RUTH BENEDICT

WZORY KULTURY

Przeoy Jerzy Prokopiuk Comp.ver. by Yth. 2001

SPIS TRECI
1

WSTP.........................................................3 Nauka o zwyczajach....................................4 Rnorodno kultur..................................9 Integracja kultury.....................................15 Indianie Pueblo z Nowego Meksyku........17 Dobu...........................................................39 Pnocno-zachodnie wybrzee Ameryki. 51 Istota spoeczestwa..................................63 Jednostka i wzr kultury..........................71

WSTP
W cigu naszego stulecia pojawio si i rozwino wiele nowych sposobw podejcia do problemw antropologii spoecznej. Stara metoda konstruowania dziejw kultury ludzkiej na podstawie czstkowych danych dowiadczalnych, wyrwanych ze swych naturalnych zwizkw i pochodzcych z wszystkich epok i wszystkich czci wiata, stracia wiele na znaczeniu. Potem nastpi okres gorliwych prb rekonstruowania historycznych powiza opartych na studiach nad wystpowaniem szczeglnych cech kultury, uzupenionych danymi archeologicznymi. Coraz to wicej obszarw badano pod tym ktem widzenia. Prbowano ustali trwale zwizki midzy rnymi cechami kulturowymi i korzystano z tego przy prbach uchwycenia szerszych powiza historycznych. Zaprzeczono moliwoci niezalenego rozwoju analogicznych cech kulturowych, co zawsze byo postulatem oglnej historii kultury, a w najlepszym razie moliwoci tej przyznano mao istotn rol. Zarwno metoda ewolucyjna, jak i analiza niezalenych kultur lokalnych byy nastawione na odkrycie nastpujcych po sobie kolejno form kulturowych. Podczas gdy z pomoc pierwszej spodziewano si skonstruowa jednolity obraz historii kultury i cywilizacji, zwolennicy drugiej, a przynajmniej najbardziej konserwatywni spord nich, rozpatrywali kad kultur jako odrbn jednostk i jako indywidualny problem historyczny. Intensywna analiza kultur dostarczya silnego impulsu w kierunku nieodzownej kolekcji faktw odnoszcych si do rnych form kulturowych. Zbierany w ten sposb materia stwarza obraz ycia spoecznego, ktre miao si jakoby skada ze cile wyodrbnionych kategorii, jak ycie gospodarcze, technologia, sztuka, organizacja spoeczna, religia itp., natomiast trudno byo znale czc je wi. Postawa antropologa przypominaa postaw wymian ju przez Goethego: Gdy pozna i opisa chce si co ywego, To naprzd trzeba ducha wygna z niego, A wnet si czci w rku trzyma, Tylko, niestety, spjni ducha nie ma. Zajcie si kulturami ywymi wzbudzio silniejsze zainteresowanie caoci kultury. Coraz janiej zdajemy sobie spraw, e nie mona zrozumie adnej cechy kulturowej, jeeli wyrwie si j z jej oglnego kontekstu. Prba zrozumienia kultury jako caoci kierowanej przez jednorodny zesp warunkw nie daje rozwizania tego problemu. Czysto antropogeograficzne, ekonomiczne czy jakiekolwiek inne formalistyczne podejcie daje znieksztacony obraz rzeczywistoci. Pragnienie uchwycenia znaczenia jakiej kultury jako caoci zmusza nas do potraktowania opisw znormalizowanego zachowania jedynie jako odskoczni prowadzcej do innych problemw. Musimy pojmowa jednostk jako yjc w swej kulturze, kultur za jako przeywan przez jednostk. Zainteresowanie tymi socjopsychologicznymi problemami absolutnie nie jest sprzeczne z podejciem historycznym. Przeciwnie, odstania procesy dynamiczne wpywajce na zmiany kulturowe i pozwala nam waciwie oceni dane uzyskane ze szczegowego porwnania zwizanych ze sob kultur. Ze wzgldu na charakter materiau problem ycia kulturowego okazuje si czsto problemem wzajemnych zwizkw midzy rnymi aspektami kultury. W pewnych przypadkach badanie tych zwizkw prowadzi do lepszej oceny spjnoci lub braku integracji danej kultury. Wydobywa ono w sposb przejrzysty te formy integracji w rnych typach kultury, ktre dowodz, e zwizki midzy rnymi aspektami kultury ukadaj si wedug najbardziej rnorodnych wzorw i nie poddaj si jakim pochopnym uoglnieniom. Jednake badanie takie prowadzi rzadko i tylko porednio do zrozumienia zwizku midzy jednostk a kultur. Wymaga to gbokiego wniknicia w geniusz kultury i w wiedz o postawach kierujcych zachowaniem jednostki i grupy. Dr Benedict geniuszem kultury nazywa jej konfiguracj. W ksice tej postawia przed nami ten wanie problem i zilustrowaa go przykadem trzech kultur, z ktrych kad przenika jedna dominujca idea. To podejcie rni si od tak zwanego podejcia funkcjonalnego do zjawisk spoecznych o tyle, e chodzi w nim raczej o odkrycie fundamentalnych postaw ni o funkcjonalne zwizki kadego elementu kulturowego. Nie jest to podejcie historyczne, jeli nie bra pod uwag, e oglna konfiguracja, pki trwa, ogranicza kierunki zmian, ktre pozostaj pod jej oddziaywaniem. W porwnaniu ze zmianami treci kultury konfiguracja posiada czsto wysoki stopie trwaoci. Jak wykazuje autorka, nie kada kultura charakteryzuje si jakim dominujcym zespoem cech, ale wydaje si prawdopodobne, e im gbsza bdzie nasza wiedza o tendencjach kulturowych, ktre wpywaj na zachowanie jednostki, tym wyraniej wystpi na jaw dominacja pewnego typu kontroli uczu, pewnych ideaw postpowania, tumaczca to, co z punktu widzenia naszej cywilizacji wydawao si postaw nienormaln. Wzgldno tego, co uwaamy za spoeczne czy aspoeczne, normalne czy anormalne, pokazana tu jest w nowym wietle. Skrajne przypadki wybrane przez autork uwypuklaj znaczenie tego problemu. Franz Boas

Motto: Na pocztku Bg da kademu Ludowi po glinianym kubku, Aby pi z niego wod ycia. Przysowie indiaskie

Nauka o zwyczajach
Antropologia to nauka o ludziach yjcych w spoeczestwie. Koncentruje ona sw uwag na tych cechach fizycznych i technikach wytwrczych, na tych konwencjach i wartociach, ktre odrniaj dan spoeczno od wszystkich innych, posiadajcych rne od niej tradycje. Cech wyrniajc antropologi spord innych nauk spoecznych jest to, e bierze ona za przedmiot gruntownych swych studiw spoeczestwa inne ni nasze. Dla jej celw s jednakowo wane wszystkie spoeczne zasady maestwa i rozmnaania, nawet jeli dotycz one np. Dajakw nadmorskich i ktrych spoeczestwo nie posiadao historycznych powiza z nasz cywilizacj. Dla antropologa nasze zwyczaje i np. zwyczaje jakiego plemienia z Nowej Gwinei stanowi dwa moliwe schematy spoeczne, tyczce jednego wsplnego problemu, a jako antropolog winien on unika deprecjonowania jednego na korzy drugiego. Antropolog interesuje si zachowaniem ludzkim, ale nie takim, jakie uksztatowaa nasza tradycja, lecz uksztatowanym przez wszelk tradycj. Interesuje si on szerok gam zwyczajw, ktre znale mona w rnych kulturach, a jego zadaniem jest zrozumienie, jak kultury te zmieniaj si i rnicuj, w jak rnorodnych formach wyraaj si oraz w jaki sposb zwyczaje danego ludu funkcjonuj w yciu poszczeglnych, skadajcych si na jednostek. Ot zwyczaj nie by na og uznawany za przedmiot o istotnym znaczeniu. Jedynie wewntrzna praca naszych wasnych mzgw wydaje nam si godna badania, natomiast zwyczaj to, zgodnie z naszym przekonaniem, tylko najpospolitsza forma zachowania. W rzeczywistoci jest wrcz odwrotnie. Tradycyjny zwyczaj rozpatrywany w perspektywie caego wiata stanowi mas aktw zachowania bardziej zadziwiajcych od tego, co pojedyncza osoba moe kiedykolwiek wyprodukowa w indywidualnym dziaaniu, jakkolwiek byoby ono dziwaczne. Ale to jest raczej banalny aspekt sprawy. Faktem o pierwszorzdnym znaczeniu jest przemona rola, jak zwyczaj odgrywa w dowiadczeniu i przekonaniach, oraz ogromna rnorodno jego przejaww. aden czowiek nie patrzy nigdy na wiat absolutnie czystym wzrokiem. Odbiera go za porednictwem okrelonego zespou zwyczajw, instytucji i sposobw mylenia. Nawet w dociekaniach filozoficznych nie jest w stanie wyj poza te stereotypy; pojcia prawdy i faszu bd si cigle dla niego wizay z okrelonymi tradycyjnymi odrbnociami. John Dewey twierdzi, e rola zwyczaju w ksztatowaniu zachowania si jednostki pozostaje do wpywu tej jednostki na zwyczaj tradycyjny w takim samym stosunku, jaki zachodzi midzy penym sownictwem jej mowy ojczystej a tymi sowami z jej dziecicego jzyka, ktre weszy w skad mowy potocznej jej rodziny. Kiedy bada si gruntownie systemy spoeczne, ktre miay mono rozwin si autonomicznie, ta przenonia zamienia si w dokadn i rzeczow obserwacj. Historia ycia kadej jednostki jest przede wszystkim procesem przystosowania si do wzorw i zasad przekazanych przez tradycj spoecznoci, w ktrej yje. Zwyczaje spoeczestwa ksztatuj dowiadczenia i zachowania jednostki od chwili narodzin. Zanim nauczy si mwi, jest ju maym tworem swojej kultury, a zanim doronie i stanie si zdolna do brania udziau w jej dziaalnoci, zwyczaje waciwe tej kulturze s ju jej zwyczajami, wierzenia jej wierzeniami, trudnoci nie do pokonania jej trudnociami. Kade dziecko urodzone w danej grupie spoecznej dzieli z ni to wszystko, ale adne, urodzone w spoeczestwie z innej czci wiata, nie zdoa nigdy uzyska nawet tysicznej tego czci. Nie istnieje problem spoeczny, ktrego zrozumienie byoby obowizkiem tak wakim, jak obowizek zrozumienia roli zwyczaju. Pki nie uwiadomimy sobie jego praw i odmian, podstawowe, najbardziej zoone sprawy ycia ludzkiego musz pozosta niezrozumiae. Badanie zwyczaju moe przynie korzyci tylko w wypadku przyjcia pewnych tez wstpnych, z ktrych cz bya dotd przedmiotem gwatownych sprzeciww. Przede wszystkim kade badanie naukowe wymaga, by nie traktowa w sposb uprzywilejowany tego czy innego elementu spord tych, ktre badanie bierze pod uwag. We wszystkich mniej spornych dziedzinach, takich jak badanie kaktusw czy terminw lub natury mgawic, konieczn metod badania jest zebranie i uporzdkowanie odpowiedniego materiau i zwrcenie uwagi na wszystkie moliwe odmiany form i kombinacji. W ten sposb dowiedzielibymy si wszystkiego - co nauka ustalia - na przykad o prawach astronomii czy zwyczajach yjcych spoecznie owadw. Jedynie nauki spoeczne badajc czowieka ograniczyy si do badania jednej odmiany lokalnej, to jest cywilizacji zachodniej. Istnienie antropologii byo ex definitione niemoliwe tak dugo, jak dugo tkwiy w umysach ludzkich rozrnienia midzy nami a ludami prymitywnymi, midzy nami a barbarzycami, midzy nami a poganami. Trzeba byo najpierw osign ten stopie dojrzaoci, ktry nie pozwala ju przeciwstawia naszych wasnych przekona przesdom naszych blinich. Konieczne byo uznanie, e instytucje, ktre opieraj si na tych samych przesankach, dajmy na to nadnaturalnych, trzeba rozpatrywa razem, nie wyczajc z nich i naszych instytucji. W pierwszej poowie dziewitnastego wieku ten elementarny postulat antropologii nie przyszed na myl nawet najwiatlejszym ludziom cywilizacji zachodniej. Czowiek na przestrzeni caych dziejw broni swej jedynoci i obron t uwaa za punkt honoru. W czasach Kopernika owa pretensja do supremacji bya tak wielka, i obejmowaa nawet Ziemi, na ktrej yjemy, a czternaste stulecie odrzucao z pasj myl, e planeta nasza ma okrelone miejsce w ukadzie sonecznym. W czasach Darwina, oddawszy system soneczny na pastw wroga, czowiek wszystkimi rodkami, jakie mia do dyspozycji, walczy o jedyno swej duszy, uwaa j bowiem za nie dajcy si poj rozumem atrybut dany mu przez Boga i przeczcy temu, jakoby czowiek wywodzi si ze wiata zwierzcego. Ani brak cigoci w argumentacji, ani wtpliwoci co do natury tej duszy", ani nawet fakt, e dziewitnasty wiek nie mia zamiaru broni si przed braterstwem z jak grup obc" - aden z tych faktw nie liczy si wobec ogromnego oburzenia na zniewag, jakiej dopuszczaa si teoria ewolucji, kwestionujc pojcie jedynoci czowieka. Obie te bitwy moemy uzna waciwie za cakowicie wygrane - jeli nie ju, to wkrtce; tylko e ciar walki przesun si na inny front. Dzi jestemy ju gotowi zgodzi si, e obrt Ziemi dokoa Soca czy zwierzce pochodzenie czowieka nie odbiera ludzkim osigniciom charakteru czego jedynego w swoim rodzaju. Jeli zamieszkujemy jedn przypadkow planet spord niezliczonych systemw sonecznych, tym wikszy jest nasz tytu do chway, a jeli rasy ludzkie, tak rne, powizane s ewolucyjnie ze zwierztami, wwczas dajce si dowie rnice midzy nami a nimi s tym gbsze, a jedyno naszych instytucji tym bardziej znamienna. Ale nasze osignicia, nasze instytucje s rzeczywicie czym jedynym; nale do innego rzdu ni osignicia i instytucje ras niszych i trzeba je chroni za wszelk cen. Tak wic dzi, czy chodzi o zagadnienie imperializmu, czy uprzedze rasowych, czy te zrwnania midzy chrzecijastwem a pogastwem, cigle jeszcze jestemy zaabsorbowani pojciem jedynoci - nie tyle zreszt jedynoci ludzkich instytucji na caym wiecie, o co nigdy nikomu nie szo - ale jedynoci naszych instytucji i osigni naszej cywilizacji. Cywilizacja zachodnia, wskutek przypadkowych okolicznoci historycznych, rozprzestrzenia si szerzej ni kultura jakiejkolwiek innej grupy lokalnej z dotd nam znanych. Narzucia ona swe wzory wikszej czci kuli ziemskiej i dlatego to skonni jestemy uwierzy w jednolito zachowania ludzkiego, do ktrej w innych okolicznociach by nie doszo. Nawet bardzo prymitywne ludy bywaj bardziej od nas wiadome roli cech kulturowych i maj po temu racje. Miay bezporednie dowiadczenia z innymi kulturami. Zetkny si z ich religiami, z systemem ekonomicznym, z zakazami w dziedzinie maestwa i widziay, jak zacieraj si one w obliczu kultury biaego czowieka. Ludy te porzuciy jedne cechy kulturowe i

przyjy inne, czsto w sposb nie do uwiadomiony, ale zupenie dobrze zdaj sobie spraw z istnienia rnorodnych form ludzkiego ycia. Niekiedy za dominujc cech biaego czowieka uznaj jego skonno do wspzawodnictwa handlowego lub jego praktyki wojenne, podobnie jak to czyni antropolog. Biay czowiek ma dowiadczenia innego rodzaju. Nigdy nie spotka si z outsiderem", chyba e by to outsider" ju zeuropeizowany. Jeli podrowa, mg objecha wiat dokoa, mieszkajc tylko w kosmopolitycznych hotelach. Mato wie o innych sposobach ycia ni wasny. Jednolito obyczaju i widokw, ktr widzi wok siebie, wydaje mu si do przekonywajca i kryje przed nim fakt, e w kocu jest ona tylko rezultatem historycznego przypadku. Przyjmuje bez wikszych trudnoci rwnoznaczno natury ludzkiej i swych standardw kulturowych. Jednake wielka ekspansja cywilizacji biaych nie jest odosobnionym wypadkiem w historii. Grupa polinezyjska we wzgldnie niedawnym czasie rozprzestrzenia si od Ontongu i Jawy do Wyspy Wielkanocnej, od Hawajw do Nowej Zelandii, a plemiona mwice jzykiem baniu rozcigny sw ekspansj od Sahary do poudniowej Afryki. Ale w adnym z tych wypadkw nie traktujemy owych ludw jako co wicej ni rozronit nadmiernie lokaln odmian rodzaju ludzkiego. Wielkiemu rozprzestrzenieniu si cywilizacji zachodniej pomogy wszystkie jej zdobycze w dziedzinie transportu i szeroko rozgazione stosunki handlowe, dlatego atwo jest zrozumie, jak do tego doszo. Psychologiczne konsekwencje rozprzestrzenienia si kultury biaych nie pozostaj w adnej proporcji do konsekwencji natury materialnej. Ta dyfuzja kulturowa na wiatow skal utrudnia nam, jak nikomu dotd, powane traktowanie cywilizacji innych ludw; nadaa naszej kulturze imponujc uniwersalno, ktr dawno ju przestalimy tumaczy historycznie i ktr interpretujemy raczej jako co koniecznego i nieuniknionego. Zaleno jednostek w naszej cywilizacji od wspzawodnictwa ekonomicznego traktujemy jako dowd, e jest to pierwotna motywacja natury ludzkiej, a zachowanie maych dzieci ksztatowane w naszej cywilizacji i notowane w klinikach dziecicych uwaamy za waciw psychologi dziecka lub sposb, w jaki moda istota ludzka winna si zachowywa. Podobnie gdy chodzi o nasz etyk lub organizacj rodziny. Bronimy nieuchronnoci kadej znanej nam motywacji, usiujc zawsze utosami wasne lokalne sposoby zachowania z zachowaniem jako takim czy te przyjte w naszym spoeczestwie nawyki z natur ludzk. Czowiek wspczesny uczyni t tez jednym z ywotnych czynnikw swej myli i zachowania, ale rde takiego pogldu naley szuka daleko - w tym, co jest, jak si zdaje, wnioskujc z powszechnego jej wystpowania wrd ludw pierwotnych, jedn z najwczeniej pojawiajcych si znamiennych cech ludzkich, a mianowicie rozrnieniem jakociowym midzy moj wasn", zamknit grup a grup obc. Wszystkie plemiona pierwotne rozpoznaj zgodnie kategori obcych", czyli tych, ktrzy nie tylko nie podlegaj kodeksowi moralnemu wyznaczajcemu granic danego ludu, ale ktrym odmawia si w ogle miejsca wrd ludzi. Wielka liczba potocznie uywanych nazw plemion, jak Zuni, Dene, Kiowa itp., to nazwy, ktrymi okrelaj si same te ludy, s to po prostu rodzinne okrelenia istot ludzkich". Poza zamknit grup nie ma adnych istot ludzkich. Pozostaje to w sprzecznoci z faktem, e z obiektywnego punktu widzenia kade plemi otoczone jest przez ludy wspuczestniczce w jego osigniciach artystycznych i wynalazkach materialnych oraz w wypracowanych praktykach, ktre rozwiny si dziki wzajemnej wymianie sposobw zachowania midzy poszczeglnymi ludami. Czowiek pierwotny nigdy ani nie rozglda si po wiecie, ani nie zauway ludzkoci" jako grupy i nie poczuwa si do wsplnoty ze swym rodzajem. Od samego pocztku by prowincjuszem odgradzajcym si murem od wiata. Czy chodzio o wybr ony, czy wodza, pierwszym i najwaniejszym byo rozrnienie midzy wasn grup a tymi, ktrzy znajdowali si poza ni. Nie istniao dla niego nic poza wasn grup i jej stylem ycia. Czowiek wspczesny, rozrniajcy ludy wybrane i niebezpieczne obce grupy, grupy, ktre pozostaj w obrbie jego cywilizacji, spokrewnione ze sob genetycznie i kulturowo, podobnie jak spokrewnione s niektre plemiona w buszu australijskim, usprawiedliwia sw postaw jej ogromn cigoci historyczn. Pigmeje ywi takie same pretensje. Nie wydaje si prawdopodobne, bymy atwo pozbyli si tak podstawowej cechy ludzkiej, ale moemy przynajmniej dowiedzie si czego o jej dziejach i wielorakich przejawach. Jednym z tych przejaww, i to takim, ktry czsto uwaa si za zasadniczy a wywoany raczej przez uczucia religijne ni przez w bardziej rozpowszechniony prowincjonalizm, jest postawa, ktra powszechnie panowaa w cywilizacjach zachodnich tak dugo, jak dugo ich ywym skadnikiem pozostawaa religia. Rozrnienie midzy grup zamknit a ludami znajdujcymi si poza ni staje si, w sensie religijnym, rozrnieniem midzy prawdziwymi wyznawcami a poganami. Midzy tymi dwiema kategoriami przez tysice lat nie byo punktw stycznych. Wszelka idea czy instytucja istniejca w jednej bya bez znaczenia dla drugiej. Wszystkie instytucje przynalece do jednej religii traktowano wrogo w obrbie innej, nader czsto nieznacznie tylko rnicej si od tamtej. Po jednej strome znajdowaa si Boska Prawda i prawdziwi wyznawcy, Objawienie i Bg, po drugiej byo miejsce tylko na grzech miertelny, bajki, potpionych i diaby. Nie mogo by mowy o pogodzeniu postaw tych przeciwstawnych grup, a, co za tym idzie, o zrozumieniu, na podstawie danych obiektywnych, istoty tak wanej cechy czowieka, jak jest religia. Odczuwamy usprawiedliwion wyszo, kiedy czytamy taki opis przecitnej postawy religijnej. Odeszlimy ju przynajmniej od stanowiska niedorzecznego i zajlimy si badaniami porwnawczymi nad religi. Ale zwaywszy zasig tej postawy w naszej cywilizacji, przejawiajcej si na przykad w formie uprzedze rasowych, usprawiedliwiony staje si pewien sceptycyzm - czy dojrzao w sprawach religii zawdziczamy temu, e wyrolimy ju z naiwnoci dziecistwa, czy te po prostu temu, e religia nie jest ju t dziedzin ycia, w ktrej rozgrywaj si najwaniejsze konflikty wspczesnoci. W naprawd ywych dziedzinach naszej cywilizacji zdajemy si by dalecy od tego stopnia niezalenoci, ktry osignlimy w tak duej mierze wobec religii. Jest jeszcze inna okoliczno, ktra sprawia, e powane badania nad zwyczajami zostay podjte pno i bez wikszego zapau; jest to przeszkoda trudniejsza do pokonania ni omwione. Zwyczaje nie przycigay uwagi teoretykw spoeczestwa, poniewa stanowiy wanie istot ich mylenia: byty soczewk, bez ktrej nie mogliby nic zobaczy. Wprost proporcjonalnie do swego fundamentalnego znaczenia egzystoway poza granicami pola wiadomej uwagi. W tym zalepieniu nie ma nic tajemniczego. Jeli jaki badacz zgromadzi duo danych do bada czy to nad kredytem midzynarodowym, czy procesem uczenia si, czy wreszcie narcyzmem jako czynnikiem w rozwoju psychonerwic, to ekonomista, psycholog czy psychiatra posuguj si tym zbiorem danych i na nim opieraj sw prac. Nie licz si oni z istnieniem innych ukadw spoecznych, w ktrych wszystkie te czynnoci s by moe inaczej uporzdkowane, to znaczy, nie bior pod uwag uwarunkowa kulturowych. Badan cech rozpatruj jako tak, a przejawy jej jako a zbyt dobrze znane, przy czym obiektywizuj je, nadajc im charakter absolutny, poniewa stanowi one cay materia, ktrym posuguj si w swoich rozwaaniach. Lokalne postawy z lat trzydziestych naszego wieku utosamiaj z Natur Ludzk, a ich opis z ekonomi czy psychologi. Praktycznie czsto bywa to nieistotne. Nasze dzieci musz by wychowywane w naszej tradycji pedagogicznej, a badanie procesu uczenia si w naszych szkoach ma kapitalne znaczenie. W ten sposb mona usprawiedliwi wzruszanie ramionami, ktrym czsto kwitujemy dyskusj na temat innych systemw ekonomicznych. W kocu musimy y w ramach schematu mj - twj", zinstytucjonalizowanego przez nasz kultur. To jest istotne, a fakt, e rnorodno kultury najlepiej rozwaa w aspekcie przestrzennym, oywia nasz beznamitno. Jednake fakt, e materia historyczny, jakim rozporzdzamy, jest ograniczony, uniemoliwia przytaczanie przykadw z nastpstwa kultur w czasie. Gdybymy nawet chcieli, nie moglibymy pomin tego nastpstwa, a jeli

cofniemy si choby o jedno pokolenie, zdamy sobie spraw z tego, w jakim stopniu ulego rewizji nasze najbardziej niekiedy intymne zachowanie. Jak dotd rewizji tego rodzaju dokonywano na lepo - byty one rezultatem okolicznoci, ktre moemy przedstawi tylko drog retrospekcji. Pominwszy nasz niech do stawiania czoa zmianom kulturowym zachodzcym w dziedzinie spraw intymnych - pki nie zostan nam narzucone - nie byoby niemoliwe przyjcie wobec nich postawy bardziej inteligentnej i bardziej bezporedniej. Nasz opr jest w duej mierze rezultatem niezrozumienia konwencji kulturowych, a zwaszcza przeceniania tych konwencji, ktre przypadkiem przyj nasz nard czy dziesiciolecie, w ktrym yjemy. Choby niewielka znajomo innych konwencji i wiedza o ich moliwych odmianach przyczyniyby si w duym stopniu do rozwoju racjonalnego porzdku spoecznego. Badanie rnych kultur ma jeszcze inny, istotny wpyw na dzisiejsz myl i zachowanie. Wspczesna rzeczywisto zmusia wiele cywilizacji do nawizania cisego kontaktu i w chwili obecnej dominujc reakcj na t sytuacj stay si nacjonalizm i snobizm rasowy. Nie byo epoki, w ktrej cywilizacja bardziej potrzebowaaby jednostek prawdziwie wiadomych swojej kultury i majcych zdolno obiektywnego, pozbawionego obaw i rekryminacji widzenia uwarunkowanego spoecznie zachowania innych ludw. Pogarda w stosunku do obcych nie jest jedynym moliwym rozwizaniem problemw wynikajcych z obecnych kontaktw ras i narodowoci. Nie jest nawet rozwizaniem majcym podstawy naukowe. Tradycyjna nietolerancja anglosaska jest cech kulturow - jak kada inna - lokaln i ograniczon w czasie. Nawet nard tak homogeniczny rasowo i kulturowo jak Hiszpanie nie posiada tej cechy, a uprzedzenia rasowe w krajach skolonizowanych przez Hiszpanw maj charakter cakowicie rny od uprzedze rasowych w krajach opanowanych przez Angli i Stany Zjednoczone. W tym ostatnim wypadku nie chodzi oczywicie o nietolerancj skierowan przeciwko mieszaniu krwi ras bardzo rnicych si pochodzeniem biologicznym, wybuchajca bowiem co jaki czas niech skierowana jest zarwno przeciwko katolickim Irlandczykom w Bostonie czy Wochom w fabrycznych miastach Nowej Anglii, jak przeciwko Chiczykom i Japoczykom w Kalifornii. Jest to stare rozrnienie midzy ludmi z grupy" i ludmi spoza niej, i jeli podtrzymujemy t odwieczn tradycj w tej dziedzinie, to mamy na nasze usprawiedliwienie o wiele mniej ni dzikie plemiona. Podrowalimy po wiecie, szczycimy si naszym wyrafinowaniem. Ale nie zdoalimy poj wzgldnoci nawykw kulturowych i pozbawieni jestemy korzyci i satysfakcji, jakie przyniosyby nam stosunki z innymi ludami o innych typach kultury ni nasza. Uznanie uprzedze rasowych za zasad wynikajc z kultury - to rozpaczliwa potrzeba wspczesnej cywilizacji zachodniej. Dotarlimy do punktu, w ktrym Anglosasi ywi uprzedzenia rasowe wobec Irlandczykw, a Norwegowie i Szwedzi mwi take o wzajemnej wrogoci, jak gdyby posiadali rn krew. W czasie wojny, w ktrej Francja i Niemcy walczyy po przeciwnych stronach, uwaano, e tak zwana granica rasowa oddzielaa lud Badenii od ludu Alzacji, chocia pod wzgldem fizycznym oba nale do alpejskiej podrasy. W epoce swobodnego ruchu ludnoci i maestw mieszanych, od dawna najbardziej podanych elementw w yciu spoecznym, omielamy si gosi ewangeli czystej rasy. Na to antropologia znajduje dwie odpowiedzi. Pierwsza dotyczy istoty kultury, druga - istoty dziedziczenia. Odpowied dotyczca istoty kultury cofa nas do spoeczestw, ktre istniay jeszcze przed powstaniem spoeczestwa ludzkiego. Istniej spoeczestwa, w ktrych natura, z pomoc mechanizmw biologicznych, utrwala nawet najbardziej nieznaczne sposoby zachowania, nie s to jednak spoeczestwa ludzi, lecz owadw. Krlowa mrwek, przeniesiona do samotnego gniazda, odtworzy kad faz zachowania seksualnego, kady szczeg ycia zorganizowanego mrowiska. Owady yjce spoecznie reprezentuj to stadium natury, kiedy nie podejmowaa ona adnego ryzyka. Wzorzec caej struktury spoecznej by zawarty w instynktownym zachowaniu mrwek. Nie ma wikszych szans, e klasy w spoeczestwie mrwek czy waciwe mu sposoby zdobywania ywnoci zanikn skutkiem odizolowania jakiej mrwki od jej grupy, ni na to, e tej mrwce nie uda si odtworzy ksztatu wasnych czukw lub budowy odwoka. Po lepsze lub gorsze rozwizanie tego problemu naley si zwrci w zupenie odwrotnym kierunku. adna cecha spoecznej organizacji plemiennej, jzyka czy religii nie jest zawarta w komrkach rozrodczych czowieka. Kiedy od czasu do czasu znajdowano w Europie w minionych stuleciach porzucone dzieci, ktre wychoway si w lasach z dala od ludzi, stwierdzono tak due midzy nimi podobiestwo, e Linneusz sklasyfikowa je jako odrbny gatunek, homo ferus, i przypuszcza, e by to rodzaj gnomw rzadko spotykanych przez czowieka. Nie mg poj, e te pgwkowate bydltka urodziy si ludmi; nie mogo mu si to pomieci w gowie, kiedy widzia te stworzenia nie interesujce si niczym, co dziao si wokoo nich, koyszce si rytmicznie w przd i w ty jak jakie dzikie zwierzta w Zoo, stworzenia obdarzone organami mowy i suchu wyszkolonymi tylko na tyle, e zaledwie przynosiy im jaki poytek, stworzenia, ktre znosiy mron pogod odziane jedynie w achmany i wycigay ziemniaki z gotujcej si wody nie wyrzdzajc sobie krzywdy. Oczywicie nie ulega wtpliwoci, e byy to dzieci porzucone w niemowlctwie, a czego im brakowao, to towarzystwa istot wasnego rodzaju - jedynego, ktre wyostrza zdolnoci czowieka i nadaje im waciw form1. W naszej, bardziej humanitarnej cywilizacji nie spotykamy ju dzikich dzieci. Ale kady przypadek adoptowania dziecka przez ludzi innej rasy i kultury dowodzi powyszej tezy z rwn jasnoci. Dziecko urodzone na Wschodzie, zaadoptowane przez rodzin z Zachodu, uczy si angielskiego, przejawia wobec swych przybranych rodzicw postaw waciw dzieciom, z ktrymi si bawi, i dorsszy obiera zawd swoich rodzicw. Drog uczenia przyswaja sobie cay zesp cech kulturowych waciwych spoeczestwu, ktre je przyjo, podczas gdy zesp cech charakterystyczny dla grupy jego rzeczywistych rodzicw nie odgrywa tu adnej roli. Ten sam proces na wiksz skal zachodzi w przypadku, kiedy cale ludy w cigu kilku pokole porzucaj sw tradycyjn kultur i przyjmuj zwyczaje grupy obcej. Kultura Murzynw w miastach pnocnej czci Stanw Zjednoczonych zaczyna upodabnia si w szczegach do kultury biaych mieszkacw tych miast. Kilka lat temu, kiedy przeprowadzono w Harlemie badanie surveyowe, stwierdzono, e jedn z cech waciw Murzynom bya panujca wrd nich moda hazardu polegajcego na zgadywaniu ostatnich trzech cyfr obrotu giedowego na nastpny dzie. Pocigao to przynajmniej za sob mniejsze koszty ni upodobania biaych do bezporedniego grania na giedzie, cho byo nie mniej niepewne i podniecajce. Stanowio odmian wzoru postpowania biaych, cho nie odbiegao od niego w zbyt wielkim stopniu. Wikszo cech waciwych mieszkacom Harlemu jest jeszcze blisza formom powszechnie panujcym w grupach biaych. Mona wykaza, e na caym wiecie od pocztku jego dziejw istniay ludy, ktre byy w stanie przyj kultur ludw innej krwi. Biologiczna struktura czowieka nie utrudnia tego w najmniejszym stopniu. Budowa nie zobowizuje go cile do jakiej szczeglnej odmiany zachowania. Wielka rnorodno rozwiza spoecznych, ktre czowiek wypracowa w rnych kulturach w odniesieniu na przykad do maestwa czy handlu, jest rwnie moliwa dziki jego wrodzonym zdolnociom. Kultura nie jest kompleksem zjawisk przekazywanym biologicznie. To, co zostaje utracone z dawanej przez natur gwarancji bezpieczestwa, wynagradzaj korzyci pynce z wikszej plastycznoci. Istota ludzka nie porasta, jak niedwied, futrem polarnym, by po wielu pokoleniach przystosowa si do warunkw arktycznych. Natomiast uczy si szy sobie odzienie i budowa domki ze niegu. Opierajc si na tym wszystkim,
1

Jean Mar Gaspard Itard, The Wild Boy ofAveyron, tl. George i Muriel Humphrey, New York 1932. Prawdopodobnie niektre z tych dzieci byty niedorozwinite i dlatego zostay porzucone. Ale nie jest chyba moliwe, eby wszystkie byy niedorozwinite, chocia wszystkie wywary na obserwatorach wraenie pgwkw.

co wiemy o dziejach inteligencji w spoeczestwach ludzkich i w tych, ktre istniay, zanim pojawi si czowiek, mona powiedzie, e ta plastyczno bya gleb, z ktrej wyrs postp czowieka i dziki ktrej si utrzymywa. W epoce mamutw pojawiay si kolejno gatunki pozbawione tej plastycznoci, dochodziy do kresu moliwoci rozwojowych i wymieray, zniszczone przez rozwj tych samych cech, biologicznie wytworzonych po to, by da sobie rad w swym rodowisku. Drapiene zwierzta i wreszcie mapy wyszego rzdu zaczy powoli opiera si na innych ni biologiczne sposobach adaptacji i tak, stopniowo, dziki wynikej std wzmoonej plastycznoci, zawizay si podstawy dla rozwoju inteligencji. By moe, jak to si czsto przypuszcza, wanie ten rozwj inteligencji doprowadzi do tego, e czowiek zniszczy sam siebie. Ale nikt jeszcze nie wymyli sposobu na cofnicie nas do mechanizmw biologicznych waciwych yjcym spoecznie owadom i nie dysponujemy inn moliwoci. Dziedzictwo kulturowe czowieka - niezalenie od tego, czy uznamy to za dobre, czy ze - nie jest przekazywane biologicznie. Oczywistym wnioskiem, jaki std wyciga socjologia wspczesna, jest to, e nie ma podstaw twierdzenie, i moemy wiza nadzieje na osignicia duchowe i kulturowe z jak dziedzicznie wyselekcjonowan plazm zarodkow. W cywilizacji zachodniej przewodnictwo przechodzio kolejno w rnych okresach od ludw nalecych do semickiej grupy jzykowej do ludw chamickich, nastpnie do grupy rdziemnomorskiej rasy biaej i w kocu do nordykw. Kulturalna cigo cywilizacji nie ulega wtpliwoci, bez wzgldu na to, kto by jej nosicielem w danym momencie. Musimy przyj wszystkie nastpstwa naszego ludzkiego dziedzictwa, z ktrych najwaniejszy jest wski zakres zachowa przekazywanych biologicznie i ogromna rola kulturowego procesu przekazywania tradycji. Druga odpowied, jak daje antropologia na argumentacj zwolennika czystoci rasy, dotyczy istoty dziedziczenia. Zwolennik czystoci rasy jest ofiar mitologii. Czym jest bowiem dziedzictwo rasowe"? Wiemy z grubsza, na czym polega przechodzenie dziedzictwa z ojca na syna. W ramach jednej linii rodzinnej znaczenie dziedziczenia jest ogromne. Dziedziczenie jest spraw zwizan z rodzinnym pokrewiestwem. Wszystko poza tym jest mitologi. W maych i statycznych spoecznociach, takich jak na przykad odizolowana wioska eskimoska, dziedzictwo rasowe" i dziedzictwo czce dziecko z rodzicami jest praktycznie rwnoznaczne i dlatego dziedzictwo rasowe posiada realne znaczenie. Ale jako pojcie stosowane do grup zamieszkujcych duy obszar, jak na przykad nordycy, nie ma adnego oparcia w rzeczywistoci. Po pierwsze, we wszystkich narodach nordyckich istniej pokrewiestwa wystpujce take w spoecznociach odmiany alpejskiej i rdziemnomorskiej. Kada analiza budowy fizycznej jakiej populacji europejskiej wykazuje mieszany charakter: czarnooki i ciemnowosy Szwed reprezentuje linie rodzinne koncentrujce si w wikszym stopniu na poudniu, ale mona o nim mwi w zwizku z tym, co wiemy o tych ostatnich grupach. Jego cechy dziedziczne, o ile maj jak rzeczywisto fizyczn, wi si z jego lini rodzinn, ktra nie ogranicza si do Szwecji. Nie wiemy, jak dalece typy fizyczne mog si zmienia bez mieszania si z innymi. Wiemy, e krzyowanie si w obrbie jednej, tej samej grupy daje mniej wicej typ lokalny. Ale sytuacja taka niemal nie zdarza si w naszej kosmopolitycznej biaej cywilizacji i jeeli kto powouje si na dziedzictwo rasowe", jak to na og bywa, by skupi wok siebie grup ludzi o podobnej pozycji ekonomicznej, podobnym wyksztaceniu, czytajcych te same tygodniki, to kategoria taka jest jedynie inn wersj podziau ludzi na tych, ktrzy znajduj si w jakiej grupie, i tych, ktrzy znajduj si poza ni, i nie ma nic wsplnego z rzeczywist biologiczn jednorodnoci grupy2. Tym, co rzeczywicie wie ludzi ze sob, jest typ ich kultury - wsplne idee i sposb ycia. Gdyby nard, zamiast wybiera taki symbol, jak wsplne dziedzictwo krwi, i robi sobie z niego slogan, skierowa raczej sw uwag na kultur, ktra jednoczy jego czonkw, podkrelajc jej podstawowe zasugi i uznajc zarazem odmienne wartoci, ktre mog rozwija si w innej kulturze, zastpiby wwczas realistycznym myleniem w rodzaj symboliki, ktra jest niebezpieczna, poniewa jest bdna. Znajomo rnorodnych form kulturowych jest nieodzowna w myleniu spoecznym, a niniejsza praca temu wanie jest powicona. Jak stwierdzilimy ju, budowa fizyczna czowieka czy rasa nie s nieodcznie zwizane z kultur i jeli chodzi o nasze cele, mona ich nie bra pod uwag, z wyjtkiem momentw, w ktrych z okrelonej przyczyny nabieraj znaczenia. Gwny postulat wobec dyskusji o kulturze, to oparcie jej na moliwie szerokim przegldzie form kulturowych. Tylko wtedy bowiem jestemy w stanie rozrni te sposoby przystosowania waciwe czowiekowi, ktre s uwarunkowane kulturowo i wsplne, i nieodzowne - o ile moemy to stwierdzi - dla caej ludzkoci. Nie potrafimy odkry ani drog introspekcji, ani obserwacji ktregokolwiek spoeczestwa, jakie zachowanie ma charakter instynktowny", to jest okrelony organicznie. Aby uzna jakie zachowanie za instynktowne, trzeba czego wicej ni dowodu, e jest ono automatyczne. Odruch warunkowy jest rwnie automatyczny jak odruch zdeterminowany organicznie, a odruchy uwarunkowane kulturowo stanowi wiksz cz naszego zasobu automatycznych sposobw zachowania. Dlatego najbardziej konkretny materia do dyskusji o formach i procesach kultury stanowi dane odnoszce si do spoeczestw posiadajcych moliwie najmniej historycznych zwizkw z naszym spoeczestwem oraz zwizkw wzajemnych. Obok ogromnej sieci kontaktw historycznych, ktra pozwolia wielkim cywilizacjom ogarn tak ogromne tereny, kultury pierwotne s obecnie jedynym rdem, do ktrego moemy si zwrci. Stanowi one laboratorium, w ktrym moemy bada rnorodno instytucji ludzkich. Przy wzgldnej izolacji liczne prymitywne rejony przez cae stulecia opracowyway pewne tematy kulturowe, ktre sobie przyswoiy. Dostarczaj nam one gotowych koniecznych informacji dotyczcych moliwych odmian ludzkiego przystosowania, a krytyczne ich zbadanie jest istotne dla zrozumienia procesw kulturowych. Jest to jedyne laboratorium form spoecznych, jakie mamy i jakie mie bdziemy. Ma ono jeszcze inn zalet. Problemy, ktre w nim badamy, wyraane s prociej ni w wielkich cywilizacjach zachodnich. Wraz z wynalazkami przyczyniajcymi si do uatwienia transportu oraz telefonicznej i radiowej cznoci midzy kontynentami, z urzdzeniami, ktre zapewniaj trwao i szeroki zasig tekstom drukowanym, i wraz z naciskiem konkurencji rnych grup zawodowych, kultw i klas, przy ujednoliconej formie ich wystpowania na caym wiecie, nowoczesna cywilizacja staa si zbyt skomplikowana dla adekwatnej analizy, chyba e w tym celu rozoy si j sztucznie na drobne fragmenty. Takie czciowe analizy pozostan jednak nieadekwatne, poniewa wiele czynnikw wewntrznych wymyka si spod naszej kontroli. Zbadanie jakiejkolwiek grupy wymaga take wzicia pod rozwag jednostek z przeciwstawnych grup heterogenicznych, o rnych sposobach ycia, celach spoecznych, stosunkach rodzinnych i moralnoci. Wzajemne powizania istniejce midzy tymi grupami s zbyt skomplikowane na to, by mona byo oceni je w stopniu dostatecznie szczegowym. W spoeczestwie pierwotnym tradycja kulturowa jest na tyle prosta, e zawiera si bez reszty w wiedzy osobnikw dorosych, a obyczaje i moralno grupy uksztatowane s w ramach jednego, cile okrelonego oglnego wzoru. Mona okreli wzajemn zaleno cech w tym prostym rodowisku w sposb, ktry jest niemoliwy wobec krzyujcych si prdw naszej zoonej cywilizacji. adna z przyczyn, dla ktrych kadziemy nacisk na owe fakty zwizane z kultur pierwotn, nie ma nic wsplnego z klasyczn metod posugiwania si tym materiaem. Natomiast w sposb, w jaki si nim posuono, ma duo wsplnego z rekonstrukcj jego pocztkw. Dawni antropologowie usiowali uporzdkowa wszystkie cechy rnych kultur w schemat ewolucyjny - od form najwczeniejszych po ostateczn faz w ramach cywilizacji zachodniej. Ale nie ma powodu, by przypuszcza, e raczej dziki analizie religii Australijczykw ni naszej odsaniamy religi pierwotn, czy te, e dziki analizie spoecznej organizacji Irokezw cofniemy si do zwyczajw maeskich najdawniejszych przodkw czowieka.
2

Patrz: Franz Boas, Anthropology and Modem Life, New York 1932, s. 18-100.

Skoro jestemy zmuszeni wierzy, e rodzaj ludzki stanowi jeden gatunek, wynika std, e czowiek ma za sob wszdzie rwnie dug histori. Pewne plemiona pierwotne mog by blisze formom najbardziej pierwotnym ni czowiek cywilizowany, ale moe to mie charakter tylko wzgldny i nasze przypuszczenia mog by rwnie suszne, jak faszywe. Nie ma usprawiedliwienia dla utosamienia jakiego jednego wspczesnego obyczaju prymitywnego z pierwotnym typem ludzkiego zachowania. Metodologicznie istnieje tylko jeden sposb, z ktrego pomoc zdoby moemy przyblion wiedz na temat tych pocztkw ludzkoci. Jest nim badanie rozmieszczenia kilku cech, ktre w spoeczestwie ludzkim s uniwersalne lub niemal uniwersalne. Kilka spord nich jest dobrze znanych. Nale do nich, przede wszystkim, animizm i egzogamiczne ograniczenia maeskie. Natomiast rne pojcia na temat duszy ludzkiej i ycia po mierci wywouj wicej wtpliwoci. Wierzenia tak niemal uniwersalne, jak te, moemy susznie uwaa za niezwykle stare pomysy ludzkie. Nie jest to rwnoznaczne z uznaniem ich za pojcia zdeterminowane biologicznie, mog by bowiem bardzo wczesnymi wynalazkami rodzaju ludzkiego, cechami charakterystycznymi od kolebki", i stay si podstawowe dla caego mylenia ludzkiego. W ostatecznej analizie mog si okaza tak samo uwarunkowane spoecznie, jak kady zwyczaj lokalny. Ale od dawna ju stay si czym automatycznie zwizanym z postpowaniem czowieka. S stare i uniwersalne. To wszystko jednak nie oznacza, e formy, ktre mona obserwowa dzi, s pocztkowymi formami, ktre pojawiy si w pradawnych czasach. Niepodobna take zrekonstruowa tych pocztkw poprzez badanie ich odmian. Mona wyizolowa uniwersalne jdro wierze i wyrni jego formy lokalne, ale przecie mogo by i tak, e okrelona cecha wystpia najpierw w jakiej wyranej formie lokalnej, a nie jako wsplny mianownik wszystkich zaobserwowanych cech. Z tej przyczyny badanie zwyczajw pierwotnych celem ustalenia pocztkw jest spekulacj. Mona znale argumenty popierajce kade wyjanienia pocztkw, zarwno tych, ktre wykluczaj si nawzajem, jak i tych, ktre si dopeniaj. Ze wszystkich sposobw posugiwania si materiaem antropologicznym, sposb polegajcy na nieskrpowanej spekulacji z natury rzeczy nie doprowadza do adnych stwierdze. Przyczyna tego, e dla celw analizy form spoecznych sigamy do spoeczestw pierwotnych, nie wie si bynajmniej z romantycznym powrotem do pierwotnoci. Nie jest jej zaoeniem poetyczne przedstawienie spoeczestw prostszych, ktrych kultura przemawia do nas tak silnie i rnorodnie w naszej erze heterogenicznych standardw i bezadnego, mechanicznego chaosu. Ale schorze naszego spoeczestwa nie uleczy powrt do ideaw przechowanych dla nas przez ludy pierwotne. Romantyczna utopia, ktra kade siga po wzory prostsze i prymitywne - chocia niekiedy bardzo pocigajce - w badaniach etnologicznych bywa rwnie czsto przeszkodz, jak pomoc. Staranne badania spoeczestw pierwotnych maj dzi due znaczenie, poniewa, jak powiedzielimy, dostarczaj faktograficznego materiau do bada nad formami i procesami kulturowymi. Pomagaj wprowadzi rozrnienie midzy reakcjami specyficznymi dla lokalnych typw kulturowych, a wsplnymi dla caej ludnoci. Poza tym pomagaj oceni ogromnie wan rol zachowania uwarunkowanego kulturowo. Kultura, jej procesy i funkcje, jest przedmiotem, ktry musimy wyjani, na ile tylko zdoamy, a znikd nie moemy spodziewa si wikszej korzyci, jak z badania faktw z ycia spoeczestw przedpimiennych.

