowego Anglii i przewlekych kryzysw nadprodukcji, lecz take przechodzenie kapitalizmu do nowego, monopolistycznego stadium, do imperializmu. Jedynie w latach 18881890 powstao w Anglii a ponad 8 ty. towarzystw akcyjnych, liczne spki o powanych kapitaach zdobyway sobie prawa monopolistyczne w dostawach zagranicznych nie tylko do kolonii, ale i do Ameryki aciskiej (szyny, parowozy, wagony). Anglia cigna zyski za granic nie tylko z budownictwa kolejowego, ale i przemysowego, zwaszcza z budowy kopal i hut, elektrowni itp. Np. w 1888 r. powstao w Anglii 365

towarzystw grniczo-hutniczych z kapitaem 52 min funtw. Z tego jedynie 79 towarzystw z kapitaem 6 min funtw powoano do dziaalnoci w samej Anglii. Celem pozostaych firm bya eksploatacja bogactw naturalnych Ameryki, Afryki i Australii. POLITYKA WEWNTRZNA I KONFLIKTY SPOECZNE Starajc si o zdobycie wikszego poparcia wrd robotnikw, gabinet Disraelego przeprowadzi kilka ustaw, ktre w istotny sposb przyczyniy si do poprawy sytuacji spoeczno-prawnej robotnikw. Zniesiono wic wprowadzon w 1871 r. poprawk o odpowiedzialnoci karnej za pikietowanie, zwizki zawodowe otrzymay osobowo prawn, gwarantujc nietykalno ich przywdcw i nienaruszalno kas zwizkowych w razie strajku. Inne akty prawne stwarzay podstaw do dziaania kooperatyw spoywczych i wytwrczych. Wprowadzona w 1875 r. ustawa ,,o przedsibiorcach i robotnikach" na miejsce znienawidzonej starej ustawy ,,o panach i sugach" znosia kar wizienia za zamanie umowy i prac przez robotnika, ktry mia by odtd przy dochodzeniach sdowych traktowany na rwni z przedsibiorc. Wprowadzony te zosta 57-godzinny tydzie pracy, ustawa o ochronie pracy dzieci, zabraniajca zatrudnia dzieci poniej 10 lat, ustawa o ochronie zdrowia i inne. Liberalny rzd Gladstone'a kontynuowa w latach 18801885 polityk wewntrzn Disraelego, zwaszcza pod naciskiem powstaej wrd liberaw frakcji pod nazw Narodowej Federacji Liberalnej, zwizanej z Josephem Chamberlainem, burmistrzem Birminghamu, wielkiego orodka przemysu metalurgicznego, ktry bardzo wczenie zacz odczuwa ujemne skutki konkurencji niemieckiej. W koach przemysowych odrzucana wic bya zasada wolnoci handlu, a popierana reprezentowana przez Disraelego polityka ingerencji pastwa w ycie gospodarcze w celu ochrony handlu i przemysu brytyjskiego. Lata osiemdziesite byy okresem wzrostu manifestacji robotniczych. Trudnociom ekonomicznym klasy robotniczej i duemu bezrobociu w niewielkim tylko stopniu mogy zaradzi zakadane wwczas przez buruazj organizacje filantropijne, np. w rodzaju Armii Zbawienia, powstaej w 1865 r., a zreorganizowanej w 1878 r. przez maestwo Booth. Organizacja ta, uformowana i umundurowana na sposb wojskowy, prowadzia przytuki, schroniska dla biednych, walczya z alkoholizmem itp. Polityka J. Chamberlaina stanowia w wielu dziedzinach odejcie od tradycyjnego liberalizmu, opowiadaa si za wiksz ingerencj pastwa w ycie gospodarcze, jak i w sprawy robotnicze. Lini t popierali te konserwatyci, a jeden z ich dziaaczy, Randolph Churchill (l 849 1895), zwolennik demokratyzacji partii konserwatywnej, zaoy Lig Sprawiedliwego Handlu, ktra propagowaa ide stworzenia w Imperium Brytyjskim zamknitego systemu gospodarczego i osonicia rynkw brytyjskich wysokimi cami przed obc

konkurencj. Zarwno konserwatyci, jak i znaczna cz liberaw wystpowali w tym czasie przeciwko zasadom wolnego handlu, goszc potrzeb wikszej ingerencji pastwa. W obu partiach zaznaczyy si tendencje do wikszej centralizacji i modernizacji. W 1884 r. uchwalona zostaa przez drugi gabinet Gladstone'a trzecia reforma wyborcza, ktra rozszerzya prawo wyborcze przysugujce gowom samodzielnych domostw na wiejskie okrgi wyborcze. Robotnik rolny i grnik uzyskali nareszcie prawo do gosowania. Liczba posw do Izby Gmin powikszya si z 652 do 670, a liczba wyborcw z ok. 3 do 5 min, przez co znacznie poszerzya si spoeczna baza Parlamentu brytyjskiego. Dopiero jednak w 1918 r. zostao wprowadzone powszechne prawo wyborcze rwnie i dla kobiet. Wanym czynnikiem wyraajcym i formujcym opini publiczn staa si tania prasa, zwaszcza zaoony w 1855 r. pensowy dziennik konserwatywny Daily Telegraph" oraz liberalny ,,Daily Chronicie'" (za. w 1877 r.). W 1896 r. zosta zaoony tani dziennik konserwatywny ,,Daily Mail" w cenie p pensa, wasno braci Harmsworth, pniejszych lordw Northcliffe i Rothermere. Stali si oni wsptwrcami nowoczesnej prasy brytyjskiej, w 1903 r. zaoyli Daiy Mirror", a w latach nastpnych uzyskali wikszo akcji szacownego starego dziennika angielskiego The Times", zaoonego w 1785 r. przez J. Waltera i utrzymujcego na og niezaleny, nie zwizany cilej z adn parti charakter. Lord Northciiffe sta si twrc pierwszego angielskiego koncernu prasowego, obejmujcego nie tylko pras centraln, ale rwnie i wiele czasopism prowincjonalnych. Pod koniec XIX w. przybraa na sile walka robotnikw angielskich nie tylko o poprawienie warunkw pracy i skrcenie dnia roboczego, ale i o wasne przedstawicielstwo w Parlamencie. W czasie kongresu zwizkw zawodowych Jeszcze w 1869 r. wspomniana wyej Junta Londyska uznaa starania o reprezentacj robotnicz w Izbie Gmin za szczeglnie wane zadanie i w tyme roku zaoya Lig Przedstawicielstwa Robotniczego, bdc kontynuatork Ligi Reformy. W wyborach 1874 r. Liga wystawia 15 swoich kandydatw i 2 z nich otrzymao mandaty. Rozam wewntrz klasy robotniczej, z ktrej wydzielia si uprzywilejowana warstwa arystokracji robotniczej i podporzdkowaa sobie zwizki zawodowe, stanowi jedno ze rde mao skutecznej na razie walki proletariatu o wasn reprezentacj parlamentarn. Wrd angielskich doktryn spoecznych koca XIX w. szczeglnie wpywowe miejsce zdobyo sobie zaoone w 1884 r. Towarzystwo Fabian (Fabian Society), organizacja powoana do ycia w Londynie przez grup intelektualistw z G. B. Shawem oraz maestwem Webb (Sidney i Beatrice) na czele. fabianie rekrutowali si gwnie z warstw drobnomieszczaskich, czciowo robotnikw, byli zwolennikami pokojowych i stopniowych reform spoecznych, utopijnej idei municypalnego socjalizmu", a nazw swoj wywodzi od taktyki wodza rzymskiego z okresu wojen punickich, Fabiusza Kunktatora. Fabianie nie chcieli

zmieni spoeczestwa kapitalistycznego w drodze rewolucji, przyjmowali raczej chrzecijaski socjalizm ni marksizm. Dowodzili, e spoeczestwo ludzkie jest podobne do ywego organizmu i wszelkie gwatowne zmiany szkodz jego naturalnemu rozwojowi. Byli zdania, e droga do nowego porzdku spoecznego wiedzie poprzez reformy typu buruazyjnego, rozszerzanie praw wyborczych, powikszanie roli i wadzy instytucji municypalnych. Szczegln jednak wag przywizywali fabianie do roli pastwa w uregulowaniu stosunkw midzy prac a kapitaem. W latach dziewidziesitych XIX w. wywarli powany wpyw we wadzach miejskich Londynu i przeprowadzili wiele reform w dziedzinie owiaty, zdrowia, zarzdzania przedsibiorstwami miejskimi itp. Propagowali wrd robotnikw i inteligencji zasad maych spraw", naprawiania i leczenia niedomaga wspczesnego spoeczestwa za pomoc publikacji, odczytw i innych form agitacji, ktre miay skoni klasy posiadajce do reform w swoicie pojmowanym przez nich duchu socjalizmu. W kocu XIX w. Towarzystwo Fabian liczyo 3 ty. czonkw w Londynie i okoo 40 ty. na prowincji. W 1900 r. weszo jako autonomiczna jednostka do Partii Pracy, wywierajc silny wpyw na jej kierownictwo i program, m. in. ze wzgldu na powany udzia w jego szeregach wielu wybitnych literatw, pisarzy i publicystw. Innym przejawem odrodzenia ruchu socjalistycznego w Anglii pod koniec XIX w. byo zaoenie w 1881 r. Federacji Demokratycznej (od 1884 r. Federacja Socjaldemokratyczna), ktra w przeciwiestwie do Towarzystwa Fabian nawizywaa do marksizmu. Federacja daa 8-godzinnego dnia pracy, nacjonalizacji bankw i kolei, pomocy pastwa dla bezrobotnych, progresywnego podatku dochodowego itp. Jednym z jej wsptzaoycieli byt Henry Mayers Hyndman (18421921), ktremu nie udao si zakoczy zwycisko dla Federacji kampanii wyborczej do Parlamentu w 1885 r. Po rozamie w Federacji wyonia si z niej w 1885 r. Liga Socjalistyczna, a w jej kierownictwie znaleli si m. in.: crka Karola Marksa, Eleonora, i jej m Edward Aveling (1851 1898), angielski dziaacz socjalistyczny, tumacz Marksa i Engelsa na angielski. Pod koniec lat osiemdziesitych XIX w. przybraa w Anglii na sile akcja strajkowa. Wcignici do niej te zostali robotnicy niewykwalifikowani, ktrzy take zorganizowali si w zwizkach zawodowych. W toku wielkiego strajku dokerw londyskich w 1889 r. powsta najliczniejszy z pierwszych zwizkw zawodowych robotnikw niewykwalifikowanych zwizek dokerw. W 1890 r. ju ponad 200 ty. robotnikw niewykwalifikowanych zaoyo swoje zwizki i w ten sposb zacz si rozwija ..nowy trade-unionizm". Te nowe zwizki rniy si od starych m. in. tym, e przyjmoway wszystkich robotnikw danej gazi produkcji, a nie tylko arystokracj robotnicz. Stworzona wic zostaa podstawa do zjednoczenia robotnikw na zasadzie produkcji. Nowym zjawiskiem by te udzia trade-unionw w wystpieniach o charakterze politycznym, jak np. w 1890 r., kiedy wziy one udzia w pierwszomajowych demonstracjach w Hyde Parku, zorganizowanych na wezwanie II Midzynarodwki pod hasem 8-godzinnego dnia pracy.

W wyborach 1892 r. robotnicy wprowadzili do Parlamentu trzech swoich przedstawicieli, a wrd nich grnika J. K. Hardiego, pod ktrego przewodnictwem powstaa w 1893 r. Niezalena Partia Pracy (Independent Labour Party). Wysuwajc program socjalistyczny, walczya ona o wybr niezalenych kandydatw robotniczych do Izby Gmin. Przywdcy tej partii nie uznawali rewolucyjnego socjalizmu, znaczne wrd nich wpywy posiadali fabianie, niektrzy z nich jak np. J. R. MacDonald i P. Snowden, zajli czoowe stanowiska w jej kierownictwie. Wyrazem przeomu w ruchu robotniczym byo zaoenie Partii Pracy /Labour Party). Ju w 1899 r. na kongresie trade-unionw zapada decyzja zwoania konferencji w celu przedyskutowania moliwoci wprowadzenia do Izby Gmin wikszej liczby posw robotniczych, a w 1900 r. powoany zosta w tym celu Komitet Przedstawicielstwa Robotniczego (Labour Representation Committee), przemianowany w 1905 r. na Parti Pracy. Ju w wyborach 1906 r. Labour Party odniosa powany sukces, uzyskujc 29 mandatw. Powstanie partii Pracy stao si wanym wydarzeniem w yciu angielskiego ruchu robotniczego, chocia polityka tej partii przybieraa niejednokrotnie charakter ugodowy wobec liberalnej buruazji. W angielskim ruchu robotniczym na pocztku XX w. stary si ze sob dwie tendencje: rewolucyjna i kompromisowa. Nie posiadaa rewolucyjnego programu Partia Pracy, majca dosy rnorodny skad i ugodowo nastrojonych przywdcw. Organizacj marksistowsk bya natomiast Federacja Socjaldemokratyczna, ktra w 1907 r. przybraa nazw Partii Socjaldemokratycznej. W 1909 r. radykalne skrzydo Niezalenej Partii Pracy i Partia Socjaldemokratyczna utworzyy Komitet Socjalistycznego Przedstawicielstwa w celu zjednoczenia rewolucyjnych elementw wok programu socjalistycznego. W wyniku tych tendencji powstaa Brytyjska Partia Socjalistyczna, goszca walk klasow proletariatu o socjalizm. Kwestia robotnicza nabieraa coraz wikszego znaczenia w polityce gabinetw liberalnych na pocztku XX w. Do przeprowadzenia pewnych reform zostay zmuszone pod naciskiem ruchu robotniczego gabinety liberalne Henryka Campbell-Bannermana (18361908) i Herberta Henry'ego Asquitha (1858 1928), z ktrych pierwszy by premierem w latach 19051908, a drugi w okresie 19081915. W 1906 r. robotnicy uzyskali ustaw o odszkodowaniach w razie nieszczliwego wypadku, w 1908 r. grnicy wywalczyli sobie 8-godzinny dzie pracy oraz ustaw o emeryturach dla starcw. W 1911 r. Parlament uchwali ustaw o ubezpieczeniu dla robotnikw na wypadek choroby i bezrobocia. Na ustawodawstwo robotnicze rzdu liberaw powany wpyw wywiera David Lloyd George (l 8631945). Od 1890 r. by on czonkiem Izby Gmin i da si pozna jako walijski nacjonalista i zwolennik reform spoecznych. Jego negatywne stanowisko wobec wojny burskiej oraz talenty krasomwcze zjednay mu rycho wielu zwolennikw i wysuny na czoo politykw liberalnych. Na

stanowisku ministra handlu, a nastpnie skarbu (19081915), w duym ropniu przyczyni si do wejcia w ycie wspomnianych ustaw robotniczych, zwaszcza w zakresie systemu ubezpiecze i emerytur. W celu sfinansowania tego programu jak i wzrastajcych zbroje wprowadzi podatki obciajce przede wszystkim wielkich wacicieli ziemskich. Konflikt na tym tle z Izb Lordw, ktra w 1909 r. odmwia zatwierdzenia przedstawionego przez Lloyda George'a projektu budetu, zakoczy si w 1911 r. ograniczeniem uprawnie Izby Lordw (wysuwano wwczas nawet projekty jej likwidacji). Wybory do Parlamentu w 1910 r. przyniosy liberaom nieznaczn prze-wag, tote bardzo istotne dla nich znaczenie miay gosy Partii Pracy i nacjonalistw irlandzkich. W tyme roku zmar krl Edward VII (19011910), ktry wstpiwszy na tron po mierci Wiktorii ju jako 60-letni mczyzna poprzesta gwnie na dziaalnoci reprezentacyjnej (mia opini arbitra mody). Nastpc Edwarda VII zosta jego syn Jerzy V (19101936). W maju 1911 r. Izba Gmin uchwalia ustaw o reformie Parlamentu, ograniczajc w powanym stopniu prerogatywy Izby Lordw. Odtd uchway przyjte przez Izb Gmin staway si prawem niezalenie od veta Izby Lordw, jeeli Izba Gmin zaakceptowaa je na trzech swoich sesjach. Ustawa odbieraa rwnie Izbie Lordw prawo decydowania w kwestiach finansowych, ustalaa ponadto picioletni kadencj Parlamentu oraz wprowadzaa diety poselskie. WZROST BRYTYJSKIEJ EKSPANSJI KOLONIALNEJ Utracenie przez Wielk Brytani hegemonii przemysowej w wiecie stao si jednym z powodw nasilenia jej ekspansji kolonialnej w ostatniej wierci XIX w. Imperium kolonialne Wielkiej Brytanii wzroso w drugiej poowie XIX w. piciokrotnie pod wzgldem powierzchni terytorium i ponad dwukrotnie pod wzgldem liczby zamieszkujcej je ludnoci. Terytorium i ludno kolonii angielskich wiatach 18601900 Data Terytorium (min km2) Ludno (min)

1860 1880 1890/91 1900

2,5 7,7 9,3 11,6

145 268 309 345

Angielska ekspansja kolonialna znajdowaa dla siebie rnorodn motywacj, powoujc si zarwno na argumenty gospodarcze, demograficzne, polityczne, jak i cywilizacyjne. Jeszcze w 1867 r. pisa Charles Diike (18431911),

angielski polityk i pisarz, propagator imperializmu brytyjskiego, e kolonie s potrzebne Anglii do uwolnienia si od ,,zbdnej" ludnoci, e nadaj si wietnie do lokowania kapitau na wysoki procent, e jedynie posiadajc kolonie mona zastpi zasad wolnoci i handlu" zasad ,,sprawiedliwego handlu", ktra mogaby zabezpieczy interesy Wielkiej Brytanii przed konkurencj USA i Niemiec. W 1883 r. wysza gona ksika Johna Seeleya (18341895), profesora historii w Cambridge i ordownika imperializmu brytyjskiego, pt. The Expansion of Engand, w ktrej rozwijajc idee Dilke'a wypowiedzia on tez, e historia Anglii to nie dzieje Parlamentu i innych instytucji, lecz historia kolonii, wojen i podbojw tworzcych i rozszerzajcych Brytyjskie Imperium. Pod koniec XIX w. za brytyjsk ekspansj kolonialn opowiedzia si znany pisarz angielski Rudyard Kipling, dostrzegajc jednak wartoci kulturowe ludw podbitych. Apoteozowa cywilizacyjn dziaalno Anglikw w koloniach, twierdzc, e nie szukaj tam oni korzyci, lecz bior tylko na siebie brzemi biaego czowieka". Szczegln aktywno rozwina Wielka Brytania w dziedzinie polityki zagranicznej od momentu objcia rzdu przez konserwatystw w 1874 r. pod przywdztwem B. Disraelego. Z jego inicjatywy rozpocza Anglia umacnianie swoich pozycji w rejonie Morza rdziemnego, by zabezpieczy sobie w ten sposb poczenie morskie z Indiami. Dziki temu te, wykorzystujc trudnoci finansowe rzdu egipskiego, nabya w 1875 r. za sum 4 min funtw posiadane przez Egipt akcje Kanau Sueskiego, co przeprowadzi Disraeli na wasn rk, bez konsultacji z rzdem i bez wiedzy Parlamentu (pienidze poyczy mu bogaty bankier Rothschild). Po zakupieniu od zbankrutowanego kedywa egipskiego posiadanych przez niego 45% akcji Towarzystwa Kanau Sueskiego nabya Anglia dodatkowo dalsze akcje od drobnych posiadaczy, przejmujc w ten sposb kontrol nad Suezem i zdobywajc kluczow pozycj w tym ogromnie wanym punkcie komunikacyjnym i strategicznym. W dalszej konsekwencji dao to okazj do podporzdkowania sobie Egiptu w 1882 r. pod pretekstem zabezpieczenia porzdku w rejonie Kanau Sueskiego. Dalszym przejawem imperialistycznej polityki gabinetu Disraelego byo przybranie w 1876 r. przez krlow Wiktori tytuu cesarzowej Indii. W okresie wojny rosyjsko-tureckiej z lat 18771878 rzd angielski od samego pocztku stan po stronie sutana, starajc si nie dopuci, za pomoc wysanej floty i groby wojny, wojsk rosyjskich do zdobycia Konstantynopola. Z pomoc Bismarcka, ktry dy do umocnienia pozycji Austro-Wgier na Bakanach, doprowadzi Disraeli (od 1876 r. hr. Beaconsfieid) na kongresie berliskim w 1878 r. do rewizji dawniejszych niekorzystnych dla Turcji traktatw pokojowych, pragnc nie dopuci do ekspansji rosyjskiej na Bakanach i Morzu Egejskim, co mogoby zagrozi angielskim liniom komunikacyjnym na Morzu rdziemnym. Wielka Brytania z powodzeniem potrafia zreszt wykorzysta trudn sytuacj Turcji, uzyskujc od niej w 1878 r. Cypr, bardzo wany punkt strategiczny we wschodniej czci Morza rdziemnego.

Rwnie na terenie Afryki i Azji rozwija ekspansj kolonialn rzd Disraelego. W 1877 r. Anglia anektowaa Transwal, jednak na skutek niepowodze w walkach z Burami musiaa na pewien czas zrezygnowa z ujarzmienia ich republik. Natomiast w 1879 r. rzd Disraelego zorganizowa niszczycielsk operacj przeciwko Zulusom w Afryce Poudniowej i przeprowadzi podbj tego plemienia. W 1878 r. Wielka Brytania rozpocza wojn z Afganistanem, narzucajc temu krajowi, mimo oporu i powstania miejscowej ludnoci, korzystne dla siebie warunki. Pomylna dla Anglii, lecz bardzo kosztowna polityka zagraniczna Disraelego doprowadzia do deficytu budetu i koniecznoci podwyszenia podatku dochodowego. Stao si to przyczyn upadku gabinetu konserwatystw i dojcia do wadzy w 1880 r. rzdu liberaw pod przewodnictwem W. E. Gladstone'a. Ten drugi rzd Gladstone'a (18801885) kontynuowa w polityce zagranicznej kurs wytknity przez Disraelego, zarwno na terenie Azji, jak i Afryki. W 1881 r. po nowej interwencji wojsk angielskich w Afganistanie udao si Anglikom osadzi tam swego protegowanego. Szczeglnie due postpy uczyni imperializm brytyjski w najbliszych latach w Afryce. Uzyskanie Suezu i Cypru stworzyo dla Anglii dogodne przyczki do dalszej ekspansji w strefie Kanau Sueskiego. W 1882 r. pod pretekstem ochrony obywateli brytyjskich w tej strefie wojska angielskie stumiy powstanie narodowe w Egipcie, eskadra floty angielskiej zbombardowaa Aleksandri, a Egipt zosta okupowany i faktycznie wczony do terytoriw kontrolowanych przez Imperium Brytyjskie. Nastpnie przysza kolej na Sudan, dokd w 1883 r. wyslano ekspedycj wojskow. Zostaa ona jednak rozgromiona przez armi religijno-politycznego przywdcy Arabw Mahdiego. Podobny los spotka w 1885r. oddzia angielski wysany do Chartumu pod wodz gen. Gordona. Rwnie i dwa kolejne gabinety konserwatywne lorda Salisbury'ego (1885 1886, 18861892) kontynuoway polityk ekspansji kolonialnej. W 1886 r. zakoczony zosta podbj Nigerii i Somali, w 1888 r. poudniowowschodniej czci Nowej Gwinei oraz Kenii i Tanganiki, a ponadto Anglia uzyskaa wwczas protektorat nad Borneo Pnocnym. W 1890 r. dostaa si pod panowanie brytyjskie Uganda oraz Zanzibar, odstpiony przez Niemcy w zamian za wysp Helgoland. Warto zwrci uwag, e rzd Salisbury'ego powrci do starej i ju uprzednio zarzuconej przez Wielk Brytani praktyki tworzenia kompanii handlowych, ktrym nadawa prawa wykonywania jurydsykcji nad ludnoci. Pod postaci inicjatywy prywatnej kupcw i przedsibiorcw, wygodniejsz od bezporedniej ingerencji, znajdowaa si przewanie inspirujca polityka rzdu brytyjskiego. W ten sposb w 1889 r. wadz nad terytorium pooonym na pnoc od rzeki Limpopo w Afryce Poudniowej otrzymaa Kompania Poudniowoafrykaska (British South Africa Company), zaoona przez najwikszego kolonizatora angielskiego XIX w., Cecila Rhodesa (18531902). Ju wczeniej dorobi si

on fortuny na poszukiwaniu diamentw w Kimberley. Pniej przyczyni si do poczenia kilku poszukujcych diamentw towarzystw w jedn spk, a po latach studiw w Oksfordzie dziaa przez wiele lat nad umocnieniem i poszerzeniem wadztwa brytyjskiego w Afryce. Celem jego byo stworzenie caego acucha posiadoci brytyjskich, cigncych si od Afryki Poudniowej ku pnocy do Egiptu i dalej na wschd do Indii. Cay ten system posiadoci mia by poczony magistral kolejow od Capetown do Kalkuty. Po podporzdkowaniu Anglii ziem lecych na pnoc od Limpopo (pniejsza Rodezja Poudniowa) rozszerzy CeciI Rhodes ekspansj brytyjsk za rzek Zambezi (Rodezja Pnocna). W 1890 r. zosta premierem Kraju Przyldka, ktry sta si punktem wyjcia ekspansji brytyjskiej w Poudniowej i rodkowej Afryce. Za trzeciej kadencji rzdu lorda Salisbury'ego (18951902) zostay przyczone do Kraju Przyldka w 1895 r. ziemie plemienia Beczuanw, o co zabiega ju wczeniej CeciI Rhodes, doprowadzajc do wprowadzenia nad nimi protektoratu brytyjskiego jeszcze w 1885 r. Rhodes by ponadto gwnym inicjatorem polityki skierowanej przeciwko bogatym w kopalnie zota i diamentw republikom burskim, Trahswalowi i Oranii. Pod koniec XIX w. Wielka Brytania podja wysiki w celu podboju Sudanu. Tym razem przewaga militarna angielskich wojsk gen. Kitchenera doprowadzia w 1898 r. do klski mahdystw. Sudan zosta podbity i Wielka Brytania umocnia przez to swoje wpywy w Egipcie mimo francuskiej rywalizacji w tej czci Afryki. W 1898 r. o mao nie doszo nawet na tym tle do wojny angielsko-francuskiej, gdy korpus ekspedycyjny wojsk angielskich spotka si w pobliu miejscowoci Faszoda (obecnie Kodok) z oddziaem francuskim pod dowdztwem Marchanda. Dowodzcy siami angielskimi Kitchener zada, aby Marchand opuci dorzecze Nilu, a rzd angielski zagrozi Francji otwart wojn w razie odmowy spenienia tego warunku. W tej sytuacji rzd francuski poleci Marchandowi wycofa si z zajtego terytorium, a rycho potem zakoczya Anglia podbj Sudanu. Mniejsze sukcesy odniosa Anglia w ekspansji kolonialnej na terenie Ameryki Poudniowej, gdzie zazdronie strzegy swoich wpyww Stany Zjednoczone. Wielka Brytania nie moga wystpi w tej sytuacji bardziej zdecydowanie w konflikcie, jaki wybuch w 1895 r. pomidzy Gujan Brytyjsk a Wenezuel. Natomiast w 1898 r. Anglia dokonaa kolejnej inwazji w Chinach i zaja port Weihaiwei. W 1899 r. ogosia protektorat nad portem Kuwejt i przylegymi do niego obszarami pnocnej czci Zatoki Perskiej. Tajne porozumienie zawarte wwczas pomidzy Wielk Brytani i szejkatem Kuwejtu oddawao Anglii kontrol nad zagraniczn polityk Kuwejtu.

Najbardziej drastycznym przejawem brytyjskiej ekspansji kolonialnej na przeomie XIX i XX w. bya wojna angielsko-burska, ktra w wielu krajach i w samej Anglii wywoaa uwagi krytyczne, potpiajce metody, za pomoc ktrych bya prowadzona. Pod koniec XIX w. Anglicy zagarnli ca poudniow cz kontynentu afrykaskiego, z wyjtkiem republik burskich: Transwalu i Oranii. Klska z 1892 r. nie zniechcia Anglii do projektu opanowania tych terytoriw i w 1899 r. rozpoczta zostaa wojna angielsko-burska (18991902). Republiki burskie nie posiaday wprawdzie wasnego przemysu i liczyy zaledwie l ,5 min ludnoci, dysponoway jednak powan si zbrojn, dostosowan dobrze do warunkw miejscowych. W pierwszym okresie wojny Anglicy zostali dwukrotnie rozbici. W lecie 1900 r. cignli jednak do Afryki wielk, ponad stutysiczn armi i w wyniku zwycistw okupowali terytoria obu republik. We wrzeniu 1900 r. rzd angielski ogosi aneksj Transwalu i Oranii. Nie mogc sobie poradzi z partyzantk bursk, Anglicy zastosowali metody, ktre na caym wiecie wywoay sowa potpienia, a w samej Anglii podzieliy opini publiczn na dwa obozy. Znaczna cz Brytyjczykw dobitnie protestowaa przeciwko zastosowanym przez wojska angielskie wobec Burw represjom, polegajcym na paleniu farm, wyrzynaniu byda, obawach, a nawet wprowadzaniu obozw koncentracyjnych dla ludnoci cywilnej w celu niedopuszczenia do jej kontaktw z partyzantami. Na wiosn 1902 r. Burowie zoyli wreszcie bro, a pokj zawarty l czerwca 1902 r. dawa Anglikom pen wadz nad ca Afryk Poudniow. W okresie wojny burskiej ca sw drapieno okaza angielski imperializm, wywoujcy wrd czci spoeczestwa nastroje szowinizmu. Wyrazicielem tendencji zdobywczych by minister kolonii w konserwatywnym gabinecie lorda

Salisbury'ego Joseph Chamberlain (18361914), uprzednio wieloletni minister w gabinecie Gladstone'a, przeciwnik autonomii Irlandii. Rwnie i liberalny polityk lord Rosebery (18471929), minister spraw zagranicznych w rzdzie Gtadstone'a, a nastpnie premier w latach 18941895, by zagorzaym ordownikiem brytyjskiego imperializmu i zwolennikiem tezy o powoaniu Anglikw, jako rasy wyszej, do panowania w koloniach. Ide posannictwa cywilizacyjnego Anglii w koloniach lansowa wspomniany ju Rudyard Kipling, starajc si popularyzowa idea wsplnego wewntrzimperialnego patriotyzmu. Znaczna jednak cz spoeczestwa angielskiego nie daa si uwie hasom szowinizmu. Opara si im zdecydowanie angielska klasa robotnicza, a kongres zwizkw zawodowych z 1900 r. potpi wojn bursk. Wojna ta rzucia zreszt cie na schyek dugiej i szczliwej epoki wiktoriaskiej. Pod koniec 1902 r. upad odpowiedzialny za wojn rzd lorda Salisbury'ego, utrzymujcy si u wadzy od 1895 r. Premierem nowego rzdu konserwatywnego zosta Arthur James Balfour (18481930), od 1874 r. czonek Izby Gmin, w latach 1887 1891 minister do spraw Irlandii. KWESTIA IRLANDZKA Oddzielnego omwienia wymaga problem Irlandii, stanowicy jedn z najmniej chlubnych kart brytyjskiej polityki w drugiej poowie XIX w. Po rozgromieniu fenian na czoo narodowego ruchu irlandzkiego wysun si Charles Stewart Parnell (18461891). W 1875 r. zosta on wybrany do Parlamentu angielskiego i przez 15 lat walczy w Izbie Gmin o autonomi dla Irlandii (Home Rule) oraz przeprowadzenie reformy agrarnej na zasadach sformuowanych leszcze w poowie XIX w. (nienaruszalno dzieraw, sprawiedliwy czynsz dzierawny i in.). Parnell skupi wok siebie grup opozycjonistw irlandzkich, ktra w latach siedemdziesitych zacza odgrywa coraz wiksz rol w yciu politycznym Irlandii. Sam by przeciwnikiem metod gwatownych w walce politycznej, dziaa gwnie poprzez stosowan przez posw irlandzkich w Parlamencie obstrukcj (od 1877 r.) oraz zorganizowan przez siebie wraz z Michaelem Davittem w 1879 r. Lig Roln (Land League), liczc okoo 25 ty. czonkw. Celem Ligi byo obnienie czynszw, a w perspektywie oddanie ziemi na wasno uprawiajcym j chopom. Walka Ligi Rolnej miaa przyspieszy oderwanie Irlandii od Anglii. W 1880 r. odpowiedziaa bojkotem na rugi dzierawcw. Miay wtedy te miejsce akty terroru skierowane przeciwko angielskim posiadaczom ziemskim (niszczenie zasieww, palenie gospodarstw, zabijanie byda itp.). Drugi gabinet Gladstonea (18801885) zastosowa w kwestii irlandzkiej sporo posuni represyjnych. Na wniosek rzdu Parlament uchwali dwie ustawy wyjtkowe: o zniesieniu aktu Habeas corpus i o prawie policji do dokonywania rewizji u osb podejrzanych o przechowywanie broni. Zamiast wysuwanej przez Irlandczykw autonomii Gladstone zaproponowa w 1881 r. akt rolny", przewidujcy powoanie komisji do przeprowadzenia reorganizacji

stosunkw rolnych w Irlandii. W odpowiedzi na t ustaw irlandzka Liga Rolna podja wzmoon kampani zastraszania angielskich posiadaczy. Zastosowana wwczas przez Parnella oraz posw irlandzkich obstrukcja, polegajca na wygaszaniu przez nich wielogodzinnych przemwie, miaa na celu poruszenie angielskiej opinii na rzecz walki Irlandii o Home Rule. W 1881 r. nastpiy aresztowania przywdcw i rozwizanie Ligi. Aresztowano wwczas i Parnella, ktry z wizienia kierowa dalsz walk chopw irlandzkich. Uczynione przez Parnella w 1881 r. ustpstwa w kwestii agrarnej doprowadziy do rozamu w Irlandii. W 1882 r. podjy ywsz dziaalno irlandzkie grupy terrorystyczne, zabito wwczas w Dublinie podsekretarza stanu do spraw Irlandii, lorda namiestnika F. Cavendisha. Na nowe represje policji angielskiej Irlandczycy odpowiedzieli nasileniem akcji terrorystycznej. Wprawdzie Gladstone by osobicie zwolennikiem autonomii dla Irlandii, gabinet jego nie by jednak w stanie rozwiza kwestii irlandzkiej. Dziki gosom postw irlandzkich doszed zreszt do wadzy trzeci gabinet Gladstone'a (w 1886 r.) i w tej sytuacji premier musia pj na ustpstwa, wnoszc na porzdek dzienny projekt Home Rule dla Irlandii. Parlament odrzuci jednak ten projekt, wrd liberaw doszo do rozamu, cz z nich przyczya si do stanowiska konserwatystw w tej sprawie (frakcja pod przywdztwem J. Chamberlaina). Grupa ta, przeciwna nawet ograniczonej autonomii Irlandii, przybraa miano unionistw", tj. zwolennikw jednoci pastwa. W tej sytuacji upad trzeci rzd Gladstone'a i partia konserwatywna utworzya nowy rzd pod przewodnictwem lorda Salisbury'ego. Jeszcze w 1892 r., po powrocie po raz czwarty Gladstonea do steru rzdu, wrcia na porzdek dzienny sprawa autonomii Irlandii. Postawiona zostaa jednak tylko taktycznie i demagogicznie bez anych prb wprowadzenia jej w ycie. Pod koniec XIX w. w zwizku z pewnym rozwojem irlandzkiego przemysu przybra tam na sile ruch robotniczy, zorganizowany w zwizki zawodowe. W 1896 r. powstaa Irlandzka Partia Socjalistyczna. Jej przywdca James Connolly, stracony pniej w 1916 r. za udzia w powstaniu w Dublinie, wysuwa haso stworzenia niezalenej republiki irlandzkiej i opracowa program reform socjalistycznych, ktre mia wedug jego planw wprowadzi nard irlandzki po odniesieniu zwycistwa. O ile robotnicy w walce o niepodlego Irlandii oraz reformy spoeczne stosowali gwnie metody strajkowe, o tyle buruazja akcentowaa momenty narodowe oraz wysuwaa postulat ekonomicznej niezalenoci Irlandii od Anglii. Zaoona w 1883 r. Liga Celtycka rozwina oywion dziaalno w kierunku odrodzenia kultury narodowej, jzyka, literatury i teatru. Odrodzenie zainteresowania jzykiem celtyckim doprowadzio do odrodzenia celtyckiej muzyki, taca, sztuki, rzemiosa itp. W dziedzinie politycznej natomiast przemysowa cz buruazji irlandzkiej zacza wypowiada si za gospodarcz niezalenoci Irlandii. Przywdca tej grupy Arthur Griffith (18721922), polityk i dziennikarz, przyczyni si do zaoenia na samym pocztku XX w.

organizacji niepodlegociowej zwanej Sinn Fein (tzn. My Sami). Nawoujc do bojkotu ekonomicznego wobec Anglii organizacja ta walczya o samodzielny parlament irlandzki i wolno kraju. W 1912 r. liczcy na poparcie posw irlandzkich liberalny rzd premiera Asquitha wnis do Izby Gmin projekt ustawy o samorzdzie dla Irlandii. Projekt przewidywa utworzenie w Irlandii dwuizbowego Parlamentu, powoywanej poprzez powszechne wybory Izby Gmin oraz mianowanej przez krla angielskiego Izby Wyszej (senatu). Do decyzji Anglii miay nalee jednak sprawy polityki zagranicznej, handlu zagranicznego, finansw, kwestie wojskowe itp. Mimo tak ograniczonego charakteru projekt ustawy o Home Rule wywoa siln opozycj konserwatystw angielskich, ktrzy domagali si wyczenia z tego planu najbardziej rozwinitej gospodarczo pnocnej czci Irlandii Ulsteru. Od 1911 r. elementy protestancko-konserwatywne, majce oparcie w angielskich wacicielach ziemskich, zaczy organizowa w pnocnej Irlandii bojwki do walki zbrojnej o utrzymanie Ulsteru w ramach Imperium Brytyjskiego. Wybuch I wojny wiatowej pozwoli rzdowi angielskiemu na odoenie realizacji uchwalonej przez Parlament brytyjski 3 sierpnia 1914 r. uchway o autonomii Irlandii.

