Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

7. OBRBKA CIEPLNA I CIEPLNO-CHEMICZNA STALI Opracowa: dr in. Bogdan Pawowski 7.1. Przemiany podczas nagrzewania w zakres austenitu 7.1.1. Tworzenie si austenitu w stalach niestopowych Austenit tworzy si w wyniku przemiany eutektoidalnej zachodzcej przy nagrzewaniu powyej temperatury Ac1 (P+Fe3CS) a take wskutek przemiany ferrytu w stalach podeutektoidalnych (PGSG). W stalach nadeutektoidalnych, po zakoczeniu przemiany eutektoidalnej, w trakcie dalszego nagrzewania w austenicie rozpuszcza si cementyt drugorzdowy (Fe3CSE). Zarodki austenitu powstaj na granicach midzyfazowych. W stopach elazo-wgiel procesem, ktry kontroluje szybko tworzenia si austenitu jest dyfuzja midzywzowych atomw wgla poniewa tylko ten pierwiastek musi dyfundowa na wiksze odlegoci. Zajmujce pozycje wzowe atomy elaza przechodz tylko przez granice midzyfazowe i wbudowuj si w struktur austenitu, przemieszczajc si na odlego zaledwie kilku rednic atomowych. 7.1.2. Tworzenie si austenitu w stalach stopowych W stalach stopowych wgliki (cementyt stopowy) zawieraj zwykle wicej pierwiastkw stopowych ni ferryt i rozpuszczanie ich w powstajcym austenicie wymaga dyfuzji na wiksze odlegoci nie tylko wgla, lecz i pierwiastkw stopowych, ktre dyfunduj znacznie wolniej. Istotn rol odgrywa rwnie powinowactwo poszczeglnych pierwiastkw stopowych do wgla i azotu. Im wiksze jest to powinowactwo, tym wiksza jest energia wiza w wglikach lub azotkach i tym wysze s temperatury, przy ktrych rozpuszczaj si one w austenicie. Najtrudniej rozpuszczaj si wgliki tytanu, wanadu i niobu, atwiej wolframu i molibdenu, jeszcze atwiej chromu a najatwiej cementyt Fe3C, w ktrym cz atomw elaza moe by zastpiona innymi pierwiastkami. Wwczas jego wzr zapisuje si jako M3C, gdzie M oznacza zarwno elazo jak i atomy rozpuszczonych w cementycie pierwiastkw. 7.1.3. Zagadnienie wielkoci ziarna austenitu Przemiana perlitu w austenit jest zwizana z rozdrobnieniem ziarna, poniewa zarodki austenitu tworz si nie tylko na granicach ziarn ale rwnie w objtoci kadego z ziarn perlitu na bardzo rozbudowanej powierzchni midzy pytkami ferrytu i cementytu, rys. 7.1.

Rys. 7.1. Schemat przemiany perlitu w austenit

Dla stali umownie drobnoziarnistej - por. rys. 7.2 - (odtlenionej aluminium), w miar wzrostu temperatury ziarna austenitu rosn najpierw bardzo wolno, a poczynajc od pewnej temperatury nastpuje ich gwatowny rozrost. W stalach umownie gruboziarnistych (odtlenionych

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

elazomanganem) rozrost ziarna austenitu nastpuje natychmiast po zakoczeniu przemiany perlitu w austenit. Aluminium dodane jako odtleniacz do stali powoduje powstanie dyspersyjnych azotkw (AlN), ktre odgrywaj rol przeszkd hamujcych rozrost ziarna austenitu. Rozrost ziarna austenitu moliwy jest dopiero po rozpuszczeniu tych wydziele (w temperaturze 9501000oC).

Rys. 7.2. Wpyw temperatury na wielko ziarna austenitu w stalach eutektoidalnych, wg A.P. Gulajewa

7.2. Przemiany przy chodzeniu austenitu Podczas wolnego chodzenia stali z zakresu istnienia austenitu, zachodzce przemiany s zgodne z wykresem rwnowagi elazo-cementyt. W przypadku stali podeutektoidalnych oznacza to, e przemiana austenitperlit poprzedzona jest wydzielaniem si ferrytu a nadeutektoidalnych wydzielaniem si cementytu drugorzdowego (wtrnego). Przemiany austenitu zachodzce podczas wolnego chodzenia, kiedy podstawow rol odgrywaj procesy dyfuzji, nosz nazw przemian dyfuzyjnych austenitu. 7.2.1. Przemiany dyfuzyjne austenitu 7.2.1.1. Wydzielanie ferrytu w stalach podeutektoidalnych Wydzielanie si ferrytu z austenitu przy chodzeniu rozpoczyna si po przekroczeniu linii GS (temperatura Ar3) i trwa a do osignicia linii PS czyli do rozpoczcia przemiany eutektoidalnej (temperatura Ar1s) pozostaego austenitu, wzbogacajcego si podczas wydzielania ferrytu w wgiel, a do zawartoci 0,77%. Im mniejsza jest zawarto wgla w stali, tym szerszy jest temperaturowy zakres wydzielania ferrytu z austenitu. Zarodki ferrytu tworz si na granicach ziarn austenitu. W stalach o zawartoci wgla powyej 0,60,7%, ilo ferrytu jest tak maa, e wystpuje on w postaci siatki na granicach ziarn. Jeeli zawarto wgla w austenicie bya pocztkowo mniejsza ni zawarto wgla w punkcie O (0,45%) na wykresie elazo-cementyt, to powstajce wydzielenia ferrytu s pocztkowo paramagnetyczne, a po przekroczeniu temperatury 770oC (linia M-O) ulegaj przemianie magnetycznej i s odtd ferromagnetyczne. W stalach przegrzanych wydzielenia ferrytu mog tworzy tzw. struktur Widmannstttena. Struktura ta powstaje przy chodzeniu austenitu stali podeutektoidalnych od wysokich temperatur w zakresie pomidzy temperaturami Ar3 i Ar1s, ferryt wwczas krystalizuje wewntrz ziarn austenitu wzdu uprzywilejowanych kierunkw krystalograficznych (rys. 7.3). Stale o takiej strukturze wykazuj du krucho.

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Rys. 7.3. Struktura Widmannstttena stali podeutektoidalnej, wg B. Pawowskiego

7.2.1.2. Wydzielanie cementytu drugorzdowego w stalach nadeutektoidalnych W stalach nadeutektoidalnych przemian austenitu w perlit poprzedza wydzielanie si cementytu drugorzdowego (wtrnego) po przekroczeniu podczas chodzenia linii SE na wykresie elazocementyt (temperatury Arcm). Jest to linia malejcej rozpuszczalnoci wgla w austenicie (od 2,11%C przy temperaturze przemiany eutektycznej do 0,77%C przy temperaturze przemiany eutektoidalnej). Wydzielenia cementytu drugorzdowego wystpuj najczciej w postaci siatki na granicach ziarn austenitu, siatka ta zwiksza sw grubo ze wzrostem zawartoci wgla. W przypadku przegrzania stali nadeutektoidalnej cementyt drugorzdowy moe wydziela si podczas chodzenia wzdu uprzywilejowanych kierunkw krystalograficznych wewntrz ziarn austenitu, podobnie jak ferryt w stalach podeutektoidalnych, tworzc struktur analogiczn do struktury Widmannstttena w stalach podeutektoidalnych, co rwnie silnie zmniejszaja odporno na pkanie tych stali. 7.2.1.3. Przemiana eutektoidalna austenitu w perlit Przemiana ta (zwana przemian perlityczn) zachodzi po ochodzeniu austenitu poniej temperatury Ar1. W warunkach rwnowagi z austenitu o zawartoci 0,77%C (punkt S na wykresie elazo-cementyt) powstaje mieszanina eutektoidalna ferrytu o zawartoci 0,0218%C (punkt P) i cementytu o zawartoci 6,67%C (punkt K). Zarodki perlitu powstaj na granicach ziarn austenitu. W kierunku wntrza ziarna austenitu zaczyna rosn pytka cementytu, wzrost powoduje znaczne zmniejszenie stenia wgla w jej ssiedztwie, umoliwiajc powstanie pytek ferrytu. Ograniczona rozpuszczalno wgla w ferrycie powoduje wzrost stenia wgla w austenicie w pobliu utworzonej pytki ferrytu i powstanie kolejnych pytek cementytu. Dalsze narastanie pytek cementytu i ferrytu w gb austenitu odbywa si wedug tego samego mechanizmu. W jednym ziarnie austenitu moe powsta kilka zgrupowa (kolonii) w przyblieniu rwnolegych pytek cementytu i ferrytu. Ze wzrostem przechodzenia austenitu poniej temperatury A1 (wzrostem szybkoci jego chodzenia) ronie liczba zarodkw perlitu a take szybko narastania faz w perlicie, co powoduje powstawanie coraz drobniejszego perlitu. Im ciesze pytki ferrytu i cementytu w perlicie tym twardo stali jest wiksza.