Rnorodno kultur
Pewien wdz Indian Kopaczy, jak nazywaj ich Kalifornijczycy, opowiada mi wiele o dawnych zwyczajach swego ludu. Sam byt chrzecijaninem i przewodzi swemu ludowi w sadzeniu brzoskwi i moreli na nawodnionych terenach, ale gdy opowiada o szamanach, ktrzy na jego oczach przemieniali si w niedwiedzie - podczas taca Niedwiedzia - dray mu rce, a glos zaamywa si z podniecenia. Lud jego w dawnych czasach posiada moc niezwyk. Wdz w najbardziej lubi opowiada o tym, jak ywia ich wwczas pustynia. Przynosi stamtd z pieczoowit trosk kad rolin, w penym poczuciu jej ogromnego znaczenia. W owych dniach jego lud czerpa siy ze zdrowia pustym" - jak to okreli - i nie zna ani zawartoci puszek konserwowych, ani produktw sprzedawanych w sklepach rzeniczych. Wanie takie innowacje w pniejszych latach doprowadziy do jego ponienia. Pewnego dnia Ramon nagle przerwa opisywanie mielenia owocw krzewu mesquite i przygotowywaniu zupy odziowej. Na pocztku - powiedzia - Bg da kademu ludowi po glinianym kubku, aby pi z niego wod ycia". Nie wiem, czy przenoni t zaczerpn z jakiego tradycyjnego a nie znanego mi rytuau, czy by to wytwr jego fantazji. Trudno wyobrazi sobie, e usysza j od biaych w Banning, nie zwykli oni bowiem rozprawia o etosie innych ludw. W kadym razie w rozumieniu tego skromnego Indianina owa figura retoryczna bya jasna i pena wymowy. Wszyscy zanurzali kubki w wodzie - mwi dalej - ale kubki byty rne. Nasz kubek rozbi si. Naszego kubka ju nie ma". Nasz kubek rozbi si. Wszystko to, co nadawao znaczenie yciu jego ludu, rytuay domowe zwizane z jedzeniem, zobowizania wynikajce z systemu ekonomicznego, kolejno obrzdw celebrowanych w wioskach, optanie podczas taca Niedwiedzia, kryteria dobra i za - wszystko przemino, a wraz z tym przemin ksztat i sens ich ycia. Ten stary czowiek by jeszcze peen si i kierowa w swym plemieniu stosunkami z biaymi. Nie chcia przez to powiedzie, i chodzio o fizyczne unicestwienie jego ludu. Ale mia na myli utrat tego, co posiadao warto rwn wartoci samego ycia, utrat caej osnowy wzorw yciowych i wierze tego ludu. Inne kubki pozostay i wypeniaa je, by moe, ta sama woda ycia, ale ta strata bya niepowetowana. Nie chodzio o prodki - o dodanie czego lub ujcie. Model caoci byt rzecz podstawow, w jaki sposb nadawa jej jednolito. Stanowi wyczn wasno tego ludu. Ramon posiada osobiste dowiadczenie w sprawach, o ktrych mwi. Zna dwie kultury, ktrych warto i sposb mylenia s nieporwnywalne. Ciki to los. Nasze dowiadczenia uczestnikw cywilizacji zachodniej s zupenie inne. Jestemy wychowywani w jednej kosmopolitycznej kulturze; nasze nauki spoeczne, nasza psychologia i teologia uparcie ignoruj prawd wyraon w przenoni Ramona. Bieg ycia i nacisk otoczenia, nie mwic o podnoci wyobrani ludzkiej, dostarczaj niewiarygodnego mnstwa moliwych wskazwek, z ktrych wszystkie, jak si wydaje, suy mog w yciu spoecznym. Istniej schematy wasnoci i hierarchii spoecznej zwizane z posiadaniem, istniej przedmioty materialne i opracowana technika ich wyrobu, istnieje ycie seksualne, stan rodzicielski wraz ze wszystkimi jego aspektami, istniej bractwa i kulty, ktre mog stanowi podstaw struktury spoeczestwa; istnieje wymiana gospodarcza; istniej bogowie i sankcje nadprzyrodzone. Kady z tych elementw i wiele innych moe by poddanych kulturowemu i rytualnemu opracowaniu, ktre monopolizuje energi kulturow, pozostawiajc jej ju niewiele na rozbudowywanie innych cech. Pewne aspekty ycia - w naszym przekonaniu najwaniejsze - zostay niemal niedostrzeone przez ludy, ktrych kultura, cho zwrcona w innym kierunku, bynajmniej nie naleaa do ubogich. Czasem znw te same elementy mog by rozwinite w takim stopniu, e wydaje si to wrcz fantastyczne. Z yciem kultury jest tak jak z jzykiem - selekcja jest koniecznoci zasadnicz. Liczba dwikw, jakie mog wytworzy nasze struny gosowe oraz jama ustna i nosowa, jest praktycznie nieograniczona. Trzy czy cztery tuziny dwikw, ktre zostay wybrane na uytek jzyka angielskiego, stanowi wybr cakowicie rny od wyboru dokonanego na uytek tak bardzo pokrewnych jzykw, jak niemiecki i francuski. Nikt nie omieli si obliczy wszystkich dwikw uywanych w rnych jzykach wiata. Kady jzyk musi dokona wyboru i trwa przy nim, w przeciwnym wypadku staby si cakowicie niezrozumiay. Nawet jzyk, ktry uywaby tylko kilkuset spord moliwych - i rzeczywicie zanotowanych - elementw fonetycznych, nie mgby suy do porozumiewania si. Z drugiej strony wielokrotne niezrozumienie jzykw nie spokrewnionych z naszym wyniko z prb przyjcia jako punktu odniesienia dla obcych systemw fonetycznych naszego. Rozrniamy tylko jedno k. Jeli inny nard ma pi dwikw k dobywanych przy rnych ustawieniach krtani i ust, to nie jestemy w stanie dokona rozrnie sownikowych i syntaktycznych, ktre zale od tych rnic, pki ich nie opanujemy. My mamy dwiki d i n. Inny jzyk moe mie dwik poredni, ktry - jeli nie uda nam si go zidentyfikowa - bdziemy zapisywali raz jako d, a raz jako n, wprowadzajc w ten sposb nie istniejce rozrnienie. Elementarnym warunkiem wstpnym analizy lingwistycznej jest zdanie sobie sprawy z tego niewiarygodnego mnstwa dostpnych dwikw, z ktrego kady jzyk dokonuje wyboru. Rwnie kultur musimy wyobrazi sobie jako wielki uk, ogarniajcy wszystkie moliwe zainteresowania zwizane z rnymi okresami ycia, ze rodowiskiem lub rnorak dziaalnoci czowieka. Kultura, ktra zgromadziaby choby tylko znaczn ich cz, byaby rwnie niezrozumiaa jak jzyk, ktry korzystaby ze wszystkich dwikw nieartykuowanych, ze zwar krtani, spgosek wargowych, zbowych, syczcych i gardowych, od bezdwicznych do dwicznych i od labialnych do nosowych. Jej tosamo jako okrelonej kultury zaley od wyboru pewnych segmentw tego tuku. Kade spoeczestwo ludzkie dokonao tego rodzaju wyboru w ramach swoich instytucji kulturowych. Kade, z punktu widzenia innego, pomija elementy podstawowe, a wykorzystuje nieistotne. Jedna kultura niemal nie uznaje wartoci pienidza, inna przyja je za podstaw w kadej dziedzinie zachowania. W jednym spoeczestwie technologi lekceway si w sposb niewiarygodny, nawet w tych aspektach ycia, gdzie wydaje si konieczna dla zapewnienia egzystencji tego spoeczestwa. W innym, rwnie prymitywnym osignicia techniczne s skomplikowane i dostosowane z podziwu godn dokadnoci do sytuacji. Jedni tworz ogromn nadbudow kulturow w oparciu o okres dojrzewania, inni w odniesieniu do mierci, jeszcze inni w odniesieniu do ycia pozagrobowego. Przypadek okresu dojrzewania jest szczeglnie interesujcy, dlatego e znajduje si w centrum zainteresowa naszej cywilizacji i dlatego e na ten temat mamy mnstwo informacji z innych kultur. W naszej cywilizacji cala biblioteka studiw psychologicznych wiadczy, jak duy kadziemy nacisk na nieunikniony niepokj towarzyszcy okresowi dojrzewania pciowego. W naszej tradycji jest to stan fizjologiczny charakteryzujcy si rwnie wyranie wybuchami w yciu domowym i buntem, jak tyfus charakteryzuje gorczka. I nie chodzi tu o fakty - w Ameryce s one rzecz powszechn - chodzi raczej o ich nieuchronno. Najbardziej pobieny rzut oka na sposb potraktowania okresu dojrzewania w rnych spoeczestwach pozwala stwierdzi z pewnoci jeden fakt, a mianowicie, e nawet w kulturach najsilniej akcentujcych w okres, wiek, na ktrym koncentruj sw uwag, bywa rny w skali wielu lat. Tote od razu staje si jasne, e tak zwane rytuay okresu dojrzewania s terminem bdnym, jeeli mamy na myli dojrzewanie biologiczne. Dojrzewanie, jakie spoeczestwa te uznaj, jest dojrzewaniem spoecznym, a obrzdy s tym czy innym sposobem uznania, e dziecko stao si osob doros. Obarczenie

nowymi zajciami i obowizkami jest w rezultacie rwnie rnorakie i uwarunkowane kulturowo, jak same te zajcia i obowizki. Jeeli za jedynie zaszczytny obowizek wieku mskiego uznaje si czyny wojenne, wwczas nadanie miana wojownika nastpuje pniej i w inny sposb ni w spoeczestwie, gdzie dojrzao daje gwnie przywilej udziau w tacach, w ktrych uczestnicy wystpuj w maskach bogw. Aby zrozumie obrzdy zwizane z okresem dojrzewania, nie trzeba koniecznie analizowa natury rites depassage, raczej powinnimy pozna to, co w rnych kulturach rozumie si przez pocztek dojrzewania oraz waciwe tym kulturom metody przyznawania nowej pozycji. W danej kulturze rytua okresu dojrzewania warunkuje nie dojrzewanie biologiczne, lecz to, co w tej kulturze rozumie si przez dojrzao3. W rodkowej czci Ameryki Pnocnej dojrzao oznacza zdolno do brania udziau w wojnie. Honor, jaki daje udzia w niej, jest najwyszym celem wszystkich mczyzn. Nieustannie powracajcy temat dochodzenia modzieca do penoletnoci, jak rwnie w kadym wieku przygotowania do wejcia na ciek wojenn stanowi magiczny rytua gwarantujcy sukces na wojnie. Czonkowie plemion z tego rejonu nie torturuj si nawzajem, lecz torturuj samych siebie: nacinaj i zdzieraj pasy skry z rk i ng, odcinaj sobie palce, wlok ciary przymocowane do piersi i ng. Nagrod jest spotgowana dzielno objawiajca si w czynach wojennych. W Australii natomiast dojrzao oznacza prawo uczestnictwa w kulcie wycznie mskim, ktrego podstawow cech jest wyczenie ze kobiet. Kobieta, ktra usyszy tylko gos grzechotki uywanej w czasie tych obrzdw, zostaje zabita, adnej kobiecie nie wolno nic wiedzie na ten temat. Rytua okresu dojrzewania stanowi skomplikowane, symboliczne zerwanie wizw z pci esk. Mczyzn symbolicznie czyni si samowystarczalnymi i uznaje ich za w peni odpowiedzialny element spoecznoci. Aby osign ten cel, poddaj si oni drastycznym rytuaom seksualnym i odwouj si do nadprzyrodzonych mocy. Dlatego czysto fizjologiczny fakt dojrzewania jest najpierw interpretowany spoecznie nawet tam, gdzie kadzie si na niego szczeglny nacisk. Ale przegld rytuaw okresu dojrzewania wyjania inny jeszcze fakt, a mianowicie, e proces dojrzewania jest fizjologicznie spraw rn w yciu mczyzny i kobiety. Gdyby jego znaczenie kulturowe postpowao za znaczeniem fizjologicznym, wwczas rytuay zwizane z tym okresem byyby u dziewczt podkrelone silniej ni u chopcw, ale tak nie jest. Rytuay te podkrelaj nastpujcy fakt spoeczny: prerogatywy dorosych mczyzn w kadej kulturze sigaj dalej ni prerogatywy kobiet i w rezultacie, jak w powyszych przykadach, spoeczestwa bardziej zwracaj uwag na ten okres u chopcw ni u dziewczt. Jednake, w pewnych plemionach, dojrzewanie chopcw i dziewczt moe by celebrowane w identyczny sposb. Tam, gdzie te rytuay stanowi magiczn zapraw do wszystkich zaj, jak to ma miejsce w Kolumbii Brytyjskiej, dziewczta poddawane s prbom na tych samych warunkach, co chopcy. Chopcy staczaj kamienie z gr i pdz za nimi w doliny, by zdoby umiejtno szybkiego biegania, lub rzucaj kijami uywanymi w grach hazardowych, by zdoby w nich szczcie. Dziewczta za przynosz wod z oddalonych rde lub wrzucaj sobie kamienie za suknie, aby ich dzieci mogy rodzi si rwnie atwo, jak kamienie te spadaj na ziemi. Rwnie w plemieniu Nandi w rejonie jezior w Afryce Wschodniej obrzdy zwizane z okresem dojrzewania dotycz tak samo dziewczt jak i chopcw, chocia ze wzgldu na dominujc w tej kulturze rol mczyzny kadzie si wikszy nacisk na wiczenia przygotowawcze chopcw ni dziewczt. Tu rytuay okresu dojrzewania s cik prb, ktrej ci, co ju zostali przyjci do grona dorosych, poddaj tych, ktrych teraz zmuszeni s przyj. Rytuay te wymagaj penego stoicyzmu w obliczu wymylnych tortur poczonych z obrzezaniem. Rytuay obydwojga pci celebrowane s oddzielnie, ale wedug tego samego wzoru. W obu przypadkach nowicjusze odziewaj si do ceremonii w stroje ukochanej lub ukochanego. W czasie operacji obserwuje si ich twarze, szukajc na nich grymasu blu, a nagrod za odwag wrcza z wielk radoci kochanek, ktry wybiega naprzd, by otrzyma z powrotem swj strj. Zarwno dla dziewczyny, jak i dla chopca rytuay te to wejcie w nowy stan (w rozwoju seksualnym): chopiec jest teraz wojownikiem i moe zalubi ukochan, a dziewczyna jest odtd uwaana za pann na wydaniu. Prby okresu dojrzewania stanowi dla obojga prb przedmaesk, w ktrej najwysza nagroda przyznawana jest im przez kochankw. Podstaw do takich rytuaw moe by rwnie dojrzewanie dziewczt i mog one nie obejmowa wcale chopcw. Jednym z najbardziej naiwnych rytuaw tego rodzaju jest w Afryce rodkowej instytucja domu tuczenia" dla dziewczt. W rejonie, gdzie pikno kobiec utosamia si niemal cakowicie z otyoci, dziewczyna w okresie dojrzewania zostaje odosobniona niekiedy na lata, jest karmiona sodyczami i tustymi potrawami, nie pozwala si jej na wykonywanie adnych czynnoci, a ciao jej naciera stale olejkami. W tym okresie uczy si swych przyszych obowizkw, a odosobnienie koczy si popisem jej tuszy, po czym wydana zostaje za dumnego z niej pana modego. Nie uwaa si za konieczne, aby mczyzna przed maestwem zyskiwa urod w podobny sposb. Przyjte wyobraenia zwizane z obrzdami okresu dojrzewania dziewczt i nie rozcigane na chopcw, to wyobraenia dotyczce menstruacji. Nieczysto miesiczkujcej kobiety jest pojciem nader rozpowszechnionym, a w paru rejonach pierwsz menstruacj uczyniono orodkiem wszystkich zwizanych z ni postaw. W tych przypadkach rytuay okresu dojrzewania maj cakowicie odmienny charakter od tych, o jakich mwilimy dotychczas. Wrd Indian Carrier w Kolumbii Brytyjskiej lk i obawa dziewczt przed okresem dojrzewania osigny swj najwyszy stopie. Trzy czy cztery lata odosobnienia dziewczyny nazywano pogrzebaniem za ycia", przez cay ten czas ya ona samotnie na pustkowiu, w szaasie, z dala od uczszczanych szlakw. Stanowia grob dla kadego, kto choby tylko spojrza na ni i ju sam jej lad kala ciek czy rzek. Na gowie nosia ona garbowan skr, ktra przykrywaa jej twarz i piersi, a z tyu sigaa a do ziemi. Przeguby rk i ng okrcone miaa przepaskami, majcymi chroni j przed zym duchem, ktry w niej przebywa. Sama bya w niebezpieczestwie i stanowia rdo niebezpieczestwa dla innych ludzi. Obrzdy okresu dojrzewania dziewczt, oparte na wyobraeniach zwizanych z menstruacj atwo zmieniaj si w co - z punktu widzenia zainteresowanej jednostki - wrcz odwrotnego. Istniej zawsze dwa moliwe aspekty tego, co wite: moe by ono rdem niebezpieczestwa lub te rdem bogosawiestwa. W niektrych plemionach pierwsze menstruacje dziewczt uwaane s za nadprzyrodzone bogosawiestwo. U Apaczw widziaam, jak sami kapani przechodzili na kolanach przed stojcymi w uroczystym rzdzie dziewcztami, by otrzyma od nich bogosawiestwo, ktrego udzielay dotkniciem rki. Podchodziy te do nich wszystkie dzieci i starcy pragncy uzdrowienia z choroby. Dojrzewajcych dziewczt nie oddziela si jako rda niebezpieczestwa, lecz przeciwnie, zabiega o ich wzgldy, traktujc je jako bezporednie rdo nadprzyrodzonego bogosawiestwa. Poniewa wyobraenia tkwice u rde rytuaw okresu dojrzewania dziewczt s zarwno u Indian Carrier, jak u Apaczw oparte na wierzeniach dotyczcych menstruacji, nie obejmuj one chopcw, tote w okresie dojrzewania poddaje si ich jedynie prostym prbom majcym dowie mskoci. Tak wic zachowanie dojrzewajcej modziey, nawet dziewczt, nie zostao podyktowane jak cech fizjologiczn charakterystyczn dla tego okresu, lecz raczej spoecznie ustalonym wzgldem na maeskie lub magiczne wymogi. Wierzenia te w jednym plemieniu czyniy z dojrzewania rzecz pogodnie religijn i zbawienn, a w innym tak niebezpiecznie nieczyst, e znajdujca si w tym okresie dziewczyna musiaa wydawa ostrzegawcze okrzyki, by inni ludzie mogli unikn spotkania z ni w lesie. Dojrzewanie dziewczt moe by rwnie, jak widzielimy, zjawiskiem z ktrego kultura nie czyni
3

Analiza rytuaw okresu dojrzewania jako uroczystoci kryzysowych, patrz: Arnold Van Gennep, Les Rites de Passage, Paris 1909.

10

rytuau. Nawet tam, gdzie, jak na przykad w Australii, dojrzewanie chopcw traktuje si w sposb bardziej wyrafinowany, zdarza si, e rytuay te stanowi wprowadzenie do stanu mskiego i do wspudziau w sprawach plemienia, podczas gdy dojrzewanie dziewczt przechodzi bez formalnego uznania jakiegokolwiek rodzaju. Jednake fakty te cigle jeszcze nie daj odpowiedzi na zasadnicze pytanie. Czy nie wszystkie kultury musz dawa sobie rad z naturalnymi zaburzeniami tego okresu, jeli nawet nie znajduje ona wyrazu w jakich rytualnych praktykach? Dr Margaret Mead badaa ten problem na Samoa4. W tym rejonie ycie dziewczyny dzieli si na wyranie oddzielone od siebie okresy. Pierwsze lata po wyjciu z dziecistwa spdza w maych grupkach swoich rwieniczek z ssiedztwa, z ktrych chopcy s zupenie wyczeni. Zaktek wioski, gdzie mieszka, stanowi dla niej centrum wiata, a chopcw uwaa za odwiecznych wrogw. Ma tylko jeden obowizek, a mianowicie opiekowanie si jakim niemowlciem, ale raczej zabiera je ze sob, ni zajmuje si nim w domu, i nie krpuje jej ono wcale w zabawach. Na kilka lat przed okresem dojrzewania, kiedy jest na tyle silna, by podoa trudniejszym zadaniom, ktrych si od niej da, i dostatecznie dua, by nauczy si czynnoci wymagajcych wikszej umiejtnoci, grupa dziewczynek, w ktrej wzrastaa, przestaje dla niej istnie. Dziewczyna wkada strj dorosej kobiety i musi bra udzia w pracy domowej. Jest to dla niej ciekawszy okres ycia, przebiegajcy zupenie spokojnie. Okres dojrzewania nie przynosi adnej zmiany w jej yciu. W kilka lat po dojciu do penoletnoci zaczynaj si dla niej mie lata przypadkowych i nie wicych jej niczym przygd miosnych, ktre przedua tak dugo, jak tylko si da, do czasu, kiedy maestwo uwaa si ju za rzecz stosown. Samego okresu dojrzewania nie charakteryzuje spoeczne uznanie, zmiana postawy obecnej czy perspektyw. Jej niemiao z lat poprzedzajcych w okres trwa jeszcze przez kilka lat. ycie dziewczyny na Samoa ksztatuj inne wzgldy ni jej fizjologiczna dojrzao, a okres dojrzewania jest okresem szczeglnie nieskrpowanym i spokojnym, bez adnych modzieczych konfliktw. Moe on przebiec nie tylko bez adnych rytuaw, ale moe take nie mie ani adnego znaczenia w emocjonalnym yciu dziewczynki, ani w stosunku wsi wobec niej. Wojna to drugi temat spoeczny, ktry moe by wykorzystany lub nie w danej kulturze. Tam, gdzie wojna odgrywa wan rol, moe ona mie rnorakie cele, rnorak organizacj i rnorakie sankcje. Wojna moe by, jak na przykad u Aztekw, sposobem zdobywania jecw na ofiary religijne. Poniewa Hiszpanie walczyli, by zabija, w rozumieniu Aztekw amali prawida gry. Aztekowie cofali si w konsternacji i Cortez wszed jako zwycizca do ich stolicy. Istniej jeszcze bardziej dziwaczne - z naszego punktu widzenia - pojcia zwizane z wojn w rnych czciach wiata. Dla naszych celw wystarczy zwrci uwag na te rejony, gdzie nie stwarza si zorganizowanych form wzajemnej rzezi grup spoecznych. Nasza znajomo wojny pozwala nam poj, e w stosunkach wzajemnych plemion stan wojenny winien przeplata si ze stanem pokoju. Ta idea jest na wiecie, oczywicie, do rozpowszechniona. Ale z jednej strony pewne ludy nie s w stanie zrozumie moliwoci istnienia stanu pokoju, ktry w ich pojciu rwnaby si przyjciu wrogich plemion do kategorii istot ludzkich, jakimi ex definitione nie s, chocia wyczone z tej kategorii plemi moe reprezentowa te same co i one i ras, i kultur. Z drugiej za strony, dla pewnych ludw czym nie do pojcia jest stan wojny. Rasmussen opowiada o cakowitym niezrozumieniu, z jakim u Eskimosw spotkao si wyjanienie naszych obyczajw. Eskimosi bardzo dobrze rozumiej akt zabicia czowieka. Jeli wejdzie ci w drog, oceniasz wasne moliwoci i o ile czujesz si na sitach, zabijasz go. Jeli jeste silny, nie czekaj ci adne spoeczne sankcje. Ale obca im jest myl, e jaka eskimoska wie moe wystpi w szyku bojowym przeciwko innej wsi lub plemi przeciwko plemieniu czy nawet myl, e inna wie moe uzna za uczciw wojn z zasadzkami". Wszelkie morderstwo rozpatrywane jest na jednej paszczynie i nie rozpatrywane, jak u nas, w rnych kategoriach, z ktrych jedne uwaane s za chwalebne, a inne za przestpcze, zasugujce na kar mierci. Ja sama prbowaam rozmawia o wojnie z Indianami Misyjnymi z Kalifornii, ale okazao si to niemoliwe. Ich niezrozumienie samego pojcia byo wrcz wyjtkowe. We wasnej kulturze nie mieli niczego, na czym mogoby si uksztatowa pojcie wojny, a prby zrozumienia sprowadzay wielkie wojny, ktrym my potrafimy powica si z caym zapaem, do poziomu bjek ulicznych. Nie mieli wzoru kulturowego, na ktrego podstawie mona by wprowadzi rozrnienie pomidzy tymi dwoma pojciami. Nawet biorc pod uwag ogromne miejsce, jakie wojna zajmuje w naszej cywilizacji, zmuszeni jestemy przyzna, e jest ona zjawiskiem aspoecznym. W chaosie, ktry nastpi po wojnie wiatowej, wszelkie argumenty z okresu wojennego, ktre podkrelay, e podsyca ona odwag, altruizm i rozwija inne wartoci duchowe, maj ton faszywy i wstrtny. Wojna w naszej cywilizacji jest najlepsz ilustracj rozmiarw zniszczenia, do ktrych moe doprowadzi rozwj wyselekcjonowanej kulturowo cechy. Jeli usprawiedliwiamy wojn, to dlatego, e ludzie zawsze usprawiedliwiaj te cechy, ktre w nich dominuj, a nie dlatego, e wojna wytrzyma prb obiektywnego zbadania jej dobrych stron. Wojna nie jest przypadkiem odosobnionym. Przykady nadmiernego, a czsto aspoecznego rozwinicia tej cechy kulturowej znale mona w kadej czci wiata i we wszystkich, tak rnych dziedzinach kultury. Przypadki te maj najwyraniejszy charakter tam, gdzie - jak na przykad w przepisach dotyczcych poywienia czy zwizkw maeskich tradycyjna praktyka sprzeciwia si popdom biologicznym. Organizacja spoeczna w antropologii ma cakiem szczeglne znaczenie dziki podkrelaniu, w obrbie jakich grup krewnych maestwo jest zabronione. adne ze znanych plemion nie uwaa wszystkich kobiet za moliwe partnerki. I nie chodzi tu, jak si czsto przypuszcza, o zapobieenie rozmnaaniu si w obrbie grupy w naszym rozumieniu tego terminu, na duych bowiem obszarach wiata t, ktra jest przeznaczona z gry do maestwa, bywa wasna kuzynka, czsto crka brata matki. Krewni, do ktrych stosuje si zakaz, bywaj cakowicie rni u rnych ludw, ale wszystkie spoeczestwa ludzkie s podobne w tym, e nakadaj jakie ograniczenia. adna idea nie bya opracowywana tak nieustannie i tak drobiazgowo jak idea kazirodztwa. Grupy kazirodcze s czsto najwaniejszymi jednostkami funkcjonujcymi w plemieniu, a obowizki jednostki wzgldem innych okrela jej pozycja w tej grupie. Grupy te dziaaj w czasie obrzdw religijnych i w okresach wymiany towarw i nie mona przesadzi w podkrelaniu roli, jak odegray w historii spoecznej. W niektrych rejonach tabu kazirodztwa traktowane jest z umiarem. Wbrew ograniczeniom moe istnie spora liczba kobiet, ktre mczyni mog poj za ony. W innych rejonach grupa objta tabu rozrosa si pod wpywem konwencji spoecznych tak dalece, e obejmuje ogromn liczb jednostek, ktre nie maj wsplnych przodkw, tote w rezultacie ich mono wyboru partnera jest niezmiernie ograniczona. Te konwencje znajduj niedwuznaczny wyraz w terminach uywanych do okrelenia stosunkw pokrewiestwa. Zamiast dzieli krewnych na tych z linii prostej i bocznej, jak my to robimy, rozrniajc ojca i wuja, brata i kuzyna, jeden termin oznacza u nich dosownie czowieka z grupy i pokolenia" mego ojca (pokrewiestwo, miejscowo itp.), nie rozrniajc linii prostej i bocznej, ale czynic inne, obce nam, rozrnienia. Pewne plemiona w Australii wschodniej stosuj skrajn form tego tzw. klasyfikacyjnego systemu pokrewiestwa. Brami i siostrami nazywaj wszystkich ze swego pokolenia, ktrych uwaaj za krewnych. Nie ma tam okrelenia kuzyna ani jakiego podobnego; wszyscy krewni z danego pokolenia s siostrami i brami. Ten sposb ustalania pokrewiestw jest do rozpowszechniony na wiecie, ale Australia ma w dodatku niesychan odraz przed maestwem z siostrami i niesychanie rozwinite ograniczenia egzogamiczne. Kumajowie, z ich skrajnym klasyfikacyjnym systemem pokrewiestw, czuj icie australijsk odraz do stosunkw pciowych ze wszystkimi siostrami",
4

Margaret Mead, Coming ofAge in Samoa, New York 1928, 1949.

11

to jest kobietami z wasnego pokolenia, ktre w jakikolwiek sposb s z nimi spokrewnione. Poza tym, Kumajowie posiadaj cise lokalne reguy wyboru partnerki. Niekiedy dwa zgrupowania pord pitnastu czy szesnastu skadajcych si na plemi musz wymienia kobiety i nie mog dobiera on w adnej innej grupie. Czasami istnieje zgrupowanie dwch czy trzech jednostek lokalnych, ktre moe dokona takiej wymiany z dwoma czy trzema innymi. Co wicej, jak to ma miejsce w caej Australii, starcy stanowi grup uprzywilejowan i ich przywileje obejmuj prawo polubiania modych i atrakcyjnych dziewczt. Rezultatem owych regu jest oczywicie to, e we wszystkich grupach lokalnych, ktre musz skutkiem cisego przepisu dostarczy on modemu mczynie, nie ma dziewczyny, ktrej nie obejmowaoby jedno z tych tabu. Albo jest przez pokrewiestwo z matk mczyzny jego siostr", albo przeznaczona zostaa jakiemu starcowi, albo te z innej, mniej wanej przyczyny maestwo z ni jest temu mczynie wzbronione5. Nie skania to Kumajw do reformy ich egzogamicznych zasad. Obstaj przy nich gwatownie. Dlatego jedyny sposb, w jaki zazwyczaj mog si eni, polega na pogwaceniu przepisw. Porywaj upatrzone dziewczta i uciekaj z nimi. Kiedy tylko wie dowie si, e jaka dziewczyna zostaa porwana, rusza w pogo i jeli schwyta uciekajc par, zabija oboje. Nie ma znaczenia fakt, e by moe wszyscy cigajcy zdobyli swe ony w ten sam sposb, to jest przez porwanie i ucieczk. Oburzenie moralne nie ma granic. Istnieje jednake pewna wyspa, tradycyjnie uznawana za bezpieczn przysta, i jeli uciekajca para dotrze do niej i pozostanie tam a do narodzin dziecka, zostaje przyjta ponownie - wrd gradu ciosw, co prawda - ale tym razem moe si broni. Kiedy zostan ju przepdzeni przez rzgi i tgo pobici, uzyskuj w plemieniu pozycj maestwa. Kumajowie rozstrzygaj dylemat swojej kultury w sposb bardzo charakterystyczny. Rozbudowali i skomplikowali pewien szczeglny aspekt zachowania tak, e sta si zobowizaniem spoecznym. Musz go albo zmodyfikowa albo radzi sobie z nim za pomoc wybiegu. Uywaj wic wybiegu. Unikaj zniweczenia go i oficjalnie zachowuj sw etyk bez zmian. Takie podejcie do obyczajw bynajmniej nie zamkno z postpem cywilizacji. Starsze pokolenie naszej cywilizacji take przestrzegao monogamii i popierao prostytucj, a panegiryki na cze monogamii nigdy nie byty tak arliwe jak w wielkich dniach dzielnic domw z czerwonymi latarniami. Spoeczestwa zawsze usprawiedliwiaj ulubione tradycyjne formy. Kiedy wymykaj si kontroli i pojawia si jaka dodatkowa cecha zachowania, form tradycyjn chwali si, cho nieszczerze, tak gorco, jak gdyby w rys dodatkowy wcale nie istnia. Ten oglny przegld form kulturowych wyjania kilka potocznych, a bdnych poj dotyczcych owych form, Przede wszystkim instytucje, ktre zostay zbudowane przez kultury ludzkie na przestankach dostarczonych przez rodowisko lub potrzeby fizyczne czowieka, nie pozostaj w takim bliskim zwizku z pierwotnym impulsem, jak to sobie atwo wyobraamy. Przestanki te s w rzeczywistoci tylko pobienymi szkicami, wykazem nagich faktw. Wyznaczaj jedynie moliwoci potencjalne, a opracowanie ich podyktowane jest wieloma ubocznymi wzgldami. Wojna nie jest wyrazem instynktu wojowniczoci. Wojowniczo jest tak drobnym szczegem w wyposaeniu duchowym czowieka, e moe nie znale adnego wyrazu w stosunkach midzyplemiennych. Kiedy przybiera form zorganizowan, forma ta rozwija si wedle innych kierunkw mylenia ni te, ktrymi kierowa si impuls pierwotny. Wojowniczo nie jest niczym wicej jak tylko cech samego jdra zwyczaju, cech, ktra rwnie dobrze mogaby nie istnie. Taki pogld na procesy kulturowe domaga si zmiany wielu powszechnie uywanych argumentw podtrzymujcych nasze tradycyjne instytucje. Argumenty te opieraj si zazwyczaj na niemoliwoci dziaania ludzkiego bez tych szczeglnych, tradycyjnych form. Nawet cechy bardzo szczeglne uzyskuj sankcj tego rodzaju, jak na przykad specjalna forma de ekonomicznych, ktra powstaje w naszym okrelonym systemie wasnoci. Jest to godna uwagi, szczeglna motywacja i istniej dowody, e nawet w naszym pokoleniu ulega powanej modyfikacji. W kadym razie nie powinnimy zaciemnia tego problemu, traktujc go tak, jak gdyby to bya sprawa wartoci zwizanych z biologiczn egzystencj. Samowystarczalno jest motywem, ktry odgrywa du rol w naszej cywilizacji. Jeli struktura gospodarcza zmieni si, tak e motyw ten przestanie by impulsem rwnie silnym, jak w walkach epoki pogranicza i rozwoju przemysu, to pozostanie wiele innych motyww, ktre mona by przystosowa do zmienionej organizacji ekonomicznej. Kada kultura, kada epoka wykorzystuje tylko kilka spord wielu moliwoci. Zmiany mog by bardzo niepokojce i powodowa wielkie straty, ale przyczyn tego jest sama trudno dokonania zmiany, a nie to, e nasza epoka i kraj natrafiy na jedyn moliw motywacj, zgodnie z ktr moe si toczy ycie ludzkie. Musimy pamita o tym, e zmiana wraz ze wszystkimi czcymi si z ni trudnociami jest nie do uniknicia. Nasze obawy przed bardzo maymi nawet zmianami zwyczaju na og nie maj sensu. Cywilizacja mogaby ulec o wiele bardziej radykalnej zmianie, niby to odpowiadao chci czy wyobrani jakiejkolwiek wadzy, a mimo to funkcjonowaaby sprawnie. Niewielkie zmiany, ktre daj dzi okazj do tylu krytyk, jak wzrost liczby rozwodw, zwikszajca si laicyzacja w naszych miastach, oddziaywanie demagogii i wiele innych, mogyby zosta bardzo atwo przyjte w troch innym wzorze kultury. Uwicone tradycj uzyskayby to samo bogactwo treci, to samo znaczenie i warto, ktre stare wzory miay w innych pokoleniach. Istot rzeczy jest raczej to, e na kadym poziomie prostej czy zoonej kultury istnieje wiele moliwych instytucji i motyww ludzkich, a mdro polega na zwikszaniu tolerancji wobec ich rozbienoci. Nikt nie moe w peni uczestniczy w jakiej kulturze, jeli nie zosta w niej wychowany i nie yt zgodnie z jej zasadami, ale naley uzna, e inne kultury maj to samo znaczenie dla swych uczestnikw, jakie nasza wasna ma dla nas. Rnorodno kultury wynika nie tylko z atwoci, z jak spoeczestwa opracowuj lub odrzucaj moliwe aspekty egzystencji. W jeszcze wikszym stopniu zawdziczamy j skomplikowanemu splotowi cech kulturowych. Ostateczna forma kadej instytucji tradycyjnej, jak przed chwil powiedzielimy, wykracza daleko poza pocztkowy impuls ludzki. Ta ostateczna forma zaley w duej mierze od sposobu, w jaki dana cecha zmieszaa si z innymi, pochodzcymi z odmiennych dziedzin dowiadczenia. Jaka szeroko rozprzestrzeniona cecha moe by u danego ludu przesycona wierzeniami religijnymi i funkcjonowa jako istotny aspekt jego religii. W innym rejonie moe ona zgol nalee do dziedziny wymiany towarowej i tym samym stanowi aspekt stosunkw monetarnych tamtego ludu. Moliwoci te s nieskoczone, a ich zastosowania czsto niezwykle. Charakter cechy kulturowej bdzie zupenie rny w rnych rejonach, zalenie od elementw, ktre si na ni skadaj. Jest rzecz wan wyrane uwiadomienie sobie tego procesu, w przeciwnym bowiem razie ulegamy atwo pokusie generalizowania, uznajc rezultaty lokalnego mieszania si cech za prawo socjologiczne albo ich poczenie za zjawisko powszechne. Dugi okres dziejw europejskich sztuk plastycznych inspirowany byt motywami religijnymi. Sztuka przetwarzaa w obrazy sceny religijne i dogmaty podstawowe dla pogldw tego okresu. Wspczesna estetyka europejska byaby zupenie inna, gdyby sztuka redniowieczna pozostaa czysto dekoracyjna i nie zwizaa si z religi. W toku dziejw wielkie nurty w sztuce pozostaway czsto wyranie z dala od motyww religijnych i uytku religijnego. Sztuka moe by cakowicie oddzielona od religii nawet tam, gdzie obie s wysoko rozwinite. W pueblach na poudniowym zachodzie Stanw Zjednoczonych formy artystyczne ceramiki i tkanin budz szacunek artystw kadej kultury, ale tamtejsze naczynia obrzdowe, uywane przez kapanw czy wystawiane na otarzach, s tandetne, a ozdoby prymitywne i pozbawione stylu. Jak wiadomo, muzea odrzucay przedmioty kultu religijnego z poudniowego zachodu, poniewa stay one o wiele niej od tradycyjnego poziomu wykonania. Musimy umieci tam ab", powiadaj Indianie Zuni, majc na myli, e
5

A.W. Howitt, The Native Tribes of South-East Australia, New York 1904.

12

wymogi religijne powinny eliminowa trosk o artyzm. Ten rozdzia religii i sztuki nie jest jedynie cech Indian Pueblo. Plemiona Ameryki Poudniowej i Syberii czyni to samo, chocia motywacja jest inna. Nie wykorzystuj one swych talentw artystycznych w subie religii. Dlatego zamiast doszukiwa si rde sztuki w posiadajcej lokalne znaczenie religii, jak to niekiedy robili dawni krytycy sztuki, powinnimy raczej zbada, w jakim stopniu sztuka i religia przenikaj si nawzajem oraz jakie wynikaj konsekwencje z tego rodzaju przenikania. Przenikanie si rnych dziedzin dowiadczenia i wynikajca std wzajemna modyfikacja widoczna jest we wszystkich dziedzinach bytu: w gospodarce, w zwizkach seksualnych, w folklorze, w kulturze materialnej i w religii. Proces ten mona zilustrowa na przykadzie jednej z najbardziej rozpowszechnionych cech religii Indian Ameryki Pnocnej. Na caym kontynencie, na kadym obszarze kulturowym poza rejonem pueblw na poudniowym zachodzie, sia nadprzyrodzona spywa we nie lub w wizji. Zgodnie z tymi wierzeniami powodzenie w yciu zawdzicza si osobistemu kontaktowi z czynnikami nadprzyrodzonymi. Wizja dawaa czowiekowi moc na cae ycie, a w niektrych plemionach odnawia on stale swj osobisty zwizek z duchami, poprzez dalsze wierzenia i wizje. Cokolwiek ujrza - zwierz, gwiazd, rolin czy istot nadprzyrodzon - stawa si osobistym protegowanym swego opiekuna i mg wzywa go w potrzebie. Mia te do spenienia wobec tego wizyjnego patrona obowizki, musia skada mu dary i wywizywa si ze wiadcze wszelkiego rodzaju. W zamian za to duch dawa mu szczegln moc, obiecan w czasie wizji. W kadym wikszym rejonie w Ameryce Pnocnej kompleks ducha-opiekuna przyjmowa rn form w zalenoci od innych cech kultury, z ktr byt najcilej zwizany. Na Wyynie Kolumbijskiej czy si on z obrzdami zwizanymi z okresem dojrzewania, o ktrych mwilimy wyej. W plemionach tego obszaru, zarwno chopcy, jak dziewczta udawali si w tym okresie w gry celem przejcia przez magiczne wiczenia. Obrzdy zwizane z dojrzewaniem s szeroko rozpowszechnione na caym wybrzeu Pacyfiku i w wikszoci przypadkw nie maj nic wsplnego z praktykami duchw opiekuczych. Ale w Kolumbii Brytyjskiej cz si ze sob. Punktem szczytowym magicznych wicze w okresie dojrzewania u chopcw byo otrzymanie ducha opiekuczego, ktry swymi darami okrela yciowy zawd modzieca. Stawa si on wojownikiem, czarownikiem, myliwym lub graczem, zalenie od tego, kim by nadprzyrodzony go. Rwnie dziewczta otrzymyway swoje duchy opiekucze reprezentujce ich domowe obowizki. Przeycie, jakim jest otrzymanie ducha opiekuczego, jest u tych ludw tak silnie zwizane z obrzdami okresu dojrzewania, e antropologowie, znajcy w rejon, twierdzili, i cay kompleks wizji, waciwych Indianom amerykaskim, ma swj pocztek w obrzdach zwizanych z okresem dojrzewania. Ale te dwa obrzdy nie s genetycznie zwizane, cz si lokalnie i w zwizku z tym obie cechy przyjty szczeglne i charakterystyczne formy6. W innych czciach kontynentu ducha opiekuczego nie szuka si w okresie dojrzewania, w ogle nie szuka go modzie plemienia. Kompleks w nie ma w tych kulturach adnego zwizku z rytuaem okresu dojrzewania, jeli nawet rytua taki istnieje. Na rwninach poudniowych tymi, ktrzy musz uzyska sankcje mistyczne, s wanie dojrzali mczyni. Kompleks wizji poczy si z rysem nader rnicym si od obrzdw okresu dojrzewania. Osagowie s zorganizowani w grupach krewnych, w ktrych pochodzenie przedstawia si w linii ojca, pomijajc lini matki. Te klanowe grupy maj wsplne dziedzictwo nadprzyrodzonego bogosawiestwa. Legenda kadego klanu opowiada o tym, jak jego przodek szuka wizji i zosta pobogosawiony przez zwierz, ktrego nazw odziedziczy klan. Przodek klanu skjki, wrd ez pyncych mu po twarzy, szuka siedem razy nadprzyrodzonego bogosawiestwa. W kocu spotka skjk i odezwa si do niej w tej sowa:
Pradziadku Mali nie maj z czego zrobi swoich cia.

Na co skjka odpowiedziaa:
Powiadasz: mali nie maj z czego zrobi swoich cia. Zatem niech zrobi mali swoje ciaa ze mnie. Gdy mali zrobi swoje ciaa ze mnie, Bd y zawsze a wejdzie w nich staro. Obacz te zmarszczki na mej twardej skrze, Drki, ktrymi staro we mnie wesza. Gdy mali zrobi swoje ciaa ze mnie, Bd y zawsze a na swoich skrach takowe znaki staroci obacz. Siedem zakrtw rzeki ycia za sob ju mam. I bogowie sami nie mog dojrze szlaku mych wdrwek. Gdy mali zrobi swoje ciaa ze mnie, Nikt, aden bg nawet nie zdoa dojrze ladu ich wdrwek.

U ludw tych wystpuj wszystkie znane elementy poszukiwania wizji, ale osign j pierwszy przodek klanu, a jej bogosawiestwa dziedziczy caa grupa zwizana wspln krwi. Ta sytuacja u Osagw przedstawia jeden z najpeniejszych obrazw ze wiata totemizmu, czcego organizacj spoeczn ze czci religijn dla przodka. Totemizm istnieje we wszystkich czciach wiata i antropologowie twierdz, e totem klanowy wywodzi si z totemu osobistego", czyli ducha opiekuczego. Sytuacja ta jest zupenie analogiczna do sytuacji na paskowyu Kolumbii Brytyjskiej, gdzie poszukiwanie wizji poczyo si z rytuaami wieku dojrzewania, tyle e tutaj poczyo si ono z dziedzicznymi przywilejami klanu. Ten nowy zwizek stal si tak silny, e nie uwaa si ju, e wizja nadaje automatycznie moc czowiekowi. Jej bogosawiestwa osiga si tylko przez dziedziczenie. U Osagw powstay dugie pieni opisujce spotkania przodka z duchem opiekuczym oraz wyliczajce szczegowo te bogosawiestwa, do ktrych w rezultacie mog roci sobie prawo jego potomkowie. W obu tych przypadkach nie tylko kompleks wizji nabiera rnego charakteru na rnych obszarach, czc si z rytuaami zwizanymi z dojrzewaniem czy z organizacj klanow. Rytuay okresu dojrzewania i organizacja spoeczna nabieraj te innego charakteru czc si z poszukiwaniem wizji. Oddziaywanie jest wzajemne. Kompleks wizji, rytuay zwizane z dojrzewaniem, organizacja klanowa i wiele innych cech, pozostajcych w bliskim zwizku z wizj - to pasma splecione w wielu kombinacjach. Nie mona przecenia znaczenia konsekwencji rnych kombinacji, ktre wyaniaj si z pomieszania cech. W obu rejonach, o ktrych mwilimy powyej, zarwno tam, gdzie przeycie religijne czyo si z rytuaami okresu dojrzewania, jak i tam, gdzie czyo si z organizacj klanow, w naturalnym nastpstwie tych
6

Ruth Benedict, The Concept of the Guardian Spirit in North America, Memoris of the American Anthropological Association" 1923, nr

29.

13

poczonych praktyk wszystkie jednostki plemienia mogy dziki wizji uzyska zdolno odnoszenia sukcesw w kadym przedsiwziciu. Osignicia w danym zawodzie przypisywano roszczeniom jednostki do przeycia wizji. Szczliwy gracz lub myliwy czerpa z niej sw si, tak samo jak majcy powodzenie szaman. Wedug ich dogmatu wszystkie drogi rozwoju byty zamknite przed tymi, ktrym nie udao si zdoby nadprzyrodzonego patrona. Jednake w Kalifornii wizja bya zawodowym patentem szamana. Wyrniaa go jako odrbn jednostk. Dlatego wanie w tym rejonie rozwiny si najbardziej anormalne aspekty tego dowiadczenia. Wizja nie bya ju ludzk halucynacj, ktr mona byo osign przez post, tortury i odosobnienia. By to trans, ktry ogarnia wyjtkowo nerwowe, niezrwnowaone jednostki, szczeglnie kobiety. U Szastw byo przyjte, e tylko kobiety byway obdarzone tym bogosawiestwem. Wymagane przeycie miao charakter zdecydowanie kataleptyczny i nastpowao po przedwstpnym nie nowicjuszki, ktry przygotowywa mu drog. Kobieta padaa na ziemi nieprzytomna i sztywna. Kiedy przychodzia do siebie, krew sczya si jej z ust. Wszystkie rytuay, z ktrych pomoc w cigu nastpnych lat potwierdzaa swe powoanie czarownika, stanowiy dalsze dowody jej zobowizania do kataleptycznych atakw i uwaane byty za lekarstwo, ktre ratowao jej ycie. W plemionach takich, jak Szastowie, nie tylko samo przeycie wizji zmienio charakter, stajc si gwatownym atakiem, ktry odrnia praktykujcych ten obrzd od innych ludzi, ale rwnie dowiadczanie transu zmienio charakter szamanw. Stali si oni wyranie niezrwnowaonymi czonkami spoecznoci. W tym rejonie rywalizacja midzy szamanami przyjta form zawodw, w ktrych chodzio o to, ktry z dwch potrafi duej taczy - to znaczy opiera si duej w tacu atakowi kataleptycznemu, jaki nieuchronnie nastpowa. Zarwno przeycie wizji, jak szamanizm ulegy gbokiemu wpywowi wzajemnego zwizku, w jakim si znalazy. Zczenie si tych dwch cech, w nie mniejszym stopniu ni zczenie si przeycia wizji i rytuaw okresu dojrzewania czy organizacji klanowej, w skrajny sposb zmienio obie dziedziny zachowania. W ten sam sposb w naszej cywilizacji jest historycznie zrozumiae rozdzielenie kocioa i sankcji maeskiej, jednake sakrament maestwa przez cae stulecia dyktowa kierunek rozwoju zarwno ycia pciowego, jak i kocioa. Szczeglny charakter maestwa w cigu tych wiekw wynika z poczenia si zasadniczo nie zwizanych cech kulturowych. Z drugiej strony, maestwo bywao czsto rodkiem tradycyjnego przekazywania majtku. W kulturach, w ktrych tak jest naprawd, bliski zwizek maestwa ze sprawami ekonomicznymi moe zupenie zamaza fakt, e maestwo jest zasadniczo spraw pci i wychowania dzieci. W kadym przypadku trzeba je rozpatrywa w zwizku z innymi cechami, z ktrymi si zlao, i nie popenia bdu sdzc, e maestwo" mona oceni w dwch rnych przypadkach z pomoc tego samego zespou wyobrae. Musimy uwzgldni rne skadniki skadajce si na powsta cech. Bardzo potrzebna jest nam zdolno analizowania cech naszego dziedzictwa kulturowego. Omwienia dotyczce porzdku spoecznego zyskayby na jasnoci, gdybymy nauczyli si pojmowa w ten sposb zoono nawet najprostszego naszego zachowania. Rnice rasowe i przywileje zwizane z pozycj spoeczn zczyy si u ludw anglosaskich tak, e nie mona oddzieli spraw biologiczno - rasowych od naszych przesdw, ktre s jak najbardziej bezporednio uwarunkowane spoecznie. Nawet u narodw blisko spokrewnionych z Anglosasami, jak ludy aciskie, tego rodzaju przesdy przybieraj rne formy, tak e w krajach skolonizowanych przez Hiszpanw rnice rasowe nie maj tego samego znaczenia spoecznego, co w koloniach brytyjskich. Podobnie chrzecijastwo i pozycja spoeczna pozostaj we wzajemnym stosunku, w rnych czasach rnie na siebie wpywajc. Obecna wysoka pozycja kobiety w krajach chrzecijaskich nie jest w wikszym stopniu rezultatem" dziaania chrzecijastwa, ni byo nim orygenesowskie utosamianie kobiety z grzeszn pokus. Te interpretacje cech pojawiaj si i znikaj, a historia kultury jest przede wszystkim histori istoty, losw i powiza tych cech. Ale genetyczny zwizek, ktry tak atwo widzimy w cechach zoonych, i nasza obawa przed jakim zakceniem ich wzajemnych powiza, jest nader iluzoryczna. Rnorodno moliwych kombinacji jest nieskoczona, a adekwatne porzdki spoeczne mona budowa dowolnie przy wielkiej rozmaitoci podstaw.