XIV. OD PIERWSZEJ DO WIATOWEJ . (19141945)

DRUGIEJ

WOJNY

POLITYKA ZAGRANICZNA WIELKIEJ BRYTANII W PRZEDEDNIU I WOJNY WIATOWEJ

OD KOCA XIX w. Wielka Brytania w coraz powaniejszym stopniu odczuwaa niemieck konkurencj, najpierw handlow, a nastpnie morsk i kolonialn. W miar swego wzrostu imperializm niemiecki coraz natarczywiej domaga si bardziej korzystnego dla siebie podziau wpyww, rynkw i kolonii, a stworzenie rozlegego imperium kolonialnego stao si jednym z gwnych zada niemieckiej polityki zagranicznej. Od tego te czasu zaczo wyranie wzrasta napicie w stosunkach pomidzy Niemcami a Angli, ktra stanowia dla Niemiec gwn przeszkod w ich ekspansji. W poowie lat dziewidziesitych XIX w. coraz widoczniej szemu pogorszeniu zaczy ulega stosunki midzy Wielk Brytani a Niemcami. Niemcy wszdzie przeciwstawiay si kolonialnej polityce brytyjskiej, zwaszcza w Afryce i na Bliskim Wschodzie. W Afryce Poudniowej rozpoczy walk z An-

gli i jej wpywami w republikach burskich. Gratulacyjna depesza cesarza Wilhelma II do prezydenta Transwalu Kriigera, wysana po nieudanym wypadzie Anglikw na t republik w 1896 r., wywoaa w Anglii oburzenie i zostaa przyjta jak wyzwanie. Rwnie i na Bliskim Wschodzie zacza pod koniec XIX w. zagraa wpywom angielskim penetracja niemiecka. Wizaa si ona z udzielonym przez sutana w 1898 r. Wilhelmowi II w czasie jego podry do Konstantynopola przyrzeczeniem przyznania Niemcom koncesji na budow bagdadzkiej kolei elaznej. Niemcy staray si wykorzysta prowadzon od 1903 r. budow tej kolei jako rodek ekspansji na kraje Bliskiego i Dalekiego Wschodu, co od pocztku Londyn traktowa jako zagroenie brytyjskich interesw w tamtej czci wiata. Na razie jednak Anglia staraa si unika starcia z Niemcami ze wzgldu na sw walk z Rosj na Dalekim Wschodzie i konflikty z Francj w Afryce. Rwnie zaangaowanie si Wielkiej Brytanii w przewlekajcej si wojnie burskiej zmuszao j do utrzymywania poprawnych na razie stosunkw z Niemcami. W okresie wojny burskiej Anglia wzia aktywny udzia w akcji tumienia przez kraje zachodnie ruchu ludowego w Chinach, tzw. powstania bokserw w 1900 r. Anglikom udao si zaj Szanghaj, uzyska rozlege wpywy w dolinie rzeki Jangtsekiang, a nastpnie podj wysiki w celu wyparcia Rosji ze wieo okupowanej przez ni Mandurii. W akcji tej znaleli oni sojusznika w Japonii, ktra przez opanowanie Korei i Mandurii staraa si stworzy dla siebie baz wypadow do dalszej ekspansji. Wielka Brytania i Japonia zawary w 1902 r. wzajemne porozumienie, majce gwnie na celu niedopuszczenie na wypadek wojny japosko-rosyjskiej do interwencji innych pastw (zwaszcza Francji). W tym te czasie rzd angielski rozpocz pertraktacje z Francj w kwestii uregulowania spornych zagadnie kolonialnych. W obliczu rosncego niebezpieczestwa niemieckiego Anglia i Francja poczy dy do porozumienia i agodzenia wzajemnych zatargw wynikajcych ze starej rywalizacji. Problemem najwaniejszym stawaa si ekspansja niemieckiego imperializmu, zagraajcego w rwnym stopniu Anglii i Francji. W 1904 r. doszo do formalnego porozumienia obu pastw gwnie w sprawach kolonialnych, na ktrego mocy Francja rezygnowaa ze swojej dotychczasowej opozycji wobec angielskiej polityki w Egipcie, uznajc Egipt za stref wpyww brytyjskich. Rzd angielski za przyrzeka nie przeszkadza poczynaniom Francji w Maroku. W odpowiedzi na to Niemcy wzmogy nacisk na Francj, wykorzystujc klsk sojusznika Francji Rosji carskiej w wojnie na Dalekim Wschodzie. Z chwil gdy Niemcy podjy usiowania przeszkodzenia Francji w jej polityce marokaskiej, Wielka Brytania zaproponowaa Francji pomoc wojskow, liczc na okazj do zniszczenia floty niemieckiej, dopki bya ona jeszcze sabsza od brytyjskiej. Najdobitniejszym przejawem wspzawodnictwa angielsko-niemieckiego na pocztku XX w. by wycig zbroje morskich. Przybra on na sile szczeglnie od 1905 r., gdy przystpiono w Anglii do budowy potnych pancernikw nowego

typu , tzw. dreadnoughts, przewyszajcych dotychczasowe si ognia artyleryjskiego i szybkoci. Miay one wyporno 22 500 ton, prdko 21,5 wzw i uzbrojone byy w 10 dzia 305 mm z pancerzem burtowym o 28 cm. Przystpujc do budowy tych kolosw Anglicy sdzili, e Niemcy nie bd w stanie wybudowa szybko jednostek tego typu. Popenili jednak w swych kalkulacjach bd, w ktrego rezultacie nowe pancerniki nie tylko nie wzmocniy brytyjskiej potgi morskiej, ale postawiy j w niekorzystnej wobec floty niemieckiej sytuacji. Niemcy szybko przystpiy do budowy tego typu pancernikw i ju w 1908 r. stosunek tych statkw wynosi tylko 12:9 na korzy Anglii, gdy natomiast stosunek pancernikw dawnego typu przedstawia si jak 63:26 na korzy floty brytyjskiej. Ujemne dla Anglii skutki wprowadzenia dreadnoughtw polegay na tym, e z chwil ich zastosowania traciy na wartoci okrty starego typu. Ostra rywalizacja w dziedzinie zbroje morskich pomidzy Wielk Brytani a Niemcami znalaza si w centrum konfliktw midzynarodowych w przededniu I wojny wiatowej i miaa powany zwizek z jej genez. Po zacienieniu stosunkw midzy Wielk Brytani a Francj w 1904 r. nastpio zblienie midzy Wielk Brytani a Rosj. Dla obu tych krajw pewne niebezpieczestwo stanowio uzyskanie przez Niemcy koncesji na budow kolei bagdadzkiej i wzrost wpyww niemieckich w Turcji. Ponadto carat znalaz si w trudnociach finansowych po klsce w wojnie z Japoni oraz stumieniu rewolucji z 1905 r. i by uzaleniony w coraz powaniejszym stopniu od poyczek bankierw brytyjskich i francuskich. Po przegranej wojnie z Japoni Rosja ju nie stanowia dla Anglii powaniejszego rywala, w Londynie coraz powszechniejsze byo przekonanie, e gwne niebezpieczestwo dla Wielkiej Brytanii to Niemcy. W 1907 r. doszo do ukadu angielsko-rosyjskiego, rozgraniczajcego strefy wpyww w Azji (Afganistan i poudniow Persj uznano za stref brytyjsk, Persj pnocn za stref rosyjsk). W ten sposb zostaa utworzona po uprzednich przymierzach Anglii i Francji oraz Francji i Rosji koncepcja bloku angielsko-rosyjskego, silnie inspirowana przez Wielk Brytani. W 1907 r. powstaa Ententa, TrJporozumienie wymienionych pastw. W 1911 r. Anglia zdecydowanie popara Francj w konflikcie marokaskim, groc Niemcom wojn w razie naruszenia przez nich francuskiego stanu posiadania w Afryce Pnocnej. Wzrost napicia midzynarodowego i groby wojny, ogromnych zbroje niemieckich na ldzie i morzu skoni Angli w 1912 r. do podjcia krokw w celu zagodzenia sprzecznoci midzy ni a Niemcami. Byo to w istocie rzeczy posunicie czysto taktyczne, szo bowiem Anglii o uzyskanie dla siebie roli arbitra midzy obu wrogimi ugrupowaniami: Entent (Anglia, Francja i Rosja) i TrJprzymierzem (Niemcy, Austro-Wgry i Wochy). Misja brytyjska pod przewodnictwem angielskiego ministra wojny lorda Haldanea do Berlina na pocztku 1912 r. nie przyniosa jednak adnych rezultatw, wzbudzia jedynie przypuszczenie rzdu niemieckiego co do ugodowego nastawienia Anglii, na-

dziej, e Wielka Brytania pozostanie neutralna na wypadek wojny mocarstw centralnych z Francj i Rosj. Nadzieje na neutralno Anglii okazay si faszywe, Wielka Brytania w zbyt powanym stopniu odczuwaa grone skutki imperializmu niemieckiego, by miaa godzi si na dalszy wzrost potgi Niemiec. W listopadzie 1912 r. Anglia i Francja zawary umow, precyzujc ich stanowiska na wypadek wojny. Nastpia te koncentracja floty brytyjskiej na Morzu Pnocnym. W obliczu nadchodzcego konfliktu Wielka Brytania powanie podniosa wydatki na flot i armi (wzrosy one trzykrotnie w latach 19041914), rozbudowaa bazy morskie, rozwina stworzony jeszcze przez Balfoura Komitet Obrony Imperium. Cay kraj podzielono na okrgi wojskowe, przystpiono do tworzenia znacznych rezerw wojskowych i formowania armii ekspedycyjnej. WIELKA BRYTANIA W CZASIE I WOJNY WIATOWEJ (19141918) Przystpujc do udziau w I wojnie wiatowej Wielka Brytania wystpowaa w obronie zagroonej przez ekspansj niemieck swojej pozycji w wiecie oraz utrzymania takiego ukadu si, ktry zapewnia jej przodujce stanowisko. Dya do zniszczenia swego gwnego rywala Niemiec, a jednoczenie zabezpieczenia i rozszerzenia swych wpyww na Bliskim Wschodzie. W momencie wybuchu I wojny wiatowej Wielka Brytania posiadaa pod broni okoo 250 ty. onierzy, ktrych wikszo znajdowaa si w koloniach. Na front zachodni moga rzuci niewiele ponad 100 ty. wojska zorganizowanego w korpus ekspedycyjny pod dowdztwem marszaka Johna Frencha (18521925). Armia ta wzia udzia w walkach z ofensyw niemieck von Klucka, poniosa znaczne straty nad Marn, wyrnia si w bitwie pod Ypres. Bezporedni udzia brytyjskich jednostek nie byt wprawdzie jeszcze w pierwszych kampaniach I wojny wiatowej zbyt duy, niemniej fakt przystpienia Anglii do wojny mia dla Ententy ogromne znaczenie. Potna flota brytyjska od razu odcinaa Niemcy od wszystkich mrz, kolonii i rynkw, dowozu ywnoci i importu towarw. Olbrzymi tona brytyjskiej floty handlowej, stanowicej 47,8% caego tonau wiatowego (udzia Niemiec wynosi 12%), stwarza dla Ententy niezbdny i nieoceniony warunek mobilizacji i transportu si i rodkw. Jednoczenie niemiecki tona handlowy, zablokowany przez Anglikw, stawa si bezuyteczny i niezdatny do uytku. Potne rodki finansowe Imperium Brytyjskiego stanowiy dalszy podstawowy warunek prowadzenia przez Entent przewlekej i coraz bardziej kosztownej wojny, a rozlege posiadoci zamorskie Wielkiej Brytanii, obejmujce niemal 1/4 kuli ziemskiej, tworzyy wielki rezerwuar surowcw, zaopatrzenia oraz rezerw ludzkich. Wbrew buczucznym zapewnieniom propagandy niemieckiej, e wojna bdzie trwaa krtko, przewidujcy Anglicy od samego pocztku nastawiali si na dugotrwae zmagania. Lord Kitchener (18501916), brytyjski minister wojny od 1914 r., by nawet zdania, e wojna trwa bdzie 7 lat i zgodnie z tym podejmowa dugofalowe przygotowania w dziedzinie wojskowej i ekonomicznej. Dopiero w

1916 r. wprowadzono w Anglii przymusow sub wojskow. Front zachodni we Francji, na ktrym walczyo w 1916 r. i ponosio wielkie straty ju okoo l min Brytyjczykw pod dowdztwem marszaka Douglasa Haiga(18611928), nastpcy marszaka Johna Frencha, nie by jedynym i by moe najwaniejszym teatrem wojny dla Anglii. Powane znaczenie mia dla niej Bliski Wschd, gdzie sukcesy armii rosyjskiej w wojnie z Turcj naruszay angielskie wpywy na tym terenie. Zaznaczyy si tam zreszt rwnie sprzecznoci interesw angielsko-francuskich, widoczne te w dyskutowanych od 1914 r. przez czonkw Ententy planach podziau Europy. Anglia uznawaa prawa Francji do Alzacji i Lotaryngii, ale stanowczo si sprzeciwiaa przyczeniu do niej Zagbia Saary i oderwaniu od Niemiec lewego brzegu Renu, co mogoby uczyni z Francji pierwsze mocarstwo w Europie i naruszy zasad rwnowagi si. Po przystpieniu Turcji do wojny po stronie pastw centralnych i powstaniu frontw; kaukaskiego, mezopotamskiego, palestyskiego i dardanelsklego, sojusznicy zachodni, a zwaszcza Anglia, ywili obawy, e Rosja osabi dziaalno na froncie wschodnim i przerzuci swe wojska przeciwko Turcji, co mogoby grozi wdarciem si wojsk rosyjskich do Mezopotamii, ktr Anglicy zamierzali opanowa dla siebie. Aby temu zapobiec, eskadry angielskich i francuskich statkw rozpoczy wiosn 1915 r. dziaania wojenne w rejonie Dardaneli w celu opanowania Konstantynopola i cienin. Po nieudanej prbie sforsowania Dardaneli od strony morza Anglicy i Francuzi wysadzili korpus ekspedycyjny w sile 80 ty. ludzi na poudniowym kracu pwyspu Gallipoli i na przeciwlegym wybrzeu Azji Mniejszej. Wobec oporu wspartych przez dowdcw niemieckich wojsk tureckich operacja dardanelska, za ktr by odpowiedzialny wczesny pierwszy lord Admiralicji, Winston Churchill, zakoczya si niepowodzeniem. Pn jesieni 1915 r. Anglicy i Francuzi ewakuowali swoje wojska z pwyspu Gallipoli i uyli je do stworzenia nowego frontu na Bakanach w rejonie Salonik. W rezultacie Anglia uznaa roszczenia Rosji do cienin pod warunkiem, e wojna bdzie doprowadzona do zwyciskiego koca i e zostan osignite cele wojenne Wielkiej Brytanii zarwno w imperium osmaskim, jak i na innych obszarach. Zastrzeenia te umoliwiy zreszt Anglii wycofanie si ze zoonych Rosji obietnic w sprawie Bosforu i Dardaneli, W 1916 r. zawarty zosta midzy Angli, Francj i Rosj ukad w sprawie podziau Turcji azjatyckiej. Anglii miay przypa Akka i Hajfa, dwa porty Palestyny, z ktrej miano utworzy obszar autonomiczny pod kontrol midzynarodow. W toku podziau pomidzy Angli a Francj nie zorganizowanej jeszcze federacji pastw arabskich na Pwyspie Arabskim dostaa si Anglii strefa poudniowa, sigajca a do Zatoki Perskiej. Rwnie bez wspudziau Rosji, Anglia i Francja przyznay Wochom w 1917 r. poparcie dla ich stara o uzyskanie rdziemnomorskiego wybrzea Azji Mniejszej, co byo dalszym krokiem w kierunku osabienia Turcji i rosyjskich planw ekspansji na Bliskim

Wschodzie. Wytrwao, z jak Anglicy prowadzili wojn i polityka na Bliskim Wschodzie, jest najlepszym dowodem ogromnego znaczenia, jakie ten obszar odgrywa w yciu Imperium Brytyjskiego. W wojnie z Turcj przez dugi zreszt czas wojska angielskie nie mogy poszczyci si adnymi sukcesami. W 1915 r. ponis kilka poraek gen. Townshend i fiaskiem zakoczya si brytyjska prba zajcia Bagdadu. W 1916 r. musia on podda si Turkom na skutek wyczerpania si zapasw broni i ywnoci. Dopiero w 1917 r. po dugich przygotowaniach podjli Anglicy zwycisk ofensyw, wkroczyli do Bagdadu i uzyskali szerokie wpywy w Mezopotamii i Palestynie. Pod koniec 1917 r. zdobyli Jaf i Gaz oraz zajli Jerozolim, Jerycho i inne waniejsze punkty oporu w Palestynie. Z ogromnym nakadem kosztw podbili Anglicy pod koniec I wojny wiatowej Mezopotami, Mosul, Palestyn, dostpne obszary i oazy w Arabii, a nawet Syri, chocia wiadomo byo z gry, e po wojnie przypadnie ona zgodnie z zawartymi porozumieniami Francji. W ten sposb w rku Anglikw znalazy si najlepsze ziemie byego imperium tureckiego, bogate w naft i inne surowce. Wybitn rol w realizowaniu imperialistycznej brytyjskiej polityki wobec wiata arabskiego odegra wwczas T. E. Lawrence (18881935), angielski orientalista, pukownik i agent wywiadu (Intelligence Service), ktry uzyskawszy zaufanie Arabw wpywa w niemaym stopniu na ich korzystne dla Wielkiej Brytanii nastawienie. W 1916 r. zorganizowa on powstanie Arabw przeciwko Turcji. Pomijajc z braku miejsca bardziej szczegowe omawianie udziau Wielkiej Brytanii w walkach na rnych teatrach wojny, naley jeszcze wspomnie o podjtej przez Niemcy pod koniec 1915 r. kampanii odzi podwodnych, ktra miaa przeama blokad morsk zastosowan przez Wielk Brytani. O ile w latach 19141915 nie zostaa rozegrana na morzach ani jedna wiksza bitwa morska o powaniejszym znaczeniu, o tyle pod koniec 1916 r. dowdztwo niemieckie doprowadzio do starcia z gwnymi siami morskimi Wielkiej Brytanii w cieninie Skagerrak u wybrzey Jutlandii. Rozegraa si tu najwiksza bitwa morska w I wojnie wiatowej, zakoczona wynikiem nie rozstrzygnitym. Anglia utrzymaa sw hegemoni na morzu, a flota niemiecka do samego ju koca wojny nie podejmowaa wikszych operacji morskich. Niszczycielska dziaalno niemieckich odzi podwodnych wyrzdzia wprawdzie statkom angielskim powane straty i utrudnia sytuacj ywnociow na wyspie, jednak w ostatecznym rezultacie przyspieszya tylko przystpienie Stanw Zjednoczonych do wojny, co miao zasadnicze znaczenie dla dalszego jej przebiegu. Przecigajca si wojna spowodowaa powane trudnoci w gospodarce brytyjskiej. Dawaa si Anglii we znaki zaleno od importu zagranicznego surowcw i ywnoci, ograniczonego przez dziaalno niemieckich odzi podwodnych, w powanym te stopniu przyczynia si do kryzysu konkurencja Stanw Zjednoczonych i Japonii, wypierajcych handel brytyjski z tych rynkw, do ktrych nie mg dociera on na szersz skal na skutek ogranicze

wojennych. Rwnoczenie tracia Wielka Brytania stanowisko wiatowego centrum finansowo-kredytowego na rzecz Stanw Zjednoczonych, u ktrych musiaa zaciga poyczki wojenne. W latach 19081916 na czele rzdu brytyjskiego sta Herbert Henry Asquith, ktry jeszcze pod koniec XIX w. by ministrem spraw wewntrznych, pniej ministrem skarbu, a od 1908 r. sta na czele partii liberalnej. Nie posiada on odpowiedniego dowiadczenia i temperamentu do prowadzenia wojny. Nie zdawa te w tym trudnym dla Anglii czasie egzaminu tradycyjny system rzdw jednopartyjnych. W maju 1915 r. zosta wic utworzony pod przewodnictwem Asquitha rzd koalicyjny, bdcy szerok reprezentacj partii politycznych. Weszo do niego 12 liberaw, 8 konserwatystw oraz przedstawiciel Partii Pracy Arthur Henderson (18631935), jeden ze wsptwrcw tej partii, pniejszy minister spraw zagranicznych w rzdzie laburzystowskim, laureat nagrody pokojowej Nobla w 1934 r. Mimo wszystko niezbyt udolny Asquith musia ustpi pod koniec 1916 r., m. in, na skutek posuni i intryg Lioyda George'a. Energiczna i zdecydowana polityka Lioyda George'a daa o sobie zna m. in. ju w zwizku z poparciem udzielonym przez niego przemysowcom angielskim, domagajcym si oddania w ich rce caej produkcji wojennej i militaryzacji gospodarki narodowej. Stojc na czele wieo utworzonego Ministerstwa Uzbrojenia, przeprowadzi on militaryzacj robotnikw oraz uchyli na czas wojny rne zdobyte wczeniej przez klas robotnicz swobody, ktre w czasie wojny mogy utrudnia pen kontrol produkcji i osabia jej sprawno. W porozumieniu z kierownictwem Partii Pracy i zwizkw zawodowych rzd przeprowadzi w 1916 r., mimo protestw robotnikw, ustaw o powszechnej subie wojskowej. Przecigajca si wojna zacza wywoywa, zwaszcza od koca 1916 r., coraz wyraniejsze oznaki kryzysu. Wzrastao niezadowolenie wrd robotnikw domagajcych si nacjonalizacji wielkiego przemysu i ograniczenia zyskw kapitalistw. W armii angielskiej daway si zauway objawy znuenia, nastroje antywojenne ogarny te cz inteligencji i drobnomieszczastwa. Przeciwko tym tendencjom wystpoway koa przemysowcw i finansistw, ukazujcych konieczno cakowitego pokonania niemieckiego rywala Anglii. Ich punkt widzenia reprezentowali najbardziej wpywowi konserwatyci oraz cz liberaw z Lloydem George'em na czele. Goszc konieczno walki a do rozgromienia Niemiec, domagali si oni wprowadzenia w Anglii bardziej zdecydowanych i silnych rzdw. Na pocztku grudnia 1916 r. premierem zosta Lioyd George. Stan on na czele gabinetu koalicyjnego, do ktrego weszo 13 konserwatystw, 12 liberaw i 3 laburzystw z Hendersonem na czele. Kluczowe stanowiska w rzdzie uzyskali konserwatyci, a kierownictwo sprawami wojny przeszo w rce gabinetu wojennego, skadajcego si z 5 osb: Lloyd George, laburzysta Henderson i 3 konserwatystw (Bonar Law, lord Milner i lord Curzon). Zaostrzya si dziki

temu kontrola rzdu nad yciem politycznym i gospodarczym Anglii, cenzura zwalczaa nastroje antywojenne, utworzono wiele nowych ministerstw, przemys wglowy i stoczniowy oddano pod kontrol pastwa, co w sumie pozwolio Anglii na rozwinicie wikszego wysiku wojennego i produkcyjnego. Na wszystkich tych decyzjach i reformach silne pitno wywara osobowo Lloyda George'a. Warto przy tym zwrci uwag, e wiele z posuni jego gabinetu wojennego odznaczao si tak du skutecznoci, e nawizano w Anglii do nich w czasie II wojny wiatowej. Rzdy silnej rki gabinetu Lloyda George'a byy nie tylko wynikiem koniecznoci wojennych, ale i trudnoci wewntrznych zarwno w Irlandii, jak i w samej Anglii. W Irlandii wybucho w kwietniu 1916 r. powstanie, nacjonalici i socjalici opanowali w Dublinie gmachy rzdowe oraz punkty strategiczne i ogosili Irlandi republik. Powstanie nie posiadao jednak, mimo i na jego czele sta socjalista James Connolly, programu spoecznego. W cigu tygodnia zostao przez wojska angielskie stumione. W czasie powstania wyldowa w Irlandii na niemieckiej odzi podwodnej Roger Casement, jeden ze wsptwrcw ochotniczych irlandzkich oddziaw zbrojnych, przebywajcy od 1914 r, w Niemczech, gdzie poszukiwa pomocy dla swego kraju i usiowa organizowa z jecw irlandzkich przebywajcych w obozach w Niemczech oddziay powstacze. Po stumieniu powstania w Dublinie zosta on przez Anglikw stracony jako zdrajca. Stracony te zosta James Connolly. Duo taktu i inicjatywy wykaza w czasie wojny krl Jerzy V (19101936), syn Edwarda VII i wnuk Wiktorii. W 1917 r. przyj on dla swej Hanowerskiej dynastii nazw dynastii Windsorskiej, by cakowicie zatrze jej niemieckie pochodzenie. By on dosy zrcznym mediatorem w starciach pomidzy Lioydem George'em i gwnym dowdc armii angielskiej Douglasem Haigiem. Stara si te oddziaywa w kierunku bardziej umiarkowanej i humanitarnej postawy rzdu w kwestiach zwizanych ze sprawami bytowymi ludnoci robotniczej, wrd ktrej panowao niezadowolenie z polityki wewntrznej rzdu. Robotnicy domagali si zagodzenia dyscypliny wojskowej w fabrykach oraz wprowadzenia kontroli pastwa nad zyskami bogaccych si na wojnie fabrykantw. Nastroje antywojenne wzrosy wrd nich zwaszcza w 1917 r., m. in. na wie o rewolucji w Rosji. W czerwcu 1917 r. zebraa si w Leeds konferencja antywojenna zwoana przez przywdcw Niezalenej Partii Pracy i Brytyjskiej Partii Socjalistycznej, ktre po rewolucji rosyjskiej utworzyy Zjednoczon Rad Socjalistyczn, goszc hasa pacyfistyczne i solidarno z rewolucj w Rosji. W celu rozadowania fermentu spoecznego rzd Lioyda George'a wprowadzi rne reformy. Robotnicy niektrych kategorii otrzymali podwyk pac, a w Parlamencie podjto debat nad projektem ustawy o powszechnym prawie wyborczym dla wszystkich mczyzn powyej 21 lat oraz dla kobiet powyej 30 lat ycia. Ustawa ogoszona w tej sprawie w 1918 r. wprowadzaa powszechne gosowanie przy utrzymaniu starej angielskiej zasady zwizku wyborcy z okrgiem (wasne mieszkanie lub przedsibiorstwo w okrgu przynajmniej od 6

miesicy). W 1918 r. zostaa wic wreszcie zaatwiona sprawa praw politycznych kobiet angielskich, o ktre walczyy one od dawna w rnych organizacjach i za pomoc rozmaitych metod. Dziaalno ruchu kobiecego skupiaa si pocztkowo na ksztaceniu zawodowym kobiet. W 1874 r. otwarto w Anglii szko medyczn dla kobiet (Medical School of Women), a od 1879 r. uzyskay one dostp do studiw na uniwersytecie w Londynie (Cambridge i Oksford otworzyy swe podwoje dla kobiet dopiero po I wojnie wiatowej). W 1884 r. kobiety uzyskay w Anglii w wyniku szerokiej akcji petycyjnej prawo wyborcze czynne i bierne do organw samorzdowych, jednak ich walka o pene prawa polityczne natrafiaa na opr Parlamentu. Od pocztku XX w. w ruchu kobiet o prawa polityczne, zwanym ruchem sufraystek, szczeglnie wan rol odegraa Emmeline Pankhurst (1858 1928), ktra w 1903 r. wraz ze swymi crkami zaoya bojow organizacj majc oddziaywa na opini spoeczn gwatownymi manifestacjami, demonstracjami publicznymi, koczcymi si nieraz starciami z policj. Wreszcie po dugim okresie walk uzyskay w 1918 r. prawa wyborcze w Anglii kobiety, ktre ukoczyy 30 lat (cenzus wieku u mczyzn wynosi 21 lat). W ten sposb liczba wyborcw wzrosa z 8,3 min w 1917 r. (18% ogu ludnoci) do 21,4 min w 1919 r. (46%), a po pewnym zrwnaniu prawa wyborczego mczyzn i kobiet w 1928 r. do 28,9 min (60% ogu). Z kocowego okresu wojny pochodzi te projekt innej ustawy, przewidujcej obowizek powszechnego i bezpatnego nauczania dzieci do 14 roku ycia. Opracowany przez rzdow komisj tzw. plan Whitleya obiecywa nawet robotnikom kontrol nad produkcj. Wszystkie te obietnice i czciowe ustpstwa doprowadziy istotnie do rozadowania fermentu spoecznego i zahamowania dojrzewajcych nastrojw radykalnych. Lloyd George posiada dar oceny nastrojw mas. Inna rzecz, e trafne nieraz obserwacje i oceny premiera angielskiego czsto miay jedynie taktyczne i demagogiczne znaczenie, nie towarzyszyy im praktyczne posunicia. Lloyd George odegra czynn rol w okresie konferencji pokojowej koczcej I wojn wiatow. Wbrew zabiegom delegacji francuskiej dcej na pocztku 1919 r. do takiego traktatu pokojowego, ktry zabezpieczaby Europ przed now grob ze strony imperializmu niemieckiego, a Francji zapewnia przodujc rol na kontynencie europejskim, Anglia nie chciaa dopuci do zbytniego naruszenia rwnowagi si i wzmocnienia Francji, w czym miaa zreszt poparcie Stanw Zjednoczonych. W zwizku z tym Lloyd George by przeciwny nadmiernemu osabieniu pokonanych Niemiec, przeciwko czemu wystpowa w Paryu w okresie zawierania traktatu wersalskiego w lecie 1919 r., a ponadto stanowisko swoje wyrazi m. in. w tzw. dokumencie z Fontainebleau, wedug ktrego agodne warunki traktatu pokojowego, m. in. przez ograniczenie da Francji i Polski, miay zapobiec rewolucji w Niemczech. W zwizku z tym Lloyd George sprzeciwia si wysuwanym przez delegacj Polski postulatom w sprawie jej granic zachodnich i pnocnych

(Grny lsk, Gdask, Warmia), bojc si nadmiernego wzmocnienia polskiego sojusznika Francji i osabienia Niemiec. Premier brytyjski by te Jednym z gwnych organizatorw interwencji pastw kapitalistycznych w rewolucji w Rosji. Wiosn i latem 1918 r. Anglicy wraz z Amerykanami i Francuzami zajli przejciowo Archangielsk i Murmask. W 1919 r. wytworzya si w Anglii dosy powszechna opozycja przeciwko wysyaniu przez rzd Lloyda George'a ekspedycji wojskowej do Archangielska przeciwko rewolucyjnej Rosji. Zdarzay si wypadki protestw, a nawet buntw wrd onierzy angielskich kierowanych na ten nowy front oraz wrd oddziaw znajdujcych si ju w Rosji. Utworzono w Anglii komitet narodowy pod hasem rce precz od Rosji", co w sumie rwnie przyczynio si do zaniechania interwencji angielskiej . W dalszym cigu jednak rzd angielski dostarcza pienidzy i broni Biaej Armii. W wyniku zakoczenia I wojny wiatowej i podpisania pokoju wersalskiego Wielka Brytania otrzymaa w istocie wszystko to, o co prowadzia wojn. Niemiecka flota wojenna przestaa istnie, niemiecka flota handlowa znajdowaa si cakowicie we wadzy Anglikw. Wszystkie kolonie niemieckie w Afryce i na wyspach koo Australii przeszy w rce Anglikw, ktrzy w wyniku traktatu oddali Francuzom tylko Kamerun i wiksz cz Toga. Wielkiej Brytanii przypada niemiecka Afryka Wschodnia, Afryka Zachodnia, reszta Kamerunu i Toga, wyspy Samoa i Nowa Gwinea. W rce Anglikw wpada kolej bagdadzka. Przegrana Niemiec podkopaa ich zagraajc przedtem Anglii pozycj gospodarcz i w ten sposb Wielka Brytania pozbya si swego gronego rywala na morzach i rynkach wiata. W tej sytuacji w jej planach politycznych nie leao ju dalsze unicestwienie pobitych Niemiec, lecz raczej niedopuszczenie, by w wyniku powstaego na wiecie nowego ukadu si nie zagrozi przodujcej pozycji Anglii wzrost Francji czy innego mocarstwa europejskiego. Poza moliwociami brytyjskiego oddziaywania znalaz si jedynie dynamiczny wzrost ekonomiczny i polityczny Stanw Zjednoczonych, ktre stopniowo bd dystansowa Wielk Brytani w rnych dziedzinach ycia gospodarczego i politycznego. Wojna pocigna za sob dla Wielkiej Brytanii i jej imperium bardzo powane straty w gospodarce i ludziach. Straty Zjednoczonego Krlestwa w zabitych wynosiy ok. 700 ty., Indii Wschodnich 62 ty., Australii 60 ty., Kanady 57 ty., Nowej Zelandii 17 ty. itd. Straty ekonomiczne poniesione przez Wielk Brytani w latach 19141918 w poczeniu ze zmian ukadu si na rynkach wiata i rosnc konkurencj Stanw Zjednoczonych oraz Japonii doprowadziy w wyniku I wojny wiatowej do dalszego osabienia znaczenia Wielkiej Brytanii w wiecie, do bezpowrotnego koca dugoletniej Pax Britannica. Z dawnego wierzyciela wiata staa si Wielka Brytania dunikiem przede wszystkim Stanw Zjednoczonych. Konieczno zmobilizowania ogromnych zasobw finansowych na cele wojny doprowadzia do gigantycznego zaduenia Anglii wobec USA i proces ten bdzie si ju odtd utrzymywa, dochodzc do szczytu w II wojnie wiatowej.

PIERWSZE DZIESICIOLECIE MIDZYWOJENNE (19191929)

Po zakoczeniu I wojny wiatowej przeywaa Anglia kryzys ekonomiczny. By on sabszy ni w wielu innych krajach, tym bardziej e znaczn cz kosztw wojennych przerzucia Anglia na swoje posiadoci zamorskie. Imperium kolonialne uatwio rwnie przejcie od gospodarki wojennej do pokojowej. Mimo to Anglia w dotkliwy sposb odczuwaa gospodarcze skutki wojny, ktra przyczynia si do wzrostu produkcji tylko w gaziach przemysu pracujcych na potrzeby armii, a spadku innych dziaw produkcji. Oglny wskanik produkcji przemysowej w 1920 r. nie przekracza poziomu z 1913 r. Wytop surwki obniy si w latach wojny o okoo 60%, jej produkcja w 1921 r. spada do poziomu sprzed 70 lat. Wytop stali zmala do wysokoci sprzed 25 lat, wydobycie wgla do poziomu sprzed 40 lat itp. Kryzys przemysowy wywoa powane bezrobocie, a dane z 1921 r. wykazuj, e okoo 17% robotnikw pozostawao wwczas bez pracy (w czerwcu 1921 r. nawet 21%). Rwnoczenie realne zarobki ogu robotnikw zmniejszyy si o 16% przy uwzgldnieniu zasikw dla bezrobotnych. I wojna wiatowa pozbawia Angli jej dawnych pozycji ekonomicznych, osabia jej dawne kontakty handlowe, doprowadzajc do spadku eksportu. Z bankiera i wierzyciela wiata staa si Wielka Brytania dunikiem, przede wszystkim Stanw Zjednoczonych (zaduenie jej w USA wynosio w 1919 r. 850 min funtw). Zawarte w Waszyngtonie w 1922 r. porozumienie okrelao rozmiary brytyjskiej potgi morskiej na rwni ze Stanami Zjednoczonymi, zapewniajc im jednak przewag na Dalekim Wschodzie. Stany Zjednoczone wysuny si te na pierwsze miejsce jako bankier i mocarstwo handlowe, wykorzystujc osabienie pozycji Wielkiej Brytanii w wymianie midzynarodowej. Anglia nie moga zwycisko konkurowa w nowych szybko rozwijajcych si gaziach przemysu (elektryczny, chemiczny, samochodowy) nie tylko z USA, ale nawet z Niemcami. O ile w wiecie jako caoci poziom produkcji przemysowej w przed kryzysowym roku 1929 w stosunku do poziomu z 1913 r. wzrs o 53%, w Stanach Zjednoczonych i Woszech o 80%, w Japonii a o 224%, a nawet w zniszczonych i objtych ju wwczas kryzysem Niemczech o 17%, o tyle w Anglii zaledwie zdoa uzyska t sam wysoko, a jeszcze w 1928 r. znajdowa si o 5% poniej poziomu sprzed I wojny. Eksport brytyjski w 1920 r. stanowi tylko 80% wywozu przedwojennego, udzia za w caym wiatowym eksporcie spad z 13% w 1913 r. do 11% w 1929 r. W tym samym czasie udzia Wielkiej Brytanii w wiatowym imporcie nie tylko nie mala, lecz wzrasta, co prowadzio do niekorzystnego bilansu handlowego. W istocie jednak zjawisko to byo agodzone przez tzw. niewidzialny eksport" angielski, zyski pynce z porednictwa w transporcie morskim, usugach ubezpieczeniowych, dywidend pochodzcych z dawniejszych inwestycji zagranicznych.