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Rys. 7.4. Schemat przemiany austenitu w perlit, wg R. F. Mehla

7.2.2. Przemiany porednie austenitu Przy zwikszonych szybkociach chodzenia stali z zakresu istnienia austenitu, przemiany trac charakter dyfuzyjny poniewa zmiany skadu chemicznego w austenicie nie nadaj za szybkoci chodzenia i przemiany austenitu zachodz mechanizmem porednim (dyfuzyjnobezdyfuzyjnym). W wyniku przemiany poredniej z austenitu tworzy si najpierw bainit grny, a przy jeszcze wikszej szybkoci chodzenia (w niszych temperaturach) bainit dolny. Jeeli szybko chodzenia przekroczy wielko krytyczn (Vkr), wwczas z austenitu tworzy si wycznie martenzyt mechanizmem przemiany bezdyfuzyjnej. Na rys. 7.5 pokazano mechanizmy tworzenia si bainitu grnego i dolnego.

Rys. 7.5. Schematy tworzenia si bainitu: a) grnego i b) dolnego, wg S. Prowansa

7.2.2.1. Tworzenie si bainitu grnego Bainit grny powstaje w zakresie temperatur 550400oC (najnowsze badania sugeruj przesunicie dolnej granicy tego zakresu do temperatury 350oC). Skada si on z ziarn przesyconego wglem ferrytu, midzy ktrymi oraz wewntrz znajduj si nieregularne wydzielenia cementytu (rys. 7.5a). Bainit grny ma charakter pierzasty, stal o takiej strukturze wykazuje bardzo ma odporno na pkanie.

7.2.2.2. Tworzenie si bainitu dolnego Bainit dolny powstaje przy temperaturach poniej 400oC (wg nowszych bada poniej 350oC). Cech odrniajc go od struktury bainitu grnego jest listwowy charakter przesyconego ferrytu (zbliony do struktury martenzytycznej) oraz wystpowanie drobnodyspersyjnych

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

wydziele wglikw wewntrz listew ferrytu. Wydzielenia te s w postaci pytkowej i rozmieszczone w rwnolegych rzdach (rys. 7.5b). Ze wzrostem szybkoci chodzenia zwiksza si przesycenie wglem listew ferrytu oraz dyspersja wglikw. 7.2.3. Przemiana bezdyfuzyjna austenitu 7.2.3.1. Cechy przemiany martenzytycznej Przemiana martenzytyczna jest przemian bezdyfuzyjn i polega tylko na przebudowie struktury krystalicznej z regularnej ciennie centrowanej austenitu na regularn przestrzennie centrowan martenzytu. W zalenoci od zawartoci wgla w martenzycie, struktura regularna przestrzennie centrowana ulega znieksztaceniu tetragonalnemu i przeksztaca si w tetragonaln przestrzennie centrowan (tetragonalno martenzytu oceniana ilorazem c/a w stalach zaley od zawartoci wgla: c/a = 1+0,045 . %C). Przemiana martenzytyczna w stalach zachodzi tylko w warunkach cigego chodzenia w zakresie pomidzy temperatur Ms (martenzyt start) a temperatur Mf (martenzyt koniec od ang. martensite finish). Temperatury Ms i Mf zale od skadu chemicznego austenitu i obniaj si ze wzrostem zawartoci wgla oraz wikszoci pierwiastkw stopowych, poza Al i Co (rys.7.6).

Rys.7.6. Wpyw stenia a) wgla na temperatur Ms i Mf , wg S. Prowansa oraz b) pierwiastkw stopowych na temperatur Ms , wg V. I. Zjuzina i in.

Przemiana martenzytyczna zachodzi z bardzo du prdkoci, porwnywaln z prdkoci rozchodzenia si dwiku w stali (10007000 m/s). Pojedyncza iga martenzytu powstaje w czasie okoo 10-7s (pojcie iga martenzytu jest pojciem funkcjonujcym w literaturze, aczkolwiek zgodnie z najnowsz klasyfikacj martenzyt dzieli si na martenzyt listwowy i martenzyt pytkowy). Przemiana martenzytyczna postpuje przez tworzenie si nowych igie martenzytu nie za poprzez rozrost uprzednio powstaych (rys. 7.7).

T1 > T2 > T3
Rys. 7.7. Schemat powstawania igie martenzytu w ziarnach austenitu, wg M. Blicharskiego

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Powstajce w obrbie jednego ziarna igy martenzytu s ukierunkowane wzgldem pozostaych pod ktem 60 lub 120o, maj one bowiem okrelon orientacj krystalograficzn, wzgldem ziarn austenitu. Orientacj t okreli Kurdiumow i Sachs: (111) || (101) [110] || [111]
(7.1)

W stopach metali nieelaznych przemiana martenzytyczna bywa odwracalna (martenzyt faza wyjciowa), natomiast w stalach jest to przemiana nieodwracalna. Postp przemiany jest hamowany przez rosnce naprenia ciskajce (wiksza objto martenzytu od austenitu) w austenicie i w zwizku z tym przemiana ta czsto nie zachodzi do koca. Jeeli podczas hartowania osignito temperatur Mf, wwczas pozosta cz nie przemienionego austenitu nazywamy austenitem szcztkowym. Jeeli natomiast podczas hartowania nie osignito temperatury Mf (np. wtedy gdy wskutek duej zawartoci wgla w austenicie temperatura Mf jest nisza od temperatury otoczenia) pozostay nieprzeminiony austenit nazywamy austenitem resztkowym. Chwilowe zatrzymanie chodzenia w zakresie pomidzy temperatur M s a Mf powoduje zwikszenie iloci austenitu szcztkowego w porwnaniu do nieprzerwanego przebiegu chodzenia. Zjawisko to nosi nazw stabilizacji austenitu. Zatrzymanie chodzenia w zakresie Ms Mf powiksza ilo austenitu szcztkowego tym silniej im wysza bya temperatura i czas tego przystanku. Udzia austenitu szcztkowego wzrasta silnie rwnie ze zwikszeniem stenia wgla w austenicie (rys. 7.8).

Rys. 7.8. Wpyw stenia wgla w austenicie na udzia austenitu szcztkowego, wg A.P. Gulajewa

7.2.3.2. Cechy morfologiczne martenzytu Ze wzgldu na cechy morfologiczne rozrnia si dwa podstawowe rodzaje martenzytu: 1. Martenzyt listwowy dyslokacyjny lub listwowy dyslokacyjny czciowo zbliniaczony. 2. Martenzyt pytkowy cakowicie zbliniaczony lub pytkowy dyslokacyjny czciowo zbliniaczony. Martenzyt listwowy tworzy si w wikszoci stopw elaza. Charakteryzuje si du gstoci dyslokacji tworzcych czsto podstruktur komrkow. Listwy martenzytu ukadaj si rwnolegle wzgldem siebie tworzc tzw. pakiety. Martenzyt pytkowy powstaje tylko w niektrych stopach elaza (w stalach o duej zawartoci wgla lub o okrelonej zawartoci niektrych pierwiastkw stopowych) i wystpuje w postaci pytek o zrnicowanej wielkoci i ksztacie zblionym do soczewek. Pytki mog by zbliniaczone cakowicie lub czciowo.