14

Integracja kultury
Przykadw rnorodnoci kultur jest nieskoczenie wiele. Niektre spoeczestwa mog niemal zupenie ignorowa pewn dziedzin ludzkiego zachowania, a nawet nieraz wcale jej sobie nie uzmysawia. Ale kultura moe take ogarnia cae zorganizowane zachowanie danego spoeczestwa, tak e najrniejsze sytuacje mog by traktowane tylko z tego jednego punktu widzenia. Cechy, ktre nie maj ze sob adnego wewntrznego zwizku i s od siebie historycznie niezalene, cz si i nie dadz si rozdzieli, o ile istnieje sposobno do zachowania nie majcego odpowiednika w rejonach, w ktrych nie dokonuje si tych identyfikacji. Naturalnym nastpstwem tego jest fakt, e niezalenie od aspektu zachowania jego reguy sigaj w rnych kulturach od bieguna pozytywnego do negatywnego. Moglibymy przypuszcza, e na przykad zabjstwo wszystkie ludy zgodnie potpi. Tymczasem uwaa si, e zabjstwo nie jest niczym zym, jeli nastpuje w okresie zerwania stosunkw dyplomatycznych midzy ssiadujcymi krajami; e mona zabi swoich pierwszych dwoje dzieci, o ile tak kae zwyczaj; e m ma prawo decydowa o yciu i mierci ony; e obowizkiem dziecka jest zabi rodzicw, zanim zagrozi im staro. Moe istnie zwyczaj zabijania zodziei drobiu, tych, ktrym wyrosn najpierw grne zby lub tych, ktrzy urodzili si w rod. U pewnych ludw ludzie podlegaj torturom, jeli spowodowali przypadkow mier, u innych nie pociga to adnych konsekwencji. Take samobjstwo moe by czym nieistotnym, ucieczk od ycia dla tego, kto dozna jakiej przykroci, czynem powtarzajcym si czsto w plemieniu. Ale bywa take najwikszym i najszlachetniejszym aktem, jakiego dokona moe mdrzec. Z drugiej strony, samo opowiadanie o samobjstwie moe by przyjte z penym niewiary rozbawieniem, uznane za czyn niepojty. A moe by te zbrodni karan przez prawo lub grzechem wobec bogw. Rnorodno zwyczajw w wiecie nie jest spraw, ktr moemy jedynie bezradnie rejestrowa. Samotortura, wyczyny owcw gw", przedmaeska czysto w jednym plemieniu, swoboda obyczajw w innym - nie jest to jedynie lista nie powizanych faktw, ktrych brak lub istnienie naley wita ze zdziwieniem, gdziekolwiek je si odkryje. Podobnie zakazy zabjstwa czy samobjstwa, cho nie s zwizane z jak absolutn regu, nie s tym samym czym przypadkowym. Znaczenia zachowania kulturowego nie wyczerpuje ani jasne zdanie sobie sprawy z jego lokalnego charakteru, ani to, e jest wytworem ludzkim i czym niesychanie zmiennym. Prowadzi ono take do integracji. Kultura, podobnie jak jednostka, jest mniej wicej spjnym wzorem mylenia i dziaania. W obrbie kadej kultury pojawiaj si charakterystyczne cele, nie bdce celami spoeczestw innego typu. Posuszny tym celom, kady lud konsoliduje swe dowiadczenia, i proporcjonalnie do siy tych tendencji heterogeniczne elementy zachowania przybieraj ksztat coraz bardziej z nimi zgodny. W dobrze zintegrowanej kulturze nawet najgorzej dobrane akty staj si charakterystyczne dla swych szczeglnych celw, czsto poprzez najbardziej nieprawdopodobne metamorfozy. Form, jak przybieraj te akty, moemy zrozumie tylko przez poznanie zasadniczych emocjonalnych i intelektualnych spryn danego spoeczestwa. Ksztatowania si takiego wzoru kultury nie mona zignorowa jako nieistotnego szczegu. Cao, jak stwierdza si w wielu dziedzinach wspczesnej nauki, nie jest jedynie sum wszystkich jej czci, lecz rezultatem niepowtarzalnego ukadu i wzajemnych powiza elementw, tworzcych now jednostk. Proch strzelniczy nie jest tylko sum siarki, wgla drzewnego i saletry, i wiedza o tych trzech jego skadnikach nawet we wszystkich formach, jakie przybieraj w wiecie przyrody, nie ujawni natury prochu strzelniczego. W powstaej mieszaninie pojawiy si nowe moliwoci potencjalne, ktre nie istniay w skadnikach, a jej sposb zachowania rni si od zachowania tych skadnikw w innych poczeniach. Podobnie i kultury s czym wicej ni sum ich cech charakterystycznych. Moemy mie pen wiedz na temat klasyfikacji plemiennych form maeskich, tacw rytualnych i inicjacji zwizanych z okresem dojrzewania, a mimo to nie rozumie kultury jako caoci, ktra posuya si tymi elementami dla wasnego celu. Dla tego celu kultura wybiera spord moliwych cech istniejcych w ssiednich rejonach te, ktre moe spoytkowa, a odrzuca inne, ktrych spoytkowa nie jest w stanie. Inne za przeksztaca stosownie do swych wymogw. Proces ten, oczywicie, nie musi przebiega w caoci w sposb uwiadomiony, ale przeoczenie go w badaniu wzorw zachowania ludzkiego oznacza wyrzeczenie si moliwoci wiadomej interpretacji. Ta integracja kultur nie ma w sobie nic mistycznego. Jest to ten sam proces, dziki ktremu powstaje i trwa styl w sztuce. Architektura gotycka, ktrej pocztek stanowio nie wicej ni upodobanie do wysokoci i wiata, staa si dziki dziaaniu tego samego kanonu smaku, ktry rozwin si w ramach jej techniki, niepowtarzaln i jednorodn sztuk XII stulecia. Odrzucia ona elementy nie pasujce, inne, zgodnie ze swymi celami, zmodyfikowaa, i jeszcze inne stworzya, zgodnie ze swym smakiem. Kiedy opisujemy ten proces historycznie, uywamy form osobowych, jak gdyby rozwj tej wielkiej artystycznej formy mia jaki wybr i cel. Sprawia to trudno wynikajca z naszego sposobu mwienia. Nie byo tam ani wiadomego wyboru, ani celu. Zrazu bya tylko lekka skonno przejawiajca si w lokalnych formach i technikach, ktra wyraaa si z coraz wiksz si, scalaa si w coraz bardziej okrelone wzory i w wyniku daa sztuk gotyck. To, co dzieje si w wielkich stylach sztuki, dzieje si rwnie w kulturach jako caociach. Rnorodne zachowania, nastawione na zdobywanie rodkw do ycia, ycie pciowe, prowadzenie wojen i kult bogw przeksztacaj si w trwale wzory zgodnie z niewiadomymi kanonami wyboru, ktre rozwijaj si w obrbie danej kultury. Pewne kultury, podobnie jak pewne okresy w sztuce, niszczej w trakcie tej integracji, a o wielu innych wiemy zbyt mao, by rozumie motywy, ktre nimi powoduj. Ale integracj osigay kultury na kadym poziomie zoonoci, nawet najprostsze. Takie kultury stanowi mniej lub wicej udany wynik zachowania zintegrowanego i mona tylko podziwia moliwo tak licznych ich konfiguracji. Jednake badania antropologiczne byty w przewaajcej mierze powicone raczej analizie cech kulturowych ni badaniu kultur jako wyranie okrelonych caoci. W duym stopniu przyczyn tego byt charakter wczesnych opisw etnologicznych. Klasycy antropologii pisali nie na podstawie bezporedniej znajomoci ludw pierwotnych. Byli to badacze gabinetowi, majcy do dyspozycji opowieci podrnikw i misjonarzy oraz oficjalne schematyczne relacje pierwszych etnologw. Mona byo ledzi na podstawie tych szczegw rozprzestrzenienie si zwyczaju wybijania zbw czy wrenia z wntrznoci, ale niemoliwoci byo stwierdzi, jak rysy te przejawiay si w rnych plemionach w charakterystycznych konfiguracjach, ktre im nadaway form i sens. Studia z zakresu kultury, takie jak Zota ga i zwyke prace porwnawczo-etnologiczne, stanowi analityczne omwienia poszczeglnych cech kulturowych i pomijaj wszystkie aspekty integracji kulturowej. Praktyki zwizane z maestwem lub mierci s ilustrowane fragmentami zachowania wybranymi bezkrytycznie z najbardziej rnych kultur, a ich omwienie skada si na rodzaj Frankensteina, mechanicznego potwora, z prawym okiem z Fidi, lewym z Europy, z jedn nog z Ziemi Ognistej, drug z Tahiti i palcami rk i ng pochodzcymi z jeszcze innych rejonw. Taka posta nie odpowiada adnej rzeczywistoci ani w przeszoci, ani w teraniejszoci, a podstawowa trudno jest taka sama, jak gdyby, powiedzmy, psychiatria ograniczya si do katalogu symboli, ktrymi posuguj si jednostki psychopatyczne, a pomijaa badanie wzorw zachowania symptomatycznego - schizofrenii, histerii i psychozy maniakalno-depresyjnej, w ktre symbole te s wbudowane. Rola cechy w zachowaniu psychotyka, stopie jej dynamizmu w ramach caej osobowoci oraz jej stosunek do wszystkich innych elementw dowiadczenia to co zupenie rnego. Jeli interesujemy si procesami psychicznymi,

15

moemy zadowoli si dopiero znalezieniem stosunku midzy okrelonym symbolem a pen konfiguracj jednostki. W podobnych badaniach nad kultur mamy do czynienia z rwnie wielkim brakiem poczucia rzeczywistoci. Jeli interesujemy si procesami kulturowymi, znaczenie jakiego wybranego szczegu zachowania moemy pozna jedynie na tle motyww, emocji i wartoci, ktre stay si instytucj w danej kulturze. Dzi wydaje si, e rzecz najbardziej nieodzown jest badanie ywej kultury, poznanie jej nawykw mylowych i funkcji stworzonych przez ni instytucji, a tego rodzaju wiedzy nie mona osign na podstawie sekcji zwok i rekonstrukcji. Konieczno funkcjonalnych bada nad kultur podkrela ustawicznie B. Malinowski. Krytykuje on zwykle badania dyfuzyjne jako sekcje organizmw, ktre wypadaoby raczej bada w caej ich ywej i funkcjonalnej witalnoci. Jednym z najlepszych i najwczeniejszych penych obrazw ludu pierwotnego, ktre umoliwiy powstanie nowoczesnej etnologii, jest obszerny opis ycia wyspiarzy z Wysp Trobriandzkich w Melanezji. Jednake Malinowski w swych etnologicznych uoglnieniach zadowala si tylko podkreleniem, e cechy kulturowe maj ywy kontekst w kulturze, ktrej s skadnikami i do ktrej funkcjonowania si przyczyniaj. Uoglnia on wic cechy trobriandzkie - znaczenie wzajemnych zobowiza, lokalny charakter magii, rodzin Trobriandczykw w yciu domowym - jako obowizujce w caym wiecie ludw pierwotnych, zamiast uzna konfiguracj trobriandzk za jeden z wielu obserwowanych typw, z ktrych kady posiada charakterystyczne ukady w sferze ycia ekonomicznego, religijnego i domowego7. Nie mona ju prowadzi bada nad zachowaniem kulturowym, stawiajc znak rwnoci midzy ukadami lokalnymi a tym, co pierwotne w ogle. Niektrzy antropologowie przeszli od badania kultury pierwotnej do badania kultur pierwotnych, a nastpstwa tej zmiany stay si widoczne dopiero od niedawna. Znaczenie badania caoksztatu konfiguracji w przeciwiestwie do analizy jej czci podkrela si w coraz to innych dziedzinach wspczesnej nauki. Wilhelm Stern uczyni z tego podstaw swej pracy w dziedzinie filozofii i psychologii. Twierdzi on, e punktem wyjcia musi by niepodzielna cao osoby. Krytykuje badania atomistyczne, ktre byty niemal powszechne w psychologii zarwno introspekcyjnej, jak eksperymentalnej, i zastpuje je badaniem caoci osobowoci8. Caa szkoa strukturalistyczna zaja si w rnych dziedzinach prac tego rodzaju. Worringer wykaza, jak powan rnic czyni to podejcie w dziedzinie estetyki. Przeciwstawia on wysoce rozwinit sztuk dwch okresw: greck i bizantyjsk9. Twierdzi, e dawniejsza krytyka, ktra definiowaa sztuk w terminach absolutnych i przyrwnywaa j do wzorw klasycznych, w ogle nie moga zrozumie procesw artystycznych, ktre przejawiay si w malarstwie czy mozaice bizantyjskiej. Osigni jednego okresu sztuki nie mona ocenia w terminach innego, poniewa kady z nich prbowa osign zupenie rne cele. Grecy w swej sztuce starali si da wyraz przyjemnoci, jak znajdowali w dziaaniu; usiowali ucieleni w niej identyfikacj wasnej witalnoci ze wiatem obiektywnym. Sztuka bizantyjska natomiast uzmysawiaa abstrakcj, poczucie gbokiego odseparowania od wiata zewntrznego. Przy kadej prbie zrozumienia tych dwch typw sztuki trzeba uwzgldni rnice nie tylko moliwoci artystycznych, lecz w o wiele wikszym stopniu rnice artystycznych intencji. Te dwie formy sztuki stanowiy kontrastujce, zintegrowane konfiguracje, z ktrych kada moga uywa form i wzorw nie do przyjcia dla drugiej. Psychologia postaci - co jest jej najwikszym osigniciem - uzasadnia znaczenie tego punktu wyjcia raczej od caoci ni od jej czci. Psychologowie wykazali, e nawet w najprostszej percepcji zmysowej analiza odrbnych elementw dowiadczenia nie moe wyjani penego dowiadczenia. Nie wystarczy rozdzieli percepcji na fragmenty obiektywne. Zrb subiektywny, formy dostarczone przez minione dowiadczenie s decydujce i nie mona ich pomin. Cechy caoci" i tendencje caoci" musz by podane jako uzupenienie badania prostych mechanizmw skojarzeniowych, co wystarczao psychologii od czasw Locke'a. Cao okrela swoje czci, i to nie tylko ich wzajemny stosunek, ale sam ich natur. Midzy dwiema caociami nie istnieje cigo co do rodzaju i we wszelkim rozumowaniu trzeba uwzgldni najpierw ich rn istot przed stwierdzeniem podobiestwa obu caoci. Psychologia postaci znalaza zastosowanie przede wszystkim w tych dziedzinach, gdzie mona zdoby dowody w laboratorium, ale implikacje jej bada wychodz daleko poza proste dowody zwizane z tymi badaniami10. W naukach spoecznych znaczenie integracji i konfiguracji podkreli w ostatnim pokoleniu Wilhelm Dilthey. Interesowa si zasadniczo wielkimi systemami filozoficznymi i interpretacjami ycia. Szczeglnie w swym dziele Die Typen der Weltanschauung analizuje fragment dziejw myli, aby wykaza wzgldno systemw filozoficznych. Uwaa, e wyraaj one w wielkim stopniu rnorodno ycia, nastroje, Lebensstimmungen, zintegrowane postawy, ktrych podstawowe kategorie s wzajemnie niewymienne. Z ca stanowczoci argumentuje on przeciwko mniemaniu, e ktra z nich moe mie charakter ostateczny. Nie nazywa kulturowymi rnych postaw, ktre omawia, ale poniewa za przedmiot swego omwienia bierze wielkie systemy filozoficzne i okresy historyczne, takie jak czasy Fryderyka Wielkiego, praca jego w sposb naturalny doprowadzia do coraz bardziej wiadomego uznania roli kultury11. Uznaniu temu da najbardziej wypracowany wyraz Oswald Spengler. Tytu jego pracy, Untergang des Abendlandes, nie pochodzi od tematu - idee przeznaczenia, jak nazywa on dominujce wzory cywilizacji, lecz od tezy, ktra nie ma zwizku z niniejsz prac, a mianowicie, e te konfiguracje kulturowe, jak kady organizm, maj okrelony czas ycia, ktrego nie mog przekroczy. Tez o losie cywilizacji uzasadnia na podstawie przesuni orodkw kulturalnych w obrbie cywilizacji zachodniej i okresowych rozkwitw kultury. Spengler popiera sw tez pewn analogi, ktra moe by tylko analogi, a mianowicie analogi z cyklem narodzin i mierci organizmw ywych. Twierdzi on, e kada cywilizacja przeywa sw krzepk modo, silny wiek mski i nieporadn staro12. Na og wanie t ostatni interpretacj historii identyfikuje si z Untergang des Abendlandes, ale o wiele cenniejsz i oryginalniejsz analiz Spenglera jest jego analiza przeciwstawnych konfiguracji w cywilizacji zachodniej. Wyrnia on dwie wielkie koncepcje losu: apollisk wiata klasycznego i faustowsk wiata nowoczesnego. Czowiek apolliski pojmowa sw dusz jako kosmos uporzdkowany w zespl doskonaych czci". W jego wszechwiecie nie byo miejsca dla woli, a konflikt byt zem, ktre jego filozofia potpiaa. Obca bya mu idea wewntrznego rozwoju osobowoci, a ycie swoje rozpatrywa w cieniu katastrofy zawsze brutalnie zagraajcej z zewntrz. Jego tragicznym finaem byo nieusprawiedliwione zniszczenie miego obrazu normalnej egzystencji. To samo mogo si przytrafi innej jednostce w ten sam sposb i z tymi samymi skutkami.
Bronisaw Malinowski ycie seksualne dzikich. Warszawa 1957;Argonauts of the Western Pacific, London 1922; Crime and Gustom in Savage Society, London 1926; Sex and Repression in Savage Society, London 1927; Myth in Primitive Psychology, New York 1926. 8 Wilhelm Stera, Die differentielle Psychologie in ihren Grundlagen, Leipzig 1921.
9 7

Wilhelm Worringer, Form in Gothic, London 1927.

Kurt Koffka, The Growth ofthe Mind, New York 1927. Wilhelm Khler, Gestalt Psychology, New York 1929. Patrz te: Gardner Murphy, Approaches to Personality, New York 1932, s. 3-36. 11 Wilhelm Diithey, Gesammelte Schriften, t. 2, Leipzig 1914-1931, s.
12

10

Oswald Spengler, Untergang des Abendlandes.

16

Wizerunek wasny czowieka faustowskiego to sita nieustannie zwalczajca przeszkody. Dla niego przebieg ycia jednostki to wewntrzny rozwj, a katastrofy yciowe stanowi nieuchronny fina uprzednich wyborw i dowiadcze. Walka jest istot bytu. Bez niej ycie osobiste nie ma sensu; osign mona jedynie powierzchowne wartoci istnienia. Czowiek faustowski tskni do nieskoczonoci, a jego sztuka stara si do niej dotrze. Postawa faustowsk i apollisk to dwie przeciwstawne interpretacje istnienia; kada z nich uwaa wartoci drugiej za obce sobie i trywialne. Cywilizacja wiata klasycznego opieraa si na apolliskim pogldzie na ycie, podczas gdy wiat nowoczesny we wszystkich swych instytucjach rozwija implikacje pogldu faustowskiego. Spengler zajmuje si tu rwnie postaw egipsk, ktrej wyznawcy widzieli siebie jako zstpujcych po wskiej i okrelonej w nieubagany sposb ciece ycia, aby w kocu stan przed sdziami umarych", oraz postaw magw z jej cisym dualizmem ciaa i duszy. Ale dwa zasadnicze przedmioty jego zainteresowania to postawa apollisk i faustowsk; uwaa on, e w matematyce, architekturze, muzyce i malarstwie wyraaj si te dwie przeciwstawne filozofie. Wraenie nieadu, jakie pozostawia lektura dzie Spenglera, wynika tylko czciowo ze sposobu przedstawienia. W jeszcze wikszym stopniu jest ono konsekwencj nierozwizywalnych zoonoci cywilizacji, ktrymi si on zajmuje. Cywilizacje zachodnie, z ich rnorodnoci historyczn, stratyfikacj zawodw i klas, niezrwnanym bogactwem szczegw, nie zostay jeszcze dostatecznie zrozumiane, aby dao si podsumowa je w kilku hasach. Poza pewnymi, bardzo ograniczonymi koami intelektualnymi i artystycznymi, czowiek faustowski, jeli si pojawia, nie jest samotny w naszej cywilizacji. S w niej take silni ludzie czynu i zarwno Babbitowie, jak i ludzie typu faustowskiego i aden zadowalajcy etnologicznie obraz nowoczesnej cywilizacji nie moe pomin tego rodzaju stale pojawiajcych si typw. Nasz typ kulturowy mona scharakteryzowa rwnie zasadnie jako czowieka cakowicie ekstrawersyjnego, zaangaowanego w nie koczcej si dziaalnoci wiata, pomysowego, wadczego - jak powiada Edward Carpenter - stale spieszcego si na pocig", jak i uzna go za typ faustowski czowieka tsknicego za nieskoczonoci. Antropologicznie rzecz biorc, wad Spenglerowskiego obrazu cywilizacji wiata jest konieczno, ktrej pad on ofiar konieczno traktowania nowoczesnego rozwarstwionego spoeczestwa tak, jak gdyby cechowaa je zasadniczo homogeniczno kultury ludowej. Przy naszym obecnym stanie wiedzy historyczne dane o zachodniej kulturze europejskiej s zbyt zoone, a zrnicowanie spoeczne zbyt cakowite, aby podda je koniecznej analizie. Jakkolwiek sugestywna jest dla bada literatury i filozofii europejskiej rozprawa Spenglera na temat czowieka faustowskiego i jakkolwiek suszny kadziony przeze nacisk na wzgldno wartoci, analiza jego nie moe by jednak ostateczna, poniewa moliwe s inne, rwnie uzasadnione obrazy sytuacji. Mona w retrospekcji scharakteryzowa adekwatnie tak wielk i zoon cao jak cywilizacja zachodnia, ale wbrew znaczeniu i prawdzie Spenglerowskiego postulatu nieporwnywalnych idei przeznaczenia, w chwili obecnej usiowanie zinterpretowania wiata zachodniego poprzez jedn z wybranych cech w rezultacie prowadzi do zamtu. Jednym z filozoficznych uzasadnie badania ludw pierwotnych jest to, e fakty pochodzce z kultur prostszych mog wytumaczy fakty spoeczne, ktre w przeciwnym razie byyby zbyt zawite i nieatwe do wyjanienia. Niczego nie dotyczy to w takim stopniu, jak sprawy fundamentalnych i znamiennych konfiguracji kulturowych, ktre tworz wzory ycia oraz warunkuj myli i uczucia jednostek partycypujcych w tych kulturach. Cay problem tworzenia si wzorw-nawykw jednostki pod wpywem tradycyjnego zwyczaju mona w chwili obecnej najlepiej zrozumie badajc ludy bardziej prymitywne. Nie znaczy to, e odkryte w ten sposb fakty i procesy dotycz tylko cywilizacji pierwotnych. Konfiguracje kulturowe s rwnie konieczne i rwnie wane w znanych nam spoeczestwach najbardziej zoonych i na najwyszym poziomie. Ale materia jest zbyt zawiy i zbyt jeszcze od nas odlegy, bymy mogli zaj si nim z powodzeniem. Potrzebne zrozumienie naszych wasnych procesw kulturowych najekonomiczniej da si osign drog okrn. Kiedy historyczne zwizki midzy ludmi a ich bezporednimi przodkami ze wiata zwierzcego byy zanadto powikane, Darwin, chcc ustali fakt ewolucji biologicznej, posuy si budow chrzszczy i proces, ktry w skomplikowanej budowie fizycznej czowieka przedstawia si bardzo niejasno, na przykadzie materiau prostego sta si nieodparcie przejrzysty. To samo dzieje si, gdy badamy mechanizmy kulturowe. Potrzebna nam caa wiedza, jak tylko moemy uzyska z badania myli i zachowania grup spoecznych mniej zoonych. Wybraam trzy cywilizacje pierwotne, aby wydoby z nich pewne szczegy. Rozwaenie kilku kultur pojtych jako spjne systemy zachowania wyjania wicej ni wiele omwionych pobienie. Stosunek motywacji i celw do poszczeglnych czynnikw zachowania kulturowego przy narodzinach i mierci, w okresie dojrzewania i w maestwie nie da si nigdy wyjani z pomoc szerokiego omwienia wszystkich kultur wiata. Musimy ograniczy si do mniej ambitnego zadania wielostronnego zrozumienia tylko paru kultur.

Indianie Pueblo z Nowego Meksyku

Indianie Pueblo z poudniowego zachodu Stanw Zjednoczonych s jednym z najbardziej znanych ludw pierwotnych w cywilizacji zachodniej. yj oni w Ameryce rodkowej i kady, kto podruje przez ten kontynent, moe dotrze do nich z atwoci. yj wedle starej, rodzimej tradycji. Ich kultura nie ulega dezintegracji, jak kultury wszystkich spoecznoci indiaskich poza Arizon i Nowym Meksykiem. Miesic po miesicu, rok po roku, w kamiennych wioskach wykonywane s stare tace ku czci bogw, ycie toczy si zasadniczo wedug starych obyczajw, a to, co Indianie wzili z naszej cywilizacji, przeksztacili i podporzdkowali swoim wasnym celom. Dzieje ich s romantyczne. W caej tej czci Ameryki, ktr zamieszkuj dotd, znajduj si siedziby ich przodkw, skalne domy i due, budowane planowo w dolinach miasta, pochodzce ze Zotego Wieku Indian Pueblo. Miasta te, niewiarygodnie liczne, powstay w dwunastym i trzynastym stuleciu, ale moemy ledzi ich dzieje a od skromnych pocztkw, kiedy to miay posta jednoizbowych kamiennych domkw z podziemn izb obrzdow. Jednake w dawny lud Pueblo nie byt pierwszym ludem, ktry obra sobie za siedzib poudniowo-zachodni pustyni. Jeszcze wczeniej y tam inny lud, tak zwani Koszykarze - byo to tak dawno, e nie potrafimy nawet okreli czasu, gdy mieszka w tym rejonie wyparty, moe w znacznej mierze wytpiony przez wczesnych Indian Pueblo. Kultura Indian Pueblo rozkwita bujniej, kiedy osiedlili si ju na jaowym paskowyu. Przynieli ze sob luk i strza,

17

znajomo budownictwa w kamieniu oraz rnorakie metody uprawy roli. Nikt nie podejmuje si wytumaczy, dlaczego lud ten wybra na miejsce swego najwyszego rozkwitu niegocinn, niemal pozbawion wody dolin rzeki San Juan wpadajc od pnocy do rzeki Colorado. Wydaje si, e jest to jeden z najbardziej odstrczajcych rejonw dzisiejszego obszaru Stanw Zjednoczonych, a przecie wanie tu, na pnoc od Meksyku, wyrosy najwiksze siedziby indiaskie. Siedziby te byy dwojakiego rodzaju i, jak si zdaje, s wytworem tej samej cywilizacji i powstay w jednym okresie: s to domy skalne i pkoliste twierdze w dolinach. Domy skalne, wzniesione tu nad krawdzi przepaci lub na wystpie skalnym, kilkaset stp nad dnem doliny, to przykad najbardziej romantycznych siedzib czowieka. Nie potrafimy odgadn, jakie okolicznoci sprawiy, e wybudowano je z dala od pl i jakichkolwiek rde wody, co musiao stanowi powany problem, jeli domostwa te miay by take fortyfikacjami, ale niektre ruiny budz nasz nieodparty podziw sw pomysowoci i piknem. Niezalenie od gruboci skalnej pki, na ktrej znajdowao si pueblo, nigdy nie zaniedbywano wydry w skale podziemnej obrzdowej izby, zwanej kiva; bya ona tak wysoka, e mg w niej swobodnie stan wyprostowany mczyzna i na tyle obszerna, by suy jako miejsce zebra. Wchodzio si do niej po drabinie przez otwr1. Drugi rodzaj osady by prototypem nowoczesnego, budowanego planowo miasta. Pokrga ciana wznosia si na wysoko trzech piter, ufortyfikowana od zewntrz, a od strony wewntrznej opadaa tarasami a do podziemnych kiv, zamknitych w murach. Niektre z duych miast tego typu miay nie tylko mae kivy, lecz jedn wielk dodatkow, rwnie zagbion w ziemi, o solidnym, piknie wykoczonym obmurowaniu. Cywilizacja Indian Pueblo osigna szczyt rozwoju i przemina, zanim jeszcze hiszpascy awanturnicy przybyli tu w poszukiwaniu zotych miast. Wydaje si prawdopodobne, e to plemiona Nayaho-Apaczw przybye z pnocy odciy dostawy wody miastom tych staroytnych ludw i pokonay je. Kiedy zjawili si Hiszpanie, ludy te porzuciy ju swe skalne siedziby i pkoliste miasta i osiedliy si wzdu Rio Grand w wioskach, ktre dotd zajmuj. Dalej na zachd mieszkay take wielkie plemiona zachodnich Indian Pueblo - Acoma, Zuni13 i Hopi. Kultura Pueblo ma wic za sob dug, jednolit histori. Poznanie jej jest szczeglnie potrzebne, gdy ycie kulturalne tych ludw rni si bardzo od pozostaych ludw Ameryki Pnocnej. Niestety, archeologia nie jest w stanie pj dalej i wyjani nam, jak do tego doszo, e w tym maym rejonie Ameryki pewna kultura stopniowo stawaa si rna od wszystkich, ktre j otaczay, i zaczta coraz silniej dawa wyraz staej i okrelonej postawie wobec ycia. Nie mona zrozumie kultury Indian Pueblo bez pewnej znajomoci ich obyczajw i sposobu ycia. Zanim przejdziemy do omwienia celw kulturowych, musimy po krotce scharakteryzowa to spoeczestwo. Plemi Zuni to lud wielbicy rytuay i cenicy wstrzemiliwo i brak agresywnoci ponad wszystkie inne cnoty. Zainteresowania ich skupiaj si wok bogatego i skomplikowanego ycia obrzdowego. Kult bogw, ktrych rol odgrywali mczyni w maskach, kult soca, witych fetyszw, wojny, zmarych stanowi formalne i ustalone rytuay majce swoich kapanw i kalendarze uroczystoci. adna dziedzina dziaalnoci nie moe wspzawodniczy z rytuaem o naczelne miejsce w wiadomoci. Przypuszczalnie wikszo dorosych pord zachodnich Indian Pueblo powica obrzdom wiksz cz swego wiadomego ycia. Wymaga to wyuczenia si i zapamitania takiej liczby rytuaw, ktra mogaby wywoa zamt w naszych mniej wywiczonych mzgach, wypenienia cile czcych si ze sob obrzdw wyznaczonych przez kalendarz i skomplikowanego powizania rnorodnych kultw z rytuaem gwnym w nie koczcej si procedurze formalnej. ycie obrzdowe pochania wiele czasu i cakowicie koncentruje uwag ludzi. Wok rytuau koncentruj si codzienne rozmowy nie tylko tych, ktrzy bior w nim udzia, lecz wszystkich mieszkacw Pueblo, kobiet i czonkw rodzin, ktre nie maj nic", to jest nie posiadaj adnych przedmiotw sakralnych. W czasie trwania obrzdu przygldaj mu si cay dzie jako widzowie. Jeli zachoruje kapan lub jeli w czasie, gdy przebywa on w odosobnieniu, nie spadnie deszcz, caa wioska roztrzsa bdy, jakie popeni w toku celebrowania obrzdu, i skutki, jakie to za sob pocignie. Czy kapan zamaskowanych bogw obrazi jak nadprzyrodzon istot? Czy przerwa czas swego odosobnienia, wracajc do domu i ony, zanim upyn przepisany czas? Stanowi to przez dwa tygodnie tematy rozmw we wsi. Jeli wykonawca jakiej roli przystroi sw mask nowym pirem, fakt ten przymiewa wszystkie rozmowy o owocach, ogrodach, maestwie czy rozwodzie. Zaabsorbowanie szczegami jest do logiczne. Zuni wierz, e ich praktyki religijne maj w sobie jak swoist, nadprzyrodzon moc. Jeli procedura obrzdowa jest poprawna, kostium zamaskowanego boga tradycyjny w kadym szczegle, skadanie ofiary dopenione bez zarzutu, powtarzane z absolutn dokadnoci sowa modlitw, wwczas skutek nastpi zgodnie z pragnieniami czowieka. Trzeba tylko, uywajc zdania, ktrym Indianie Pueblo zawsze si posuguj, wiedzie jak dziaa". Zgodnie z zasadami ich religii to sprawa istotna, czy jedno z orlich pir maski zostao wyrwane z grzbietu czy z piersi ptaka. Kady szczeg ma tu magiczne znaczenie. Zuni pokadaj wielkie zaufanie w magii naladowczej. W czasie odosobnienia kapanw, ktre ma sprowadzi deszcz, przetaczaj po pododze okrge kamienie, by wywoa grom, pryskaj wod, by spowodowa deszcz, umieszczaj mis
13

Oto wybrana bibliografia dotyczca Zuni. W tym rozdziale, powoujc si na poszczeglne pozycje, bdziemy oznacza je numerem z niej podanego spisu: 1. Ruth Benedict, Zuni Mythology, Columbia University Contributions to Anthropology", 2 vol., XXI, New York 1934. 2. Ruth Benedict, Psychological Types in the Cultures ofthe Southwest. Proceedings of the Twenty-third Intemationat Congress of Americanists, New York 1928, s. 572-81. 1. Ruth L. Bunzel, Introduction to Zuni Ceremonialism, Forty-Seventh Amiual Report ofthe Bureau ofAmencan Ethnology, Washington 1932, s. 467-544. 2. Ruth L. Bunzel, Zuni Ritual Poetry, ibidem, s. 611-835. 3. Ruth L. Bunzel, Zuni Katchinas, ibidem, s. 837-1086. 4. Ruth L. Bunzel, Zuni Texts, Publications oftheAmerican Ethnological Society, XV, New York 1933. 1. Frank Hamilton Cushing, Outlines ofZuni Creation Myths, Thirteenth Annual Report of the Bureau ofAmencan Ethnology, Washington 1926. 2. Frank Hamilton Cushing, Zuni Folk Tales, New York 1901. 3. Frank Hamilton Cushing, My Experiences In Zuni, The Century Magazine" 1888, nr 3, 4. 4. Frank Hamilton Cushing, Zuni Breadstuffs, Publications of the Museum oftheAmerican Indian, Heye Foundation, VIII, New York 1920. 5. Frank Hamilton Cushing, Zuni Fetishes, Second Annual Report of the Bureau of American Ethnology, Washington 1883. A.L. Kroeber, Zuni Kin and Klan, Anthropological Papers of the American Museum of Natural History", vol. XVIII, cz. 2, New York 1917. Elsie Clews Parsons, Notes on Zuni, I i II, Memoirs of the American Anthropological Association", vol. 4, nr 3, 1927. 1. Matiida Cox Stevenson, The Zuni Indians, Twenty-Third Annual Report ofthe Bureau of American Ethnology, Washington 1904. 2. Matiida Cox Stevenson, The Religious Life of the Zuni Child, ibidem, V. Washington 1887.

18

pen wody na otarzu, aby tryskay rda, wyciskaj mydliny z pewnej miejscowej roliny, aby chmury gromadziy si na niebie, wydmuchuj dym tytoniowy, aby bogowie nie wstrzymywali swego mglistego oddechu". W czasie tacw zamaskowanych bogw miertelnicy odziewaj si w ciao" istot nadprzyrodzonych, to znaczy upodabniaj si do nich i nakadaj ich maski; w ten sposb bogowie zostaj zmuszeni do udzielenia bogosawiestwa. Nawet obrzdy, w sposb mniej oczywisty nalece do dziedziny magii, w rozumieniu Zuni posiadaj t sam mechaniczn skuteczno. Jednym z zobowiza, ktre spoczywa na kadym kapanie lub na mczynie penicym obrzdow funkcj, jest to, by w czasie czynnego udziau w obrzdach religijnych nie da si opanowa uczuciu gniewu. Nie jest to zakaz majcy na celu uatwienie porozumienia ze sprawiedliwym bogiem, do ktrego zbliy si mog tylko ludzie czystego serca, lecz raczej oznaka skupienia si na sprawach nadprzyrodzonych, stan ducha, ktry zobowizuje bogw i nie pozwala im odmwi wejcia w ukady. Ma on take magiczne dziaanie. Modlitwy Zuni s rwnie formuami magicznymi, ktrych skuteczno zaley od ich wiernego przekazania 1. Niepodobna nie doceni wartoci tych tradycyjnych form modlitw u Zuni. Na og opisuj one w jzyku rytualnym przebieg uroczystych zobowiza recytatora, prowadzcych do okrelonego punktu kulminacyjnego ceremonii. Wyliczaj dokadnie wszystkie jej fazy: znaczenie wykonawcy roli, zbieranie gazek wierzby na paeczki modlitewne, przywizywanie do nich ptasich pir bawenianych sznurkiem, malowanie paeczek, ofiarowanie bogom przygotowanych rdek z drzewa liwy, odwiedziny witych rde, okres odosobnienia kapanw. Rwnie sama recytacja w nie mniejszym stopniu ni waciwy akt religijny musi by pedantycznie poprawna. Tam nad rzek odnajdujc Tych, co naszymi s ojcami: Wierzb-rodziciela, Wierzb-rodzicielk, Cztery razy odciem ich proste pdy mode I do domu Powrciem ju. Dzisiaj W ciepe donie czowiecze Wziem te pdy wierzbowe, By im, paeczkom modlitewnym nada czowieczy ksztat. Pstrokatym, w prgi ogonem Indyka - Tego, co dziadkiem jest moim -I pstrokatym, w prgi ora ogonem, Rytualne modlitwy Zuni podaje Bunzel (2). I pstrokatymi, w prgi skrzydami I pstrokatymi, w prgi ogonami Wszelakich ptakw wiosennych Cztery razy paeczkom modlitewnym nadaem czowieczy ksztat. Ciaem tej, co matk jest moj, Baweny ciaem, Przdziwem z niej, cho licho skrconym, Cztery razy paeczki modlitewne zwizaem, Cztery razy paeczkom modlitewnym nadaem czowieczy ksztat, Ciaem tej, co matk jest nasz, Smolistej farby ciaem Cztery razy paeczki modlitewne pokryem, Cztery razy paeczkom modlitewnym nadaem czowieczy ksztat14. Modlitwa u Zuni nie jest nigdy wylewem ludzkiego serca. Istniej pewne zwyczajne modlitwy, ktre mog si niewiele rni miedzy sob, nie oznacza to nic, ponadto e mog by wyduane lub skracane. Modlitwy nigdy nie odznaczaj si arliwoci. S zawsze agodne i uroczyste w formie, prosz o spokojne ycie, beztroskie dni, ochron przed przemoc. Nawet kapani wojny tak kocz sw modlitw: Odmwiem modlitwy Za dzieci nasze Nawet te, co wznosz dla siebie schronienia Na skraju guszy. Oby szczliwie powiody ich drogi tam, dokd wiod. Puszcze, Zarola Niech rozpocieraj cikie od wody, cieniste ramiona I osaniaj serca naszych dzieci. Oby szczliwie powiody ich drogi tam, dokd wiod. Oby spenione mogy by ich drogi. Oby nie stay si za trudne dla nich, Kiedy im jeszcze do kresu daleko. Oby wszyscy synkowie mali, Creczki wszystkie mae I dzieci, ktrych drogi dopiero si zaczn,
14

Bunzel 2, s. 626.

19

Serca miay wielkie I ducha mocnego. Na drogach swoich do Jeziora witu Obycie roli i si zestarzeli. Oby szczliwie powiody was drogi tam, dokd wiod. Oby wam dane byo y. Oby dobiegy kresu wasze drogi A tam, skd idzie szlakiem yciodajnym wasz ojciec, soce. Oby spenione byy wasze drogi'. Zapytani o cel jakiego obrzdu religijnego, maj zawsze gotow odpowied: To po to, aby spad deszcz". Odpowied bywa mniej lub bardziej konwencjonalna. Ale odzwierciedla gboko zakorzeniony sposb mylenia Zuni. Urodzaj jest najwikszym bogosawiestwem spord darw bogw, a deszcz podstawowym warunkiem dobrych zbiorw na pustynnym paskowyu. Odosobnienie kapanw, tace zamaskowanych bogw, nawet wiele akcji bractw czarownikw oceniane s wedug tego, czy wywoay deszcz. Bogosawiestwo wody" to synonim wszelkiego bogosawiestwa. I tak w modlitwach staym epitetem, jakiego uywaj bogowie bogosawic siedziby Zuni, do ktrych przychodz, jest wypeniony wod", drabiny Zuni s drabinami wodnymi", a skalp zdobyty na wojnie oson wypenion wod". Rwnie zmarli wracaj w deszczowych chmurach, przynoszc powszechne bogosawiestwo. Kiedy letnim popoudniem chmury gromadz si na niebie, ludzie mwi do dzieci: Oto nadchodz wasi dziadkowie", i nie dotyczy to poszczeglnych zmarych krewnych, lecz bezosobowo wszystkich przodkw. Bogowie zamaskowani s rwnie deszczem i kiedy tacz, zmuszaj sw wasn istot deszcz - by spyna na lud. A kapani podczas odosobnienia przez osiem dni siedz bez ruchu w samotnoci przed otarzami, wzywajc deszczu. Stamtd, gdzie przebywasz stale, Ka wybiegn drogom swoim. Lekkie, wiatrem gnane chmury, Lekkie roztrzepane chmury Przepenione wod yw Wylij, eby byty u nas. I wspaniay, caujcy Ziemi tutaj w Itiwana15, gdzie siedziba naszych ojcw, matek naszych - tych, co ycie mieli pierwsi, z wielkim stosem swojej wody Sam przyjd do nas16. Jednake deszcz jest tylko jednym z przejaww podnoci, o ktry stale modl si Zuni. Sdz oni, e istnieje zwizek midzy wzrostem plonw w ogrodach i przyrostem naturalnym plemienia. Pragn rwnie, eby podne byy ich kobiety. Nawet te, ktre znowu brzemienne Jedno swe dzieci upi w kolebce, Jedno na plecach nios, Jedno za rczk prowadz, Gdy jeszcze jedno przed nimi biegnie17. Waciwe im sposoby zwikszenia podnoci ludzkiej s, jak zobaczymy, dziwnie symboliczne i bezosobowe, ale jest to jednym z uznanych celw obrzdw religijnych. Ta rytualizacja ycia, ktra skupia uwag Zuni, skonstruowana jest jak szereg poczonych k. Kapani maj swoje przedmioty sakralne, swoje rekolekcje, tace, modlitwy, a ich rok rozpoczyna wielki doroczny obrzd zimowego przesilenia, mobilizujcy rne grupy i akcesoria obrzdowe i koncentrujcy wszystkie ich funkcje. Plemienne bractwo zamaskowanego boga ma podobne akcesoria i kalendarzowe obserwacje, ktrych punktem szczytowym jest wielki zimowy obrzd ku czci tego boga, zwany Szalako. Podobnie bractwa uzdrowicieli, majce szczeglny zwizek z leczeniem chorb, funkcjonuj przez cay rok i maj swj doroczny kulminacyjny obrzd powicony zdrowiu plemienia. Te trzy gwne kulty rytualnego ycia Zuni nie wykluczaj si nawzajem. Czowiek moe by, i czsto jest, przez wiksz cz ycia uczestnikiem wszystkich trzech. Kady z nich dostarcza mu obrzdowych przedmiotw, by y nimi", i wymaga od niego trudnej wiedzy dotyczcej rytuau. Kapani s na najwyszym poziomie witoci. Istniej cztery wiksze i osiem mniejszych kategorii kapastwa. Trzymaj oni krtko swe dzieci"18. S to ludzie wici. wite zawinitka lecznicze, w ktrych mieci si ich moc, jak powiada dr Bunzel, s nieopisanej witoci". Przechowuje si je w duych zamknitych dzbanach, w pustych izbach pooonych w gbi kapaskich domw; zawieraj one dwie zwizane trzciny, z ktrych jedna wypeniona jest wod, w ktrej pywaj malekie abki, a druga
15 16 17 18

rodek", uroczysta nazwa Zuni, rodek wiata. Bunzel 2, s. 645; 2, s. 716 Bunzel 2, s. 666-667. To jest lud Zuni.

20

ziarnem. Zwizane s niezmiernie dug nici z nieprzdzonej naturalnej baweny. Nikt nigdy nie przekracza progu witej izby, gdzie spoczywa zawinitko lecznicze, poza samymi kapanami, ktrzy wchodz tam po swoje przedmioty rytualne, oraz starej kobiety lub dziewczyny najmodszej spord domownikw, ktra wkracza tam przed kadym posikiem, by nakarmi zawinitko. Kady, bez wzgldu na to, po co tam wchodzi, zdejmuje mokasyny. Kapani, jako tacy, nie odprawiaj publicznych obrzdw, chocia w wikszoci ich obecno jest konieczna i oni te wtajemniczaj neofitw. Ich okresy odosobnienia otoczone s tajemnic i wite. Okres odosobnienia rozpoczyna si w czerwcu, kiedy potrzebny jest deszcz dla zb, wysokich w owym czasie na stop od ziemi. Kolejno coraz to inna grupa kapanw wkracza do witego pomieszczenia, a poprzednia je opuszcza, i w ten sposb wypeniaj swe dni". Przywdcy kultu soca i kultu wojny rwnie bior w tym udzia. Musz oni siedzie bez ruchu, skupiajc myli na sprawach zwizanych z rytuaem, osiem dni - kapani wyszej kategorii, cztery dni - niszej. Wszyscy Zuni oczekuj w owe dni zesania deszczu, a kapani, ktrzy uzyskali to bogosawiestwo, kiedy minie okres odosobnienia, s pozdrawiani i zasypywani podzikowaniami przez wszystkich, ktrych spotkaj na drodze. Sprowadzili na swj lud wicej ni bogosawiestwo deszczu, zabezpieczyli ich. Potwierdzili sw pozycj opiekunw ludu. Na modlitwy, ktre odmwili w czasie odosobnienia, otrzymali odpowied: Wszystkie dzieci moje z drabiny schodzce, Wszystkie je trzymam-w doniach. Oby mi z doni adne z nich nie spady, Kiedy im jeszcze do kresu daleko. Nawet mae uki, Nawet mae uki brudne Niech si utrzyma daj w moich doniach Tak, by mi z doni adne z nich nie spady. Oby spenione byy drogi wszystkich. Oby witay staro moje dzieci. Oby ich drogi biegy do samego Jeziora witu. Oby spenione byty drogi wszystkich. Wy czuwa nad tym macie myl swoj - Po to jestecie. Przywdcy wyszych kategorii kapaskich wraz z gwnym kapanem kultu soca i dwoma gwnymi kapanami kultu wojny tworz zesp kierowniczy, rad Zuni. U Zuni panuje teokracja ze wszystkimi jej konsekwencjami. Poniewa kapani s ludmi witymi i nie wolno im unie si gniewem w czasie penienia obowizkw, nie wnosi si przed nich adnych skarg bez jednomylnej zgody. Oni rozpoczynaj wielkie obrzdy wedug kalendarza Zuni, wyznaczaj czas i miejsce ich celebrowania i wydaj wyroki w wypadku czarw. W naszym rozumieniu ciaa rzdzcego nie sprawuj wadzy ani sdowniczej, ani wykonawczej. Jeli kapani ciesz si opini najwyszej witoci, to kult zamaskowanych bogw - najwiksz popularnoci. Ma on prawo do pierwszego miejsca w uczuciach Zuni i kwitnie dzi jak wawrzynowe drzewo. Istniej dwa rodzaje zamaskowanych bogw, waciwi bogowie katcina i kapani katcina. Kapani katcina zajmuj naczelne miejsce w wiecie nadprzyrodzonym; uosabiaj ich tancerze w maskach. Ich wito w oczach Zuni czyni koniecznym traktowanie ich kultu cakowicie odrbnie od kultu waciwych taczcych bogw. Taczcy bogowie to szczliwe, przyjanie usposobione istoty nadprzyrodzone, ktre yj na dnie jeziora w gbi pustyni na poudnie od ziem Zuni, gdzie bez przerwy tacz. Ale najchtniej powracaj do Zuni, by taczy wrd nich. A wic odgrywa ich rol to znaczy sprawi im przyjemno, ktrej najbardziej pragn. Kiedy czowiek woy mask boga, staje si sam na ten czas istot nadprzyrodzon. Traci mow ludzk, moe tylko wydawa okrzyki waciwe danemu bogowi. Jest tabu i musi przyj wszystkie zobowizania tego, kto jest chwilowo wity. Nie tylko taczy, ale przechodzi przed tacem okres odosobnienia, sadzi paeczki modlitewne i zachowuje wstrzemiliwo pciow. W panteonie plemienia Zuni jest ponad stu rnych zamaskowanych bogw; wielu z nich tworzy grupy taneczne podzielone na zespoy liczce trzydziestu lub czterdziestu czonkw okrelonego rodzaju. Inni dziel si na zespoy szecioosobowe, przy czym kada z osb reprezentuje sze kierunkw - bowiem Zuni zaliczaj gr" i d" do stron wiata. Kady z tych bogw posiada wasne szczegy stroju, wasn mask, wasne miejsce w hierarchii bogw, mity sawice jego czyny oraz uroczystoci, podczas ktrych oczekuje si jego pojawienia. Tacami zamaskowanych bogw kieruje i wykonuje je plemienne stowarzyszenie wszystkich dorosych mczyzn. Rwnie kobiety mog zosta wtajemniczone w ten obrzd dla ocalenia swego ycia", ale nie jest to na og w zwyczaju. Kobiety nie s wykluczone ze wzgldu na jakie tabu, ale dzi do stowarzyszenia tego nale tylko trzy. Jak daleko siga tradycja, nigdy chyba nie bywao ich wicej. Plemienne stowarzyszenie mczyzn jest zorganizowane w szeciu grupach, z ktrych kada posiada swoj kiv, czyli sal, w ktrej odprawiane s obrzdy. Kada kiva ma swoich urzdnikw pelnicych obrzdowe funkcje, swoje tace i specjalne role, zarezerwowane dla swych wyznawcw. O przynalenoci do danej kivy decyduje obrzdowy ojciec chopca przy jego urodzeniu, ale wtajemniczenie nastpuje dopiero miedzy pitym a dziewitym rokiem ycia chopca. Wtedy to po raz pierwszy wstpuje on w okres ceremonii rytualnych. Inicjacja, jak wskazuje dr Bunzel, nie wprowadza go w ezoteryczne tajemnice; ustanawia tylko wi z siami nadprzyrodzonymi. Czyni go silnym i, jak powiadaj Zuni, nadaje mu warto. Budzcy postrach katcina, wymierzajcy kar zamaskowani bogowie zjawiaj si przy inicjacji i bij dzieci biczami z juki. Jest to rytua egzorcystyczny dla oddalenia zych wydarze" i wpynicia na przysze wydarzenia, aby okazay si pomylne. W plemieniu Zuni chosty nie stosuje si nigdy jako rodka wychowawczego wobec dzieci. Fakt, e biali rodzice uywaj jej jako kary, jest przedmiotem nieustannego zdziwienia. Przewiduje si, e w czasie inicjacji dzieci bd przeraone i nie

21

zawstydza si ich, jeli gono pacz. Podnosi to tylko warto rytuau19. Pniej, zgodnie z tradycj, gdy chopiec ma lat czternacie, to znaczy jest w wieku, kiedy mona go uwaa za odpowiedzialnego, choszcz go ponownie jeszcze silniejsi zamaskowani bogowie. Wanie w czasie tej inicjacji wkada mu si na gow mask katcina i odkrywa przed nim fakt, e tancerze nie s nadprzyrodzonymi istotami ze witego Jeziora, lecz jego krewnymi i ssiadami. Po ostatniej chocie czterem najwyszym chopcom kae si stan twarz w twarz z budzcymi postrach katcina, ktrzy ich wychostali. Kapani zdejmuj maski z ich gw i wkadaj je na gowy chopcw. Jest to wielka rewelacja. Chopcy s przeraeni. Bicze z juki zabiera si z rk katcina i daje chopcom, ktrzy stoj naprzeciw nich, teraz ju w maskach na gowach. Kae im si wychosta katcina. Jest to pierwsza lekcja pogldowa zawierajca prawd, e jako miertelnicy musz sami spenia te wszystkie funkcje, ktre nie-wtajemniczeni przypisuj istotom nadprzyrodzonym. Chopcy choszcz katcina, cztery razy praw rk, cztery razy lew, cztery razy praw nog i cztery razy lew. Katcina zostaj wychostani kolejno w ten sam sposb przez wszystkich inicjowanych, a kapani opowiadaj im dugi mit o chopcu, ktry zdradzi tajemnic, e katcina s jedynie aktorami i zosta za to zabity przez zamaskowanych bogw. Odcili mu gow i kopali j przez ca drog, a do witego Jeziora. A ciao jego porzucili na placu. Dlatego nie wolno chopcom nigdy niczego zdradzi. S teraz uczestnikami kultu i mog uosabia zamaskowanych bogw20. Ale nie posiadaj jeszcze masek. I nie bd ich mieli, dopki nie bd onaci i nie bd mieli jakiego majtku. Wwczas mczyzna nie szczdzc wysiku uprawia przez rok ziemi, a potem zawiadamia przewodniczcego swej kivy, e pragnie zosta poddany inicjacji maski. Zostaje znowu wychostany przez katcina, ktrzy ju raz chostali go jako chopca, i wydaje uczt w swej kivie dla tych, ktrzy brali udzia w tacach. Maska staje si jego wasnoci, przechowuje j w domu, co przydaje wartoci samemu domostwu. Po jego mierci zostanie pogrzebana wraz z nim, aby zapewni mu poczenie z grup tancerzy katcina w witym Jeziorze. Jednake kady, kto nie ma maski, poycza j od tych, co maj, w dowolnym czasie, swobodnie i bez rewanowych podarkw. Maluje j tak, by moga przedstawia takiego katcina, jakiego sobie wybierze, w zalenoci bowiem, jak jest pomalowana i przyozdobiona, moe suy do uosabiania rnych katcina. Kult kapanw katana jest zupenie inny. Masek kapanw katcina ani nie robi si na danie, ani nie odwiea dla wykonawcw rl do kadego taca. S to maski trwae (z ktrymi zwizane s obrzdy kultowe, i ktrych wito ustpuje tylko witoci zawinitek leczniczych kapanw wyszej kategorii). Stanowi one wasno i przedmiot troski - podobnie jak i tamte - rodzin zamieszkaych w tych samych domach, ktre to rodziny, jak powiadaj Zuni, troszczyy si o nie od pocztku wiata. Kada maska ma wasn grup kultow. Grupy te s odpowiedzialne za to, kogo uosabia maj maski w toku uroczystoci wiconych przez Zuni. Owe trwae maski kapanw katcina zwizane s z dugimi rytuaami, ktrych grajcy role ucz si na pami i nastpnie wygaszaj je w czasie swych wystpie. W przeciwiestwie do taczcych katcina nie tacz, lecz speniaj funkcje obrzdowe wedug okrelonego kalendarza. To oni wanie choszcz dzieci w czasie inicjacji, oni wystpuj podczas wielkiej dorocznej uroczystoci Szalako i ustanawiaj Nowy Rok". Na paszczynie nadprzyrodzonej s oni odpowiednikiem swoich dzieci wiata dziennego", gwnych kapanw Zuni; s gwnymi kapanami katcina. Trzeci wielk kategori struktury obrzdowej Zuni stanowi bractwa czarownikw-uzdrowicieli. Nadprzyrodzonymi patronami tych bractw s bogowie-zwierzta, a gwnym - niedwied. Podobnie jak tancerze odgrywaj role katcina, tak bractwa czarownikw udaj niedwiedzia. Zamiast maski wkadaj na ramiona skr z przednich jego ap z zachowanymi pazurami. Tancerze wydaj okrzyk katcina, grajcy rol bogw-zwierzt - grone pomruki niedwiedzie. To niedwied posiada najwysz moc uzdrawiania i moc ta zostaje opanowana, podobnie jak w przypadku katcina, przez uycie jego cielesnej powoki. Bractwa uzdrowicieli posiadaj wielki zasb tajemnej wiedzy, ktr czonkowie poznaj stopniowo przez cae ycie. Niektrych praktyk, jak chodzenia po rozarzonych wglach czy poykania mieczy ucz si w toku dalszego wtajemniczenia do wyszych krgw swoich bractw. Lekarze stanowi najwyszy krg; s to ci, ktrych drogi si wypeniy". Starajcy si o uzyskanie tego stopnia musz uczy si latami u tych, ktrzy ju wiedz posiedli. Czarownikw wzywa si w wypadku choroby. Ale wyleczenie jest zasug mocy waciwych danemu bractwu i nakada na pacjenta obowizek uczestniczenia w nich. Dlatego musi on pniej sta si formalnym czonkiem grupy czarownika, ktry go wyleczy. Innymi sowy, wtajemniczenie do bractwa czarownikw-uzdrowicieli prowadzi przez wyleczenie z cikiej choroby. Czonkami bractwa mog by zarwno mczyni, jak kobiety. Dla tych, ktrzy pragn wstpi do bractwa, a nie s chorzy, przewidziane s inne sposoby rytualne, ale wikszo ludzi zostaje jego czonkami wskutek choroby. Wtajemniczenie jest kosztowne, tak e zazwyczaj mijaj lata, zanim wtajemniczony osignie czonkostwo i w dramatycznych okolicznociach zostanie mu ofiarowane nowe serce21. Bractwa czarownikw-uzdrowicieli maj otarze i przedmioty sakralne wysoko cenione u Zuni. Kady z nich ma rwnie osobisty fetysz, dorodny kaczan kukurydzy cakowicie pokryty piknymi pirami: nasada kaczana tkwi w adnym wyplatanym koszu. W cigu caego swego ycia waciciel fetysza wyjmuje go i skada przy rnych okazjach na otarzu swego bractwa, a po jego mierci fetysz, pozbawiony cennych pir, zostaje pogrzebany wraz z ciaem zmarego. Wielka publiczna uroczysto bractw czarownikw-uzdrowicieli, uzdrawianie czonkw plemienia, stanowi kulminacyjny punkt ich zimowego okresu odosobnienia i szczytowy moment dziaalnoci. W t noc wszystkie bractwa zbieraj si w swych pomieszczeniach, buduj otarze, a czonkowie wystpuj jako niedwiedzie i inni bogowie-zwierzta. Wszyscy bior udzia w tej uroczystoci; zapewnia ona bowiem uniknicie chorb i osignicie zdrowia. W rozumieniu Zuni kulty wojny, polowa i baznw pozostaj w cisym zwizku z bractwami czarownikw. Naturalnie istniej take midzy nimi pewne rnice. Tylko ci, ktrzy kogo zabili, staj si czonkami bractwa wojny. Okolicznoci zabjstwa nie s istotne. Ktokolwiek by przela krew, musi sta si czonkiem bractwa, aby ocali swoje ycie", to jest
19 20 21

Patrz Bunzel l, 3. Stevenson l, s. 94-107. Ibidem, s. 407-576.