Stosunkowo szybko udao si Anglii wyj z pierwszych trudnoci gospodarczych okresu powojennego. Warto funta szterlinga spada pod koniec wojny dziki umowie walutowej Wielkiej Brytanii z USA tylko o okoo 2% w stosunku do parytetu, co ugruntowao pozycj Anglii na rynku wiatowym i uatwio operacje handlowe. Ju w 1919 r. udao si jej zmniejszy deficyt bilansu handlowego i polepszy bilans patniczy. Po recesji okresu koca wojny wesza Anglia w poowie 1919 r. w okres wysokiej koniunktury, trwajcej do poowy 1920 r. By to boom spekulacyjny, wywoany przez zwikszony popyt na artykuy konsumpcyjne, ktrych brak byo w czasie wojny, oraz rozszerzaniem si rynku. W latach nastpnych a do 1926 r. utrzymywaa si w Anglii depresja, poczona z wysokim bezrobociem sigajcym a do 12% bezrobotnych wrd robotnikw angielskich. W niektrych dziaach przemysu (np. budowy maszyn) trzecia cz robotnikw bya bez pracy. Szczeglnie ciki by kryzys i bezrobocie w 1921 r,, kiedy produkcja przemysowa Anglii zmalaa o okoo 33%, zwaszcza produkcja rudy elaza, cynku, oowiu, surwki, stali, przemysu okrtowego, wyrobw jedwabnych i in., a wic w stopniu wikszym ni w okresie wielkiego kryzysu wiatowego w 19291930 r. Kryzysowi towarzyszyy masowe bankructwa, spadek pac robotniczych, zwaszcza w grnictwie i hutnictwie (rednio o 2533%) oraz due bezrobocie. W latach powojennych przybra w Anglii na sile ruch robotniczy. W 1919 r. strajkowao okoo 100 ty. dokerw, metalowcw, stoczniowcw i robotnikw budowlanych domagajcych si 40-godzinnego tygodnia pracy. Pod wpywem da Federacji Grnikw i groby nowego strajku rzd powoa mieszan komisj zoon z przedstawicieli grnikw i wacicieli kopal, ktra przyja uchwa zalecajc wprowadzenie 7-godzinnego dnia pracy i podwyk plac grniczych. Rwnie i w 1920 r. utrzymywaa si w Anglii akcja strajkowa. W tyme roku powstaa Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii w rezultacie poczenia lewego skrzyda Brytyjskiej Partii Socjalistycznej z kilkoma innymi organizacjami robotniczymi. W zwizku z nasileniem si akcji strajkowej rzd wprowadzi w 1920 r. ustaw upowaniajc do wysyania wojska i policji przeciwko strajkujcym lub demonstrujcym robotnikom. Wojna spowodowaa daleko idce zmiany rwnie w sytuacji politycznej Anglii. Utracia swoj pozycj Partia Liberalna, cieszca si dotd znacznymi wpywami wrd drobno mieszczastwa, a nawet czci robotnikw. Cz bogatszej buruazji opucia liberaw i przesza do konserwatystw, robotnicy za i cz przedstawicieli klas rednich w coraz wikszym stopniu zaczli popiera Parti Pracy. Po okresie rzdw gabinetu koalicyjnego Lloyda George'a, zoonego z konserwatystw, liberaw i laburzystw, pod koniec 1918 r. laburzyci wystpili z koalicji, a w grudniowych wyborach konserwatyci szli razem z t czci Partii Liberalnej, na ktrej czele stal Lioyd George. W wyniku wyborw koalicja ta zdobya znaczn wikszo i na pocztku 1919 r. Lloyd George

powoa nowy rzd. Du popularno zjednay Llydowi George'owi hasa poprawy sytuacji robotnikw oraz zdecydowanej polityki wobec Niemiec. Premier domaga si zmuszenia Niemiec do zapacenia wysokich odszkodowa wojennych, a nawet postawienia pod sd niemieckich mw stanu z cesarzem Wilhelmem II na czele. W 1920 r. rzd brytyjski podj kroki w celu zatrzymania kontrofensywy Armii Czerwonej w okresie wojny polsko-rosyjskiej z tego roku. Na wie o ostrej nocie Lloyda George'a do Zwizku Radzieckiego, zawierajcej akcenty wojenne. Partia Pracy oraz Zwizki Zawodowe zwoay konferencj, na ktrej postanowiono ogosi strajk powszechny, protestujcy nrzeciwko grobie nowej wojny. Ostatecznie Llyod George wycofa si z pierwotnego stanowiska, doradzajc Polsce zawarcie pokoju. Osabienie politycznej i gospodarczej pozycji Wielkiej Brytanii po I wojnie wiatowej odbio si na panowaniu brytyjskim w koloniach. Kryzys w tej dziedzinie zaznaczy si rwnie w stosunkach Anglii i Irlandii. Szczegln aktywno w walce o niepodlego Irlandii okazywaa nacjonalistyczna partia irlandzka Sinn Fein, ktrej przedstawiciele uzyskali w wyborach grudniowych w 1918 r. 73 mandaty w brytyjskiej Izbie Gmin. Odmwili oni jednak zajcia miejsc w Parlamencie angielskim i na pocztku 1919 r. zebrali si w Dublinie w gmachu zarzdu miejskiego, gdzie ukonstytuowali si jako Parlament irlandzki, ktry proklamowa 21 stycznia 1919 r. utworzenie samodzielnej Republiki Irlandzkiej z Eamonem De Valer jako prezydentem. Do maja 1921 r. trway walki partyzanckie z Brytyjczykami, a po rozejrme podjto z inicjatywy rzdu Lloyda George'a, zwolennika Home Rule dla Irlandii, rokowania brytyjskoirlandzkie, w ktrych wyniku 6 grudnia 1921 r. podpisano ukad o utworzeniu Wolnego Pastwa Irlandzkiego jako czonka Brytyjskiej Wsplnoty Narodw. Skadao si ono z 26 hrabstw poudniowych i nie obejmowao 6 hrabstw Irlandii Pnocnej, ktre opowiedziay si za odczeniem od Wolnego Pastwa i jako Irlandia Pnocna weszy w 1922 r. w skad Zjednoczonego Krlestwa. Ukad powyszy zatwierdzony przez obie strony pod koniec 1922 r. spotka si z niezadowoleniem czci Irlandczykw jako rozwizanie poowiczne i niesprawiedliwe. Wywoa te rozam w onie Sinn Fein, bardziej bowiem radykalne skrzydo tej organizacji pod przywdztwem De Valery domagao si penej niepodlegoci Irlandii i odmwio uznania wspomnianych warunkw, ktre przewidyway powane nadal wpywy angielskie w Irlandii (m. in. Anglia miaa utrzymywa tam bazy morskie, wojska oraz posiada kontrol nad polityk zagraniczn Irlandii). W wyniku rozamu w partii Sinn Fein prezydentem Wolnego Pastwa Irlandzkiego zosta Arthur Griffith, natomiast De Yalera podj dziaalno nielegaln. Nastpca Griffitha (od 1922 r.) William Thomas Cosgrave zastosowa surowe represje wobec przeciwnikw ukadu z Angli, kontynuujcych terrorystyczn dziaalno w ramach zwizanej z ruchem Sinn Fein tzw. Irlandzkiej Armii Republikaskiej (IRA). Do zagodzenia walk wewntrznych przyczynio si zarzdzone przez De Valer przerwanie tej akcji w 1923 r., a nastpnie udzia od 1927 r. stronnictwa De Valery w Parlamencie.

Rwnie i w innych czciach Imperium Brytyjskiego wystpiy po I wojnie wiatowej coraz wyraniejsze procesy emancypacyjne. Ju konferencja imperialna w 1917 r. uchwalia rezolucj (od 1887 r. zwoywane byy w Londynie konferencje kolonialne, a od 1909 r. imperialne z udziaem przedstawicieli dominiw), ktra stwierdzaa konieczno uregulowania na drodze konstytucyjnej stosunkw midzy Angli a dominiami (Kanada, Nowa Fundlandia, Australia, Nowa Zelandia, Unia Poudniowej Afryki), ustalaa, e stosunki te powinny opiera si na cakowitej samodzielnoci, i proklamowaa konieczno Przyznania Indiom statusu dominialnego. Dominia angielskie wziy po I wojnie wiatowej udzia w konferencjach pokojowych, a nastpnie weszy jako suwerenne pastwa do Ligi Narodw. Wystpujce w wielu zamorskich posiadociach brytyjskich tendencje emancypacyjne (m. in. ruchy narodowe w Indiach i Egipcie) doprowadziy do opracowania w 1926 r. przez lorda Balfoura raportu bdcego zapowiedzi przejcia Imperium Brytyjskiego w Brytyjsk Wsplnot Narodw (British Commonwealth of Nations). Ostatecznie forma ustrojowa Brytyjskiej Wsplnoty Narodw zostaa okrelona w tzw. Statucie westmmsterskim z 1931 r., uchwalonym przez Parlament brytyjski i parlamenty dominialne. Akcentujc niezaleno rzdw i parlamentw w poszczeglnych dominiach. Statut podkrela rol Korony brytyjskiej jako czynnika czcego Wsplnot w jedn cao oraz znaczenie brytyjskich gubernatorw i konferencji imperialnych premierw wszystkich dominiw i premiera angielskiego, okrelajcych zasady polityki Wsplnoty. Wspomniana wyej koalicja konserwatywno-liberalna, skupiona pod koniec wojny i w pierwszych latach po jej zakoczeniu wok osoby Lioyda George'a, nie okazaa si trwaa. Rozpada si ona w 1922 r., a z kryzysu angielskiego liberalizmu skorzystali konserwatyci, ktrzy pod koniec 1922 r. utworzyli rzd pod przywdztwem Bonara Lawa (18581923). W rzdzie tym powan rol odgrywa Staniey Baldwin (18671947), minister handlu w latach 39211922, minister skarbu w latach 19221923, po mierci Bonara Lawa w 1923 r. oraz w latach 19241929 (z przerw) i 19351937 premier brytyjski. O rozmiarach klski liberaw najlepiej wiadcz nastpujce wyniki wyborw z padziernika 1922 r.: konserwatyci 344 mandaty, laburzyci 142, liberaowie 117 (w tym zwolennicy Lioyda George'a 57, a Asquitha 60 mandatw). Jeszcze w 1918 r. konserwatyci uzyskali 338 mandatw, liberaowie 136, a laburzyci 57 i porwnanie obu tych wyborw na przestrzeni zaledwie 4 lat najlepiej ukazuje tendencje zachodzce w angielskiej opinii publicznej w latach powojennych. Po upadku znaczenia liberaw Partia Pracy staa si drug gwn parti w Parlamencie brytyjskim. Wzrost Labour Party zaznaczy si jeszcze bardziej wyranie w wyborach z koca 1923 r. rozpisanych przez Baldwina po mierci Bonara Lawa. Wybory przyniosy konserwatystom tylko 258 mandatw (strata 86 mandatw), natomiast laburzyci powikszyli swj stan posiadania do 191 (zysk 49 mandatw). Liberaowie natomiast otrzymali 158 mandatw. Poniewa

liberaowie poparli Parti Pracy, doszo w Anglii po raz pierwszy do utworzenia w 1924 r. rzdu laburzystowskiego pod przywdztwem J. R. MacDonalda (18661937), premiera w latach 1924, 19291935. Poparcie udzielone Partii Pracy przez liberaw wynikao m. in. z podobnego stosunku do akcentowanej przez obie partie zasady wolnego handlu, zagroonej przez wysunit pod koniec 1923 r. przez konserwatystw polityk protekcjonizmu, ktra ich zdaniem miaa poprawi sytuacj ekonomiczn Wielkiej Brytanii. Zreszt utworzony przez Parti Pracy rzd by w duym stopniu rzdem buruazyjnym, w skad jego weszo kilku lordw o przekonaniach konserwatywnych i liberalnych. Do prawicowego odamu Partii Pracy naleeli najwaniejsi ministrowie gabientu MacDonalda, jak A. Henderson, dawniejszy dziaacz zwizkowy, wieloletni pose do Izby Gmin, a w czasie wojny czonek rzdu koalicyjnego, a dalej Philip Snowden (18641937), dziaacz Niezalenej Partii Pracy, socjalistyczny parlamentarzysta, czy James Henry Thomas (18741949), dziaacz zwizkowy i organizator strajkw robotniczych. Krtkotrwae rzdy laburzystowskie MacDonalda wysuny plan intensywniejszego finansowania budownictwa mieszkaniowego, poprawy w dziedzinie ubezpiecze bezrobotnych, podwyki rent starcw i inwalidw. W polityce zagranicznej natomiast rzd laburzystowski kontynuowa lini konserwatystw, rozbudowywa siy zbrojne, zwaszcza na morzu i w powietrzu. Na pocztku 1924 r. Anglia nawizaa stosunki z ZSRR, a angielskie i radzieckie zwizki zawodowe podjy bezporednie kontakty. Wzrost lewicowych tendencji w Anglii w poczeniu ze spraw J. R. Campbella, redaktora komunistycznej gazety, aresztowanego za opublikowanie artykuw wzywajcych onierzy angielskich do odmowy walki ze strajkujcymi, wykorzystali konserwatyci w kampanii wyborczej pod koniec 1924 r., szerzc wieci o rzekomo przygotowywanym powstaniu komunistycznym w Wielkiej Brytanii. Konserwatyci wybory wygrali, zdobywajc 415 mandatw (Partia Pracy 152, liberaowie 42). Na czele rzdu konserwatywnego stan ponownie S. Baldwin, majc Austena Chamberlaina (18631937) jako ministra spraw zagranicznych, a Winstona Churchilla (l 8741965) jako ministra skarbu. Rzd ten, utrzymujcy si u wadzy od koca 1924 r. do czerwca 1929 r., odgrywa czynn rol w montowaniu bloku antyradzieckiego i doprowadzi w 1927 r. do zerwania przez Angli stosunkw dyplomatycznych z ZSRR. Dopiero w 1929 r. doszo do uregulowania stosunkw dyplomatycznych pomidzy Wielk Brytani a ZSRR oraz podpisania odpowiednich protokow. Anglia zaangaowaa si te w tym czasie powanie w zwalczaniu rewolucji w Chinach w obawie o los swych azjatyckich posiadoci. Toczc zacit rywalizacj polityczn i gospodarcz ze Stanami Zjednoczonymi, Anglia nie udzielaa poparcia amerykaskiej ekspansji w Chinach, starajc si poprzez porozumienie z Japoni zabezpieczy swoje interesy na Dalekim Wschodzie. Wzia te Wielka Brytania udzia w opracowaniu na konferencji w Locarno, a nastpnie podpisaniu w Londynie w 1925 r. traktatu, ktry zabezpiecza zachodnich ssiadw Niemiec przed ich

odwetem, a nie dajc gwarancji dla wschodniej granicy Niemiec kierowa niejako odradzajcy si imperializm niemiecki na wschd. Traktaty lokarneskie stay si krokiem do stworzenia bloku antyradzieckiego z udziaem Niemiec oraz pocigny za sob ich wstpienie do Ligi Narodw w 1926 r. Zapocztkoway okres polityki pobaliwoci Wielkiej Brytanii i innych mocarstw zachodnich wobec gwacenia przez Niemcy ogranicze militarnych, naoonych na nie w wyniku I wojny wiatowej. Rzdy gabinetu premiera Baldwina, przedstawiciela najbardziej agresywnego odamu cikiego przemysu, byy widowni powanych trudnoci wewntrznych zwizanych z trudn sytuacj gospodarcz, nadprodukcj w grnictwie i zahamowaniem przez konserwatystw ustawodawstwa majcego na celu popraw warunkw ycia robotnikw. W 1926 r. ogarn Angli wielki powszechny strajk ok. 6 min grnikw, transportowcw, metalowcw i innych robotnikw. Zaniepokojeni rozmiarami i radykalizacj strajku przywdcy zwizkw zawodowych pozostawili robotnikw bez kierownictwa i wezwali do zakoczenia strajku, podejmujc za plecami robotnikw rozmowy z rzdem. Po stumieniu strajku zosta w 1927 r. uchwalony przez Parlament zakaz organizowania strajkw powszechnych oraz strajkw solidarnociowych (Trades Unions Act). OD WIELKIEGO KRYZYSU DO II WOJNY WIATOWEJ (1929-1939) Wybory do Parlamentu z koca maja 1929 r. wykazay, e polityka konserwatywnego rzdu Baldwina nie cieszya si szerszym poparciem spoeczestwa. Laburzyci uzyskali 287 mandatw, konserwatyci 260, a liberaowie tylko 59, tracc od okresu I wojny wiatowej coraz bardziej na znaczeniu. Premierem ponownie zosta J. R. MacDonald, ministrem spraw zagranicznych A. Henderson, a ministrem skarbu P. Snowden. Kryzys Partii Liberalnej by spowodowany m. in. zmianami w sytuacji gospodarczej Anglii, ktra coraz bardziej tracia sw przodujc dawniej rol w produkcji przemysowej i handlu wiatowym, odchodzc w tej sytuacji od popieranej dawniej idei wolnego handlu. W zmienionych i coraz mniej korzystnych dla Anglii warunkach na rynkach wiata przeywa si liberalny postulat swobodnej inicjatywy, miejsce kapitalizmu okresu wolnej konkurencji zaj kapitalizm monopolistyczny. Na pocztku 1930 r. wesza Anglia w pocztkowe stadium kryzysu wiatowego, ktry zacz si rok wczeniej w Stanach Zjednoczonych, poprzedzony rozkwitem ogromnych spekulacji giedowych. Oglny spadek produkcji angielskiej w skali rocznej wynis w okresie tego wielkiego kryzysu ekonomicznego okoo 1724%. Odbi si on szczeglnie niekorzystnie na budownictwie okrtowym oraz w obrotach handlu zagranicznego. Kryzys dotkn szczeglnie stare gazie przemysu angielskiego: wydobycie wgla spado z 258 min ton w 1929 r. do 208 min w 1933 r., produkcja surwki z 7,5 min ton w 1929 r. do 3,5 min w 1932 r., spadajc do poziomu sprzed 70 lat, produkcja stali z 9,6 min ton w 1929 r. do 5,2 min w 1931 r. Tona budowanych okrtw handlowych wynis w 1929

r. 1522 ty. ton, a w 1933 r. tylko 133 ty. ton, zmniejszajc w tym czasie oglny tona angielskiej marynarki handlowej o okoo 2 min ton. Powany spadek cen arykuw rolnych w latach 19301932 a o 34% doprowadzi do gwatownego skurczenia si produkcji rolnej, ktra w czasie I wojny wiatowej powanie si rozwina w zwizku z trudnociami w zakresie importu artykuw ywnociowych. Wraz ze spadkiem produkcji i handlu powstao w Anglii due bezrobocie, nie znane dotd w takich rozmiarach. W 1930 r. 16,8% wszystkich robotnikw byo bez pracy, w 1931 r. ju 23,1%, a w 1932 r. 25,2%. W przemyle wglowym, hutniczym i stoczniowym procent bezrobotnych robotnikw by jeszcze wyszy. W 1932 r. a 41% grnikw pozostawao bez pracy. Rzd Partii Pracy stara si w sposb poowiczny i kompromisowy znale wyjcie z kryzysu gospodarczego, szukajc takiego rozwizania, ktre zaspokajaoby zarwno interesy buruazji, jak i robotnikw. Nie dotrzyma przy tym danej grnikom w okresie kampanii wyborczej w 1929 r. obietnicy przywrcenia odebranego im w 1926 r. 7-godzinnego dnia pracy, ustalajc w 1930 r. dzie pracy w kopalniach na 7 i p godziny. Szukajc wyjcia z trudnej sytuacji i drg do poprawienia trudnoci budetowych, rzd MacDonalda redukowa wysoko zasikw dla robotnikw, obnia pace urzdnikw pastwowych, zwiksza niektre podatki, zabiega o poyczki w Stanach Zjednoczonych i Francji. Poniewa przeciwko dalszym redukcjom zasikw bezrobotnych opowiedzieli si nie tylko robotnicy, ale nawet niektrzy czonkowie rzdu, powsta kryzys gabinetowy i MacDonald poda si pod koniec sierpnia 1931 r. z caym rzdem do dymisji. Ju nastpnego dnia utworzy on narodowy rzd koalicyjny z udziaem rwnie konserwatystw i liberaw. W rzdzie tym powan rol zaczli odgrywa konserwatyci, zwaszcza wspomniany ju S. Baldwin, a dalej Neville Chamberlain (1869 1940), premier brytyjski z okresu Monachium, czy Samuel Hoare (18801959), pniejszy minister spraw zagranicznych, spraw wewntrznych i pierwszy lord Admiralicji. Spord liberaw wybitniejsz rol odgrywa Herbert Samuel (ur. 1870 r.) i lord Reading (18601935), minister spraw zagranicznych w nowym rzdzie MacDonalda. Poniewa ogromna wikszo czonkw Partii Pracy potpia posunicie MacDonalda, oddajcego w rce konserwatystw najwaniejsze wpywy, zosta on wraz z popierajcymi go ministrami laburzystowskimi Snowdenem i Thomasem usunity z szeregw Labour Party i utworzy now parti, tzw. Narodow Parti Pracy. Na czele Labour Party stan A. Henderson. Szukajc wyjacia z trudnoci ekonomicznych narodowy rzd MacDonalda przeprowadzi wiele ogromnie niepopularnych reform. Zredukowa zasiki bezrobotnych o 10%, obniy od marynarzy, jednak wobec protestw angielskiej floty atlantyckiej musia wycofa si z tego ostatniego. Wszystko to doprowadzio ostatecznie do klski Partii Pracy w wyborach pod koniec 1931 r. Konserwatyci zdobyli wwczas 472 mandaty, liberaowie 72, laburzyci tylko 46, a

Narodowa Partia Pracy 13. Premierem koalicyjnego rzdu zosta mimo wszystko MacDonald, ministrem spraw zagranicznych John Simon (1873 1954), liberalny parlamentarzysta, ministrem skarbu za konserwatysta Arthur Neville Chamberlain. Kryzys gospodarczy trwa w Wielkiej Brytanii w zasadzie do poowy 1932 r. i od tego czasu gopspodarka angielska zacza przezwycia trudnoci, poprawie ulega sytuacja ekonomiczna kraju. Ju w 1931 r. Anglia zerwaa ze standardem zota, dziki czemu towary brytyjskie zyskay wiksz zdolno konkurencyjn na wiatowych rynkach. W wyniku obnienia wartoci funta szterhnga znalaza si Anglia w handlu zagranicznym w korzystniejszej sytuacji od wielu innych pastw, ktre jak i USA miay sta walut. W 1931 r. powsta blok szterlingowy kilku krajw, ktre ustalay kurs swoich walut w zalenoci od funta angielskiego. Blok szterlingowy umoliwi walucie angielskiej obsugiwanie okoo 50% wiatowego obrotu towarowego. Innym krokiem rzdu MacDonalda, uatwiajcym wyjcie Anglii z kryzysu ekonomicznego, byo wprowadzenie protekcjonizmu i zerwanie z dugo bronion na wyspie zasad Wolnoci handlu. W nowej sytuacji gospodarczej na wiecie protekcjonizm skuteczniej broni angielskiego rynku przed obc konkurencj. Jednoczenie przez wprowadzenie w 1932 r. taryf preferencyjnych Anglia zobowizywaa si nie pobiera ca od towarw ze swoich dominiw. Dominia za ze swej strony zobowizay si do redukcji stawek celnych od towarw angielskich. W 1934 r. produkcja przemysowa Anglii osigna ju poziom sprzed kryzysu, wzrastajc stopniowo w latach poprzedzajcych wybuch II wojny wiatowej. Wzrost produkcji zaznaczy si przede wszystkim w nowych gaziach przemysu, jak przemys samochodowy, lotniczy, chemiczny, elektromechaniczny i in., w budownictwie mieszkaniowym i zakadach zbrojeniowych w zwizku z rosncym napiciem w sytuacji midzynarodowej okresu poprzedzajcego wybuch wojny w 1939 r. Polityka wewntrzna kolejnych narodowych rzdw koalicyjnych MacDonalda, a nastpnie S. Baldwina w latach 19351937 oraz N. Chamberlaina w okresie lat 19371940, odznaczaa si tendencjami do silniejszej ingerencji w gospodarcze i spoeczne sprawy, co byo rwnie podyktowane trudnociami w polityce zagranicznej od czasu dojcia w Niemczech do wadzy Hitlera. Ju w 1932 r. powsta w Anglii Brytyjski Zwizek Faszystw pod kierownictwem Oswalda Mosleya (ur. 1896 r.), niegdy konserwatysty, pniej za laburzysty, czonka arystokracji angielskiej. Ruch faszystowski nie zdoby sobie nigdy w Anglii wikszej popularnoci, a po 1937 r. nie odgrywa ju adnej roli i znalaz si w cakowitej izolacji spoecznej. M. in. w zwizku z dziaalnoci angielskich faszystw, a z drugiej strony wobec nasilania si ruchu robotniczego rzd zastosowa wiele posuni represyjnych i policyjnych. W 1934 r. wydana

Anthony Eden zostaa Ustawa o buncie, skierowana przeciwko propagandzie antywojennej. Policja otrzymaa szerokie uprawnienia w prowadzeniu rewizji i konfiskowania literatury antywojennej i rewolucyjnej. Wzrost hitleryzmu w Niemczech wywoa aktywn reakcj wrd spoeczestwa angielskiego. Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii podja jeszcze w 1933 r. inicjatyw udzielenia poparcia niemieckiej i austriackiej klasie robotniczej w walce z faszyzmem. W 1935 r., gdy niebezpieczestwo wojny stawao si coraz blisze, spoeczestwo angielskie zorganizowao plebiscyt pokoju, w ktrym mimo niechtnego do niego stosunku Partii Konserwatywnej wzito udzia ponad 11 min osb. Wikszo uczestnikw plebiscytu gosowaa za rozbrojeniem i skutecznymi sankcjami przeciwko pastwom prowadzcym agresywn polityk zagraniczn. Reorganizacji uleg w czerwcu 1935 r. rzd i premierem zosta S. Baldwin, ministrem spraw zagranicznych Samuel Hoare, a ministrem do spraw Ligi Narodw, w istocie wic drugim ministrem spraw zagranicznych, polityk konserwatywny Anthony Eden (ur. 1897 r.), zwolennik bezpieczestwa zbiorowego, przeciwnik ugodowej polityki wobec Niemiec hitlerowskich. Nominacja Edena bya ustpstwem wobec opinii publicznej, domagajcej si ostrzejszego kursu wobec faszyzmu. W listopadzie 1935 r. w kolejnych wyborach parlamentarnych konserwatyci zdobyli 387 mandatw, Partia Pracy 154, liberaowie 33, a Narodowa Partia Pracy 8. Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii, Francji i Stanw Zjednoczonych w okresie nastpujcym bezporednio po dojciu w Niemczech Hitlera do wadzy ponosi du odpowiedzialno za wydarzenia zwizane z genez II wojny wiatowej. U podstaw tej polityki leaa nie tylko aprobata dla antywschodnieJ orientacji Hitlera, ale rwnie angielsko-amerykaska rywalizacja, kierujca

wysiki i zainteresowania Anglii na inne, waniejsze wwczas dla niej zagadnienia. Walka na rynkach wiatowych ze Stanami Zjednoczonymi do tego stopnia pochaniaa zasoby finansowe Wielkiej Brytanii, e niewiele pozostawao na rozbudow brytyjskich si zbrojnych. Aby zyska na czasie i ukry ten stan rzeczy, angielscy mowie stanu nawoywali do rozbrojenia. Gosili oni, e jedynym rodkiem majcym zapobiec wojnie i zniweczeniu naszej cywilizacji jest zbiorowe bezpieczestwo. Tak wic w latach trzydziestych, gdy gwatownie wzrastaa potga militarna Niemiec hitlerowskich, angielskie spoeczestwo, sabo zorientowane w coraz bardziej zagraajcym wiatu niebezpieczestwie faszyzmu, zafascynowane byo wspomnian propagand na rzecz rozbrojenia. Jeszcze we wrzeniu 1939 r. przystpienie Anglii do wojny uzasadniano tam nie tyle potrzeb zniszczenia miertelnego niebezpieczestwa, jakie przedstawiaa ekspansja Niemiec hitlerowskich, ile celem moralnym, sprowadzajc konflikt do wojny ideologicznej z programem nazistowskim. Ju w 1933 r. podpisany zosta midzy Angli, Francj, Wochami i Niemcami tzw. pakt czterech, zaaprobowany przez USA, bdcy pierwszym krokiem w deniu do porozumienia si z pastwami faszystowskimi przy jednoczesnej izolacji ZSRR. Pakt ten nie doczeka si wprawdzie ratyfikacji ze wzgldu na siln opozycj we Francji i ze strony sojusznikw Francji w Europie, stanowi jednak swego rodzaju zacht dla hitleryzmu w realizacji programu zmierzajcego do uzyskania przez Niemcy hegemonii w wiecie poprzez przekrelanie postanowie traktatu wersalskiego, rozbudow niemieckich si zbrojnych, odzyskanie i zdobycie nowych terytoriw. Korzystajc z nastrojw pacyfistycznych i antyradzieckich, panujcych i w koach rzdowych Anglii, hitlerowskie Niemcy realizoway kolejno wszystkie swoje zaoenia, ktre doprowadz do wybuchu II wojny wiatowej. Zachcaa je do tego bierno Anglii i innych krajw zachodnich, m. in. we woskiej agresji w Abisynii w 1935 r., ich pobaliwo w amaniu przez Niemcy postanowie traktatu wersalskiego, m. in. w zwizku z zagarniciem Nadrenii w 1936 r., co byo te pogwaceniem gwarantowanego przez AngJi porozumienia w Locarno. W 1935 r. podpisane zostao w Londynie angielsko-niemieckie porozumienie morskie, na ktrego podstawie Niemcy otrzymay prawo posiadania znacznej floty wojennej, zarwno nawodnej, jak i podwodnej. Hasa antykomunistyczne stay si wygodnym szyldem dla tworzcych ,,o" faszystowsk Niemiec i Woch w przygotowaniach do wojny przeciwko gwnym ich rywalom Anglii i Francji. Podobny charakter miay rda angielskiej i amerykaskiej pobaliwoci wobec ataku Japonii na Chiny w 1937 r., grocego agresj przeciwko ZSRR. Ponadto Wielka Brytania i Stany Zjednoczone spodzieway si, e tego rodzaju wojna na Dalekim Wschodzie do tego stopnia osabi Japoni, e przestanie stanowi ona niebezpieczestwo dla ich interesw w Azji. Nie bez znaczenia by i fakt, e Japonia moga prowadzi wojn przeciwko Chinom, gwnie dziki zakupom surowcw strategicznych i uzbrojenia w krajach Wsplnoty Brytyjskiej i w USA. W deniach Anglii taa likwidacja

niemieckiej i japoskiej konkurencji oraz umocnienie Brytyjskiej Wsplnoty Narodw. Napicie stosunkw midzy Angli i Niemcami zwikszyo si jeszcze wwczas, kiedy hitlerowcy wysunli danie zwrotu kolonii afrykaskich, ktre Niemcy utraciy w wyniku I wojny wiatowej. W przededniu II wojny wiatowej nie brak byo w Anglii trzewych i ostrzegawczych gosw, domagajcych si zdecydowanej i bezkompromisowej postawy wobec ekspansji hitlerowskiej. W 1938 r. ustpi na znak protestu przeciwko ugodowej polityce rzdu Chamberlaina jego minister spraw zagranicznych Anthony Eden. W tyme roku

Winston Churchill z podobnych powodw poda si do dymisji Alfred DuffCooper (18901954), minister wojny w latach 19351937, a nastpnie pierwszy lord Admiralicji w okresie 19371938, polityk konserwatywny i pisarz (w latach 19401941 by ministrem informacji w wojennym gabinecie Churchilla). Czowiekiem o duej przenikliwoci by stay podsekretarz stanu w ministerstwie Spraw Zagranicznych w latach 19301937 Robert Yansittart. Na kilka lat przed II wojn wiatow doskonale okreli rozmiary nadchodzcego niebezpieczestwa i energicznie przed nim ostrzega. Dokadnie przewidzia aneksj Austrii, kroki rewizjonistyczne wobec granic Polski podjte jak pisa przez na wp szaleczego i gronego demagoga Hitlera", rozptanie wojny wiatowej od ataku na Polsk itp. Szczegln rol w mobilizowaniu opinii publicznej przeciwko niebezpieczestwu hitlerowskiemu odegra Winston Churchill (18741965), brytyjski m stanu i pisarz, czynny w angielskim yciu politycznym przez bardzo dugi

czas, jeden z czoowych przedstawicieli tradycyjnej brytyjskiej polityki, dcej do zachowania jednoci Imperium Brytyjskiego i utrzymania rwnowagi si w Europie. Po krtkiej karierze wojskowej i dziennikarskiej pod koniec XIX w. w Indiach i Afryce rozpocz dziaalno polityczn w 1900 r. jako konserwatywny pose do Izby Gmin. Pniej zwiza si z liberaami i z ich ramienia wchodzi do Izby Gmin w latach 19061922, by ministrem handlu i spraw wewntrznych przed I wojn wiatow, a nastpnie w latach 19111915 pierwszym lordem Admiralicji, ministrem wojny i lotnictwa w latach 19181921, jednym z organizatorw interwencji pastw kapitalistycznych przeciwko rewolucyjnej Rosji. W 1924 r. powrci do Izby Gmin ju jako konserwatysta, zdecydowanie sprzeciwiajcy si ugodowej wobec Hitlera polityce premiera Chamberlaina. Mimo rnych gosw ostrzegawczych polityk brytyjsk wobec Niemiec w ostatnich latach przed wybuchem II wojny wiatowej cechowao denie do nieinterwencji, uspokojenia", appeasemenl. Jednoczenie Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Francja miay nadziej, e stosujc tak taktyk bdzie mona zaspokoi ekspansywne roszczenia hitleryzmu na wschodzie w starciu Niemiec z ZSRR. Liczono, e w czasie wojny ZSRR, Niemcy i Japonia wykrwawi si tak silnie, e zmuszone bd zaakceptowa narzucone im przez blok anglo-amerykaski warunki. Stanowisko Anglii uatwio Hitlerowi kolejne zabory, aneksj Austrii oraz agresj na Czechosowacj w 1938 r. Szczytowym przejawem brytyjskiej polityki ugodowej byo spotkanie w Monachium pod koniec wrzenia 1938 r. szefw rzdw Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec i Woch. Angli reprezentowa w Monachium premier (od 1937 r.), Arthur Neville Chamberlain (18691940), potomek bogatej rodziny kupieckiej z Birmingham, zwolennik ustpstw na rzecz Niemiec. Kitka miesicy wczeniej doszo do zasadniczej rozbienoci midzy nim a jego ministrem spraw zagranicznych Edenem, ktry by przeciwny zarwno odrzuceniu przez Angli tajnej propozycji prezydenta USA z pocztku 1938 r. w sprawie zblienia angielsko-amerykaskiego, jak i uznaniu podoboju Abisynh przez Wochy. W lutym 1938 r. Eden poda si do dymisji, a jego tek obj lord Halifax (1881 1959). Zawarty 30 wrzenia 1938 r. ukad monachijski upowania hitlerowskie Niemcy do aneksji znacznej czci Czechosowacji (Sudety). Deklaracje uzupeniajce przewidyway udzielenie przez Wielk Brytani i Francj gwarancji nowych granic Czechosowacji na zasadach zawartych w propozycjach tych pastw w 1936 r. Bezporednio po zawarciu ukadu monachijskiego zostaa podpisana w tym samym dniu brytyjsko-niemiecka deklaracja polityczna, zawierajca przede wszystkim klauzul o nieagresji. Zarwno dwie wczeniejsze rozmowy Chamberlaina z Hitlerem we wrzeniu 1938 r., odbyte w Berchtesgaden i Godesburgu, jak i zwaszcza ukad w Monachium stworzyy dla Niemiec dogodne warunki polityczne i strategiczne do cakowitego wchonicia Czechosowacji, odsunicia ZSRR od udziau w rozstrzyganiu zagadnie polityki

europejskiej, a w konsekwencji do rozpoczcia w 1939 r. II wojny wiatowej. Ukad monachijski i osoba premiera brytyjskiego Neville Chamberlaina stay si symbolem polityki kapitulacji wobec agresji. Zachwian na skutek ustpstw monachijskich pozycj Anglii i Francji miay ratowa prby rokowa z ZSRR w sprawie krokw obronnych, podjte w miesicach poprzedzajcych wybuch wojny przez te oba pastwa. Rozpoczte zostay one jednak ju zbyt pno, prowadzone byy przy tym w sposb przewleky i nie doprowadziy do efektywnych wynikw na skutek odmiennych koncepcji politycznych oraz militarnych krajw zachodnich i ZSRR. Rwnoczenie do ostatniej chwili przed podjciem przez Hitlera ataku na Polsk kontynuowa rzd brytyjski pertraktacje z Niemcami, liczc na odroczenie wojny. Dopiero na pocztku 1939 r. Anglia podja na wiksz skal zbrojenia i powanie zwikszya wydatki na ten cel. W poowie kwietnia rzd brytyjski wprowadzi powszechny obowizek suby wojskowej. Wszystkie te posunicia przyszy jednak ju zbyt pno i nie mogy zapobiec agresji Hitlera na Polsk w dniu l wrzenia 1939 r., oznaczajcej pocztek II wojny wiatowej. UDZIA ANGLII W II WOJNIE WIATOWEJ (19391945) W marcu 1939 r. Niemcy hitlerowskie zamay podpisany p roku wczeniej w Monachium ukad i okupoway Prag oraz pozostae terytoria Czechosowacji. Pod koniec marca 1939 r. Wielka Brytania udzielia Polsce gwarancji politycznych, co przy braku porozumienia midzy mocarstwami zachodnimi a ZSRR w sprawie sojuszu polityczno-wojskowego oceniono w Moskwie jako dowd, e pastwa te d do skierowania agresji hitlerowskiej na wschd. W rezultacie takiej oceny rzd radziecki podpisa 23 sierpnia 1939 r. z Niemcami pakt o nieagresji. W dwa dni po podpisaniu tego paktu zawarto w Londynie ukad sojuszniczy brytyjsko-polski. Tajny protok do tego ukadu stwierdza, e obowizuje on tylko w stosunku do Niemiec. Zdajc sobie dobrze spraw z tego, e Polska nie ma duych szans w walce z przewaajc potg militarn Niemiec, Wielka Brytania staraa si unika sporw z ZSRR i robi wszystko, co zwikszaoby tarcia midzy Niemcami a Zwizkiem Radzieckim. Po napaci Hitlera na Polsk w dniu l wrzenia 1939 r. Wielka Brytania wypowiedziaa 3 wrzenia wojn Niemcom, realizujc swe gwarancje dla Polski, lecz nie udzielajc Polsce adnej pomocy. Zgodnie ze sw polityk unikania sporw z ZSRR i liczc na skierowanie uderzenia niemieckiego na wschd, Anglia uznaa de facto zmiany dokonane pod koniec wrzenia 1939 r. na zachodnich granicach Zwizku Radzieckiego na linii zblionej do linii Curzona. Wielka Brytania przystpowaa do wojny sabo stosunkowo przygotowana pod wzgldem militarnym. Dysponowaa jednak potnym potencjaem przemysowym i surowcowym oraz wielkimi moliwociami importu niezbdnych materiaw. W 1939 r. wydobyto w Anglii 236,7 min ton wgla kamiennego, wytopiono 8,6 min ton surwki i 13,8 min ton stali oraz wytworzono 26,4 mld

kWh energii elektrycznej, co oznaczao nisze wskaniki ni w Niemczech, nie mwic ju o Stanach Zjednoczonych. Anglia nie posiadaa ropy naftowej, a cae jej zapotrzebowanie na paliwo pynne i smary pokrywa przywz z krajw Bliskiego i rodkowego Wschodu oraz ze Stanw Zjednoczonych. Potencja gospodarczy Wielkiej Brytanii opiera si na ogromnych zasobach jej dominiw i kolonii, ktre cznie zamieszkiwao wwczas okoo 550 min ludnoci (w metropolii mieszkao w tym czasie tylko 47,5 min ludzi). Na pocztku II wojny wiatowej Wielka Brytania dysponowaa znacznymi zapasami surowcw strategicznych i ywnoci, ktrych powan cz sprowadzaa z zagranicy. Przed wojn Anglia importowaa naft, bawen, wen, drewno, rudy wszystkich metali (oprcz elaza), pszenic, cukier, nawozy i inne artykuy w skali 75100% caego swego zuycia. Sprowadzaa okoo 50% potrzebnego jej misa, surowcw chemicznych i tekstylnych. Na wysokim poziomie znajdowa si angielski przemys budowy maszyn (w 1940 r. Anglia posiadaa 700 ty. obrabiarek) i opierajc si na rozwinitym przemyle nabraa stopniowo duego rozmachu brytyjska produkcja wojenna, zwaszcza w zakresie budowy floty wojennej, handlowej i lotnictwa. Budet wojskowy, ktry w 1935/36 r. wynosi 17,7%, w 1938/39 r., wzrsju do 37,5% caego budetu Anglii. Ze wzgldu na wyspiarskie pooenie, konieczno utrzymania w swym rku komunikacji morskiej, kontaktu z dominiami i koloniami oraz ywotnymi rynkami zaopatrzenia Wielka Brytania przywizywaa w swych planach militarnych i zbrojeniowych szczegln wag do rozwoju marynarki i lotnictwa. Formowanie armii ldowej byo stawiane w Anglii na drugim planie. Na samym pocztku wojny utworzono gabinet wojenny, w ktrego skad weszo 9 ministrw. Wrd nich coraz wybitniejsz rol odgrywa Winston Churchill, w latach 19391940 pierwszy lord Admiralicji, a od 10 maja 1940 r. premier rzdu i gwny organizator angielskiej polityki i walki zbrojnej w II wojnie wiatowej. Obok niego wybija si w gabinecie wojennym Anthony Eden, w latach 1939 1940 minister dominiw, a od 1940 r. do 1945 r. minister spraw zagranicznych. W przededniu wojny armia ldowa Anglii dzielia si na armi regularn i wojska terytorialne. Armia regularna liczya zaledwie 5 dywizji piechoty, l dywizj pancern i 3 brygady obrony przeciwlotniczej, z czego dua cz znajdowaa si na terytoriach zamorskich. Wojska terytorialne skaday si z 12 dywizji piechoty (w tym 3 dywizje zmotoryzowane i 5 dywizji obrony przeciwlotniczej), l brygady pancernej i 3 brygad kawalerii. Oglna liczebno wszystkich zbrojnych si ldowych Wsplnoty Brytyjskiej wynosia 832 ty. ludzi (trzykrotnie mniej ni Niemiec), z czego Wielka Brytania dysponowaa siami liczcymi 480 ty. ludzi (Indie Wschodnie 234 ty., Kanada 52 ty., Australia 32 ty. itd.). Wyszkolonych rezerw byo w caym imperium nie wicej ni 400 ty., co si tumaczy wprowadzeniem powszechnego obowizku suby wojskowej w Anglii dopiero w marcu 1939 r. W skad marynarki wojennej Anglii i jej dominiw wchodzio z pocztku

wojny: 12 okrtw liniowych, 3 liniowe krowniki, 7 lotniskowcw, 2 hydrolotniskowce, 64 krowniki, 184 niszczyciele, 58 okrtw podwodnych i in., co znacznie przewyszao siy Niemiec na morzu. Sab stron marynarki brytyjskiej byo to, e nie posiadaa dostatecznej liczby jednostek lekkich do dziaa na wodach przybrzenych, a ponadto okrty Jej byy sabo wyposaone w artyleri przeciwlotnicz. Na pocztku wojny Anglia posiadaa 1476 samolotw, poza jej granicami znajdowao si 435 samolotw, a ponadto lotnictwo morskie miao 232 samoloty. W sumie ustpowaa wyranie liczebnie w powietrzu trzykrotnie wikszej sile lotnictwa niemieckiego. Doda jednak naley, e przed wojn wysoki poziom osigna w Anglii organizacja obrony przeciwlotniczej, opartej na sieci punktw radiolokacyjnych, a pniej radarowych. Pozwalao to na wykrywanie zbliajcych si samolotw przeciwnika na odlego 100200 km przy wysokoci lotu do 3 km. Na do wysokim poziomie technicznym znajdowa si rwnie angielski sprzt bojowy, przewyszajcy w niektrych dziedzinach sprzt niemiecki. Samoloty angielskie ustpoway wprawdzie niemieckim pod wzgldem szybkoci, przewyszay je za to uzbrojeniem, zwrotnoci i czasem trwania lotu. U podstaw angielskich planw strategicznych leao podkrelenie wyspiarskiego pooenia kraju, koniecznoci utrzymania komunikacji morskiej i morskich baz wojennych. ,,Morze jest gwn drog mwi angielski regulamin wojskowy czc szeroko rozrzucone czci Imperium Brytyjskiego, ktre ma interesy we wszystkich czciach kuli ziemskiej; dlatego te kontrola nad drogami morskimi w czasie wojny jest jego pierwsz trosk". W czasie trwania II wojny wiatowej Wielka Brytania dokonaa wielkiego wysiku w dziedzinie mobilizacji swego potencjau wojennego, co najlepiej Wida na zamieszczonej niej tabeli, ukazujcej wzrost brytyjskich si zbrojnych wiatach 19391945. Na wszystkich frontach II wojny wiatowej poniosy angielskie siy zbrojne Stan liczebny brytyjskich sil zbrojnych w latach 19391945 (w ty.) Data IX 1939 III 1940 IX 1940 III 1941 IX 1941 III 1942 IX 1942 III 1943 IX 1943 III 1944 IX 1944 Ogem 1270 1842 2615 3090 3483 3690 3918 4186 4371 4448 4509 Wojska ldowe 897 1361 1888 2166 2292 2397 2494 2628 2679 2680 2741 Marynarka 180 241 307 365 424 477 529 610 710 768 776 Lotnictwo 193 240 420 559 767 816 895 948 982 1000 992