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Austenit szcztkowy zajmuje obszary midzy listwami (pytkami) oraz na styku pakietw pytek lub listew. Nazywany jest wwczas austenitem wyspowym. Po zastosowaniu wysokich temperatur austenityzowania austenit szcztkowy moe tworzy cienkie warstwy (tzw. film) midzy listwami (pytkami) martenzytu. 7.2.4. Kinetyka przemiany przechodzonego austenitu Kinetyk przemiany przechodzonego austenitu przedstawia si na wykresach CTP (czastemperatura-przemiana). W zalenoci od sposobu chodzenia opracowuje si wykresy CTPi (przemiany zachodz w warunkach izotermicznych - szybkie chodzenie do danej temperatury i nastpne izotermiczne wytrzymywanie do czasu zajcia przemiany) oraz wykresy CTPc (przemiany austenitu zachodz w warunkach cigego chodzenia). Na wykresach tych, oprcz danych o rodzaju i stopniu zaawansowania w funkcji czasu poszczeglnych przemian, zamieszcza si rwnie ilociowe dane dotyczce udziaw objtociowych produktw przemian austenitu i ich wasnoci.

Rys. 7.9. Schematy wykresw przemian przechodzonego austenitu stali podeutektoidalnej: a) wykres CTPi, b) wykres CTPc; austenit, ferryt, P perlit, B bainit, M martenzyt, wg L.A. Dobrzaskiego

7.3. Przemiany przy nagrzewaniu ze stanu zahartowanego odpuszczanie stali Odpuszczanie polega na nagrzaniu stali zahartowanej do temperatury niszej od Ac 1, wygrzaniu przy tej temperaturze i ochodzeniu do temperatury pokojowej. Odpuszczanie naley wykona bezporednio po hartowaniu aby unikn stabilizacji austenitu szcztkowego i ewentualnych pkni spowodowanych napreniami hartowniczymi. Si napdow przemian zachodzcych podczas odpuszczania jest rnica energii swobodnej midzy faz metastabiln, jak jest martenzyt, a mieszanin faz zoon z ferrytu i wydziele wglikw. 7.3.1. Procesy wydzielania z martenzytu w stalach niestopowych W pierwszym (I) stadium odpuszczania wyej wglowych stali niestopowych (w zakresie do ok. 200oC rys. 7.10) nastpuje zmniejszenie tetragonalnoci martenzytu (skurcz na krzywej

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

dylatometrycznej) wskutek wydzielania si nadmiaru wgla w postaci koherentnych z osnow wglikw przejciowych (np. Fe2,4C). Zmniejszenie stopnia przesycenia martenzytu wglem i zwizane z tym zmniejszenie napre ciskajcych powoduje, i w nastpnym, drugim (II) stadium odpuszczania (ok. 200 300oC) nastpuje przemiana austenitu szcztkowego w martenzyt odpuszczony. Przemiana ta jest zbliona swoim mechanizmem do przemiany bainitycznej i powoduje wzrost dugoci prbki zahartowanej w porwnaniu z prbk niezahartowan.

Rys. 7.10. Zmiana rnicy dugoci L prbki zahartowanej LH i niezahartowanej LN podczas nagrzewania stali niestopowej wyejwglowej

W trzecim (III) stadium odpuszczania (ok. 300400oC) nastpuje przemiana wglikw przejciowych w cementyt Fe3C. Przemiana ta zachodzi mechanizmem zarodkowania niezalenego, tzn. polega na rozpuszczaniu si wglikw przejciowych (chwilowe ponowne przesycenie osnowy wglem) i niezalenym wydzielaniu si cementytu. W ostatnim, czwartym stadium odpuszczania (powyej ok. 400oC), nastpuje dalsze wydzielanie cementytu oraz nastpuje jego koagulacja, polegajca na rozpuszczaniu si czstek drobnych i rozrocie duych, ktre zaczynaj przyjmowa posta zblion do kuli. Struktura po takim odpuszczaniu nosi nazw sorbitu. W przypadku dalszego zwikszania temperatury (powyej ok. 600oC) nastpuje dalsza koagulacja cementytu i zdrowienie a nawet rekrystalizacja zdefektowanej osnowy ferrytycznej. W wyniku tego otrzymuje si struktur tzw. sferoidytu czyli cementytu kulkowego w osnowie ferrytu. 7.3.2 Procesy wydzielania z martenzytu w stalach stopowych Przemiany podczas odpuszczania stali stopowych, poza ewentualnymi rnicami we wpywie niektrych pierwiastkw stopowych na stabilno austenitu szcztkowego, do temperatury ok. 450oC zachodz podobnie jak w stalach niestopowych. Poczwszy od ok.450oC rozpoczyna si wydzielanie wglikw stopowych, ktre moe przebiega zgodnie z jednym z dwch mechanizmw:

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Mechanizmem przemiany in situ (z ac. w miejscu). Pierwiastek stopowy koncentruje si stopniowo w cementycie M3C, dopki nie osignie granicznej rozpuszczalnoci, po czym nastpuje przemiana cementytu w nowy wglik, np. typu M7C3. Mechanizmem zarodkowania niezalenego. Najpierw nastpuje rozpuszczanie si cementytu i w nowych miejscach niezalenie od istniejcych wczeniej wglikw wydzielaj si czstki wglikw stopowych, np. typu MC lub M2C. Tworzenie si wglikw stopowych mechanizmem zarodkowania niezalenego powoduje silne utwardzanie wydzieleniowe. Zjawisko to okrela si mianem twardoci wtrnej (rys. 7.11). Twardo moe wwczas nawet przekroczy t, ktr uzyskano bezporednio po zahartowaniu.

Rys. 7.11. Zmiany twardoci z temperatur odpuszczania stali zawierajcych od 0,5 do 5% molibdenu w porwnaniu ze stal niestopow, wg E.C. Baina Na przemian austenitu szcztkowego w trakcie odpuszczania stali stopowych wpywa zawarto pierwiastkw rozpuszczonych podczas austenityzowania. Wikszo pierwiastkw (chrom, mangan, krzem) silnie podnosi temperatur jego przemiany, niektre (nikiel, mied, molibden i wanad) wpywaj sabo a kobalt prawdopodobnie w ogle nie wpywa na temperatur przemiany austenitu szcztkowego. Przy duych zawartociach chromu nawet dusze wygrzewanie w zakresie 400500oC nie powoduje przemiany austenitu szcztkowego, lecz tylko zmniejsza jego stabilno, na wskutek niewyjanionych jeszcze procesw dyfuzyjnych. Skutkiem tego przemiana austenitu zachodzi dopiero w trakcie chodzenia po odpuszczaniu. W wysokostopowych stalach z chromem zachodzi czasem potrzeba kilkakrotnego powtarzania odpuszczania aby doprowadzi do cakowitej destabilizacji austenitu szcztkowego. W stalach o wysokiej zawartoci wgla i chromu (o duym udziale austenitu szcztkowego po hartowaniu), przemiana austenitu szcztkowego moe doprowadzi do wyranego wzrostu twardoci po wysokim odpuszczaniu (rys. 7.12), czego jednak nie naley myli ze zjawiskiem twardoci wtrnej (twardo wtrna moe wystpi w stalach o znikomym udziale austenitu szcztkowego).