22

unikn niebezpieczestwa zabjstwa. Uczestnicy tego kultu opiekuj si domem skalpw i s obrocami ludu. Na nich spada obowizek utrzymywania porzdku we wsi. Podobnie jak i czonkowie bractwa myliwych, nie lecz, a czonkostwo mog uzyska tylko mczyni. Rwnie bractwo baznw ma swe charakterystyczne cechy, niemniej uwaa si je za zwizane z bractwami czarownikw-uzdrowicieli. aden inny aspekt ycia nie zagraa powanie miejscu, jakie w zainteresowaniach Zuni zajmuj tace i obserwacje religijne. Sprawy domowe, jak maestwo i rozwd, zaatwiane s indywidualnie, zalenie od przypadku. Kultura Zuni jest kultur w duym stopniu spoeczn, nie interesujc si zbytnio sprawami, ktrymi powinna zajmowa si jednostka. Maestwo zawiera si niemal bez zalotw. Stosownie do tradycji dziewczta maj niewiele okazji do rozmawiania z chopcem na osobnoci, ale wieczorem, kiedy wszystkie id do rda po wod, niosc na gowach dzbany, chopiec moe zaczai si i ktr z nich poprosi o wod. Jeli spodoba si dziewczynie, daje mu ona wod. Moe rwnie poprosi, aby zrobia mu kij do polowania na krliki, po czym ofiarowuje jej krlika, ktrego zabi. Przyjto si, e chopcy i dziewczta nie powinni spotyka si w inny sposb i z pewnoci jest dzi wiele kobiet Zuni, ktre wyszy za m, nie majc adnych innych wstpnych dowiadcze erotycznych. Kiedy chopiec zdecyduje poprosi ojca o dziewczyn, udaje si do jej domu. Jak w czasie kadych odwiedzin u Zuni, najpierw prbuje potraw, ktre stawiaj przed nim, a ojciec odzywa si do niego tak, jak powinien odezwa si do kadego gocia: Przyszede tu zapewne w jakiej sprawie?". Na co chopiec odpowiada: Tak, przyszedem tu w zwizku z twoj crk". Ojciec woa crk mwic: Nie mog decydowa za ni. Niech sama odpowie". Jeli dziewczyna chce chopca, matka wychodzi do drugiej izby i przygotowuje posanie, po czym modzi kad si spa ju razem. Nastpnego dnia dziewczyna myje chopcu wosy. Po czterech dniach wkada swj najpikniejszy strj i zanosi duy kosz piknej mki kukurydzianej jako dar do domu jego matki. Poza tym nie ma adnych innych formalnoci i cala sprawa nie wzbudza zainteresowania innych. Jeli para maeska nie jest szczliwa i myli o rozejciu si, szczeglnie kiedy nie ma yjcych dzieci, ona uwaa za rzecz zasadnicz penienie suby w czasie uroczystych wit. Kiedy znajdzie si tete-a-tete z jakim mczyzn, ktry jej odpowiada, umawia si z nim na spotkanie. W spoeczestwie Zuni nigdy nie uwaa si, e trudno jest kobiecie zdoby ma. Mniej jest tam kobiet ni mczyzn, a dla mczyzny jest wikszym zaszczytem mie on ni pozosta w domu matki. Mczyni nigdy nie okazuj sprzeciwu. Kiedy kobieta upewni si, e nie pozostanie niezamna, zbiera rzeczy nalece do maonka i kadzie je na progu domu (dawniej kada je na dachu przy otworze kominowym). Rzeczy tych jest niewiele: zapasowa para mokasynw, spdniczka i szarfa uywane w tacu, jeli je w ogle posiada, pudeko z cennymi pirami do paeczek modlitewnych, garnki z farbami do tych paeczek i do odwieania masek. Wszystkich bowiem waniejszych przedmiotw obrzdowych m nigdy nie przynosi z domu matki. Kiedy, wrciwszy wieczorem do domu, ujrzy mae zawinitko swoich rzeczy, podnosi je i paczc zanosi z powrotem do domu macierzystego. On i jego rodzina rozpaczaj i uwaani s za nieszczliwych. Ale zmiana miejsca zamieszkania bywa przedmiotem krtkotrwaych tylko plotek. Gbsze uczucia pojawiaj si bardzo rzadko. Mowie i ony pozostaj wierni prawom, a prawa te nie popieraj ani gwatownych uczu, zazdroci czy zemsty, ani te przywizania, ktre nie godzi si na rozstanie22. Wbrew przypadkowemu charakterowi maestwa i rozwodu bardzo duy procent maestw wrd Zuni utrzymuje si przez wiksz cz ycia maonkw. Sprzeczki s le widziane i wikszo maestw yje spokojnie. Trwao ich jest tym bardziej zastanawiajca, e maestwo, nie bdc - jak to ma miejsce w naszej kulturze - form spoeczn, w ktrej koncentruj si wszystkie siy tradycji, stanowi najsilniejsz wi spoeczn plemienia Zuni. Jest to rodzina matrylinearna, ktr uroczycie jednoczy posiadanie sakralnych fetyszw i opieka nad nimi. Dom i zgromadzone w nim zboe nale do kobiet: babki i jej sistr oraz jej crek i wnuczek. Bez wzgldu na to, jakie s losy maestw, kobiety z danego domu pozostaj w nim przez cae ycie. Tworz zwarty front. One karmi i troszcz si o sakralne przedmioty, ktre do nich nale. Strzeg swych tajemnic. Mowie ich s obcymi, ale bracia, ktrzy przenieli si do domw kobiet z innych klanw, pozostaj zwizani z domem swojej matki we wszystkich biecych sprawach. To oni powracaj na okres odosobnienia, kiedy przedmioty sakralne, znajdujce si w domu, stawiane s przed otarzem. To oni, a nie kobiety, ucz si dokadnie, co do sowa, rytuau witego zawinitka i zapewniaj mu wieczn trwao. Mczyzna przy kadej wanej okazji udaje si do domu swojej matki, ktry, kiedy ta umiera, staje si domem jego siostry; jeli za jego maestwo zostaje zerwane, wraca do tej samej twierdzy. Ta grupa zwizana wizami krwi, majca za podstaw posiadanie domu, zjednoczona w trosce o przedmioty obrzdowe, jest wan grup u Zuni. Jest trwaa i ma wsplne sprawy. Ale nie jest to grupa, ktra by speniaa funkcje gospodarcze. Kady onaty syn czy onaty brat zajmuje si upraw zboa, ktre wypeni spichrz jego ony. I tylko wtedy, gdy w domu jego matki lub siostry brak mczyzny do pracy, troszczy si o pole grupy zwizanej z nim wizami krwi. Grup gospodarcz stanowi zesp domownikw mieszkajcych razem, stara babka i jej m, jej crki i ich mowie. Mowie ci licz si w grupie z gospodarczego punktu widzenia, chocia, jeli chodzi o stron obrzdow, s w tej samej grupie uwaani za obcych. Jeli chodzi o kobiety, nie istniej tu adne trudnoci. Nie maj one adnego obowizku posuszestwa wobec grup swych mw, podczas gdy dla wszystkich mczyzn istnieje podwjny obowizek posuszestwa. S mami w jednej grupie, a brami w drugiej. Oczywicie w rodzinach o wikszym znaczeniu, takich, ktre troszcz si o trwae fetysze, lojalno mczyzny jako brata ma wiksz wag spoeczn ni jego lojalno jako ma. We wszystkich rodzinach pozycja mczyzny nie wynika, jak u nas, z jego pozycji jako ywiciela rodziny, ale z jego roli w stosunku do przedmiotw sakralnych znajdujcych si w domu. M, pozbawiony zwizku z obrzdow wasnoci domu ony, ktr to wasno mgby wykorzysta, dopiero stopniowo osiga jak pozycj, kiedy dorastaj jego dzieci. Tylko jako ich ojciec, a nie ywiciel czy m ich matki, zdobywa w kocu pewn wadz w domu, gdzie mg y od dwudziestu lat. W ogle u Zuni sprawy ekonomiczne pozostaj rwnie mao wane, jak nieistotne s przy okrelaniu zwizkw rodzinnych. Podobnie jak wszyscy Indianie Pueblo, a moe bardziej ni inni, Zuni s bogaci. Wszyscy posiadaj ogrody i sady brzoskwiniowe, stada owiec, srebro i turkusy. Jest to wane dla czowieka, bo umoliwia mu zamwienie maski specjalnie dla siebie, zapacenie za nauk rytuau czy podjcie zamaskowanych bogw podczas uroczystoci Szalako. Do tego ostatniego celu trzeba zbudowa nowy dom dla bogw, ktrzy go pobogosawi w momencie wprowadzania si do. Przez cay ten rok musi ywi uczestnikw kultu pracujcych przy budowie domu, musi dostarczy wielkich pali na
agodne zachowanie Zuni przy separacji maonkw patrz dalej (s. 181), gdzie mowa o walce na pici midzy dwiema kobietamirywalkami.
22

23

krokwie, musi wreszcie ugoci cae plemi w czasie uroczystoci kocowej. Musi wzi na siebie niezliczone obowizki. W tym celu ju na rok przed podjciem budowy zwiksza obszar zasieww i pomnaa sw trzod. Pomagaj mu w tym czonkowie klanu, ktrym musi odda wszystko w naturze. Bogactwa tak zuytkowane s naturalnie nieodzowne dla czowieka o pewnym znaczeniu, ale ani jemu, ani nikomu innemu nie chodzi o bogactwa, lecz jedynie o znaczenie penionej w czasie obrzdw roli. Rodzin szanowan" w jzyku krajowcw jest zawsze rodzina, ktra posiada trwae fetysze, a czowiekiem, z ktrym naley si liczy, ten, ktry podj si wielu rl obrzdowych. Caa tradycja ma tendencj do jak najwikszego ograniczenia roli bogactwa w korzystaniu z rytualnych prerogatyw. Przedmiotami obrzdowymi, chocia uznane s za wasno osobist i zdobywa si je dziki pienidzom i wysikowi, moe posugiwa si swobodnie kady, kto to potrafi. Istnieje wiele przedmiotw obrzdowych, ktre s niebezpieczne dla wszystkich, z wyjtkiem uprawnionych do posugiwania si nimi, ale tabu te nie s zwizane z wasnoci. Fetysze polowania s przedmiotem wasnoci bractwa myliwskiego, ale kady, kto ma zamiar polowa, moe bra je do swego uytku. Przyjmuje on zwyk odpowiedzialno za uywanie przedmiotw sakralnych; sadzi paeczki modlitewne, zachowuje wstrzemiliwo i jest yczliwy i uczynny dla innych przez cztery dni. Ale nie paci nic, a ci, ktrych wasnoci s fetysze, nie maj monopolu na ich nadprzyrodzone waciwoci. Podobnie czowiekowi, ktry nie posiada maski, wolno j poycza i nie uwaa si go za ebraka czy natrta. Poza tym niespotykanym brakiem zwizku midzy posiadanym majtkiem a prawem wasnoci do przedmiotw obrzdowych u Zuni, inne, bardziej powszechne zwyczaje sprawiaj, e bogactwo jest czym wzgldnie mato wanym. Czonkostwo w klanie wraz z licznymi przywilejami obrzdowymi ma wiksz wag ni bogactwo, i kto ubogi moe by stale zapraszany do penienia czynnoci rytualnych, poniewa ma wymagany w tym wypadku rodowd. Rwnie uczestniczenie w wikszoci obrzdw stanowi odpowiedzialne zadanie pewnej grupy ludzi. Przyjmujc stanowiska obrzdowe, jednostka dziaa podobnie jak we wszystkich innych sprawach yciowych, to znaczy jako czonek grupy. Moe nalee do ludzi wzgldnie ubogich, ale rodzina lub kiva, dziaajca za jego porednictwem, dostarcza wszystkiego, co konieczne do obrzdu. Grupa zawsze zyskuje na tym udziale jednostki w uroczystociach ze wzgldu na wielkie bogosawiestwa zwizane z nimi, a to, e szanujca si jednostka posiada jak wasno, nie moe by powodem, dla ktrego ofiarowuje si jej obrzdow rol lub jej odmawia. Indianie Pueblo s ludem przywizujcym wielk wag do obrzdw. Ale nie to jest istotnym rysem, ktry wyrnia ich spord innych ludw Ameryki Pnocnej i Meksyku. Chodzi tu o co wiele gbszego ni jakakolwiek rnica w liczbie rytuaw. Cywilizacja aztecka w Meksyku bya rwnie rytualistyczna co cywilizacja Indian Pueblo i nawet Indianie z rwnin ze swoim tacem Soca i bractwami mskimi, z rytuaami tytoniowymi i wojennymi, posiadaj bogaty zasb obrzdw. Podstawowym kontrastem midzy Indianami Pueblo a innymi ludami Ameryki Pnocnej jest kontrast, nazwany i opisany przez Nietzschego w studiach nad tragedi greck23. Omawia on dwa diametralnie rne sposoby dochodzenia do pojcia istnienia. Dionizyjczyk dy do zniweczenia powinnoci i wynikajcych z nich ogranicze egzystencji", w najbardziej istotnych dla siebie momentach stara si uciec przed ograniczeniami, ktre nakada na niego wasne pi zmysw, uzyska dowiadczenie innego rzdu. Pragnieniem dionizyjczyka w przeyciu osobistym czy w rytuale jest osignicie z jego pomoc pewnego stanu psychicznego, ktrego istot jest brak umiaru. Najblisz analogi do emocji, ktrych szuka, stanowi stan upojenia alkoholowego, najwyej ocenia owiecenie zdobyte w przystpie szalu. Wraz z Blake'em wierzy on, e droga ekscesu prowadzi do paacu mdroci". Apolliczyk potpia tak postaw i czsto ma tylko sabe pojcie o naturze tego rodzaju przey. Znajduje on sposoby usunicia ich poza swoje ycie wiadome. Zna tylko jedn zasad: umiar w rozumieniu helleskim"'. Trzyma si zotego rodka, nie wychodzi poza utarte szlaki, nie ulega rozprzeniu psychicznemu. Nawet w uniesieniu taca, pozostaje sob, zachowuje - wedug piknych sw Nietzschego - sw obywatelsk godno"24. Indianie Pueblo z poudniowego zachodu s apolliczykami. Nie wszystkie z twierdze Nietzschego dotyczcych kontrastu midzy apolliczykami a dionizyjczykami da si zastosowa, mwic o kontracie, jaki istnieje midzy Indianami Pueblo a otaczajcymi ich ludami. Przykady, ktre zacytowaam, stanowi wiemy opis, ale w Grecji istniay subtelnoci, ktre nie pojawiaj si wrd Indian na poudniowym zachodzie, a znowu u tych ostatnich przejawiaj si subtelnoci, ktre nie wystpoway w Grecji. Opisujc ukady kulturowe krajowcw Ameryki, nie posuguj si terminami zapoyczonymi z kultury greckiej, aby stawia znak rwnoci midzy cywilizacj Grecji a cywilizacj tubylcw amerykaskich. Uywam ich, poniewa s to kategorie, ktre wyranie wysuwaj na czoo gwne cechy odrniajce kultur Indian Pueblo od kultur innych Indian amerykaskich, nie za dlatego, e wszystkie postawy, ktre spotykamy w dawnej Grecji, spotykamy rwnie u tubylcw Ameryki. Instytucje o charakterze apolliskim zostay rozwinite o wiele bardziej u Indian Pueblo ni w Grecji. Grecja nie bya tak jednostronna. Nie posuna zwaszcza tak daleko - jak Indianie Pueblo - nieufnoci wobec indywidualizmu, ktr zakada apolliski styl ycia. W Grecji indywidualizm ten zmniejszyy siy, z ktrymi wszed w konflikt. Ideay i przyjte zwyczaje Zuni s pod tym wzgldem rygorystyczne. Utarte szlaki, zoty rodek dla kadego apolliczyka to uosobienie wsplnej tradycji tego ludu. Pozosta zawsze w pewnych granicach to tyle, co zaufa precedensowi, tradycji. Dlatego wpywy, ktre silnie si jej przeciwstawiaj, nie znajduj w ich zwyczajach sympatii i s pomniejszane, a ju najbardziej indywidualizm. Zgodnie z apollisk filozofi poudniowego zachodu jest on zgubny nawet wtedy, kiedy udoskonala i rozszerza tradycj. Nie znaczy to, e Indianie Pueblo zapobiegaj temu. adna kultura nie moe uchroni si przed nowoci i przed zmianami. Ale proces, dziki ktremu dochodzi do tego, jest podejrzany i ukrywany, a praktyki, ktre dayby jednostkom swobodn rk - wyjte spod prawa. Nie mona zrozumie postaw wobec ycia Indian Pueblo bez pewnej wiedzy o kulturze, z ktrej wyszli, to jest o kulturze pozostaych czci Ameryki Pnocnej. Wanie przez kontrast oceni moemy si ich odmiennej tendencji i oporu, ktra sprawia, e nie nabrali najbardziej charakterystycznych cech krajowcw amerykaskich. Indianie amerykascy w ogle, w tym take Indianie meksykascy, byli gorliwymi dionizyjczykami. Cenili wszelkie gwatowne przeycia, wszelkie rodki
23 24

Friedrich Nietzsche, Narodziny tragedii. Umiar w sensie helleskim", ibidem, s. 40. ' I zachowuje swoj obywatelsk godno", ibidem, s. 68.

24

pozwalajce ludziom na wyamanie si z normalnej rutyny zmysowych odczu i wszelkim tego rodzaju przeyciom przypisywali najwiksz warto. Indianie Ameryki Pnocnej - poza Pueblo - nie posiadali, oczywicie, jednolitej kultury. Kultury ich rni si ogromnie nieomal w kadym szczegle i przyjto si rozrnia osiem odrbnych obszarw kulturowych. Ale we wszystkich, pod t czy inn mask, istniej pewne podstawowe praktyki dionizyjskie. Najbardziej wyrniajc si spord nich jest przypuszczalnie praktyka uzyskiwania nadprzyrodzonej mocy w trakcie snu lub wizji, o czym bya ju mowa uprzednio. Na rwninach zachodnich ludzie starali si o osignicie stanu wizji z pomoc przeraajcych tortur. Zdzierali paski skry z ramion, odcinali sobie palce, zwieszali si z wysokich supw na pasach zakadanych pod pachy. Niezwykle dugi czas wytrzymywali bez pokarmu i wody. Na wszelkie sposoby starali si osign przeycie wykraczajce poza ycie codzienne. Na rwninach do uzyskania wizji dyli ludzie doroli. Niekiedy stali bez ruchu, z rkami zwizanymi z tyu, albo te wytyczali may kawaek ziemi, z ktrego nie mogli si ruszy, dopki nie uzyskali bogosawiestwa w postaci wizji. Czasem wdrowali w dalekie, niebezpieczne strony. Niektre plemiona wybieray przepaci i miejsca szczeglnie zagroone. W kadym wypadku czowiek udawa si tam sam lub jeli szuka wizji z pomoc tortur i kto musia pj z nim, aby przywiza go do supa, z ktrego mia zwisa, dopki nie osignie nadprzyrodzonego przeycia, pomocnik wykonywa, co do niego naleao i zostawia go samego na czas tej cikiej prby25. Nieodzowne byo skoncentrowanie myli na oczekiwanej wizji. Koncentracja bya tym gwnym rodkiem mechanicznym, na ktrym polegano przede wszystkim. Myl o niej przez cay czas", napominali starzy czarownicy. Czasami trzeba byo mie twarz zalan zami, aby duchy zlitoway si nad cierpicym i speniy jego prob. Jestem biedakiem. Zlitujcie si nade mn" - brzmi nieustanna modlitwa. Nie miej nic - uczyli czarownicy - a duchy przyjd do ciebie". Ludzie na rwninach zachodnich wierzyli, e wizja okrela ich ycie i zsya powodzenie. Jeli jej nie dostpili, skazani byli na klsk. Miaem by biedny i dlatego nie miaem wizji". O ile doznanym przeyciem byo uleczenie, zdobywano moc uzdrawiania, jeli wojna - uzyskiwano sil wojownika. Jeli kto spotka Podwjn Kobiet, zostawa transwestyt i obiera kobiece zajcia i zwyczaje. Jeli zyskiwa bogosawiestwo mitycznego Wodnego Wa, mia nadprzyrodzon moc nad zem i powica ycie swej ony i dzieci jako zapat za to, e zosta czarownikiem. Kady, kto pragn oglnego wzmocnienia czy powodzenia w okrelonych przedsiwziciach, dy do osignicia wizji. Byy one nieodzowne na ciece wojennej i dla ulecze oraz przy wszelkiego rodzaju okazjach: nadawania nazw bawoom, nadawania imion dzieciom, aoby, szukania zemsty, znajdywania zgubionych przedmiotw. Wizj moga by halucynacja wzrokowa lub suchowa albo te co zupenie innego. Wikszo relacji mwi o pojawieniu si jakiego zwierzcia. Pojawiao si ono czsto w postaci ludzkiej, przemawiao do petenta i przekazywao mu pie i formu jakich nadprzyrodzonych praktyk. Kiedy odchodzio, przybierao z powrotem sw waciw posta i suplikant poznawa, jakie zwierz go pobogosawio oraz jak skr, ko czy pira musi zdoby, by zatrzyma je na pamitk tego przeycia i zachowa na cae ycie jako wite zawinitko lecznicze. Niektre przeycia miay o wiele mniej wany charakter. Istniay plemiona, ktre szczeglnie ceniy chwile zblienia z natur, kiedy to czowiek siedzc sam nad brzegiem rzeki lub tropic zwierza wyczuwa w zwykym zjawisku jakie niezwyke znaczenie. Nadprzyrodzona moc moga spywa na nich take we nie. Niektre relacje z wizji to niewtpliwie przeycia, ktre miay miejsce w czasie snu lub w mniej normalnych warunkach. Niektre plemiona ceniy sny wyej od wszelkich innych przey. Lewis i Clark skaryli si, e kiedy w dawnych czasach przemierzali rwniny zachodnie, nie byo prawie nocy, w ktrej mogliby usn; co chwila jaki starzec wstawa, by uderzywszy w bbenek, uroczycie wyrecytowa sen, ktry mu si wanie przyni. Sen uwaano za cenne rdo mocy. W kadym przypadku o tym, czy dane przeycie posiadao ow moc, musia decydowa ten, ktry go dowiadczy. Uwaano je za rzecz subiektywn bez wzgldu na to, jakie inne spoeczne ograniczenia normoway jego dalsz praktyk. Pewne przeycia posiaday moc, inne jej nie miay; rozpoznawano to po bysku znaczenia, ktry wyrnia przeycia majce jak warto. Jeli z przeyciem nie czy si w bysk, wwczas nawet takie, ktrego szukano z pomoc tortury, uwaano za bezwartociowe, i nie miano si domaga, by pyna ze moc, z obawy, e zwierz uznane za ducha opiekuczego zele na nich mier i nieask. Ta wiara w moc doznania wizji jest na rwninach zachodnich mechanizmem kulturowym, ktry teoretycznie daje jednostce wolno nieograniczon. Moe ona uda si na poszukiwanie i znale t najbardziej podan moc bez wzgldu na to, do jakiej rodziny naley. Poza tym moe domaga si uznania swej wizji za autorytet na poparcie kadej innowacji, dla osignicia osobistej korzyci; bo autorytetem, na ktry si powouje, byo przeycie doznane w samotnoci, ktre z samej swej natury nie moe by przedmiotem osdu czowieka. Co wicej, byo to przypuszczalnie przeycie najbardziej nietrwale spord tych, jakich dana jednostka moga dowiadczy. Nadao indywidualnemu poczuciu tak rang, e mao co mogo mu dorwna. Praktycznie, rzecz jasna, autorytet obyczaju nie byt kwestionowany. Nawet jeli wasne tradycje daj ludziom najbardziej swobodn rk, ludziom tym nigdy nie starcza pomysowoci na tyle, by przeprowadzi co wicej ni drobne zmiany. Z punktu widzenia obcego nawet najbardziej radykalne innowacje w kadej kulturze s tylko drobnymi reformami, a jest powszechnie wiadomo, e prorokw zabijano z powodu rnych nazwa takich samych rzeczy. W ten sam sposb wykorzystywano swobod kulturow, ktr dawaa wizja, do ustanowienia, zgodnie z jej instrukcjami, rytuau Poziomki przy bractwie Tytoniowym w miejsce istniejcego uprzednio rytuau Ziby, albo do ustalenia, e skunks bdzie dawa si na wojnie, cho dotd polegano na bawole. Inne ograniczenia byty rwnie nieuniknione. Kadziono nacisk na wyprbowanie wizji. Tylko ci mogli roci pretensje do posiadania nadprzyrodzonej mocy na wojnie, ktrzy poddali sw wizj prbie i poprowadzili zwycisk wypraw wojenn. W niektrych plemionach nawet propozycj poddania wizji prbie naleao przedstawi starszynie, a zgromadzenie starszych nie kierowao si adnym mistycznym natchnieniem. W kulturach innych ni kultury na obszarach rwnin zachodnich te ograniczenia praktyk dionizyjskich szy o wiele dalej. Wszdzie, gdzie przysugujce prawa i przywileje maj znaczenie dla spoecznoci, konflikt, jaki wywouje tego rodzaju cecha kulturowa jak wizja, jest do oczywisty. Stanowi on jawnie rozgrywajcy" mechanizm kulturowy. W plemionach, w
25

Ruth Benedict, The Vision in Plains Culture, American Anthropologist" 1922, nr 24, s. 1-23.

25

ktrych konflikt ten mia charakter ostry, wiele rzeczy mogo si wydarzy. Nadprzyrodzone przeycie, ktre pozornie akceptowano, mogo sta si jedynie zewntrznym pozorem. Jeli prestiem cieszyy si grupy kultowe i rodziny, jednostki nie mogy pozwoli sobie na swobodny kontakt ze zjawiskami nadprzyrodzonymi ani uczy, e wszelka moc pochodzi z kontaktu z tymi zjawiskami. Nie byo powodu, by zaprzesta goszenia dogmatu o swobodnej i dostpnej dla kadego wizji i tak go uczono. Ale bya to hipokryzja. Nikt nie mg posiada wadzy na mocy jakiegokolwiek autorytetu poza autorytetem wynikajcym z zajcia po swoim ojcu miejsca w grupie kultowej, ktrej by czonkiem. Omaha - chocia caa wadza przekazywana bya u nich cile w grupie rodzinnej i ceniona za tkwice w niej czary - nie rewidowali tradycyjnego dogmatu o absolutnej i wycznej zalenoci od pojedynczej wizji jako sankcji mocy nadprzyrodzonej 26. Na wybrzeu pnocnozachodnim i u Aztekw w Meksyku, gdzie presti by rwnie strzeonym przywilejem, wystpiy rnego rodzaju kompromisy, ale byy to kompromisy, ktre nie eliminoway wartoci dionizyjskich. Dionizyjskie skonnoci do poszukiwa wizji w pnocnej czci Ameryki zazwyczaj nie musiay szuka kompromisu z posiadajcymi presti, uprzywilejowanymi grupami. Przeycia tego szukano czsto otwarcie z pomoc narkotykw i alkoholu. Indiaskie plemiona Meksyku uyway specjalnie sfermentowanego soku owocu ogromnego kaktusa, aby uzyska stan bogosawiony, co miao dla nich najwysz warto religijn. U pokrewnych im Pima wielk doroczn uroczysto, dziki ktrej uzyskiwano wszelkie bogosawiestwa, stanowio warzenie tego kaktusowego piwa. Pierwsi pili kapani, nastpnie cay lud, aby sta si nabonym". Upicie si w ich praktyce i poezji jest synonimem religii; czy si w nim mglista wizja z intuicj. Wprawia ono cale plemi w uniesienie kojarzone z religi. O wiele czstszym rodkiem uzyskiwania tego przeycia byy narkotyki, np. pejotl, czyli ziarno meskalu, pczek kaktusa z Wyyny Meksykaskiej. Rolin t jedz w stanie surowym plemiona indiaskie na obszarze swoich wdrwek, ale handel pejotlem siga a po granic kanadyjsk. Spoywa go si zawsze uroczycie. Jego dziaanie jest dobrze znane. Wywouje szczeglne wraenie lewitacji i kolorowych obrazw, czemu towarzyszy bardzo silne uczucie albo ostatecznej rozpaczy, albo wyzwolenia z wszelkiej nieudolnoci i niepewnoci. Nie wystpuje przy tym zakcenie ruchw ani podniecenie erotyczne. Kult pejotlu wrd Indian amerykaskich cigle si rozszerza. Jest on zarejestrowany oficjalnie jako Koci Indiaski w Oklahomie, a w wielu plemionach starsze rytuay plemienne straciy w porwnaniu z nim powanie na znaczeniu. Kult ten czy si wszdzie z pewn okrelon postaw wobec biaych, to znaczy albo z religijn opozycj wobec ich wpywu, albo z doktryn szybkiego przyjcia sposobu ycia biaych, a w osnow jego wplecione s liczne elementy chrzecijaskie. Pejotl jest przekazywany i spoywany jak sakrament, najpierw pejotl, potem woda, kolejno, z towarzyszeniem modlitw i pieni. Jest to uroczysty caonocny obrzd, a jego skutki daj si odczu jeszcze w cigu nastpnego dnia. W innych przypadkach pejotl spoywany jest przez cztery noce, a przez cztery przedzielajce je dni ludzie oddaj si wywoanemu przeze podnieceniu. Pejotl w ramach kultw, z ktrymi si czy, utosamiany jest z bogiem. Duy pczek pejotlu umieszczony zostaje na otarzu ziemnym i oddaje mu si cze. Wszystko dobro pochodzi od niego. Jest to jedyna wita rzecz, jak znam w yciu". Tylko to lekarstwo jest wite i uwolnio mnie od wszelkiego za". Wanie dionizyjskie przeycie pejotlowego transu stanowi o jego pontach i autorytecie religijnym27. Bielu albo ziele jimson jest trucizn o wiele silniejsz, o charakterze bardziej lokalnym, uywany jest tylko w Meksyku i przez plemiona poudniowej Kalifornii, gdzie dawano go chopcom przy inicjacji; pod jego wpywem miewali oni wizje. Opowiadano mi o chopcach, ktrzy zmarli po wypiciu tego napoju. Chopcy wpadali w stan omdlenia; niektre plemiona twierdz, e trwa to jeden dzie, inne - e cztery. Mohave, wschodni ssiedzi tych plemion, uywali bielunia, aby zyska szczcie w hazardzie, i, jak mwiono, bywali przez cztery dni nieprzytomni. W tym czasie miewali sen, ktry przynosi im poszukiwane szczcie. Wszdzie wic pord Indian pnocnoamerykaskich, z wyjtkiem Pueblo na poudniowym zachodzie, spotykamy ten dionizyjski dogmat i praktyk wizji-snu, z ktrej pynie nadprzyrodzona moc. Rejon poudniowo-zachodni jest otoczony przez ludy szukajce wizji za porednictwem postu, tortury, narkotykw i alkoholu. Ale Indianie Pueblo nie przejmuj szkodliwych dowiadcze i nie czerpi z nich nadprzyrodzonej mocy. Wrd Indian Zuni nawet przypadkowa halucynacja wzrokowa czy suchowa uwaana jest za zapowied mierci. Jest to przeycie, ktrego trzeba unika, a nie szuka za pomoc postu. U Indian Pueblo nadprzyrodzona moc pynie z uczestnictwa w kulcie - co zostao kupione i zapacone - i ktre obejmuje nauk dosownego rytuau. Nie istnieje aden powd, dla ktrego oczekiwaliby przekroczenia granic trzewoci, czy to w czasie przygotowa do uczestniczenia w kulcie, czy w toku inicjacji, czy w pniejszym - w wyniku zapaty - przygotowaniu do osignicia wyszych stopni czy korzystania z przywilejw religijnych. Nie szukaj oni ekscesw ani ich nie ceni. Wprawdzie istniej u nich elementy, ktrych rezultatem staje si dno do uzyskania wizji: szukanie niebezpiecznych miejsc, przyja z ptakiem lub zwierzciem, post, wiara w szczeglne bogosawiestwo pynce z zetknicia ze zjawiskami nadprzyrodzonymi. Ale nie cz si ju one w jedn cao jako przeycie dionizyjskie. Mamy tu do czynienia z cakowit reinterpretacj. U Indian Pueblo mczyni udaj si w nocy do miejsc witych lub budzcych groz i nasuchuj gosu nie po to, eby wej w kontakt ze zjawiskami nadprzyrodzonymi, lecz by wywry, czy spotka ich szczcie czy niepowodzenie. Prba ta jest prb niszego rzdu. W trakcie prby poddajcy si jej s bardzo wystraszeni, wie si z ni wielkie tabu - zakaz ogldania si za siebie w drodze powrotnej, nawet jeliby im si zdawao, e co ich ciga. Dziaanie zewntrzne jest tu w duej mierze takie samo jak w czasie poszukiwania wizji; w kadym przypadku w czasie przygotowa wypeniaj oni trudne zadania - na poudniowym zachodzie nale do nich czsto zawody w biegach - i wykorzystuj jak mog ciemnoci, samotno i pojawianie si zwierzt. Ale przeycie, ktre gdzie indziej uwaa si za dionizyjskie, u Indian Pueblo jest mechanicznym uzyskiwaniem wrb28.
26 27

Reo F. Fortun, Secret Societies of the Omaha, Columbia University Contributions to Anthropology, XII, New York 1932, Benedict l.

Louis Lewin, Weber Anhalonium Lewinii und andere Cacteen, Zweite Mitteilung, Separatdruck aus dem Archiv fur experimentelle Pathologie und Pharmakologie", vol. XXXIV, Leipzig 1894. Gunther Wagner, Entwicklung und Yerbreitung des Peyote-Kultes, Baes-sler Archiv", Hamburg 1931, nr 15, s. 59-144 28 Benedict 2, Cytaty z: Bunzel l, s. 482.

26

Post - sposb, na ktrym Indianie amerykascy najbardziej polegali w osiganiu wizji - uleg tego samego rodzaju reinterpretacji. Nie stosuj oni postu jako sposobu wywoywania przey, ktre normalnie s poniej wiadomoci; u Indian Pueblo jest on warunkiem obrzdowej czystoci. Teoria istnienia zwizku midzy postem a jak form egzaltacji byaby u Indian Pueblo najzupeniej nie do pomylenia. Post jest wymagany podczas wszystkich kapaskich okresw odosobnienia, przed przystpieniem do obrzdowego taca czy wycigu i przy nieskoczonej iloci uroczystych okazji, ale nigdy nie nastpuje po nim dajce moc przeycie; nie ma on nigdy charakteru dionizyjskiego. Praktyka zatruwania si jimson u poudniowo-zachodnich Indian Pueblo jest bardzo podobna do praktyki postu. Istnieje, ale nie jest niebezpieczna. Jedno- czy czterodniowe transe bieluniowe Indian z poudniowej Kalifornii29 nie s u Pueblo praktykowane. Narkotyku tego uywa si, podobnie jak w staroytnym Meksyku, po to, by odnale zodzieja. U Zuni celebrujcy kapan kadzie do ust wybranego osobnika mat jego ilo, a nastpnie z przylegej izby nasuchuje, kiedy z ust czowieka, ktry zay bielu, padnie imi oskaronego. Czowiek ten nie ma bynajmniej popa w stan komatyczny; na przemian pi i chodzi po pokoju. Podobno nastpnego dnia nie pamita zupenie tego, co zostao mu objawione. Gwnym przedmiotem troski jest usunicie wszelkiego ladu narkotyku; stosuje si powszechnie dwie desakralizacyjne techniki zniweczenia niebezpiecznej witoci roliny: po pierwsze, czowiekowi temu czterokrotnie podaje si rodek wymiotny, aby najmniejsze choby odrobiny narkotyku zostay zwymiotowane, a nastpnie, wosy tego czowieka myje si w mydlinach z juki. Inne uycie bielunia wrd Zuni jest jeszcze dalsze od jakichkolwiek koncepcji dionizyjskich; czonkowie bractw kapaskich wychodz w nocy, aby przy pewnych okazjach zatkn paeczki modlitewne proszc ptaki, aby piewem sprowadziy deszcz", i wtedy wsypuje si do oczu, w uszy i w usta kademu kapanowi malek ilo sproszkowanego korzenia. Tu stracono z oczu wszelkie zwizki z fizjologicznymi waciwociami narkotyku. Los pejotlu by jeszcze bardziej drastyczny. Indianie Pueblo yj w pobliu Wyyny Meksykaskiej, gdzie zbiera si pczki pejotlu, a wanie Apacze oraz plemiona z rwnin, z ktrymi mieli oni najwicej stycznoci, spoywali t rolin. Ale praktyka ta nie znalaza uznania u Pueblo. Ostatnio przyja j maa antyrzdowa grupa wrd Tao, w najbardziej nietypowym i niepodobnym do plemion z rwnin plemieniu Indian Pueblo. Ale nigdzie indziej nie rozpowszechnia si. Zgodnie ze cile apolliskim etosem Indianie Pueblo traktuj nieufnie i odrzucaj te przeycia, ktre w jaki sposb prowadz do rozpasania i utraty przytomnoci. Odraza ta jest tak silna, e nawet alkohol nie stal si tam problemem administracyjnym. We wszystkich innych rezerwatach indiaskich w Stanach Zjednoczonych jest to nieuniknione. Nie ma takich przepisw, ktre mogyby jako opanowa namitno Indian do whisky. Ale u Indian Zuni problem ten nigdy nie mia znaczenia. Ani w dawnych czasach, ani dzi nie wyrabiaj oni adnego napoju alkoholowego. Ani te, jak to na przykad dzieje si u ich ssiadw - Apaczw, kada wyprawa do miasta, starcw czy modych, bynajmniej nie oznacza hulanki. Indianie Pueblo nie maj religijnych zakazw wzbraniajcych picia alkoholu. Chodzi tu o co gbszego. Upijanie si budzi w nich odraz. Zuni wczenie zetknli si z piciem alkoholu, a gdy starszyzna samorzutnie zakazaa picia, decyzja owa spotkaa si z wystarczajc aprobat, by byli jej posuszni. Tortury odrzucono jeszcze bardziej konsekwentnie. Indianie Pueblo, szczeglnie ze wschodu, mieli kontakty z dwiema nader rnymi kulturami, w ktrych tortura posiadaa ogromne znaczenie, a mianowicie - z Indianami z rwnin i z meksykaskimi Pokutnikami. Kultura Pueblo posiada rwnie wiele wsplnych cech z wygas dzi, a uznajc tortury cywilizacj staroytnego Meksyku, gdzie przy wszystkich okazjach stosowano bogom w ofierze upusty krwi, szczeglnie z jzyka. Na rwninach samotortury s wyspecjalizowan technik osigania stanu zapomnienia, podczas ktrego miewa si wizj. Pokutnicy z Nowego Meksyku s w tym dalekim zaktku wiata ostatni pozostaoci sekty Biczownikw redniowiecznej Hiszpanii; do dzi zachowali wielkopitkowe obrzdy, w ktrych utosamiaj si z ukrzyowanym Zbawicielem. Momentem szczytowym tego rytuau jest krzyowanie Chrystusa, uosabianego przez jednego z uczestnikw kultu. Procesja wychodzi z domu Pokutnikw w Wielki Pitek o wicie, Chrystus upada pod ciarem ogromnego krzya. Za nim postpuj wolno jego bracia, przy kadym kroku chostaj swe nagie plecy wielkimi biczami z odyg kaktusowych, do ktrych przymocowane s haczyki z innego, bardzo kolczastego kaktusa. Grzbiety ich z daleka robi wraenie pokrytych bogatym czerwonym suknem. Droga" cignie si przez ptorej mili i kiedy dotr do jej koca, Chrystus zostaje przywizany do krzya i podniesiony wraz z nim w gr. W wypadku mierci jego lub ktregokolwiek z biczownikw umieszcza si jego buty na progu domu i adna po nim aoba nie jest dozwolona. Indianie Pueblo nie wiedz, co to samotortura. Kady ma pi palcw i jeli nie byt torturowany, aby przyzna si do rzucania czarw, pozostaj one nietknite. Na plecach nie maj ladw blizn ani ladw po zdzieranych pasach skry. Nie posiadaj adnych rytuaw, w ktrych powicaliby wasn krew, nie uywaj jej te, aby zapewni urodzaj. Swego czasu wyrzdzali sobie w pewnym stopniu krzywd podczas niektrych inicjacji w momentach najwikszego uniesienia, ale bya to raczej sprawa zbiorowego wylewu nagromadzonych uczu. W bractwie Kaktusa powiconego kultowi wojownikw jego uczestnicy miotali si na wszystkie strony, chostajc siebie i innych biczami z kaktusa30; w bractwie Ognia rozrzucali dokoa ogie jak konfetti. W obu przypadkach nie chodzi ani o niebezpieczestwo psychiczne, ani niezwyke przeycie. Z pewnoci w zaobserwowanych sztuczkach z ogniem u Indian Pueblo - jak rwnie w sztuczkach z ogniem u Indian z rwnin - nie szuka si samoudrki. W tacu Ognia, bez wzgldu na to, jakie stosuje si sposoby, stopy nie ulegaj oparzeniu, a kiedy jego uczestnicy bior do ust ogie, na jzyku nie powstaj pcherze31. Spotykana u Indian Pueblo praktyka bicia pasami te nie ma na celu tortury. Uderzenia te nie rani. Dziecko Zuni jest dalekie od tego, by szczyci si tego rodzaju ekscesami, jak to robi Indianie z rwnin, i chostane w czasie inicjacji w
29

Stevenson, Thirtieth Report of the Bureau of American Ethnotogy, s. 89. Wtajemniczenie Kaktusa, Cushing 3 (vol. 4), s. 31-32. Wtajemniczenie Ognia, ibidem, s. 30-31; Steyenson l, s. 526.

30 31

27

okresie dojrzewania lub wczeniej moe paka, a nawet woa matk, kiedy bij je dokonujcy inicjacji zamaskowani bogowie. Doroli ze zgroz odrzucaj myl, e uderzenia mogyby zostawi prgi. Chosta ma odsun ze wydarzenia", stanowi budzcy zaufanie rytua egzorcystyczny. Fakt, e ten sam akt stosuje si gdzie indziej w celu samotortury, nie ma adnego znaczenia dla zastosowania go w tej kulturze. Ekstazy nie szuka si przez post lub tortur, narkotyki, alkohol czy pod pozorem wizji, i taniec nie bdzie rodkiem jej osignicia. Chyba aden lud w Ameryce Pnocnej nie powica tak wiele czasu na tace jak Indianie Pueblo z poudniowego zachodu. Ale nigdy nie ma to na celu samozapomnienia. Kult grecki Dionizosa by najbardziej znany wanie z szalestwa swych tacw, i to wanie powtarza si w Ameryce Pnocnej. Indiaski taniec Cieni, ktry obj kraj w siedemdziesitych latach ubiegego stulecia, by tacem wirowym, taczonym monotonnie, a do zupenego wyczerpania tancerzy, tak e kolejno padali sztywni na ziemi. W tym spazmie przeywali wizje uwolnienia od biaych, a taniec trwa dalej, i inni z kolei padali na ziemi. Odprawianie tego taca co niedziela byo zwyczajem, ktry przenikn do wikszoci dwunastu plemion. Istniay take tace inne, starsze, o charakterze na wskro dionizyjskim. Plemiona pnocnego Meksyku taczyy z pian na ustach na otarzu. Tace szamanw z Kalifornii pocigay za sob popadniecie w stan kataleptyczny. Maidu organizowali zawody szamanw, zwycizc zostawa ten, kto potrafi taczy duej od innych; to znaczy nie podda si hipnotycznemu wpywowi taca. Na wybrzeu pnocno-zachodnim uwaano, e wszystkie obrzdy zimowe maj na celu uspokojenie czowieka, ktry popad w szalestwo i byt optany przez duchy. Dostpujcy wtajemniczenia odgrywali sw rol z zapamitaniem, jak tego od nich oczekiwano. Taczyli jak syberyjscy szamani, uwizani na czterech linach nacignitych z czterech stron tak, e mona ich byo powstrzyma, gdyby chcieli wyrzdzi krzywd sobie czy innym. Nic takiego nie zdarza si w adnych okazjach tanecznych Zuni. Ich taniec, podobnie jak poezja rytualna, to wymuszanie czego na sitach natury poprzez monotonne powtarzanie. Niestrudzone uderzenia stp skupiaj mg na niebie w zway deszczowych chmur, maj na celu wymuszenie opadw deszczu. Celem taczcych nie jest wcale wywoanie przeycia ekstatycznego, lecz tak cakowite utosamienie si z natur, by jej siy podporzdkowa swym celom. Ta intencja okrela form i ducha tacw Indian Pueblo. Nie ma w nich nic dzikiego. W skoncentrowanej sile rytmu i doskonaym zgraniu si czterdziestu ludzi, taczcych jak jeden, zawiera si skuteczno tych tacw. Tej cechy tacw Pueblo nikt nie uj lepiej od D.H. Lawrence'a. Wszyscy piewaj unisono, posuwajc si mikkim, cho cikim krokiem, na ktrym polega taniec; ciaa ich s nieco pochylone ku przodowi, barki i gowy zwisaj ociale, mikko stawiaj mocne stopy. Mczyni jakby wdeptuj rytm w rodek ziemi. Bbny podtrzymuj uderzenia pulsujce jak serce; cignie si to caymi godzinami"32. Niekiedy taniec ma na celu wydobycie z ziemi kiekw kukurydzy, kiedy indziej taczcy uderzeniami stp wzywaj zwierzyn, by j upolowa, czasami za przynaglaj biae cumulusy powoli gromadzce si na niebie w pustynne popoudnie. Nawet samo pojawienie si chmur, bez wzgldu na to, czy zechc zesa deszcz, jest bogosawiestwem, ktrym istoty nadprzyrodzone darz taniec, znakiem, e obrzd zosta przychylnie przyjty. Jeli deszcz spada, jest to oznaka i potwierdzenie mocy taca - odpowied. Indianie Pueblo tacz dalej wrd gwatownej ulewy typowej dla poudniowego zachodu - pira mokn i staj si cikie, przemakaj haftowane spdniczki i paszcze. Ale bogowie obdarzyli ich ask. Bazny bawi si w bocie, tarzajc si i brodzc w kauach. Doczekali si uznania - ich stopy w tacu maj waciw siom natury moc zniewalania chmur i sprowadzania deszczu. Nawet w tych wypadkach, kiedy formy taca Indian Pueblo s takie same jak formy taca ich najbliszych ssiadw i przepojone duchem dionizyjskim, wykonuj je zupenie na trzewo. Plemi Kora z pnocnego Meksyku, podobnie jak tyle innych plemion tej czci kraju, zna taniec wirowy, ktrego szczytowy moment nastpuje wtedy, kiedy tancerz, osignwszy najwiksz szybko i zapamitanie, na jakie go sta, wirujc cofa si - cofa, a zaczyna taczy ju na ziemnym otarzu. W kadej innej chwili czy sytuacji jest to blunierstwo. Ale to wanie stwarza najwysze dionizyjskie wartoci. Ogarnity szaem tancerz tratuje otarz, wdeptuje go w ziemi. A w kocu sam padnie na jego szcztki33. Spord tacw zespoowych wykonywanych w podziemnej kivie taniec Wa plemienia Hopi odbywa si rwnie na otarzu. Ale bez adnego szalestwa. Jest to przepisowa figura, podobnie jak w tacach wiejskich. Jeden z najbardziej popularnych obrzdowych tacw Indian Pueblo opiera si na zmianie dwch grup tanecznych, ktre w kadej figurze wykonuj nieco odmiennie podobny temat, pojawiajc si na przemian z dwch stron miejsca, na ktrym tacz. W kocu, w ostatniej figurze, obie grupy wyaniaj si jednoczenie z obu stron. W wykonywanym w kivie tacu Wa tancerze bractwa Antylopy tacz naprzeciw tancerzy Wa. W pierwszej figurze kapan Antylopy taczy w kucki dokoa otarza, po czym si wycofuje. Kapan Wa powtarza to samo za nim. W drugiej figurze Antylopa z pdem winoroli w ustach taczy przed inicjowanymi, przecigajc ten pd po ich kolanach. Potem wycofuje si. Wystpuje W, z ywym grzechotnikiem w ustach, i te przeciga go po ich kolanach. W kocowej figurze Antylopa i W wystpuj razem, cigle w kucki i na koniec nie tacz ju dokoa otarza, lecz na otarzu. Jest to uroczysta sekwencja, podobna do sekwencji z taca Morrisa, wykonywana w stanie cakowitej trzewoci34. Take taniec z wami u Hopi nie jest kokietowaniem niebezpiecznych i strasznych si. W naszej cywilizacji istnieje tak powszechny lk przed wami, e bdnie interpretujemy taniec Wa. atwo przypisujemy tancerzom uczucia, ktrych my doznawalibymy w podobnym wypadku. Ale Indianie amerykascy rzadko boj si wy. S one czsto przedmiotem czci i czasami ta wito wanie czyni je niebezpiecznymi, jak niebezpieczne moe by wszystko, co wite, czyli manitou. Indianie nie reaguj jednak jak my na widok wy niedorzeczn odraz. Nie obawiaj si rwnie specjalnie ich napaci. Istniej opowieci indiaskie, ktre kocz si sowami: i dlatego grzechotnik nie jest niebezpieczny". Obyczaje grzechotnikw uatwiaj ich ujarzmienie i Indianie atwo daj sobie z nimi rad. Uczuciem, ktre ywi tancerze wobec wy w tacu Wa, nie jest lk czy odraza, lecz uczucie waciwe uczestnikom kultu wobec ich zwierzcego opiekuna. Co wicej,
32 33 34

D.H. Lawrence, Momings in Macico, New York 1928, s. 109-110. Taniec Kora na otarzu patrz: K.T. Preuss, Die Nayarit Expedition, Leipzig 1912, s. 55. Taniec Hopi patrz: H.R. Voth, Oraibi Summer Snake Ceremony, Fieid Columbiom Museum Publication, nr 83, Chicago 1903, s. 299.