VI 1945

4653

2920

783

950

stosunkowo niewysokie straty w porwnaniu z innymi krajami. Ogem straciy 264 ty. ludzi w zabitych, 41 ty. w zaginionych oraz 277 ty. w rannych. W tym samym czasie wrd ludnoci cywilnej na skutek nalotw lotniczych byo okoo 90 ty. zabitych, flota handlowa za utracia okoo 30 ty. marynarzy. Marynarka wojenna Wielkiej Brytanii stracia w czasie dziaa wojennych 132 niszczyciele, 74 odzie podwodne, 32 traowce eskadrowe, 28 krownikw, 22 korwety, 15 krownikw pomocniczych, 8 lotniskowcw i sporo okrtw innych typw, angielska egluga za przeszo 4 ty. statkw o oglnej wypornoci przeszo 12 min ton, w tym ok. 2,5 ty. jednostek floty handlowej. Lotnictwo stracio okoo 15 ty. samolotw, co stanowio mniej wicej 1/4 cz strat poniesionych przez Niemcy w walkach powietrznych. W okresie od wrzenia 1939 r. do maja 1940 r., zwanym nie bez racji dziwn wojn" (phoney war), Anglia nie przedsiwzia powaniejszych krokw w celu rozbudowania swoich si zbrojnych, przerzucajc tylko kilka dywizji do Francji i podejmujc mao na razie skuteczne naloty na obiekty wojskowe i przemysowe Niemiec. W tej sytuacji, bez wypowiedzenia wojny, napady Niemcy 9 kwietnia 1940 r. Dani oraz Norwegi i nie napotykajc powaniejszego oporu zajy te kraje. Udzia floty brytyjskiej i niewielkich posikw by zbyt may, by powaniej wpyn na obron Norwegii przed atakiem niemieckim. Jedynie w okolicach Narwiku w pnocnej Norwegii natknli si Niemcy na bardziej zdecydowany opr jednostek brytyjskich, polskich i francuskich w maju 1940 r., jednak rozwj sytuacji na froncie zachodnim sprawi, e sprzymierzecy ewakuowali na pocztku czerwca rejon Narwiku, a dowdztwo norweskie podpisao kapitulacj. Zajcie przez Niemcw Norwegii wpyno niekorzystnie na strategiczne plany Wielkiej Brytanii, pozbawio angielsk i fancusk flot dogodnych baz na pnocy i stworzyo bezporednie zagroenie dla angielskich szlakw komunikacyjnych na Atlantyku. Podjta przez Niemcy 10 maja 1940 r. ofensywa na Belgi, Holandi, Luksemburg, a nastpnie na Francj, ujawnia w peni sabe przygotowanie pastw zachodnich, stosunkowo atwo rozbitych przez siy niemieckie. Los ten podzieli rwnie brytyjski korpus ekspedycyjny, ktry z powanymi stratami z trudem zdoa uj okrenia i wycofa si przez Dunkierk do Anglii 4 czerwca 1940 r. Kosztem duych strat marynarki angielskiej i francuskiej zdoano w ten sposb uratowa 337 ty. onierzy, w tym 225 ty. Anglikw i 112 ty. Francuzw. Brytyjski korpus ekspedycyjny musia zostawi pod Dunkierk cay swj sprzt wojskowy. W dziesi dni pniej niemieckie wojska wkroczyy ju do Parya, a 17 czerwca 1940 r. nastpia kapitulacja Francji. Po upadku Francji sytuacja Wielkiej Brytanii wydawaa si niezwykle powana. Osamotniona Anglia znalaza si w kleszczach si niemieckich okupujcych Norwegi, Dani, Holandi, Belgi i Francj, nie miaa silniejszego lotnictwa, a jej niewielka armia posiadaa niedostateczne uzbrojenie, zwaszcza

po klsce korpusu ekspedycyjnego i utraceniu przez niego sprztu bojowego pod Dunkierk. Wydawao si, e inwazja na Angli przez potne i zwyciskie siy zbrojne Niemiec staa si nieunikniona i jedynie wska przegroda kanau La Manche oraz brytyjska marynarka wojenna mog stworzy ostatni jeszcze zapor dla Hitlera na Zachodzie. W tej trudniej sytuacji do gosu dosza dyscyplina spoeczna, zdolnoci organizacyjne oraz morale spoeczestwa angielskiego, skupionego wok aktywnego rzdu Winstona Churchilla. Mobilizujco na opini spoeczn dziaay wietne pod wzgldem oratorskim przemwienia premiera, ktrego sowa wypowiedziane 18 czerwca 1940 r. w Izbie Gmin, w dzie po kapitulacji Francji i cakowitej klsce sojusznikw zachodnich, napeniay otuch i wol walki: Hitler wie owiadczy wwczas Churchill e jeli nas nie zamie, to przegra wojn. Jeli stawimy mu czoa, caa Europa moe by wolna ... lecz jeli doznamy niepowodzenia, wtedy cay wiat cznie ze Stanami Zjednoczonymi i wszystkim, comy znali i kochali, pogry si w otchani nowych ciemnych wiekw". Przekonawszy si, e nadzieje na zawarcie pokoju z Wielk Brytani po upadku Francji cakowicie zawiody, Hitler wyda rozkaz rozpoczcia zakrojonych na wielk skal przygotowa do inwazji na Angli. Plan znany pod kryptonimem Lew Morski (Seelwe) przewidywa, e przerzucenie wojsk niemieckich drog morsk poprzedzi wielka bitwa lotnicza, ktra zapewni Niemcom absolutne panowanie w powietrzu. 16 lipcal940 r. Hitler podpisa rozkaz, ktry mwi: Poniewa Wielka Brytania, pomimo swego beznadziejnego pooenia wojskowego, nie przejawia adnych chci porozumienia, postanowiem przygotowa i w razie koniecznoci przeprowadzi przeciwko niej operacj desantow. Cel operacji ... zlikwidowa metropoli angielsk jako baz dla prowadzenia wojny przeciwko Niemcom i jeli zajdzie potrzeba okupowa j w caoci". Wedug tego planu po uzyskaniu zwycistwa w powietrzu i sforsowaniu przez zaskoczenie kanau La Manche Niemcy mieli wysadzi na wybrzeu pomidzy Dover a Portsmouth dwie armie liczce okoo 25 dywizji, nastpnie za wykona natarcie na pnoc i odci Londyn. Lotnictwo angielskie, dwa razy sabsze liczebnie od niemieckiego w bitwie o Angli (Battle of Britain), przygotowao si do odparcia atakw powietrznych, dysponujc przede wszystkim dobrymi samolotami myliwskimi i szeroko rozbudowan sieci radiolokacyjn, pozwalajc na wykrywanie si powietrznych nieprzyjaciela na znaczn odlego (Anglicy dysponowali 250 bombowcami i ok. 700 myliwcami, Niemcy 1200 bombowcami i 930 myliwcami). Sprawne dziaanie sieci radiolokacyjnej byo warunkiem szybkiej akcji myliwcw angielskich i odegrao w bitwie o Angli szczeglnie wan rol. Angielskie myliwce typu spitfire oraz hurricane byy bardziej zwrotne od niemieckich myliwcw typu messerschmitt i potrafiy skutecznie wiza walk niemieckie myliwce osony i niszczy nieprzyjacielskie bombowce niezdolne do samoobrony. Ponadto Londyn by osaniany rwnie za pomoc zapory balonw na uwizi. Lotnictwo niemieckie, wykorzystujc sw przewag liczebn,

atakowao zarwno w dzie, jak i w nocy, bombardujc angielskie lotniska, porty, zbiorniki ropy naftowej, fabryki, transport morski i dzielnice mieszkalne miast. W tej niezwykle trudnej i wanej dla Anglii kampanii powietrznej brytyjskie lotnictwo myliwskie wykazao ogromne powicenie i ofiarno, a wrd jego formacji szczegln brawur i bohaterstwem odznaczyy si polskie dywizjony walczce w ramach angielskich si powietrznych (byy to dywizjony 302 i 303). Zniszczyy one 203 samoloty niemieckie. Po trzech miesicach (sierpiepadziernik 1940 r.) intensywnych operacji powietrznych przeciwko Anglii, w ktrych brao nieraz jednorazowo udzia 500 samolotw niemieckich, Niemcy przegray bitw o Angli, tracc w tym czasie 1733 samoloty, gdy straty Anglii wyniosy tylko 733 samoloty i 375 pilotw (istniej w rnych opracowaniach znaczne rozbienoci w liczbowej ocenie si powietrznych i strat samolotw obu stron). Wobec ogromnych strat lotnictwa niemieckiego Hitler by zmuszony przerwa dalsz ofensyw powietrzn przeciwko Wielkiej Brytanii, ponoszc w ten sposb pierwsz klsk w II wojnie wiatowej. Zniszczenia miast i obiektw wojskowych w Anglii oraz powane straty ludnoci cywilnej w wyniku bombardowania niemieckiego wywoay tylko ten skutek, e nard angielski by jeszcze bardziej zdecydowany stawi opr napastnikowi i prowadzi wojn a do jego cakowitego rozgromienia (do wiosny 1941 r. ponad 20% wszystkich domw w Anglii byo zburzonych lub uszkodzonych na skutek niemieckiego bombardowania, a straty w zabitych i rannych sigay 100 ty. ludzi). Ju w czasie bitwy o Angli brytyjskie bombowce rozpoczy naloty na Niemcy, dokonujc pod koniec 1940 r. ponad tysic nalotw na obiekty przemysowe, portowe, lotniska i bazy okrtw podwodnych. Gdy prba wyeliminowania Anglii z wojny za pomoc uderzenia z powietrza i groby najazdu nie daa adnych rezultatw, Niemcy podjy w maju 1941 r. jeszcze jeden wysiek w celu porozumienia si z Wielk Brytani. Z t misj przyby do Anglii zastpca Hitlera Rudolf Hess, jednak zakoczya si ona rwnie cakowitym fiaskiem. Zwyciskie odparcie niemieckiej ofensywy powietrznej pozwolio Wielkiej Brytanii na powane zaangaowanie si w walkach w rejonie Morza rdziemnego i w Afryce, zwaszcza od momentu przystpienia Woch do wojny po stronie Niemiec. Dla Anglii szczeglnie wane znaczenie miaa sytuacja polityczna i strategiczna w rejonie Morza rdziemnego, przez ktre prowadzia najkrtsza droga na Bliski Wschd i do Indii, do angielskich kolonii i posiadoci w Afryce Pnocnej i Wschodniej. Wadajc Gibraltarem, Kanaem Sue-skim i przeksztacon na baz lotniczo-morsk wysp Malt, Anglicy skutecznie kontrolowali sytuacj w tej czci wiata, a ponadto zaangaowali znaczne siy w Afryce i na rodkowym Wschodzie pod dowdztwem gen. Archibalda Wavella. We wrzeniu 1940 r. wojska woskie ze wschodniej czci Cyrenajki rozpoczy ofensyw z zamiarem wtargnicia do Egiptu i zdobycia gwnej bazy floty angielskiej w tym rejonie Aleksandrii oraz Kanau Sueskiego. W grudniu jednostki brytyjskie przystpiy do przeciwnatarcia i odniosy w rejonie Sidl

Barrani walne zwycistwo nad Wochami, biorc do niewoli okoo 40 ty. onierzy nieprzyjacielskich, tracc za przy tym zaledwie kilkuset ludzi. Nastpnie po opanowaniu przeczy Halfaya otworzyli sobie Anglicy drog do Cyrenajki. W styczniu 1941 r. zdobyli Tobruk, w lutym weszli do Benghazi, zajli Adedabi i El Agheila. W cigu dwch miesicy sabe stosunkowo siy brytyjskie przeszy 900 kro, oczyciy Egipt zachodni, opanoway ca Cyrenajk, rozbiy 10 dywizji woskich, wziy do niewoli 130 ty, jecw, zdobyy okoo 400 czogw i 1290 dzia, ponoszc znikome straty: 475 zabitych, 43 zaginionych, 1225 rannych. Niepowodzenia woskie w Afryce Pnocnej spowodoway, e Hitler skierowa tam zgrupowanie wojsk niemieckich, nazwane wkrtce Korpusem Afrykaskim, pod dowdztwem gen. Rommla. Rwnie i Wosi wzmocnili swe siy, gdy rwnoczenie Anglicy skierowali najlepsze Jednostki do Grecji. W tych warunkach wojska gen. Rommla dosy atwo zajy Adedabi i zmusiy Brytyjczykw do odwrotu ku Egiptowi. W cigu dwch tygodni kwietnia 1941 r. Anglicy stracili Cyrenajk, zdoali utrzyma tylko wany punkt oporu Tobruk, broniony przez 2 angielskie dywizje, brygad polsk i batalion czechosowacki. Rwnoczenie od poowy 1940 r. prowadzili Anglicy walki z Wochami w Afryce Wschodniej. Pocztkowo wojska woskie wskutek nieprzygotowania Anglikw zajy Somali Brytyjskie, cz Kenii i Sudanu. Po wzmocnieniu swych wojsk Brytyjczycy przeszli od pocztku 1941 r. do dziaa zaczepnych, uderzajc na Erytre, Somali i Abisyni. Pokonujc saby opr Wochw zajli Addis Abeb, zlikwidowali opr Wochw w Erytrei i Somali, opanowali cay obszar Afryki Wschodniej. Klska Wochw w tej czci Afryki umoliwia dowdztwu angielskiemu przerzucenie czci si wojskowych do Afryki Pnocnej. Ekspedycyjny korpus angielski w sile 58 ty. ludzi bra te udzia w obronie Grecji przed agresj si woskich i niemieckich, ktre na pocztku czerwca 1941 r. opanoway ca Grecj, zajmujc te Kret, przez co Anglia zostaa pozbawiona tam baz lotniczych. 12 lipca 1941 r., w trzy tygodnie po napaci Niemiec na ZSRR, zawarty zosta w Moskwie wstpny ukad angielsko-radziecki o prowadzeniu wsplnych dziaa przciwko Niemcom. 26 maja 1942 r. w Londynie podpisano na 20 lat angielsko-radziecki traktat o wzajemnej pomocy w wojnie prowadzonej przeciwko Niemcom oraz o powojennej wsppracy obu pastw nad utrwaleniem pokoju. Od 1941 r., a wic od czasu gdy Niemcy rozpoczy wojn przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu, a na obszarze Oceanu Spokojnego zaczta si wojna pomidzy Japoni i Stanami Zjednoczonymi, gwny wysiek zbrojny Wielkiej Brytanii by skupiony w Afryce Pnocnej oraz na dziaaniach morskich na Morzu rdziemnym, gdzie mimo znacznych strat, szczeglnie podczas nieudanej obrony Krety, Anglicy zachowali przewag zarwno w zachodniej, jak i wschodniej czci Morza rdziemnego. W cigu sierpnia 1941 r. angielskiej

flocie i lotnictwu udao si zatopi na Morzu rdziemnym 33% adunkw wysanych dla wojsk wosko-niemieckich w Afryce Pnocnej, w padzierniku 63%, a w listopadzie nawet 70%. Zastosowanie od tego czasu przez Niemcw kutrw torpedowych i okrtw podwodnych w poczeniu z wiksz aktywnoci Luftwaffe pod dowdztwem Kesseiringa zmienio jednak sytuacj na niekorzy Anglikw, a nawet skomplikowao problem dowozu i komunikacji dla Anglii w tym rejonie. Szczeglnie zacite walki toczyy wojska angielskie w Afryce Pnocnej, zwaszcza w Libii, z niemieckim korpusem gen. Rommla. Cech charakterystyczn tych operacji by ich wielki rozmach w gb i nieznaczny wszerz przy stosunkowo niewielkiej iloci zaangaowanych si i rodkw. Gboko przesuni wojsk stron walczcych przy przeprowadzaniu operacji sigaa 500900 km. Angielska 8 armia pod dowdztwem gen. Alana Cunninghama rozpocza 18 listopada 1941 r. mao skuteczn ofensyw, po nim dowdztwo obj gen. Neil Ritchie, ktry pod koniec 1941 r. zmusi gen, Rommla do odwrotu i Cyrenajka znalaza si przejciowo w rkach brytyjskich. Na pocztku 1942 r. niemiecki Korpus Afrykaski przeszed do natarcia, zaj Benghazi, w maju podj ofensyw, zmuszajc wojska gen. Ritchie do odwrotu. W czerwcu pad Tobruk i Anglicy zmuszeni zostali, ju pod nowym dowdztwem gen. C. Auchiniecka, do wycofania si do rejonu El Alamein, ostatniej pozycji osaniajcej Aleksandri. Kolejne ataki gen. Rommla w rejonie El Alamein zostay odparte przez Anglikw w lipcu 1942 r., a po zreorganizowaniu przez Churchilla dowdztwa, mianowaniu dowdc wszystkich si brytyjskich na Bliskim Wschodzie gen. Harolda Alexandra, dowdzc za 8 armii gen. Bernarda Montgomery'ego, sytuacja zmienia si na korzy brytyjsk pod El Alamein, ponieli jednak due straty (okoo 60 ty. ludzi, l ty. dzia i 500 czogw, gdy straty brytyjskie wyniosy okoo 14 ty. ludzi) i wycofali si na pozycje wyjciowe. Brytyjska 8 armia pod dowdztwem gen. Montgomery'ego po przeamaniu obrony nieprzyjaciela w okresie 23 padziernika 4 listopada 1942 r, ruszya do kontrofensywy zakoczonej cakowit klsk wojsk osi" w Afryce Pnocnej. Zostay one wyparte z Egiptu, a ponadto Anglicy zajli Cyrenajk i Tripotitani. Churchill uzna zwycistwo pod El Alamein za przeomowy moment w operacjach angielskich II wojny wiatowej, wyraajc si, e do El Alamein przeylimy, po El Alamein zwyciylimy". Nieatwo jednak i nieprdko przyszy ostateczne zwycistwa, a na razie stan przed Wielk Brytani trudny problem utrzymania przewagi na morzach, zagroonej przez dziaalno niemieckich odzi podwodnych, atakujcych szlaki zaopatrzenia i komunikacji morskiej, zwaszcza na Atlantyku. Zanim coraz skuteczniej stosowany przez Wielk Brytani i Stany Zjednoczone system konwojw i osony lotniczej zmniejszy rozmiary akcji niemieckich odzi podwodnych, zatopiy one znaczn liczb statkw alianckich, osabiajc zaopatrzenie i przygotowania wojenne Anglii, zalenej w 50% od dowozu surowcw

strategicznych i ywnoci. Walk z odziami podwodnymi utrudnia Anglikom brak dostatecznej iloci lekkich jednostek floty wojennej, ktre stanowiy najbardziej skuteczny rodek walki z niemieckimi odziami podwodnymi (Anglia zwracaa gwnie uwag na budow wielkich okrtw wojennych). Mimo zastosowania na statkach angielskich radarowych urzdze hydrolokacyjnych i wykorzystania lotnictwa straty angielskie na Atlantyku rosy, zwaszcza od czasu zastosowania przez Niemcw taktyki grupowych atakw odzi podwodnych. Dopiero od poowy 1941 r. sytuacja na morzach zmienia si powanie na korzy Wielkiej Brytanii, m. in. na skutek przerzucenia przez dowdztwo niemieckie wikszoci si lotniczych na Wschd w zwizku z rozpoczciem wojny z ZSRR, a ponadto dziki udoskonaleniu taktyki zwalczania odzi podwodnych. Wszystkie te okolicznoci doprowadziy od poowy 1941 r. do stopniowego zmniejszenia angielskich strat w statkach angielskich i neutralnych. Jeli w kwietniu 1941 r. wyniosy one 653 960 ton, to w lipcu obniyy si do 120 975 ton, a w listopadzie tego roku do 104 212 ton. W 1942 r., ju po przystpieniu do wojny Stanw Zjednoczonych, straty angielskie i amerykaskie na Atlantyku stay si wyjtkowo wielkie w zwizku ze zwikszeniem si liczby konwojw wojskowych z Ameryki do Europy. W sumie od pocztku II wojny wiatowej do koca padziernika 1942 r. alianci stracili w tonau morskim 14 min ton, z czego dwie trzecie zatopionych statkw handlowych naleao do brytyjskiej floty handlowej. Budowa nowych statkw nie rwnowaya poniesionych strat, w wyniku czego zaopatrzenie Wielkiej Brytanii w niezbdne materiay strategiczne stao si, utrudnione, a sytuacja ywnociowa ludnoci dosy cika. Dopiero latem 1943 r. natenie bitwy na Atlantyku zaczo stopniowo sabn wobec nowych metod osony konwojw i wykrywania oraz zwalczania niemieckich odzi podwodnych. W tej sytuacji Niemcy musieli zrezygnowa z atakw sforami" odzi podwodnych i powrci do dziaa pojedynczymi okrtami, co nie miao ju dawnej skutecznoci i nie mogo zagrozi regularnym dostawom ludzi, sprztu i materiaw wojennych z Ameryki do Europy. Przystpienie Japonii do wojny pod koniec listopada 1941 r. powanie zagrozio angielskim posiadociom na Dalekim Wschodzie. W wyniku szybkich atakw japoskich zajte zostay Malaje, Birma (gen. Alexander wycofa si w trudnych warunkach ku granicy Indii), pod koniec 1941 r. po 7 dniach obrony skapitulowaa angielska twierdza w Chinach i jeden z najwikszych portw wiata Hongkong. W poowie lutego 1942 r. poddaa si potna morska twierdza angielska Singapur, opanowana przez oddziay japoskie od strony ldu (70 ty. onierzy brytyjskich dostao si wwczas do niewoli). Zagroona bya nawet Australia i dopiero w kwietniu 1942 r. nastpio po okresie duych strat i klsk militarnych zahamowanie rozmachu uderzenia japoskiego. Inicjatywa przesza w rce Amerykanw oraz Anglikw i rozpocz si proces powolnego wypierania Japoczykw na ogromnych opanowanych przez nich obszarach Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Szczeglny nacisk pooyli Anglicy na

odzyskanie Birmy i zdobycie Singapuru oraz Rangunu. W akcjach tych brao udzia 750 ty. onierzy brytyjskich pod dowdztwem admiraa Louisa Mountbattena. Zwycistwo wojsk brytyjskich nad korpusem niemieckim gen. Rommla pod El Alamein zbiego si z angielsko-a mery kas kim desantem w Afryce Pnocnej. W dniu 8 listopada 1942 r., gdy zwyciska 8 armia brytyjska cigaa wycofujce si na zachd wojska niemiecko-woskie, nastpia operacja desantowa wojsk angielskich i amerykaskich we Francuskiej Afryce Pnocnej. W walkach tych powan rol odegray armie angielskie, w operacjach sojuszniczych w Tunezji wspdziaa gen. Montgomery i przyczyni si do wyparcia wojsk osi" z Afryki Pnocnej. Na pocztku maja Brytyjczycy zdobyli Tunis, oddziay amerykaskie wkroczyy do Bizerty i w kilka dni pniej, w dniach 1113 maja 1943 r. nastpia kapitulacja si niemiecko-woskich po wielu zadanych im klskach. Jeszcze w czasie trwania desantu w Afryce Pnocnej, w styczniu 1943 r. na konferencji angielsko-amerykaskiej w Casablance zostay w obecnoci Churchilla i Roosevelta podjte decyzje w sprawie uderzenia na Sycyli i Wochy. Gorcym zwolennikiem tej koncepcji, odraczajcej na pewien czas stworzenie drugiego frontu w Europie Zachodniej, by Winston Churchill, ktry widzia w niej drog do opanowania Morza rdziemnego, ktrdy bieg brytyjski szlak na Bliski Wschd, do Indii i na Daleki Wschd, a ponadto moliwo wywarcia wpywu na ksztatowanie si losw Pwyspu Bakaskiego. Angielska 8 armia wesza w skad 15 Grupy Armii, zoonej z 13 dywizji angielsko-amerykaskich pod dowdztwem angielskiego generaa Alexandra, ktry w 1940 r. walczy pod Dunkierk, w latach 19421943 w Birmie i na rodkowym Wschodzie, w 1943 r. by zastpc naczelnego wodza alianckich si w Afryce Pnocnej i odegra pierwszorzdn rol w opanowaniu Tunezji. Jednostki brytyjskie wziy powany udzia w caej kampanii woskiej, ponoszc na Pwyspie Apeniskim dosy znaczne straty. 6 czerwca 1944 r. z portw brytyjskich wypyna na kilku tysicach statkw i barek potna armada, ktra po dugotrwaym przygotowaniu lotniczym i osonie w sile 11 ty. samolotw podja desant w Normandii, oznaczajcy rozpoczcie od dawna wyczekiwanego drugiego frontu. Od tego momentu wojna wesza w ostatni swoj faz, zakoczon ostatecznym rozgromieniem Niemiec hitlerowskich przez siy aliantw od Zachodu oraz armii Zwizku Radzieckiego od Wschodu. Na dugo przed ostatecznym rozbiciem armii niemieckich powietrzne siy sojusznikw rozpoczy systematyczne bombardowanie Niemniec w celu skruszenia ich potencjau wojennego, osabienia morale ludnoci i przygotowania do wyzwolenia Francji. Intensywne bombardowania rozpoczy si w lecie 1943 r. przy duym udziale bombowcw brytyjskich, ktre specjalizoway si zwaszcza w nalotach nocnych. Jedynie w cigu trzech miesicy od poowy listopada 1943 r. do poowy lutego 1944 r. w nalotach na Niemcy, a zwaszcza na Berlin, angielskie lotnictwo (Royal Air Force w

skrcie RAF) zrzucio 20 ty. ton bomb, tracc przy tym 500 samolotw. 9 maja 1945 r. pokonane Niemcy podpisay ostatecznie akt bezwarunkowej kapitulacji, stanowicy koniec II wojny wiatowej w Europie (w Azji parlamentariusze japoscy podpisali podobny akt 2 wrzenia 1945 r.). Koniec wojny stanowi dla Anglii, podobnie jak i dla tylu innych krajw, kres zmaga, ofiar i wyrzecze, moliwo powrotu do normalnego ycia i rozwoju. Z drugiej strony oznacza zakoczenie dugiego okresu, w ktrym Anglia stanowia czoowe mocarstwo, wywierajce decydujcy wpyw na polityk i gospodark wiatow. W czasie II wojny wiatowej dug pastwowy Wielkiej Brytanii osign olbrzymi sum 23,742 min funtw szterlingw, Anglia bya zmuszona wyprzeda swe aktywa zagraniczne, w znacznym stopniu Stanom Zjednoczonym, przy czym oglna suma jej inwestycji zagranicznych zmniejszya si o l mld funtw szterlingw, czyli o 25%. W celu opacenia amerykaskich dostaw wojskowych w czasie wojny Anglia zmuszona bya sprzeda przeszo 1/4 swych inwestycji zagranicznych i zuy znaczn cz rezerw walutowych. Eksport brytyjski w czasie II wojny wiatowej skurczy si o poow. Miejsce jego na rynkach wiatowych zajy gwnie Stany Zjednoczone, ktrych eksport wzrs w czasie wojny trzykrotnie. II wojna wiatowa wyzwolia i przyspieszya procesy, ktre zmieniay radykalnie na niekorzy wiatow pozycj Wielkiej Brytanii w wyniku coraz wikszej polaryzacji dwch najwikszych potg polityczno-militarnych i gospodarczych wiata Zwizku Radzieckiego i Stanw Zjednoczonych. LITERATURA, SZTUKA I NAUKA ANGIELSKA W PIERWSZEJ POOWIE XX WIEKU Ju pod koniec XIX w. zaznaczy si w literaturze angielskiej odwrt od mieszczaskich ideaw epoki wiktoriaskiej i wystpiy nowe zainteresowania tematyczne i formalne. Wpyw naturalistycznej prozy europejskiej obj twrczo m. in. George'a Gissinga (1857-1903), ukazujcego deprawujce skutki ndzy w charakterze ludzkim. Pod wzgldem tematyki bliski Dickensowi, by Gissing jednym z naladowcw francuskiego naturalizmu. Rwnie pod wpywem literatury francuskiej rozwijaa si twrczo angielsko-irlandzkiego pisarza George'a Moore'a (1852-1933), zwolennika naturalizmu. Wiksz saw zdoby wyraziciel pesymistycznych i fatalistycznych nastrojw przeomu XIX i XX w., Thomas Hardy (l840-1928). Na tle yci.wczesnej wsi angielskiej i jej konfliktw z rozwijajc si cywilizacj kapitalistyczn ukazywa Hardy najczciej dzieje mioci, ktrej na drodze do spenienia stan zy los oraz bezduszno rygorystycznie pojtych norm obyczajowych (Burmistrz Castlebridge, Tessa d' Urberville, Latorol wielkiego rodu. Juda nieznany i in.). By te Hardy autorem poezji i dramatw. Prby przezwycienia tradycyjnego realizmu spoeczno-obyczajowego zrodziy m. in. neoromantyczny kult egzotyki, przyrody i fantazji, widoczny w prozie wspomnianego ju R. L. Stevensona i czciowo R. Kiplinga. Szeroki

wpyw wywiera pod koniec epoki wiktoriaskiej i pocztkach XX w. piewca imperializmu angielskiego Rudyard Kipling (1865-1936), nowelista, powieciopisarz i poeta. Przez pewien czas pracowa jako dziennikarz w Indiach i zdoby popularno wieloma zbiorami nowel oraz powieci, ukazujcych na tle indyjskiej egzotyki angielskie rodowisko wojskowo-urzdnicze i gloryfikujcych na og sub onierza kolonialnego (Kim, Ksiga dungli. Druga ksiga dungli i in.). W 1907 r. otrzyma Kipling nagrod Nobla. Tendencje do przezwycienia realizmu spoeczno-obyczajowego objawiy si rwnie w kierunkach modernistyczno-dekadenckich, reprezentowanych przez estetyzujc i sceptyczn twrczo Oscara Wilde'a, poety, dramaturga, powieciopisarza i nowelist irlandzkiego pochodzenia, ekscentrycznego mistrza paradoksu (Wachlarz lady Windermere, Salowe, Portret Doriana Graya, De profundis i. in.). Osobn wybitn pozycj zaj w prozie angielskiej syn kresowego szlachcica polskiego Joseph Conrad (1857-1924), czyli Teodor Jzef Konrad Korzeniowski. Po opuszczeniu Polski w 1874 r. i kilkuletniej subie we flocie francuskiej zacign si w 1878 r. jako prosty marynarz na statek angielski i do 1894 r. suy w angielskiej marynarce handlowej, dochodzc do stopnia kapitana. Nastpnie osiedli si w Anglii, zdobywajc sobie coraz wiksz saw pisarsk. Twrczo Conrada, oparta w przewaajcej mierze na osobistych dowiadczeniach zwizanych z latami spdzonymi na morzu, stanowi jedno z najwybitniejszych w pimiennictwie wiatowym osigni literatury marynistycznej. Gwne znaczenie utworw Conrada ley jednak przede wszystkim w ich problematyce etycznej, ujtej w kategoriach honoru, obowizku i wiernoci. Wrd utworw o tematyce morskiej do najwybitniejszych nale: Murzyn z zaogi Narcyza", Modo, Los, Tajfun, Zwierciado morza. Smuga cienia. Na tle Malajw rozgrywa si akcja powieci: Szalestwo AImayera, Wykolejeniec, Lord Jim, Ocalenie, Zwycistwo i in. W utworach tych, jak i opowieciach z Konga (m.in. Jdro ciemnoci) zawarta zostaa surowa krytyka kolonializmu. Z innych utworw Conrada naley jeszcze wymieni Tajnego agenta, Nostromo, Korsarza. Ksiki Conrada, pisane mistrzowsko opanowanym jzykiem angielskim, wniosy nowe i oryginalne wartoci oraz waciwoci stylistyczne do literatury angielskiej i wywary szeroki wpyw. Socjologiczne i polityczno-moralne kontrowersje zwizane z postpem techniki rozwaa inny wpywowy przedstawiciel angielskiej literatury pierwszej poowy XX w., Herbert George Wells (1866-1946), autor wielu utworw fantastyczno-naukowych (Wehiku czasu. Kipps. Wojna wiatw i in.). Wikszo jego utworw, pisana jako suce potrzebom chwili dziennikarstwo, nie zachowaa wikszej wartoci, chocia wczenie budzia wielkie zainteresowanie i wywoywaa polemiki. Krytyk wspczesnej cywilizacji i kultury przeprowadzili ze stanowiska katolickiego Gilbert Keith Chesterton i Hilaire Belloc. Chesterton (1874 1936), powieciopisarz, nowelista, eseista, poeta, krytyk literacki, publicysta i

dziaacz spoeczny, przeszed ewolucj od ateizmu i socjalizmu do chrzecijaskiego humanizmu i katolicyzmu. Gosi potrzeb optymizmu moralnego, afirmacji ycia, czynu i fantazji. Odrzucajc pniej idee socjalistyczne zwalcza jednoczenie kapitalizm monopolistyczny, rasizm, kolonializm i faszyzm. Pitnowa angielski imperializm. W pogldach jego istotn rol odgrywa kult redniowiecznego chrzecijastwa (Sw. Franciszek z Asyu, w. Tomasz z Akwinu, Napoleon z Notting Hill, Czowiek ktry by Czwartkiem, Przygody ksidza Browna, ywy czowiek i in.). Chesterton by pisarzem i mylicielem penym temperamentu i polemicznego zacicia, powan problematyk przekazywa przewanie za porednictwem byskotliwego dowcipu i paradoksu, niekiedy absurdalnego humoru. Z du sympati i uznaniem wypowiada si o Polsce. Blisko zwizany z Chestertonem by angielski pisarz i publicysta katolicki francuskiego pochodzenia Hilaire Belloc (18701953), niezwykle podny i wszechstronny, wystpujcy zarwno przeciwko buruazyjnej demokracji, jak i socjalizmowi. Wydawa powieci satyryczne wyszydzajce kapitalistyczn Angli oraz prace publicystyczne o tematyce spoleczno-politycznej, w ktrych postulowa nawrt do ideaw redniowiecznych. Obronie naturalnych ludzkich instynktw powici sw kontrowersyjn twrczo David Herbert Lawrence (18581930), jeden z pierwszych przedstawicieli nurtu psychoanalitycznego, przenoszcego do literatury koncepcje Freuda. Buntujc si przeciw wiktoriaskiej pruderii jak i nowoczesnej cywilizacji, widzia wyzwolenie czowieka w yciu zgodnym z pierwotnymi instynktami i podnosi walor mioci zmysowej. W przedstawianiu spraw seksualnych nie cofa si przed drastycznoci (Kochanek Lady Chatterley, The Rainbow, Women in Love), na skutek czego niektre z jego powieci przez dugie lata byy w Anglii zakazane. Obecnie Lawrence cakowicie zosta ju zrehabilitowany w skonnej do purytanizmu angielskiej opinii publicznej i zajmuje w literaturze angielskiej wybitn pozycj. Wiele z jego powieci posiada za to dobrze mu znane z wasnej modoci rodowisko grnicze (Synowie i kochankowie). Tendencje realistyczne wystpiy silnie w prozie Arnolda Bennetta (1867 1931), pisarza bardzo popularnego w Anglii na pocztku XX w., opisujcego ycie codzienne drobnej buruazji z przemysowych orodkw rodkowej Anglii (Opowie o dwch siostrach, Anna z piciu miast). Natomiast Edward Morgan Forster (ur. 1879 r.) zapewni sobie trwa pozycj w literaturze ksik A Passage to India, ukazujc spoeczne, kulturowe i psychologiczne konflikty i odrbnoci midzy Wschodem i Zachodem. Wnikliwym i krytycznym obserwatorem przemian angielskiej buruazji pnowiktoriaskiej i z pierwszych dziesicioleci XX w. by John Galsworthy (18671933), wybitny powieciopisarz i dramaturg, laureat nagrody Nobla. Najwybitniejsze miejsce w jego ogromnym dorobku zajmuje cykl dwch trylogii, z ktrych pierwsza, pt. Saga rodu Forsytw, ukazuje szeroki obraz epicki ycia bogatego mieszczastwa angielskiego doby pnowiktoriaskiej, poddajc