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Rys. 7.12. Wpyw temperatury odpuszczania na twardo stali 1,8%C i 6,4%Cr, zahartowanej z 900oC, wg E.C. Baina Pierwiastki stopowe hamuj rwnie spadek twardoci z temperatur odpuszczania poprzez utwardzenie ferrytu oraz opnienie procesw dyfuzyjnych. Najbardziej efektywnie dziaa krzem i mangan a chrom, molibden oraz nikiel dziaaj z porwnywaln midzy sob si ale zdecydowanie sabiej ni krzem i mangan. 7.3.3. Rola czasu i temperatury przy odpuszczaniu stali Procesy zachodzce podczas odpuszczania s cile zalene od dyfuzji wgla i pierwiastkw stopowych. Zale wic zarwno od temperatury jak i od czasu. Zaleno t ujmuje parametr M, od ktrego zalena jest twardo stali H po odpuszczaniu: H = f(M) Wg Hollomona-Jaffe warto parametru M dana jest rwnaniem: M = T(C+logt) (7.3) (7.2)

gdzie: T oznacza temperatur w stopniach Kelvina, t czas odpuszczania w godzinach a C jest wielkoci sta. Praktyczne zastosowanie parametru Hollomona-Jaffe polega na tym, e znajc warunki odpuszczania (temperatur T i czas t), dla ktrych uzyskuje si pewn twardo po odpuszczaniu, mona wyznaczy inne warunki odpuszczania, ktre dadz tak sam twardo jeli dla obu wariantw odpuszczania parametr Hollomona-Jaffe bdzie mia identyczn warto: T1(C + logt1) = T2(C + logt2) 7.3.4. Kinetyka przemian przy odpuszczaniu wykresy CTPc (7.4)

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Wykresy CTPc przedstawiaj przemiany austenitu zachodzce w trakcie cigego chodzenia z zakresu istnienia austenitu. Dla przemian zachodzcych podczas cigego nagrzewania stali uprzednio zahartowanej opracowano natomiast w ostatnich latach wykresy CTPc (wykresy czas-temperatura-przemiana przy cigym nagrzewaniu do odpuszczania). Na rys. 7.13 przedstawiono przykad wykresu CTPc

Rys. 7.13. Przykad wykresu CTPco, wg J. Pacyny

7.4. Klasyfikacja zabiegw obrbki cieplnej 7.4.1. Wyarzanie Wyarzanie jest to zabieg obrbki cieplnej polegajcy na nagrzaniu stali do okrelonej temperatury, wytrzymaniu przy tej temperaturze i nastpnym powolnym studzeniu. Celem tego zabiegu jest przyblienie stanu stopu do warunkw rwnowagi. Zakresy temperatur niektrych rodzajw wyarzania przedstawiono na rys. 7.14. 7.4.1.1. Wyarzanie ujednoradniajce Cel wyarzania: Zmniejszenie niejednorodnoci skadu chemicznego. Stosowane gwnie dla wlewkw. Sposb wykonania: Nagrzanie stali do temperatury 10501250oC, (ok. 100200oC poniej temperatury pocztku nadtopie, czyli linii solidus), wygrzanie i nastpne studzenie.

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Rys. 7.14. Zakresy temperatur niektrych rodzajw wyarzania stali na tle fragmentu wykresu elazo cementyt.

7.4.1.2. Wyarzanie zupene Cel wyarzania: Uzyskanie struktur zblionych do stanu rwnowagi, zmniejszenie twardoci stali, zwikszenie jej cigliwoci, usunicie napre wewntrznych, polepszenie obrabialnoci. Stosowane gwnie dla stali stopowych. Sposb wykonania: Nagrzanie stali do temperatury o 3050oC wyszej od Ac3, Acm (linia GSE), wygrzanie i nastpne bardzo wolne studzenie (np. z piecem). Po przekroczeniu temperatury Ar1f dalsze chodzenie moe odbywa si w powietrzu. 7.4.1.3. Wyarzanie niezupene Cel wyarzania: Stosowane jako odmiana wyarzania zupenego w tych przypadkach gdy posta wydziele ferrytu (dla stali podeutektoidalnych) lub cementytu wtrnego (dla stali nadeutektoidalnych) jest prawidowa, tzn., gdy nie jest np. w ukadzie Widmannstttena. Sposb wykonania: Nagrzanie do temperatur w zakresie Ac1Ac3 (dla stali podeutektoidalnych) lub A1Accm (dla stali nadeutektoidalnych), wygrzanie i nastpne chodzenie tak jak w przypadku wyarzania zupenego. 7.4.1.4. Wyarzanie normalizujce Cel wyarzania: Uzyskanie jednorodnej struktury drobnoziarnistej, a przez to polepszenie wasnoci mechanicznych. Stosowane gwnie dla stali podeutektoidalnych. Sposb wykonania: Nagrzanie stali do temperatury 3050oC powyej linii Ac3, wygrzanie i studzenie w spokojnym powietrzu. Dla stali nadeutektoidalnych stosuje si czasami tzw. normalizowanie niezupene (temperatury wygrzewania znajduj si w zakresie A1Accm).

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

7.4.1.5. Wyarzanie z przemian izotermiczn Cel wyarzania: Zmniejszenie twardoci, stosowane gwnie dla stali stopowych, ktre po wyarzaniu normalizujcym maj za wysok twardo. Sposb wykonania: Nagrzanie stali do temperatury 3050oC powyej Ac1, wygrzanie, szybkie ochodzenie do temperatury pomidzy Ar1f 550oC, wytrzymanie izotermiczne w tej temperaturze a do zakoczenia przemiany perlitycznej i nastpne chodzenie w powietrzu. Stosowane jest czsto jako wyarzanie zmikczajce. 7.4.1.6. Wyarzanie sferoidyzujce Cel wyarzania: Zmniejszenie twardoci wskutek zmiany ksztatu wydziele cementytu na sferoidalny. Wyarzanie to nazywane jest rwnie wyarzaniem zmikczajcym. Sposb wykonania: Nagrzanie stali do temperatury zblionej do Ac1, wygrzanie i nastpne bardzo wolne chodzenie do 600oC. Dalsze studzenie moe by dowolne. Wygrzewanie moe rwnie by wykonane wahadowo wok temperatury Ac1 (ok. 20oC). Wyarzanie sferoidyzujce mona rwnie wykona stosujc wyarzanie z przemian izotermiczn. 7.4.1.7. Wyarzanie odprajce Cel wyarzania: Usunicie napre odlewniczych, spawalniczych, cieplnych oraz spowodowanych przerbk plastyczn na zimno. Nie wie si ze zmianami struktury stali. Sposb wykonania: Nagrzanie stali do temperatury niszej od Ac1, wygrzanie i nastpne powolne studzenie. 7.4.1.8. Wyarzanie rekrystalizujce Cel wyarzania: Stosowane dla stali odksztaconej plastycznie na zimno, celem spowodowania rekrystalizacji. Sposb wykonania: Nagrzanie stali do temperatury wyszej od temperatury rekrystalizacji, wygrzanie i nastpne chodzenie z dowoln szybkoci. 7.4.2. Hartowanie Rozrnia si hartowanie martenzytyczne i bainityczne. Hartowanie martenzytyczne polega na nagrzaniu stali do temperatury austenityzowania, wygrzaniu i chodzeniu z szybkoci wiksz od krytycznej w wyniku ktrego zachodzi tylko przemiana martenzytyczna. W przypadku hartowania bainitycznego stal chodzona jest z szybkoci mniejsz od krytycznej lub stosuje si chodzenie z wytrzymaniem izotermicznym powyej temperatury MS a do zajcia przemiany bainitycznej. 7.4.2.1. Hartowno i jej miary Hartowno jest to zdolno stali do tworzenia struktury martenzytycznej. Na hartowno stali wpywaj nastpujce czynniki: Skad chemiczny austenitu. Wszystkie pierwiastki stopowe (za wyjtkiem kobaltu oraz krzemu w stalach o bardzo maej zawartoci innych pierwiastkw) zwikszaj hartowno. Bor, segregujc do granic ziarn austenitu obnia ich energi powodujc wyduenie czasu koniecznego do utworzenia zarodkw produktw przemian dyfuzyjnych a zwaszcza ferrytu, co w tym zakresie temperatur zwiksza trwao przechodzonego austenitu. Zwikszajce trwao austenitu dziaanie pozostaych pierwiastkw stopowych polega na tym, e w trakcie przemian dyfuzyjnych i porednich musi zaj nie tylko dyfuzja wgla ale rwnie