28

wielokrotnie stwierdzano, e przed tacem usuwa si grzechotnikom torebki jadowe. Zgniata si je lub wyciska z nich jad, a kiedy po tacu we zostaj wypuszczone, torebki te odrastaj i znw wypeniaj si jadem. Ale w czasie taca we s nieszkodliwe. Tak wic w odczuciu tancerza Hopi cala sytuacja nie ma charakteru dionizyjskiego ani w aspekcie wieckim, ani w nadprzyrodzonym. Jest to doskonay przykad tego, e samo obiektywne zachowanie moe, zalenie od wpojonych wyobrae, by albo dionizyjskim zabiegiem o niebezpieczne i odraajce przeycie, albo uroczystym obrzdem dopenianym w stanie absolutnie trzewym. Indianie Pueblo nie szukaj ani nie toleruj adnych przey - uzyskiwanych za pomoc narkotykw, alkoholu, postu, tortury czy taca - wybiegajcych poza zwykle dowiadczenie zmysowe. Nie chc mie nic wsplnego z destrukcyjnymi indywidualnymi przeyciami tego typu. Waciwe ich cywilizacji zamiowanie do umiaru nie zostawia na to miejsca. Dlatego te nie maj szamanw. Czarownictwo jest jedn z najbardziej powszechnych instytucji ludzkich. Czarownik to praktyk w dziedzinie religii, ktry - bez wzgldu na to, dziki jakiemu dowiadczeniu osobistemu uznany zosta w swym plemieniu za istot obdarzon cechami nadprzyrodzonymi - uzyskuje moc bezporednio od bogw. Czsto jest, podobnie jak Kasandra i ci, ktrzy przemawiali jak prorocy, czowiekiem, ktrego brak rwnowagi przeznaczy do tego zawodu. W Ameryce Pnocnej czarownikami s ludzie, ktrzy maj za sob przeycie wizji. Z drugiej strony, kapan jest strem rytuau i kierownikiem czynnoci zwizanych z kultem. Indianie Pueblo nie maj czarownikw, lecz jedynie kapanw. Kapan Zuni piastuje sw godno na mocy pokrewiestwa lub kupi j, przechodzc przez rne szczeble w bractwie, albo te zosta wybrany na rok przez gwnych kapanw na wykonawc roli kapana katcina. W kadym przypadku musia zdobywa swe uprawnienia, uczc si ogromnej liczby rytuaw, zarwno czynnoci, jak sw. Cay jego autorytet pynie z owego urzdu i z rytuau, ktrym kieruje. Rytua musi by idealnie opanowany pamiciowo, a kapan jest odpowiedzialny za zgodno z tradycj kadego skomplikowanego obrzdu, ktry celebruje. Zuni okrelaj czowieka obdarzonego moc jako tego, ktry wie jak". S tacy, co posiadaj t wiedz o najbardziej uwiconych kultach, w dziedzinie biegw, gier z elementem hazardu czy leczenia. Innymi sowy, zdobyli sw moc dosownie ze rde tradycyjnych. Nie wolno im natomiast usiowa wykorzysta mocy religii dla usprawiedliwienia jakiego czynu pyncego z wasnej inicjatywy. Nie wolno im nawet zblia si do tego, co nadprzyrodzone, poza wypadkami, w ktrych maj upowanienie swej grupy w okrelonym czasie. Kada modlitwa, kady akt kultury s speniane w usankcjonowanej i powszechnie znanej porze i w przepisany przez tradycj sposb. Najbardziej indywidualnym aktem religijnym u Zuni jest sadzenie paeczek modlitewnych, owych starannie wymodelowanych ofiar skadanych bogom, ktre zakopuje si do poowy w witych miejscach i zanosz one specyficzne mody do istot nadprzyrodzonych. Ale nawet paeczek modlitewnych choby najwysi kapani nie mog ofiarowa z wasnej inicjatywy. Jedno z poda ludowych mwi o gwnym kapanie Zuni, ktry zrobi paeczki modlitewne i poszed je zatkn. Nie bya to ta waciwa faza ksiyca, kiedy czonkowie bractw czarownikw-uzdrowicieli sadz paeczki, i ludzie pytali: Dlaczego gwny kapan sadzi paeczki modlitewne? On chyba uprawia czary". W istocie, kapan uywa swej mocy do zemsty osobistej. Jeli nawet gwnemu kapanowi nie wolno spenia najbardziej osobistych ze wszystkich aktw religijnych z inicjatywy wasnej, to akty bardziej formalne s podwjnie obwarowane publicznymi sankcjami. Niepodobna, eby ktokolwiek i kiedykolwiek mg si dziwi, dlaczego jednostka przystpuje do modlitwy. Indianie Pueblo w swej instytucji kapana, pozostali krajowcy Ameryki w instytucji szamana wybieraj i nagradzaj dwa przeciwstawne typy osobowoci. Indianie z rwnin we wszystkich praktykach faworyzowali przedsibiorczego czowieka, ktry potrafi z atwoci zdoby autorytet. Byt wyniesiony ponad wszystkich. Innowacje, ktre w wyniku wizji przynosi ze sob Indianin Crow, mogy mie bardzo niewielkie znaczenie. Ale nie w tym rzecz. Kady mnich buddyjski i redniowieczny mistyk chrzecijaski oglda w swej wizji to, co jego wspbracia widzieli ju przed nim. I dla nich, i dla Indian Crow ta wyjtkowa moc - lub bosko - opieraa si na autorytecie osobistego dowiadczenia. Indianin wraca do swego ludu obdarzony si wizji, a plemi, uwaajc to za wity przywilej, przestrzegao wskaza, ktre otrzyma. Jeli chodzi o leczenie, to kady zna sw wasn moc i nie prosi o nic innych, posiadajcych t sam si. Dogmat w w praktyce uleg modyfikacji, czowiek bowiem utrwala tradycj nawet w tych praktykach, ktre usiuj traktowa j z pogard. Ale dogmaty ich religii stwarzay zadziwiajco due kulturowe moliwoci, sankcj dla przedsibiorczoci i autorytetu jednostki. Ta przedsibiorczo i osobista inicjatywa Indian z rwnin znalaza wyraz nie tylko w szamanizmie, lecz take w namitnym entuzjazmie dla wojny podjazdowej, ktr si trudnili. Oddziay wojownikw liczyy zazwyczaj poniej dwustu ludzi i kady dziaa w pojedynk w nieskomplikowanych akcjach tych oddziaw, co stanowi biegunowe przeciwiestwo surowej dyscypliny i subordynacji w wojnie nowoczesnej. Wojna bya dla nich gr, w ktrej kady pojedynczy czowiek gromadzi punkty - mogo to by uwolnienie przywizanego konia czy zranienie wroga lub zdobycie skalpu. Jednostka, zazwyczaj dziki osobistej, icie diabelskiej odwadze, zbieraa tych punktw, ile tylko moga, i korzystaa z nich, by wstpi do jakich bractw, wydawa uczty, zdobywa kwalifikacje na wodza. Indianin z rwnin pozbawiony inicjatywy i umiejtnoci dziaania w pojedynk nie byt szanowany w swej spoecznoci. wiadectwa pierwszych badaczy, wystpienia wybitnych jednostek w konfliktach Indian z biaymi, kontrasty w zestawieniu z Indianami Pueblo, wszystko to pokazuje, jak instytucje ich popieray rozwj osobowoci, niemal w sensie nietzscheaskiego nadczowieka. Widzieli oni ycie jako dramat jednostki wstpujcej coraz wyej w hierarchii spoeczestwa ludzkiego, zdobywajcej nadprzyrodzon moc, ucztujcej i odnoszcej zwycistwa. Inicjatywa zawsze naleaa do pojedynczego czowieka. Odwane czyny uwaano za czyny osobiste i chwalenie si nimi naleao do przywilejw przy okazjach rytualnych, podobnie jak korzystanie z nich do realizacji osobistych ambicji. U Indian Pueblo idea czowieka jest zupenie inny. U Zuni autorytet osobisty naley do cech chyba najbardziej dyskredytowanych. Czowiek, ktry poda siy czy wiedzy, ktry chce by - jak okrelaj to pogardliwie - przywdc swego ludu, spotyka si jedynie z nagan i najprawdopodobniej bdzie przeladowany za uprawianie czarownictwa", co zdarzao si czsto. Wrodzony autorytet oceniany jest u Zuni nieprzychylnie, a czowiek nim obdarzony moe by atwo oskarony o czary. Wiesza si go wwczas za kciuki, dopki si nie przyzna". Oto wszystko, co Zuni potrafi zrobi z jednostk o silnej indywidualnoci. Ideaem ich jest czowiek dostojny i uprzejmy, ktry nigdy nie stara si przewodzi i nie wywouje krytycznych komentarzy ze strony ssiadw. W wypadku jakiegokolwiek konfliktu, nawet wtedy, kiedy caa

29

suszno jest po jego stronie, wszystko obraca si przeciwko niemu. Nawet z zawodw sprawnoci, takich jak biegi, kto, kto zwycia stale, zostaje wykluczony. Zuni interesuj si gr, ktrej uczestnicy maj rwne szans, a wybijajcy si biegacz tylko j psuje, tote nie chc mie z nim nic wsplnego. Czowieka dobrego charakteryzuje - mwic sowami dr Bunzel - mie obejcie, agodne usposobienie i szlachetne serce". Najwysza pochwala, odnoszca si do pewnego nienagannego krajana, brzmi: To mity, uprzejmy czowiek. Nigdy si o nim nie syszy. Nie miesza si w adne awantury. Naley do klanu Borsuka i kivy Muhekve i zawsze bierze udzia w letnich tacach". Powinien on wiele mwi", jak to okrelaj, to jest, powinien wprowadza ludzi w nastrj spokojny i z atwoci wsppracowa z innymi czy to w polu, czy w odprawianiu rytuau, nigdy nie budzc nawet podejrze o zarozumialstwo czy o jakie gwatowne uczucia35. Czowiek dobry unika zaszczytw. Mona mu je narzuci, ale sam ich nie szuka. Kiedy trzeba obsadzi urzdy kivy, zamyka si otwr wiodcy do niej i wszyscy mczyni zostaj tam uwizieni tak dugo, dokd nie uda si przea ma oporw ktrego z nich. Opowieci mwi zawsze o dobrych ludziach, ktrzy nie chcieli przyj urzdu - chocia go w kocu przyjmowali. Czowiek musi unika nawet pozoru skonnoci kierowniczych. Kiedy wybrany osobnik zostaje przekonany i obejmuje urzd, to tym samym jeszcze nie otrzymuje wadzy w naszym rozumieniu. Stanowisko bowiem nie wie si z usankcjonowaniem jakiej istotnej dziaalnoci. Rada Zuni skada si z najwyszych kapanw i kapani ci nie maj jurysdykcji w przypadkach konfliktu czy gwatu. S to ludzie wici i nie wolno mi przedkada do rozsdzenia adnych sporw. Jedynie wodzowie wojenni dysponuj pewn wadz wykonawcz, nie tyle zreszt podczas wojny, co w zakresie uprawnie porzdkowych w czasie pokoju. Ogaszaj zbliajce si polowanie na krliki lub tace, zwouj kapanw i wsppracuj z bractwami czarownikw-uzdrowicieli. Przestpstwem, ktre zgodnie z tradycj cigaj, jest czarownictwo. Inne przestpstwo, jak wydanie niewtajemniczonym chopcom tajemnicy katcina, karz sami zamaskowani bogowie, wezwani przez wodza kultur katcina. Innych przestpstw nie ma. Kradzie zdarza si rzadko i jest spraw prywatn. Cudzostwo nie jest zbrodni, a gwatowna reakcja, ktr taki czyn wywouje, rozadowuje si w ramach ukadw maeskich. Spraw zabjstwa, w jednym przypadku znanym z tradycji, zaatwiono szybko drog wzajemnych opat midzy obu zainteresowanymi rodzinami. Tak wic kapani wysokiej rady nie s niepokojeni. Kieruj oni zasadniczymi sprawami zwizanymi z kalendarzem obrzdw. Udane przeprowadzenie planw moe by ustawicznie hamowane przez jakiego krnbrnego kapana. Wystarczy, by w przypywie zego humoru na przykad odmwi wzniesienia otarza czy dostarczenia swej maski kapana katcina. Rada kapaska moe jedynie czeka - odraczajc obrzdy. Ale na og kady z ni wsppracuje i nie trzeba ucieka si do akcentowania wadzy. W yciu domowym, podobnie jak w yciu religijnym charakterystyczny jest rwnie w brak osobistego wykorzystania wadzy. Dom oparty na zasadach matrylinearnych i matrylokalnych wymaga oczywicie innego podziau wadzy ni te, ktre my znamy. Ale i w spoeczestwach matrylinearnych niepodobna zazwyczaj obej si bez wadzy mczyzny w gospodarstwie, jeli nawet ojciec nie odgrywa w nim roli. Brat matki jako gowa takiego domu jest rozjemc i na nim spoczywa odpowiedzialno. Ale Zuni nie uznaj adnej wadzy nadanej bratu matki, a ju na pewno nie uznaj wadzy nadanej ojcu. aden z nich nie ma prawa kara dzieci ze swego domu. Mczyni bardzo rozpieszczaj dzieci. Nosz je, kiedy im co dolega, i trzymaj wieczorami na kolanach. Cnota wsppracy sprawia, e ycie domowe toczy si wedle wymaganych form, tak jak i ycie religijne, i nie powstaj sytuacje wymagajce drastycznych posuni. I na czym by one miay polega? W innych kulturach maestwo jest niemal instytucj powszechn, w ktrej mona sprawowa pewn wadz. Ale u Indian Pueblo jest ono organizowane bez wikszych formalnoci. Wszdzie indziej na wiecie maestwo wie si z prawem wasnoci i wymian gospodarcz i we wszystkich tego rodzaju okazjach prerogatywy nale do rodzicw lub starszyzny. Ale w maestwie Zuni nie ma elementw, ktre mogyby interesowa starszyzn. Mae znaczenie, jakie Indianie Pueblo przywizuj do wasnoci, czyni spraw drugorzdn nie tylko z nastrczajcej gdzie indziej tyle problemw instytucji maestwa, ale i z szeregu innych, ktre - zgodnie z odmiennymi formami kulturowymi - wi si z lokat wasnoci grupy w sposb korzystny dla modego mczyzny. Zuni eliminuj takie okazje. Wszystkie urzdzenia spoeczne zapobiegaj moliwoci rozwinicia si w dziecku kompleksu Edypa. Malinowski wykaza, e u Trobriandczykw struktura spoeczna daje wujowi wadz, ktra w naszej kulturze naley do ojca. U Zuni nawet wujowie nie sprawuj wadzy. Nie dopuszcza si do powstania takich sytuacji, ktre wymagayby uycia wadzy. Dziecko wzrasta, nie znajc ani urazw, ani kompensujcych je ambicjonalnych marze majcych korzenie w tej instytucji rodzinnej. Kiedy dziecko samo stanie si dorosym czowiekiem, nie posiada motywacji, ktra prowadziaby do wyobraenia sobie okolicznoci wymagajcych zastosowania wadzy36. Dlatego te inicjacja chopcw u Zuni jest wydarzeniem dziwnym w porwnaniu z podobnymi praktykami, ktre stale spotyka si na caym wiecie. Gdzie indziej inicjacja bywa bowiem nader czsto niepohamowanym wykorzystywaniem przywilejw przez kategorie osb posiadajcych wadz; zncaniem si tych, ktrzy maj wadz, nad tymi, ktrym musz teraz przyzna pewne znaczenie w plemieniu. Rytuay te wystpuj w niemal takich samych formach w Afryce, Ameryce Poudniowej i Australii. W Afryce Poudniowej chopcy zostaj spdzeni i oddani w rce mczyzn, uzbrojonych w dugie kije, ktrzy posuguj si nimi dowolnie przy wszystkich okazjach. Chopcw przepdza si przez rzgi, ktrych uderzenia sypi si jak grad; stale musz si spodziewa ciosw z tyu i towarzyszcych im drwin. Musz spa nago i bez przykrycia w najzimniejszych miesicach roku, z gowami - a nie stopami w stron ogniska. Nie wolno im smarowa niczym ziemi, aby odstraszy robaki, ktre gryz ich w nocy. O pierwszym brzasku musz udawa si do sadzawki i zanurzeni w zimnej wodzie stoj do wschodu soca. Nie wolno im wypi kropli wody przez trzy miesice trwania odosobnienia inicjacyjnego, przy czym karmi si ich budzcym wstrt jedzeniem. W formie kompensaty uczy si ich niezrozumiaych formu i ezoterycznych stw, nadajc im pozory wielkiego
35 36

Cytaty z: Bunzel l, s. 480. Bronisaw Malinowski, Ser and Repression in Primitwe Society, New York

30

znaczenia37. W plemionach Indian amerykaskich nie powica si na og tyle czasu inicjacji chopcw, ale zwizane z ni pojcia s czsto takie same. Apacze, z ktrymi Zuni maj wiele wsplnego, powiadaj, e okieznanie chopca przypomina okieznywanie modego rebaka. Chopcy s zmuszeni do wykuwania lodu i kpieli w przerblu, do biegania z wod w ustach; upokarza si ich na prbnych wyprawach wojennych i zazwyczaj dokucza si im. Indianie z poudniowej Kalifornii zakopuj chopcw w mrowiskach, Ale u Zuni inicjacja nie jest nigdy cik prb. Uwaa si, e rytua ma dostateczn warto, jeeli dzieci pacz pod agodnymi nawet uderzeniami, ktre na nie spadaj. Chopcu na kadym kroku towarzyszy obrzdowy ojciec i przyjmuje on razy albo przycinity do plecw starszego mczyzny, albo klczc midzy jego kolanami. Towarzyszcy chopcu opiekun daje mu raczej poczucie bezpieczestwa, ni gwatem wyrzuca z "rodzinnego gniazda, jak to si dzieje z chopcami w Afryce Poudniowej. Inicjacja dobiega koca, kiedy sam chopiec chwyta bicz z juki i choszcze nim katcina, tak jak sam by chostany. Inicjacja nie jest wyadowaniem na dzieciach aosnego denia do wadzy dorosych. Jest to rytua egzorcyzmujcy i oczyszczajcy. Czyni on dzieci wartociowymi, dajc im pozycj w grupie. Chopcy wiedz, e chosta jest aktem, ktry starsi szanuj jako lekarstwo i bogosawiestwo; stanowi warunek wejcia do wiata nadprzyrodzonego. Brak sposobnoci do sprawowania wadzy, zarwno w sytuacjach religijnych, jak i domowych, wie si z inn fundamentaln cech: naciskiem na pochonicie jednostki przez grup. U Zuni odpowiedzialno i wadza s zawsze rwnomiernie rozdzielone, a jednostk dziaajc stanowi grupa. Przyjta droga zblienia si do zjawisk nadprzyrodzonych wiedzie przez rytua grupowy. Przyjta droga do zapewnienia utrzymania rodzinie wiedzie przez wspln domow gospodark. Jednostka nie jest autonomiczna ani w religii, ani w sprawach gospodarczych. W yciu religijnym czowiek, ktry troszczy si o swe zbiory, nie zanosi do bogw modlitw o deszcz, aby je ratowali, tylko bierze udzia w letnich tacach majcych deszcz sprowadzi. Czowiek nie modli si o wyzdrowienie swego chorego syna, tylko wzywa czarownikw Bractwa Wielkiego Ognia, aby go wyleczyli. Indywidualne modlitwy, dozwolone przy osobistym zatykaniu paeczek modlitewnych, przy uroczystym myciu gowy, przy wzywaniu czarownikw lub obrzdowego ojca - maj znaczenie tylko dlatego, e stanowi nieodzown cz wikszej caoci, rytuau grupowego, do ktrego nale; tak samo jak niepodobna, by z dugiej formuy magicznej wybra jedno sowo i by ono samo zachowao skuteczno doskonaej modlitwy. Usankcjonowanie (uwicenie) wszystkich czynw pochodzi ze struktury urzdowej, a nie od jednostki. Gwny kapan, jak widzielimy, moe zatyka paeczki modlitewne tylko jako gwny kapan i tylko w tym czasie, kiedy wiadomo, e dziaa oficjalnie. Czarownik-uzdrowiciel leczy, poniewa jest uczestnikiem kultu czarownikw-uzdrowicieli. Fakt ten nie tylko wzmacnia jego si, jak to ma miejsce na rwninach, lecz stanowi jedyne jej rdo. Nawet zabicie Navaho ocenia si w ten sam sposb. Pewna opowie relacjonuje histori popenionej zdrady. Bogaty Navaho i jego ona przybyli w celach handlowych do domu Zuni, a tam mczyni zamordowali go, aby zrabowa jego turkus. Ale nie mieli oni mocy skalpu", to jest, nie byli uczestnikami kultu wojennego, ktry usprawiedliwiby popeniony przez nich czyn. Wedug rozumienia Zuni istnieje instytucjonalne usankcjonowanie nawet takiego czynu i potpiaj oni jedynie akt, ktry nie korzysta ze swej instytucjonalnej gwarancji38. Zuni wic powicaj si ukonstytuowanym formom swego spoeczestwa, a do pochonicia indywidualnoci. Ani urzdu, ani posiadania zawinitek kapaskich nie uwaaj za stopnie prowadzce do celu, ktry chcieliby osign. Czowiek, kiedy go na to sta, uzyskuje mask dla siebie po to, aby zwikszy w rodzinie zasb rzeczy, ktre mona wykorzysta" oraz zasb masek, ktrymi zawiaduje jego kiva. Bierze naleyty udzia w rytuaach okrelonych kalendarzem i duym kosztem buduje nowy dom, aby ugoci uosabiajcych kapana katcina podczas Szalako, ale robi to tak anonimowo i z takim pomijaniem wasnej osoby, e trudno o co podobnego w innych kulturach. Dla nas waciwy Zuni sposb osobistego dziaania jest cakowicie obcy. Podobnie jak w dziedzinie religii, rwnie i w yciu gospodarczym czyny i motywacje jednostki s w niezwykym stopniu pozbawione elementw osobistych. Jednostk gospodarcz jest, jak widzielimy, nader nietrwaa grupa mczyzn. Jdrem rodziny, grup sta, jest grupa zczonych pokrewiestwem kobiet, ale kobiety te nie sprawuj wanych funkcji w wikszych przedsiwziciach gospodarczych, jak rolnictwo czy pasterstwo lub nawet obrbka turkusw. A mczyni, ktrych udzia w podstawowych zajciach jest nieodzowny, tworz pynn, luno powizan grup. Mowie crek domu wracaj do domw swych matek, kiedy zmusi ich do tego jaki konflikt rodzinny, i odtd nie maj ju obowizku wyywienia i zapewnienia dachu nad gow swoim dzieciom, ktre porzucaj. Poza tym w domu przebywaj rni inni mczyni, krewni z grupy eskiej: bezenni, wdowcy, rozwiedzeni oraz ci, ktrzy czekaj, a przemin chwilowe przykroci w domach ich on. Jednake ta mieszana grupa, bez wzgldu na swj chwilowy skad, pracuje nad wypenianiem wsplnego spichrza kukurydz, ktra pozostaje wspln wasnoci kobiet danego domu. Jeli nawet jakie nowo uprawione pola s prywatn wasnoci ktrego z tych mczyzn, to wszyscy uprawiaj je razem, a zbiory skadaj do wsplnego spichrza, tak jak robi to w przypadku pl odziedziczonych po przodkach. Ten sam zwyczaj dotyczy i domw. Buduj je razem mczyni, ale nale one do kobiet. Mczyzna, opuszczajc on jesieni, moe porzuci dom, ktry budowa przez rok, i peny spichrz kukurydzy, rwnie owoc caorocznej pracy na roli. Ale na myl mu nawet nie przyjd jakie osobiste roszczenia zarwno do domu, jak i do zbiorw i nikt nie uwaa, e zosta oszukany. Da on swj wkad pracy w gospodark i rezultatem tego jest zaopatrzenie caej grupy; jeli za przestaje by czonkiem tej grupy, to jego sprawa. Dzi powane rdo dochodu stanowi owce i s indywidualn wasnoci mczyzn. Ale pas je wsplnie grupy spokrewnionych mczyzn i nowe motywacje gospodarcze dopiero zaczynaj z wolna si ksztatowa. Podobnie jak, wedug ideau Zuni, czowiek wcza si w dziaalno grupy i nie ubiega si o osobist wadz, tak rwnie
37 38

1927, s. 74-82. 2 Henri A. Junod, Story of a South Afiican Tribe, t. I, Neuchatel 1912, s. 73-92. Opis dotyczy Bathonga.

Opowie ta (patrz: Benedict l, vol. II) jest oparta na wydarzeniu, ktre miao miejsce okoo 1850 roku i zostao opisane przez crk tej rodziny, patrz: Bunzel 4, s. 35-38.

31

nigdy nie przejawia gwatownoci. Ich apolliska postawa umiaru, w greckim sensie tego sowa, nigdzie nie wystpuje wyraniej ni we waciwym tej kulturze stosunku do emocji. Bez wzgldu na to, czy chodzi o gniew, czy o mio, zazdro czy smutek, pierwsz cnot jest umiarkowanie. Podstawowy zakaz nakadany na witych mw w czasie sprawowania obrzdowych funkcji skierowany jest przeciwko jakiemukolwiek ladowi gniewu. Spory, czy to dotyczce obrzdw, czy gospodarcze, czy domowe, s najzupeniej wolne od gwatownoci. U Zuni kady dzie przynosi nowe przykady agodnoci ich usposobienia. Ktrego lata pewna rodzina, ktr dobrze znaam, ofiarowaa mi dom, abym w nim zamieszkaa, a wskutek pewnych skomplikowanych okolicznoci inna rodzina rocia sobie pretensje do dysponowania tym domem. W okresie najostrzejszego konfliktu, kiedy Quatsia, wacicielka domu, i jej m znajdowali si ze mn w pokoju, jaki nieznajomy czowiek zacz cina kwitnce chwasty, ktrych jeszcze nie wypielono z podwrka. Czynno ta naley do waciciela domu i dlatego ten czowiek, ktry roci sobie pretensje do rzdzenia owym domem, korzysta z okazji, by publicznie zamanifestowa swoje roszczenie. Nie wszed jednak do domu ani nie prowokowa niczym Quatsii i jej ma Leo znajdujcych si w mieszkaniu, tylko powoli cina zielsko. Leo, oparty o cian, siedzia nieruchomo w kucki i spokojnie u jaki li. Jednake Quatsia poderwaa si i powiedziaa do mnie: On nas obraa. Ten czowiek wie, e Leo jest w tym roku kapanem i nie wolno mu wpa w gniew. Zajmujc si naszym podwrkiem, chce nas zawstydzi przed ca wiosk". W kocu intruz zebra zwide chwasty, spojrza z dum na oczyszczone podwrko i poszed sobie. Nie pado midzy nimi ani jedno sowo. Dla Zuni bya to pewnego rodzaju obraza; obcy" t porann prac na podwrku wyrazi protest w dostatecznym stopniu. Poza tym nie podj adnych dalszych krokw. Podobnie tuszowana jest zazdro maeska. Zuni nie reaguj gwatownie na cudzostwo. Na rwninach normaln reakcj na zdrad ony byo obcicie mikkiej czci nosa. Praktykowano to nawet na poudniowym zachodzie wrd plemion nie nalecych do Indian Pueblo, jak na przykad Apacze. Ale u Zuni niewierno ony nie usprawiedliwia gwatownej reakcji. M nie uwaa zdrady za naruszenie swoich praw. Niewierno ony stanowi zwykle pierwszy krok do zmiany ma i instytucje Zuni zmian t uatwiaj w dostatecznym stopniu, tak e w istocie jest to procedura do prosta. Nie bior pod uwag moliwoci gwatownej reakcji39. Podobnie ony okazuj czsto takie samo umiarkowanie, gdy okae si, e mowie s niewierni. Jak dugo sytuacja nie jest na tyle przykra, aby zrywa stosunki, tak dugo si j ignoruje. Na rok przed jedn z wizyt dr Bunzel u Zuni jeden z modych mw w domu, w ktrym mieszkaa, wplta si w pozamaesk afer; staa si gona w caej osadzie. Rodzina cakowicie ignorowaa t spraw. W kocu pewien biay kupiec, str moralnoci, uda si z wymwkami do ony. Para ta bya maestwem od kilkunastu lat i miaa troje dzieci; ona pochodzia z powanej rodziny. Kupiec z wielk powag podkreli konieczno okazania autorytetu i pooenia kresu bezwstydnemu postpowaniu ma. Wobec tego - jak to dr Bunzel opowiedziaa ona - przestaam pra jego odzie. I wtedy poj, e ja wiem, e wszyscy wiedz, i przesta zadawa si z t dziewczyn". To podziaao bez wymiany stw. Bez awantur, oskare czy nawet jawnego stwierdzenia kryzysu. Jednake onom wolno przyj jeszcze inny sposb postpowania, nie znajdujcy sankcji w przypadku porzuconych mw. ona moe zaatakowa sw rywalk i publicznie j pobi. Wyzywaj si wwczas nawzajem i podbijaj sobie oczy. Ktnia ta nie rozwizuje niczego i nawet w tych rzadkich wypadkach, jeli do niej dojdzie, urywa si rwnie szybko, jak wybucha. Jest to jedyna uznawana przez Zuni walka na pici. Z drugiej strony, jeli kobieta zachowuje si spokojnie, gdy jej m ma jedn miostk za drug, gniewa to jej rodzin, ktra nalega, by od niego odesza. Wszyscy mwi, e ona go kocha", powiadaj wwczas ludzie, a krewni czuj si zawstydzeni, jest bowiem nieposuszna prawom, ktre dla niej ustanowiono. Postpowanie zgodne z tradycj to rozwd. Jeli mczyzna uwaa, e krewni matki ony nie nadaj si do wspycia, to moe powrci do domu swej matki. Pozwala mu to unikn domowej zayoci z ludmi, do ktrych czuje niech, i w ten sposb zrywa tylko stosunki trudne do utrzymania na przyjacielskiej stopie. O ile Indianie Pueblo posiadaj zwyczaje skutecznie zmniejszajce moliwo reakcji gwatownych, takich jak na przykad zazdro, to w jeszcze wikszym stopniu troszcz si o zachowanie tych apolliskich regu postpowania w wypadku mierci. Zazdro, jak to pokazuje praktyka wielu rnych kultur, jest jedn z tych emocji, ktre z pomoc instytucji kulturowych mona albo najbardziej skutecznie podsyca, albo obwarowywa zakazami. Ale z utrat drogiej osoby nie mona poradzi sobie tak atwo. mier bliskiego krewnego jest najbardziej bolesnym ciosem, jaki moe zada ycie. Zagraa spjnoci grupy, wymaga penego wynagrodzenia krzywdy, szczeglnie jeli zmary by dorosym, a czsto oznacza osamotnienie i bl dla tych, ktrzy pozostali. Indianie Pueblo s w istocie realistami i nie odegnuj si od smutku po czyjej mierci. W przeciwiestwie do pewnych kultur, o ktrych bdzie jeszcze mowa, nie robi z aoby po bliskim krewnym popisu ambicji czy grozy. Traktuj mier jako strat, i to powan strat. Ale znaj sposoby zapomnienia o niej tak szybko, jak tylko mona, i z jak najmniejsz gwatownoci. Kadzie si specjalny nacisk na to, by osierocony jak najprdzej zapomnia. Obcinaj pukiel wosw zmarego i pal, by dym oczyci tych, ktrzy smuc si zbyt mocno. Rozsypuj czarn mk z kukurydzy lew rk - majc zwizek ze mierci - by uczyni ich drog czarn", to jest pooy ciemno midzy sob a nkajcym smutkiem. W Isleta, czwartego dnia wieczorem, zanim krewni rozstan si po mierci, celebrujcy kapan buduje otarz ziemny, na ktrym kadzie paeczki modlitewne dla zmarego, jego tuk i strzay, szczotk do wosw uywan przy przygotowaniu ciaa do pogrzebu oraz czci ubrania nieboszczyka. Dalej stawia mis z wod lecznicz i kosz, do ktrego wszyscy znosz jedzenie. Na pododze, od drzwi domu do otarza, kapani wysypuj drk z mki, aby mg po niej przej zmary. Wszyscy zbieraj si, aby go po raz ostatni nakarmi i odesa z powrotem. Jeden z kapanw spryskuje wszystkich wod lecznicz, nastpnie otwiera drzwi domu. Wdz plemienia przemawia do zmarego, zapraszajc go, by przyby i jad. Sycha kroki na zewntrz i skrobanie do drzwi. Zmary wkracza i spoywa jado. Potem wdz spryskuje drog, by zmary mg odej, i kapani wypdzaj go ze wsi". Zabieraj ze sob paeczki modlitewne, czci ubrania i osobiste rzeczy zmarego, szczotk do wosw i
Kulturowa analiza zazdroci, patrz: Margaret Mead, Jealousy, pmitwe and modem, w: Woman's Coming o f Ag, wyd. S.D. Schmalhausen i V.F. Calverton, New York 1931.
39

32

naczynie z jedzeniem. Wynosz to ze wsi, ami szczotk, tuk naczynie, zakopujc wszystko w nieznanym miejscu. Wracaj biegiem, nie ogldajc si za siebie i rygluj drzwi, wydrapujc na nich krzy krzemiennym noem, aby uniemoliwi zmaremu wejcie do domu. Jest to formalne zerwanie ze zmarym. Jeszcze wdz przemawia do ludu, by nie pamita o niczym. On nie yje ju od czterech lat". W obrzdach i w folklorze Zuni czsto wystpuje wyobraenie, e dzie sta si rokiem lub rok dniem. Czas upyn, aby uwolni ich od smutku. Ludzie si rozchodz i aoba jest skoczona40. Jednake bez wzgldu na psychologiczne skonnoci, mier jest faktem narzucajcym si uparcie i apolliski niepokj w obliczu niemonoci przeciwdziaania katastrofie mierci ze strony najbliszych krewnych znajduje dobitny wyraz w instytucjach Zuni. Staraj si, jak tylko mona, umniejszy wag mierci. Obrzdy pogrzebowe s u nich najprostsze i najmniej dramatyczne ze wszystkich, jakie posiadaj. Nie ma w nich nic z wyrafinowania w ceremoniach zwizanych z porami roku. Ciao grzebie si natychmiast i bez udziau kapana. Ale ze mierci, ktra tak bezporednio dotyka jednostk, trudno si upora nawet czonkom plemienia Zuni. Trwajcy smutek czy niepokj ma wyjani wiara, e maonek pozostay przy yciu znajduje si w wielkim niebezpieczestwie. Zmara ona moe go za sob pocign", to jest zabra do siebie, by nie by samotn. Dokadnie to samo moe spotka on, ktrej umar m. Jeli yjcy si smuci, jest tym bardziej zagroony. Dlatego te traktuje go si z zachowaniem wszystkich rodkw ostronoci, jak czowieka, ktry pozbawi kogo ycia. Musi odizolowa si na okres czterech dni, nie wolno mu rozmawia ani innym zwraca si do niego, musi co rano bra rodek przeczysz-czajcy i wychodzi poza wie, by zoy - lew rk - ofiar z czarnej mki kukurydzianej. Czterokrotnie zatacza rk koo nad gow i rzuca mk, by dobi ze wydarzenia", jak powiadaj. Czwartego dnia zatyka swoje paeczki modlitewne z myl o zmarej i baga j w jedynej modlitwie Zuni, ktr kieruje si do jednostki - czy to czowieka, czy istoty nadprzyrodzonej - aby zostawia go w spokoju, nie cigna za sob do grobu i przelaa na niego: Cae to swoje szczcie, Jakie kademu z nas dano, By drog szed bezpieczn41. Grocego niebezpieczestwa nie bierze si pod uwag przez rok. W tym okresie jego zmara ona bdzie zazdrosna, jeli zbliy si do kobiety. Po upywie roku wchodzi w kontakt z jak obc kobiet i ofiarowuje jej podarek. Wraz z tym podarkiem opuszcza go groce mu niebezpieczestwo. Jest znowu wolny i bierze sobie drug on. Podobnie dzieje si w wypadku ony, ktra stracia ma. Na rwninach zachodnich zachowanie zwizane z aob byo jak najdalsze od takich rozbudowanych niepokojw. Tam widzimy dionizyjskie pogrenie w nieutulonym smutku. Cae zachowanie Indian z rwnin raczej uwydatniao rozpacz i katastrof, ktr niesie mier, ni unikao ich. Kobiety raniy sobie gowy i nogi i odcinay palce. Po mierci jakiej wanej osoby przecigay przez obz dugie szeregi kobiet z obnaonymi krwawicymi nogami. Nie pozwalay zakrzepn krwi na gowach i ydkach ani nie ocieray jej. Kiedy tylko zabrano zwoki, by je pogrzeba, wyrzucano wszystkie rzeczy z szaasu i ciskano na ziemi, po czym kady bra sobie to, na co mia ochot. Wasnoci zmarych nie uwaano za skalan, ale wszystkie rzeczy nalece do gospodarstwa rozdawano, gdy rodzina pogrona w smutku nie moga ani interesowa si nimi, ani ich uywa. Nawet szaas niszczono lub oddawano komu innemu. Wdowie nie zostawiano nic poza derk, ktr si owijaa. Ulubione konie zmarego prowadzono na jego grb i zabijano wrd zawodze caego ludu42. Oczekiwano rwnie przesadnej aoby indywidualnej i przyjmowano j ze zrozumieniem. Po pogrzebie ona i crka zmarego mogy upiera si przy pozostaniu u grobu43, zawodzc i odmawiajc jedzenia, nie zwracajc uwagi na tych, ktrzy staraliby si namwi je do powrotu do obozu. Kobieta szczeglnie, ale niekiedy i mczyzna mogli, zawodzc w rozpaczy, uda si do jakiego niebezpiecznego miejsca i uzyska tam niekiedy wizje dajce moc nadprzyrodzon. W niektrych plemionach kobiety czsto chodziy na grb i rozpaczay przez cae lata, a pniej nadal wybieray si tam w pogodne popoudnia, by -ju nie rozpaczajc - po prostu posiedzie przy grobie44. Szczeglnie charakterystyczny jest smutek po mierci dzieci. Wyrazem najwikszego blu rodzicw w plemieniu Dakota4 byo pojawienie si nago na terenie obozu. Byt to jedyny powd, dla ktrego co podobnego mogo mie miejsce. Pewien pisarz opisuje swe dowiadczenia w innym plemieniu z rwnin w nastpujcy sposb: Gdyby ktokolwiek obrazi rodzicw w czasie aoby, przypaciby to najpewniej mierci, pogrony bowiem w gbokim blu czowiek szuka czego, na czym by mg wywrze zemst; wkrtce po mierci bliskiej osoby wyrusza na wojn, by zabija lub by zabitym, jako e jedno i drugie jest mu wtedy zupenie obojtne". Plemiona te szukay mierci, tak jak Indianie Pueblo modlili si o uwolnienie od tej strasznej groby45. Te dwie postawy wobec mierci to znane typy przeciwstawnego zachowania i wikszo ludzi odnajduje wewntrzne pokrewiestwo z jedn albo drug. Indianie Pueblo przyjli w swoich zwyczajach jedn, Indianie z rwnin - drug. Naturalnie nie oznacza to, e gwatowny i niepohamowany smutek ogarnia na rwninach zachodnich rodziny kadego zmarego lub e w pueblach kady, komu kae si zapomnie, godzi si na to uczucie, poprzestajc na wyraeniu blu w
Elsie Clews Parsons, Isleta, New Macico, Forty-Seventh Annual Report of the Bureau of American Ethnology, s. 248-250; Esther Schiff Goldf-rank, MS.
41 42 43 40

Modlitwa do zmartej ony patrz: Bunzel 2, s. 632. aoba na rwninach patrz: George Bird Grinnel, The Cheuenne Indians, T.II, s. 162, Yale University Press, 1923.

" Niech aobnika do odejcia od grobu, ibidem, II, 162. Stale odwiedzanie grobu, patrz: Thomas Donaidson, The George Catlin Indian Galleiy in the U. S. National Museum, 277. (Smithsonian Institution), Report of the Board of the Smithsonian Institution to Juty, 1885, cz. V, Washington 1886. 44 aoba u Dakotw patrz: Ella Deloria, MS.
45

Cytata z: Edwin T. Denig, The Assiniboine, s. 573, Forty-Sixth Annual Report of the Bureau of American Ethnology, Washington

1930.

33

poamaniu szczotki do wosw. Rzecz w tym, e jedna kultura daje ujcie pierwszej emocji, a druga - drugiej. Wikszo ludzi daje upust uczuciom w formie, jak stwarza im ich kultura. Jeli go przyjm, maj do dyspozycji odpowiednie rodki wyrazu. Jeli nie, wwczas staj przed problemami wyaniajcymi si wszdzie przed ludmi innymi"46. Istnieje inna sytuacja zwizana ze mierci, ktra w tych kulturach jeszcze bardziej zwizana jest z praktykami rytualnymi, a mianowicie sytuacja czowieka, ktry kogo zabi. U Zuni zabjc traktuje si jako owdowiaego wspmaonka, z tym tylko e okres odosobnienia spdza si w obrzdowej kivie pod nadzorem kapanw, a uwolnienie go od cicej nad nim zmory odbywa si w sposb bardziej wyrafinowany. Polega to na przyjciu go do bractwa wojownikw. Odosobnienie, ktre, podobnie jak odosobnienie wdowca, polega na siedzeniu bez ruchu, milczeniu, przyjmowaniu rodkw przeczyszczajcych i powstrzymywaniu si od jedzenia, jest odosobnieniem poprzedzajcym wtajemniczenie do tego bractwa. Kady wtajemniczany do jakiego bractwa przestrzega analogicznych zakazw, a u Zuni ograniczenia dotyczce czowieka, ktry pozbawi kogo ycia, zmuszaj do przestrzegania okresu odosobnienia wtajemniczajcego. Uwolnienie go od tych ogranicze jest rwnoznaczne z przyjciem przez niego nowej formy odpowiedzialnoci spoecznej jako czonka bractwa wojownikw. Wodzowie wojenni peni sw funkcj nie tylko w czasie wojny, ale przez cae ycie zwaszcza jako opiekunowie i penomocnicy podczas obrzdw i innych publicznych wystpie. S ramieniem prawa wszdzie tam, gdzie trzeba zaprowadzi jaki formalny porzdek. Sprawuj piecz nad domem skalpw i posiadaj szczegln umiejtno sprowadzania deszczu. Skalp podczas dugiego i wyszukanego rytuau taca wojennego jest symbolem czowieka, ktry zosta zabity. Celem tego obrzdu jest zarwno uwietnienie wtajemniczenia nowego czonka bractwa wojennego, jak i przemiana skalpu w jedn z wywoujcych deszcz nadprzyrodzonych istot Zuni. Powinien by uczczony tacem i przyjty do plemienia w zwykych obrzdach towarzyszcych adopcji. Obrzdy towarzyszce adopcji czy maestwu polegaj zasadniczo na umyciu gowy przyjmowanemu przez starsze kobiety z rodziny jego ojca. Rwnie skalp ciotki zabjcy obmywaj w czystej wodzie, po czym zostaje on przyjty do plemienia w ramach tej samej procedury, z jak przyjmowano wtajemniczonego do rodziny panny modej w chwili zawierania maestwa. Modlitwy zwizane z tacem skalpu s bardzo wyranie okrelane. Opisuj one przemian niecnego wroga w wity fetysz ludu oraz rado ludu przyjmujcego to nowe bogosawiestwo. Bo zaprawd ten wrg, Chocia ze mierci bra ycie swoje i rs, Z mocy deszczowych modlitw kapanw kukurydzy Nabra wartoci. I zaprawd ten wrg, Chocia za ycia byt Czekiem kamicym wci, Teraz tym jest, co nam przepowie, Jaki wiat bdzie, Jakie dni przyjd... Chocia nie by wart nic, Istot by z wody, Istot z nasienia; Pragnc wd tego wroga, Pragnc nasienia jego, Pragnc bogactwa jego, Niecierpliwie jego dni47 czekajcie. Gdy w wodzie czystej Ju go okapiecie48 , Gdy na bogosawionym deszczami podwrcu Kapanw kukurydzy Wzniesiecie go wysoko w gr49, Wszystkie kapanw kukurydzy dzieci piewajc pieni ojcw Dla niego bd taczy. A gdy ju dni jego przemin, Dzie szczliwy, Dzie pikny, Dzie peen wielkiej wrzawy, Peen wielkiego miechu, Dzie szczliwy Z nami, waszymi dziemi,
46 47 48 49

Analiza ludzi innych, anormalnych, patrz rozdzia VII. Dni taca skalpu. Adopcyjny rytua obmycia skalpu. Na palu skalpw na placu.

34

Powitacie50. Tak wic skalp staje si rzecz nadprzyrodzon, do ktrej naley si modli, a zabjca na cae ycie czonkiem wanego bractwa wojownikw. W kulturach dionizyjskich stosunek do tego byt inny. Nader czsto przeksztacao si to w straszny, niebezpieczny kryzys. Zabjcy grozio nadprzyrodzone niebezpieczestwo i na przykad u Pima poddawano go przez dwadziecia dni oczyszczeniom, podczas ktrych siedzia w malej okrgej jamie wyobionej w ziemi. Karmi go obrzdowy ojciec, podajc mu ywno na kocu kija dugoci szeciu stp; od grocego niebezpieczestwa byt uwolniony dopiero wtedy, kiedy wrzucano go ze zwizanymi rkami i nogami do rzeki. Jednake na rwninach zachodnich nie nadawano przesadnego znaczenia temu nadprzyrodzonemu skalaniu. Czowiek, ktry zabi innego, nie by kim potrzebujcym zbawienia, przeciwnie - by zwycizc, i to takim, ktremu najbardziej zazdroszczono. Pene dionizyjskie podniecenie osigano w haaliwym witowaniu triumfu, w napawaniu si ponieniem przeciwnika. Bya to nader radosna uroczysto. Powracajcy z wyprawy wojennej wojownicy z uczernionymi na znak triumfu twarzami uderzali o wicie na wasny obz w nagym, udanym ataku... strzelajc w powietrze, wznoszc w gr tyki ze zdobytymi przez siebie skalpami. Lud w podnieceniu wita ich wrzaskliwie. To bya rado! Kobiety piewem sawiy zwycistwo... W pierwszym szeregu jechali mowie, ktrzy... najwicej dokonali w boju... Obejmowano, ciskano serdecznie tych wojownikw. Najstarsi ludzie w swych pieniach imiona ich wymieniali. Krewni szczliwcw z pierwszego szeregu... dla zaznaczenia, jak bardzo si ciesz, dawali dary przyjacioom swoim bd te biedakom. Czasami wszyscy biegali tam, gdzie mieszka ktry z tych dzielnych albo jego ojciec, eby go uczci wsplnymi tacami. Taczy tak mogli od zmierzchu do rana i nieraz nawet dwa dni i dwie noce51. Wszyscy brali udzia w tacu skalpu, ale nie byo to wydarzenie religijne. Nie celebrowa go aden czarownik. Nadanie mu charakteru spoecznego naleao do obowizkw transwestytw, ktrzy przyjli kobiecy tryb ycia i ktrych w tym plemieniu uwaano za organizatorw zabaw i dobre towarzystwo". Zapowiadali oni tace i nosili skalpy. Starzy mczyni i kobiety wystpowali jako bazny52 i niektrzy z nich przebierali si nawet za wojownikw-zdobywcw skalpw, co stanowio centralny punkt uroczystoci. Nikt, kto widzia oba te tace, nie moe mie wtpliwoci co do ich wrcz odmiennego charakteru: taniec skalpu u Indian Pueblo, wykonywany uroczycie przez zespoy zmieniajce si kolejno w starannie obmylonym programie przed kunsztownym otarzem ziemnym, pokrytym zawinitkami czarownikw, i taniec skalpu u Czejennw, wito dumy zwycistwa, taniec peen ycia, z naladowaniem gestw walki wrcz, wyraajcych rozkosz pync z potwierdzonego poczucia swej wyszoci w tej walce. Taniec Indian Pueblo, wykonywany w stanie zupenej trzewoci, jest akcj zespoow, jak przystoi sytuacji, gdy ciemna zasona zostaa zdjta z zabjcy przez wczenie go do wanego i wartociowego bractwa, i jak przystoi nadaniu skalpowi niegodnego uwagi wroga rangi istoty nadprzyrodzonej, zsyajcej upragniony deszcz. W tacu wykonywanym na rwninach, jeli nawet tancerze wystpuj w grupach, to kady taczy sam, idc za wasnym natchnieniem i wyraajc kadym ruchem wywiczonego ciaa chwa fizycznego zmagania. Ten taniec to pokaz indywidualizmu, manifestacja szalonej radoci i triumfu. Apolliska postawa Indian Pueblo wobec mierci nie jest w stanie zniweczy mierci krewnych ani zabijania wrogw, w najlepszym razie moe zamieni je w rda bogosawiestwa i umoliwi zapomnienie przy jak najmniejszym wzruszeniu. Zabjstwo, zabicie kogo z wasnej grupy zdarza si tak rzadko, e prawie brak zapamitanych opowieci o czym podobnym. Jeli jednak dojdzie do zabjstwa, wwczas zaatwia si spraw bez wikszego haasu drog opat wymienianych midzy obu pokrewnymi grupami. Jednake samobjstwo jest cakowicie poza prawem. Nawet w najbardziej przypadkowych formach jest dla Indian Pueblo czynem zbyt gwatownym, by w ogle bra je pod uwag. Nie maj pojcia, o co tu chodzi. Namwieni do przypomnienia sobie odpowiednich historii, Zuni opowiadaj o pewnym mczynie, ktry podobno mwi, e chciaby umrze z pikn kobiet. Pewnego dnia wezwano go, by wyleczy chor kobiet, a jego sposb leczenia polega na uciu jednej z dzikich rolin leczniczych. Rano znaleziono go nieywego. Tylko w takim stopniu potrafili zbliy si do zrozumienia tego czynu i nie przyszo im do gowy, e w czowiek mg odebra sobie ycie. Opowiadaj tylko o czowieku, do ktrego mier przysza w tej postaci, jakiej - podobno - sam pragn. Sytuacja nieco podobna do naszych praktyk samobjczych wystpuje jedynie w opowieciach. Porzucona ona prosi czasem Apaczw, by przyszli za cztery dni i zniszczyli osad, a wraz z ni jej ma z kochank. Sama dokonuje rytualnego oczyszczenia i przywdziewa swj najlepszy strj. Wyznaczonego ranka wychodzi na spotkanie wroga i pierwsza pada z jego rki. Oczywicie, mieci si to w naszej kategorii samobjstwa, chocia oni widz tu tylko rytualn zemst. Naturalnie, nie postpilibymy tak teraz; ona bya poda". Nie widz nic poza jej mciwoci. Zniszczya moliwo szczcia mieszkacw swej wasnej wsi, szczcia, ktrego sama czua si pozbawiona. W szczeglnoci zepsuta now przyjemno ma. Dalszego cigu opowieci Zuni naprawd nie s sobie w stanie wyobrazi - nie mieci si w ramach ich dowiadcze choby na przykad tego, e kobieta zdobywa nadprzyrodzonego posaca, by zanis jej prob Apaczom. Im bardziej szczegowo wyjania si praktyk samobjstwa suchaczom Zuni, tym wyraniej z ich uprzejmych umiechw wyziera niedowierzanie. Biali ludzie robi bardzo dziwne rzeczy. Ale ta jest najmieszniejsza ze wszystkich1. Z drugiej strony, Indianie z rwnin rozwinli ide samobjstwa o wiele bardziej od nas. W wielu plemionach czowiek, ktry nie widzia przed sob nic bardziej frapujcego ni samobjstwo, mg zobowiza si do tego na rok przed dokonaniem. Nosi wtedy specjaln odznak, dug opocz z kolej skry. Koniec jej, cigncy si po ziemi, mia dugie rozcicie, i kandydata na samobjc, kiedy zaj wyznaczone miejsce na czele wyprawy wojennej, przywizywano do supa kocami tej opoczy. Nie mg si w tej pozycji cofn. Mg i naprzd, przymocowanie do supa oczywicie nie
50 51 52

Bunzel 2, 679-683. George Bird Grinnell, The Cheyenne Indians, II, s, 8-22. New Haven 1923. Baznowanie w tacu skalpu, ibidem, s. 39-44.