ostrej krytyce jego dz posiadania, egoizm i ciasnot horyzontw, a druga, pt. Nowoczesna komedia, kontynuuje t artystyczn analiz spoeczn, przedstawiajc stare ziemiastwo i mieszczastwo w obliczu spoeczno-politycznych przemian dokonujcych si po I wojnie wiatowej. Bardziej radykalne ni w powieciach stanowisko zaj Galsworthy w swych dramatach naturalistycznych, ukazujcych walk robotnikw z kapitalistycznymi pracodawcami. Pisa Galsworthy rwnie nowele, szkice, eseje oraz wiersze. Twrczo dramatyczn uprawia cytowany ju Oscar Wilde. Najwikszym jednak dramaturgiem angielskim tego okresu by George Bernard Shaw (1856 1950), Irlandczyk z pochodzenia, politycznie zwizany z ruchem fabian oraz ich programem politycznym i socjalnym. By on autorem wielu gonych sztuk, penych paradoksalnego dowcipu, citej ironii i prowokujcego szyderstwa, byskotliwych w formie, miaych i postpowych w swej wymowie (Szczygle zauek, Profesja pani Warren, Cezar i Kleopatra, Czowiek i nadczowiek. Major Barbara, Pigmalion, w. Joanna). W 1925 r. uzyska nagrod Nobla. Obok Shawa kilku innych jeszcze pisarzy irlandzkich odegrao take powan rol w literaturze angielskiej. Wrd nich szczeglnie wane miejsce zdoby sobie William Butler Yeats (18651939), laureat nagrody Nobla, nawizujcy do legend celtyckich i dawnych mitw Irlandii. Obok niego mona wymieni takie nazwiska, jak J. M. Synge, S, O'Casey, J. Masefieid i in. Bardzo bujny rozkwit przeywaa literatura angielska w dobie I wojny wiatowej i w okresie midzywojennym, poddajc zasadniczej rewizji dotychczasowe wartoci ideowe i artystyczne. Przejty po epoce wiktoriaskiej optymizm moralny i afirmacja czynu ustpiy miejsca nastrojom katastroficznym, rozczarowaniu i zwtpieniu w trwao i warto wspczesnej cywilizacji i kultury. Tendencje te, widoczne u pisarzy nawizujcych do przey wojennych (S. L. Sassoon, R. Brooke, R. Aldington i m.), znalazy pene rozwinicie w sceptyczno-racjonalistycznej prozie A. L. Huxleya i czciowo w poezji T. S. Eliota. Aldous Huxley (18941963), wyksztacony w filozofii i medycynie powieciopisarz, eseista i krytyk literacki, artystyczny i muzyczny, zdoby wielk poczytno nie tylko ze wzgldu na literackie i psychologiczne walory swych utworw, ale zwaszcza refleksje i zaniepokojenie o przyszo wspczesnej cywilizacji (Nowy wspaniay wiat, Kontrapunkt, Ostrze na ostrze, Niewidomy w Gazie, Po wielu latach, Czas musi stan i in.). Wraz z zakwestionowaniem dotychczasowych wartoci ideowych szo w parze przewartociowanie wzorcw formalno-artystycznych. W prozie nastpio zerwanie z tradycyjn form narracji powieciowej i zaznaczy si rozwj techniki tzw. strumienia wiadomoci, wprowadzonej do literatury przez Irlandczyka piszcego po angielsku, Jamesa Joyce'a (18821941), jednego z najwybitniejszych nowatorw prozy XX w. Rol t odegra Jego Ulisses (1922 r.), oparty na monologu wewntrznym majcym form strumienia wiadomoci, swobodnie przepywajcych skojarze, posiadajcy symultaniczn konstrukcj i

wielkie bogactwo rnych stylw i poetyk zawsze celowo dobranych do przedstawionych osb, sytuacji i stanw psychicznych. Ulisses Joyce'a sta si punktem zwrotnym dla caej nowatorskiej i awangardowej literatury wspczesnej, chocia by przez wiele lat przedmiotem ostrych kontrowersji i rnorodnych sdw. Analiza psychologiczna silnie rwnie zostaa rozbudowana w powieciach Virginii Woolf (18821941). W poezji duy wpyw wywaro formowanie si awangardowych poetyk reprezentowanych m. in. przez angielsko-amerykaski prd zwany imainizmem. Jego ojcem duchowym byt filozof i estetyk angielski T. E. Hulme, ktry w 1908 r. zaoy w Londynie klub literacki, stawiajcy sobie za cel walk o przebudow podstaw sztuki nowoczesnej. Imainizm powsta jako protest przeciwko sztuce romantycznej i poezji wiktoriaskiej, postulowa wprowadzenie do poezji jzyka potocznego, penej swobody w zakresie wyboru tematu i form poetyckich, precyzj, kondensacj stylu, wyraania myli poprzez obrazy (std nazwa tego kierunku od ac. imago, ang. image obraz). Obraz stawa si nie tylko przedmiotem przez artyst postrzeganym zmysowo, ale take przedmiotem wywoanym przez przeycie artysty. Oba te aspekty obrazu, optycznozmysowy i emocjonalno-duchowy, miay by wyraane przez sowo, dokadne i oczyszczone z nalotw konwencjonalnej piknoci. Eksperymentowanie sowem, docieranie do ostatecznych, a nie wyzyskanych dotd moliwoci ekspresyjnych jzyka, najdalej posunita precyzja i staranno rzemiosa poetyckiego zostay uznane za gwne przykazanie poezji imainistycznej. Do przywdcw tego ruchu poetyckiego naleeli w Angli m. in. R. Aldington, F. S. Flint, D. H. Lawrence, E. Sitwell, a przejciowo T. S. Eliot ( z Amerykanw przede wszystkim Ezra Pound). Najwybitniejszym zjawiskiem w liryce midzywojennej bya intelektualna, filozoficzno-moralna twrczo Thomasa Stearnsa Eliota (1888-1964), urodzonego w Stanach Zjednoczonych wielkiego poety, dramaturga, eseisty i krytyka literackiego, ktry w 1914 r. osiad w Anglii, stajc si najbardziej uznanym i wpywowym wspczesnym poet piszcym w jzyku angielskim (w 1948 r. otrzyma nagrod Nobla). Synny jego poemat pt. Jaowa ziemia stanowi demaskatorsk diagnoz powojennego kryzysu cywilizacji (wydany zosta w 1922 r.), kreli

T. S. Eliot tragiczn wizj wiata pogronego w pustce duchowej i rozkadzie. Rwnie w Prnych ludziach (1925 r.) znalaz wyraz pesymizm Eliota. Pniej podj Eliot prb rozwizania drczcych poet oglnoludzkich problemw na gruncie filozofii chrzecijaskiej. Ostatni wybitny poemat Eliota pt. Cztery kwartety (1943 r.) jest zbiorem refleksji o tematyce osobistej, filozoficznej, historycznej i jzykowej. Intelektualna poezja Eliota podejmuje najbardziej podstawowe i zoone problemy filozoficzno-kulturowe i moralne, wyrnia si cisoci, precyzj i dyscyplin jzyka artystycznego oraz silnym zwizkiem z najwaniejszymi nurtami dotychczasowej tradycji literackiej. Eliot jest te jednym z gwnych twrcw i teoretykw nowoczesnego dramatu poetyckiego, nawizujcego do misteryjnych form dramatu symboliczno-religijnego (Mord w katedrze, The Rock) bd podejmujcego wspczesn problematyk wyboru moralnego i powoania yciowego (Zjazd rodzinny. Cocktail Party i in.). Jako krytyk i eseista reprezentowa idea klasycystycznego obiektywizmu, akcentowa stale wag zwizkw z tradycj kulturaln (The Sacred Wood i in.). Interesowa si te teori kultury. Wpyw Eliota by tak duy, e oddziaa on nawet na tych poetw, ktrzy wystpowali przeciwko estetyzmowi i przeintelektualizowaniu jego poezji. Nalea do nich m. in. Wystan Hugh Auden (ur. 1907 r.), wybitny poeta i dramaturg o przekonaniach lewicowych, walczcy w wojnie domowej w Hiszpanii po stronie republiki. Wspczesn tematyk spoeczno-moraln i psychologiczn podejmuje caa plejada wybitnych nieraz pisarzy angielskich rnych orientacji, e wymienimy z najbardziej znanych takie nazwiska, jak G. Green, A. Cronin, B. Priestley, C. Morgan, E. Waugh, J. Hilton, H. Spring, S. Maugham, K. Mansfieid, A. West, E. Bowen, D. Du Maurier i in.

W dziedzinie teatru angielskiego szczegln rol odegra Edward Gordon Craig (1872-1966), aktor, reyser i scenograf, rzecznik teatru jako sztuki autonomicznej. Jego najtrwalszy wkad polega na opracowaniu zasad nowej plastyki scenicznej, w ktrej brya i funkcjonalna budowa przestrzenna sceny, kolorystyka i wiato uzyskay rol rwnorzdn z innymi skadnikami przedstawienia. Craig by inicjatorem antynaturalistycznej i antyiluzjonistycznej reformy teatru, wywar powany wpyw na rozwj teatru w caej Europie. Rwnie w dziedzinie sztuki twrczo angielska pierwszej poowy XX w. rozwijaa si w duej mierze poprzez odrzucenie eklektyzmu wiktoriaskiego. Wie si ona z ruchem artystycznym zainicjowanym przez wspomnianego wyej poet i artyst Williama Morrisa, ktrego wpyw zaznaczy si w rozwoju sztuki dekoracyjnej, oddziaa na grafik, architektur i stal si podstaw europejskiego modernizmu. Z ruchem morrisowskim wizao si budownictwo mieszkalne i dekoracja wntrz, wyraajce tendencje do romantycznej malowniczoci, nawizujce do gotyckiej i wczesnorenesansowej architektury. Rwnoczenie due znaczenie osigny nowe materiay budowlane elazo i stal. Wspczesna architektura angielska rozwija si pod silnym wpywem konstruktywizmu i funkcjonalizmu, zwaszcza w budowlach uytecznoci publicznej i przemysowych. W rzebie dominuj formy organiczne, figuralne niekiedy o tendencjach archaizujcych, surrealistycznych (H. Moore, B. Hepworth, R. Butler) lub abstrakcyjnych (L. Chadwick, J. Epstein, K. Armitage). Szerok saw zdobyt Henry Moore (ur. 1898 r.), jeden z najwybitniejszych artystw wspczesnych, sigajcy w swych rzebach do inspiracji sztuki afrykaskiej i etruskiej. Gwnym tematem jego dzie jest posta ludzka o syntetycznych i monumentalnych ksztatach. Jako jeden z pierwszych zaj si Moore problemem zwizania zeby z otaczajcym j krajobrazem. Potgowa wraenie lekkoci i trjwymiarowoci rzeby przez przewiercanie bryy otworami. Szerok renom uzyska te Jacob Epstein (18801959), angielski rzebiarz, malarz i grafik pochodzenia polskiego. Uprawia gwnie tematyk figuraln, tworzy rzeby monumentalne, popiersia i portrety. W malarstwie silnie zaznaczy si nurt impresjonistyczny, obok niego wystpi kierunek abstrakcyjny oraz nurt nawizujcy do mistycyzmu W. Blake'a. Po okresie stagnacji dopiero romantyzm wyda grup wybitniejszych twrcw muzycznych (W. S. Bennett, C. H. Parry). Wybitnym kompozytorem byt Edward Elgar (18571934), twrca oratoriw i orkiestralnych wariacji, symfonii i koncertw. W czasie I wojny napisa pod wpywem uczu inspirowanych patriotyzmem i sympati dla ofiar wojny m. in. uwertur pt. Polonia (1915 r.), opart na polskich melodiach i dedykowan Ignacemu Paderewskiemu. W dziedzinie muzyki operetkowej szerok saw zdobyli A. Sullivan i S. Jones. Kierunek odnowy muzyki angielskiej, oparty na elementach ludowych, reprezentuj: R. Vaughan Williams i G. Holst. Do wybitniejszych twrcw nale te:

D. F. Tovey, J. Ireland, A. Bax, A. Bliss, A. Rawsthorne i in. Czoowym kompozytorem angielskim jest wspczenie Benjamin Britten ( ur. 1913 r.), uchodzcy za najwikszego angielskiego twrc od czasw Purcella, autora oper (Peter Grimes), koncertw i pieni. Sigajc po najnowsze rodki muzyczne posuguje si rwnoczenie motywami starej muzyki angielskiej. wiatowy poziom zdobyy angielskie orkiestry symfoniczne, zwaszcza orkiestra BBC i Halle-Orchestra w Manchesterze, posiadajce tak wybitnych dyrygentw, jak T. Beecham, Malcolm Sargent, J. Barbirolli, A. Boult. Do rozwoju ycia muzycznego w Wielkiej Brytanii przyczyniaj si festiwale midzynarodowe w Edynburgu i Glyndebourne, opera londyska Covent Garden (zaoona w 1858 r.) jak i Sadler's Wells Ballet (obecnie Royal Ballet). Nie sposb z powodu braku miejsca omwi nawet najwaniejszych osigni nauki angielskiej w XX w. Tak powany jej rozwj w XIX w. pozwoli na utrzymanie wysokiego standardu naukowego i w czasach wspczesnych, chocia w XX w. w zwizku z szybkim rozwojem bada naukowych prowadzonych na caym wiecie Anglia utracia ju w wielu dziedzinach posiadan dawniej hegemoni. W dziedzinie fizyki nie sposb pomin przynajmniej dwch wybitnych uczonych angielskich: J. J. Thomsona i E. Rutherforda. Joseph John Thomson (1856-1940), dyrektor laboratorium im. Cavendisha w Cambridge, jest jednym ze wsptwrcw nowoczesnej fizyki. Prowadzi wane badania w zakresie budowy materii, struktury elektrycznoci, wprowadzi pojcie elektronu i jonu. Odkrycie przez Thomsona elektronu byo pierwszym krokiem do poznania wewntrznej struktury atomu i stworzenia przez tego uczonego pierwszego nowoczesnego modelu atomu. W 1906 r. otrzyma Thomson nagrod Nobla. Dalszy rozwj nauki o promieniowaniu zwizany by z osob Ernesta Rutherforda (18711937), rwnie dyrektora laboratorium im. Cavendisha w Cambridge. Badania nad czstk alfa pozwoliy mu odtworzy acuch przemian promieniotwrczych i skonstruowa obecnie przyjmowany jdrowy model atomu. W 1919 r. Rutherford dokona pierwszy sztucznej przemiany jdrowej, co miao doniose znaczenie dla przyszych prac nad wyzwoleniem energii jdrowej i stworzeniem bomby atomowej. W 1908 r. otrzyma nagrod Nobla. W 1917 r. nagrod Nobla dosta za badania nad rozprzestrzenianiem si fal elektromagnetycznych oraz szczegowe badania wasnoci promieni Roentgena czonek Royal Society Ch. G. Barkla (1877-1944). Nad struktur krysztaw pracowa i wykaza dyfrakcj promieni Roentgena w krysztaach William Henry Bragg (l8621942). Za badania te uzyska w 1915 r. nagrod Nobla. Syn jego, Wiltiam Lawrence Bragg (ur. 1890 r.), by profesorem w Cambridge i opracowa metody rozszyfrowania zoonych struktur krystalicznych. W latach dwudziestych laureatami Nobla w zakresie fizyki byli te uczeni brytyjscy: Charles Thomson Rees Wilson (wynalazca tzw. komory Wilsona, sucej do obserwowania torw czsteczek jonizujcych) i Owen Williams Richardson, w latach trzydziestych Paul Adrien Maurice Dirac (wsptwrca mechaniki

kwantowej, ur. 1902 r.) i James Chadwick (specjalista od fizyki jdrowej i zastosowa energii jdrowej, ur. 1891 r.). Rwnie i w latach nastpnych wielu fizykw brytyjskich uzyskao nagrody Nobla. W sumie 15 badaczy brytyjskich dostao t nagrod. W zakresie chemii rwnie 15 naukowcw brytyjskich otrzymao nagrod Nobla w latach 19011965, tyle samo co w dziedzinie medycyny i chemii. cznie w zakresie nauki 45 uczonych brytyjskich wyrniono w latach 1901 1965 nagrod Nobla, co stanowi najwiksz liczb wrd krajw europejskich. Wrd filozofw brytyjskich doby wspczesnej postaci o najwikszym oddziaywaniu by laureat nagrody Nobla Bertrand Russell (18721970), rwnie wybitny matematyk i pisarz. By on nie tylko jednym z najwybitniejszych filozofw naszych czasw. Sw wybitn pozycj zawdzicza wkadowi do teorii logiki symbolicznej i teorii matematyki. Wraz z A. N. Whiteheadem (1861 1947) napisa monumentalne dzieo Principia mathematica, w ktrym sformalizowa caoksztat podstaw matematyki. Russell i Whitehead wraz z takimi filozofami angielskimi, jak Ch. D. Broad, C. E. M. Joad, J. C. Wilson, H. A. Prichard, W. D. Ross i inni, tworz tzw. brytyjsk szko analityczn, ktra pragnie ustali za pomoc skrupulatnej analizy to, co naprawd wiemy. Jest to filozofia realistyczna, odrzucajca twierdzenia idealistw. Jej twrc by George Edward Moore (l8731958), profesor z Cambridge, pracujcy w dziedzinie teorii poznania i etyki, zwolennik bardzo cisej analizy poj i zjawisk, ktra jedynie moe pozwoli na unikanie bdw idealistycznych uoglnie. Realizm i empiryzm przez wieki dominoway w angielskiej filozofii i nauce, wyraajc najpeniej gwne cechy angielskiej mentalnoci.

XV. OD KOCA DRUGIEJ WOJNY WIATOWEJ DO KOCA ERY MARGARET THATCHER (19451990)

GOSPODARCZE I POLITYCZNE SKUTKI II WOJNY WIATOWEJ DLA WIELKIEJ BRYTANII

WIELKA Brytania zaczta traci swoj wiodc pozycj w wiecie ju na przeomie XIX i XX w. Dopiero jednak II wojna wiatowa proces ten znacznie przyspieszya, doprowadzajc do kryzysu dominujcej w XIX w. potgi Wielkiej Brytanii. Dziaania wojenne, niemieckie naloty na Londyn i inne miasta angielskie spowodoway ogromne straty i zniszczenia, ruin wielu zakadw przemysowych, utrat znacznej czci brytyjskiej floty (ok. 11,5 min ton) oraz powane zmniejszenie si rynku pracy w wyniku strat ludnociowych i zniszcze wojennych. W czasie wojny zgino ponad 360 ty. onierzy brytyjskich oraz ok. 60 ty. ludnoci cywilnej. Uszkodzonych zostao ponad 4 min pomieszcze mieszkalnych, z czego ok. 460 ty. zostao cakowicie zniszczonych. Bardzo powane straty ponis przemys brytyjski, ju przed wojn niezbyt nowoczesny, w porwnaniu z szybko rozwijajc si produkcj przemysow Stanw Zjednoczonych, Niemiec i innych krajw. W czasie II wojny wiatowej zaduenie Wielkiej Brytanii osigno, jak ju wspomniano, ogromn sum ponad 23 mld funtw szterlingw. W rnych dziedzinach ycia powojennej Anglii zaznaczya si pilna potrzeba pomocy i poyczek zagranicznych dla tego kraju, ktry jeszcze niedawno, a do wybuchu II wojny wiatowej, by wierzycielem wielu pastw, udziela poyczek i podejmowa powane inwestycje przemysowe za granic. Obecnie Anglia bya zmuszona wyprzeda znaczn cz swoich aktyww zagranicznych gwnie Stanom Zjednoczonym. Oglna suma jej inwestycji zagranicznych zmniejszya si po wojnie o ponad l mtd funtw szterlingw, czyli a o 25%. W celu opacenia amerykaskiej pomocy wojskowej w okresie wojny musiaa Anglia zuy powan cz swoich rezerw walutowych. Ta tak niepomylna dla Anglii zmiana jej pozycji w gospodarce wiatowej ukazuje dobitnie rozmiary kryzysu, jaki dotkn Wielk Brytani w wyniku II wojny wiatowej, jego ekonomiczne i polityczne rda. Bdc do 1939 r. jednym z dwch obok Stanw Zjednoczonych gwnych mocarstw gospodarczych w wiecie, staa si Wielka Brytania po 1945 r. powanym dunikiem USA. O ile jej wydatki wzrosy w czasie wojny o 500%, o tyle eksport brytyjski spad w tym czasie poniej 60% wartoci przedwojennej z 471 min funtw w 1938 r. do 258 min w 1945 r. W tym samym okresie import wzrs z 858 min do 1299 min funtw, a zaduenie zagraniczne podnioso si niemal piciokrotnie. W sumie w okresie wojny zniszczonych zostao ok. 25% brytyjskiego bogactwa narodowego o wartoci 7300 min funtw szterlingw.

Wyranym objawem gospodarczego kryzysu Wielkiej Brytanii w latach powojennych by bardzo niski wzrost eksportu, wynoszcy zaledwie 1,8% rocznie, podczas gdy w Niemczech Zachodnich, we Woszech, Holandii czy Norwegii siga on ponad 10%, a w innych krajach Europy Zachodniej ok. 6% rocznie. Pewn odpowiedzialno za ten stan rzeczy ponosi rwnie rzd brytyjski, niechtnie ingerujcy w sprawy rozwoju przemysowego kraju. Pomimo zachodzcych zmian w wiecie powojennym. Wielka Brytania nadal wierzya w skuteczno systemu wolnego rynku. W przeciwiestwie do stosowanego po wojnie w wielu krajach systemu dugofalowego planowania, Anglia opowiadaa si za polityk krtkofalowej interwencji rzdowej w ycie gospodarcze. Wrd rnych trudnoci ekonomicznych Anglii po zakoczeniu II wojny wiatowej obserwujemy brak kapitau oraz potrzebnej siy roboczej. Posugujc si cenami z 1948 r. historycy doszli do wniosku, e Anglia stracia w okresie wojny ok. 9 mld funtw kapitau. Bardzo powana rwnie bya sytuacja na rynku pracy. Pomimo czciowej demobilizacji po zakoczeniu wojny, nadal a ok. 5,2 min mczyzn i kobiet suyo w rnego rodzaju formacjach wojskowych (przed wojn jedynie 0,6 min). Dalsze 4 min ludzi pracowao dla przemysu wojskowego. cznie ok. 42% angielskiej siy roboczej zwizanej byo z brytyjskimi siami wojskowymi i przemysem wojennym. Pewnym wykadnikiem powojennego kryzysu gospodarczego Anglii by ogromny wzrost ujemnego bilansu patniczego. O ile w 1938 r. deficyt ten wynosi 43 min funtw, o tyle w 1946 r. sign a 750 min funtw, a w dwch nastpnych latach blisko l mld funtw szterlingw. Czoowa przed II wojn wiatow pozycja gospodarcza i polityczna Wielkiej Brytanii zostaa po wojnie zredukowana do skromnego wymiaru, wyznaczonego przez katastrofalne dla Anglii skutki wojny, stopniow likwidacj dawnego imperium, awans dawnych kolonu brytyjskich do statusu pastw niepodlegych, a take zmiany zachodzce w ukadzie sit politycznych na wiecie. W rozwijajcej si po wojnie rywalizacji dwch supermocarstw Stanw Zjednoczonych i Zwizku Radzieckiego, dawna wadczyni mrz i posiadaczka ogromnego imperium kolonialnego przestaa si ju liczy jako mocarstwo. W coraz wikszym stopniu staa si zalena pod wzgldem politycznym oraz gospodarczym od potgi Stanw Zjednoczonych, a rycho musiaa si te pogodzi z szybkim awansem ekonomicznym Japonii czy Niemiec Zachodnich, wyprzedzajcych coraz bardziej Wielk Brytani w rnych dziedzinach produkcji przemysowej i handlu midzynarodowym. Powojenny kryzys gospodarczy Wielkiej Brytanii jest szczeglnie ostro widoczny w porwnaniu z ekonomicznym postpem niektrych innych krajw, nawet tych co wojn przegray (Japonia, Niemcy Zachodnie). Ponisza tabela wyranie ukazuje ten proces.

Wskanik wzrostu dochodu narodowego w latach 19491963 (w %) Kraj Niemcy Zachodnie Austria Wochy Holandia Francja Szwecja Wielka Brytania 1949-,1954 8,4 5,7 4,8 4,9 4,8 3,5 2,7 19541959 6,6 5,7 5,6 4,1 4,1 3,2 2.3 19601963 7,6 5,8 6,0 4,7 4,6 3,4 2,5

Jeszcze wyraniej, w liczbach absolutnych, uwidacznia ten proces ponisze zestawienie, ukazujce skal wzrostu wartoci produkcji gospodarczej brutto w okresie 19521977 dla niektrych waniejszych mocarstw gospodarczych wiata. Wzrost wartoci produkcji narodowej brutto w latach 19521977 (w mld dolarw) Lata 1952 1962 1972 1977 USA 350 560 1152 1890 Japonia 16 59 317 677 Niemcy Zachodnie 32 89 229 508 Francja 29 74 224 374 Wielka Brytania 44 81 128 263

W cigu 25 lat powojennych Japonia, ktra w 1952 r. znajdowaa si jeszcze na ostatnim miejscu wrd czoowych mocarstw gospodarczych wiata, awansowaa na drugie miejsce po Stanach Zjednoczonych. W tym samym okresie Wielka Brytania spada z drugiego miejsca (po Stanach Zjednoczonych) na miejsce ostatnie, wyranie poniej nie tylko Stanw Zjednoczonych, ale rwnie Japonii, Niemiec Zachodnich i Francji. Piszc o gwnych gospodarczych i politycznych skutkach II wojny wiatowej

dla Wielkiej Brytanii, wspomnijmy jeszcze o wpywie powstania Paktu Pnocnoatlantyckiego (NATO) na powojenne miejsce Anglii w polityce midzynarodowej. Powstanie NATO w 1949 r. i przystpienie do Wielkiej Brytanii zmienio w sposb zasadniczy charakter angielskiej polityki zagranicznej, tradycyjnie dcej do meangaowania si w midzynarodowe ukady, mogce prowadzi do udziau w wojnie. W przeszoci Anglia dya zwykle do zachowania niezalenoci w przystpowaniu do midzynarodowych sojuszy, a jeli przystpowaa do wojny, to wynikao zwykle z jej wasnego interesu, a nie dyplomatycznych zobowiza czy traktatw (udzielenie przez Wielk Brytani gwarancji Polsce 3 wrzenia 1939 r. wynikao z obu tych czynnikw, w tym wypadku ze sob sprzonych). Przystpienie Wielkiej Brytanii do NATO w 1949 r. zobowizywao j do udziau w ewentualnej wojnie w obronie ktrego z pastw czonkowskich Paktu Pnocnoatlantyckiego. Wynikajca z czonkostwa NATO zgoda Wielkiej Brytanii na stacjonowanie na jej terytorium amerykaskich wojsk i broni atomowej bya dalszym przejawem utraty przez Angli jej tradycyjnie niezalenego stanowiska w stosunkach midzynarodowych. Wspomnian wyej zmian w brytyjskiej polityce zagranicznej atwo wytumaczy wzrastajc po II wojnie wiatowej potg militarn Zwizku Radzieckiego oraz utrat przez Wielk BrytaniJej dawnej dominacji militarnej i politycznej. Kana Angielski (La Manche) przesta by wystarczajcym zabezpieczeniem przed grob inwazji z europejskiego kontynentu, przed atakiem nowoczesnych samolotw oraz pociskw rakietowych, co wyranie uwidoczniy dziaania wojenne okresu II wojny wiatowej. W powojennej rywalizacji wielkich mocarstw oraz wydatkach na cele wojskowe zachowaa Wielka Brytania po wojnie skromne miejsce, ustpujc pod tym wzgldem wielu innym krajom. Wydatki na cele wojskowe gwnych mocarstw w latach 19671976 (w mld dolarw) Kraj Stany Zjednoczone Zwizek Radziecki Chiny Niemcy Zachodnie Francja Wielka Brytania 1967 75,7 50,0 15,7 8,6 7,7 6,9 1976 91,0 127,0 34,4 16,0 14,2 11,0

Tabela powysza wyranie potwierdza utrat przez Wielk Brytani dominujcej dawniej pozycji w polityce wiatowej, co byo jednym ze skutkw II wojny

wiatowej.

PIERWSZE LATA POWOJENNE; CLEMENT ATTLEE I RZDY PARTII PRACY (19451951) Spowodowana latami II wojny wiatowej trudna sytuacja gospodarcza Wielkiej Brytanii oraz rosnce niezadowolenie z rzdw Partii Konserwatywnej sprawiy, e w wyborach z lipca 1945 r. nastpia cakowita zmiana w ukadzie si politycznych w Anglii. Po wieloletnich rzdach konserwatystw do wadzy dosza znaczn wikszoci gosw Partia Pracy, ktra po raz pierwszy ju w 1924 r., a nastpnie w 19291931 przez krtki okres tworzya w sojuszu z Parti Liberaln gabinet mniejszoci. Dopiero jednak po II wojnie wiatowej Partia Pracy osigna zdecydowane zwycistwo wyborcze, zdobywajc o 180 miejsc poselskich w Izbie Gmin wicej ni Partia Konserwatywna Winstona Churchilla (Partia Pracy 393 miejsca, Partia Konserwatywna 213, Partia Liberalna 12, inne partie 22). Nowym premierem zosta dowiadczony dziaacz i polityk laburzystowski Clement Attlee (18831967), lider Partii Pracy od 1935 r. Ten wyksztacony w Oksfordzie prawnik wczenie zwiza si z ruchem socjalistycznym, by czonkiem Towarzystwa Fabian, a od 1922 r. laburzystowskim posem do Izby Gmin. By czonkiem obu wspomnianych krtkotrwaych rzdw laburzystowskich z lat 1924 oraz 19291931. Zasiada w koalicyjnym rzdzie Winstona Churchilla w okresie II wojny wiatowej, a w 1942 r. zosta jego wicepremierem. W laburzystowskim rzdzie Clementa Attlee znalazo si kilku wytrawnych politykw Partii Pracy o znanych nazwiskach i ustalonej reputacji. Ministrem spraw zagranicznych zosta wieloletni dziaacz zwizkowy Ernest Bevin (1881 1951), ministrem spraw wewntrznych Herbert Morrison (188S1965), dziaacz Partii Pracy od 1915 r., minister obu krtkotrwaych rzdw mniejszoci Partii Pracy, o ktrych bya ju mowa wyej. Inny popularny polityk laburzystowski, Aneurin Bevan (18971960), w modoci grnik walijski, by w rzdzie Clementa Attlee ministrem pracy oraz zdrowia. W gronie wybitniejszych ministrw z tego okresu naley rwnie wymieni ministra skarbu Stafforda Crippsa (18891951), czonka gabinetu Churchilla w okresie wojny. Pierwsze lata powojenne byy w Wielkiej Brytanii okresem spadku stopy yciowej i wyrzecze (,,years of austerity"). A do 1949 r. trwao racjonowanie odziey, a do 1954 r. rwnie ywnoci, wprowadzone jeszcze na pocztku wojny. Wobec trudnoci w zaopatrzeniu w wgiel, nadal istniay w tej dziedzinie restrykcje. W celu ograniczenia wydatkw na import ywnoci z zagranicy rzd

Podj kroki w kierunku rozszerzenia wasnej produkcji rolniczej.

Clement Attiee Polityka oszczdnoci i drastycznych niekiedy restrykcji gospodarczych bya zwizana z dziaalnoci ministra skarbu Stafforda Crippsa. Zahamowa on podwyk pac, podnis skal opodatkowania i chocia ze zrozumiaych wzgldw polityka jego bya niepopularna w zuboaym na skutek wojny spoeczestwie angielskim, przyniosa wyranie pozytywne efekty ekonomiczne. Cripps cieszy si wspprac zwizkw zawodowych, udao mu si uzyska stabilizacj cen i rozwin eksport Anglii. Przeprowadzona przez niego dewaluacja funta szterlinga z relacji: l funt 4,03 dolary do l funt = 2,80 dolarw, przyczynia si do wzrostu brytyjskiego eksportu zagranicznego. Okres rzdw Partii Pracy zaraz po zakoczeniu II wojny wiatowej sta si widowni wielu wanych reform oraz zmian w tradycyjnym systemie brytyjskim. Udzielone laburzystom w 1945 r. szerokie poparcie spoeczne i uzyskana przez Parti Pracy dua wikszo w Izbie Gmin pozwoliy na przeprowadzenie lub przynajmniej zainicjowanie wielu istotnych reform, szczeglnie na polu gospodarczym, spoecznym i w dziedzinie owiaty. Niektre projekty reform, podjte przez Parti Pracy po wojnie, nawizyway w jakim stopniu do raportu Beveridge'a, opracowanego dla rzdu Winstona Churchilla jeszcze w czasie wojny. William Beveridge (18791963) by ekonomist zwizanym z Uniwersytetem Londyskim oraz Oksfordem. Na zlecenie rzdu opracowa on w 1942 r. raport pt. Social Insurance and Allied Services, do ktrego nawizaa wyranie Partia Pracy po wojnie w swojej polityce reform ekonomicznych.

Raport Beveridge'a zaleca powszechny system ubezpiecze poczony z bezpatnym niemal systemem opieki lekarskiej, projekt zapomg dla bezrobotnych, rent dla emerytw oraz dodatkw dla rodzin wielodzietnych. William Beveridge zakada, e cay niemal schemat ubezpiecze winien by by finansowany przez pastwo, pracodawcw i samych zatrudnionych. Raport Beveridge'a nie mg wej w ycie w okresie dziaa wojennych i niewiele zainteresowania okaza mu wwczas Winston Churchitl. Dopiero po zakoczeniu wojny i dojciu do wadzy rzdu Partii Pracy raport ten mg oddziaa na reformy laburzystowskie w zakresie ubezpiecze spoecznych (National Insurance Act z 1946 r.) oraz reorganizacji systemu ubezpiecze lekarskich (National Health Act z 1946 r.), a take, mwic oglnie, na polityk zmierzajc do stworzenia w Anglii welfare siat, a wic systemu ustrojowego, w ktrym rzd mia odgrywa istotn rol w zapewnieniu spoecznego dobrobytu. Rwnie jeszcze w czasie wojny rzd konserwatywny wyda w 1944 r. akt w sprawie owiaty (Education Act), majcy na celu przeprowadzenie reorganizacji brytyjskiego systemu szkolnego w kierunku powszechnego i bezpatnego nauczania na poziomie szkoy podstawowej i redniej, zapewnienia dzieciom bezpatnej opieki lekarskiej, bezpatnego mleka w czasie posikw w szkole. Akt przewidywa rwnie przymus nauczania modziey do 16 lat. Wprowadzenie tego aktu w ycie byo ju jednak zasug rzdu Partii Pracy Clementa Attiee. W okresie jego kadencji wyksztacono 35 ty. nowych nauczycieli, zbudowano dodatkowych 6300 sal szkolnych oraz znaczn liczb nowych budynkw szkolnych. Szczeglnie wane ze spoecznego punktu widzenia byy reformy majce na celu popraw sytuacji ludnoci biednej, rencistw oraz opiek nad dzieckiem. Ogoszony w 1946 r. akt w sprawie organizacji suby zdrowia i ubezpiecze lekarskich (National Health Act} prowadzi do upastwowienia szpitali oraz bezpatnych usug lekarskich i dentystycznych dla ok. 95% ludnoci Anglii. W ten sposb Wielka Brytania wprowadzia u siebie jeden z najbardziej postpowych w krajach kapitalistycznych systemw opieki lekarskiej. Rzd Partii Pracy podj rwnie polityk nacjonalizacji (zob. niej), ktrej geneza czya si nie tytko z socjalistyczn ideologi Partii Pracy, ale rwnie z bardzo trudn powojenn sytuacj gospodarcz Anglii. Jedynym skutecznym sposobem szybszego wyjcia Anglii z powojennego kryzysu byo uzyskanie znacznej pomocy dolarowej od Stanw Zjednoczonych i Kanady. W 1946 r. otrzymaa Anglia od USA poyczk w wysokoci 3,75 mld dolarw (Anglia zabiegaa o 5 mld) oraz od Kanady 1,25 mld dolarw amerykaskich. Wane znaczenie miaa amerykaska pomoc zainicjowana w 1947 r. pod nazw planu Marshalla. Plan ten najbardziej wyrnia Angli wrd krajw europejskich (ponad 3 mld dolarw pomocy). Uzyskanie tak duej pomocy dolarowej od Stanw Zjednoczonych byo nie tylko wynikiem powojennej sytuacji gospodarczej i politycznej w Europie oraz

wzajemnych zobowiza dawnych towarzyszy broni, ale rwnie zabiegw i idei jednego z najwybitniejszych angielskich teoretykw w dziedzinie polityki ekonomicznej Johna Maynarda Keynesa (18831946), jednego z twrcw makroekonomii, zwolennika gospodarki planowej oraz zasady penego zatrudnienia. By on zdania, e kapitalizm, umiejtnie regulowany przez pastwo, moe prowadzi cae spoeczestwo do dobrobytu. Jego Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza z 1936 r. (General Theory of Employment, Interest and Money) dawaa m.in. now analiz cyklw ekonomicznych i podkrelaa znaczenie dynamiki inwestycji jako kluczowego czynnika w funkcjonowaniu Popytu. John Maynard Keynes przewodzi delegacji angielskiej na konferencj w Bretton Woods w 1944 r., gdzie ustanowiony zosta Midzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund), powoany do popierania wsppracy walutowej pomidzy jego czonkami i udzielania pomocy w celu stabilizacji ich walut, wspomagania handlu midzynarodowego itp. Natomiast nie zosta przyjty przez konferencj w Bretton Woods, gwnie na skutek opozycji Stanw Zjednoczonych, projekt Keynesa ustanowienia midzynarodowego rodka patniczego, ktry miaby suy m.in. w clearingu midzynarodowych dugw pomidzy czonkami Midzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Midzynarodowej Unii Clearingowej. Wrd rnych posuni gospodarczych rzdu Clementa Attlee znalaza si rwnie wspomniana dosy drastyczna podwyka podatkw. Pomoga ona z jednej strony zwikszy inwestycje, zahamowa inflacj i ograniczy import towarw, z drugiej za przyczynia si do zuboenia ludnoci oraz zmniejszenia popytu na ywno i towary pierwszej potrzeby, ktre jak wspomniano a do 1954 r. byy racjonowane. Wrd pierwszych po wojnie waniejszych przykadw polityki nacjonalizacji rzdu Partii Pracy znalazo si upastwowienie w 1946 r. Banku Anglii. Wraz z ministerstwem skarbu odgrywa on wiodc rol w yciu gospodarczym kraju i swymi pocztkami siga koca XVII w. Jego upastwowienie stao si swego rodzaju symbolicznym krokiem w kierunku centralizacji ekonomiki angielskiej. Takim wyranie scentralizowanym organem staa si Narodowa Rada Wglowa (National Coal Board), zaoona w 1947 r. i wica ok. 800 rnych kompanii i przedsibiorstw wglowych. Tendencje tego rodzaju nie we wszystkich krgach gospodarki angielskiej znalazy chtne przyjcie. Upastwowienie w 1949 r. przemysu stalowego nie doprowadzio do zjednoczenia zakadw stalowych i nie przetrwao okresu rzdw laburzystw (rzd konserwatywny zdenacjonalizowa przemys stalowy). Wczeniej, w latach 1947/48, znacjonalizowane zostay trzy wane przedsibiorstwa uytecznoci publicznej. Brytyjska Komisja Transportu (British Transport Commission) przeja wwczas cay prawie transport publiczny. W tym czasie upastwowione zostay elektrownie i gazownie, natomiast w 1946 r. lotnictwo cywilne.