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

pierwiastkw stopowych, jednych do obszarw zajtych po przemianie przez wgliki, innych do obszarw zajtych po przemianie przez ferryt. Wielko ziarna austenitu. Podwyszenie temperatury austenityzowania powoduje rozrost ziarn a wic zmniejszenie powierzchni granic ziarn austenitu. Obszary te s miejscami atwego zarodkowania ferrytu, perlitu a take bainitu. Ograniczenie liczby tych miejsc zwiksza trwao austenitu a zatem zwiksza hartowno. Jednorodno austenitu. Im austenit jest bardziej jednorodny pod wzgldem skadu chemicznego, tym wiksza jest hartowno stali. Obecno nierozpuszczonych podczas austenityzowania czstek. Nierozpuszczone wgliki, tlenki, azotki, zwizki midzymetaliczne - zmniejszaj hartowno, poniewa granice midzy czstk a austenityczn osnow, podobnie jak granice ziarn austenitu, s miejscami uprzywilejowanego zarodkowania produktw przemian dyfuzyjnych i porednich.

Dla okrelenia hartownoci stosowane s nastpujce waniejsze metody: Ocena hartownoci na przeomie polegajca na obserwacji przeomu zahartowanej prbki. Strefa zahartowana jest matowa, jedwabista i atwo j odrni od nie zahartowanego rdzenia, co pozwala ustali grubo warstwy zahartowanej. Metoda krzywych U, wg Grossmanna na zahartowanych w wodzie lub w oleju cylindrycznych prbkach dokonuje si pomiarw twardoci wzdu ich rednicy. Graficzne przedstawienie wynikw pomiarw w postaci wykresu twardo-rednica przekroju, pozwala na otrzymanie krzywych o ksztacie litery U. Za granic strefy zahartowanej przyjmuje si miejsce gdzie wystpuje najbardziej gwatowny spadek twardoci. Zwykle w tym miejscu wystpuje 50% martenzytu. Jest to tzw. strefa pmartenzytyczna. Prba chodzenia od czoa, wg Jominy cylindryczna prbka po austenityzowaniu jest umieszczana w specjalnym aparacie, gdzie chodzona jest natryskiem wody tylko dolna paszczyzna czoowa prbki (im dalej od czoa prbki tym chodzenie jest wolniejsze). Po ostygniciu prbki i przeszlifowaniu wzdu dwch przeciwlegych tworzcych dokonuje si na oszlifowanych powierzchniach pomiarw twardoci w skali HRC. Urednione wyniki pomiarw przedstawia si w formie graficznej jako wykres twardoci w zalenoci od odlegoci od czoa (tzw. krzywa Jominy) rys.7.15.

Rys. 7.15. Krzywa Jominy stali 40H

Wykres ten wykorzystuje si do wyznaczenia najczciej stosowanych miar hartownoci, ktrymi s odlego od czoa strefy pmartenzytycznej lk, rednica krytyczna Dk i idealna rednica krytyczna Dik. Znajc odlego krytyczn lk, z odpowiednich nomogramw odczytuje si tzw. rednic krytyczn dla danego orodka chodzcego lub idealn rednic krytyczn (dla orodka chodzenia o hipotetycznej, nieskoczenie duej intensywnoci chodzenia). rednica krytyczna Dk jest to rednica prta zahartowanego na wskro w orodku chodzcym o danej intensywnoci chodzenia. Prt zahartowany na wskro najczciej oznacza prt, w ktrego osi

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

jest 50% martenzytu (D50), chocia okrela si rednice krytyczne take dla innych udziaw objtociowych martenzytu w osi (np. D95, D80). Przedstawiona na rys. 7.15 krzywa Jominy dotyczy konkretnego wytopu stali 40H (konkretnego skadu chemicznego). Poniewa skad chemiczny stali silnie wpywa na hartowno, dla poszczeglnych gatunkw stali wyznacza si szereg krzywych Jominy (dla skadw chemicznych mieszczcych si w zakresie przewidzianym norm),uzyskujc tzw. pasma hartownoci rys. 7.16.

Rys.7.16. Pasma hartownoci niektrych gatunkw stali, wg A.P. Gulajewa

4). Metoda obliczeniowa Grossmanna pozwala na obliczenie idealnej rednicy krytycznej Dik na podstawie skadu chemicznego i wielkoci ziarna austenitu: Dik = Dp.f1.f2.f3.......fi (7.5)

gdzie: Dp tzw. rednica podstawowa, zalena od wielkoci ziarna austenitu i stenia wgla, f1, f2,, fi wspczynniki hartownoci poszczeglnych pierwiastkw stopowych, przy czym f = 1 a.x gdzie: x stenie pierwiastka stopowego, a staa empiryczna Hartowno mona take okreli znajc krytyczn szybko chodzenia Vkr (por. rys.7.9), czyli najmniejsz z moliwych szybkoci chodzenia, w wyniku realizacji ktrej uzyskuje si tylko przemian martenzytyczn. Poniewa krytyczn szybko chodzenia wyznacza si najczciej z wykresw CTPc, take i one s rdem oceny hartownoci. 7.4.2.2. Kryterium wystarczajcej hartownoci Klasyczne pojcie zahartowania na wskro opisuje sytuacj gdy w rdzeniu zahartowanego prta znajduje si okrelona ilo martenzytu (najczciej 50%), bez rozrniania jakie skadniki (7.6)

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

strukturalne stanowi pozostae 50%. Jeeli wystpowaby tam np. bainit grny, charakteryzujcy si bardzo ma odpornoci na pkanie, to nawet jego niewielka ilo na przekroju miarodajnym (decydujcym o wasnociach uytkowych) mogaby doprowadzi do pknicia podczas eksploatacji danego elementu. Z tego powodu wprowadzono pojcie tzw. wystarczajcej hartownoci: Hartowno stali jest wtedy wystarczajca, gdy na przekroju miarodajnym hartowanego elementu tworzy si tylko martenzyt i bainit dolny. Poniewa bainit dolny tworzy si przy temperaturach niszych od 350oC, hartowno stali wtedy jest wystarczajca, gdy czas do rozpoczcia w niej przemiany bainitycznej przy 350oC (tBs350) bdzie duszy ni czas ozibiania do tej temperatury najwolniej stygncego punktu przekroju miarodajnego (t350) por. rys. 7.17.

Rys. 7.17. Schemat ilustrujcy prawidowe pooenie temperatury pocztku przemiany bainitycznej Bs na wykresie CTPc, wzgldem zakresu chodzenia przekroju miarodajnego, wg J. Pacyny

7.4.2.3 Temperatury hartowania stali niestopowych i stopowych Stale niestopowe podeutektodialne hartuje si od temperatur 3050oC wyszych od Ac3 za stale nadeutektoidalne od temperatur 3050oC wyszych od Ac1 (rys. 7.18). Dolna granica zakresu 3050oC wynika z koniecznoci ujednorodnienia austenitu pod wzgldem zawartoci wgla (tu po przemianie podczas nagrzewania, austenit utworzony w obszarach uprzedniego wystpowania perlitu ma znacznie wiksz zawarto wgla ni austenit powstay w obszarach uprzedniego wystpowania ferrytu; w stalach nadeutektoidalnych natomiast tu po przekroczeniu temperatury Ac1 rozpoczyna si rozpuszczanie cementytu drugorzdowego, co lokalnie wzbogaca austenit w wgiel). Nagrzewanie natomiast do temperatur wyszych ni 50 oC od temperatur krytycznych (Ac3 czy Ac1) moe doprowadzi do nadmiernego rozrostu ziarna austenitu (w stalach podeutektoidalnych) oraz rozpuszczenia zbyt duych iloci cementytu drugorzdowego (w stalach nadeutektoidalnych). Cementyt drugorzdowy w stalach nadeutektoidalnych jest faz o wysokiej twardoci (ok. 750 HB) i niecelowe byoby jego rozpuszczanie. Doprowadzioby to do wzrostu zawartoci wgla w austenicie (powodujc silne obnienie temperatur Ms i Mf oraz wzrost udziau austenitu szcztkowego). Zwikszenia temperatury austenityzowania doprowadziyby rwnie do wzrostu ziarna austenitu, zmniejszajc odporno na pkanie stali.