35

krpowao mu ruchw. Ale jeli jego towarzysze cofnli si, musia pozosta na poprzednim miejscu. Jeli gin, to gin przynajmniej w ogniu walki, ktr si rozkoszowa. Jeli jednak przey rok, to tym flirtem ze mierci zdobywa pene uznanie wspplemiecw. Do koca ycia, kiedy stawni ludzie publicznie opowiadali o swych sukcesach w nieprzerwanych, uznawanych zawodach chepliwoci, mg przypomina swoje sukcesy i rok, w ktrym podj zobowizanie. Mg uytkowa swoje wyczyny, gdy przyjmowano go do bractw i gdy zostawa wodzem. Nawet czowiek, ktry wcale nie uwaa swego ycia za przegrane, mg ulec pokusie honorw osigalnych w ten sposb i podj podobne zobowizanie. Rwnie spoeczestwo mogo stara si nakoni niewygodnego czonka do podjcia takiego zobowizania. lubowanie wojownika nie byo bynajmniej jedyn metod samobjstwa uznawan na rwninach. Nie byt to u nich czyn pospolity, jak w pewnych prymitywnych rejonach; czsto natomiast powracaj tam opowieci o samobjstwie z mioci. Rozumiej dobrze gwatowny gest rezygnowania z wasnego ycia. Idea apolliski wyraa si w zwyczajach Indian Pueblo w jeszcze inny sposb. Kultura ich nie przetworzya tematw strachu i niebezpieczestwa. Nie maj nic z dionizyjskiej tendencji do stwarzania sytuacji skalania i lku. Tego rodzaju skonnoci s bardzo powszechne w praktykach aobnych na caym wiecie - pogrzeb jest orgi przeraenia, a nie alu. W plemionach australijskich najblisi krewni zmarego rzucaj si na czaszk i rozbijaj j w kawaki, aby ich nie niepokoia, ami take koci ng zmarego, aby jego duch nie przeladowa ich. Jednake w Isleta ami szczotk do wosw, nie za koci trupa. Navaho, najblisi ssiedzi Indian Pueblo, po mierci mieszkaca pal dom wraz ze wszystkim, co si w nim znajduje. Nic z tego, co naleao do zmarego, nie moe sta si wasnoci innego czowieka, jest bowiem skalane. U Indian Pueblo wraz ze zmarym grzebie si tylko uk i strzay oraz jego mili, to jest fetysz czarownika z piknego kaczana kukurydzy, przy czym mili odziera si najpierw ze wszystkich cennych lici. Nie wyrzucaj niczego. Indianie Pueblo we wszystkich zwyczajach zwizanych ze mierci wyraaj symbolicznie kres doczesnego ycia czowieka, nie za rodki zapobiegajce skalaniu przez zwoki czy te zawici i mciwoci jego ducha. W niektrych cywilizacjach wszystkie krytyczne sytuacje yciowe traktuje si jako sytuacje budzce lk. Narodziny, pocztek okresu dojrzewania, maestwo i mier to stale powracajce okazje do tego, by przejawi takie zachowanie. Podobnie jak i w aobie Indianie Pueblo nie nadaj przesadnego znaczenia lkowi przed mierci i nie robi tego w innych okazjach. Waciwy im sposb traktowania menstruacji uwydatnia si tym bardziej, e wok nich yj plemiona, ktre w kadym obozie maj domki przeznaczone specjalnie dla miesiczkujcych kobiet. Kobieta w tym okresie musi zazwyczaj gotowa dla siebie osobno, uywa wasnych naczy, krtko mwic, cakowicie odizolowa si od innych. Nawet w yciu domowym kontakt z ni kala i gdyby dotkna przyborw myliwca, straciyby sw uyteczno. Indianie Pueblo nie tylko nie maj domkw menstruacyjnych, ale rwnie nie stosuj wobec kobiet w tym okresie adnych rodkw ostronoci. Miesiczka nie ma szczeglnego znaczenia w yciu ich kobiet. W yciu plemion ssiadujcych z Pueblo instytucj napawajc lkiem jest instytucja czarownictwa. Czarownictwo jest okreleniem, ktre zazwyczaj stosuje si do praktyk afrykaskich i melanezyjskich, ale strach, podejrzliwo i z trudem kontrolowany antagonizm wobec czarownika w Ameryce Pnocnej, ktre panuj na obszarze od Alaski poprzez Wielk Kotlin zamieszka przez ludy Szoszoneaskie, a po tereny zamieszkae przez Pima na poudniowym, zachodzie, oraz wystpuj w powanej mierze w spoeczestwie Midewiwinw na wschodzie, s bardzo charakterystyczne. Kade spoeczestwo dionizyjskie ceni si nadprzyrodzon nie tylko dlatego, e jest potna, lecz i dlatego, e jest niebezpieczna. Potoczna tendencja do przypisywania przesadnego znaczenia niebezpiecznym przeyciom przejawiaa si swobodnie w plemiennej postawie wobec czarownika. Mia on duo wiksz moc szkodzenia ni pomagania. Na stosunek ludzi do niego skada si strach, nienawi i podejrzliwo. Jego mierci nikt nie mg pomci i jeli nie powiodo mu si leczenie, a podejrzenia kieroway si przeciwko niemu, by zwykle zabijany przez wasny lud. Mohave, nie nalece do Indian Pueblo plemi poudniowego zachodu, rozwinli t postaw w bardzo duym stopniu. W naturze czarownikw ley zabijanie ludzi, tak jak w naturze jastrzbi ley zabijanie maych ptaszkw, aby je zje", powiadaj oni. Ci wszyscy, ktrych zabi czarownik, podlegaj mu w yciu pozagrobowym. Tam tworzyli jego grup. Oczywicie byt on zainteresowany tym, by mie du i bogat kompani. Czarownik mawia zupenie otwarcie: Nie chc jeszcze umiera. Nie mam jeszcze gotowej wystarczajco duej grupy". Po niedugim czasie bdzie dysponowa kompani, z ktrej moe by dumny. Wrczy jakiemu czowiekowi kij jako znak i powie: Czy wiesz, e zabiem twego ojca?" Albo przyjdzie do chorego i powie mu: To ja ci zabijam". Nie ma przy tym na myli tego, e uy trucizny czy te tego, e zabi ojca modego czowieka noem. Byo to zabjstwo nadprzyrodzone; szczerze ujawniona sytuacja wynikajca z winy i strachu53. Taki stan rzeczy jest dla Zuni nie do pojcia. Kapani nie s przedmiotem ani ukrytej nienawici, ani podejrzliwoci. Nie ucieleniaj typowo dionizyjskiego podwjnego aspektu nadprzyrodzonej mocy, tego mianowicie, e musz sprowadza mier i leczy choroby zarazem. Nawet wyobraenia o czarownictwie, tak powszechne w indiaskich osadach, tak przeniknite elementami pochodzenia europejskiego, nie tworz jeszcze waciwej sytuacji czarownictwa. Czarownictwo u Zuni nie jest urzeczywistnieniem miaego denia czowieka do mocy nadprzyrodzonej. I wtpi, czy ktokolwiek posiada jak okrelon technik czarw, z ktrej korzysta w praktyce. Wszystkie ich opisy zachowania si czarownikw maj charakter baniowy, jak na przykad opowie o oczach sowy, ktre czarownica wkada w swe oczodoy schowawszy wasne oczy w niszy ciennej. Opowieci te nie mwi nic o okropnych szczegach rzeczywicie praktykowanej zoliwoci, tak charakterystycznych dla innych rejonw. Czarownictwo u Indian Pueblo, jak tyle innych faktw, jest u nich przejawem kompleksu lku. Niejasno podejrzewaj si nawzajem, a jeli kto jest wystarczajco nie lubiany, to na pewno przypisze mu si uprawianie czarw. Zwyka mier nie wzbudza podejrze o czary. Jedynie w okresie epidemii Pueblo przeladuj czarownice, kiedy to powszechny lk wyraa si w ten sposb. Mocy swych witych ludzi nie wykorzystuj do stworzenia sytuacji penej przysaniajcego wszystko strachu.
John J. Burk, Notes on the Cosmology and Theogony of the Mojave [ndians ofthe Rio Grand, Arizona, 175, Journal of American Folklore", 1889,II, s. 169-189.
53

36

W osadach Indian Pueblo nie ma wic ladu zamiowania do ekscesu, tolerowania gwatu, rozkoszowania si sprawowaniem wadzy ani takich sytuacji, w ktrych jednostka byaby pozostawiona sama sobie. Brak tu sytuacji, ktre dionizyjczycy uwaaj za najcenniejsze. Niemniej Indianie Pueblo posiadaj kult podnoci, a kult ten uwaany ex definitione za zjawisko dionizyjskie. Dionizos by bogiem podnoci i w odniesieniu do wikszoci obszarw wiata nie ma powodw, aby oddziela te dwie cechy; pogo za ekscesem i kult sit podnych nieustannie mieszay si ze sob w najbardziej odlegych czciach globu. Dlatego wic sposb, w jaki apolliscy Indianie Pueblo uprawiali tene kult podnoci, oywia w dwjnasb podstawowe zasady ich ycia. Ogromna wikszo ich obrzdw podnoci obywa si bez symboliki seksualnej. Deszcz wywouje si przez monotonne powtarzanie taca, ktry zmusza chmury do zbierania si na niebie. Plony z pola kukurydzy zapewnia si przez zakopywanie w nim przedmiotw, ktre zyskay moc dziki umieszczeniu ich na otarzach lub posueniu si nimi przez ludzi uosabiajcych istoty nadprzyrodzone. Symbolika seksualna wystpuje w znacznie wikszym stopniu u pobliskich Hopi ni u Zuni. U Hopi bardzo czsto uywa si do celw obrzdowych maych czarnych walcw w poczeniu z obrczami z trzciny lub kotami. Walce stanowi symbol mski, a obrcze eski. Wie si je razem i wrzuca do witego rda. W czasie obrzdu bractwa Fletu wybiera si chopca, ktry wraz z dwojgiem dziewczt ma sprowadzi deszcz, po czym daje si chopcu walec, a dziewcztom po obrczy z trzciny. W ostatnim dniu obrzdu dzieci w towarzystwie kapanw, zanosz te przedmioty do witego rda i smaruj je yznym muem zaczerpnitym z dna. Potem procesja wraca do puebla. Wzdu drogi powrotnej le cztery malowida, jakie znajduj si na otarzach, a dzieci podchodz, prowadzc pozostaych, i rzucaj kolejno: chopiec - walec, dziewczta obrcze na wszystkie te malowida. Na koniec obrazy te skada si w wityni taca na placu. Cao stanowi dostojny i spokojny obrzd rytualny wolny od wszelkich wzrusze. Hopi stale posuguj si tego rodzaju obrzdow symbolik seksualn. Wystpuje ona szczeglnie w tacach bractw kobiecych. Zuni natomiast nawet takich bractw nie maj. W jednym z obrzdw, kiedy dziewczta z kaczanami kukurydzy w rkach tacz w kole, pojawiaj si cztery inne dziewczta przebrane za mczyzn. Dwie przedstawiaj tucznikw, dwie wcznikw. Kady tucznik trzyma ki winogron oraz tuk i strza i postpuje, mierc strza w winogrona. Kady wcznik ma dugi kij i obrcz i rzuca wczni w toczc si obrcz. Kiedy ju wejd w krg taneczny, wrzucaj kije i obrcze ponad gowami tancerzy do rodka krgu. Nastpnie stojc wrd taczcych dziewczt rzucaj w stron widzw kulki ze zwilonej mki kukurydzianej, ktrzy staraj si zdoby tak kulk dla siebie. Symbolika ma tu charakter seksualny, a jej celem jest podno, ale sposb zachowania jest wrcz przeciwny ni w kulcie Dionizosa54. U Zuni ten rodzaj symboliki nie wystpi wcale. Maj tylko obrzdowe biegi urzdzane, jak wszdzie w pueblach, dla zwikszenia podnoci. W jednym z tych biegw bior udzia mczyni i kobiety, mczyni ustawiaj si z kijami na jednym kocu szeregu, kobiety za na drugim z obrczami, ktre kopi tak jak mczyni kopi kije. Czasami kobiety biegaj w tych zawodach wraz z baznami w maskach. Kobiety musz wygra wycig, w przeciwnym razie nie miaby on sensu. W Peru, gdzie odbyway si podobne zawody w tym samym celu, mczyzna bieg nago i gwaci kobiet, ktr dogoni. Zarwno u Zuni, jak w Peru taki symboliczny wyraz znajduje ta sama prba, ale u Zuni wystpuje jako apolliskie przeksztacenie dionizyjskiej symboliki w Peru55. Niemniej elementy poczenia swobody obyczajw z obrzdami podnoci wystpuj nawet u Zuni. Przy dwch okazjach, podczas uroczystego polowania na krliki i w czasie taca skalpu, rozwizo jest sankcjonowania do tego stopnia, e mwi, i dzieci poczte w owe noce s wyjtkowo ywotne. Zasada matkowania dziewcztom, zazwyczaj cile przestrzegana, zostaje mocno zagodzona, przyjmuje si postaw: chopcy to chopcy". Nie dopuszcza si wprawdzie do penej swobody seksualnej i nie ma w tym wszystkim nawet cienia orgii. Kult zawinitek leczniczych wadajcych niegiem i niepogod dawniej podobno zawiera pewne obrzdy, w ktrych przez jedn noc kapanki strzegce zawinitka przyjmoway kochankw i dostaway od partnerw turkusy wielkoci kciuka, by ozdobi nimi zawinitko. Praktyka ta jest ju zaniechana i nie mona stwierdzi, w jakim stopniu szerzya si tam rozpusta. Sprawy pci nie ciesz si w osadach zbyt wielkim zrozumieniem. Powica si im niewiele rzeczowej uwagi, przynajmniej u Zuni, i istnieje tendencja, do bliska naszej kulturze, wyjanienia symboliki seksualnej za pomoc jakiej substytucji. Obrcze i walce, ktrymi Hopi posuguj si nieustannie w okrelonej symbolice seksualnej, przedstawiaj mae zway gliny, ktre deszcz formuje z ziemi. Twierdz te, e mierzenie strzaami do pkw lici wyobraa pioruny bijce w pole kukurydzy. Jeszcze bardziej niezwykle substytucje mona znale w wyjanieniach dawanych przez najuczciwszych informatorw. Jest to niewiadoma obrona, ktr doprowadzaj do absurdu56. Na skutek tej obrony, jak si zdaje, w kosmologicznych opowieciach zatar si zupenie wtek powstania wszechwiata w akcie seksualnym. Jeszcze pidziesit lat temu Cushing zanotowa u Zuni wzmianki o tej opowieci, ktra zawiera podstawow kosmologi plemion Yuman z poudniowego zachodu nie nalecych do Indian Pueblo i znana jest w wielu rejonach ssiednich. Wedug niej ziemia zostaa zapodniona przez soce i z jej ona wyszo ycie - przedmioty ludzkiego uytku, jak rwnie ludzie i zwierzta. Od czasw Cushinga zaczto zapisywa mity o pocztkach wiata pochodzce z rnych bractw, od rnych kapanw i od ludzi wieckich Zuni. Twierdz oni jeszcze, e ycie bierze pocztek w czwartym wiecie podziemnym, ale nie uwaaj go za ono ziemi, w ktrym wzbudzi ycie niebiaski ojciec. Wyobrania ich nie zwraca si w tym kierunku. Postawa Zuni wobec pci stanowi analogi z pewnymi wzorami, ktre w naszej cywilizacji okrelamy jako purytaskie, ale kontrasty s tu rwnie uderzajce, jak i analogie. Purytaska postawa wobec pci wynika z utosamienia jej z grzechem, a Zuni nie maj pojcia grzechu, i to nie tylko w sprawach pci, lecz w ogle w innych kwestiach. Nie cierpi na skutek
54 Symbolika podnoci u Hopi patrz: H.K. Haeberlin, The Idea of Fertiiization in the Culture ofthe Pueblo Indians, s. 37-^16, Memoirs of the American Anthropological Association", III, 1916, nr l. 55 Zawody w biegach midzy mczyznami i kobietami w Peru patrz: P.J. Arriaga, Extirpacion de la Idolatria del Peru, 36, Lima 1621.

Skrajny przypadek niezrozumienia Zuni patrz: Elsie Clews Parsons, Winter and Summer Dance Series in Zuni in 1918, 199, University of Califoraia Publications in American Archaeology and Ethnology", 1922, 17, nr 3. : Cushing l, s. 379-381.

56

37

kompleksu winy i nie uwaaj pci za szereg pokus, ktrym naley si opiera cikim wysikiem woli. Czysto jako sposb ycia traktuj bardzo niechtnie i w ich opowieciach krytykuje si jak najostrzej te dumne dziewczyny, ktre broni si przed maestwem w modoci, pozostaj w domu i pracuj, odrzucajc okazje, w ktrych modzi ludzie mogliby podziwia je w przyjty sposb. A bogowie bynajmniej nie traktuj ich tak, jak by naleao wedle etyki purytaskiej. Zstpuj bowiem do dziewczt i mimo przeszkd pi z nimi, uczc je rozkoszy i pokory. Te przyjazne rodki dyscyplinarne" 57 powoduj, e dziewczyna w maestwie oddaje si szczciu waciwemu miertelnikom. Mie stosunki midzy pciami s tylko jednym aspektem miych stosunkw midzy ludmi. Tam, gdzie my dokonujemy podstawowych rozrnie, oni mwi po prostu: Wszyscy go lubi. Ma zawsze miostki z kobietami" albo: Nikt go nie lubi. Nie ma szczcia do kobiet". Pe jest czstk szczliwego ycia. Wyobraenia kosmologiczne Zuni s jeszcze jedn form, w ktrej dali wyraz niezwykej rwnowadze ducha. Brak napitych konfliktw i poczucia niebezpieczestwa, ktre cechuj ich ycie na tym wiecie, rzutuje i na tamten wiat. Istoty nadprzyrodzone, jak powiada dr Bunzel, nie czuj niechci do czowieka. Poniewa jednak mog odmwi swych darw, trzeba sobie zjedna ich ask poprzez ofiary, modlitwy i praktyki magiczne". Ale nie ma mowy o agodzeniu zych mocy. Taka myl jest im obca. Sdz raczej, e istoty nadprzyrodzone lubi to, co lubi ludzie, i jeli ludzie lubi taczy, to i bogowie to lubi. Dlatego Zuni przypominaj bogom o tacu wkadajc ich maski, wycigaj zawinitka lecznicze i hutaj je w tacu. Sprawia im to przyjemno. Nawet kukurydza w spichrzu musi z nimi taczy". W czasie przesilenia zimowego, kiedy wszystkie grupy obrzdowe obchodz swe uroczystoci, gowa domu podczas oglnych pieww trzyma w koszu sze dorodnych kaczanw kukurydzy. Nazywa si to tacem Kukurydzy, a wykonywane jest w tym celu, aby kukurydza nie czua si zaniedbana w okresie obrzdowym. Podobnie w wielkim tacu Kukurydzy, dzi ju poniechanym, momentem kulminacyjnym bya rado dzielona z kaczanami kukurydzy58. Zuni nie wyobraaj sobie wiata, tak jak my, jako pola walki dobra ze zem. Nie s dualistami. Europejskie pojcie czarownictwa, zadomawiajc si w pueblach, musiao ulec specyficznej przemianie. U nich czary nie pochodz z mocy szataskiej przeciwstawiajcej si dobremu Bogu. Zuni dopasowali czarownictwo do swojego schematu i w ich pojciu sia czarw jest podejrzana nie jako pochodzca od diaba, lecz dlatego e opanowuje obdarzonych ni i raz przyjta nie da si odrzuci. Kad inn si nadprzyrodzon otrzymuje si z okrelonego powodu. Zatykanie paeczek modlitewnych i przestrzeganie zakazw jest dowodem kontaktu z przedmiotami witymi. Kiedy przyczyna, dla ktrej uzyskao si moc nadprzyrodzon, ustaje, czowiek winien pj do siostry swego ojca i pozwoli jej umy sobie gow, dziki temu staje si na powrt czowiekiem wieckim. Kapan moe te przela sw moc na kogo innego, ktry ni dysponuje, dopki tamten nie zada jej znowu, Pojcie stanu sakralnego i technika pozbywania si go s im rwnie bliskie, jak pojcia optania i technika egzorcyzmu byy bliskie ludziom redniowiecza. W czarownictwie Pueblw nie ma sposobu uwalniania si od mocy nadprzyrodzonej. Nie mona si pozby nieczystego i dlatego czary s czym zym i gronym dla czowieka59. Nam trudno jest wyrzec si naszego obrazu wszechwiata jako walki dobra ze zem i spojrze na tak, jak patrz na Indianie Pueblo. Ani pr roku, ani ycia czowieka nie uwaaj za wycig ycia i mierci. ycie istnieje zawsze, tak samo jak mier. mier nie jest zaprzeczeniem ycia. Pory roku przesuwaj si przed naszymi oczami, podobnie jak rozwija si ycie ludzkie. W ich postawie nie ma ani rezygnacji, ani podporzdkowania pragnie jakiej wyszej sile, lecz zawiera si poczucie jednoci czowieka ze wszechwiatem". Modlc si, mwi do swych bogw: Jedn bdziemy istot. Ze swymi bogami pozostaj w bliskim zwizku: Wadajc krajem, Wadaj ludem. Zasidcie cicho przy nas. Dziemi swoimi, my dla was, wy dla nas, Zawsze pozostaniemy. Dzieci moje, Matko moja60. Jako mwi, Tako niech si stanie. Mwi z bogami take o tchnieniu ycia: Hen, daleko z kadej strony Ojcw mam, kapanw ycie nam dajcych61. Proby zanosz o ich dobre tchnienie, Tchnienie staroci, Tchnienie wody, Tchnienie nasienia, Tchnienie bogactw, Tchnienie siy ducha, Tchnienie wadania,
57 58 59 60

Przyjazne rodki dyscyplinarne" - jest to wyraenie dr Bunzel. Bunzel 3, s. 846. Cytaty z: Bunzel l, s. 486, 497. Wyjtki z tego rytuau w: Bunzel 2, s. 784, 646, 807-808.

Cytat dotyczcy braku rezygnacji u Zuni patrz: Bunzel l, s. 486. ' Do bogw zwraca si tu jak do dzieci miertelnikw, a zarazem ich rodzicw. 61 Istoty nadprzyrodzone, bogowie.

38

Tchnienie szczcia wszelkiego, jakie oni maj; Proby zanosz o ich tchnienie, ebym je przyj w moje ciao ciepe I tchn je potem w twj bezsilny oddech. O, nie pogardzaj tchnieniem ojcw swoich. Tylko je wdychaj... ebymy doszli do kresu drg razem. Oby mj ojciec dal ci lask ycia; Oby speniona bya twoja droga. Tchnienie bogw jest ich tchnieniem i kiedy dzieli si je - wszystko moe si dokona. Ujcie stosunku czowieka do innych tak jak i ujcie stosunku czowieka do kosmosu nie pozostawia czowiekowi miejsca na heroizm i wol pokonania przeszkd. Nie uwaaj za witych tych, ktrzy Walcz, walcz, walcz, A umieraj przyparci do muru. Ma to swoje dobre strony - s oni niezwykle konsekwentni. Tych, ktrzy nie przyjli tej postawy, Indianie Pueblo wykluczyli ze swego wszechwiata. Zbudowali bowiem na swej niewielkiej, lecz majcej dug tradycj kulturow wyspie w Ameryce Pnocnej cywilizacj, ktrej formy okrelone zostay typowym wyborem postawy apolliskiej, rozmiowanej w rytualizmie i wyznaczajcej w yciu drog umiaru i wstrzemiliwoci.

Dobu
Wyspa Dobu wchodzi w skad archipelagu d'Entrecas-teaux w pobliu poudniowego brzegu wschodniej Nowej Gwinei. Dobu to lud mieszkajcy najdalej ze wszystkich na poudniu pnocno-zachodniej Melanezji, rejonu znanego nam najlepiej dziki licznym publikacjom Bronisawa Malinowskiego, powiconym Wyspom Trobriandzkim. Te dwie grupy wysp le tak blisko siebie, e Dobuaczycy przeprawiaj si statkami na Trobriandy w celach handlowych. Ale yj w innym rodowisku, s ludmi o rnych temperamentach. Trobriandy to yzne, nizinne wyspy, ktre dostarczaj rodkw do ycia w obfitoci i bez trudu. Gleba jest tu bogata, a spokojne laguny pene ryb. Wyspa Dobu natomiast stanowi skalisty, wulkaniczny teren, o skpych osadach gleby, wody przybrzene s ubogie w ryby. Ludno wyspy wykorzystuje do ostatka istniejce bogactwa, chocia w malekich rozproszonych wioskach w najbardziej pomylnym dla nich okresie mieszkao nie wicej ni po dwudziestu piciu ludzi, a dzi liczba ta spada do potowy, podczas gdy gsto skupiona ludno Trobriandw yje bez trudu w duych i blisko siebie pooonych osadach. Dobuaczycy s znani wszystkim biaym werbownikom na tym obszarze jako atwa zdobycz. Majc w perspektywie gd w rodzinnych wioskach, przystaj chtnie na prac najemn, przyzwyczajem do prymitywnego i skpego jedzenia, nie buntuj si przeciwko racjom, ktre otrzymuj jako robotnicy62. Jednake reputacja, jak maj Dobuaczycy na ssiednich wyspach, nie czy si z ich ubstwem. Znaj ich tam raczej z tego, e s niebezpieczni. S uwaani za czarownikw obdarzonych diabelsk si i wojownikw, ktrzy nie zawahaj si przed adn zdrad. Kilka pokole wstecz, zanim znaleli si tu biali, Dobuaczycy byli ludoercami, i to w rejonie, gdzie wiele ludw nie jadao ludzkiego misa. Mieszkacy ssiadujcych z nimi wysp uwaaj ich za okropnych dzikusw, ktrym nie mona ufa. Dobuaczycy w peni zasuguj na t opini. S zdradzieccy i nie uznaj adnych praw. Nawet midzy nimi panuje nieograniczone prawo pici. Nie maj sprawnie dziaajcej organizacji Trobriandczykw, kierowanej przez cieszcych si szacunkiem wodzw, i pokojowej, staej wzajemnej wymiany towarw i przywilejw. Na wyspie Dobu nie ma wodzw i z pewnoci brak tam jakiejkolwiek organizacji politycznej. Nie ma take praw w cisym tego sowa znaczeniu. I to wszystko nie dlatego, e Dobuaczycy yj w jakim stanie anarchii, jak czowiek natury" Rousseau, nie skrpowani jeszcze umow
Rozdzia ten oparty jest na studium eksperymentalnym: Reo F. Fortun, The Sorcerers of Dobu, New York 1932. Jest on tylko skrtem petnej relacji dr. Fortune'a i dla uatwienia odsyacze odnosz si do szczeglnie wanych punktw.
62

39

spoeczn, lecz dlatego, e formy spoeczne istniejce na Dobu stawiaj wysoko wrogo i zdrad jako szanowane w tym spoeczestwie cnoty. Nic nie jest jednak dalsze od prawdy ni mniemanie, jakoby Dobu yli w stanie anarchii. Organizacja spoeczna opiera si na zasadzie k koncentrycznych, w ktrych obrbie dozwolone s podyktowane tradycj formy wrogoci. Nikt sam nie wydaje adnych praw, tylko zachowuje wrogo, na ktr zezwala kultura w ramach waciwej, okrelonej grupy. Najwiksze funkcjonujce zgrupowania Dobu stanowi jednostki lokalne zoone z czterech do dwudziestu wsi okrelanych wspln nazw. Jest to zarazem jednostka wojskowa, pozostajca w stanie permanentnej midzygrupowej" wrogoci w stosunku do wszystkich innych podobnych zgrupowa. Przed opanowaniem tych terenw przez biaych nikt nie omieli si uda do obcej miejscowoci, chyba tylko w celu najazdu i mordu. W jednym tylko wypadku miejscowoci te wywiadczaj sobie nawzajem pewn przysug. W wypadku mierci lub powanej choroby, kiedy za pomoc wrb trzeba wykry winnego, sprowadza si wrbit z wrogiej miejscowoci. Nie wzywa si wrbitw miejscowych, eby nie naraa ich na niebezpieczestwa towarzyszce wykrywaniu winowajcy za pomoc wrb, lecz ciga si z daleka specjalist, ktremu odlego daje pewn ochron. W istocie najwiksze niebezpieczestwo istnieje w obrbie samego zgrupowania. Istotn krzywd wyrzdzaj sobie ludzie, ktrzy owi ryby na tym samym brzegu i wykonuj razem te same codzienne zajcia. Niszcz nawzajem swe zbiory, wprowadzaj zamieszanie w wymianie towarowej, powoduj chorob i mier. Do tych celw kady rozporzdza sitami magicznymi i, jak zobaczymy, korzysta z nich przy kadej sposobnoci. Siy magiczne s niezbdne w stosunkach midzyludzkich danej miejscowoci, ale uwaa si, e nie dziaaj one poza znan i blisk grup wsi. Ludzie, z ktrymi czowiek ma codziennie do czynienia, to czarownice i czarownicy, zagraajcy jego interesom. Wewntrz tego lokalnego zgrupowania istnieje inne, w ktrym obowizuje inny typ zachowania. Mona zwrci si do niego o poparcie w yciu. Grup t nie jest rodzina, nie ma bowiem w niej ojca, czy jego braci i sistr, ani rodzonych dzieci danego czowieka. Jest to trwaa i nie rozpadajca si grupa z linii matrylinearnej. Jej czonkowie, pki yj, maj swoje ogrody i siedziby we wsplnej wiosce, po mierci grzebie si ich na wsplnej dziace na ziemi przodkw. Centralnym miejscem kadej wsi jest cmentarz zaronity krzakami rycynusa o byszczcych liciach. Na tym cmentarzu spoczywaj krewni z linii matki, mczyni i kobiety, za ycia waciciele" wsi, teraz pogrzebani w jej centrum. Wok niego grupuj si domy o paskich dachach nalece do yjcych czonkw linii matrylinealnej. W obrbie tej grupy istnieje dziedziczenie i cisa wsppraca. Nosi on nazw mleka matki" - susu, a nale tu potomkowie eskiej linii oraz bracia tych kobiet w kadym pokoleniu. Nie obejmuje ona dzieci owych braci, te bowiem nale do wiosek swoich matek, to jest grup, wobec ktrych ywi si na og najwiksz wrogo. Susu, czsto razem z inn, blisko spokrewnion susu, zamieszkuje wasn wie, ktrej odrbno jest cile przestrzegana. Na Dobu nie ma przypadkowego przychodzenia i wychodzenia ze wsi. Wok kadej wsi biegnie cieka i ci, ktrzy maj przywilej podchodzenia tak blisko, po niej chodz. Jak zobaczymy, dzieci mczyzn z danej wsi po mierci ojca zostaj pozbawione nawet tego przywileju. Jeli ojciec jeszcze yje lub jeli jest to wie ich wspmaonka, mog wej za zaproszeniem. Wszyscy inni obchodz j bocznymi ciekami i nie wolno im si zatrzymywa. Nawet uroczystoci religijne, wita zbiorw czy inicjacje plemienne nie s okazj do swobodnych zebra. Dobu nie wyrniaj bowiem tego rodzaju okazji. Publiczny plac tacw u Trobriandczykw zastpi u Dobu cmentarz pooony w rodku wsi. Dobuaczycy zbyt dobrze zdaj sobie spraw z niebezpieczestw grocych w obcych miejscach, aby oddala si od domu z powodu jakich zwyczajw towarzyskich czy religijnych. Zbyt dobrze zdaj sobie te spraw z niebezpieczestwa czarw zazdroci, aby tolerowa obcych we wasnej twierdzy. Oczywicie maestwo mona zawrze tylko z kim spoza tego zaufanego krgu. Pozostaje ono w obrbie zespou i dlatego czy dwie wsie, midzy ktrymi panuje wrogo. Maestwo nie agodzi tej wrogoci. Od samego pocztku istniejce zwyczaje wzmagaj walk i urazy midzy grupami, ktre ono wie. To wanie akt wrogoci przyszej teciowej zapocztkowuje maestwo. Tarasuje ona sob drzwi domu, w ktrym mody czowiek pi z jej crk, i w ten sposb zostaje on schwytany i zatrzymany a do publicznej ceremonii zarczyn. Od osignicia dojrzaoci chopiec co noc sypia w domach niezamnych dziewczt. Na mocy prawa zwyczajowego wasny dom jest przed nim zamknity. Przez kilka lat wymyka si, czsto zmieniajc dziewczta i opuszczajc dom na dugo przed witem. Jeli go w kocu zapi, to zazwyczaj dzieje si tak, dlatego e znuyy go czste zmiany partnerek i zwiza si trwaej z ktr z nich. Nie zachowuje ju dawnej ostronoci i nie zrywa si tak wczenie. Niemniej nigdy nie uwaa si, e dobrowolnie przyj na siebie zniewag maestwa, a przeciwnie uwaa si, e zostaje do tego zmuszony przez stojc w progu star wiedm, sw przysz teciow. Kiedy mieszkacy wsi, krewni dziewczyny ze strony matki, ujrz star kobiet stojc nieruchomo w drzwiach, zbieraj si, moda para na oczach gapiw schodzi z gry i siada na macie rozoonej na ziemi. Mieszkacy wsi przypatruj si jej przez p godziny, a potem stopniowo si rozchodz. Nie dzieje si nic wicej i waciwie do tego sprowadza si akt zarczyn. Od tej chwili mody czowiek musi liczy si ze wsi swej ony. Pierwsze dania dotycz pracy. Teciowa daje mu natychmiast motyk z poleceniem: Teraz pracuj". Musi uprawia ogrd pod dozorem teciw. Kiedy oni gotuj i jedz, nie moe zaprzesta pracy, nie wolno mu bowiem je w ich obecnoci. Stoi przed nim podwjne zadanie: kiedy skoczy prac przy bulwach tecia, czeka go jeszcze praca we wasnym ogrodzie na gruntach swojej rodziny. Te daje swobodne ujcie swej dzy wadzy i swobodnie wykorzystuje ow wadz nad ziciem. Taka sytuacja trwa przez rok lub wicej. Ale nie tylko sam chopiec zostaje uwikany przez maestwo, rwnie jego krewnych obcia ono pewnymi zobowizaniami. Ciary nakadane na jego braci w formie dostarczenia koniecznych narzdzi ogrodniczych i kosztownego daru lubnego s tak wielkie, e modzi ludzie, kiedy zarczy si ich brat, uciekaj, angaujc si u biaych werbownikw do pracy najemnej. Kiedy czonkowie susu pana modego zgromadz w kocu dary lubne, zanosz je uroczycie do wsi panny modej. Wtedy zbiera si grupa zoona z braci i sistr pana modego, jego matki i jej braci i sistr. Ojca si wyklucza, podobnie jak mw i ony czonkw tej grupy oraz dzieci wszystkich mczyzn. Zebrana grupa ofiarowuje dary susu panny modej. Jednake dwie grupy nie cz si w przyjacielskiej zgodzie. Grupa panny modej oczekuje na t drug na najdalszym kracu wsi. Gocie zatrzymuj si na skraju wasnej. Ostentacyjnie zachowuj si tak, jakby nie zdawali sobie sprawy ze wzajemnej

40

obecnoci. Dzieli ich dua przestrze. Jeli zauwa drug grup, spogldaj na ni z nienawici. Kade posunicie przy zawieraniu maestwa cechuje podobna zimna formalistyka. Susu panny modej musi uda si do wsi pana modego i przej przez ni w uroczystym pochodzie, zabierajc ze sob dar w postaci znacznej iloci niegotowanego jedzenia. Nastpnego dnia przychodz krewni pana modego, przynoszc rewanowy dar w postaci bulw. Sama uroczysto lubna polega na tym, e pan mody otrzymuje od teciowej w jej wsi yk strawy przez ni przyrzdzonej, a panna moda dostaje to samo od wiekry w wiosce ma. W spoeczestwie, w ktrym wsplne jedzenie dowodzi zwyczajowo stosunkw poufaych, rytua ten jest zupenie waciwy. Maestwo bowiem daje pocztek nowemu zwizkowi, w ktrym s w poszanowaniu zayo i wsplnota interesw. Mieszkacy wyspy Dobu nie rozwizuj swych problemw maeskich, ignorujc po prostu zwizki maeskie, tak jak to czyni liczne plemiona holenderskiej Nowej Gwinei, w ktrych - podobnie jak u Dobu - istniej silne klany. W tych plemionach krewni z linii matrylinealnej mieszkaj razem, zbieraj plony z pl i wsplnie organizuj gospodark. Mowie odwiedzaj ony w tajemnicy, noc, lub spotykaj si z nimi w buszu. S to mowie" dochodzcy, ktrzy w aden sposb nie naruszaj samowystarczalnoci grupy matrylinealnej. Dobuaczycy natomiast maj wsplne pomieszczenie dla ma i ony i zazdronie strzeg spokoju we wasnym domu. Para maeska stara si rwnie wspornic o plony z ogrodu dla siebie i swoich dzieci. Ale speniajc te dwa wymagania, ktre wydaj si tak elementarne czowiekowi wychowanemu w cywilizacji zachodniej, Dobuaczycy staj przed bardzo trudnymi problemami. Do najwikszej lojalnoci zobowizani s wobec swojej susu. Jeli para maeska miaaby nietykalny wasny dom i ogrd, to na czyim gruncie i pod czyim nieprzyjaznym okiem - susu ony czy susu ma? Problem ten rozwizuj do logicznie w sposb zrozumiay, lecz do niezwyky. Od lubu a do mierci maestwo mieszka na przemian we wsi ma i we wsi ony. Co drugi rok kade z maonkw ma poparcie wasnej grupy i ma przewag w rodzinie, a w nastpnym roku ta sama strona jest ledwo tolerowanym przybyszem, ktry musi si kry przed mieszkacami wsi swego wspmaonka. Skutkiem tego Dobuaczycy podzieleni s na dwie grupy, zawsze sobie przeciwstawne: do pierwszej nale ci, ktrzy pochodz z linii matki - nazywa si ich wacicielami wsi; do drugiej za ci, ktrzy si w ni wenili, oraz dzieci wacicieli - mczyzn. Pierwsza grupa zawsze ma hegemoni i moe stawia w niekorzystnym pooeniu tych, ktrzy przebywaj we wsi jedynie czasowo, na skutek zawartego maestwa. Waciciele tworz zwarty front, natomiast grupa obcych odznacza si ma spoistoci. Zarwno zasady, jak praktyka Dobuaczykw przeciwstawiaj si jednoczeniu dwch wsi na skutek licznych zwizkw maeskich. Im dalsze wsie wi si tego rodzaju zwizkami, tym gorcej zwizki te s aprobowane. Dlatego maonkw, ktrzy si wenili, nic nie wie we wspln susu. Istnieje jeszcze pewna kategoria totemiczna 63, ktra wykracza poza granice zakrelone przez wizy grupy lokalnej", ale u Dobu jest ona tylko pust nazw, pozbawion funkcji i znaczenia, nie musimy bra jej pod uwag, nie czy bowiem praktycznie jednostek, ktre weniy si do danej wsi, a nie s z ni zwizane. Spoeczno Dobu, wykorzystujc wszystkie rodki, jakie daje tradycja, da, by w czasie rocznego pobytu we wsi maonka drugi ze wspmaonkw, znajdujcy si na obcym terenie, byt przedmiotem nieustannego ponienia. Wszyscy waciciele wsi mog mwi do niego po imieniu, jemu natomiast nie wolno nigdy zwraca si do nich w ten sposb. Istnieje kilka powodw, dla ktrych u Dobuaczykw nie uywa si imion wasnych, tak jak w naszej cywilizacji. Jednake samo zwrcenie si po imieniu jest dowodem duej poufaoci. Jest take dowodem wyszoci zwracajcego si w ten sposb wobec tego, do kogo si zwraca. Ilekro wie daje lub otrzymuje dary z okazji zarczyn, lubu (te ostatnie s ponawiane co rok) lub mierci, maonek, ktry oeni si z dziewczyn z tej wsi i przebywa tam od roku, musi znikn. Jest on zawsze obcym". Jednake s to jeszcze najmniejsze zniewagi zwizane z jego sytuacj. Istnieje konflikt o wiele powaniejszego rodzaju. Wie, w ktrej para maonkw mieszka w danej chwili, rzadko jest zadowolona z zachowania maonka, ktry przyby z zewntrz. Ze wzgldu na wic si z maestwami wymian, jaka istnieje midzy obu wsiami i ktra trwa z zachowaniem takich samych na og formalnoci od lubu do mierci jednego z maonkw, maestwo stanowi powan inwestycj dla susu. Mczyni z linii matki maj ze wzgldw ekonomicznych prawo do aktywnego udziau. Temu z maonkw, ktry znajduje si na wasnym terenie, nietrudno jest zwrci si do swej susu, a szczeglnie do brata matki, o poparcie w sporach maeskich, ktre cigle zdarzaj si u Dobuaczykw. Brat matki zazwyczaj gotw jest a nadto chtnie zgromi obcego publicznie lub wyrzuci go - czy j - z wioski i odesa z manatkami przy akompaniamencie plugawych obelg. Zdarzaj si rwnie pene napicia sytuacje bardziej intymnego rodzaju. Nikt nie oczekuje wiernoci ani od ony, ani od ma, i aden Dobuaczyk nie powie, e mczyzna i kobieta mog znale si choby przez chwil razem w jakichkolwiek innych celach, jak tylko natury seksualnej. Maonek obcy" w danym roku skory jest podejrzewa niewierno - i zazwyczaj ma po temu powody. W przesiknitej podejrzliwoci atmosferze wysp Dobu najbezpieczniejszym z nielegalnych zwizkw erotycznych jest zwizek z bratem" albo siostr", pochodzcymi z wasnej wioski. W roku, w ktrym niewierny maonek znajduje si we wasnej wsi, okolicznoci sprzyjaj takiemu zwizkowi, a ze strony sit nadprzyrodzonych nic za to nie grozi. Opinia publiczna zdecydowanie potpia maestwa midzy brami" i siostrami" z jednej wsi. Obowizujca wymiana, zwizana z maestwem, midzy dwiema grupami w tym samym osiedlu, spowodowaaby rozam we wsi. Ale cudzostwo w obrbie tej samej grupy jest tu ulubion rozrywk. Stawi je nieustannie legendy, a fakt jego istnienia w kadej wsi jest od wczesnego dziecistwa wszystkim znany. Jest to przedmiot najgbszej troski zniewaonego maonka. Przekupuje on (rwnie dobrze moe to by ona) dzieci (wasne lub cudze), by uzyska informacje. M tucze garnki ony. ona znca si nad psem ma. Kc si ze sob zaarcie, a adna ktnia nie moe uj uwagi mieszkacw wsi, gdzie limi kryte domy stoj bardzo blisko siebie. Zdradzony maonek z furi wypada ze wsi. Ostatnim rodkiem, ktrego chwyta si w bezsilnej wciekoci, jest prba samobjstwa za pomoc jednej z kilku tradycyjnych metod, z ktrych adna oczywicie nie koczy si fatalnie. Zazwyczaj zostaje uratowany, ale w ten sposb pozyskuje sobie uczucia susu swej ony; z obawy przed tym, co mogliby zrobi jego krewni, gdyby zniewaonemu
63

Totemy Dobu patrz: Fortun, s. 30-36.

41

maonkowi powioda si prba samobjstwa, susu ony skania si do bardziej pojednawczego zachowania. Jej czonkowie mog nawet odmwi jakiejkolwiek dalszej interwencji w tej sprawie i maonkowie pozostaj razem, ponurzy i gniewni. W nastpnym roku we wasnej wsi ona moe wzi odwet na mu. Warunek wymagany przez Dobuaczykw, aby m i ona posiadali wsplne mieszkanie, nie jest wic bynajmniej spraw tak prost, jak to wydaje si nam w naszej cywilizacji. Okolicznoci sprawiaj, e wymg ten jest czym tak trudnym do zrealizowania, i nieustannie zagraa maestwu i czsto je rozbija. Zerwane maestwa s nadzwyczaj czstym zjawiskiem, wystpujcym piciokrotnie czciej ni na przykad u Manu, w innej kulturze Oceanii opisanej przez dr. Fortune'a. Drugiemu dobuaskiemu wymogowi, stawianemu partnerom w maestwie, nadaj rwnie trudny charakter instytucje kulturowe: wymaga si od nich, aby uprawiali ogrd wsplnie dla siebie i swoich dzieci. Wymg ten popada w konflikt z podstawowymi przywilejami i prerogatywami magicznymi64. cisa wyczno prawa wasnoci na wyspie Dobu nie znajduje nigdzie silniejszego wyrazu ni w wierzeniach dotyczcych dziedzicznej wasnoci bulw. Dziedzictwo bulw przechodzi z pokolenia na pokolenia w obrbie susu w sposb rwnie oczywisty, jak krew pynca w ytach jej czonkw. Bulw nie gromadzi si nawet w ogrodach par maeskich. Kade z maonkw pielgnuje wasny ogrd obsadzony bulwami wasnej linii dziedzicznej i wzrost ich pobudza za pomoc magicznych zakl bdcych indywidualn i tajemn wasnoci jego susu. Powszechn zasad spoeczestwa Dobu jest zasada, e tylko bulwy z wasnej linii dziedzicznej bd rosy w ogrodzie - plon wydadz wskutek magicznych zakl odziedziczonych wraz z sadzonkami. Opiszemy pniej wyjtek, jaki zwyczaj ten dopuszcza w praktyce. Natomiast nie zezwala si na adne wyjtki, jeli chodzi o wsplne ogrody maonkw. M i ona, kade osobno, przechowuj swoje sadzonki z zeszorocznych zbiorw, sadz je i odpowiadaj za ostateczny plon. Na Dobu nigdy nie wystarcza ywnoci i wszyscy, jeli chc mie bulwy potrzebne na sadzonki, chodz godni przez kilka ostatnich miesicy przed zasadzeniem kczy. Najwiksz zbrodni u Dobu jest zjedzenie bulw przeznaczonych do sadzenia. Jest to strata nie do odrobienia. Powetowanie jej byoby niemoliwoci dla ma czy ony, poniewa bulwy o innym pochodzeniu nie wyrosn w ich ogrodzie. Nawet wasne susu nie jest w stanie odrobi tak oczywistej klski, jak utrata sadzonek. Czowiek, ktry upad tak nisko, e zjad wasne bulwy przeznaczone do sadzenia, nie moe ju liczy na poparcie wasnego klanu. Do koca ycia pozostanie wiecznie godnym wczg. Tak wic ogrd ma i ogrd ony s cakowicie oddzielone. Bulwy przeznaczone do sadzenia stanowi po wieczne czasy odrbn wasno i rosn wraz z magicznymi zaklciami rwnie przekazywanymi osobno i nie skadanymi do wsplnej puli. Ze zbiory w czyim ogrodzie wywouj gbok uraz i daj podstaw do ktni maeskich i rozwodu. Jednak maonkowie prac w ogrodzie wykonuj wsplnie; te ogrody stanowi nienaruszaln wasno prywatn ma lub ony i ich dzieci, podobnie jak dom, natomiast pody z obu ogrodw gromadzone s do wsplnego uytku. Kiedy maestwo zostanie rozwizane przez mier lub kiedy umrze ojciec - jeli nawet ojciec i matka rozeszli si wiele lat przedtem - caa ywno pochodzca ze wsi ojca, kady ptak, owca czy ryba, staje si cisym tabu dla jego dzieci. Jedynie za ycia ojca mog je bez szkody spoywa, co stanowi nieatwe ustpstwo Dobu wobec faktu, e dzieci s wychowywane przez oboje rodzicw. Podobnie w razie mierci ojca zakazuje si dzieciom wstpu do jego wsi. Oznacza to, e kiedy tylko mona ju nie bra pod uwag potrzeb zwizku maeskiego, wie matki zgasza do nich pretensje, wzbraniajc si przed wszelkim kontaktem z lini wyjt spod prawa. Kiedy jako ludzie doroli lub nawet starcy musz zanosi jedzenie do wsi swego ojca w ramach wymiany obrzdowej, zatrzymuj si bez ruchu z pochylon gow na jej skraju, podczas gdy inni zanosz do wsi to, co oni przynieli. Czekaj, dopki tamci nie wrc, po czym cay ten pochd kieruje si z powrotem do wsi matki. Wie ojca nazywana jest miejscem pochylenia gowy". Zakaz zbliania si do wsi nieyjcego maonka jest nawet surowszy. Naley zatrzyma si w jeszcze wikszej odlegoci albo i drog, ktra wie omija. Ustpstwa tak niechtne wobec zwizku maeskiego zostaj zniesione przez zdwojone ograniczenia. Zazdro, podejrzliwo, surowa wyczno wasnoci, tak charakterystyczne dla Dobu, wszystkie te cechy graj pierwszoplanow rol w maestwie dobuaskim, ale niemoliwoci jest oceni je w peni, jeli nie wemiemy take pod uwag ich sposobu yda pod innymi wzgldami. Motywacje przenikajce ca egzystencj Dobu s nadzwyczaj ograniczone. S godne uwagi ze wzgldu na konsekwencj, z jak wcielaj si w tradycjach tej kultury, oraz ze wzgldu na granice, do jakich je doprowadzono. Same w sobie odznaczaj si prostot waciw manii. Caa egzystencja Dobuaczykw jest walk na noe", kad korzy uzyskuje si kosztem pokonanego rywala. Jednake walka czy konkurencja jest tu rna od kultury wybrzea pnocno-zachodniego, gdzie rywalizacja odbywa si na oczach wszystkich, a konflikt ma charakter bezczelny i zupenie jawny. U Dobu przebiega on skrycie i zdradziecko. Czowiekiem dobrym, takim, ktremu si powiodo, jest ten, ktry cichcem wysadzi drugiego z sioda. Kultura ta obfituje w metody i skomplikowane okazje do tego rodzaju postpowania. W rezultacie caa egzystencja Dobuaczykw jest podporzdkowana tym celom. arliwy szacunek, jaki ywi Dobuaczycy dla prawa wasnoci, oraz stopie, w jakim pociga to za sob powicenie drugiego czowieka, jak rwnie wzajemna podejrzliwo i za wola znajduj jaskrawe odbicie w ich religii. Cay rejon Oceanii przylegy do wyspy Dobu jest jedn z twierdz praktyk magicznych wiata, a badacze religii, ktrzy uwaaj, e religia i magia wykluczaj si nawzajem i s sobie przeciwstawne, musieliby twierdzi, e Dobuaczycy w ogle nie posiadaj jakiejkolwiek religii. Jednake, z antropologicznego punktu widzenia, religia i magia stanowi dopeniajce si formy stosunku do czynnikw nadprzyrodzonych. Religia polega na ustaleniu podanych osobistych stosunkw ze wiatem nadprzyrodzonym, magia natomiast posuguje si technik, ktra pozwala nim rzdzi. U Dobu nie ma przebagiwania istot nadprzyrodzonych ani darw czy ofiar, ktre by umacniay wspprac midzy bogami a zanoszcym proby. Nadprzyrodzone istoty znane Dobuaczykom to kilka tajemnych magicznych imion, ktrych poznanie, podobnie jak odkrycie imienia Rumpels-tilchen w bani, daje moc rozkazywania. Dlatego imiona istot nadprzyrodzonych s nie znane wielu Dobuaczykom. Nikt nie zna wszystkich, lecz tylko te, za ktre zapaci lub ktre otrzyma drog spadku. Wanych imion nie wymawia si nigdy gono, tylko szeptem, aby ich nikt nie usysza. Wszystkie zwizane z nimi wierzenia s raczej zwizane z t magi imion ni z religijnymi sposobami przejednywania istot nadprzyrodzonych.
64

Maestwa u Manu patrz Margaret Mead, Growing up in New Guinea, New York 1930.

42

Kada czynno ma zwizane z ni zaklcia, a jednym z najbardziej znamiennych wierze dobuaskich jest to, e w adnej dziedzinie ycia nie da si uzyska pozytywnych rezultatw bez magii. Widzielimy, jak religia Zuni ogarnia tylko niektre dziedziny ich ycia. Uwaaj oni, e celem wszystkich praktyk religijnych jest sprowadzenie deszczu, a nawet jeli uznamy pewn przesad w sformuowaniu tradycyjnego dogmatu, to w kadym razie w wielu dziedzinach ycia praktyk religijnych nie stosuje si. Na wybrzeu pnocno-zachodnim, jak zobaczymy, wpywaj bardzo nieznacznie na tak istotn sfer dziaalnoci, jak jest umocnienie wasnej pozycji spoecznej. Inaczej u Dobu. Tam kady efekt dziaania zaley od znanych magicznych zakl. Bez zakl bulwy nie urosn, nie pojawi si podanie pciowe, wymiana handlowa dochodzi do skutku tylko dziki zaklciom, drzew nie da si uchroni przed kradzie, jeli nie umieci si na nich zowrogich amuletw, wiatr nie wieje, pki nie wezwie si go w sposb magiczny, choroba czy mier nie spada bez ponurych machinacji jakiego czarownika czy czarownicy. Zaklcia magiczne posiadaj wic znaczenie nie dajce si z niczym porwna. Gwatowno, z jak poda si sukcesu, znajduje wierne odbicie w zaartej walce o posiadanie formu magicznych. Te za nie s wasnoci wspln. Nie ma adnych tajnych bractw, ktrych przywilejem byoby posiadanie owych zakl. Nie istniej adne grupy rodzinne, ktre otrzymywayby zaklcia drog dziedziczenia. Nawet wsppraca w ramach susu nie siga tak daleko, aby udostpni jej czonkom wsplny udzia w korzyciach pyncych z posiadania zakl. Susu jedynie umoliwia indywidualne dziedziczenie zakl. Kto moe na przykad roci sobie pretensje do formuek brata swojej matki, ale zaklcia mona nauczy tylko jednego czonka klanu. Nie wolno nauczy dwch synw siostry tego samego zaklcia, a ten, co zna tajemn formu, sam wybiera spord moliwych spadkobiercw tego, komu j przekae. Czsto wybiera najstarszego syna, lecz jeli inny syn by mu bliszy lub bardziej pomocny, wwczas pomija najstarszego, a ten nie moe odwoa si od tej decyzji. Przez cae ycie bdzie pozbawiony wanej formuy magicznej, ktra powoduje roniecie bulw lub decyduje o korzystnej wymianie towarw. Wspomnienie o takim upoledzeniu jest obraz, ktrej si nigdy nie wybacza. Jednake kady mczyzna i kada kobieta posiadaj jakie zaklcia. Zaklcia sprowadzajce chorob i zaklcia miosne znane s szeroko. Dzi dobuascy robotnicy, przebywajcy z dala od domu, mog nawet sprzeda zaklcia, pomijajc reguy ich dziedziczenia; zarobek uzyskany za cztery miesice pracy najemnej stanowi wrd nich cen jednego zaklcia, jeli nawet uczestnicy transakcji su u biaego czowieka, a wic w pewnym stopniu wyobcowali si z kultury rodzimej. Wysoko zapiay stanowi w pewnej mierze wskanik wartoci zakl. Dobu z maej wyspy Tewara, gdzie mieszka dr Fortun, kategorycznie odmawiali biaym lub tubylcom polinezyjskim, nauczycielom z misji na wyspie Dobu, umiejtnoci uprawiania ogrodw. Twierdzili, e bez magii jest to niemoliwe. Nie odwoywali si przy tym do powszechnie stosowanej prymitywnej wymwki, e tubylcze prawa odnosz si tylko do tubylcw. Na wyspie Dobu zaufanie do magii, i tylko do magii, jest zbyt silne, aby ich mieszkacy mogli przyzna, e biali lub Polinezyjczycy mog by od tego wolni. Do najbardziej zaciekej walki o posiadanie zakl magicznych dochodzi midzy synami siostry, ktrzy susznie roszcz sobie prawo do zakl brata swej matki, a wasnymi synami tego ostatniego; bliski zwizek z ojcem w gospodarstwie i wsplne uprawianie ogrodu usprawiedliwiaj ich pretensje na tyle, by znalazy pewne uznanie w praktyce dobuaskiej. Dogmat Dobu podkrela zawsze, e tylko zaklcia odnoszce si do bulw, ktre dziedziczy si w danym klanie wraz z sadzonkami, mog spowodowa wzrost tych sadzonek. Sadzonki za, jak wiemy, wi si zawsze z klanem. Jest jeszcze jedno zakamuflowane ustpstwo wobec grupy powstaej na skutek maestwa i stanowi, rzecz jasna, jaskrawe pogwacenie dobuaskiej zasady, ktra zapewnia kadej jednostce wyczne prawo do wasnoci. Z zaklciami jest tak, jak z praktyk lekarza lub przekazaniem przedsibiorstwa czy tytuu para angielskiego. Lekarz, ktry zrezygnowa z praktyki, sprzedajc j czy zapisujc w spadku dwojgu rnym ludziom, nie partnerom, lecz konkurentom, z trudem znajdzie prawne poparcie dla swego postpku. To samo dotyczy zgody na przeniesienie nazwy firmy na nabywc przedsibiorstwa. Wadca, ktry nada dwm ludziom to samo parostwo i zwizane z nim dobra w czasach feudalnych, mia wkrtce buntownikw u swych bram. Ale u Dobu, gdzie dwaj spadkobiercy nie s ani partnerami, ani bliskimi przyjacimi, ani nie maj wsplnego udziau w jakiej wasnoci, lecz - co bardziej prawdopodobne - s wrogami, t praktyk uznaje si za zupenie legaln. Daje si obu to samo prawo wasnoci. Jeli jednak syn otrzyma od umierajcego ojca wicej zakl magicznych ni syn siostry tego ojca, wwczas ten ostatni, zgodnie z prawowiernymi naukami dobuaskimi, legamy spadkobierca, domaga si od niego swych praw, a tamten musi go bezpatnie nauczy owych zakl. Jeli jednak wicej zakl otrzyma syn siostry ojca, to jego synowi nie przysuguje prawo do zgaszania analogicznych roszcze65. Aby magiczne zaklcia Dobu mogy poskutkowa, musz by wypowiadane dosownie, czsto te okrelone gatunki lici lub kawaki drewna su do rwnoczesnego wykonywania symbolicznych gestw. Wikszo z nich stanowi przykad magii sympatycznej i opiera si na technice nakazywania modym liciom bulw, by naladoway bujno rozwinitych rolin wodnych lub na opisywaniu niszczenia pnia przez dzioboroca drzewnego, aby zabezpieczy si przed niszczeniem, jakie powoduje gangosa. Zaklcia te s ciekawe z uwagi na sw zoliwo i ze wzgldu na to, jak dalece wyraaj przekonanie Dobuaczykw, e zysk jednego czowieka jest rwnoznaczny ze strat drugiego. Rytua zwizany z ogrodem zaczyna si w chwili, kiedy ziemia jest przygotowana do przyjcia sadzonek bulw, i trwa a do zbiorw. W zaklciach towarzyszcych sadzeniu mwi si o bulwach jako rolinach ogromnie rnorodnych i ju wyronitych. Zaklcia wymagane w pierwszym okresie wzrostu opisuj splatajce si winorole, posugujc si przy tym obrazem snujcego pajczyn olbrzymiego pajka kapali:
Pajk kapali, pajk kapali krci si wes i mieje si. Ja i mj ogrd w cieniach zieleni, Ja pord lici,
65

Cytata z: Fortune, s. 16.