Po pierwszych piciu latach powojennych, dziki duemu wysikowi, ofiarnoci i zdyscyplinowaniu spoeczestwa angielskiego (nawet w latach wojny nie rozwin si tam faktycznie czarny rynek"), nastpia wyrana poprawa w gospodarczej sytuacji kraju. Okoo 1950 r. znaczna cz zniszcze wojennych zostaa ju usunita i Anglia osigna pene zatrudnienie. Chocia program ofiar i oszczdnoci, wysokich podatkw oraz kontroli rzdowej, ograniczonego importu itd. uatwi Anglii wyjcie z kryzysu pierwszych lat powojennych, rzd Partii Pracy nadal napotyka liczne trudnoci gospodarcze. Pooenie nacisku na wzrost eksportu nie od razu byo w stanie poprawi sytuacj finansow kraju i pozycja funta szterlinga zostaa zagroonaW 1949 r. rzd by zmuszony zdewatuowa funt szterling (z 4,03 do 2,80 amerykaskich dolarw), co przeprowadzi wspomniany ju minister skarbu Stafford Cripps. I chocia dewaluacja funta podniosa koszty importu, obniya jednoczenie cen eksportow brytyjskich wyrobw, co przyczynio si do rozwoju brytyjskiego przemysu i wywozu jego produktw. Oglny bilans handlowy kraju przez wiele lat by nadal ujemny. Zarwno w czasie swojej pierwszej po wojnie kadencji pod premierostwem Clementa Attiee, jak i pniej pod przywdztwem Harolda Wilsona, rzd Partii Pracy poczyni sporo niepopularnych posuni, majcych na celu poprawienie sytuacji gospodarczej Anglii (w 1964 r. deficyt patniczy kraju wynosi ponad 2 mld funtw). Wrd owych niepopularnych posuni znalazo si naoenie 15% narzutu podatkowego na wszelkie importowane towary z wyjtkiem ywnoci. Doda te naley podniesienie podatku dochodowego z 38 do 41% itp. Wszystkie te i inne posunicia nie uchroniy Anglii przed kolejn dewaluacj funta, ktrego warto obniono z 2,80 do 2,40 dolarw amerykaskich. Ze wzgldw finansowych Wielka Brytania zdecydowaa si te na zmniejszenie liczby swoich wojskowych baz na wschd od Suezu, z wyjtkiem Hongkongu. Skutki II wojny wiatowej wpyny rwnie w powanym stopniu na brytyjsk polityk zagraniczn i miejsce Anglii na arenie midzynarodowej. Z czoowego wiatowego mocarstwa staa si ona pastwem rednim pod wzgldem swego potencjau militarnego i gospodarczego, w coraz wikszym stopniu zalenym od Stanw Zjednoczonych. W sytuacji likwidacji dawnego Imperium Brytyjskiego, ogromnego wzrostu potgi Stanw Zjednoczonych i Zwizku Radzieckiego po II wojnie wiatowej oraz ekonomicznego potencjau Japonii i Niemiec Zachodnich, dawna wietno i dominacja Wielkiej Brytanii w wiecie zostay powanie ograniczone. Szybki po wojnie rozwj przemysu japoskiego i niemieckiego bdzie stanowi niebawem wan przyczyn zmierzchu dawnego znaczenia Wielkiej Brytanii, ktrajeszcze w 1940 r. i czciowo 1941 r. walczya samotnie z wojenn ekspansj hitlerowsk i Jest Jedynym krajem europejskim, ktry nie przegra adnej z obu wojen wiatowych. W sytuacji nasilajcej si zimnej wojny" midzy wiatem zachodnim a Zwizkiem Radzieckim i jego satelitami, Wielka Brytania zwizaa cilej swoj polityk zagraniczn i gospodarcz z przewodzcymi krajom zachodnim Stanami

Zjednoczonymi. Rwnoczenie wpyway najej polityk zagraniczn obawy przed moliwoci odrodzenia si militaryzmu niemieckiego. Traktat wojskowy podpisany w Dunkierce w 1947 r. midzy Wielk Brytani i Francj mia wanie na celu zapobieenie tego rodzaju moliwoci. Najwaniejszym posuniciem, majcym zabezpieczy wiat zachodni przed moliwoci ekspansji Zwizku Radzieckiego i grob komunizmu, byo powoanie w 1949 r. organizacji NATO. Wielka Brytania odgrywaa istotn rol zarwno w akcji majcej zapobiec odrodzeniu si niemieckiego militaryzmu (wojska brytyjskie stacjonoway wraz z sitami wojskowymi innych krajw zachodnich na terenie Niemiec Zachodnich), jak i w polityce NATO, zmierzajcej do powstrzymania ekspansji komunizmu. W zwizku z tym naley wspomnie o poparciu rzdu Partii Pracy dla brytyjskiego planu atomowego, czynicego z Wielkiej Brytanii trzeci si w tej dziedzinie (obok Stanw Zjednoczonych i Zwizku Radzieckiego) na wiecie. Po II wojnie wiatowej stana Wielka Brytania przed nieatwym zadaniem likwidacji swego ogromnego imperium kolonialnego zgodnie z nowymi tendencjami w polityce wiatowej. Ju w 1947 r. przyznaa niepodlego Indiom, co nastpio w kontekcie zacitych walk pomidzy dwoma czonkami Wsplnoty Brytyjskiej Indiami i Pakistanem. Podobnie bardzo gbokie konflikty i trwajce do dnia dzisiejszego walki wystpiy w brytyjskim mandacie w Palestynie, zwaszcza w zwizku z napywem tam duej liczby ydw europejskich. Wielka Brytania dziaaa jako swego rodzaju bufor pomidzy ydami i Palestyczykami a do 1948 r., kiedy powstao niepodlege pastwo izraelskie. Brytyjskie zabiegi o utrzymanie rwnowagi politycznej w Palestynie nie day adnych rezultatw. W 1948 r. uzyskay niepodlego Birma i Cejlon, wkrtce wojska brytyjskie opuciy Sudan, Malt i wiele innych dawnych posiadoci dawnego Imperium Brytyjskiego. Wrogie Brytyjczykom nastroje w Egipcie skoniy Angli do wycofania stamtd swoich wojsk ju w 1947 r. z wyjtkiem strefy Kanau Sueskiego. Dalszym krokiem w kierunku parcelacji i likwidacji dawnego imperium byo powstanie w 1949 r. Republiki Irlandii, ktra wycofaa si ze Wsplnoty Brytyjskiej. Natomiast Irlandia Pnocna (Ulster) pozostaa czonkiem Zjednoczonego Krlestwa w kontekcie ustawicznych konfliktw i niepodlegociowych aspiracji pnocno-irlandzkich katolikw. Z duymi oporami ksztatowaa si w polityce i wiadomoci brytyjskiej idea federacji europejskiej oraz cilejszych zwizkw Anglii z Europ. Dylemat zwizkw Wielkiej Brytanii ze Wsplnot Brytyjsk lub bliszej wsppracy z integrujc si gospodarczo Europ Zachodni stanowi przez wiele lat powojennych jedn z gwnych rozterek brytyjskiej polityki zagranicznej. Faktycznie dopiero w 1973 r. Wielka Brytania wyraniej zwizaa si z istniejc ju od 1957 r. Europejsk Wsplnot Gospodarcz. Pomimo podjtych przez Parti Pracy reform gospodarczych i pewnych sukcesw rzdu Clementa Attlee w dziedzinie nacjonalizacji, koszty spoeczne

tych reform doprowadziy do zuboenia i pewnej pauperyzacji spoeczestwa brytyjskiego w pierwszych latach powojennych. Zjawisko to pozbawio stopniowo laburzystw tej popularnoci, jak cieszyli si w Anglii zaraz po II wojnie wiatowej. Rosnce niezadowolenie wywoywaa rwnie polityka zagraniczna rzdu Partii Pracy, ogromne koszty wojskowego poparcia udzielonego przez ten rzd polityce Stanw Zjednoczonych w Europie (m.in. w zwizku z kryzysem berliskim w 1948 r.) czy w wojnie koreaskiej w 1950 r. Sympatie spoeczestwa angielskiego coraz wyraniej zaczy przesuwa si w stron Partii Konserwatywnej, ktra pod przywdztwem Winstona Churchilla powrcia w 1951 r. do wadzy. KONSERWATYCI U WADZY: OD CHURCHILLA DO EDENA, MACMILLANA I LORDA DOUGLASA-HOME (19511964) Powrt konserwatystw do wadzy w 1951 r. oznacza pocztek dugiego okresu ich 13-letnich rzdw pod przywdztwem czterech wytrawnych politykw: Winstona Churchilla, Anthony Edena, Harolda Macmillana i Aleca Douglasa-Home. Wybory z lutego 1950 r. day jeszcze laburzystom w Izbie Gmin minimaln przewag 6 miejsc. W wyborach z padziernika 1951 r. wygrali ju konserwatyci, uzyskujc skromn wikszo 17 miejsc. W gabinecie Churchilla znalazo si kilku znanych ministrw, ktrzy przez wiele lat odgrywali w rzdzie znaczc rol. Anthony Eden (18971970) ju przed wojn zajmowa stanowiska ministerialne, w okresie wojny by najpierw ministrem wojny w 1940 r., a nastpnie do 1945 r. ministrem spraw zagranicznych w rzdzie Churchilta. Stanowisko to zajmowa i w powojennym rzdzie Churchilla w latach 19511955. Drugim wybitnym ministrem tego rzdu konserwatywnego by Richard Butler (19021982), minister owiaty w okresie wojny, a nastpnie w latach 19511955 minister skarbu. Konserwatyci wprowadzili do objtego po laburzystach systemu rzdowego rne zmiany, duo jednak mniejsze od tych, ktre zapowiadali w swojej retoryce przedwyborczej. Winston Churchill zahamowa zapocztkowany przez Clementa Attlee proces nacjonalizacji, reprywatyzowa zgodnie z obietnic przedwyborcz przemys stalowy, pozostawiajc jednak pod zarzdem pastwa niektre inne dziedziny, m.in. produkcj telewizyjn (British Broadcasting Corporation), ktra utracia swoje dominujce stanowisko od czasu, gdy w 1954 r. zacza si rozwija telewizja komercjalna. Konserwatyci stosowali zasad poredniej interwencji fiskalnej poprzez regulowanie stopy dyskontowej oraz znaczne oszczdnoci inwestycyjne. Znaczne wydatki na cele wojskowe (w 1952 r. Wielka Brytania eksplodowaa swoj pierwsz bomb atomow) poeray spor cz budetu angielskiego. Ministrowi skarbu Richardowi Butlerowi udawao si jednak uruchamia odpowiednie mechanizmy gospodarcze w celu zapewnienia krajowi dodatniego bilansu handlowego: ograniczy on znacznie import, podnis stop dyskontow na poyczki, zmniejszy o poow ulgi dla wyjedajcych za granic turystw

itp. Wzrost angielski eksport, a take sprzeda angielskich wyrobw przemysowych na rynku krajowym (samochody, aparaty telewizyjne i in.). Popraw stopy yciowej odczuta przede wszystkim popierajca konserwatystw rednia klasa spoeczestwa angielskiego, a nie klasa robotnicza, ktrej wynagrodzenie nie nadao za wzrostem cen na rynku. Innym sabym punktem reform gospodarczych rzdu konserwatywnego by brak zainteresowania zagadnieniem modernizacji technologii i organizacji produkcji, w sytuacji duego postpu w tej dziedzinie wielu innych krajw ze Stanami Zjednoczonymi i Japoni na czele. Dalsz bolczk angielskiego systemu gospodarczego owych lat by utrzymujcy si w niektrych okresach ujemny bilans handlowy. Anglia wicej importowaa ni moga sprzeda za granic produktw swojego przemysu. Te i inne ujemne strony gospodarki brytyjskiej okresu rzdw konserwatywnych podnoszone byy krytycznie przez Parti Pracy, goszc postulat lepszego planowania gospodarczego. Pod wpywem tego rodzaju naciskw rzd Partii Konserwatywnej ustanowi w 1962 r. Rad Narodowego Rozwoju Gospodarczego (National Economic Development Councii), zoon z przedstawicieli pracodawcw, pracownikw, ekonomicznych ekspertw i przedstawicieli rzdu. Miaa ona czuwa nad poprawnym funkcjonowaniem gospodarki, zwaszcza w zakresie Jej planowania. Przewodniczcym tej rady by minister skarbu (Chancellor of the Exchequer). Pewne wyobraenie na temat rosncego i niekorzystnego dla Wielkiej Brytanii dystansu pomidzy jej rozwojem gospodarczym a rozwojem innych czoowych krajw w owych latach daje ponisza tabela. Skala inwestycji brytyjskich w latach 19551964 oraz relacja midzy oszczdnociami kraju a dochodem w 1964 r. Kraj Skala inwestycji w latach 19551964 (w%) Oszczdnoci brutto jako % dochodu w 1964 r.

Japonia Niemcy Zachodnie Francja Szwecja Stany Zjednoczone Wielka Brytania

28,2 23,7 19,2 22,8 17,1 15,8

25,2 13,1 12,8 10,2 10,1 7,7

Ujemne skutki nie zawsze w peni uzasadnionych oszczdnoci inwestycyj-

nych byy m.in. wyranie widoczne w brytyjskim przemyle okrtowym. Zajmujc od dawna pozycj czoowego mocarstwa morskiego, nie potrafia Anglia po II wojnie wiatowej utrzyma tej swojej przewagi, chocia posiadaa pomimo zniszcze i strat wojennych dobrze rozbudowane stocznie i wysoko wykwalifikowanych specjalistw w zakresie budowy statkw. Polityka oszczdnoci inwestycyjnych sprawia, e tona brytyjskiej floty spad w latach 1949 1965 z l ,2 min ton do l min. W tym samym czasie tona floty handlowej Japonii wzrs dziesiciokrotnie z 0,5 min do 5 min ton. Inn przyczyn kryzysu powojennej gospodarki angielskiej bya jej przestarzaa organizacja, niska wydajno pracy oraz nader powolna modernizacja przestarzaych ju urzdze. Kraj, ktry by pionierem rewolucji przemysowej od koca XVIII w., wielu wynalazkw i udoskonale technicznych, zrewolucjonizowa rozwj produkcji przemysowej na wiecie, straci po II wojnie wiatowej swoje dawniejsze znaczenie i pozycj w tej dziedzinie nie tylko w stosunku do Stanw Zjednoczonych, ale i wielu krajw zachodnioeuropejskich, a take Japonii.

Harold Macmillan Rne posunicia w wewntrznej polityce ekonomicznej, majce na celu podniesienie stopy yciowej spoeczestwa angielskiego, zapewniy konserwatystom zwycistwo w wyborach z 1955 r., w ktrych uzyskali w Izbie Gmin o 67 miejsc wicej ni laburzyci. Na czele rzdu stan wwczas Anthony Eden, przejmujc po osiemdziesicioletnim Winstonie Churchillu przywdztwo Partii Konserwatywnej i urzd premiera. W dwa lata pniej, w 1957 r., schorowanego Edena zastpi Harold Macmillan, a w 1963 r. na krtko nowym premierem zosta Alec Douglas-Home. W okresie premierostwa Churchilla zmar w 1952 r. krl Jerzy VI i krlow zostaa jego crka Jako Elbieta II.

Pomimo rnych posuni gospodarczych i szermowania hasem ,,spoeczestwa dobrobytu" (affluent society), proces wzrostu stopy yciowej ludnoci angielskiej przebiega dosy powoli. Groba inflacji skonia rzd konserwatystw do wprowadzenia w 1957 r. cilejszej kontroli fiskalnej, podniesienia stopy dyskontowej do 7%, podwyszenia podatku od kupna, zredukowania subsydiw ywnociowych itp. Naley przyzna, e posunicia te przyczyniy si do poprawy sytuacji gospodarczej. W latach 19541959 produkcja przemysowa wzrosa o 13%, a eksport podwoi si w porwnaniu z 1938 r. Najwikszy przyrost produkcji zaznaczy si w nowszych gaziach przemysu, w produkcji samochodw, samolotw, w przemyle chemicznym i innych. Naley te doda, e w latach tych realne zarobki wzrosy w Anglii o 40%. Okoo 1959 r. a 70% mieszka angielskich posiadao aparaty telewizyjne. Rne przejawy rozwoju gospodarczego zapewniy konserwatystom wiksz popularno i w wyborach do Izby Gmin w 1959 r. uzyskali o 107 miejsc wicej ni Partia Pracy. Na pocztku lat szedziesitych gospodarka angielska zacza jednak przezywa nowv kryzys. Nie przyniosy trwalszych rezultatw zastosowane przez konserwatystw stare metody podnoszenia stawek dyskontowych, podwyszania podatkw i ograniczania wzrostu zarobkw. Wywoay one jednak niezadowolenie w spoeczestwie angielskim, tym bardziej e w innych krajach zachodnich nadal by wyrany wzrost dobrobytu i rozwoju ekonomicznego. Cz spoeczestwa angielskiego wizaa pewne nadzieje z moliwoci przystpienia Wielkiej Brytanii w 1961 r. do Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej do Wsplnego Rynku. Negocjacje w tej sprawie natrafiy jednak opr sfer rolniczych oraz czci Partii Pracy. Zostay one zreszt w sposb drastyczny przerwane przez prezydenta Francji de Gaulle'a w 1963 r. Owiadczy on mianowicie, e sytuacja geograficzna, gospodarcza, a zwaszcza handlowa Wielkiej Brytanii przemawiaa, przynajmniej chwilowo, przeciwko przystpieniu Anglii do Wsplnego Rynku. Dopiero w 1973 r., a wic po 25 latach od powstania Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej, staa si Wielka Brytania jej czonkiem i zwizaa si cilej z rynkiem europejskim. W angielskiej polityce zagranicznej zaszy w latach pidziesitych i szedziesitych istotne zmiany, przede wszystkim jeli chodzi o konsekwentnie realizowan likwidacj dawnego imperium. Wiele dawnych kolonii brytyjskich W Afryce i Azji uzyskao niepodlego (m.in. Ghana, Nigeria, Sudan, Kenia, Tanganika, Uganda, Rodezja Pnocna). Jedynie w Rodezji Poudniowej proces ten zosta na kilkanacie lat opniony na skutek separatystycznej polityki tamtejszych biaych osadnikw pod przywdztwem premiera Rodezji Poudniowej Iana Smitha (ur. 1919). Ogaszajc na wasn rk w 1965 r. tzw. Jednostronn Deklaracj Niepodlegoci, opni Smith na 14 lat powstanie niepodlegego Zimbabwe. Rwnie Afryka Poudniowa zerwaa w 1961 r. swoje dawne zwizki z Wielk Brytani, ogosia si republik i wystpia z Brytyjskiej Wsplnoty Narodw.

Na wiksze komplikacje natrafia angielska polityka zagraniczna na Bliskim Wschodzie i Londyn nie by w stanie przeforsowa tam swoich planw. Odnosi si to przede wszystkim do kwestii Suezu i brytyjskiej polityki w tej czci wiata (Anglicy zajli Egipt jeszcze w 1882 r.). W 1956 r. sprawa Suezu wywoaa midzynarodowy kryzys, spowodowany upastwowieniem Kanau Sueskiego przez prezydenta Egiptu Gamala Nassera. Jego posunicie byo m.in. wynikiem brytyjskiej i amerykaskiej decyzji odmowy finansowania budowy Tamy Asuaskiej na Nilu, do czego oba pastwa wczeniej si zobowizay. Stanowisko Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych byo reakcj na nawizanie przez Nassera bliskich stosunkw ze Zwizkiem Radzieckim oraz Czechosowacj. Nasser wprowadzi do strefy Kanau Sueskiego stan wyjtkowy i przej kontrol nad Kompani Kanau Sueskiego. Opaty celne pacone przez przepywajce przez Suez statki miay by w cigu 5 lat uyte na budow Tamy Asuaskiej. Posunicia Nassera wywoay w Londynie obawy, e jego polityka moga doprowadzi do zamknicia dla statkw brytyjskich poczenia z Zatok Persk i tamtejszymi polami naftowymi. Wobec fiaska zabiegw dyplomatycznych Anglia i Francja zaczy w tajemnicy przygotowania do akcji wojskowej z zamiarem odzyskania kontroli nad Kanaem Sueskim, a take doprowadzenia do obalenia Nassera. W polityce tej Wielka Brytania uzyskaa poparcie Izraela, posiadajcego wiele konfliktowych problemw w stosunkach z Egiptem i wiatem arabskim w oglnoci. W dniu 29 padziernika 1956 r. wojska izraelskie zaatakoway Egipt i posuny si w kierunku Kanau Sueskiego. Zgodnie z przyjtym wczeniej planem, Wielka Brytania i Francja zaday wycofania si izraelskich i egipskich wojsk ze strefy Suezu. Na pocztku listopada 1956 r. brytyjskie i francuskie siy wyldoway w Port Said oraz Port Faud i rozpoczy okupacj strefy Kanau Sueskiego. Akcja ta zakoczya si jednak niepowodzeniem na skutek nieprzychylnych jej nastrojw w Anglii, presji ONZ oraz groby sowieckiej interwencji. Pod koniec 1956 r. Brytyjczycy musieli wycofa si ze strefy Suezu, tracc wpywy na Bliskim Wschodzie oraz doznajc dyplomatycznej i prestiowej poraki w oczach wiata arabskiego. Kryzys sueski dostarczy a nadto dowodw, e Bliski Wschd przesta ju by brytyjsk stref wpyww. Wrd rnych niepowodze schykowych lat dosy dugiego okresu rzdw Partii Konserwatywnej znalaza si i gona afera Profuma". John Profumo by ministrem spraw wojskowych w latach 19601963. Jego stosunki z pann podejrzanych obyczajw oraz z pracownikiem ambasady sowieckiej w Londynie stay si skandalem politycznym i rwnie, w jakim stopniu, poza niepowodzeniami w polityce gospodarczej i zagranicznej (kryzys rodezyjski, kryzys sueski), trudnociami z przystpieniem Wielkiej Brytanii do Wsplnego Rynku, przyczyniy si do upadku rzdu Partii Konserwatywnej w 1964 r. HAROLD WILSON, JAMES CALLAGHAN I RZDY PARTII PRACY

(19641970 I 19741979). KONSERWATYWNE INTERLUDIUM RZDU EDWARDA HEATHA (19701974) Kampania wyborcza Partii Pracy, poprzedzajca wybory z 1964 r. odbya si pod hasem wikszej stabilizacji i szybszego rozwoju ycia gospodarczego opartego na rzdowej polityce gospodarczego planowania oraz wikszego poparcia dla postpu technicznego. Nowy rzd obieca zahamowanie inflacji oraz 25% wzrost produkcji. Tego rodzaju program oraz pierwsze przykady jego realizacji day Partii Pracy w nowych wyborach z marca 1966 r. wyran przewag 110 miejsc nad konserwatystami w Izbie Gmin (w 1964 r. wynosia ona zaledwie 13 miejsc). Nowy premier brytyjski Harold Wilson (ur. 1916) dopiero od 1963 r. by liderem Partii Pracy. W przeszoci peni rne stanowiska w ministerstwach zajmujcych si sprawami gospodarczymi i spoecznymi. Pod jego przywdztwem rzd laburzystowski podj w latach szedziesitych wiele reform majcych na celu podniesienie gospodarki angielskiej oraz stopy yciowej mieszkacw. W 1966 r. zamroone zostay na okres 6 miesicy pace, w 1967 r. nastpia 14,3% dewaluacja funta szterlinga. Posunicia te z natury rzeczy nie zapewniy nowemu rzdowi szerszego poparcia spoecznego i spotkay si z ostr krytyk zwizkw zawodowych. W 1969 r. miay miejsce liczne strajki i demonstracje. Niepowodzenia laburzystw w dziedzinie gospodarczej, wzrastajca inflacja i fiasko rozmw w sprawie kryzysu rodezyjskiego przyczyniy si do upadku rzdu Partii Pracy i zwycistwa konserwatystw w wyborach

Harold Wilson

z lipca 1970 r. Na cztery lata objli oni ster rzdowy pod przewodnictwem premiera Edwarda Heatha (ur. 1916), dowiadczonego polityka, zajmujcego si w wolnych chwilach dziaalnoci muzyczn i dyrygowaniem orkiestr symfoniczn. Rzd konserwatywny Edwarda Heatha odziedziczy po laburzystach wszystkie trudne problemy gospodarcze poprzedniego okresu. W deniu do powstrzymania inflacji Heath zamrozi w 1972 r. zarobki, ceny i dywidendy. Posunicia te nie na wiele si zday, w rnych czciach Anglii wybuchy strajki i rozruchy robotnicze, zwaszcza grnikw, bezrobocie osigno najwiksze od 1939 r. rozmiary. Do strajku przystpili dokerzy i rzd nie by w stanie kontynuowa swego planu zamroenia zarobkw. Strajki, zwaszcza grnikw, doprowadziy do zmniejszenia si produkcji przemysowej m.in. na skutek spadku zaopatrzenia w elektryczno z powodu strajkw. W rezultacie naciskw robotniczych rzd musia zgodzi si na podwyk pac grnikw o 21%. Rwnie w 1973 r. miaa miejsce konfrontacja pomidzy rzdem konserwatywnym Edwarda Heatha a zwizkami zawodowymi, tym razem na tle kryzysu zwizanego z sytuacj na Bliskim Wschodzie oraz trudnociami wynikajcymi std w dostawie ropy naftowej do Anglii. W padzierniku 1973 r. wybucha wojna arabsko-izraelska, wywoana m.in. arabsk decyzj ograniczenia dostaw ropy, co wywoao kilkakrotny wzrost jej ceny w Anglii. Sytuacja ta skonia rzd Heatha do wprowadzenia trzydniowego tygodnia pracy i ogoszenia stanu wyjtkowego. W lutym 1974 r. Narodowy Zwizek Grnikw ogosi w Anglii strajk powszechny i w tyme miesicu Heath zarzdzi wybory powszechne do Parlamentu. Do wadzy powrci w wyniku wyborw rzd Partii Pracy z Haroldem Wilsonem jako jego premierem na czele. Nowy rzd znis stan wyjtkowy i przywrci piciodniowy tydzie pracy. Chcc uzyska szersze poparcie spoeczne, w padzierniku 1974 r. Wilson ogosi nowe wybory, ktre day Partii Pracy 43 miejsca wicej w Izbie Gmin ni konserwatystom (w marcu 1974 r. wikszo ta wynosia zaledwie 5 miejsc). W celu poprawienia sytuacji gospodarczej w Anglii, rzd Harolda Wilsona powanie ograniczy wydatki zbrojeniowe i zredukowa obecno wojsk brytyjskich poza granicami kraju. Wrd brytyjskich problemw ekonomicznych o charakterze midzynarodowym, stanowicych jednoczenie przyczynek do stosunkw Anglii z Europ Zachodni, sprawa przystpienia Wielkiej Brytanii do Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej (EWG) naleaa do bardziej kluczowych. Przez blisko dwie dekady wywoywaa ona na wyspie, a take w krajach Europy Zachodniej kontrowersje i rnice zda, zanim w 1973 r. Wielka Brytania przystpia ostatecznie do tej integrujcej gospodark Europy Zachodniej organizacji. Zaoona w 1957 r. przez Francj, Niemcy Zachodnie, Wochy, Belgi, Niderlandy i Luksemburg, miaa na celu wprowadzenie dla pastw czonkowskich unii celnej, usunicie barier hamujcych przepyw kapitau, siy roboczej i usug oraz

ustanowienie wsplnej polityki w zakresie spraw rolnictwa i transportu dla czonkw EWG. Wrd krajw popierajcych przystpienie Wielkiej Brytanii do EWG znajdoway si przede wszystkim Stany Zjednoczone. Byy one zdania, e oznaczaoby to wiksz jedno wiata zachodniego", jak to wyrazi w 1961 r. amerykaski podsekretarz stanu George Bali. Podobnego zdania by prezydent John F. Kennedy. Natomiast zdecydowanym przeciwnikiem przystpienia Wielkiej Brytanii do EWG by prezydent Francji, gen. de Gaulle, obawiajcy si, e mogoby to ograniczy wiodc rol Francji w Europie Zachodniej. Stanowisko Francji utrudniao przez wiele lat, zwaszcza pomidzy 1967 i 1971 r., zabiegi Harolda Wilsona o przyjcie Wielkiej Brytanii do EWG. Ustpienie de Gaulle'a w 1969 r. i objcie prezydentury we Francji przez mniej pryncypialnego G. Pompidou zmienio sytuacj w tej kwestii na korzy Wielkiej Brytanii. Rwnie i w samej Anglii zmieniy si pogldy od tradycyjnego izolacjonizmu do cilejszej unii gospodarczej z Europ Zachodni, zwaszcza po likwidacji dawnego Imperium Brytyjskiego i uzyskania przez dawne kolonie brytyjskie niepodlegoci. Po trzech latach negocjacji zdoa konserwatywny rzd Edwarda Heatha doprowadzi ostatecznie do przystpienia Wielkiej Brytanii w 1973 r. do Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej. Tego rodzaju rozwizanie miao jednak w Anglii nadal wielu przeciwnikw. Po powrocie do wadzy w 1974 r. rzd Partii Pracy ywi obawy, e EWG moga roci sobie pretensje do odkrytych przez Brytyjczykw w 1969 r. i przez nich eksploatowanych bogatych z naftowych na Morzu Pnocnym. Rwnie i opinia brytyjska, opowiadajca si pocztkowo za przystpieniem kraju do EWG, zacza po 1975 r. coraz wyraniej czy wzrost cen ywnoci na wyspie z polityk EWG. Istniay te w Anglii obawy, e przystpienie Wielkiej Brytanii do EWG przyczyni si mogo do osabienia jej tradycyjnie bliskich zwizkw ze Stanami Zjednoczonymi. Przed przystpieniem do Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej, a nawet po 1973 r., podkrelaa Wielka Brytania swoje odrbne stanowisko m.in. w sprawie unii celnej, handlu midzynarodowego i w innych sprawach. Ten nadal utrzymujcy si swego rodzaju izolacjonizm brytyjski mia swoje rda w dawnej polityce kolonialnej, istnieniu Imperium Brytyjskiego, a pniej Brytyjskiej Wsplnoty Narodw, ktre pocigay Wielk Brytani silniej ni koncepcja zintegrowanej Europy Zachodniej (EWG), do ktrej Anglia przystpia nie bez duych oporw. Naley pamita, e przez dugi czas, od epoki merkantylizmu i formowania si brytyjskiej ekspansji zamorskiej, Wielka Brytania rozwijaa swj system gospodarczy w perspektywie polityki kolonialnej, co w sposb specyficzny uksztatowao jej struktur gospodarcz (kolonie jako rynki zaopatrzenia w surowce dla przemysu brytyjskiego oraz rynki zbytu dla angielskich produktw) oraz mentalno mieszkacw. Przystpienie do EWG i rozpad dawnego imperium oznaczao cakowit zmian tradycyjnego brytyjskiego systemu ekonomicznego i politycznego w zakresie stosunkw midzynarodowych.

W pocztkowych latach przynalenoci Wielkiej Brytanii do EWG obawy i opory politykw i spoeczestwa angielskiego przed przystpieniem kraju do Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej wydaway si w peni uzasadnione. Deficyt handlowy Wielkiej Brytanii, wynoszcy w 1970 r. zaledwie 3%, podskoczy w 1974 r. a do 39%. Faktycznie dopiero odkrycie i eksploatacja bogatych zasobw ropy naftowej na Morzu Pnocnym na pocztku 1980 r. pozwoliy Anglii na wyjcie z trwajcego uprzednio kryzysu. Oglny bilans patniczy Wielkiej Brytanii w latach osiemdziesitych pozosta jednak ujemny. Rzd Partii Pracy pooy duy nacisk na rozwj nauki i owiaty. Przeduono do 16 roku ycia powszechny obowizek nauczania i rozbudowano szkolnictwo oglnoksztacce (comprehensive schools). Wydatnie powikszono liczb szk i nauczycieli. Znacznie podniesiono wydatki na owiat i sub zdrowia. Ponisza tabela wyranie ukazuje powysze tendencje rzdu w latach szedziesitych i siedemdziesitych, rejestrujc jednoczenie bardzo powane koszty rozbudowy si zbrojnych, co byo' wynikiem zimnej wojny" oraz udziau Wielkiej Brytanii w NATO. Wydatki Wielkiej Brytanii na szkolnictwo, sub zdrowia i obron w lalach 19621978 (w min funtw szterlingw) Resort Szkolnictwo Lecznictwo Obrona kraju 1962 1173 971 1840 1972 3508 2644 3097 1978 8658 7615 7493

W brytyjskiej polityce zagranicznej gwnym niepowodzeniem rzdu Harolda Wilsona bya sprawa rebelii Iana Smitha i przyjcia przez Rodezj Poudniow w 1965 r. Jednostronnej deklaracji niepodlegoci (Unilateral Declaration of independence), opniajcej o 14 lat przyznanie przez Wielk Brytani statusu niepodlegoci dzisiejszemu Zimbabwe. Naley przyzna, e Harold Wilson w sposb zdecydowany i umiejtny usiowa przeama opr Iana Smitha i rodezyjskich biaych osadnikw przeciwko przeksztaceniu Rodezji Poudniowej w niepodlege pastwo i od pocztku kryzysu rodezyjskiego energicznie zabiega o znalezienie najlepszego rozwizania. Zabiegi o to rozpocz jeszcze w czasie spotkania ze Smithem w 1965 r. na pogrzebie Winstona Churchilla, a take w czasie kolejnej wizyty Iana Smitha w Anglii par miesicy pniej. Rnorodne zabiegi dyplomatyczne Wilsona nie przyniosy jednak adnych rezultatw i a do 1979 r. premier rodezyjski nie ugi si pod naciskami brytyjskimi. Dopiero w 1979 r. powstao niepodlege Zimbabwe.

Wrd wielu bardzo trudnych do rozwizania problemw politycznych Wielkiej Brytanii po II wojnie wiatowej nie rozwizana pozostaje do dnia dzisiejszego sprawa Irlandii Pnocnej (Ulster). Wczeniejsze dzieje tego zagadnienia zostay omwione Ju wyej dla XVIII, XIX i pocztkw XX w. Krtkiej wzmianki wymagaj waniejsze fakty z tego zakresu dotyczce lat po II wojnie wiatowej. Ukad brytyjsko-irlandzki z 1921 r. o utworzeniu Wolnego Pastwa Irlandzkiego (pniejsza Republika Irlandii) oraz wczeniu Irlandii Pnocnej w 1922 r. do Zjednoczonego Krlestwa spotka si z niezadowoleniem katolickiej czci spoeczestwa irlandzkiego jako rozwizanie niesprawiedliwe. Przejawem protestu staa si partyzancka i terrorystyczna dziaalno antybrytyjskiej Irlandzkiej Armii Republikaskiej (IRA), ruchu Sinn Fein oraz innych patriotycznych organizacji irlandzkich. Struktura wyznaniowa Irlandii Pnocnej (jej ludno katolicka ciya ku Republice Irlandii, ludno protestancka ku Wielkiej Brytanii) oraz tradycje historyczne i polityczne sprawiy, e rozwizanie sprawy statusu politycznego natrafia na wrcz karkoomne trudnoci, Uister za jest cigle widowni krwawych aktw terroru. Nasiliy si one w latach szedziesitych i siedemdziesitych, w Belfacie i Londonderry miay miejsce formalne walki pomidzy ludnoci katolick a policj, wiele domw katolikw irlandzkich zostao podpalonych itp. W celu utrzymania spokoju wysane zostay z Anglii do Uisteru wojska brytyjskie, w domach katolikw irlandzkich przeprowadzono rewizje w poszukiwaniu broni. Wprowadzona zostaa godzina policyjna. Wszystkie te rodki i represje nie day jednak rezultatu i niepokoje trway nadal. Po obu stronach byy setki zabitych i rannych w rezultacie bezporedniej konfrontacji, star z policj i zamachw bombowych. Prby negocjacji z reguy nie daway adnych rezultatw wobec skrajnego stawiania warunkw przez obie strony. W 1974 r. zamachy bombowe IRA zaczy si rozszerza i objy rwnie Londyn i inne miasta angielskie. W Londynie bomby zostay rzucone przez bojownikw IRA na restauracje i hotele, urzdy, lotnisko, a nawet Tower. Istniaa nawet prba porwania ktrego z czonkw rodziny krlewskiej. Po 1976 r. stopie zamachw bombowych IRA nieco zmala, chocia do dnia dzisiejszego nie wida adnego realnego rozwizania tej tragicznej i skomplikowanej sytuacji. W marcu 1976 r. Harold Wilson zrezygnowa z urzdu premiera i ster rzdu laburzystowskiego obj James Callaghan (ur. 1912), dawny minister transportu (19471950), skarbu (19641967) i spraw wewntrznych (19671970). Od 1974 r. by ministrem spraw zagranicznych. Zmiana premiera nie oznaczaa oczywicie adnej poprawy w sytuacji gospodarczej Wielkiej Brytanii. W padzierniku 1976 r. warto funta szterlinga spadla do l ,60 w stosunku do amerykaskiego dolara i dopiero znaczna pomoc finansowa Midzynarodowego Funduszu Monetarnego umoliwia Anglii wyran popraw sytuacji gospodarczej ju w latach 1977 i 1978. Ponadto, du w tym rol odegraa brytyjska

eksploatacja z naftowych na Morzu Pnocnym, czynica Wielk Brytani krajem samowystarczalnym jeli idzie o zaopatrzenie w rop naftow. Pomimo wyranych objaww poprawy sytuacji gospodarczej, rzd Partii Pracy nie uzyska szerszego poparcia spoecznego pod koniec lat siedemdziesitych. Aby utrzyma si przy wadzy, musia si opiera na sojuszu z innymi mniejszymi partiami, zwaszcza liberaami. W wyborach z 3 maja 1979 r. zwycistwo odniosa Partia Konserwatywna, uzyskujc w Izbie Gmin o 70 miejsc wicej ni laburzyci. Nowym premierem zostaa pierwsza w historii Anglii i Europy kobieta Margaret Thatcher. EPOKA MARGARET THATCHER (19791990) Z wielu wzgldw Margaret Thatcher (ur. 1925) stanowi szczeglne zjawisko w panoramie powojennych dziejw Wielkiej Brytanii. Crka waciciela maego sklepu spoywczego w niewielkim miasteczku w hrabstwie Lincoln, ukoczya studia chemiczne w Oksfordzie. Ju w okresie studiw rozwina dziaalno polityczn w Uniwersyteckim Stowarzyszeniu Konserwatystw, ktrego zostaa przewodniczc. Po wyjciu za m za bogatego biznesmena, studiowaa prawo. W 1959 r. zostaa posank do Parlamentu i odtd zaczta odgrywa coraz wiksz rol w yciu politycznym kraju. W rzdzie Edwarda Heatha bya ministrem szkolnictwa, w 1975 r. zostaa liderem Partii Konserwatywnej, a w maju 1979 r. premierem rzdu. Bya nie tylko pierwsz w historii Anglii i Europy kobiet na stanowisku premiera, ale rwnie pierwszym premierem kierujcym rzdem przez trzy kolejne kadencje, najduej urzdujcym premierem brytyjskim od 1827 r. Nazwana przez sowieckich politykw,,elazn dam" (iron lady), rozwina Margaret Thatcher w okresie swojej potrjnej kadencji premierowskieJ bardzo zdecydowan i konsekwentn dziaalno polityczn, na ktrej osd jest jeszcze z braku perspektywy historycznej za wczenie (pisz te sowa w maju 1993 r.). Jej program polityczny, metody dziaania i miejsce w powojennym yciu politycznym Wielkiej Brytanii nazwano terminem thatcherism", co ju samo wskazuje wyranie na to, e mamy tu do czynienia z jakim bardzo konkretnym i wyranie okrelonym fenomenem politycznym. Margaret Thatcher reprezentowaa zawsze prawicowe skrzydo w Partii Konserwatywnej i z elazn konsekwencj dya do wzmocnienia potencjau gospodarczego oraz wikszej stabilizacji brytyjskiego systemu politycznego. Dya do stworzenia systemu opartego na adzie spoecznym, wikszym dobrobycie, obnieniu skali podatkowej w celu stworzenia silniejszych bodcw dla prywatnego przemysu, zmniejszeniu interwencji rzdowej w sprawach gospodarczych, zahamowaniu inflacji itp. Zawsze opowiadaa si za wzmocnieniem wadzy centralnej w wypadku kolizji z deniami lokalnymi. Ograniczya nawet autonomi uniwersytetw i lokalnych wadz szkolnych na rzecz polityki centralnej. Dya do ograniczenia znaczenia zwizkw zawodowych i

politycznej roli ich przywdcw. Margaret Thatcher udao si zreformowa lub nawet usun z brytyjskiego ycia politycznego i gospodarczego rne wprowadzone wczeniej przez Parti Pracy innowacje, ktre faktycznie na dusz met nie zday egzaminu i tylko hamoway nowoczesny rozwj ekonomiki brytyjskiej. Odchodzc od socjalistycznej idei spoecznej rwnoci, Thatcher obniya podatek od wasnoci i wzbogacenia, przyspieszya proces prywatyzacji przemysu, popara projekt sprzeday domw miejskich ich dzierawcom, obcia subsydiowanie nierentownych zakadw przemysowych i zdoaa obniy inflacj z 20% do 3% w 1986 r. Pod jej rzdami wzroso wprawdzie bezrobocie z 4,2% w ostatnim roku rzdu Partii Pracy do 13,3% w 1983 r., aby ustabilizowa si na szczeblu ok. 10%, ale zjawisko to byo gwnie wynikiem likwidacji nierentownych przedsibiorstw. Wrd najwikszych sukcesw gospodarczych Margaret Thatcher znalaza si sprawa rozwoju brytyjskiego przemysu stalowego.