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Rys. 7.18. Zakres temperatur hartowania stali wglowych

Do pierwiastkw stopowych najsilniej zwikszajcych hartowno zaliczamy Mo, Mn i Cr (wg malejcej siy wpywu). Naley jednak zwrci uwag, e pierwiastki te tylko wtedy zwikszaj hartowno stali, gdy s rozpuszczone w austenicie. Wystpowanie nie rozpuszczonych wglikw tych pierwiastkw, powoduje silne zmniejszenie hartownoci. Czasami jednak celowo nie doprowadza si do rozpuszczenia pewnych wglikw podczas austenityzowania (np. wglikw wanadu w stalach narzdziowych) aby nie dopuci do rozrostu ziarna austenitu i uzyska wiksz odporno na pkanie stali. W stalach szybkotncych, wysoka zawarto pierwiastkw stopowych tworzcych trudno rozpuszczalne wgliki powoduje, e stale te s hartowane z bardzo wysokich temperatur celem nasycenia austenitu zarwno wglem jak i dodatkami stopowymi (np. stal HS18-0-1, dawniej SW18, hartowana jest z zakresu temperatur 12401280oC). 7.4.2.4. Orodki chodzce W procesach obrbki cieplnej wykorzystuje si nastpujce orodki chodzce: woda oraz wodne roztwory soli, zasad i polimerw, oleje hartownicze, kpiele solne i metaliczne, orodki sfluidyzowane, powietrze i inne gazy. Orodkami najintensywniej chodzcymi s kpiele metaliczne oraz roztopione sole. Du zdolno chodzenia wykazuj rwnie wodne roztwory soli i zasad. Mieszajc w odpowiednich proporcjach wod z olejami lub polimerami uzyskuje si emulsje o porednich intensywnociach chodzenia. Najmniej intensywnie chodzcym orodkiem jest powietrze. Wasnoci chodzce poszczeglnych orodkw ulegaj zmianom w zalenoci od temperatury oraz w wyniku ich ruchu (cyrkulacji). W tabeli 7.1 zestawiono okrelone dowiadczalnie (przy uyciu kulki srebrnej o rednicy 20 mm) szybkoci chodzenia w zakresie 550650oC oraz 200300oC .

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Tabela 7.1. Szybko chodzenia w rnych orodkach, wg S. Rudnika Orodek chodzcy woda o temperaturze 18oC woda o temperaturze 26oC woda o temperaturze 50oC woda o temperaturze 74oC 10 % roztwr wodny NaOH o temperaturze 18oC 10 % roztwr wodny NaCl o temperaturze 18oC 10 % roztwr wodny sody o temperaturze 18oC 10 % roztwr wodny H2SO4 o temperaturze 18oC woda destylowana emulsja oleju w wodzie woda z mydem olej mineralny maszynowy olej transformatorowy stop 75%Sn 25%Cd o temperaturze 175oC rt o temperaturze otoczenia pyty miedziane pyty elazne 7.4.2.5. Obrbka podzerowa W przypadku gdy z uwagi na skad chemiczny austenitu hartowanej stali temperatura Mf jest nisza od temperatury 0oC, stosowana jest tzw. obrbka podzerowa, zwana rwnie wymraaniem. Polega ona na chodzeniu stali bezporednio po hartowaniu do temperatury niszej od 0oC, wytrzymaniu w tej temperaturze i nastpnie ogrzaniu do temperatury otoczenia. Obrbka ta umoliwia zmniejszenie udziau austenitu resztkowego w strukturze stali. 7.4.2.6. Rodzaje hartowania Rozrnia si hartowanie objtociowe i powierzchniowe. Przy hartowaniu objtociowym austenityzowanie obejmuje ca objto obrabianego cieplnie przedmiotu a grubo warstwy zahartowanej zaley wycznie od wasnoci materiau i szybkoci chodzenia. Podczas hartowania powierzchniowego nagrzewanie jest ograniczone do cienkiej warstwy i to w tych miejscach, ktre maj by obrobione cieplnie. W ramach hartowania objtociowego wyrnia si: Hartowanie zwyke, ktre polega na cigym chodzeniu przedmiotu w jednym orodku chodzcym od temperatury austenityzowania do temperatury otoczenia (rys. 7.19a). Po takim chodzeniu w przedmiocie tworz si najwiksze naprenia hartownicze. Hartowanie stopniowe, ktre polega na chodzeniu przedmiotu z przystankiem izotermicznym (rys.7.19b krzywa 1), ktre realizuje si zwykle poprzez chodzenie w stopionych solach o temperaturze wyszej od Ms o ok. 2040oC. Przystanek powinien umoliwi tylko wyrwnanie temperatury na przekroju, czyli usun znaczn cz napre termicznych. Po wyjciu z soli przedmiot dochadza si zwykle w powietrzu do temperatury otoczenia, realizujc w nim wycznie przemian martenzytyczn. Szybko chodzenia w C/s w zakresie temperatur 550650oC 200300oC 600 270 500 270 100 270 30 200 1200 300 1100 300 800 270 750 300 250 200 70 200 30 200 150 30 120 25 450 50 500 130 60 30 35 15
o

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Rys. 7.19. Sposoby hartowania objtociowego a) zwyke, b) stopniowe (1), przerywane (2), c) bainityczne: izotermiczne (1),cige (2),martempering (3), wg S. Prowansa

Hartowanie przerywane (rys. 7.19b krzywa 2), ktre polega na chodzeniu przedmiotu w dwch orodkach np. najpierw w wodzie do temperatury nieco wyszej od M s a nastpnie w oleju do temperatury otoczenia. Celem zmiany orodka ozibiajcego (na wolniej odbierajcy ciepo) jest wolniejsze chodzenie w zakresie przemiany martenzytycznej, co zmniejsza naprenia w hartowanym materiale. Hartowanie bainityczne (rys. 7.19c krzywa 1) polega na chodzeniu przedmiotu z przystankiem izotermicznym na tyle dugim aby moga zaj przemiana austenitu w bainit dolny (temperatury wysze od Ms lecz nie przekraczajce 350oC). Minimalizuj si wwczas naprenia termiczne i strukturalne. Hartowanie bainityczne mona rwnie realizowa przy chodzeniu cigym (rys. 7.19c krzywa 2) lub poprzez przystanek temperatury w zakresie bainitu dolnego, realizujc jego utworzenie tylko z czci austenitu, reszt przemieniajc w martenzyt. Ta odmiana hartowania bainitycznego nosi angielsk nazw martempering. Hartowanie powierzchniowe polega na szybkim nagrzaniu warstwy wierzchniej przedmiotu do temperatury hartowania i nastpnie szybkim jej ozibieniu. Nie wywouje ono zatem duych napre i odksztace termicznych. W zalenoci od sposobu nagrzewania rozrnia si hartowanie indukcyjne i pomieniowe. Hartowanie indukcyjne polega na nagrzaniu warstwy wierzchniej materiau prdem elektrycznym indukowanym przez zmienne pole magnetyczne. Pole magnetyczne jest wytwarzane przez wzbudnik czyli cewk zasilan prdem wytwarzanym przez generatory prdu zmiennego. Wzbudniki s najczciej sprzone z natryskiwaczami wody lub same s nimi jednoczenie. Hartowanie pomieniowe polega na nagrzaniu powierzchni przedmiotu palnikami gazowymi. Palniki s czasami rwnie sprzone z natryskiwaczami wody co umoliwia bezporednie ozibianie. 7.4.2.7. Wasnoci stali po zahartowaniu