43

Pajk kapali, pajk kapali krci si wes i mieje si66.

Wedug Dobu bulwy nie wymagaj zakl ani nie musz by strzeone przed czarodziejskimi kradzieami. Ale teraz, kiedy ju troch podrosy, trzeba zakorzeni je solidnie w swoim ogrodzie. Bulwy bowiem Dobu wyobraaj sobie jako ludzi i wierz, e wdruj nocami z ogrodu do ogrodu. Pdy zostaj w rodzimym ogrodzie, ale same bulwy wdruj. Przed poudniem zazwyczaj wracaj z wdrwki. Dlatego nie wykopuje si ich wczesnym rankiem, kiedy to zazwyczaj trwa praca w ogrodzie; nic by to nie dato. Naley potulnie czeka na ich powrt. Bulwy rwnie wtedy, kiedy rosn, czuj si uraone zbyt wczesnym ograniczeniem ich wolnoci; dlatego nie rozpoczyna si zakl ogrodowych, dopki roliny nie podrosn odpowiednio. Zaklcia te maj na celu zwabienie wdrujcych bulw, by pozostay w ogrodzie zaklinajcego i nie wracay do ogrodu, w ktrym je posadzono. W ogrodnictwie Dobuaczykw zasada rywalizacji rzdzi w takim samym stopniu jak walka o spadek. Dobua-czykowi nie przyjdzie do gowy, e inny ogrodnik moe zasadzi wicej bulw ni on lub e z jego sadzonek moe wyrosn wicej bulw. Bez wzgldu na to, o ile wikszy zbir moe mie ssiad, sdzi, e ukrad on bulwy z pomoc magii z jego lub czyjego innego ogrodu. Dlatego od tej chwili a do momentu zbiorw wystawia w swym ogrodzie stra i uywa wszelkich znanych sobie zakl, aby przynci bulwy ssiada oraz zwalcza jego zaklcia swoimi przeciwzaklciami. Te przeciwzaklcia zakorzeniaj bulwy mocno w ziemi, gdzie je zasadzono, i zapewniaj zbiory ich wacicielowi.
Gdzie to stoi kasiara, palma?67 W brzuchu mojego ogrodu U stp mojego domu Stoi. Zawsze mocna i nieugita Stoi nieporuszona. Z omotem lasy si wal, Z oskotem gazy spadaj, A tu si nic nie poruszy. Ziemia pka z dudnieniem, A tu si nic nie poruszy. Palma zostanie, zostanie Mocna i nieugita. Bulwa kulia68 Zostanie, zostanie mocna i nieugita, Zostanie nieporuszona W brzuchu mojego ogrodu.

Ogrd uwaa si powszechnie za miejsce tak bardzo prywatne, odosobnione, e zwyczajowo mczyzna i kobieta miewaj tam stosunki pciowe. Dobry zbir stanowi przyznanie si do kradziey. Przypuszcza si, e za pomoc niebezpiecznych czarw skradziono bulwy, moe nawet z ogrodw wasnej susu. Wysoko zbiorw zataja si starannie, a wzmiank na ten temat uwaa si za obraz. Na wszystkich ssiednich wyspach Oceanii zbiory s okazj do wielkiego rytualnego pokazu bulw, ostentacyjnej parady, stanowicej punkt kulminacyjny dorocznego obrzdu. Na wyspie Dobu jest to trzymane w tajemnicy jak kradzie. M i ona przenosz bulwy po trochu do spichrza. Jeli zbiory byy dobre, mog si lka, e inni to wyledz, w przypadku bowiem choroby lub mierci wrbita zazwyczaj przypisuje te nieszczcia dobrym zbiorom. Kto widocznie tak bardzo zazdroci udanych zbiorw, e rzuci czary na szczliwego ogrodnika. Zaklcia sprowadzajce chorob odznaczaj si zoliwoci cakiem swoist. Kady mczyzna i kobieta ze wsi na wyspie Tewara zna od jednego do piciu takich zakl. Kade z nich wie si z okrelon chorob i czowiek, ktry posiada zaklcia powodujce owe choroby, zna te zaklcia usuwajce je. Niektrzy ludzie posiadaj monopol na pewne choroby i dlatego s jedynymi posiadaczami mocy, ktra je wywouje i ktra je leczy. Tak wic ktokolwiek w zespole zachoruje na elefantiasis czy skrofuy, wie, gdzie szuka sprawcy. Zaklcia czyni ich posiadacza potnym i stanowi przedmiot wielkiego podania. Daj te ich posiadaczom sposobno do najbardziej otwartego wyraania zoliwoci, na jakie pozwala kultura Dobu. Zwykle tego rodzaju praktyka jest zakazana. Dobuaczyk nie ryzykuje publicznego wyzwania, kiedy chce komu zaszkodzi. Przeciwnie, staje si wobec niego sualczy i zdwaja pozory przyjani. Wierzy on, e zayo wzmacnia czary i czeka na sposobno zdrady. Ale rzucajc zaklcie wywouje chorob swego wroga i uczc tego zaklcia syna siostry, ma on pen swobod okazania swojej nieyczliwoci. Wrg nie jest w stanie dowiedzie si o tym, a jego pretensjami nie zwyk si przejmowa. Wyszeptuje zaklcia w wydzielmy ofiary lub w pncze, ktre kadzie na drodze swojego wroga, ukrywajc si w pobliu, eby sprawdzi, czy on rzeczywicie na nie nastpi. Rzucajc czar, naladuje ostatnie chwile i agoni czowieka, na ktrego zsya chorob. Wije si na ziemi i krzyczy w konwulsjach. Czary osign wyznaczony cel tylko wtedy, kiedy ich skutki zostan wiernie odtworzone. Czarownik jest wtedy zadowolony. Gdy ofiara nastpi na pncze, zabiera kawaek ze sob i czeka, a uschnie w jego chacie. Kiedy pragnie mierci wroga, spala rolin w swoim ognisku. Same zaklcia s niemal tak wyranie okrelone, jak towarzyszce im czynnoci. Kade zdanie zaklcia jest akcentowane przez opluwanie imbirem przedmiotu, ktry ma przenie czar. Zacytowane poniej zaklcie ma wywoa gangosa, straszn chorob, ktra zera ciao tak, jak dzioboroec - od ktrego wzia sw nazw - niszczy pnie drzew swym duym dziobem.
Dzioboroec w Sigasiga
66 67 68

Obrzdy zwizane z ogrodem patrz: Fortune, s. 106-131. Najtwardsze drzewo w buszu. Stoi prosto w czasie burzy wyginajcej wszelkie inne drzewa. Odmiana bulwy jam. Cat zwrotk powtarza si w odniesieniu do wszelkich jej odmian.

44

Wysoko na drzewie Lowana kuje i kuje, miso drzewu Lowana wydziera z nosa, z czoa, z garda, z biodra, z korzenia jzyka, z karku, z ppka, z krzya, z nerek, z kiszek, miso wydziera, wydziera stojc. Dzioboroec w Tokuku wysoko na drzewie Lowana skurczony69 i zgity, skurczony trzyma si za grzbiet, skurczony zaamuje rce, skurczony apie si za nerki, skurczony kryje w rkach gow, skurczony wci we dwoje. Jczy na cay glos i wrzeszczy, bo to na niego leci, prdko na niego leci70.

Kiedy kto stwierdza, e pad ofiar choroby, posya po tego, ktry j na niego zesa. Nie ma innego sposobu uniknicia mierci. Chorob mona wyleczy lub podleczy tylko przy pomocy egzorcysty, ktrym moe by jedynie ten sam czarownik. Zazwyczaj czarownik, teraz proszony o wypdzenie choroby, sam chorego nie odwiedza. Wydycha zaklcie do naczynia z wod, ktre przynosi mu kto z krewnych chorego. Naczynie zostaje szczelnie zamknite, a chory kpie si w tej wodzie w swoim domu. Czsto uwaa si, e egzorcyzm zapobieg mierci, natomiast nie odwrci kalectwa - przekonanie to jest odbiciem faktu, e wiele pospolitych chorb lokalnych prowadzi raczej do kalectwa ni do mierci. Przeciw chorobom przywiezionym przez Europejczykw, jak grulica, odr, grypa i dyzenteria, chocia od pidziesiciu lat znane s Dobuaczykom i bywaj miertelne, nie istniej adne zaklcia. Dobuaczycy posuguj si zaklciami sprowadzajcymi chorob w okrelonych celach. Ich sposb zaznaczania, e jakie towary czy drzewa nale do nich, polega na zaraaniu ich stanowic ich wasno" chorob za pomoc zaklcia. Krajowcy powiadaj: To jest drzewo Alo" lub To jest drzewo Nada", rozumiejc przez to, e To jest drzewo, na ktre Alo rzuci czary frombozji" lub e To jest drzewo, na ktrym Nada umieci parali". Naturalnie kady zna posiadaczy tych zakl, a ten co je posiada, posuguje si nimi jako wasnym znakiem. Zebra owoce ze swego drzewa mona tylko w jeden sposb, a mianowicie wypdzajc ze najpierw chorob. Poniewa posiadanie mocy egzorcyzmu jest nieodczne od posiadania zaklcia wywoujcego chorob, mona zawsze zabezpieczy si przed chorob umieszczon uprzednio na drzewie. Trudno polega tylko na tym, e trzeba si take zabezpieczy przed moliwoci kradziey owocw z drzewa zaczarowanego chorob. Zodziej moe bowiem umieci na drzewie inn chorob. Podj on ryzyko nieodczarowywania choroby uprzednio tam umieszczonej za pomoc wasnych zakl, zakl, ktre mog nie by egzorcyzmem okrelonym wyranie dla tej choroby, jak zaraono drzewo. Recytuje on swoj dziedziczn formu, wspominajc take o chorobie, ktr chce usun z drzewa, po czym umieszcza na nim wasne zaklcie wywoujce chorob. Dlatego kiedy waciciel ogrodu zabiera si do zbierania owocw ze swego drzewa, jest naraony na to, e wraz z owocami zbierze ze take inn chorob. Formuka, ktr si posuguje, ma dla zachowania ostronoci zawsze form liczby mnogiej. Formuka jego brzmi: One odlatuj nie bdzie ich. Podejrzliwo u Dobu osiga rozmiary paranoidalne, zawsze spodziewaj si oni jakich przeciwczarw. W rzeczywistoci lk przed sprowadzeniem choroby jest zbyt wielki, aby pozwolono sobie na tak zabaw. Wyjtkiem jest tylko gd, kiedy to majc przed sob perspektyw mierci godowej, mona podj ryzyko kradziey. Strach przed przeklestwem choroby umieszczonym na przedmiocie wasnoci jest ogromny. Zaklcia zachowuje si dla drzew znajdujcych si poza granicami wsi; przeklestwo rzucone na drzewa we wsi zabioby j ca. Wszyscy opuciliby wie, gdyby znaleziono przywizany do drzewa uschnity li palmy kokosowej, wskazujcy na rzucone przeklestwo. Kiedy dr Fortun, zanim nauczono go zaklcia gangosa, uda, e rzuca j na przedmioty, ktre chcia pozostawi bez ochrony w nie znanej sobie wsi, jego sucy niespodziewanie opucili noc dom. Pniej stwierdzi, e wszystkie rodziny mieszkajce w promieniu pidziesiciu czy stu jardw opuciy rwnie domy i uday si do swych siedzib w grach. Moc zsyania choroby nie ogranicza si do tych posiadanych powszechnie zakl zwizanych ze specyficznymi chorobami. Potni czarownicy - a raczej potni ludzie, skoro wszyscy ludzie s czarownikami - maj do dyspozycji jeszcze groniejszy rodek, zwany vada71. Mog stan twarz w twarz z ofiar, a lk przed przeklestwem czarownika jest tak wielki, e nieszcznik w konwulsjach pada na ziemi. Nigdy ju nie odzyskuje przytomnoci, stopniowo marnieje i umiera. Aby rzuci to przeklestwo, czowiek musi czeka na waciwy moment, a kiedy jest ju gotw, uje due iloci imbiru, rozgrzewajc przez to swe ciao w takim stopniu, eby nada zaklciu waciw moc. Powstrzymuje si te od stosunkw
69 70

Ofiara. Podano tu skrcon wersj. Patrz: Fortun, s. 139-140.

71

Relacja o vada patrz: Fortun, s. 158-164 i co do danych porwnawczych, s. 284-287.

45

seksualnych. Poza tym pije due iloci wody morskiej, przez co wysusza gardo, aby nie mc potkn razem ze lin wasnych zych zakl. Nastpnie namawia jakiego zaufanego krewnego, aby wspi si na drzewo w pobliu ogrodu, gdzie pracuje nie podejrzewajca niczego ofiara, i obserwowa j stamtd. Z pomoc magicznego zaklcia obydwaj z krewnym czyni si niewidzialni i obserwator zajmuje swoje stanowisko na drzewie, aby mc zaalarmowa czarownika, gdyby zblia si kto niepowoany. Tymczasem czarownik bezszelestnie podczoguje si do swojej ofiary. Wydaje mrocy krew w ytach, waciwy mu jako czarownikowi okrzyk i ofiara pada na ziemi. Zaczarowan lipow kopystk czarownik, wedle wierze Dobu, wyjmuje wewntrzne organy z ciaa swojej ofiary i zasklepia ran nie pozostawiajc blizny. Upewnia si jeszcze, zwracajc si trzykrotnie do ofiary: Powiedz moje imi". Milczenie ofiary dowodzi, e ju nie jest w stanie nikogo rozpozna ani nazwa po imieniu. Bekocze tylko bez zwizku i biegnie przed siebie nieprzytomnie. Czowiek taki ju nigdy nie je. Nie potrafi wstrzyma moczu i kau. Stopniowo traci siy i umiera. T relacj poda godny zaufania i bliski znajomy spord krajowcw. Dowodem wiary tubylcw s przypadki tych ludzi, ktrzy umarli powoln mierci po spotkaniu z czarownikiem. Vada ilustruje w skrajnej formie zo kryjc si w praktykach Dobu oraz strach, ktry pozwala na realizacj jej ostatecznych celw. Nie mwilimy dotychczas o dobuaskiej wymianie towarw. Namitno do rozszerzania wzajemnych transakcji handlowych, ktra panuje niemal w caej Melanezji, spotykamy rwnie na wyspie Dobu. Najbliszego swemu sercu, namitnie podanego i bdcego przedmiotem gwatownej zazdroci sukcesu szuka Dobuaczyk przede wszystkim w dwch dziedzinach - posiadaniu dbr materialnych i w yciu seksualnym. Jeszcze inn dziedzin s czary, ale w odniesieniu do tamtych celw s one raczej rodkiem ni celem, rodkiem zdobycia i obrony osigni w tych tak bardzo wanych dziedzinach. Osignicia materialne w spoecznoci tak bardzo przeniknitej perfidi i podejrzliwoci, jak dobuaska, musz oczywicie silnie kontrastowa z celami ekonomicznymi uznanymi w naszej cywilizacji. Akumulacja dbr jest wykluczona. Nawet jedne udane zbiory, do ktrych ogrodnik si nie przyzna, ale ktre wyledzili inni, s dostateczn okazj do zarzucenia niebezpiecznych czarodziejskich praktyk. Niemoliwe jest take ujawnienie zebranych dbr. Idealn metod handlow byby system etonw, ktre przechodz przez rce kadego czowieka, ale nie mog sta si niczyj trwa wasnoci. Wanie taki system istnieje na wyspie Dobu. Istotn spraw yciow na tych wyspach jest wymiana midzynarodowa" obejmujca kilkanacie wysp lecych mniej wicej w promieniu stu pidziesiciu mil. Wyspy te tworz krg kula, ktry dr Malinowski72 przedstawi piszc o Trobriandczykach, pnocnych partnerach handlowych Dobuaczykw. Krg kula obejmuje szerszy zasig ni kultura Dobu, a inne kultury, ktre uczestnicz w tej wymianie, wzniosy z pewnoci swoje zwyczaje, inne motywacje i inne zadouczynienia. Specyficzne obyczaje krgu kula, ktre w takim stopniu zharmonizoway kultur Dobu z pozosta czci wzoru kulturowego tego obszaru, nie musz wywodzi si z tych wzorw czy motywacji, ktre obecnie wi si z nimi na wyspach Dobu. Zajmiemy si tylko wymian istniejc u Dobu. Nie wiadomo, aby zwyczaj kula wystpowa gdziekolwiek poza Trobriandami73. Krg kula obejmuje piercie wysp, wok ktrych co p roku przewozi si jeden rodzaj podlegajcych wymianie ozdb w jedn stron, a inny ich rodzaj w drug. Mieszkacy kadej z wysp odbywaj dugie wyprawy zamorskie, wiozc naszyjniki z muszli w kierunku zgodnym z ruchem wskazwki zegara, a naramienniki z muszli w przeciwnym. Kady czowiek ma swego partnera na kadej z wysp, z ktr dokonuje wymiany - w obu kierunkach targujc si przy tym na rne sposoby. W kocu ozdoby zataczaj pene koo i oczywicie mona doda do nich nowe. Naramienniki i naszyjniki z muszli wszystkie maj swoje imiona, a niektre posiadaj tradycyjnie wysok warto proporcjonaln do sawy. Caa sprawa nie przedstawia si tak bardzo fantastycznie, jakby si mogo zdawa po przyjrzeniu si formalnemu wzorowi tej procedury. Due rejony Melanezji i Papui posiadaj swj lokalny wyspecjalizowany przemys. W krgu kula jeden lud poleruje nefryty, drugi konstruuje lodzie, jeden rzebi w drzewie, inny wytwarza ceramik, a jeszcze inny barwniki. Wymiana tych towarw odbywa si pod pozorem obrzdowej wymiany cenniejszych kosztownoci. W rejonie, gdzie ywi si ogromn namitno do wzajemnej wymiany, system zwyczajowej wymiany ceremonialnej w krgu kula nie jest czym tak nadzwyczajnym, jak musi si wydawa obserwatorom reprezentujcym kultur pozbawion odpowiedniej podbudowy. Nawet pozornie przymusowy kierunek, w jakim poruszaj si naramienniki i naszyjniki z muszli, znajduje racje w wymogach chwili. Naramienniki wyrabiane s z muszli trocus znajdowanych jedynie w pnocnym rejonie krgu kula, podczas gdy naszyjniki wytwarza si z muszli spondylusa przywoonych z poudnia na najbardziej wysunite na poudnie wyspy krgu. Dlatego w handlu zachodnich wysp krgu, ktre maj przewag nad wyspami wschodnimi, ozdoby z pnocy kieruj si na poudnie, z poudnia za na pnoc. W chwili obecnej ozdoby te s stare i tradycyjne, nowy import ma mae znaczenie. Ale wzorzec przetrwa. Co roku w czasie przerwy w pracach ogrodowych, kiedy zebrano ju bulwy, a jeszcze nie trzeba chroni ich w sposb magiczny, aby zachowa je w domu, odzie Dobu udaj si na wypraw kula, na pnoc i na poudnie. Kady czowiek posiada ozdoby kula z poudnia przeznaczone na wymian za ozdoby, ktre ma otrzyma na pnocy. Szczeglny charakter wymiany kula polega na tym, e mieszkacy kadej wyspy udaj si celem otrzymania ozdb na wyspy swych partnerw. Zabieraj ze sob dary w charakterze przynty i otrzymuj towary, obiecujc rewan w postaci towarw znajdujcych si w ich posiadaniu, kiedy gospodarze oddadz im wizyt. Dlatego wymiana kula nigdy nie stanowi transakcji rynkowej, w ktrej kady rozkada swe kosztownoci i zabiega o korzystn wymian. Tu kady otrzymuje co zalenie od wartoci daru-przynty i obietnicy, ktra - jak si zdaje - jest obietnic przekazania towaru bdcego ju w posiadaniu obiecujcego, lecz zostawionego w domu i gotowego do ofiarowania w stosownym momencie. Kula nie polega na wymianie grupowej. Kady dokonuje wymiany indywidualnie, zachowujc si wobec swego partnera jak zalotnik. Zaklciami gwarantujcymi powodzenie w kula s zaklcia miosne. W sposb magiczny usposabiaj one
72 73

Bronisaw Malinowski, Argonauts of the Western Paciftc, London 1922 Gospodarcze to kula patrz: Fortun, s. 200-210.

46

partnera do spojrzenia askawym okiem na zaloty oferenta. Przydaj mu nieodpartego uroku fizycznego, wygadzajc skr i blizny po liszajach, przydajc czerwieni wargom i sprawiajc, e ciao jego staje si wonne dziki perfumom i maciom. W niedorzecznym rozumieniu Dobu jedynie ekwiwalent skonnoci fizycznej moe uczyni wiarygodnym obraz pokojowej i korzystnej wymiany kosztownoci. Zaoga jednej odzi gromadzi swe dary majce by zacht, na ktre skada si ywno i przedmioty produkcji rkodzielniczej. Przed wypyniciem w podr jedynie waciciel odzi i jego ona wypowiadaj magiczne zaklcie. Wszelkie inne czary zarezerwowane s do chwili, kiedy kula jest ju w drodze. Waciciel odzi wstaje o wicie, aby rzuci zaklcie na mat, ktra ma okrywa towary w drodze powrotnej i zapewni w sposb magiczny, e przykryje ogromny stos bogactwa. Jego ona rwnie posiada zaklcia, ktrych powinna uy, aby zwikszy powodzenie wyprawy maonka, ktry mknie jak wicher po morzu, budzc drenie i podanie nie tylko w ciele swego partnera, lecz take w ciele swej ony i dzieci, nicych tylko o wielkim czowieku", ich mu i ojcu. Kiedy skocz si wszystkie przygotowania, to jeli nawet jest pomylny wiatr, ze wzgldw rytualnych jeszcze do koca dnia wyprawa nie wyrusza. Postj ten powinien mie miejsce na jakiej bezludnej, opuszczonej wyspie, z dala od wszelkiej moliwoci skalania wyprawy przez kobiety, dzieci, psy i codzienne kopoty. Ale kiedy odzie pyn na poudnie, nie ma tam takiej wyspy, wic rytualny postj odbywa si na brzegu, przy czym wszyscy wracaj na noc do wsi, stwierdzajc wbrew rzeczywistoci, e nie ma sprzyjajcego wiatru. Jest to forma rytualnej podejrzliwoci, ktra nigdy nie moe zanikn. Nazajutrz rano waciciel odzi zaadowuje j, uywajc przy tym drugiego zaklcia, ostatniego, ktre ma zastosowanie zbiorowe. Uywajc go, podobnie jak w przypadku zaklcia wygoszonego uprzednio przez on, wymienia w nim przede wszystkim siebie. ywno, ktr zabiera jako dary-przynt, zamienia magicznie w same towary kula, a partnera, do ktrego maj si uda, opisuje jako oczekujcego ich przybycia niczym ksiycowego nowiu, wypatrujcego ich ze szczytu swego paskiego dachu, wypatrujcego przede wszystkim samego waciciela odzi. Dobuaczycy s zymi eglarzami, pync trzymaj si brzegw, a na noc dobijaj do ldu. Pora wypraw kula jest okresem dugich ciszy morskich. Dobu uywaj magicznych zakl, wzywajc upragniony wiatr pnocno-zachodni, by polubi agiel zrobiony z delikatnego licia pandanusa, schwyci go i nie pozwoli nikomu ukra sobie ma. Wierz, e wiatr, jak wszystkie inne zjawiska, powstaje nie inaczej ni dziki magii. Kiedy w kocu odzie dobij do miejsca przeznaczenia, przybyli na nich wybieraj nag raf koralow, aby odprawi wielkie przygotowawcze obrzdy kula. Kady mczyzna z pomoc magii i rnorakich ozdb stara si upikszy jak tylko moe. Zgodnie z dobuaskim zwyczajem zaklcia stanowi wasno prywatn, tote kady uywa rodkw magicznych na uytek cile osobisty. Ci, ktrzy nie znaj adnego zaklcia, maj najwiksze trudnoci. Musz ucieka si do rnych wybiegw, uywajc zastpczo wszystkiego, co im tylko przyjdzie na myl. Jest oczywistym faktem, e mimo cisej tajemnicy, w jakiej trzymane s zaklcia - bo zaoga odzi z towarem nigdy nie wie, kto z nich posiada zaklcia - na podstawie obserwacji stwierdzi mona, e znaj je ci, ktrzy dokonuj najwikszych transakcji kula. Pewno siebie daje im dostateczn przewag nad towarzyszami. Ci, ktrzy znaj zaklcia, i ci, ktrzy ich nie znaj, trudz si w rwnym stopniu, aby przygotowa si fizycznie na moment rozpoczcia transakcji kula. Perfumuj si pachncym liciem uywanym w czasie zalotw, nakadaj wie opask biodrow, maluj twarze i zby, namaszczaj ciaa olejem kokosowym. Tylko tak mog wystpi wobec swoich partnerw. Sam transakcj kady przeprowadza jak swj interes prywatny. Wytrwae targi s rzecz wan i wysoko cenion, a zgodnie z dobuask zasad, e im bliej jeste z kim zwizany, tym niebezpieczniej zagraa twemu yciu; odwet na uczestniku-kupcu kula, ktremu si powiodo, moe wzi niefortunny partner z odzi albo kto inny z jego zespou; nie jest to sprawa, ktr mog rozstrzygn sami dwaj uczestnicy transakcji. O ozdobach kula mwi si, jak w homeryckim refrenie: Wielu mw zgino z ich powodu". I nigdy aden Dobuaczyk nie zabija Trobriandczyka ani czowiek z Tubetube Dobuaczyka wskutek ktni, ktra wybucha midzy rozwcieczonymi partnerami w wymianie. Zawsze zabjc jest Dobuaczyk, ktremu si nie powiodo, zabitym za czowiek z jego wasnego zespou, ktremu wymiana si udaa. Najwikszym rdem zawici jest przewrotna praktyka zwana wabuwabu. Wabuwabu to znaczy dosta duo naszyjnikw z muszli spondylusa w rnych miejscach na poudniu, kiedy si w kadym tym miejscu zapewni, e si da w zamian jeden naramiennik, ktry ma si w domu na pnocy; albo na odwrt, duo naramiennikw na pnocy za jak obietnic te nie bardzo do dotrzymania, bo ma si tylko jedn jedyn cenn rzecz, a przyrzeka si j wielu rnym ludziom, eby ich uprosi o dary. To jest chytro, a nie oszustwo. Powiedzmy, e ja, Kisian z Tewara, jad na Trobriandy i wystaram si tam o naramiennik zwany Jaszczurka Ostrzegacz". Potem jad na Sanaroa i w czterech rnych wsiach dostaj cztery naszyjniki, bo kademu, kto mi daje naszyjnik z muszli, obiecuj, e mu w zamian dam pniej Jaszczurk Ostrzegacza". Ja, Kisian, nie musz bardzo dokadnie obiecywa, kiedy dam. To pniej przyjedaj ci czterej do mnie na Tewara i kady myli, e dostanie Jaszczurk Ostrzegacza", a dostaje j tylko jeden. Ale tamci wcale nie s oszukani na zawsze. Wciekli s, to prawda, i musz na t wymian czeka rok. Ale w nastpnym roku ja, Kisian, jad znw na Trobriandy i przedstawiam, e jak mi kto da cztery naramienniki, to ja mam dla niego w domu cztery naszyjniki. Wicej naramiennikw dostaj ni przedtem i zaatwiam swoje dugi po roku. Tamci trzej, co nie dostali Jaszczurki Ostrzegacza" s u mnie, na Tewara, nie u siebie, wic w niedobrym pooeniu. A pniej, kiedy wrc do swoich domw, s za daleko, ebym ja, Kisian, musia si ich ba. Mog odprawia czary na zabicie swojego szczliwego wspzawodnika, co dosta Jaszczurk Ostrzegacza". To prawda. Ale to ju jest tylko ich sprawa. Ja, Kisian, robi si wielki, bo pomnaam swoje wymiany dziki temu, e t wymian z nimi odwlekam o rok. Duej to ju wymiany z nimi nie mog odwleka, bo wtedy nikt mi nie bdzie ufa. Wic w ostatecznym wyniku jestem uczciwy74. Stosowa wabuwabu z powodzeniem to wielkie osignicie, jedno z tych, ktre na wyspach Dobu budzi najwiksz zazdro. Wielki mityczny bohater kula by mistrzem wabuwabu. Podobnie jak wszystkie praktyki Dobu, wauwabu akcentuje wasn korzy kosztem czyjej straty. Praktyka wabuwabu umoliwia osobist korzy w sytuacji, w ktrej inni
74

Fortun, s. 216-217.

47

padaj ofiar podstpu. Kula nie jest jedynym przedsiwziciem, w ktrym czowiek ryzykuje, e padnie ofiar wabuwabu. Okrelenie to odnosi si rwnie do oszustwa w wymianie maeskiej. Szereg darw ustalonych midzy dwiema wsiami w czasie zarczyn wymaga duego majtku. Mczyzna, ktry ma odwag poniesienia ryzyka, moe zarczy si celem osignicia tylko korzyci finansowej. Kiedy szala wymiany przechyla si na jego stron, zrywa zarczyny. I nie ma na to rady. Mczyzna, ktry wycofuje si w ten sposb, wykazuje, e jego czary s silniejsze od czarw wsi, ktr znieway; naturalnie wie ta bdzie dyba na jego ycie. Jest on czowiekiem godnym zazdroci. Wabuwabu w tym ostatnim przykadzie rni si od kula, poniewa akt wymiany odbywa si w obrbie tego samego zespou. Wrogo, nieodczna w stosunkach panujcych w grupie, przeciwstawia sobie dwie grupy biorce udzia w wymianie, zamiast porni wsplnikw handlowych pyncych w jednej odzi, jak w wypadku kula. Oba przypadki wabuwabu czy fakt, e jest to wykorzystanie drugiej osoby. Postawy, ktre omwilimy, ujawniajce si w maestwie, magii, ogrodnictwie i wymianie handlowej, uwydatniaj si najsilniej w zachowaniu w momencie czyjej mierci75. Dobuaczyk, mwic sowami dr Fortune'a, ze strachu przed mierci kuli si jak pod razami bata" i natychmiast rozglda si za jak ofiar. Zgodnie z dobuask zasad ofiar pada czowiek najbliszy zmaremu, to znaczy wspmaonek. Dobuaczycy wierz, e czowiek, z ktrym dzieli si oe, moe by sprawc miertelnej choroby. M posuy si zaklciami sprowadzajcymi chorob, a ona uya swych czarw. Bo cho kobiety mog take zna zaklcia sprowadzajce chorob, to jednak mczyni zawsze przypisuj im szczeglny rodzaj mocy, a utarty zwyczaj im przypisuje win w wypadku mierci lub nieszczcia. Wrbita, wezwany, by wskaza morderc, nie jest zwizany t konwencj i posdza o spowodowanie mierci rwnie czsto mczyzn, jak kobiet. Ta konwencja wskazuje raczej na istniejcy antagonizm midzy pciami ni na rzeczywiste istnienie usiowa morderstw. W kadym razie mczyni przypisuj kobietom specjalne i ajdackie metody, przypominajce metody czarownic latajcych na miotach z tradycji europejskiej. Czarownice Dobu opuszczaj ciaa upione u boku mw i lataj w powietrzu, aby spowodowa jaki wypadek - upadek czowieka z drzewa czy zerwanie si odzi z kotwicy - albo te wyjmuj dusz z wroga, ktry wskutek tego opada z sit i umiera. Mczyni yj w tak wielkim lku przed tymi machinacjami swoich kobiet, e wierzc, i kobiety trobriandzkie nie praktykuj czarw, tylko na Trobriandach przybieraj dumn postaw, a nigdy nie robi tego w domu. U Dobu m boi si ony przynajmniej tak samo, jak ona boi si ma. Jeli jedno z maonkw zachoruje powanie, wwczas obydwoje powinni natychmiast przenie si do wsi tego, ktre zostao dotknite chorob - jeli wanie w owym roku mieszkali we wsi drugiego maonka. mier powinna nastpi, jeli to tylko moliwe, tam, gdzie owdowiay maonek znajduje si w mocy susu zmarego. yjcy maonek jest wrogiem w obrbie wsi, wiedm lub czarownikiem, ktry spowodowa wyom we wrogich szeregach. Susu zwiera front wok ciaa swego zmarego czonka. Tylko oni mog dotyka zwok czy spenia obowizki zwizane z pogrzebem. Tylko im wolno wznosi aobne okrzyki. Pozostaemu przy yciu maonkowi wzbronione jest najsurowiej przebywanie w pobliu miejsca, gdzie wykonywane s te czynnoci. Zwoki wystawia si na dachu domu, przystraja kosztownociami, jeli zmary byt czowiekiem bogatym; kadzie si przy nim wielkie bulwy, jeli by dobrym ogrodnikiem. Krewni ze strony matki zawodz gono w tradycyjnych lamentach. Tej samej nocy lub nastpnego dnia dzieci siostry zmarego wynosz zwoki, aby je pogrzeba. Dom nieboszczyka zostaje pusty i opuszczony. Nikt si ju do niego nie wprowadzi. Pod podog urzdza si pomieszczenie, zawieszajc jego ciany plecionymi matami i mieszkacy wsi wprowadzaj tam uroczycie pozostaego przy yciu maonka. Ciao ma umalowane na czarno wglem drzewnym z ogniska i na znak aoby zawiesza mu si na szyi, w formie ptli, czarny sznur. Miesic lub dwa spdza siedzc na ziemi w ciemnym pomieszczeniu. Pniej pracuje w ogrodach swoich teciw pod ich nadzorem jak za czasw narzeczestwa. Pracuje take w ogrodach zmarej ony oraz jej braci i sistr. Nie otrzymuje za to adnego wynagrodzenia, a jego ogrd musz uprawia za niego bracia i siostry. Nie wolno mu si umiecha, nie bierze te udziau w adnej wymianie ywnoci. Kiedy z grobu wyjmuje si czaszk, nie wolno mu patrze na taczcych. Czaszk zatrzymuje syn siostry zmarej, a jej duch zostaje uroczycie odesany do krainy zmarych. Krewni wdowca musz nie tylko pracowa w jego ogrodach w okresie aoby, lecz spadaj na nich jeszcze cisze obowizki. Po pogrzebie musz zapaci za pogrzeb wsi zmarej. Przynosz gotowane bulwy synowi siostry nieboszczki, ktry j pogrzeba, i wspaniay dar w postaci surowych bulw, ktre roznosi si we wsi zmarej i rozdziela midzy jej krewnych, przy czym czonkowie susu otrzymuj wiksze porcje. Wdowa jest podobnie traktowana przez krewnych jej zmarego ma. Na dzieci jej nakada si specjalne obowizki, przez rok musz gotowa papk z bananw i taro i zanosi j susu zmarego, aby zapaci za ojca". Czy nie trzyma nas w swych ramionach?". S one obcymi, paccymi grupie blisko spokrewnionej z ich ojcem, grupie, do ktrej nie nale, za jednego z tej grupy, ktry postpowa z nimi dobrze. Speniaj swj obowizek, tote nikt im nie paci za te usugi. aobnik moe by zwolniony z tych obowizkw, jeeli jego klan zoy na rzecz klanu zmarej dalsze dary. Czonkowie klanu przynosz dar zoony z surowych bulw i wszystko odbywa si podobnie, jak w ju opisanym przypadku, po czym krewni zmarego uwalniaj go od aoby zdejmujc mu sznur z szyi i zmywajc wgiel drzewny z ciaa. Wszyscy tacz, a krewni odprowadzaj go z powrotem do jego wsi. Rok pokuty si skoczy. Nigdy nie wraca do wsi swojej maonki. Jeli uwalnia si od aoby wdowca, wwczas oczywicie jego dzieci pozostaj we wsi prawdziwych krewnych, gdzie ich ojcu nigdy nie wolno ju wej. Pie wykonywana przy zakoczeniu aoby wystawia to obowizkowe poegnanie. Skierowana jest do ojca w ostatnim dniu jego pokuty: Le bez snu, le bez snu i mw w czas pnocy. Tylko le bez snu i mw, le bez snu i mw. Maiwortu, posmolila wglem ciebie Mwaniwara, co odesza w d pod ziemi. wit rozedrze nocn czarno. Tylko le bez snu i mw76.
75

Obrzdy atobne przy mierci maonka patrz: Fortun s. 11, 57, 194. Cytata patrz: Fortun, s. 11.

76

48

Maiwortu jest wdowcem, ktremu pozostaje tylko ta jedna, ostatnia noc, kiedy moe rozmawia ze swymi dziemi. Nastpnego dnia zostanie zmyty z niego czarny wgiel. Jak wit, co rozedrze nocn czarno", tak jego ciao wyoni si znowu ju nie uczernione. On i jego dzieci nie bd odtd nigdy rozmawia ze sob. Klany maonkw nie s jedynymi, ktre obrzucaj si wzajemnymi oskareniami w okresie aoby. To z maonkw, ktre pozostao przy yciu, jest nie tylko przedstawicielem wrogiej wsi, w tradycyjnym sformuowaniu obwinionym o mier zmarego. Jest take reprezentantem tych wszystkich, ktrzy polubili dziewczta z jego wsi. Jak widzielimy, grupa ta skada si z ludzi pochodzcych z jak najwikszej liczby wsi, gdy za z polityk dla wioski uwaa si posiadanie w jej obrbie kilku zwizkw maeskich z t sam wsi. Ci, ktrzy zalubili mieszkanki wioski, znajd si w kocu - jeli si ich maestwo utrzyma - w sytuacji podobnej jak maonek odbywajcy teraz swoj kar. Z pocztkiem aoby maj oni prawo zakaza spoywania owocw z drzew we wsi zmarego, a nawet, okazujc wielki gniew, ci kilka z nich. Kilka tygodni pniej chcc, znie ten zakaz, uzbrajaj si w dzidy i napadaj na wie, jakby zamierzali j opanowa. Przynosz ze sob duego wieprza, ktrego ciskaj z rozmachem przed chat najbliszego krewnego nieboszczyka. Potem rzucaj si gromad na palmy betelowe, zrywaj z nich wszystkie orzechy i uciekaj, zanim ludzie ze wsi zdadz sobie spraw z tego, co si stao. Oba te ataki stanowi rytualny wyraz urazy wobec grupy, ktra w kocu moe zmusi ich do pokuty w czasie aoby. Dawniej miejsce tustego wieprza zajmowaa ofiara z czowieka. W kadym razie mieszkacy wsi, kiedy napastnicy znikn im z oczu, szalej z radoci nad wieprzem. Po ugotowaniu staje si on podstaw szeregu uczt wydawanych dla wszystkich wsi, z ktrych pochodz maonkowie w tej wiosce, a gotowane jedzenie podaje si w sposb moliwie najbardziej obraliwy. Ofiarodawcy wylewaj roztopiony smalec na czcigodnego starca z zaproszonej wsi. Smaruj go nim niemal caego. Czowiek ten zaczyna skaka przybierajc najgroniejsze pozy, taczy z urojon dzid i obraa swych gospodarzy tradycyjnymi obelgami. Podobnie jak przedtem mg zakaza zrywania owocw z drzew, posiada on przywilej wyraenia niechci maonkw z innych wsi wobec klanu zmarego, ktry zmusi ich do pokuty w czasie aoby. Jeden z czonkw susu zmarego przyjmuje gron postaw wobec starca, ale nie mwi mu nic obraliwego i tamten w kocu obmywa si i zaczyna je z wielkim apetytem. Jeli wie zmarego zanosi do wiosek swoich maonkw gotowan papk zamiast wieprza, to papk t oblewa si jednego z tych, ktrzy j przyjmuj, i tak samo spotyka si to z obraliw reakcj w formie publicznego taca. Napite stosunki midzy tymi dwiema grupami kocz si jedn z najwikszych uczt urzdzanych przez Dobu, uczt wydan we wsi zmarego, podczas ktrej obrzuca si obelgami goci ze wsi spokrewnionych przez maestwo. Tawa, to twoje! Zmary mia duo wi. Twoje maciory s jaowe". Togo, to twoje! Zmary by mistrzem w zarzucaniu sieci. A ty tak owisz ryby". Kopu, to twoje! Zmary by wielkim ogrodnikiem. Wraca z pola o zmierzchu. A ty przywlekasz si do domu, wyczerpany, ju w poudnie". Jak powiada dr Fortun, w ten wesoy sposb zesp zbiera siy, ilekro uderzy we mier"77. Tradycyjna podejrzliwo istniejca midzy wsi maonka pozostaego przy yciu a wsi zmarego nie oznacza, naturalnie, e yjcego z maonkw uwaa si konkretnie za zabjc. Moe tak by, ale wrbici szybko wynajduj rzucajcy si w oczy sukces zmarego w jakiej bd dziedzinie i przypisuj jego mier zazdroci, ktr ten sukces wzbudzi. Jednake zdarza si czciej", e obrzdy aobne s nie tylko form rytuau, lecz wyrazem ponurej podejrzliwoci z jednej strony i urazy wywoanej podejrzliwoci" z drugiej. W kadym razie s one charakterystycznym objawem uczu, ktre krzewi si bujnie wrd Dobuaczykw. Zabjstwo moe zosta dokonane zarwno za pomoc rodkw niemagicznych, jak i magicznych. Rwnie powszechnie podejrzewa si o zabicie za pomoc trucizny, co czarw. adna kobieta ani przez chwil nie zostawi bez opieki swego garnka z obawy, aby kto si do niego nie dobra. Poszczeglne jednostki posiadaj rne wasne trucizny, ktre wyprbowuj tak, jak wyprbowuj swe magiczne zaklcia. Jeli okae si, e trucizny te s w stanie zabi, wwczas nadaj si do rozwizywania powanych konfliktw. Mj ojciec opowiada mi o tym. To si nazywa budobudo. Duo tego ronie w morzu. Chciaem to wyprbowa. Wycisnlimy z tego sok. Wziem orzech kokosowy, wypiem z niego mleko, wycisnem sok z budobudo do skorupy i zatkaem j. Na drugi dzie daem go dziecku, ze sowami: Piem ju to, ty te moesz si napi. W poudnie dziecko zachorowao. A w nocy umarto. Bya to crka siostry ze wsi mojego ojca. Mj ojciec otru budobudo jej matk. Ja otruem pniej pozosta sierot. Dlaczego? Ona rzucia czary na mojego ojca. Czu si saby. Zabi j, wic i jego ciao znowu nabrao siy"78. Zwrotem, ktry odpowiada naszemu dzikuj", kiedy otrzymujemy jaki dar, jest: Jeli mnie teraz otrujesz, to jak ci si odwdzicz za ten dar?". Znaczy to, e Dobuaczycy korzystaj z kadej okazji, by zwrci ofiarodawcy uwag, e nie odniesie adnej korzyci, jeli posuy si t uniwersaln broni przeciwko komu, kto ma wobec niego pewne zobowizania. Konwencje Dobu wykluczaj miech, a za cnot uwaaj nastrj ponury i odstrczajcy. To rdo miechu", mwi z pogard o mniej ponurych ssiadach. Jednym z podstawowych obowizkw w ramach tak wanych obrzdw jak ogrodnictwo i kula jest powstrzymanie si od czynnoci przyjemnych czy wyraania zadowolenia. W ogrodzie nie bawimy si, nie piewamy, nie gwidemy, nie opowiadamy bani. Jeli bdziemy si tak zachowywa, to sadzonki bulw powiedz: Co to za zaklcia? Kiedy istniay dobre zaklcia, ale te - c to takiego. Sadzonki bulw nie zrozumiej naszej mowy. Nie bd rosn"79. Ten sam zakaz obowizuje w czasie kula. Kiedy zwrcono si do pewnego czowieka, ktry siedzia skulony na granicy wsi na wyspach Amphlett, gdzie odbyway si tace, odrzuci on z gniewem propozycj przyczenia si do taczcych, mwic: Moja ona powiedziaaby, e si dobrze bawiem". Jest to w najwyszym stopniu wzbronione. Ta ponuro jako ceniona cnota wpywa take na to, do jakich granic Dobu posuwaj si w swojej zazdroci i podejrzliwoci. Jak widzielimy, wejcie do domu czy ogrodu ssiada jest wzbronione. Kady pozostaje na swoim terenie.
77 78 79

Fortune, s. 197-200. Fortune, s. 23; co do ponurej podejrzliwoci w czasie wymiany zwizanej z aob patrz: Fortune, s. 170. Zachowanie wobec bulw jam patrz: Fortune, s. 222.

49

Jakiekolwiek spotkanie midzy mczyzn a kobiet uwaa si za niedozwolone, tote w praktyce, zgodnie ze zwyczajem, mczyzna wykorzystuje fakt, e kobieta, ktr spotka, nie ucieka przed nim. Uwaa si za rzecz oczywist, e sam fakt, i jest sama, dowodzi jej rozpusty. Zazwyczaj kobieta bierze ze sob kogo do towarzystwa, czsto mae dziecko, i taka przyzwoitka" chroni j zarwno przed oskareniami, jak i niebezpieczestwem nadprzyrodzonym. Dlatego te m staje zwykle na stray u wejcia do ogrodu, kiedy pracuj tam kobiety, zabawiajc si rozmow z dzieckiem i pilnujc, aby jego ona z nikim nie rozmawiaa. Skrupulatnie oblicza czas jej nieobecnoci, kiedy udaje si w krzaki dla zaatwienia czynnoci fizjologicznych, a nawet w skrajnych przypadkach moe jej tam towarzyszy, mimo ogromnej pruderii panujcej na wyspie Dobu. Godne uwagi, e pruderia Dobuaczykw jest rwnie skrajna, jak pruderia wczesnych purytanw. Nikt nie obnay si wobec drugiego, nawet wrd czysto mskiej zaogi pyncej odzi kady przechodzi na cz rufy niewidoczn dla pozostaych, jeli chce odda mocz. Ujawnienie swego ycia seksualnego jest rwnie zakazane; nie wolno o tym mwi, chyba e obrzuca si kogo plugawymi obelgami. Dlatego te w konwencji sownej przedlubne zaloty okrela si jako czyste, chocia pieni i tace, ktre daj im wyraz, pene s nieskrywanej namitnoci, a fakty z tej dziedziny znane s kademu dorosemu czowiekowi. Gboko zakorzenion pruderi waciw Dobu znamy dobrze z wasnego krgu kulturowego, a zwizana z ni ponuro cechujca Dobuaczykw towarzyszya take pruderii purytanw. Ale istniej te midzy nimi pewne rnice. Przyzwyczailimy si do kojarzenia tego kompleksu z tumieniem namitnoci i mniejszym akcentowaniem spraw seksualnych. Ale skojarzenie to nie jest nieuniknione. U Dobu ponuro i pruderia id w parze z przedmaesk swobod seksualn i wielkim uznaniem dla namitnoci i techniki pciowej. Zarwno mczyni, jak kobiety ceni wysoko zadowolenie pciowe i bardzo zabiegaj o osigniecie go. Nie istnieje u nich konwencjonalna obojtno czy mska solidarno, ktra by popieraa mczyzn podejrzewanego przez on o zdrad. Wykorzystuje si zmienne przypywy namitnoci, podczas gdy np. u Zuni s one agodzone przez zwyczaje plemienne. Podstawowy sposb utrzymania przy sobie mw, zawarta w zasobie znajomoci spraw seksualnych, jaki kobiety wnosz do maestwa, polega na wykorzystywaniu ich pod tym wzgldem, jak si tylko da. Nie ma ladw jakiego umniejszania fizycznych aspektw ycia pciowego. Dobuaczyk jest wic czowiekiem ponurym, pruderyjnym i namitnym, poeranym zazdroci, podejrzliwoci, penym uraz. Uwaa on, e kady sukces musi wyrywa zoliwemu wiatu w walce, w ktrej pokonuje swego przeciwnika. Dobry czowiek to ten, ktry moe si pochlubi licznymi walkami, co atwo pozna po tym, e wyszed z nich cao. To, e krad, zabija dzieci i swych bliskich z pomoc czarw, oszukiwa jak mg, uwaa si za rzecz naturaln. Jak wiemy, kradzie i cudzostwo s przedmiotem cennych zakl ludzi szanowanych w danej spoecznoci. Jeden z najbardziej szanowanych mieszkacw wyspy da dr Fortune'owi zaklcie czynice czarownika niewidzialnym i doda takie pouczenie: Teraz moesz wchodzi do sklepw w Sydney, kra, co zechcesz, i wychodzi nie zauwaony. Wiele razy kradem gotowanego wieprza. Mieszaem si z grup ludzi, nie widziany przez nich. I odchodziem nie widziany z moj wiartk wieprza"80. Odprawianie i rzucanie czarw nie jest bynajmniej przestpstwem. Czowiek wartociowy nie mgby bez nich istnie. Z drugiej strony, czowiek, ktry ponis szkod na majtku lub na ciele, lub zosta pokonany w walce, jest czowiekiem bezwartociowym. Czowiek kaleki to zawsze czowiek zy. Nosi w ciele obraz swojej klski i wszyscy mog to widzie. Dalszym i najbardziej niezwykym skutkiem istniejcej tu walki na mier i ycie jest brak u Dobu normalnych form prawnych. Oczywicie istnieje wiele rnorakich sposobw zatwierdzania prawomocnych przepisw w rnych kulturach. Zobaczymy, e na pnocno-zachodnim wybrzeu Ameryki o ustanowieniu prawnej wasnoci nie decyduje dosowna znajomo rytuau czy drobiazgowa znajomo towarzyszcych zabiegw, lecz zabicie waciciela natychmiast przelewa legalnie prawo wasnoci - w inny sposb nieosigalne - na zabjc. Nie mona skra rytuau przez podsuchiwanie, ale czynem uprawnionym, legalnym jest czyn, ktry w naszej cywilizacji uznalibymy za bezprawie. Chodzi o to, e u Indian istnieje czyn nadajcy czemu warto prawn. U Dobu nic takiego nie istnieje. Wszyscy cigle boj si podsuchiwania, poniewa zdobycie jakiego zaklcia w ten sposb jest rwnie dobre, jak kade inne poznanie. Szanuje si wszystko, co moe uj bezkarnie. Wabuwabu jest praktyk tradycyjn, ale nawet ta zdradziecka praktyka, ktrej nie aprobuje aden obyczaj, nie jest na wyspie Dobu przedmiotem interwencji spoecznej. Kilka gruboskrnych jednostek nie poddaje si aobie po zmarym maonku. ona moe uchyli si od tego tylko wtedy, jeli jaki mczyzna zapragnie, by z nim ucieka, a wwczas wie zmarego ma przychodzi do wsi, do ktrej ucieka, i zamieca j limi i gaziami. Jeli za mczyzna nie chce wici aoby, nie dzieje si nic. Jest to publiczne wyznanie, e jego czary s tak mocne, i wie, skd pochodzia jego ona, jest wobec niego bezsilna. Ten sam brak organizacji spoeczno-prawnej wyraa si w braku instytucji wodza czy skoncentrowania wadzy na danej jednostce. W jednej wsi dziki zbiegowi okolicznoci czowiek imieniem Alo zyska pewien uznany autorytet. Spor cz wadzy zawdzicza Alo nie tylko sile swej osobowoci i odziedziczonym dziki pierwordztwu czarom, lecz take temu, e jego matka, a take babka, byy bardzo podne. Byt najstarszym z najstarszej linii i jego krewni, bracia i siostry, stanowili wikszo wrd mieszkacw wsi. Najskromniejszy przejaw organizacji spoeczno-prawnej u Dobu zaley od tak rzadkich okolicznoci, jak poczenie silnej osobowoci z odziedziczeniem czarw w rodzinie wyrniajcej si wiedz oraz du liczb potomstwa"81. Zdradzieckiej walki ideau etycznego Dobu nie agodz instytucje spoeczne, ktre stanowi podstaw organizacji spoeczno-prawnej. Nie osabia jej take idea litoci czy yczliwoci. Bro, ktr walcz, wyklucza poraki. Dlatego te nie marnuj tchu i nie wdajc si w wyzwania i obelgi, nie ryzykuj, e kto pokrzyuje ich plany. Obelgi zgodnie z tradycj rzucaj jedynie w czasie jedynej, wspomnianej ju, uczty rytualnej. W zwykej rozmowie Dobuaczyk jest agodny i w namaszczony sposb uprzejmy. Jeli chcemy kogo zabi, zbliamy si do niego, jemy z nim, pijemy, pimy, pracujemy i odpoczywamy z nim razem i to moe trwa par miesicy. Czekamy na waciwy moment i nazywamy go swym przyjacie80 81

Fortune, s. 78. Fortune, s. 85.