Margaret Thatcher W 1980 r. posiada on 3,3 mld dolarw deficytu, aby w 1988 r. uzyska 758 min dolarw zysku. Rwnie wspomniana ju brytyjska produkcja ropy na Morzu Pnocnym przyczyniaa si do poprawy brytyjskiego budetu, W latach osiemdziesitych gospodarka angielska wykazywaa si 3% wzrostem, co byo wyszym wskanikiem ni w wikszoci krajw wysoko uprzemysowionych. W 1988 r. dwie trzecie Brytyjczykw posiadao swoje wasne domy (w 1979 r. tylko poowa), a realne zarobki wzrosy w tym czasie o 25%. Sukcesy gospodarcze rzdu Margaret Thatcher skoniy nawet Parti Pracy i jej lidera od 1983 r., Neila Kinnocka (ur. 1942), do akceptacji niektrych zaoe

gospodarczych Partii Konserwatywnej. Wrd gwnych si spoecznych Anglii, nastawionych negatywnie do rzdw Margaret Thatcher, znalazy si zwizki zawodowe, a szczeglnie kierowany przez Arthura Scargilla Narodowy Zwizek Grnikw. W ojczynie rewolucji przemysowej i ruchu zwizkowego, organizacje robotnicze nadal posiaday du si polityczn i w niemaym stopniu przyczyniy si do upadku rzdu Harolda Wilsona w 1970 r., Edwarda Heatha w 1974 r. i Jamesa Callaghana w 1979 r. O duej wadze ich dziaalnoci miaa si przekona i Margaret Thatcher w swojej kilkuletniej konfrontacji z Narodowym Zwizkiem Grnikw. Wybrany w 1982 r. na prezesa tego zwizku Arthur Scargill (ur. 1938) przyczyni si w duej mierze do zdynamizowania walki grnikw o ich prawa i nadania jej bardziej politycznego charakteru. W odpowiedzi na wprowadzone przez rzd do przemysu grniczego i energetycznego rne ograniczenia, doprowadzi Scargill do dugotrwaego strajku grnikw w latach 1984/85. Strajkujcy unieruchomili produkcj w 131 (na ogln liczb 174) kopalniach. Doszo do star z policj i do gwatownych demonstracji. Scargill nie zdoa jednak zorganizowa strajku powszechnego. W ruchu grniczym doszo do rozamu, co uatwio rzdowi konserwatywnemu pooy kres strajkowi. Strajk spowodowa ogromne straty materialne i kosztowa kraj 2750 min funtw, nie liczc bardzo powanych strat poniesionych przez angielski przemys stalowy, koleje brytyjskie itd. Kilka tysicy grnikw aresztowano za akty niszczenia wasnoci publicznej i starcia z policj. Faktycznie by to z robotniczego i spoecznego punktu widzenia jeden z najwikszych, lecz rwnie i najmniej udanych strajkw w Anglii. Fakt, e w pewnym stopniu by finansowany przez przywdc Libii Kadafiego nie doda mu popularnoci. Nie przyczyni si te do wzrostu popularnoci Scargilla, narazi kraj na horrendalne straty, rne trudnoci w zaopatrzeniu w wgiel i elektryczno. Nie osabi pozycji Margaret Thatcher, ktra rozegraa t konfrontacj z radykalnym ruchem grniczym w sposb umiejtny i wysza z niej zwycisko. Rwnoczenie strajk grnikw w latach 1984/85 odsoni sabo, jak w latach osiemdziesitych przechodzi ruch socjalistyczny w Anglii. Partia Pracy od pewnego ju czasu przeywaa okres osabienia wewntrznego i rozbicia politycznego. Jej lider od 1980 r. Michael Foot, dawny redaktor organu lewicowego skrzyda laburzystw Tribune", przyczyni si do pogbienia tego rozamu. W marcu 1981 r. czterech dawnych ministrw rzdu laburzystowskiego, reprezentujcych prawicowe skrzydo Partii Pracy, utworzyo Parti Spoeczno-Demokratyczn (Social Democratic Party). Wesza ona w sojusz z Parti Liberaln i przejciowo staa si powan si polityczn. Po wygranych w 1987 r. przez konserwatystw wyborach, Partia SpoecznoDemokratyczn i Partia Liberalna poczyy si, tworzc Parti Spoeczn i Liberaln, ktra w 1989 r. przyja nazw Liberalnych Demokratw. W 1990 r. partia ta zostaa rozwizana. Powan rol w dziejach kolejnych wciele Partii Spoeczno-Demokra-

tycznej odgrywa wybijajcy si wwczas polityk, dr David Owen (ur. 1938), bardzo czynny zarwno w polityce wewntrznej Anglii, jak i na arenie midzynarodowej. Ten dawny laburzystowski minister spraw zagranicznych Anglii w latach 19771979 by jednym z zaoycieli Partii Spoleczno-Demokratycznej. W okresie kryzysu jugosowiaskiego w latach 1992/93 by jednym z rozjemcw z ramienia ONZ. Margaret Thatcher wykazaa swoje talenty i zmys polityczny nie tylko w polityce wewntrznej Wielkiej Brytanii, ale rwnie w jej polityce zagranicznej. W okresie jej premierostwa miay miejsce tak wane wydarzenia, jak ustanowienie w dawnej Rodezji Poudniowej rzdw wikszoci i przyznanie Zimbabwe niepodlegoci, a take podjcie przez Wielk Brytani wojny o zajte przez Argentyn Wyspy Falklandzkie. W obu tych wydarzeniach Margaret Thatcher odegraa istotn rol, podobnie jak i w zdynamizowaniu roli Wielkiej Brytanii w polityce NATO. Poudniowa Rodezja bya faktycznie jedynym krajem dawnego Imperium Brytyjskiego w Afryce, ktry wyama si spod brytyjskiej polityki przyznawania dawnym koloniom niepodlegoci. Jak ju wspomniano, pomimo rnych naciskw Londynu, przez 14 lat zamieszkali w Poudniowej Rodezji biali osadnicy pod przywdztwem Iana Smitha nie chcieli si zgodzi na oddanie wadzy czarnym mieszkacom tego kraju. Sprawa przeamania kryzysu rodezyjskiego stanowia jeden z pierwszych problemw zagranicznej polityki rzdu Margaret Thatcher. Posiadaa ona swj powany udzia w rozwizaniu tego kryzysu i powstaniu w 1979 r. niepodlegego Zimbabwe. Przez lata bya Thatcher zdecydowanym krytykiem systemu apartheidu. Pod koniec swojej trzeciej kadencji, Margaret Thatcher przyczynia si do pogorszenia si stosunkw Wielkiej Brytanii z wieloma czonkami Brytyjskiej Wsplnoty na tle oceny sytuacji wewntrznej w Republice Poudniowej Afryki. Wbrew sugestiom Wsplnoty, Margaret Thatcher odrzucia sugestie wywarcia wikszego nacisku na rzd RPA poprzez naoenie sankcji gospodarczych. Tego rodzaju presja miaa zdaniem pastw czonkowskich Wsplnoty Brytyjskiej doprowadzi do obalenia polityki apartheidu w RPA i szybszego rozwizania nienormalnych stosunkw politycznych, spoecznych i gospodarczych w tym kraju, opartych na zasadach polityki rasowej i rasistowskiej. Margaret Thatcher sprzeciwia si pod koniec lat osiemdziesitych naoeniu sankcji ekonomicznych na RPA uwaajc, e mogyby one doprowadzi do jeszcze bardziej represyjnej polityki rzdu Afryki Poudniowej wobec czarnej ludnoci. Uwaaa, e polityka sankcji nie daaby pozytywnych rezultatw, przeciwnie, mogaby pogorszy jeszcze los czarnych Afrykanw poprzez osabienie gospodarki RPA. Podkrelajc niemoralno systemu segregacji rasowej, widziaa rnic midzy wzgldami moralnymi a ekonomicznymi, eksponujc pod koniec trzeciej kadencji premierowskiej znaczenie czynnikw ekonomicznych w dyskusji na temat obalenia systemu apartheidu poprzez sankcje i naciski gospodarcze. Wielka Brytania miaa od dawna bardzo rozwinite

stosunki handlowe z Afryk Poudniow i nie ma wtpliwoci, e ten moment odgrywa bardzo istotn rol jako motyw w polityce rzdu Margaret Thatcher w stosunku do RPA. W latach osiemdziesitych kwestia irlandzka nadal naleaa do najtrudniejszych problemw politycznych Wielkiej Brytanii. Pocigaa ona za sob liczne ofiary akcji terrorystycznych, Irlandzka Armia Republikaska podjta nawet w 1984 r. nieudan prb zgadzenia Margaret Thatcher i czci czonkw jej gabinetu w czasie dorocznej konferencji Partii Konserwatywnej w Brighton. Przy innej okazji, i to na terenie samego Parlamentu, zamordowany zosta przez IRA bliski doradca Margaret Thatcher Airey Neave. W 1979 r. zgadzony zosta w Republice Irlandii przez IRA spokrewniony z rodzin krlewsk bohater II wojny wiatowej lord Mountbatten. Pod koniec lat osiemdziesitych IRA nasilia swoj dziaalno terrorystyczn na terenie samej Anglii, przeprowadzajc tam w latach 1989/90 ponad 20 zamachw bombowych. Niewielkie rezultaty day prby negocjacji midzy rzdem londyskim a gwnymi siami politycznymi Pnocnej Irlandii. W jesieni 1985 r. podpisane zostao tzw. Anglo-Irish Hilisborough Agreement pomidzy Margaret Thatcher a premierem rzdu Pnocnej Irlandii Garretem Fitzgeraldem. Dawao ono rzdowi w Dublinie wikszy nieco gos w sprawach administracji Irlandii Pnocnej, co wywoao wrd pnocnoiriandzkich protestantw obawy, i mogoby to doprowadzi w przyszoci do kresu rzdw bezporednich Londynu w Uisterze oraz wchonicia Irlandii Pnocnej przez katolick Republik Irlandii. Kluczowym wydarzeniem w polityce zagranicznej Wielkiej Brytanii okresu premierostwa Margaret Thatcher bya wojna o Falklandy w 1982 r. Przyczynia si ona walnie do wzrostu popularnoci Thatcher i jej konserwatywnego rzdu oraz zwycistwa w wyborach do Parlamentu w 1983 r. Staa si manifestacj patriotyzmu i solidarnoci narodowej Anglikw w sytuacji naruszenia przez Argentyn prestiu Wielkiej Brytanii. Wojna o Falklandy, pierwsza od zakoczenia II wojny wiatowej wiksza operacja wojskowa Wielkiej Brytanii, wymaga kilku sw objanienia. Bya to bowiem powana angielska akcja zbrojna w obronie mao znanego, mao znaczcego i niemal zapomnianego skrawka dawnego Imperium Brytyjskiego, zamieszkanego zaledwie przez ok. jeden tysic mieszkacw brytyjskiego pochodzenia, ktrzy pragnli pozosta Brytyjczykami. W samej Anglii mato kto wiedzia o istnieniu takiej posiadoci brytyjskiej i dosy zawie byy podstawy prawne angielskiego wadztwa na Wyspach Falklandzkich, oddalonych o ok. 12 ty. km od Londynu. Skaday si one z dwch wikszych wysp i okoo stu niewielkich wysepek, oddalonych o ok. 500 km od Cieniny Magellana. Hodowla owiec i rybowstwo stanowiy jedyne faktycznie zajcie mieszkacw tych ubogich wysp, posiadajcych jednak pewne znaczenie strategiczne. Odkryte pod sam koniec XVI w. przez brytyjskiego kapitana Davisa, byy te wyspy w przeszoci przedmiotem sporu midzy Brytyjczykami, Francuzami, Hiszpanami i Argentyczykami zanim w latach 1832/33 zostay zajte przez

Wielk Brytani, po usuniciu stamtd argentyskiego garnizonu. Argentyna nie uznaa jednak brytyjskiej okupacji Wysp Falklandzkich i przez dugie lata trway midzy Wielk Brytani i Argentyn spory na ten temat. Odpowied Margaret Thatcher i brytyjskiego rzdu na argentysk okupacj bya zdecydowana i niemal natychmiastowa, mimo bardzo duej odlegoci, ogromnych wydatkw i rnych trudnoci w przygotowaniu i przeprowadzeniu tej skomplikowanej operacji wojskowej. Wielka Brytania zgromadzia w cigu miesica du flot zoon z ponad 100 statkw rnego typu (w tym dwa lotniskowce, odzie podwodne, due niszczyciele i in.). W cigu kilkutygodniowych operacji morskich i lotniczych, w ktrych siy brytyjskie straciy m.in. Jeden krownik i jeden niszczyciel, Anglicy odnieli efektowne zwycistwo i zmusili siy argentyskie do opuszczenia Wysp Falklandzkich. Triumfalne zakoczenie przez Wielk Brytani wojny o Falklandy wzmocnio polityczn pozycj Margaret Thatcher i przyczynio si do zdecydowanego zwycistwa Partii Konserwatywnej w wyborach w 1983 r. Konserwatyci uzyskali 397 miejsc w Izbie Gmin, o 188 wicej ni Partia Pracy. Kolejne wybory w 1987 r. wykazay pewien spadek spoecznego poparcia dla rzdu Thatcher, chocia przyniosy konserwatystom trzecie kolejne zwycistwo wyborcze wikszoci 146 miejsc nad Parti Pracy. W przedwyborczej agitacji w 1987 r. konserwatyci obiecywali radykalne reformy, polityk dalszej prywatyzacji, obnik podatku dochodowego i zmniejszenie wydatkw na cele publiczne, zamiar poprawy stanu szkolnictwa i suby zdrowia. Po wygranych wyborach z 1987 r. rzd Partii Konserwatywnej sprzeciwi si jednak podniesieniu wydatkw na sub zdrowia, co spotkao si z protestami opinii publicznej oraz Brytyjskiego Stowarzyszenia Lekarskiego. W latach osiemdziesitych rzd konserwatywny znacznie ograniczy te rozmiary swego finansowego poparcia dla wadz lokalnych. Pod koniec lat osiemdziesitych popularno rzdu Margaret Thatcher znacznie zmalaa rwnie z powodu wzrostu inflacji i bezrobocia, zmniejszenia si eksportu i rosncego deficytu budetowego. W 1990 r. wzrosa liczba demonstracji antyrzdowych w rnych czciach Anglii i Walii. Pod koniec marca 1990 r. doszo w Londynie do krwawych star z policj. W listopadzie 1990 r. Margaret Thatcher ustpia ze stanowiska lidera Partii Konserwatywnej i premiera rzdu. Nowym przywdc partii i nowym premierem brytyjskim zosta John Major (ur. 1943), jeden z najmodszych premierw brytyjskich, polityk bardziej elastyczny ni elazna lady". LITERATURA ANGIELSKA PO II WOJNIE WIATOWEJ W XX w. wystpiy w yciu i kulturze angielskiej trzy blisko ze sob sprzone tendencje wyraajce, najoglniej mwic, pewne podstawowe dla tego kraju i okresu denia i pogldy. Po pierwsze, Wielka Brytania zachowaa

poprzez swoje tradycje i instytucje ogromn cigo procesu rozwojowego. Po drugie, cigo ta nie utrudnia temu krajowi w poowie XX w. zdolnoci przyswojenia nowych de i idei. I wreszcie, po trzecie, we wspczesnej Anglii wyranie wystpi sceptycyzm, jeli idzie o warto owych odziedziczonych i kontynuowanych wartoci, a rwnoczenie pewna niepewno i niepokj o przyszo tego kraju.

George Orwell Po II wojnie wiatowej pojawiy si wrd brytyjskich pisarzy nastroje rozczarowania, wyczerpania i wyjaowienia twrczego. O sfrustrowanych modych twrcach pisa w 1945 r. George Orwell, e wydawali si oni jak pchy skaczce wrd ruin cywilizacji". Tego rodzaju poczucie katastrofy i zwtpienia, dosy powszechne wrd pisarzy brytyjskich pod koniec wojny i po jej zakoczeniu, wywoyway rne formy reakcji i oddwiku. U jednych wytwarzay poczucie kryzysu i kresu poszukiwa modernistycznych, kierujc zainteresowania twrcze w stron wartoci bardziej tradycyjnych. T.S. Eliot, Evelyn Waugh, W.H. Auden czy Graham Greene zwrcili si ku wartociom chrzecijaskim, natomiast Aldous Huxley czy Christopher Isherwood popadli w mistycyzm i zainteresowali si gbiej filozofi Wschodu. Nie wolno jednak generalizowa. Warto zauway, e reakcje poszczeglnych pisarzy na koszmar i skutki II wojny wiatowej byy rnorodne i bardzo indywidualne, znajdujc rozmaity wyraz w ich twrczoci. Wielu z nich, jak A. Huxley, Robert Graves czy W.H. Auden opucio Wielk Brytani i przenioso si do innych krajw, tworzc w pewnym oderwaniu od swego rodowiska naturalnego. Do najgoniejszych pisarzy angielskich wczesnych lat po II wojnie wiatowej nalea George Orwell (19031950, prawdziwe nazwisko Eric Arthur Blair). Po

latach spdzonych w Indiach, Birmie, Francji i Hiszpanii (bra udzia po stronie republikaskiej w hiszpaskiej wojnie domowej) napisa m.in. dwa bardzo znaczce utwory, ktre przyniosy mu wiatow saw: Animal Farm (1945) oraz Nineteen Eighty-Four (1949), wyraajce moe najpeniej frustracje pierwszych lat powojennych. Bdc pocztkowo socjalist, nie wierzy faktycznie w moliwo powodzenia tego ustroju, ktry czy z tyrani i pozbawieniem jednostki wolnoci. Animal Farm jest antystalinowsk satyr. Rwnie Nineteen Eighty-Four jest ostrzeeniem przed tyrani i ustrojem totalitarnym. O ustroju tym pisa w 1949 r.: Zagraa nam scentralizowane pastwo niewolnicze, rzdzone przez nieliczn klik, stanowic w istocie now panujc klas". Orwell nie mia rwnie zaufania do rzdw socjalistycznych w Anglii, obawiajc si, e rzd Partii Pracy posugiwa si frazeologi socjalistyczn w celu zakrycia dziaania tyranii, niszczcej ducha ludzkiego. W 1947 r. napisa: Przez ostatnie dziesi lat (tzn. od czasu wojny domowej w Hiszpanii) byem przekonany, e zniszczenie mitu sowieckiego byo konieczne dla odrodzenia ruchu socjalistycznego". Utwory Orwella, majce nie tylko ideologiczne wartoci, ale rwnie i literackie walory, nale do najwaniejszych dzie literackich powojennego okresu i zajmuj poczesne miejsce w brytyjskiej literaturze nonkonformistycznej. Niezaleno umysowa Orwella, jego intelektualna, moralna i fizyczna odwaga, zapewniy mu heroiczny status wrd wspczesnych pisarzy angielskich. We wczeniejszym okresie powojennym wybitn rol odgrywali brytyjscy poeci. Ogromne znaczenie poezji T.S. Eliota w okresie midzywojennym zostao ju omwione w rozdziale poprzednim. Po II wojnie wiatowej odszed on w istocie od poezji, odgrywajc nadal wan rol w literaturze angielskiej jako krytyk, wydawca i dramaturg. Przesta jednak pisa ambitne poetyckie dramaty (jak Morderstwo w katedrze) i opublikowa kilka komedii w rodzaju Cocktail Party (1950), Confidential Clerk (1954) czy The Elder Statesman (1959), wykazujcych ju jednak znacznie nisze loty ni jego twrczo przedwojenna. Interesujce s rozwaania T.S. Eliota na temat rozwoju kultury (Notes toward the Definition of Culture, 1949), ktr to dziedzin zawsze powanie si interesowa ten laureat literackiej Nagrody Nobla z 1947 r. jako krytyk Eliot zawsze silnie podkrela znaczenie tradycji w literaturze i yciu spoecznym i mia pod tym wzgldem diametralnie rne pogldy od Orwella. Odejcie T.S. Eliota od twrczoci poetyckiej po wojnie zrobio niejako miejsce w kategorii najwybitniejszych poetw angielskich pierwszej dekady powojennej dla W.H. Audena i Roberta Gravesa. W okresie midzywojennym Wystan Hugh Auden (19071973), podobnie jak pocztkowo i Orwell, zdradza przejciowo sympatie lewicowe i opowiedzia si po stronie republikaskiej w hiszpaskiej wojnie domowej. Od 1939 r. mieszka w Stanach Zjednoczonych a do objcia katedry poezji w Oksfordzie w 1956 r. Po II wojnie wiatowej zaczy w poezji Audena dominowa ideay chrzecijaskie (np. w The Age of Anxiety z 1947 r.). czy on tradycyjne wzory poetyckie ze wspczesn ewolucj jzyka

i stylu poetyckiego, stajc si czoow, chocia trudn do jednoznacznego okrelenia i zdefiniowania, postaci w rozwoju powojennej poezji

Samuel Bcckett angielskiej. Jego twrczo jest mieszanin kultu detalu i szerokiej generalizacji, problematyki wspczesnej i mitycznych skojarze. Przedstawia ewolucj od dydaktycznych skonnoci wczeniejszych jego utworw poetyckich do wielkiej rnorodnoci ich idei i formy. Jak nikt inny, potrafi on wyrazi rne poszukiwania i niepokoje'wspczesnej inteligencji. Drugi z wymienionych wyej poetw, Robert Graves (18951985), uprawia rne gatunki literackie; poezj, powie historyczn (np. Ja, Klaudiusz, 1934), szkice z zakresu mitologii (np. The Wbite Goddess, 1948) i in. Podobnie jak i Auden, by profesorem poezji w Oksfordzie i rwnie jak i Auden cz ycia spdzi poza Angli (Auden w Stanach Zjednoczonych, Graves a 40 lat na Majorce). Obaj te czyli swoim dowiadczeniem yciowym oraz literack twrczoci trzy epoki: okres przedwojenny, lata II wojny wiatowej i er powojenn, chocia rne ich losy yciowe sprawiy, e mieli odmienne perspektywy. Graves ogosi a 17 tomw poezji, uwaajc jej edycj z 1977 r, (Collected Poems) za wybr najwartociowszych jego wierszy. Bardziej tradycyjnym i konserwatywnym pisarzem by Evelyn Waugh (19031966), angielski powieciopisarz rwnie czcy swoj biografi i twrczoci, podobnie Jak T.S. Eliot, W.H. Auden oraz Robert Graves, trzy epoki historyczne. W przeciwiestwie do Orwella i Audena nie przeywa on jednak rozterek wiatopogldowych wielu pisarzy brytyjskich. Podobnie jak T.S. Eliot, ju w dorosym wieku przyj katolicyzm i zawsze reprezentowa raczej pogldy konserwatywne w swojej spoecznej i politycznej filozofii. Odnoszc si krytycznie do powojennych przemian ideologicznych i transformacji spoecznych, wyraa uczucia nostalgii za tradycyjn i arystokratyczn Angli i

pewn starowiecko pogldw (np. w Brideshead Revisited, 1945). Konsekwentnie te reprezentowa ideay i wartoci katolickie. Do bardziej wartociowych jego powieci nale: The Loyed One (l948), trylogia: MenatArms (1952), Officers and Gentlemen (1955) i Unconditional Swrender (1961), a dalej The Ordeal of Gilbert Pinfold (1957) i inne. Do wybijajcych si pisarzy pokolenia Evelyna Waugha nalea Anthony Powell (ur. 1905), doskonay stylista, przedstawiajcy w konwencji satyrycznej ycie wyszych klas w Anglii. Do znaczcych pisarzy tego okresu naley te zaliczy Joyce'a Cary (18881957), akcentujcego w swoich licznych i obszernych powieciach wartoci protestanckie (np. w trylogii: Prisoners of Grace, l952, Except the Lord, 1953 oraz Not Honour More, 1955). Jego skomplikowana biografia (studia w Edynburgu, Paryu i Oksfordzie, udzia w walkach przeciwko Niemcom w Afryce Potudniowo-Zachodniej w I wojnie wiatowej, duga kolonialna kariera administracyjna) daa jego powieciom bardzo rnorodne to, a jednoczenie silne pitno eklektyzmu. Zupenie inny charakter posiada popularna w wiecie twrczo literacka wiecznego" angielskiego kandydata do literackiej Nagrody Nobla Grahama Greene (ur. 1904). Po przejciu na katolicyzm nasyci on swoj twrczo tematyk moraln (.Brighton Rock, 1938, The Rower and the Glory, 1940, The Heart of the Matter, 1948, The Third Man, 1950, The End of the Affair, 1951, The Quiet American, 1955, The Honorary Consul, 1973 i wiele in.), lokalizujc czsto akcje swoich powieci w krajach egzotycznych i uatrakcyjniajc ich akcj fabu nieraz sensacyjn. Jego dwie ksiki autobiograficznej Sort of Life, 1971 oraz Ways of Escape, 1980) s wanym rdem do poznania ta literackiej twrczoci Grahama Greene. Bdc jednym z gwnych obok Evelyna Waugha angielskich przedstawicieli literatury katolickiej, nie osign pod wzgldem artystycznym bardzo wysokiego miejsca w panteonie pisarzy brytyjskich, chocia interesujca fabua oraz moralna problematyka jego utworw zapewniy mu wielu czytelnikw na caym wiecie (m.in. w Polsce). Swoistym fenomenem w angielskiej literaturze wspczesnej jest J.R.R, Tolkien (18921973), profesor jzyka i literatury staroangielskiej w Oksfordzie, pozornie tylko starowiecki i konserwatywny w swoim oryginalnym dorobku. Zdoby on sobie po II wojnie wiatowej ogromne powodzenie seri fantastycznych powieci (m.in. The Hobbit, 1937 oraz trylogi The Lord of the Rings, 1954/55), ktre zaludni wymylonymi przez siebie istotami fantastycznymi. Ksiki te, pisane nie tylko dla modziey, s efektem poczenia ogromnej erudycji Toikiena w zakresie mitologii i staroangielskiej literatury z ogromnym darem wyobrani. Zawieraj swoist krytyk zmechanizowanego wspczesnego wiata oraz apologi podstawowych wartoci ludzkich. Wybitny talent literacki posiada dosy kontrowersyjny brytyjski poeta, dramaturg i powieciopisarz walijskiego pochodzenia, bardzo modo zmary Dylan Thomas (19141953). Ju jako dwudziestoletni autor zdoby saw tomem wierszy Eighteen Poems (1934), ktr potwierdziy pniejsze jego

zbiory poezji. Jak Deaths and Entrances (1946) oraz Collected Poems (1952). Jego przedwczesna mier, spowodowana burzliwym trybem ycia oraz naduywaniem alkoholu, oznaczaa ogromn strat dla wspczesnej literatury brytyjskiej, chocia dosy trudna, ywioowa, pena dynamicznej ekspresji i bliska surrealizmu poezja Dylana Thomasa z biegiem lat stracia na popularnoci po mierci autora. Wspczeni krytycy podkrelaj, e pod erupcj ywioowoci kryj si w twrczoci Thomasa znamiona bardzo starannego i wytrawnego Warsztatu pisarskiego oraz gbsza filozofia yciowa, goszca wiar w jedno ycia i jego ustawiczne odradzanie. Wrd gwnych tematw poezji Dylana Thomasa znajduj si zagadnienia przyrody, seksu, wojny, czasu i mierci-

Graham Greene W latach pidziesitych zaznaczy si w literaturze brytyjskiej, podobnie jak i w pimiennictwie niektrych innych krajw, kierunek modych wciekych" (angry young men), znany w Anglii raczej pod nazw The Movement. Reprezentujcy go autorzy nastawieni byli krytycznie do wielu tradycyjnych postaw i wartoci, poszukiwali nowych drg wiodcych do zbudowania lepszego wiata. W Wielkiej Brytanii twrcy ci posiadali nastawienie antyromantyczne, unikali ekstrawagancji retorycznych i patosu moralizalorskiego, chocia znacznie rnili si midzy sob i trudno w tym wzgldzie generalizowa. Wrd nalecych do tego kierunku bardzo rnych pod wzgldem talentu i formy literackiej twrcw wymienimy jedynie poet Philipa Larkina oraz dramaturgw Samuela Becketta i Johna Osborne. Philip Larkin (19221985) przez wiele lat wywiera duy wpyw na poezj angielsk zarwno jako oryginalny twrca, jak i wydawca wikszych antologii

poezji angielskiej (np. The Oxford Twentieth-Century English Verse, 1973). Uwaany by nawet za przywdc ruchu modych wciekych"- Autor tak znanych zbiorw poezji, jak The North Ship (1945), The Less Deceived (1955), The Whitsw Wedding (1964) czy High Windows (1974), przepojonych we wczeniejszych utworach melancholi miejskich i podmiejskich szarych krajobrazw, a w pniejszych wierszach rozwaaniami o mierci i przemijaniu, by Larkin rwnie autorem powieci (np. Jill z 1946 r. oraz A Girl in Winter z 1947 r.) skupiajcych si na problemach ludzkiej samotnoci i izolacji oraz ich wpywie na problem ludzkiej wolnoci. Innym przedstawicielem brytyjskich modych wciekych" by jeden z najsynniejszych powojennych dramaturgw, Irlandczyk Samuel Beckett (19061989), laureat literackiej Nagrody Nobla w 1969 r. Po spdzonej w Irlandii modoci i studiach w Dublinie, osiedli si w 1937 r. we Francji, piszc wikszo swoich utworw po francusku (niektre sam tumaczy pniej na jzyk angielski). Beckett znajdowa si pod wpywem francuskich egzystencjalistw i w swojej monografii Marcelego Prousta da temu dobitny wyraz piszc m.in., e jedynym wiatem, posiadajcym realny byt i znaczenie jest wiat naszej wiadomoci". Poza Proustem, duy wpyw na niego wywar James Joyce z jego koncepcj strumienia wiadomoci. Pierwsze powieci Becketta (m.in. Murphy, 1938 r.; trylogia: Mollay, 1951, Malone meurt, 1951 i L'Innommable, 1953) nie przyniosy mu jeszcze wikszej popularnoci, zapewniy mu j dopiero utwory dramatyczne. wiatow saw zdoby dopiero dziki sztuce teatralnej Waiting for Godot z 1952 r., jednemu z najbardziej znanych utworw scenicznych okresu po II wojnie wiatowej. Sztuka ta odniosa wielkie sukcesy rwnie i w Polsce pt. Czekajc na Godota (wietna kreacja Tadeusza Fijewskiego). Do grupy angry young men nalea rwnie angielski dramaturg John Osborne (ur. 1929), krytyk gustw drobnomieszczaskich, ceniony przede wszystkim za swoj sztuk Look Back in Anger (1956), wyraajc frustracje modego powojennego pokolenia Brytyjczykw oraz krytyk tradycyjnych wartoci wyszych warstw. W grupie modszych dramaturgw wspczesnych zwizanych z londyskim rodowiskiem artystycznym wiksz popularno zdoby Harold Pinter (ur. 1930), ulegajcy w swoich wczeniejszych sztukach wpywom Becketta, francuskiego dramaturga Ionesco oraz teatru absurdu". Sztuki jego wykazuj jednak bardziej naturalistyczne cechy (np. The Room, 1957, The Birthday Party, 1958, The Caretaker, 1960, The Homecoming, 1965, Old Times, 1971, Betrayal, 1978 i in.). Pisa te Pinter scenariusze radiowe i telewizyjne. Dosy liczna jest grupa utalentowanych modszych powieciopisarzy angielskich. Kingsley Amis (ur. 1922) wybi si ju w latach pidziesitych powieciami Lucky Jim. (1954), Take a Girl Like You (1960) i in., w ktrych krytycznie przedstawia rodowisko drobnomieszczaskie. W latach pniejszych wyraa gusty i idee konserwatywne, nie starajc si zrozumie i uspra-

wiedliwi bardziej postpowych pogldw i stylu ycia. Elementy spoeczne wystpuj te wyranie w powieciach Angusa Wilsona (ur. 1913). Zawieraj one trafne charakterystyki wspczesnego spoeczestwa, s pene ironii i satyrycznego humoru (Hemlock and After, 1952, Anglo-Saxon Attitudes, 1956, No Laughing Matter, 1967 czy Setting World on Fire, 1980). Jest te Wilson autorem ksiek o Zoli, Dickensie i Kiplingu. Laureatem literackiej Nagrody Nobla zosta w 1983 r. angielski powieciopisarz o filozoficznych zainteresowaniach, William Golding (ur. 1911). Szersz popularno i uznanie zdobya ju pierwsza jego powie pt. Lord of the Flies (1954), zawierajca pesymistyczne myli na temat okruciestwa ludzkiego. Rwnie i w pniejszych powieciach (The Spire, 1964, Rites of Passage, 1980 czy Paper Men, 1984) Golding wraca czsto do tematu skrajnych ludzkich sytuacji yciowych, nadajc niekiedy powanym tematom posta bani. Interesuj go duchowe i moralne wartoci ycia ludzkiego, koncentruje si na gbszych aspektach ludzkiej egzystencji. W sposb pesymistyczny spoglda Golding na tendencje rozwoju ludzkoci w epoce wspczesnej, na moraln sabo ludzkiej cywilizacji, m.in. pod wpywem okruciestw popenionych przez hitleryzm w okresie II wojny wiatowej. W zwizku z tym pisa;Kady, kto przey owe lata nie rozumiejc, e to czowiek tworzy zo, tak jak pszczoa produkuje mid, musi by lepy lub niespena rozumu". Tak wic koszmar II wojny wiatowej w rnorodny sposb znalaz wyraz w twrczoci powojennych pisarzy brytyjskich, zaznaczajc si rwnie szczeglnie silnie w literackim dziele Williama Goldinga. Mimo duej rozmaitoci i poszukiwa formalnych oraz ideowych, w oglnym swoim ksztacie literatura angielska pozostaa i po II wojnie na og konserwatywna i mocno osadzona w takich tradycyjnych angielskich cechach jak intelektualny i yciowy pragmatyzm, zdrowy rozsdek oraz realizm. SZTUKA I MUZYKA Przez duszy czas utrzymywaa si w wiecie opinia, e angielskie malarstwo byo jedynie naladownictwem artystycznych prdw kontynentalnych i nie reprezentowao wartoci oryginalnych. Opinia ta, utrwalona przez znanego brytyjskiego historyka sztuki niemieckiego pochodzenia, autora wielu ksiek o sztuce angielskiej, Nikolausa Pevsnera (19021983), nie wydaje si w peni suszna, zwaszcza w odniesieniu do XVIII i XIX w., kiedy to brytyjscy malarze odegrali istotn rol w rozwoju sztuki nowoytnej (np. Joshua Reynolds, Thomas Gainsborough, William Turner, prerafaelici i in.). W okresie II wojny wiatowej posiadaa Anglia kilku liczcych si twrcw w malarstwie i rzebie. Ben Nicholson (18941982) da si pozna jako zwolennik kubizmu i malarz abstrakcjonista, jeden z pionierw tego kierunku w Anglii. Graham Sutherland (19031980) wyspecjalizowa si w malowaniu pejzay, portretw i obrazw o tematyce religijnej. Staniey Spencer (1891 1959) czy malarstwo religijne z erotycznym. Pozostawi po sobie wiele

wartociowych pejzay, a przede wszystkim seri obrazw powiconych scenom wojennym i yciu Anglikw w tym czasie. Tematyk wojenn utrwali rwnie na swoich ptnach John Piper (ur. 1903), ktry przeszed ewolucj od abstrakcjonizmu do naturalizmu. Due uznanie znalazy jego obrazy przedstawiajce widok miasta angielskiego po niemieckim nalocie. Tematyk wojenn podj te w swoich szkicach wybitny rzebiarz angielski, Henry Moore, o ktrym bdzie mowa niej. W okresie wojny pracowao w Anglii wielu twrcw z kontynentu europejskiego. Przybyli oni gwnie jako uciekinierzy z hitlerowskich Niemiec i niektrzy z nich przyjli obywatelstwo brytyjskie. Znalaz si wrd nich austriacki malarz Oskar Kokoschka (18861980), specjalizujcy si w malowaniu pejzay. By on malarzem dosy tradycyjnym, nie ulegajcym bardziej nowoczesnym tendencjom w sztuce. Do tej samej grupy osiadych w Wielkiej Brytanii twrcw kontynentalnych nalea Kurt Schwitters (18871948), zwolennik malarstwa dadaistycznego, twrca i redaktor czasopisma powiconego temu kierunkowi artystycznemu. Jeszcze przed II wojn, w 1935 r., osiad w Anglii i otrzyma w 1947 r. obywatelstwo brytyjskie znany polski malarz i rysownik Feliks Topolski (19071989), twrca o bardzo rnorodnej tematyce i technikach malarskich. Jego ogromne malowido, przedstawiajce koronacj Elbiety II w 1953 r., wisi w krlewskim Paacu Buckingham w Londynie. Wrd twrcw angielskich uprawiajcych malarstwo portretowe znajdowa si Augustus John (18781961). Szczeglne uznanie zdoby swoim portretem poety Dylana Thomasa, o ktrym bya ju wyej mowa. Najwiksz jednak saw po wojnie wrd malarzy brytyjskich uzyska Francis Bacon (ur. 1909), portrecista o duej sile ekspresji, pogbionej tragiczn tematyk losw ludzkich (np. obrazy przedstawiajce ukrzyowanie Chrystusa czy sceny holocaustu z okresu II wojny wiatowej).