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Stal po zahartowaniu zyskuje na: twardoci, wytrzymaoci, wzrasta jej granica plastycznoci i sprystoci, maleje za: udarno, wyduenie, przewenie i obrabialno. Podczas hartowania stali powstaj naprenia wasne 1-go, 2-go i 3-go rodzaju, rwnowace si wewntrz danego przedmiotu bez udziau napre zewntrznych. Naprenia 1-go rodzaju (zwane te napreniami cieplnymi) powstaj wskutek rnicy w szybkoci chodzenia rdzenia i powierzchni przedmiotu hartowanego. Zasig dziaania tych napre jest porwnywalny z wymiarami przedmiotu. Naprenia 2-go rodzaju tworz si wskutek zachodzcych przemian fazowych poczonych z duymi zmianami objtociowymi, zasig ich dziaania jest zbliony do wielkoci ziarna. Naprenia 3-go rodzaju s spowodowane naruszeniem prawidowego rozmieszczenia atomw w strukturze krystalicznej i maj charakter lokalny. Naprenia 2-go i 3go rodzaju nazywane s napreniami strukturalnymi lub mikronapreniami. 7.4.3. Odpuszczanie 7.4.3.1. Rodzaje odpuszczania W zalenoci od temperatury odpuszczania wyrnia si: odpuszczanie niskie, odpuszczanie rednie, odpuszczanie wysokie. Odpuszczanie niskie jest wykonywane w 150250oC i stosowane jest dla narzdzi do pracy na zimno, sprawdzianw i spryn. Celem takiego odpuszczania jest usunicie napre hartowniczych z zachowaniem wysokiej twardoci, wytrzymaoci i odpornoci na cieranie przy maej odpornoci na pkanie. Struktura stali po takim odpuszczaniu nazywana jest martenzytem niskoodpuszczonym. Odpuszczanie rednie wykonuje si w 250500oC i stosowane jest dla spryn, resorw, matryc kuziennych, czci broni. Twardo stali ulega niewielkiemu zmniejszeniu w stosunku do stanu zahartowanego lecz zostaje zachowana wysoka wytrzymao, sprysto a zwiksza si odporno na pkanie. Struktur po rednim odpuszczaniu jest martenzyt rednioodpuszczony. Odpuszczanie wysokie jest wykonywane przy temperaturach wyszych od 500oC lecz niszych od Ac1. Celem jest uzyskanie optymalnej kombinacji wasnoci plastycznych i wytrzymaociowych. Stosowane jest dla czci maszyn, m.in. k zbatych, waw korbowych i napdowych, czci silnikw, ukadw kierowniczych itp. Struktur po takim odpuszczaniu jest sorbit (drobnodyspersyjny cementyt w osnowie ferrytycznej).

Rys. 7.20. Wpyw temperatury odpuszczania na udarno stali wraliwych na krucho odpuszczania, wg A.P. Gulajewa

7.4.3.2. Krucho odpuszczania I-go rodzaju (nieodwracalna)

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Krucho odpuszczania I rodzaju zwana kruchoci nieodwracaln przejawia si spadkiem odpornoci na pkanie po odpuszczaniu stali w zakresie 250450oC rys.7.20. Najwaniejsze z hipotez wyjaniajcych spadek odpornoci na pkanie po odpuszczaniu w tym zakresie tumacz to zjawisko: nierwnomiernym rozkadem martenzytu na granicach i wewntrz ziarn byego austenitu, wydzielaniem na granicach ziarn byego austenitu wglika w postaci bonek, rozpadem austenitu szcztkowego. Brak przekonywujcych dowodw dowiadczalnych na poparcie wyej wymienionych hipotez powoduje pojawianie si nowych, wrd ktrych warto wymieni hipotez tumaczca to zjawisko rozpuszczaniem si wglika i lokalnym wzbogaceniem w wgiel stref granic ziarn byego austenitu i granic komrek struktury dyslokacyjnej. Przeomy stali odpuszczonej w zakresie wystpowania kruchoci odpuszczania I-go rodzaju przebiegaj bowiem w znacznym stopniu po granicach struktury komrkowej. 7.4.3.3. Krucho odpuszczania II-go rodzaju (odwracalna) Krucho odpuszczania II rodzaju wystpuje po odpuszczaniu powyej 500oC (rys.7.20) i powolnym chodzeniu. Krucho t mona usun poprzez powtrne nagrzanie do temperatury powyej 500oC i szybkie ochodzenie w oleju lub w wodzie. Zapobiec tej kruchoci mona natomiast poprzez dodanie do stali do ok. 0,4%Mo. Przypuszcza si, e przyczyn odwracalnej kruchoci odpuszczania jest wstpujca dyfuzja atomw fosforu (take atomw antymonu, arsenu lub cyny) do granic ziarn, ktre zostaj zuboone w pierwiastki stopowe (np. mangan czy chrom) wskutek utworzenia si tam wglikw typu M3C podczas odpuszczania. Przy maym steniu molibdenu (do ok. 0,4%), pierwiastek ten nie tworzy wasnych wglikw podczas odpuszczania i nie koncentruje si w cementycie, przez co zapobiega wstpujcej dyfuzji fosforu i utwardzaniu tych obszarw. Korzystny wpyw molibdenu wspomaga dua skonno tego pierwiastka do segregacji do granic ziarn, co przy braku skonnoci do rozpuszczania si w cementycie, skutecznie uniemoliwia wstpujc dyfuzj fosforu do tych obszarw. 7.4.3.4. Wasnoci stali niestopowych po odpuszczaniu W wyniku odpuszczania zwikszaj si wszystkie wskaniki okrelajce plastyczno stali (wyduenie, przewenie) i odporno na pkanie (udarno), natomiast obniaj si wasnoci wytrzymaociowe (wytrzymao na rozciganie Rm, granica plastycznoci Re) a take twardo HB rys.7.21.

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Rys. 7.21. Wpyw temperatury odpuszczania stali 0,4%C na: a) wasnoci mechaniczne, b) udarno, wg S. Rudnika

W porwnaniu do stali wyarzonej o tej samej twardoci znacznie zwiksza si udarno i plastyczno oraz iloraz Re/Rm. Zwikszenie ilorazu Re/Rm jest miar ulepszenia materiau poprzez obrbk ciepln. Std obrbka cieplna skadajca si z hartowania i wysokiego odpuszczania, jest nazywana ulepszaniem cieplnym. Podczas odpuszczania nastpuje take usuwanie napre wasnych powstaych podczas hartowania. Im wysza temperatura odpuszczania, tym w wikszym stopniu zachodzi odprenie materiau. 7.4.4. Przesycanie i starzenie Przesycanie polega na nagrzaniu stopu do zakresu istnienia jednorodnego roztworu staego ( na rys. 7.22) celem rozpuszczenia wydzielonej fazy, wygrzaniu i nastpnie na tyle szybkim chodzeniu aby nie dopuci do wydzielania si rozpuszczonej uprzednio fazy. W wyniku przesycania stop uzyskuje struktur jednofazow. Starzeniem nazywa si nagrzanie uprzednio przesyconego stopu do temperatury niszej od linii granicznej rozpuszczalnoci, wygrzaniu w tej temperaturze i chodzeniu. Podczas starzenia nastpuje wydzielanie z przesyconego roztworu skadnika znajdujcego si w nadmiarze, w postaci drobnodyspersyjnych wydziele. Starzenie zwiksza wasnoci wytrzymaociowe stopu kosztem pewnego zmniejszenia wasnoci plastycznych. Jeeli starzenie nastpuje w trakcie wytrzymywania przesyconego stopu przy temperaturze pokojowej, nosi wwczas nazw starzenia naturalnego.