Krl i krlowa. Rzeba H. Moore'a z 1953 r.

Jego tryptyk przedstawiajcy ukrzyowanie Jezusa zaliczyli niektrzy krytycy (m.in. John Russell) do przeomowych wydarze artystycznych w historii malarstwa wspczesnego. Alan Bowness nazwa Bacona najwikszym yjcym malarzem w swoim katalogu Tate Gallery w Londynie z 1985 r. Po II wojnie wiatowej sztuka brytyjska, yjca dawniej swoim wasnym i nieco odizolowanym od kontynentu yciem, zostaa silniej zintegrowana z midzynarodowym nurtem artystycznym. Do wikszej popularnoci malarstwa brytyjskiego w wiecie przyczyniy si urzdzane w Anglii liczne wystawy malarskie. Londyn ze swoimi galeriami (przede wszystkim National Art Gallery oraz Tat Gallery) sta si po 1945 r. jednym z gwnych orodkw malarstwa europejskiego. Due wystawy sztuki angielskiej byy urzdzane m.in. w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Woszech i innych krajach. Duo wiksze midzynarodowe sukcesy ni w malarstwie odnosili twrcy brytyjscy w dziedzinie rzeby. Odnosi si to przede wszystkim do Henry Moore'a i Jacoba Epsteina. Najgoniejszym wspczesnym rzebiarzem angielskim jest bez wtpienia wspomniany ju Henry Moore (18981986), uznawany przez niektrych krytykw za najwybitniejszego rzebiarza XX w. Tworzy on kompozycje figuralne i abstrakcyjne o syntetycznej, czsto aurowej formie. Pocztkowo znajdowa si pod wpywem sztuki afrykaskiej i przedkolumbijskiej rzeby meksykaskiej, zafascynowny ich intensywnoci wyrazu, niekonwencjonalnym piknem, wyczuciem masy i formy, tendencj do abstrakcjonizmu. Jego technika posugiwania si aurow, otwart i pknit form przedstawianych tematw (postaci) pozwolia mu na cilejsze powizanie rzeby z otoczeniem. Wiele jego rzeb byo przeznaczonych do ekspozycji na otwartej przestrzeni. Rwnie Jacob Epstein (18801959) nalea do bardziej znanych brytyjskich rzebiarzy. Uprawia gwnie tematyk figuraln i by krytykowany za odejcie od zasad konwencjonalnej estetyki nawet w rzebach o tematyce religijnej, za silnie podkrelone elementy seksualne nawet w rzebach witych i aniow. Szerokie uznanie zdobya rwnie Barbara Hepworth (19031975), przedstawicielka angielskiego rzebiarstwa abstrakcyjnego. Blisko wsppracowaa z Henry Moore'em i Benem Nicholsonem (wysza za niego za m) i wraz z nimi stanowia trzon angielskiego abstrakcjonizmu w rzebie. Wrd modszej generacji rzebiarzy brytyjskich wymiemy Anthony'ego Caro (ur.1924), posugujcego si w swojej sztuce rzebiarskiej tak niekonwencjonalnym materiaem, jak prefabrykaty, rne skrawki metalu, elementy rozmaitych mechanizmw itd. Powszechne dosy uznanie zdoby w Anglii w dziedzinie rzeby Reg Butler (19131981), zajmujcy si pocztkowo raczej architektur. Uznanie przynis mu projekt pomnika Nieznanego -winia politycznego z 1953 r. Butler w swojej pracy rzebiarskiej posugiwa si gwnie metalem, zwaszcza brzem. Zajmowa si te popularyzowaniem problemw artystycznych w swoich publikacjach, odczytach i audycjach radiowych. Lata powojenne byty okresem bujnego rozwoju ycia muzycznego w Wielkiej

Brytanii. Londyn sta si jedn z najwaniejszych stolic wiata muzycznego, a jego znakomite orkiestry symfoniczne nale do najwybitniejszych na wiecie. Wrd ich najsawniejszych dyrygentw wymieni naley Thomasa Beechama (18791961), Johna Barbirolli (18901970), Malcolma Sargenta (1895 1967) i Johna Pricharda (19211989). Wysok rang w wiecie posiada rwnie londyska opera (Covent Garden Opera). Po wojnie wzrosy zamiowania muzyczne spoeczestwa angielskiego, ktremu dawniej przypisywano niekiedy brak autentycznych talentw i zamiowa w tej dziedzinie. W popularyzacji klasycznej muzyki du rol odgrywaj rne konkursy i festiwale, telewizja i radio. Wrd muzycznych festiwali naley wymieni np. festiwale w Edynburgu, w Bath (inspirowany przez Yehudi Menuhina), w Aldenburgu (ustanowiony przez Benjamina Brittena), w Llandaff, St. Asaph i inne. Po wojnie, nadal dominujc rol wrd kompozytorw odgrywa pocztkowo wspomniany ju R. Vaughan Williams (18721958), twrca bardzo wszechstronny, uprawiajcy wszelkie niemal gatunki kompozycji, od oper, symfonii i koncertw do kompozycji na harmonijk i kobz. Interesowa si on muzyk ludow, zbiera jej prbki i z tych wszystkich wzgldw by powszechnie uwaany za najbardziej reprezentatywnego angielskiego kompozytora wspczesnego. Bardziej nowoczesnym kompozytorem brytyjskim, a jednoczenie dyrygentem i pianist by Benjamin Britten (19131976). Do najbardziej znanych jego powojennych kompozycji naley War Requiem z 1961 r. Saw jego jako kompozytora oper zapocztkowaa w 1945 r. opera Peter Grimes, pierwsze faktycznie oryginalne angielskie dzieo operowe, Jakie weszo do midzynarodowego repertuaru w sposb trway. Znane s rwnie szerzej i inne jego opery, jak np. The Rape of Lucretia (1946), The Tum of the Screw (1954) oraz napisana w 1973 r. ostatnia jego opera Death in Venice. Kompozycje Brittena na wiolonczel powstay pod wpywem bliskiej jego przyjani z wielkim rosyjskim artyst, Mcisawem Rostropowiczem. W najmodszym pokoleniu liczcych si brytyjskich kompozytorw wymieni naley m.in. Alexandra Goehra (ur, 1932), tworzcego pod wpywem dodekafonicznej muzyki Arnolda Schnberga. Inn drog poszed Harrison Birtwhistle (ur. 1934), tworzcy pod wpywem muzyki renesansowej. Do najzdolniejszych modych angielskich kompozytorw

Benjamin Britten naley te Richard Rodney Bennett (ur. 1936). Jego opera Kopalnia siarki szybko uzyskaa saw wiatow. Po II wojnie wiatowej du rol odgrywaa Anglia w rozwoju muzyki popularnej, pozostajcej w duym stopniu pod wpywem piosenki i musicalu amerykaskiego. Zjawiskiem przeomowym bya od lat szedziesitych wiatowa kariera angielskiej grupy rockowej Beatlesw z Liverpoolu w skadzie John Lennon, Paul McCartney, George Harrison oraz Ringo Starr. Beatlesi osignli nie notowan dotd popularno i saw w zakresie tego typu muzyki i oddziaali na dalszy jej kierunek rozwojowy. Niema saw cieszyy si w wiecie i inne angielskie grupy muzyczne, jak np. The Rolling Stones. Wrd najpopularniejszych angielskich piosenkarzy wspczesnych naley wymieni Eltona Johna, Cliffa Richarda, Tommy Steale i innych. Liczc si pozycj w wiecie zajmuje balet angielski. Najbardziej znan angielsk grup baletow jest Sadler's Wells, uprawiajca nie tylko twrczo baletow, ale i operow. Najgoniejsz angielsk tancerk baletow bya przez wiele lat Margot Fonteyn (19191991), ktra przyczynia si wybitnie do rozwoju baletu angielskiego i osignicia przez niego rangi wiatowej. Obok baletu Sadler's Wells, ktry w pewnym okresie swego istnienia nazywa si Royal Bellet, wrd liczcych si brytyjskich zespow baletowych naley wymieni: Festival Ballet w Londynie, Scottish Ballet w Glasgow oraz Northern Ballet Theatre w Manchesterze. Wrd wielu oper brytyjskich najwiksz saw cieszy si Covent Garden Opera (od 1742 r. by to Covent Garden Theatre) w Londynie. Do stosunkowo duej popularnoci muzyki operowej w Anglii przyczynia si telewizja i radio

BBC, powicajce popularyzacji muzyki klasycznej wiele audycji. Od wielu lat wietnie prowadzona seria radiowa powicona dorobkowi wybitnych kompozytorw czy bardzo dobry komentarz z celnie dobran ilustracj muzyczn. NAUKA Z braku miejsca nie jest moliwe najbardziej oglne nawet omwienie wkadu uczonych brytyjskich do nauki po II wojnie wiatowej (dla okresw wczeniejszych uczynilimy to pokrtce w poprzednich rozdziaach). Powimy jednak przynajmniej par sw znaczeniu uczonych brytyjskich w rozwoju filozofii wspczesnej. W rozdziale poprzednim wymienilimy m.in. Bertranda Russella, A.N. Whiteheada i G.E. Moore'a, podkrelajc wany ich udzia w rozwoju tzw. brytyjskiej szkoy filozofii analitycznej, empiryzmu i realizmu. Rwnie i po II wojnie B. Russell oraz G.E. Moore kontynuowali swoj krytyk idealizmu, rozwijajc metod analityczn i matematyczn w filozofii. Mimo istniejcych midzy nimi rnic, obaj wielcy uczeni przyczynili si do rozwoju realizmu filozoficznego. Filozofia brytyjska zawsze odznaczaa si rnorodnoci szk i kierunkw; obserwacj t mona rwnie zastosowa do XX w. Obok dominujcych kierunkw empirycznych i racjonalistycznych byo te w niej miejsce np. na idealizm, ktrego jednym z bardziej znanych przedstawicieli byt R.G. Collingwood (18891943), m.in. autor wydanej ju po II wojnie wiatowej gonej ksiki pt. The Idea of History (1946). Zwizany przez wiele lat z uniwersytetem w Oksfordzie, znajdowa si Collingwood pod wpywem Hegla oraz Benedetto Croce. W sposb dosy anachroniczny gosi potrzeb stosowania w nauce i filozofii metod bardziej oglnych, i to w epoce, w ktrej ogromny rozwj przeyway metody eksperymentalne i indukcyjne. Odrzucajc realizm, uwaa siebie za filozofa neoidealistycznego. Wiedza o historii bya dla niego przede wszystkim znajomoci myli i idei. Sdzi, wbrew powszechnie dominujcym pogldom na ten temat, e analiza procesu historycznego powinna mie charakter opisowy. Interesowaa go relacja midzy dziaalnoci czowieka a jego ideami oraz percepcj badajcego je historyka. Wbrew realistycznym i eksperymentalnym tendencjom wspczesnej nauki, opowiada si Collingwood za metafizyk. Mimo to znalaz, gwnie ze wzgldw ideologicznych, sporo zwolennikw w dziedzinie historii kultury, szukajcych antidotum na materialistyczn filozofi marksizmu i jej deterministyczn koncepcj historii. Wybitnym przeciwnikiem stosowania deterministycznej filozofii do interpretacji historycznej byt Isaiah Berlin (19091990), brytyjski filozof i historyk idei, wychowanek Oksfordu i jego wieloletni profesor (pochodzi z otwy, ale w 1920 r. osiedli si w Anglii). Znany jako obroca liberalizmu filozoficznego,

podkrela wano wartoci moralnych. Gosi, e w celu obrony ludzkiej wolnoci i odpowiedzialnoci istnieje konieczno odrzucenia determinizmu i tego wszystkiego co ogranicza myl ludzk. W eseju Historical Inevitability (1954) podda krytyce wszelkie prby stosowania do bada historycznych metod mechanistycznych. Powicajc wiele uwagi rozrnieniu midzy moni-styczn a pluralistyczn wizj wiata, stal si I. Berlin krytykiem monizmu, totalitaryzmu i filozofii utopijnej w swoich rozwaaniach nad ide wolnoci i historii idei, ktre m.in. przedstawi w 1969 r. w Two Concepts

Aleksander Fleming Of Liberty. W 1957 r. zosta Berlin uszlachcony w Anglii. Bardziej nowoczesne i istotniejsze znaczenie w rozwoju brytyjskiej filozofii wspczesnej miay kierunki reprezentujce empiryczne i analityczne doktryny i metody badawcze. Wspomnijmy w tym zwizku szerzej znane prace naturalizowanego w Anglii austriackiego filozofa Karla Poppera (19021990), wykadajcego od 1937 r. przez wiele lat na uczelniach brytyjskich i amerykaskich. K. Popper w 1965 r. otrzyma w Anglii tytu szlachecki. Popper zwizany by z brytyjsk szko analityczn i mieci si w tradycji bada filozoficznych Bertranda Russella oraz Ludwiga Wittgensteina (por. niej). W 1945 r. ogosi gone dzieo pt. The Open Society and Its Enemies, w ktrym podda krytyce pogldy Platona, Hegla i Marksa za ich wiar w historyzm, a wic istnienie nieuniknionych praw rzdzcych rozwojem historycznym ludzkoci. Ksika wymierzona bya w rne formy doktryny totalitarnej i znalaza w latach powojennych szerokie zainteresowanie. Dzieo to dedykowa Popper milionom ludzi, ktrzy stali si ofiarami doktryny o historycznej nieuchronnoci", a wic historycznego determinizmu. W 1957 r. ogosi Kari Popper inne znane dzieo pt. The Poverly of Historism, w ktrym przeprowadzi

rwnie krytyk historyzmu. Pozostawi te po sobie studia z zakresu logiki i metodologii bada naukowych (np. The Logie of Scientific Discovery, 1959). Bardzo wybitnym filozofem brytyjskim, rwnie naturalizowanym w Anglii Jeszcze przed II wojn wiatow, by Ludwig Wittgenstein (18891951), zwizany przez wiele lat z uniwersytetem w Cambridge i krgiem Bertranda Russella (sam pochodzi z Austrii). Jego Tractatus Logico-Philosophicus z 1921 r. oraz wydane ju po jego mierci Philosophical

Ludwig Wittgenstein Investigations (1953) odegray wan rol w rozwoju logicznego atomizmu oraz studiw nad stosunkiem midzy jzykiem a myl. Wraz z Bertrandem Russellem filozof ten oddziaa w sposb bardzo istotny na dalszy rozwj filozofii brytyjskiej. Naley do najwybitniejszych filozofw XX w. Wrd brytyjskich kontynuatorw filozofii Russella i L. Wittgensteina wan pozycj zajmuje Alfred Ayer (19101989), jeden z twrcw wspczesnego logicznego pozytywizmu. Wychowanek Oksfordu i autor dziea pt. Lan-guage, Truth and Logie (1936) ju jako mody 26-letni badacz sformuowa w tej pracy doktryn empiryzmu oraz logicznego pozytywizmu. Stosujc swoj koncepcj filozofii jako analizy jzyka w badaniach rnego typu problemw filozoficznych, opracowa Alfred Ayer wane dzieo pt. The Foundations of Experimenta Knowledge (1940), a po II wojnie wiatowej powrci do tej tematyki w ksice pt. The Problem of Knowledge (1956), a take w dziele The Central Questions ofPhihsophy (1972). Ayer zawsze silnie podkrela podstawowe znaczenie metody analitycznej nie tylko w logice i matematyce, ale i w filozofii w ogle. Przeciwstawia t jedynie suszn, jak sdzi, metod metafizyce i teologii, ktre uwaa bardziej za wyraz mylenia poetyckiego ni nauko-

wego. Racjonalizm i empiryzm, majce tak dawne w filozofii i nauce angielskiej tradycje, znalazy rwnie dobitny wyraz w pracach filozoficznych Alfreda Ayera, profesora uniwersytetw w Oksfordzie i Londynie, uszlachconego w 1970 r. Po II wojnie wiatowej Wielka Brytania naleaa nad do czoowych krajw w zakresie bada naukowych w dziedzinie medycyny, fizyki, chemii i ekonomii. Do takiego wniosku upowania analiza przyznawanych od 1901 r. Nagrd Nobla (ekonomia zostaa wczona na list Nagrd

A. J. Ayer Nobla dopiero w 1969 r.). O ile w latach 19011944 uczeni i pisarze brytyjscy otrzymali ogem 28 naukowych Nagrd Nobla (9 z zakresu medycyny, 9 z fizyki, 6 z chemii i 4 z literatury) i 5 nagrd pokojowych, o tyle po II wojnie wiatowej liczby te znacznie wzrosy, cznie do 46 nagrd. Szczegowe liczby dla okresu 19451990 wynosz: chemia 13, medycyna 11, fizyka 8, literatura 5, ekonomia 5 oraz 4 nagrody pokojowe. W caym wic okresie od 1901 do 1990 r. brytyjscy uczeni i pisarze otrzymali 71 Nagrd Nobla (20 z chemii, 20 z medycyny, 17 z fizyki, 9 z literatury, i 5 z ekonomii) i 9 nagrd pokojowych wicej ni jakikolwiek inny kraj europejski. Prba tego rodzaju porwnania nie jest jednak w peni moliwa i dlatego ograniczamy si jedynie do dziedzin objtych Nagrod Nobla z pominiciem innych nauk z humanistyk na czele. Na zakoczenie sprbujmy, przynajmniej w sposb bardzo oglny, wspomnie o tematyce naukowej niektrych prac uczonych brytyjskich wyrnionych po II wojnie wiatowej Nagrod Nobla, aby zwrci uwag na te dziedziny, w ktrych badacze ci mieli szczeglnie wane osignicia.

List 11 powojennych brytyjskich laureatw Nagrody Nobla w zakresie medycyny otwiera Alexander Fleming (1945), odkrywca penicyliny i jej leczniczych walorw. Ograniczajc si tylko do nazwiska laureata, dziedziny bada i roku przyznania Nagrody Nobla wymiemy dalej: Petera B. Medawara (studia nad odpornoci organizmu przy transplantacji tkanek, 1960), Francis Cricka (badania w zakresie molekularnej struktury DNA, 1962), Alana Lioyda Hodgkina oraz Andrew Huxleya (transmisja impulsw we wknach nerwowych, 1963), Bernarda Katza (podobna dziedzina, 1970), Rodneya Portera (chemiczna struktura przeciwcia, 1972), Johna R. Vane (biochemiczne i fizjologiczne funkcjonowanie prostaty, 1982), N.K. Jerne (studia nad przeciwciaami, 19841 i in.) Wrd 13 uczonych brytyjskich wyrnionych t nagrod w dziedzinie chemii znaleli si m.in.; Robert Robinson (alkaloidy i biologia rolin, 1947) Archer Martin i Richard Synge (chromatografia czsteczek, 1956), Cyrii Hinshelwood (kineskopia reakcji chemicznych, 1956), Frederick Sanger (struktura czsteczek insuliny, 1958), John C. Kendrew i Max F. Perutz (struktura herno-proteiny, 1962), Dorothy M.C. Hodgkin (struktura zwizkw chemicznych istotnych w zwalczaniu zoliwej anemii, 1964) i in. Wrd brytyjskich laureatw w zakresie fizyki wymieni naley: Patricka Blacknetta (fizyka nuklearna, promieniowanie kosmiczne, 1948), Cecila Powella (fotograficzne metody badania procesw nuklearnych, 1950), Johna Cockrofta i Ernesta Waltona (analiza jdra atomowego, 1951), Maxa Borna (statystyczne studia nad funkcjami fal, 1954), Martina Ryle i Amony Hewisha (astronomia radiowa, 1974) i in. W gronie 5 brytyjskich uczonych w zakresie ekonomii (Nagrod Nobla ustanowiono dopiero w 1969 r.) znaleli si: John Hicks (oglna teoria rwnowagi ekonomicznej, 1972), Friedrich von Hayek, naturalizowany w Anglii uczony austriacki (analiza wspzalenoci zjawisk ekonomicznych, spoecznych i instytucjonalnych, 1974), Jarnes Meade (teoria handlu midzynarodowego, 1977), W. Arthur Lewis (analiza procesw ekonomicznych krajw rozwijajcych si, 1979) oraz Richard Stone (analiza systemu ksigowania dochodu narodowego, 1984). Podkrelajc fakt przewagi brytyjskich uczonych wrd europejskich laureatw Nagrody Nobla po II wojnie wiatowej naley jednoczenie podkreli bezwzgldn dominacj badaczy Stanw Zjednoczonych we wszystkich niemal dziedzinach objtych nagrod w skali wiatowej. Liczba Amerykanw nagrodzonych przez Akademi Szwedzk w latach 19451990 wynosi: 54 z medycyny, 44 z fizyki, 18 z ekonomii, 7 z literatury oraz 10 odznaczonych nagrod pokojow. cznie po II wojnie wiatowej Nagrod Nobla wyrniono 133 Amerykanw. To przesunicie si wiodcej roli nie tylko w dziedzinie gospodarczej i militarnej , ale rwnie i w wielu zakresach bada naukowych z Wielkiej Brytanii do Stanw Zjednoczonych stanowi jedno z ciekawych zjawisk w historii okresu po

II wojnie wiatowej. Tracc jednak swoj dawn czoow pozycj w yciu gospodarczym i politycznym, zachowaa Wielka Brytania nadal wane miejsce w dziedzinie nauki i kultury jako jeden z najbardziej twrczych ich orodkw. Warto tu take doda, e spor liczb amerykaskich laureatw Nagrody Nobla stanowi m.in. przybysze z Wielkiej Brytanii, ktrzy w wielu dziedzinach nauki i kultury zaznaczyli wyranie swj istotny wkad. Zasilajc swymi uczonymi laboratoria i uniwersytety amerykaskie, Hollywood za swymi aktorami, Anglia korzystaa zawsze wiele z imigracji na wysp wybitnych europejskich i amerykaskich badaczy, pisarzy, artystw i innych twrcw. Dobrymi przykadami tego procesu s: w dziedzinie filozofii wybitni myliciele Karl Popper (Austria), Ludwig Wittgenstein (Austria) i I. Berlin (otwa), ekonomista Friedrich von Hayek (Austria), znani historycy, jak Lewis Namier, czyli Ludwig Bernsztajn-Niemirowski (Polska), czy G.R. Elton (Czechosowacja), artyci malarze Oskar Kokoschka (Austria), Kurt Schwitters (Niemcy) i Feliks Topolski (Polska) oraz wielcy pisarze, jak Amerykanin T.S.Eliot czy Polak Joseph Conrad Korzeniowski, ktrzy yjc w Anglii zdobyli wybitn pozycj w kulturze angielskiej i mieli wpyw na jej dalszy rozwj. Ograniczajc si jedynie do kilku gwnie europejskich przykadw z XX w. mona powiedzie, e powysze zjawisko, uatwione przez wiatowy zasig jzyka angielskiego, dziaao zapadniajco na rozwj cywilizacji brytyjskiej, odznaczajcej si skonnoci do pewnej hermetycznoci, zwaszcza w dziedzinie obyczaju, systemu instytucji politycznych i mentalnoci mieszkacw ojczyzny Szekspira, swoistym tradycjonalizmem, a niekiedy i izolacjonizmem, dajcym o sobie zna w polityce zagranicznej Wielkiej Brytanii a do dnia dzisiejszego.

WSKAZWKI BIBLIOGRAFICZNE

LICZBA opracowa z zakresu historii Anglii jest ogromna, zarwno jeli idzie o syntezy i zarysy caoci, jak i monografie do poszczeglnych okresw. Szersz orientacj w podstawowych bibliografiach historii Anglii daje H. Zins, Warsztat bibliograficzny historyka brytyjskiego (Annales Universitatis Mariae Curie-

Sktodowska, Sectio F. vol. XIII, 1961), gdzie omwiono ponad 60 podstawowych opracowa tego rodzaju. Najstarsz histori Anglii w jzyku polskim jest A.N. Jodowskiego Historia angielska od czasw podbicia tej wyspy od Rzymian a do naszego wieku doprowadzona, t. IIII, Warszawa 17891791, bdca tumaczeniem, a raczej parafraz francuskiego autora K.F. Millota. Z poowy XIX w. pochodzi T. Dziekoskiego Historia Anglii podug najlepszych rde uoona, t. III, Warszawa 1847. Najnowsz syntez historii Anglii polskiego autora jest J.Z. Kdzierskiego Historia Anglii, t. I(do roku 1485),Londyn 1965 i Wrocaw 1966, stanowica pierwsz cz zamierzonej dwutomowej obszerniejszej caoci. W jzyku polskim istnieje ponadto kilka zarysw historii Anglii tumaczonych z jzyka angielskiego. Cao dziejw angielskich zawiera znana ksika G. M. Trevelyana Historia Anglii, Warszawa 1963, napisana z duym talentem literackim. Tene autor znany jest rwnie czytelnikowi polskiemu z ksiki pt. Historia spoeczna Anglii, Warszawa 1961, stanowicej w istocie zarys dziejw kultury angielskiej od XIV do koca XIX w. Marksistowsk prb ujcia historii Anglii napisa A.L. Morton, Dzieje ludu angielskiego. Warszawa 1948, przeciajc jednak tekst wykadem stosunkw gospodarczych i spoecznych, opartym na nieaktualnym ju w wielu wypadkach stanie bada. Bardzo zwizy i oglny charakter ma A.L. Rowse'a Duch dziejw Anglii, Londyn 1946. Du popularno zyskaa sobie wrd szerszej publicznoci z dziennikarsk pasj napisana, lecz pena uproszcze i niecisoci, ksika francuskiego pisarza A. Maurois pt. Dzieje Anglii, Warszawa 1957 (wyd. III). Przechodzc do podstawowych obszerniejszych opracowa w jzyku angielskim na pierwszym miejscu naley wymieni The Oxford History of England,t. I XV, Oksford 19341965, dzieo zbiorowe pod redakcj G. Ciarka. Stanowi ono, mimo nierwnego poziomu poszczeglnych czci, najpeniejszy, chocia na og dosy tradycyjny, obraz dziejw brytyjskich. Do kolejnych tomw doczono bardzo obszerne, wyselekcjonowane i uoone problemowo zestawienia waniejszych rde i opracowa. Ze starszych syntez naley jeszcze wymieni The Political History of England, t. IXII, Londyn 19051921, pod redakcj W. Hunta i R.L. Poole'a, zawierajc przede wszystkim dzieje polityczne. Nieco mniejsze rozmiary ma A History of England, t. IVIII, Londyn 19101955, pod redakcj Ch. Omana, w wikszoci tomw ju przestarzaa. Bardziej nowoczesne ujcie prezentuje ThePelican History of England, t. IIX, wielokrotnie wznawiana od 1950 r. w kieszonkowej serii Penguin Books. Z mniejszych objtociowo i nowszych syntez dziejw brytyjskich mona wspomnie o dwutomowym zarysie w serii historii poszczeglnych krajw wydawanych przez uniwersytet Michigan w USA: M. Ashiey, Great Britain to 1688, Ann Arbor 1961, oraz K.B. Smellie, Great Britain sice 1688, Ann Arbor 1962. Wrd niezmiernie duej liczby zaryswjednotomowych wikszym uznaniem cieszy si w Anglii praca K. Feilinga A History of England, Londyn 1950 (wiele wyda).

Najlepsz nowsz histori Szkocji jest dwutomowa A New History of Scotland: t. I napisa W.C. Dickinson, Scotland from the Earliest Times to 1603, Edynburg 1961, t. II za G.S. Pryde, Scotland from 1603 to the Present Day, Edynburg 1962. Bardziej popularnym i zwizym zarysem jest: J.D. Mackie, A History of Scotland, Londyn 1964 (Penguin Books). Zwiz syntez historii Irlandii da ostatnio E. Curtis, A History of Ireland, Londyn 1961 (wiele wyda od 1936 r.). Na jzyk polski tumaczona jest ksika T. A. Jacksona Walka Irlandii o wolno, Warszawa 1955, ujmujca w popularnej i publicystycznej formie stosunki Irlandii z Angli na przestrzeni wiekw. Fundamentalnym dzieem obrazujcym wszystkie aspekty dziejw poszczeglnych hrabstw angielskich jest liczca ponad 100 tomw The Yictoria History of the Counties of Engand, rozpoczta jeszcze w 1899 r. i kontynuowana do dzisiaj. Do dzisiaj za najlepsze opracowanie historii gospodarczej Anglii uwaane jest dzieo E. Lipsona The Economic History of England, t. IIII, Londyn 1915 1931 (wiele pniejszych wyda). Z mniejszych zarysw naley wymieni prace J. H. Ciaphama, M. Briggsa, P. Jordana i in. Fundamentalnym opracowaniem historii ustroju Anglii jest dzieo W. S. Hodswortha A History of English Law,t. IXIII,Londyn 19221952. Z zarysw redniej wielkoci do bardziej znanych nale: J. E. A. Joliffe, The Constitutional History of Medieval Engiand, Londyn 1954 oraz D. L. Keir, The Constitutional History of Modern Britain, Londyn 1957. Przejrzyste omwienie historii ustroju i prawa angielskiego ogosi ostatnio C. R. Lovell, English Constitutional and Legal History, Nowy Jork 1962. Klasycznym, chocia ju przestarzaym dzieem z tego zakresu jest praca W. Stubbsa Constitutional History of England, t. IIII, Oksford 18731878 (wiele nowszych wyda). Podstawowe opracowanie historii literatury angielskiej stanowi Oxford History of English Literature, t. IXII (w kontynuacji), pod redakcj F. P, Wilsona i B. Dobree, oraz The Cambridge History of English Literature, t. I XIV, ktrej jednotomowy skrt ukaza si ostatnio w jzyku polskim; G. Sampson, Historia literatury angielskiej w zarysie. Warszawa 1966. Historia angielskiej sztuki zostaa najpeniej opracowana w The Oxford History of English Art, t. IXI (w kontynuacji), a historia muzyki angielskiej w pracy E. Walkera A History of Musie in England, Londyn 1952. yciorysy wszystkich wybitniejszych Anglikw zawiera The Dictionary of Nationa Biography, t. IXXII, Londyn 18851900, obejmujcy okres od czasw najdawniejszych do 1900 r., a ponadto 4 nastpne tomy za lata a do 1940 r. Mniej specjalistyczny charakter i wiksz czytelno posiada wydawnictwo Who's Who in History, t. IIII,Oksford 19601965,zawierajce yciorysy najwybitniejszych Anglikw i osb zwizanych z histori brytyjsk od najdawniejszych czasw a do 1714 r. yciorysy wybitniejszych angielskich pisarzy i ludzi zwizanych z literatur mona znale w The Oxford Companion to English Literature, wyd. P. Haryey, Oksford 1962. Wrd wydawnictw sow-

nikowych warto jeszcze wymieni A New Dictionary of British History, wyd. S. H. Steinberg, Londyn 1964, zawierajcy objanienie najwaniejszych brytyjskich instytucji, wydarze politycznych, ustrojowych, administracyjnych, prawnych itp. Obszerne opracowanie brytyjskiej ekspansji kolonialnej zawieraj kolejne tomy nie ukoczonej jeszcze Cambridge History of the British Empire, t. I VIII, Cambridge 1929 i n. Ze starszych obszerniejszych prac na ten temat naley wymieni The Oxford Survey of the British Empire, wyd. A. J. Herbertsoni O. J. R. Howarth, t. IVI, Oksford 1914. Bardziej zwizy zarys przedstawi J. A. Williamson, A Short History of British Expansion, t. III, Londyn 1965 (wiele wyda). Najnowszym zarysem dziejw floty angielskiej jest: G. J. Marcus, A Naval History of England, t. I, Londyn 1961. Wielkie dzieo W. L. Clowesa The Royal Navy, t. IVII, Londyn 18971903, jest ju czciowo przestarzae i siga tylko do koca XIX w. Wobec istnienia znacznej liczby dobrych bibliografii historii Anglii oraz szczegowych zestawie rde i opracowa do poszczeglnych okresw i zagadnie byoby rzecz zbdn podejmowanie prby jeszcze jednego uoenia listy waniejszych opracowa i monografii, co zajoby kilkadziesit stron druku ze wzgldu na niezmiernie bogaty stan bada nad histori brytyjsk. Zamiast tego podajemy niej waniejsze opracowania z zakresu stosunkw angielskopolskich. W literaturze polskiej brak jest penego opracowania stosunkw angielsko-polskich. Ksika H. Tyszki Anglia a Polska, Warszawa 1922, ma charakter popularny i fragmentaryczny, podobnie jak i wydana niedawno praca J. Dbrowskiego Polacy w Anglii i o Anglii, Krakw 1962. Stosunki dyplomatyczne Anglii z Polsk od strony anegdotycznego raczej opisu rnych poselstw angielskich na dworze polskim w dawnej Rzeczypospolitej przedstawi R. Przedziecki, Diplomatic Ventures and Adventures. Some Experiences of British Envoys at the Court of Poland, Londyn 1953. Stosunki polsko-angielskie interesoway od dawna historykw polskich, chocia nie w tym stopniu co stosunki Polski z Francj czy Wochami, nie mwic ju o krajach bliej Polski pooonych. Ograniczajc si tylko do prac bardziej szczegowych i rdowych, warto wskaza na nasz dorobek w tym zakresie. Wczesny okres tych stosunkw omawia W. Borowy w wielu drobnych przyczynkach (por. W. Borowy, Studia i rozprawy, t. II, Wrocaw 1952, s. 362 368, gdzie znajduje si wykaz bibliograficzny jego prac), ktre zapowiaday wiksz prac na ten temat, nigdy jednak przez niego nie ukoczon (wszystkie materiay do niej przepady Borowemu w czasie wojny). Stosunki angielskopolskie w pierwszej poowie XV w. omwi H. Zins, Kazimierz Jagielloczyk i Order Podwizki, Zapiski Historyczne", t. XXXIII, 1968.Por.tezH. Zins, Stosunki polityczne midzy Angli i Polsk \v pierwszej poowie XV w., [w:l Polska w Europie, pod red. H. Zinsa, Lublin 1968. Zagadnienie wyprawy przyszego Henryka IV angielskiego do Prus pod koniec XIV w. opracowa F. R.

H. Du Baulay, Henry of Derby's expedition to Prussia 1390/1 and 1392, [w:] The Reign of Richard II. Essays in Honour of May McKisack, London 1971. Wiksze zainteresowanie badaczy polskich budziy stosunki polsko-angielskie w epoce renesansu i reformacji. Ich zarys od strony zagadnie politycznych da J. Jstsnowski,England and Poland in the XVIth and XVIIth Centuries (Political Relations), Oksford 1948. Zwizki kulturalne obu krajw w XVI w. omwia U. Szumsk, Anglia a Polska w epoce humanizmu i reformacji. Lww 1938. Nowsze opracowanie tej tematyki, gwnie od strony znajomoci Polski i jej kultury w Anglii XIVXVI w., da H. Zins, Polska w oczach Anglikw XIV XVI w.. Warszawa 1974. Por. te H. Zins, Mikoaj Kopernik w angielskiej kulturze umysowej epoki Szekspira, Wrocaw 1972. Zagadnieniem znajomoci Anglii w Polsce w XVI i XVII w. zajmuje si K. Kwiatkowska-Wolanin. J. Tazbir opracowa znajomo Tomasza Morusa w Polsce w XVIXVIII w. (por. J. Tazbir, Tomasz Morus w Polsce w XVIXVIII w., Sobtka", 1975, nr 2). Odwrotnie natomiast B. Hali zaj si wpywem Jana askiego na Angli (por. B.Hall ,Johna Lasco, 14991560.A Polew Reformation England, London 1971), K. antuan za pobytem Olbrachta askiego w Anglii elbietaskiej (por. K. antuan, Olbracht aski in Elizabethan England. An Episode in the History of Culture, The Polish Review", t. XIII, 1968, nr 4). Popularny obraz epoki Henryka VIII i reformacji w Anglii nakreli S. Grzybowski. Henryk VII i reformacja w Anglii, Warszawa 1969. Na temat wpywu radykalnego skrzyda reformacji w Polsce na Angli podstawow prac dal S. Kot, Oddziaywanie Braci Polskich w Anglii, Reformacja w Polsce", t. VIIVIII, 1936. Natomiast M. Rozbicki przeledzi wpyw Samuela Hartliba z Elblga na ycie umysowe Anglii XVII w. w pracy Samuel Hartlib. Z dziejw polsko-angielskich zwizkw kulturalnych w XVII wieku, Wrocaw 1980. Powanym uatwieniem w badaniach nad stosunkami angielsko-polskimi w XVI i XVII w. jest wydawnictwo Elementa adfontium editiones, t. IV, VI i XIII, wyd. C. H. Talbot, Rzym 19611965,finansowane przez Karolin Lanckorosk na emigracji. Zawiera ono znajdujce si przede wszystkim w zbiorach archiww i bibliotek angielskich (Public Record Office, British Museum) rkopimienne zbiory dokumentw do stosunkw angielsko-polskich w XVI XVII w. Poytecznym przewodnikiem po brytyjskich polonikach jest praca A. Ciechanowieckiego i B. O. Jeewskiego Polonica na Wyspach Brytyjskich, Londyn 1966. Powan warto ma te praca J. Jasnowskiego A Tentative Bibliography of nonliterary Works of Polish Authors Translated into English (15601918), The Polish Review", t. XVI, 1971, nr 4, zestawiajca przekady autorw polskich na jzyk angielski od p. XVI w. do 1918 r. Kontakty gospodarcze Anglii z Europ Wschodni w XVI w. omwi A. Szelgowski, Z dziejw wspzawodnictwa Anglii i Niemiec, Rosji i Polski, Lww 1910. Bardziej szczegow i opart na angielskich archiwach prac na temat stosunkw handlowych Anglii elbietaskiej z Polsk i rejonem batyckim napisa H. Zins, Anglia a Batyk w drugiej poowie XVI w., Wrocaw 1967. Zob.

te H. Zins, England and the Baltic in the Elizabethan Era, Manchester 1972. Jej uzupenieniem jest artyku A. Mczaka Angielska Kompania Wschodnia a bilans handlu batyckiego w drugiej poowie XVI w., Zapiski Historyczne", t. XXXIV, 1969. Zob. te A. Mczak, Angielscy kaprowie i gdascy rachmistrze. W poszukiwaniu nowych rde do dziejw handlu, [w:] Spoeczestwo, gospodarka, kultura. Studia ofiarowane Marianowi Maowistowi, Warszawa 1974. Stan bada nad epok elbietask omwi szczegowo H. Zins, Angielska historiografia elbietask, Odrodzenie i Reformacja w Polsce", t. VIII, 1963. Por. tez H. Zins, Angielska historiografia tudorska, Annales UMCS", Sectio F, t. XV, 1963. Tene autor przedstawi wkad takich historykw brytyjskich, jak L. Namter, R. H. Tawney, G. M. Treyelyan czy R. F. Leslie do historiografii. Zob. H. Zins, W wiecie anglosaskim, Lublin 1975. rdow prac na temat angielskiej polityki kolonialnej w XVI i na pocztku XVII w. napisa S. Grzybowski, Polityka kolonialna Tudorw i pierwszych Stuartw, Wrocaw 1970. H. Zins zaj si te rdami do angielskiej wczesnej ekspansji i dzieem R.

TABLICE CHRONOLOGICZNE