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

Rys. 7.22. Schemat przesycania i starzenia stopu AlCu4, wg M. Blicharskiego

7.5. Obrbka cieplno-chemiczna stali Celem obrbki cieplno-chemicznej jest uzyskanie odpowiednich wasnoci fizykochemicznych (np. zwikszenie odpornoci na cieranie, aroodpornoci) drog dyfuzyjnej zmiany skadu chemicznego warstw wierzchnich materiau. 7.5.1. Nawglanie Cel: Uzyskanie twardej, odpornej na cieranie warstwy przy zachowaniu cigliwego rdzenia. Polega na nasyceniu wglem wierzchnich warstw czci wykonanych ze stali niskowglowych. Sposb wykonania i wasnoci: Nagrzanie niskowglowej stali w odpowiednim orodku nawglajcym gazowym lub staym (tzw. nawglanie w proszkach) do temperatury powyej Ac 3, wytrzymanie przez czas wystarczajcy do uzyskania danej gruboci warstwy nawglonej z nastpnym powolnym chodzeniem. Gwnymi skadnikami orodkw gazowych s: CO, wglowodory nasycone CnH2n+2 i wglowodory nienasycone CnH2n. Jako orodki stae stosowane s proszki bdce mieszanin wgla drzewnego i rodkw przyspieszajcych nawglanie (wglan baru lub sodu). Po nawglaniu stal jest hartowana i nisko odpuszczana. Poprzez nawglanie i nastpn obrbk ciepln twardo (na powierzchni) stali niskowglowej moe osiga 6065HRC, grubo warstwy nawglonej nie przekracza zazwyczaj 2 mm. 7.5.2. Azotowanie Cel: Otrzymanie bardzo twardej i odpornej na cieranie warstwy wierzchniej, bez potrzeby dalszej obrbki cieplnej. Azotowanie zwiksza rwnie odporno na korozj stali oraz wytrzymao zmczeniow. Stosowane jest dla stali zazwyczaj uprzednio ulepszonych cieplnie. Sposb wykonania i wasnoci: Wygrzewanie materiau w temperaturze z zakresu 500700oC (przez czas od 0,5 do 80 godzin) w atmosferze czciowo zdysocjowanego amoniaku NH 3. dane wasnoci uzyskuje si m.in. dziki powstaniu w warstwie wierzchniej azotkw i wglikoazotkw elaza oraz pierwiastkw stopowych (np. aluminium, chrom, tytan czy wanad). Twardo naazotowanej stali moe dochodzi nawet do 1200HV a wic do znacznie wikszych wartoci ni dla stali nawglonej i nastpnie zahartowanej. Grubo warstwy naazotowanej nie przekracza 0,6 mm. Warstwa ta jest bardzo krucha.

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

7.5.3. Wgloazotowanie Cel: Zwikszenie twardoci, odpornoci na cieranie, poprawienie wytrzymaoci zmczeniowej. Sposb wykonania i wasnoci: Wgloazotowanie wykonuje si w orodkach gazowych lub ciekych (tzw. cyjanowanie); stosowanie orodkw staych (proszkw) jest ograniczone z uwagi na wysoki koszt i ma wydajno. Rozrnia si wgloazotowanie wysokotemperaturowe (800 950C), zblione do procesu nawglania z rol azotu jako elementu poprawiajcego parametry nawglania, oraz wgloazotowanie niskotemperaturowe (500600 C) stosowane gwnie do stali szybkotncych, umoliwiajce uzyskanie twardoci 10001100HV zblione do procesu azotowania (przy przyspieszaniu przez wgiel dyfuzji azotu w stali). Wgloazotowanie stosowane jest dla stali nisko i redniowglowych. W porwnaniu z warstw nawglon, warstwa wgloazotowana cechuje si wiksz twardoci i odpornoci na cieranie. Zwikszona jest rwnie odporno na zmczenie. 7.5.4. Metalizowanie dyfuzyjne Nasycanie powierzchniowej warstwy przedmiotw stalowych lub eliwnych skadnikami metalicznymi (czasem rwnie niemetalicznymi) w orodkach staych, ciekych lub gazowych nosi nazw metalizowania dyfuzyjnego. 7.5.4.1. Chromowanie Cel: Zwikszenie twardoci warstwy powierzchniowej (chromowanie utwardzajce), stosowane dla stali o redniej i wysokiej zawartoci wgla (gwnie materiay na narzdzia do pracy na zimno i na gorco). Chromowanie moe mie take na celu popraw odpornoci na korozj i aroodpornoci (chromowanie antykorozyjne) stali o niskiej zawartoci wgla (elementy armatury wodocigowej, czci maszyn przemysu spoywczego). Sposb wykonania i wasnoci: Chromowanie dyfuzyjne polega na nasycaniu chromem powierzchni przedmiotw wykonanych ze stali, eliwa lub staliwa. Proces prowadzony jest w 8801050C w czasie od 3 do 12 godzin. W zalenoci od rodzaju orodka rozrnia si chromowanie proszkowe, kpielowe i gazowe (najczciej w rodowiskach zawierajcych halogenki chromu). W zalenoci od zawartoci wgla w stali po chromowaniu moe utworzy si warstwa o strukturze roztworu staego chromu w elazie (stale niskowglowe) lub warstwa o strukturze wglikowej (stale o wikszej zawartoci wgla). Minimalna grubo warstwy wynosi okoo 0,05 mm, twardo 1000500 HV. 7.5.4.2. Aluminiowanie Cel: Zwikszenie odpornoci na korozj i aroodpornoci Sposb wykonania i wasnoci: Aluminiowanie wykonywane jest albo metod zanurzeniow (w kpieli czystego aluminium lub jego stopw) albo metod proszkow (przy uyciu proszkw aluminium, tlenku aluminium, salmiaku, elazoaluminium). Aluminiowane stale niestopowe s odporne na dziaanie temperatury do 950C a aluminiowane stale stopowych (aroodporne) do 1200C. Aluminiowanie zwiksza rwnie istotnie odporno na korozj w rodowiskach roztworw wodnych, w gazach spalinowych i w pynnej siarce. Aluminiowanie stosowane jest szeroko, m.in. w przemyle motoryzacyjnym oraz przy budowie piecw i innych urzdze grzewczych oraz osprztu do nich. C celem obnienia kruchoci warstwy naaluminiowanej, wywoanej przez tworzce si fazy midzymetaliczne oraz celem zwikszenia gruboci warstwy, stosuje si po aluminiowaniu dodatkowo wyarzanie dyfuzyjne w 9001050oC przez 3 do 5 godzin.

Bogdan Pawowski stali

Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna

7.5.4.3. Borowanie Cel: Zwikszenie odpornoci czci maszyn i narzdzi na cieranie, szczeglnie na dziaanie lunego cierniwa. Borowaniu poddaje si m.in. narzdzia wiertnicze, elementy pomp, osie, koa napdowe pojazdw gsienicowych, narzdzia do pracy na zimno i gorco (toczniki, matryce, formy do tworzyw). Sposb wykonania i wasnoci: Borowanie dzieli si na proszkowe, kpielowe i elektrolityczne. Nonikami boru s nastpujce zwizki: B4C, Na2O4B7, KBF4 oraz elazobor (jako dodatek w metodzie kpielowej). Temperatury borowania, we wszystkich trzech metodach, s zblione i mieszcz si w zakresie 8501050oC (czas borowania od 3 do 8 godzin). W wyniku borowania tworz si warstwy zbudowane z borkw elaza FeB i Fe2B. Borowane czci lub narzdzia poddaje si zwykle hartowaniu. Grubo warstw borowanych na stalach stopowych wynosi 0,08 0,15 mm, na stalach niestopowych dochodzi do 0,3 mm a uzyskiwane twardoci sigaj 2000 HV.