50

lem". Dlatego, kiedy wrbita zbiera dowody, aby ustali morderc, podejrzenie pada na kadego, kto szuka towarzystwa zabitego. Uwaa si podejrzenie za udowodnione, jeli okae si, e zmary i przyjaciel przebywali razem z powodw, ktre nie wydaj si normalne. Jak powiada dr Fortun: Dobuaczycy wol by piekielnie wredni ni wcale"82. Dobuaczyk pod pozorem przyjani, pod dowodami wsppracy w kadej dziedzinie ycia widzi wszdzie jedynie zdrad. Najwiksze wysiki kadego, zgodnie z ich tradycjami, s dziaaniem prowadzcym do niczego. Dlatego, kiedy bierze udzia w kula, uywa zaklcia majcego zamkn usta temu, ktry pozostaje w domu". Jest dla oczywiste, e ci, co pozostali, dziaaj na jego szkod. O urazie mwi si cigle jako o motywacji, ktra moe sprowadzi klsk. W wielu wypadkach stosowania technik magicznych Dobuaczyk trzyma si pewnego wzorca, zgodnie z ktrym zaklcie wypowiada si tylko nad pierwszymi zasadzonymi bulwami lub pierwsz ywnoci i darami-przyntami zaadowanymi do odzi kula. Dr Fortun spytat o to czarownika. Bulwy s jak ludzie - wyjani tamten - one rozumiej. Kto mwi: Ta bulwa rzuca czary. A ja co? O, bulwa gniewa si wtedy i wyrasta wysoko". W postpowaniu z ludmi, jak i obchodzeniu si z sitami nadprzyrodzonymi obowizuj te same zasady. Jednake rozalony czowiek ma jeszcze jedno wyjcie, ktrego aden Dobuaczyk nie zaliczy do nadprzyrodzonych. Moe podj prb samobjstwa albo ci drzewo, z ktrego skradziono owoce. Jest to ostatnie wyjcie dla czowieka, ktrego upokorzono, ratuje honor i ma, jak si sdzi, zdoby mu poparcie jego susu. Prba samobjstwa, jak ju widzielimy, podejmowana bywa zazwyczaj w ktniach maeskich i w rzeczywistoci skania klan do pomocy tak rozgoryczonemu maonkowi, e a targn si na wasne ycie. Zwyczaj cinania drzewa, z ktrego skradziono owoce, jest mniej zrozumiay. Ludzie, ktrzy nie znaj zakl wywoujcych chorob, ktre mogliby umieci na swoich drzewach, nadaj im nazwy od nieszczliwego wypadku lub powanej choroby ktrego z bliskich krewnych, i czowiek, ktry skradnie owoce z takiego drzewa, naraony jest na w wypadek lub chorob. Jeli kto stawi czoo przeklestwu, waciciel drzewa wchodzi na nie i cina je. Przypomina to zachowanie przy prbie samobjstwa, ale jasne jest, e w obu przypadkach nie chodzi o lito ani pomoc nawet od wasnych krewnych. Dobuaczyk w najwyszym upokorzeniu przenosi na siebie i na swoj wasno zoliwo i dz zniszczenia, wymagane we wszystkich zwyczajach jego spoeczestwa. Dziaa w ramach tej samej metody, chocia uywa jej w tych wypadkach przeciw sobie. ycie na wyspie Dobu podsyca te skrajne formy wrogoci i zoliwoci, ktre wikszo spoeczestw w swych zwyczajach zminimalizowaa. Zwyczaje Dobu natomiast rozwiny je w najwyszym stopniu. Dobuaczyk yje, nie tumic najgorszych zmr zej woli wszechwiata, a zgodnie z jego pogldem na ycie cnota to wybranie ofiary, wobec ktrej mona da upust zoliwoci, ktr przypisuje i spoeczestwu ludzkiemu, i siom natury. Cae istnienie przedstawia mu si jako walka na mier i ycie, w ktrej miertelni wrogowie wspzawodnicz ze sob o zdobycie dbr konsumpcyjnych. Podejrzliwo i okruciestwo s mu wiern broni w tej walce, tote nie zna litoci ani o ni nie prosi.

Pnocno-zachodnie wybrzee Ameryki

Indianie83, ktrzy yli w wskim pasie wybrzea Pacyfiku, cigncym si od Alaski po Puget Sound, byli ludem ywotnym i dumnym. Posiadali oni kultur do niezwyk. Wyranie rnia si ona od kultury plemion ssiednich, miaa cechy tak specyficzne, e trudno byoby znale podobne u innych ludw. Wartoci jej nie naleay do powszechnie uznawanych, a bodce jej nie s na og cenione. Jak na ludy prymitywne byt to lud bardzo bogaty. Cywilizacja ta opieraa si na ogromnej iloci dbr wszelkiego rodzaju, niewyczerpanych i osiganych bez nadmiernego wkadu pracy. Ryby, ktre stanowiy podstaw poywienia, mona byo wyowi z morza w czasie ogromnych pooww. ososie, sztokfisze, halibuty, foki i ryby wiece" suszono i magazynowano, a z tuszczu wydobywano olej. Zuytkowywano zawsze wyrzucone na brzeg przez fale wieloryby; plemiona mieszkajce bardziej na poudnie urzdzay take wyprawy wielorybnicze. Bez morza ycie ich byoby niemoliwe. Gry niemal przytykay do wybrzea; budowali wic domy na morskim brzegu. Byt to kraj wspaniale zaspokajajcy stawiane mu wymagania yciowe. Brzeg, pocity przez liczne zatoki, wzmacniay jeszcze niezliczone wyspy, ktre nie tylko wyduay lini brzegow, lecz i stwarzay ogromne obszary bezpiecznej eglugi nie zagroonej zalewem Pacyfiku. Bogactwo fauny morskiej w tym rejonie jest wrcz przysowiowe. Jeszcze dzi jest to jeden z wikszych na wiecie terenw skadania ikry przez ryby, a plemiona wybrzea pnocno-zachodniego znay kalendarz wdrwek ryb, tak jak inne ludy znaj zwyczaje niedwiedzi czy pory zasieww. A jeli nawet w rzadkich przypadkach potrzebowali jakiego produktu ziemi, na przykad gdy cinali wielkie drzewa, aby je poci na deski potrzebne do budowy domw lub wydry je toporkiem i ogniem i zrobi z nich czna, trzymali si blisko drg wodnych. Znali wycznie transport wodny, drzewa cinali w pobliu strumienia lub odnogi morskiej, aby mona je byo spawi do wsi. Sta, wzajemn czno utrzymywali dziki odziom zdatnym do morskiej eglugi. By to lud lubicy przygody, podejmujcy dalekie wyprawy na pnoc i poudnie. Ludzie pochodzcy z rodzin o pewnym znaczeniu zawierali maestwa z podobnymi przedstawicielami innych plemion, a zaproszenia na wielkie uczty, zwane potlaczami, rozsyano na setki mil wzdu wybrzea; w odpowiedzi od odlegych plemion przypyway odzie zaadowane towarami. Jzyki tych ludw
82 83

Fortune, s. 109. Oto wybrana bibliografia prac Franza Boasa na temat Kwakiutlw: 1. The Social Organization and Secret Societes of the Kwakiutl Indians, Report of the U.S. National Museum for 1895, Washington 1897, s.311-738. 2. Kwakiutl Texts, wyd. Franz Boas i George Hunt, The Jesup North Pacific Expedition, III, Memoir of the American Museum of Natural History, New York 1905. 3. Ethnology of the Kwakiutl, 2 vols., Thirty-Fifth Annual Report of the Bureau of American Ethnology, Washington 1921. 4. Contribution to the Ethnology of the Kwakiutl, Columbia University Contributions to Anthropology, III, New York 1925. 5. The Religion of the Kwakiutl Indians, vol. II, Columbia University Contributions to Anthropology, X, New York 1930.

51

naleay do kilku rnych grup. Wikszo ludzi musiaa wic mwi kilkoma niespokrewnionymi zupenie jzykami. Oczywicie rnice jzykowe nie byy przeszkod w przenikaniu drobnych szczegw obrzdowych czy caych fragmentw folkloru, wsplnego wszystkim. Do zasobw ywnoci nie dodawali podw ziemi. Uprawiali wprawdzie mae poletka koniczyny, ale to byo wszystko. Gwnym zajciem mczyzn, poza polowaniem i rybowstwem, bya ciesioka. Z grubych bali budowali domy, rzebili supy totemiczne, z pojedynczych desek zbijali boki skrzynek, ktre rzebili i ozdabiali, z pni dryli odzie, wyrabiali drewniane maski, meble domowe i wszelkiego rodzaju naczynia. Cho nie mieli metalu na siekiery czy pity, walili wielkie cedry, rozszczepiali je na deski i nie znajc zastosowania kota transportowali je morzem do swoich wsi, gdzie budowali z nich due, wielorodzinne domy. Mieli bardzo pomysowe i zadziwiajco sprytne narzdzia. Umieli precyzyjnie upa kody na deski, ogromnych pni drzewnych uywali jako belek nonych domu, umieli wiza bale kokami wbijanymi w ukonie drone otwory, tak e na zewntrz nie pozostawa aden lad, a z pojedynczych cedrw budowali odzie na kilkadziesit osb zdatne do eglugi po otwartym morzu. Ich egzotycznej, miaej sztuki nie przewysza sztuka adnego innego ludu pierwotnego. Kultura wybrzea pnocno-zachodniego upada w drugiej poowie ubiegego stulecia. Bezporednia znajomo ywej cywilizacji na tym terenie ogranicza si do plemion opisanych w poprzednim pokoleniu, a szczegowo znamy tylko kultur Kwakiutlw z Wyspy Vancouver. Dlatego opis tej kultury bdzie raczej opisem kultury Kwakiutlw, uzupeniony kontrastowymi szczegami z ycia innych plemion i wspomnieniami starcw, ktrzy niegdy brali udzia w tym, co dzi jest ju cywilizacj minion. Jak wikszo Indian amerykaskich, poza Indianami z pueblw poudniowo-zachodnich, plemiona wybrzea pnocnozachodniego miay cechy dionizyjskie. Ostatecznym celem obrzdw religijnych bya ekstaza84. Gwny tancerz, przynajmniej w kulminacyjnym punkcie taca, powinien by doj do cakowitego zapamitania i przeywa inne ycie. Powinien toczy pian z ust, gwatownie dre i czyni to, co w normalnym stanie uznano by za straszne. Niektrych tancerzy uwizywano na czterech linach, ktre trzymano mocno, aby w swym szalestwie nie mogli wyrzdzi szkd nie do naprawienia. W pieniach sawi to szalestwo jako objaw nadprzyrodzony:
Dar ducha, ktry zabija rozum w czowieku, O prawdziwy, o nadludzki przyjacielu85, przestrasza ludzi. Dar ducha, ktry zabija rozum w czowieku, O prawdziwy, o nadludzki przyjacielu, rozprasza ludzi w tym domu 86.

W czasie tej pieni taczcy trzyma w doniach rozarzone wgle. Bawi si nimi beztrosko. Wkada je do ust, rzuca midzy zgromadzonych, parzc ich i podpalajc stroje z kory cedrowej. Kiedy tacz tancerze Niedwiedzia, chr piewa:
W strasznym jest gniewie ten wielki nadludzki. Pochwyci ludzi, poniesie, umczy. Pore ich caych ze skr i komi, zmiady ko z misem zbami87.

Tancerze, ktrzy pomylili si w tacu, musz pa jak nieywi, a uosabiajcy Niedwiedzia rzucaj si i rozrywaj ich w strzpy. Czasami byo to tylko udawanie, ale zgodnie z tradycyjnymi naukami byy i bdy, za ktre karano bezlitonie. Na wielkich uroczystociach tancerze w tacu Niedwiedzia ubrani byli w czarne skry niedwiedzie, a na mniejsze okazje przybierali rce w skry z przednich ap niedwiedzia ze wszystkimi pazurami. Taczyli wok ogniska, rozdrapujc ziemi i naladujc ruchy rozwcieczonych niedwiedzi, podczas gdy zgromadzeni piewali:
Gdzie skry si mamy przed tym niedwiedziem, pdzcym dokoa wiata? Pod ziemi wpezn! Ziemi plecy zakry, aby ten wielki, ten okropny niedwied z pnocnej strony wiata nas nie znalaz88.

Tace te wykonywane byy przez czonkw bractw religijnych. Jednostki wprowadzali do bractwa obdarzeni nadprzyrodzon moc opiekunowie tych bractw. Przeycie spotkania z nadprzyrodzonym duchem byo bliskie przeyciu wizji, to jest przeyciu, ktre w tak licznych rejonach Ameryki Pnocnej dawao inicjowanemu - poszczcemu w odosobnieniu i czsto torturujcemu si - ducha opiekuczego, ktry pniej pomaga mu przez cale ycie. Na wybrzeu pnocno-zachodnim osobiste spotkanie z duchem stao si aktem formalnym, po prostu pewnym sposobem sformuowania prawa wstpienia do podanego tajemnego bractwa. Ale w miar jak wizja stawaa si czcz form, zaczto ka nacisk na boskie szalestwo cice jako obowizek na tym, ktry mg osign moc nadprzyrodzon. Modzieniec z plemienia Kwakiutlw kandydujcy na czonka ktrego z bractw religijnych zostawa porwany przez duchy i pozostawa sam w lesie przez jaki czas -jak powiadano - zatrzymyway go istoty nadprzyrodzone. Poci, aby mie wygld czowieka wychudzonego, i przygotowywa si do pokazu szau, ktry go czeka po powrocie. Cay obrzd zimowy, wielka seria obrzdw religijnych Kwakiutlw, powicony byt ujarzmieniu" wtajemniczonego, ktry powraca peen mocy, co niszczy rozum ludzki", i ktrego trzeba byo sprowadzi z powrotem do poziomu egzystencji wieckiej.

Inicjacja tancerza Ludoercy bya szczeglnie nastawiona na to, aby da wyraz dionizyjskim treciom kultury wybrzea pnocno-zachodniego. U Kwakiutlw bractwo Ludoercw przewyszao rang wszystkie inne bractwa. Czonkowie jego zajmowali najbardziej honorowe miejsca w czasie tacw zimowych. W czasie uczty, zanim Ludoercy nie zaczli je, inni musieli poczeka. Ludoerc wyrniao spord czonkw innych bractw religijnych upodobanie do ludzkiego misa. Rzuca si z wyszczerzonymi zbami na widzw i odgryza im kawaki ciaa z ramion. Jego taniec by tacem czowieka oszalaego, spragnionego ciaa" specjalnie spreparowanego trupa, wnoszonego na wycignitych rkach przez kobiet. Przy wielkich okazjach Ludoerca zjada ciaa niewolnikw zabijanych w tym celu.
Ludoerstwo Kwakiutlw byo jak najdalsze od epikurejskiego kanibalizmu wielu plemion Oceanii czy zwyczajowo faworyzowanego misa ludzkiego w jadospisie wielu plemion Afryki. Kwakiutlowie czuli niepokonan odraz do ludzkiego
84 85 86 87 88

Przedstawienia tajemnych bractw opisane s w: Boas l. Taniec Ludoercy, ibidem, s. 437-462, 500-544. To znaczy, e uciekaj oni w popochu. Ibidem, 513, 467. Ibidem, 459.

52

misa. Kiedy Ludoerca taczy, wzdrygajc si przed misem, ktre mia zje, chr piewa jego pie:
Zaraz je bd Upiornie blady. Zaraz je bd to, co mi dat Ludoerca z Koca wiata Na Pnocy89.

Liczono ksy, ktre Ludoerca gryz z ramion widzw, a sam bra rodki wymiotne, a zwrci to, co zjad. Czsto ich nawet wcale nie poyka. O wiele powaniej ni skalanie misem wygryzionym z ramion ywych ludzi traktowano skalanie misem spreparowanych trupw niewolnikw zabitych na ceremonie ludoercze. Potem przez cztery miesice Ludoerca by tabu. Pozostawa sam w maej sypialni, w gbi domu, a tancerz Niedwied peni stra pod jej drzwiami. Do jedzenia uywa specjalnych naczy, ktre pod koniec tego okresu niszczono. Pi zawsze z zachowaniem pewnych ceremonii, nigdy nie wicej ni cztery tyki naraz i nie przytykajc warg do kubka. Przy piciu musia posugiwa si rurk i drapa si w gow drapakiem. Przez krtki czas nie wolno mu byo take je potraw ciepych. Kiedy po zakoczeniu okresu odosobnienia pojawi si znowu wrd ludzi, udawa, e zapomnia wszystkich ludzkich zwyczajw. Trzeba go byo uczy chodzi, mwi, je. Uwaano, e tak bardzo oddali si od ycia, i jego zwyczaje stay mu si obce. Nawet po zakoczeniu czteromiesicznego odosobnienia pozostawa nietykalny. Przez rok nie wolno mu byo zbliy si do ony ani bra udziau w grach hazardowych, ani wykonywa adnej pracy. Zgodnie z tradycj pozostawa na uboczu przez cztery lata. Sama odraza, jak Kwakiutlowie czuli do spoywania ludzkiego misa, powodowaa, e akt ten byt dla nich waciwym wyrazem dionizyjskiej cechy, ucieleniajcej si w tym, co straszne i zakazane. W okresie przygotowa do wtajemniczenia Ludoerca samotnie przebywa w lesie, zdejmowa z drzewa umieszczonego tam trupa. W specjalny sposb preparowa wyschnit na wietrze skr trupa, aby moga by straw" w czasie taca. Tymczasem okres jego odosobnienia zblia si ku kocowi i plemi przygotowywao si do taca Zimy, ktry by waciwym wtajemniczeniem do bractwa Ludoercw. Czonkowie plemienia, zgodnie ze swymi obrzdowymi przywilejami, stawali si wici. Wzywali duchy taca Zimy, a ci, ktrzy mieli do tego prawo, dawali pokaz nadprzyrodzonego szau. Wymagao to maksymalnego wysiku i dokadnoci, ich moc bowiem musiaa by tak wielka, aby odwoa Ludoerc stamtd, gdzie przebywa, spord istot nadprzyrodzonych. Wzywali go taczc zapamitale i z wykorzystaniem odziedziczonych mocy, ale zrazu wszystkie wysiki byy daremne. W kocu cae bractwo Ludoercw w zbiorowym ataku szau przywoywao wtajemniczanego, ktry niespodzianie odzywa si z dachu domu. By nieprzytomny. Stacza si z dachu i wskakiwa midzy ludzi. Nadaremnie starano si go otoczy. Biega wokoo ogniska i wypada z domu przez ukryte drzwi, rozrzucajc okrywajce go wite gazki wierkowe. Wszystkie bractwa biegy za nim do lasu, gdzie niebawem spostrzegano go znowu. Znika tak trzy razy, a za czwartym wychodzi mu naprzeciw starzec, ktrego nazywano przynt". Ludoerca rzuca si na niego i gryz w rami. Ludzie chwytali Ludoerc i prowadzili do domu, gdzie mia si odby obrzd. Nieprzytomny gryz, kogo pochwyci. Przy domu obrzdowym nie dawa si zmusi do wejcia. Na koniec kobieta - te podlegajca inicjacji wraz z nim - do ktrej obowizkw naleao wniesienie na rkach spreparowanego trupa, pojawiaa si naga, niosc go. Taczya cofajc si, twarz zwrcon do Ludoercy, wabic go, by wszed do domu. Jednake cigle nie mona go byo przekona, a w kocu wspina si ponownie na dach i zeskakiwa do izby rozsunwszy deski. Taczy jak szalony, niezdolny si opanowa, ale drc na caym ciele tym szczeglnym dreniem, ktre Kwakiutlowie kojarz z szaem. Taniec z trupem powtarzano w czasie ekstazy Ludoercy. Moe najbardziej typowo dionizyjsk metod w czasie obrzdu zimowego jest ta, ktr w kocu poskramiano Ludoerc, pozwalajc mu zacz czteromiesiczny okres jego tabu. Wedug poj powszechnych kultury Kwakiutlw metoda ta najdobitniej wyraa nadprzyrodzon moc tkwic w tym, co straszne i zakazane. Rytuaem kierowao czterech kapanw majcych dziedziczn si poskramiania Ludoercy. On sam by nieprzytomny. Biega jak szaleniec, podczas gdy zebrani prbowali go schwyta. Nie mg taczy, bo sza, ktry go ogarn, byt zbyt wielki. Kapani, uywajc rnych obrzdw egzorcystycznych, starali si dosign" Ludoerc. Najpierw prbowali egzorcyzmu ognia, machajc mu nad gow ponc kor cedrow, dopki nie upad na ziemi. Nastpnie stosowali egzorcyzm wody, uroczycie rozgrzewajc kamienie w ogniu, aby z kolei ogrza nimi wod w naczyniu i wylewali j wedle rytuau na gow wtajemniczanego. Potem wycinali z kory cedru figurk przedstawiajc Ludoerc w ataku szau i spalali j w ogniu. Kocowym egzorcyzmem by egzorcyzm krwi menstruacyjnej90. Na wybrzeu pnocno-zachodnim krew t uwaano za kalajc w tak duym stopniu, e czego podobnego nie spotyka si niemal nigdzie na wiecie. Kobiety w tym okresie pozostaway w odosobnieniu, a ich obecno uniemoliwiaa wszelkie praktyki szamanistyczne. Nie wolno im byo przechodzi przez potok ani zblia si do morza, aby nie obrazi ososi. mier, ktra nastpia pomimo leczenia chorego przez szamanw, przypisywano normalnie temu, e w domu znajduje si kora cedrowa ze ladami krwi z miesiczki. Dlatego te przy ostatnim egzorcyzmie stosowanym wobec Ludoercy kapan bra kor cedru, na ktrej znajdowaa si krew menstruacyjna czterech kobiet najwyszego rodu, i dymem jej okadza twarz Ludoercy. Kiedy egzorcyzm zaczyna skutkowa, taczcy Ludoerca stawa si spokojniejszy, a przy czwartym tacu stawa si cichy i poskromiony, szalestwo opuszczao go. Dionizyjskie tendencje plemion wybrzea pnocno-zachodniego maj rwnie gwatowny charakter w yciu gospodarczym, w wojnach i w aobie, co w inicjacjach i tacach obrzdowych. Pod tym wzgldem plemiona te stanowi skrajne przeciwiestwo apolliskich Indian Pueblo i przypominaj pozostaych mieszkacw Ameryki Pnocnej. Z drugiej strony, na ich charakterystyczny wzr kultury skaday si skomplikowanie powizane szczeglne pojcia dotyczce wasnoci i operowania dobrami materialnymi. Plemiona wybrzea pnocno-zachodniego posiaday wielkie dobra, stanowice wasno cile okrelon. Bya to wasno w sensie dbr rodzinnych, ale wanie te dobra rodzinne stanowiy podstaw spoeczestwa. Istniay dwie kategorie wasnoci. Ziemia i morze stanowiy wspln wasno grupy krewnych i byy uytkowane przez wszystkich jej czonkw. Nie byo uprawnych pl, ale grupa krewnych posiadaa tereny myliwskie, a nawet rejony dzikich jagd i korzeni i nikomu nie wolno byo sign po wasno tej rodziny. W tak samo cile okrelony sposb rodzina posiadaa na wasno tereny rybackie. Miejscowa grupa musiaa czsto przebywa due odlegoci, by si dosta na te odcinki wybrzea, gdzie mona byo wygrzebywa miczaki, podczas gdy brzeg w pobliu wsi byt wasnoci innej linii rodowej. Wasno tych terenw bya tak dawna, e ulegao zmianie pooenie wsi, ale nie waciciel tych terenw. Wasno nie tylko odcinkw brzegu, lecz take obszarw morskich bya cile okrelona. Obszar poowu flder, nalecy do danej rodziny, wyznaczaj po linii prostej, poczynajc od dwch supw ustawionych na brzegu. Rwnie rzeki byy podzielone na odcinki, w ktrych tylko wacicielom wolno byo owi wiosn halibuty, i z daleka przybyway cae rodziny, aby owi na swoim odcinku. Jednake istnia jeszcze inny rodzaj wasnoci, bardziej ceniony. Wasno u Kwakiutlw nie oznaczaa bynajmniej posiadania gwnie rodkw utrzymania, niezalenie od tego, do jakich granic j posuwano. Tym, co cenili oni w
89 90

Ludoerca z Koca wiata na Pnocy to nadprzyrodzony patron tancerza, w ktrego imieniu taczy Egzorcyzm, w: Boas 3, s. 1173.

53

najwyszym stopniu i ponad wszystkie dobra materialne, byty przywileje. Wasnoci byy czsto przedmioty, jak supy nazwane" wspierajce domy, yki i znaki rodowe, ale jeszcze wiksz warto przedstawiaa wasno niematerialna nazwy, mity, pieni i przywileje - prawdziwy przedmiot dumy czowieka bogatego. Wszystkie te przywileje, chocia pozostaway w tej samej rodzinie, nie byy wasnoci wspln, lecz posiadaa je chwilowo jednostka, ktra pojedynczo i w sposb wyczny korzystaa z uprawnie, jakie jej to dawao. Najwikszym z tych przywilejw - podstaw wszystkich innych - byy tytuy rodowe. Kada rodzina i kade bractwo religijne posiaday szereg imion tytularnych, przybieranych przez jednostki w zalenoci od praw dziedzicznych i moliwoci finansowych. Tytuy te daway im pozycj elity w plemieniu. Uywano ich jako imion wasnych, ale byy to imiona, ktre - wedle tradycji - nie byy ani nadane, ani odbierane od pocztku wiata. Czowiek, przybierajc takie imi, to przejmowa na siebie ca wielko swych przodkw, ktrzy kiedy je nosili, a gdy nadawa je swemu potomkowi, musia zrzec si absolutnie prawa do uywania go jako wasnego. Przybranie takiego imienia nie zaleao jedynie od pokrewiestwa. Prawo do tych tytuw mia przede wszystkim syn pierworodny, natomiast modsi synowie nie mieli adnej pozycji. Naleeli do pogardzanego posplstwa. Po drugie, prawo do tytuu musiao by podkrelone rozdzielaniem wielkiego bogactwa. Zajciem pochaniajcym kobiety byo nie prowadzenie domu, lecz wyrabianie w duych ilociach mat, koszy i derek z kory cedrowej, ktre skadano w cennych skrzyniach, wyrabianych przez mczyzn w tym samym celu. Podobnie te mczyni gromadzili odzie, a jako pienidzy uywali muszli. Moni ludzie posiadali lub obracali ogromnymi ilociami towarw, ktre niby banknoty, przechodzc z rk do rk, miay potwierdza przyjcie przywilejw. Te dobra stanowiy podstaw skomplikowanego systemu monetarnego operujcego niezwyk stop procentow. Zazwyczaj od rocznej poyczki brano 100% odsetek. Bogactwo oceniano wedug iloci dbr, z jakich waciciel korzysta. Taka lichwa nie byaby moliwa, gdyby nie to, e morze obfitowao w ywno, ktr atwo byo zdoby, e zasb muszli zastpujcych pienidze morze te stale pomnaao i e posugiwano si fikcyjnymi jednostkami o duej wartoci, miedziakami". Byy to grawerowane pytki miedziane, ktrych warto oceniano niekiedy nawet na dziesi i wicej tysicy derek. Oczywicie ich warto jako taka bya niewielka i oceniano j wedug liczby towarw, jakie za nie dano, kiedy po raz ostatni zmieniay waciciela. Poza tym gromadzenie zapaty za towar w wikszej transakcji nie byo nigdy zadaniem pojedynczego czowieka. Dokonujcy wymiany byli przedstawicielami caej lokalnej grupy, a w wymianach midzyplemiennych - caego plemienia i dysponowali z tej okazji dobrami wszystkich czonkw swojej grupy. Kady czowiek o jakim potencjalnym znaczeniu, czy to mczyzna, czy kobieta, ju jako mae dziecko przystpowa do tej ekonomicznej rywalizacji. Niemowlciu dawano imi, ktre wskazywao tylko miejsce urodzenia. Kiedy nadchodzi czas przybrania imienia o wikszym znaczeniu, starszyzna w rodzinie dawaa mu pewn liczb derek do rozdania, a gdy otrzyma imi, rozdziela t wasno pomidzy swoich krewnych. Ci, ktrzy otrzymali od dziecka podarunek, uwaali za punkt honoru odwzajemni mu si natychmiast i z ogromn nawizk. Obdarzony wdz, ilekro potem rozdziela sw wasno w wymianie publicznej, w trjnasb oddawa dziecku to, co od niego otrzyma. Pod koniec roku chopiec musia odpaci si ze stuprocentow nawizk ludziom, ktrzy go pocztkowo finansowali, ale reszt zatrzymywa dla siebie, a rwnao si to pierwotnej liczbie derek. Przez kilka lat rozdziela w zapas i gromadzi procent, a byt w stanie zapaci za swe pierwsze tradycyjne imi w czasie uroczystej uczty zwanej potlaczem. Gdy ju chopiec byt gotw, zbierali si jego wszyscy krewni i starszyzna plemienia. W obecnoci caego ludu, wobec wodza i starcw plemienia ojciec przekazywa mu wtedy imi, ktre okrelao jego pozycj w plemieniu. Od tej chwili chopiec zajmowa wyznaczone przez tradycj miejsce wrd utytuowanych czonkw plemienia. Na potlaczach, ktre nastpnie wydawa czy brat w nich udzia, przybiera imiona o coraz wikszym znaczeniu. Czowiek, ktry co znaczy, zmienia imiona jak w skr. Imiona te wskazyway na jego zwizki rodzinne, bogactwa, pozycj w strukturze plemienia. Kiedy tylko nadarzya si okazja potlaczu, czy to byo maestwo, dojcie do penoletnoci wnuka lub wyzwanie rzucone rywalowi, wodzowi innego plemienia, gospodarz zawsze wykorzystywa t sposobno, aby potwierdzi przyjcie nowego imienia i czce si z nim przywileje swoje lub swego dziedzica. U Kwakiutlw najwaniejsz rol w uzyskiwaniu takiej pozycji odgrywao maestwo. Inne plemiona wybrzea pnocno-zachodniego, mieszkajce dalej na pnoc, byy matrylinealne i pozycj dziedziczono w linii eskiej, chocia tymi, ktrzy penili faktyczne funkcje, byli mczyni. Z drugiej strony Kwakiutlowie yli pierwotnie w zwizkach lokalnych i mczyni budowali sobie domy we wsiach swoich ojcw. Nie odstpili cakowicie od tej starej zasady swego spoeczestwa, cho zmodyfikowali j powanie. Poszli na kompromis. Wikszo przywilejw przekazywali poprzez maestwa, to znaczy, e mczyzna ofiarowywa przywileje temu, kto polubi jego crk. Ale przywileje te pozostaway jedynie w dyspozycji zicia, a nie staway si jego wasnoci indywidualn. Byy mu tylko powierzane dla jego krewnych, a szczeglnie dla dzieci crki ofiarodawcy. W ten sposb zabezpieczano dziedziczenie matrylinealne, chocia nie istniay matrylinealne grupy. Ziciowi, gdy rodziy mu si dzieci lub gdy dochodziy do penoletnoci, dawano przywileje i pewien majtek w zamian za to, co daa jego rodzina w ramach ceny narzeczonej. Innymi sowy, on zdobywao si dokadnie w ten sam sposb co miedziaki. Podobnie jak w kadej wymianie towarowej, transakcj zatwierdzaa opata z dou. Im wiksza bya cena narzeczonej, tym wikszej chway mg domaga si klan narzeczonego; zapat t naleao zwrci z duym procentem w czasie potlaczu, ktry zazwyczaj odbywa si po narodzinach pierwszego dziecka. Po uiszczeniu tego uwaano, e rodzina ony odzyskaa j, a jej maestwo nazywano daremnym pobytem w domu (jej ma)". Dlatego te m dokonywa nastpnej wypaty, aby j odzyska, a w zamian za to ojciec ony przekazywa mu swe bogactwa. W ten sposb przez cae ycie, i przy narodzinach, i przy osigniciu dojrzaoci przez potomstwo, te przekazywa swe przywileje i majtek mowi crki dla jej dzieci. W organizacji religijnej Kwakiutlw powtarzao si to samo, co w organizacji wieckiej. Podobnie jak plemi skadao si z linii rodowych, ktre miay w swym posiadaniu tytuy, tak i organizacja religijna skadaa si z bractw obdarzonych moc nadprzyrodzon, jak bractwo Ludoercw, Niedwiedzi, Baznw itp. Tak jak rodziny, tak i bractwa miay imiona okrelajce rang i nikt nie mg zajmowa powanej pozycji, jeli nie mia miejsca wrd przywdcw hierarchii religijnej i wieckiej. Rok dzieli si na dwie czci. W lecie wadz piastowaa organizacja wiecka i kady zyskiwa znaczenie odpowiednio do rangi posiadanego tytuu. Zim wszystko ulegao cakowitej zmianie. Od chwili, kiedy daty si sysze gwizdy nadprzyrodzonych mocy obrzdu zimowego, zwracanie si do kogokolwiek jego wieckim imieniem byo zakazane. Cala struktura spoeczna oparta na tytuach przestawaa niejako istnie, w miesicach zimowych czonkowie plemienia tworzyli grupy wok duchw, za ktrych porednictwem dostpili wtajemniczenia do nadprzyrodzonych bractw. W okresie obrzdu zimowego kady zajmowa pozycj odpowiadajc wielkoci swego imienia, jako czonka bractwa Ludoercw, Niedwiedzi, Baznw czy jeszcze innego. Kontrast midzy organizacj religijn a wieck nie by jednak tak wielki, jak moglibymy sdzi. Tytuy monych wieckich byy dziedziczone w ramach rodw i podobnie dziedziczone byy wysokie tytuy w bractwach religijnych. Stanowiy one gwn pozycj posagu obiecywanego przy maestwie. Inicjacja do bractwa Ludoercw czy bractwa Baznw oznaczaa uzyskanie przywilejw, do ktrych posiadao si prawo dziki urodzeniu lub maestwu, a przywileje te

54

byty potwierdzane, podobnie jak wszystkie inne, przez rozdzia dbr. Okres wic, gdy organizacja plemienia zasadzaa si na przynalenoci religijnej, nie byt okresem, w ktrym wielkie rodziny rezygnoway ze swej odziedziczonej pozycji, lecz jedynie okresem, gdy demonstroway drug grup przywilejw, analogicznych do tych, jakie posiaday w wieckiej organizacji plemiennej. Tym, co gwnie pochaniao Indian z wybrzea pnocno-zachodniego, byy wanie rozgrywki majce na celu potwierdzenie i korzystanie ze wszystkich przywilejw i tytuw, ktre mona byo uzyska od rnych przodkw jako dar czy te dziki maestwu. Uczestniczy w tym w jakim stopniu kady, a wykluczenie z tego byo pitnem niewolnika. Operowanie bogactwem przekroczyo w tej kulturze wszelkie granice potrzeb ekonomicznych i ich zaspokajania. Obejmowao ono pojcie kapitau, procentu i straty. Bogactwem stay si nie tylko dobra, odkadane do skrzy - aby mona z nich korzysta na potlaczach - i nie spoytkowane poza wymian, lecz - co jeszcze bardziej charakterystyczne - stay si nim take przywileje pozbawione funkcji ekonomicznych. Bogactwem byy pieni, mity, nazwane" supy przed domem wodza plemienia, imiona ich psw, odzi itp. Szanowane przywileje, takie jak prawo przywizywania tancerza do supa, przynoszenie tuszczu tancerzom, aby mogli wysmarowa nim twarze, czy kawakw kory cedrowej, aby mogli zetrze tuszcz z twarzy, byy traktowane jak bogactwo i dziedziczone. W ssiednim plemieniu Bella Coola mity rodzinne byy wasnoci tak bardzo cenion i pielgnowan, e wrd elity plemienia weszy w zwyczaj maestwa w rodzinie, aby nie trwoni takiego bogactwa midzy niegodnych posiadania go91. Operowanie bogactwem na wybrzeu pnocno-zachodnim jest pod wieloma wzgldami oczywist parodi naszej organizacji gospodarczej. Plemiona tutejsze nie uyway bogactwa celem zyskania rwnowartoci w dobrach ekonomicznych, lecz posugiway si nim jako etonem o staej wartoci w grze, ktr chciay wygra. Dla nich ycie przedstawiao si jako drabina, ktrej szczeblami byy tytuy i zwizane z nim przywileje. Osignicie kadego nastpnego wymagao rozdzielania wielkich bogactw, ktre powracay z nawizk, aby umoliwi wejcie na jeszcze wyszy szczebel, do ktrego wspinajcy si dy. Jednake pierwotny zwizek bogactwa z potwierdzeniem tytuw stanowi tylko cz obrazu. Rozdzia wasnoci rzadko kiedy mia tak prosty charakter. Zasadnicza przyczyna zabiegw mieszkaca wybrzea pnocno-zachodniego o tytuy, bogactwo, znaki rodowe i przywileje tkwi w tym, co stanowi gwn spryn ich kultury: wszystkie te dobra s potrzebne, ktre su do zawstydzenia rywali. Kady czowiek, stosownie do rodkw, nieustannie wspzawodniczy z innymi, by nie da si wyprzedzi w rozdziale majtku. Chopiec, ktry wanie otrzyma co na wasno po raz pierwszy, wybiera innego chopca, ktremu dawa podarunek. Wybrany nie mg mu odmwi, nie przyznajc si do klski na samym wstpie, i zmuszony byt zrewanowa si za dar innym, o rwnej wartoci. Kiedy nadchodzi czas rewanu, a pierwszy chopiec nie podwoi swego daru, okrywa si hab i by zdegradowany w oczach innych, natomiast presti rywala odpowiednio wzrasta. Tak rozpoczte zawody cigny si przez cae ycie. Jeli mu si powodzio, to gra stale powikszajc si iloci swoich dbr i mia do czynienia z coraz to groniejszymi rywalami. Bya to prawdziwa walka. Nie walczymy broni. Nasz broni jest nasza wasno"92 - powiadaj Kwakiutlowie. Czowiek, ktry podarowa miedziak, pokona rywala tak, jakby pokona go w szyku bojowym. Kwakiutlowie kad znak rwnania midzy tymi dwiema formami. Jeden z ich tacw nazywa si: Wnoszenie krwi do domu", a niesione w nim przez mczyzn wierkowe wiece miay przedstawia gowy nieprzyjaci zdobyte na wojnie. Wiece te wrzucali do ognia, wykrzykujc imiona wrogw, ktrych przedstawiay, i krzyczc z radoci, kiedy je ogarnia pomie. Jednake wiece te wyobraay miedziaki, ktre wydali, a wykrzykiwane imiona byy imionami rywali, ktrych pokonali w rozdziale wasnoci. Celem wszystkich stara Kwakiutlw byo wykazanie wyszoci nad przeciwnikami. T ch wyszoci przejawiali w sposb pozbawiony wszelkich hamulcw. Znajdowaa ona wyraz w bezkrytycznym chwaleniu si i wymiewaniu, kogo si dao. Mowy wodzw wygaszane na potlaczach, ocenione wedug wzorw innych kultur, s przykadem bezwstydnej megalomanii.
Ja jestem wielki wdz, ktry zawstydza ludzi. Ja jestem wielki wdz, ktry zawstydza ludzi. Nasz wdz na twarzach wywouje wstyd. Nasz wdz na twarzach wywouje zawi. Nasz wdz jest taki, e ludzie wprost musz zakrywa twarze, kiedy on tyle czyni na tym wiecie Raz po raz tuste uczty wyprawiajc dla wszystkich plemion. Jedyne wielkie drzewo to ja - wdz! Jedyne wielkie drzewo to ja - wdz! Wy zaleycie ode mnie, plemiona. Na tyach domu siedzicie, plemiona. Jam jest ten pierwszy, ktry wam mienie daje, plemiona. Jam jest wasz Orze! Przyniecie wasze dowody wasnoci tutaj, plemiona, aby na prno sprbowa obliczy to, co ma rozda mnocy miedziaki wasz wielki wdz. Nue, podniecie niedosigiy siup, mj sup potlaczu, Bo to jedyne grube drzewo z drzew, bo to jedyny gruby korze plemion. Wasz wdz w tym domu rozgniewa si teraz. Wasz wdz odtaczy teraz taniec gniewu. Taniec wciekoci odtaczy wasz wdz!93 Jestem Yaqatlenlis, jestem Pochmurny i jestem Sewid;

jestem wielki Jedyny i jestem Pan Dymu i jestem Wspaniay Gospodarz Uczt. Oto imiona, ktre w darze lubnym byty mi dane, kiedy za ony bratem crki wodzw wszdzie tam, dokd jedziem. Dlatego mieszy mnie tylko, co mwi mniejsi wodzowie, bo nie zdoaj nigdy mnie poniy obgadywaniem mojego imienia. Czy kto dorasta cho do pit mym przodkom, prawdziwym wodzom? Dlatego znaj mnie wszystkie plemiona na
Endogamia Bella Coola patrz Franz Boas, The Mythology of the Bella Coola Indians, 125. Publications of the Jesup North Pacific Expedition I, s. 25-127, Memoirs of the American Museum of Natural History, New York 1898 92 1 Nasz broni jest nasza wasno", Boas l, s. 571.
93 91

Boas 3, s. 1291, 1290, 848, 857, 1281.

55

caym wiecie. Wdz, mj praojciec, pierwszy rozda mienie na wielkiej uczcie. Inni staraj si go naladowa - tylko to mog. Prno staraj si czyni, jak czyni wdz mj praojciec, ktry jest korzeniem mojego rodu.
Ja jestem nad plemionami, Ja jestem jeden nad plemionami. Kady wdz plemienia to tylko wdz plemienia. Ja jestem jeden nad plemionami. Wrd zaproszonych wodzw szukam wielkiego tak jak ja. Lecz prawdziwego wodza nie ma wrd tych goci. Oni nie wyprawiaj nigdy uczt u siebie, Te sieroty, biedaki, ci wodzowie plemion! Hab si okrywaj! Ja jestem ten, co daje wydry morskie wodzom, tym gociom, wodzom plemion. Ja jestem ten, co daje chye czna wodzom, tym gociom, wodzom plemion.

Te hymny samouwielbienia wypiewywali czonkowie wity wodza plemienia przy wszystkich wielkich okazjach: s one najbardziej charakterystycznym wyrazem kultury Kwakiutlw. Wszystkie uznawane przez nich pobudki zerodkoway si wok dzy wywyszenia. Wszystko: organizacja spoeczna, instytucje gospodarcze, religia, narodziny i mier miay suy jako jej wyraz. Triumf w ich pojciu obejmowa wymianie i publiczne wyraenie pogardy przeciwnikom, ktrzy, zgodnie z tradycj, byli take zaproszonymi gomi. Z okazji potlaczu grupa gospodarza rzebia figury naturalnej wielkoci wyobraajce wodza, ktry mia otrzyma miedziaka. Jego ndz symbolizoway wystajce ebra, a postawa pozbawiona godnoci podkrelaa fakt, e nikt si z nim nie liczy. Wdz, ktry by gospodarzem, piewa pieni wyraajce pogard dla goci:
Wa, zej mi z drogi, Wa, zej mi z drogi! Gowy odwrcie, abym pofolgowa gniewowi swemu i zbi bratnich wodzw. Oni udaj, ci wszyscy wodzowie; wci obracaj tym samym miedziakiem, wci ten sam miedziak daj maym wodzom. Ach, nie procie aski, Ach, nie procie laski, prno rk nie wznocie, linice si mazgaje. Ja si miej, szydz z tego, kto skrzynie z dobytkiem oprnia u siebie w domu, tam w domu potlaczu, tam w domu uczty, gdzie goci si godzi. Oto powd mojego miechu, Powd mojego miechu z tego, kto nie ma nic. Z tego, kto wci powtarza, e przodkw mia wodzw. Maluczcy nie maj przodkw pord wodzw. Maluczcy nie maj imion po praojcach. Maluczcy, ktrzy pracuj, Maluczcy, ktrzy pracuj ciko, Ktrzy bdz na kadym kroku, ktrzy z ndznych ktw wiata si wywodz. Oto jest powd jedyny mojego miechu. Ja jestem wielki wdz, ktry zwycia, Ja jestem wielki wdz, ktry zwycia Och, rbcie dalej swoje! Szydz z tych tylko, co na tym wiecie krc si w kko ciko pracuj i jak ososie trac ogony, Z wodzw podwadnych wielkiego wodza, z tych tylko szydz. Ha! aski dla nich! Olejem natucie ich wosy suche i kruche, Wosy takich, co si nie czesz. Szydz z wodzw podwadnych prawdziwego wodza. Ja jestem wielki wdz, ktry zawstydza ludzi94.

Cay system gospodarczy wybrzea pmocno-zachodniego koncentrowa si wok tej obsesji. Dla wodza istniay dwa sposoby uzyskania podanego zwycistwa. Pierwszy to zawstydzenie rywala darem o wikszej wartoci ni to, czym ten mgby si zrewanowa, doliczajc wymagan nadwyk. Drugi za to zniszczenie wasnoci. W obu przypadkach ofiarowanie daru byo wezwaniem do rewanu, chocia w pierwszym bogactwo ofiarodawcy wzrastao, a w drugim pozbawia si on posiadanych dbr. Skutki tych dwch metod wydaj si nam cakowicie rne. Dla Kwakiutlw byy to tylko uzupeniajce si sposoby pokonania rywala, a najwysz chwa w yciu byt akt cakowitego zniszczenia. Byo to takie samo wyzwanie jak sprzeda miedziakw, a rzucano je zawsze celem przeciwstawienia si rywalowi, ktry, chcc unikn wstydu, musia wwczas zniszczy tak sam liczb wartociowych dbr. Niszczenie dbr przyjmowao rnorakie formy. Wielkie potlacze, w czasie ktrych spoywano due iloci oleju z ryb wiec", traktowano jako zawody w niszczeniu. Goci szczodrze karmiono olejem i wylewano go do ognia. Siedzcym w pobliu ar poncego oleju sprawia du przykro, co uwaano rwnie za skadow cz zawodw. Aby uchroni si od wstydu, musieli bez ruchu lee na swoich miejscach, chocia buchajcy ogie siga krokwi dachu. Gospodarz musia rwnie okazywa cakowit obojtno w obliczu niebezpieczestwa zniszczenia domu. Niektrzy najwybitniejsi wodzowie mieli wyrzebion na dachu figur mczyzny. Nazywano j rzygaczem; rynna zainstalowana bya w ten sposb, e cigy strumie cennego oleju tryska z otwartych ust figury i spywa w d do ogniska w domu. Jeli olejna uczta przewyszaa wszystkie uczty wydane kiedykolwiek przez podejmowanego wodza, winien by opuci w dom i podj przygotowania do uczty rewanowej, ktra musiaa przecign uczt wydan przez rywala. Jeli sdzi, e uczta olejna nie dorwnaa uczcie poprzednio wydanej przez niego, obrzuca gospodarza obelgami, a ten znowu stara si w inny sposb udowodni sw wielko. W tym celu mg poleci swym posacom, by rozbili w kawaki cztery odzie, przynieli szcztki i wrzucili w ogie. Mg zabi niewolnika. Mg zniszczy pewn liczb miedziakw. Ale miedziakw zniszczonych na potlaczach waciciel bynajmniej nie traci. Istniao tu wiele stopni zniszczenia. Wdz, ktry uwaa dan okazj za nie do wan, aby podarowa cennego miedziaka, mg odci tylko jego kawaek, a wtedy i rywal musia odci kawaek z miedziaka rwnej wartoci. Rewan by taki, jakby to cay miedziak zosta ofiarowany. W zawodach z rnymi rywalami miedziaki mogy by rozrzucone na setki mil wzdu wybrzea. Kiedy w kocu wielkiemu wodzowi udao si odzyska rozrzucone kawaki, kaza je czy i miedziaki zyskiway wwczas jeszcze wiksz warto.
94

Ibidem, s. 1288, 1290, 1283,1291.

56

Zgodnie z filozofi Kwakiutlw mszczenie miedziaka byo tylko jednym z wariantw tego zwyczaju. Wielki wdz wzywa swe plemi i ogasza potlacz. Ponadto jestem tak dumny, e zniszcz w ogniu miedziaka imieniem Dundalaju, ktry jczy u mnie w domu. Wszyscy wiecie, ile za niego zapaciem. Kupiem go za cztery tysice derek. Teraz zniszcz go, aby pokona mojego rywala. Dla was, o plemi moje, zamieni mj dom w pole walki. Cieszcie si wodzowie, oto po raz pierwszy zosta wydany tak wielki potlacz"95. Wdz wrzuca swojego miedziaka do ognia, ktry go trawi, albo z jakiego przyldka ciska go do morza. Pozbawia si bogactwa, ale zdobywa ogromny presti. Zyskiwa przez to ostateczne zwycistwo nad swoim rywalem, ktry musia zniszczy miedziaka rwnej wartoci albo wycofa si z zawodw pokonany. Od wodza wymagano butnego, a w pewnym stopniu tyraskiego zachowania. Istniay oczywicie wytworzone przez kultur rodki powcigania zbyt despotycznej interpretacji roli wodza. Nie wolno mu byo niszczy bogactwa w stopniu, ktry by spowodowa cakowite zuboenie jego ludu, ani wdawa si w zawody, ktre doprowadzi by mogy lud do ruiny. Wielki hamulec spoeczny, ktry ogranicza to dziaanie, Kwakiutlowie formuowali jako zakaz moralny: zakaz przesady. Przesada bya zawsze niebezpieczna i wdz musia si trzyma pewnych granic. Granice te, okrelone przez obyczaj, pozwalay, jak zobaczymy, na wiele skrajnych posuni, ale wodza zawsze mona byo pohamowa, jeli jego wymagania szy dalej, ni mogo na to pozwoli plemi. Kwakiutlowie uwaali, e szczcie opuszcza tego, kto posuwa si za daleko, i traci poparcie swych zwolennikw. Spoeczestwo wyznaczao granice, cho granice te wydaj si nam fantastyczne. Ta ch wywyszenia si, tolerowana w takich rozmiarach na wybrzeu pnocno-zachodnim, znajdowaa wyraz w kadym szczegle wymiany odbywajcej si na potlaczach. Zaproszenia na wielkie potlacze wysyano na rok lub wicej naprzd i przybyway naadowane odzie monych przedstawicieli odlegych plemion. Gospodarz rozpoczyna sprzeda miedziakw chepliwym przemwieniem, ukazujc wspaniao swego imienia i miedziakw. Wzywa goci, by pokazali, co przygotowali jako dar rewanowy. Gocie zaczynali skromnie, ofiarowujc najmniejsz czstk przygotowanego towaru, stopniowo zmierzajc do punktu kulminacyjnego. Grupa sprzedajcego przyjmowaa drwico kade zwikszenie proponowanego dobra: Mylicie, e to koniec? Bylicie nieprzezorni, decydujc si na kupno tego duego miedziaka. To jeszcze nie koniec; dacie wicej. Cena miedziaka musi odpowiada mojej wielkoci. dam jeszcze czterystu". Nabywca odpowiada: Dobrze wodzu. Jeste bezlitosny", i posya po derki, ktrych od niego dano. Obliczajcy derki liczy je na gos i zwraca si do zgromadzonych: Hej, czonkowie plemion! Czy widzicie, jak kupujemy derki? Moje plemi jest silne, kiedy kupuje miedziaki. Nie takie jak wasze. W stosie, ktry tu mam, jest tysic szeset derek. Wodzowie Kwakiutlw, oto moja odpowied tym, ktrzy nie wiedz, jak kupowa miedziaki". Kiedy skoczy, wstawa wdz jego plemienia i zwraca si do ludu: Oto moje imi. Taka jest waga mego imienia. Ta gra derek siga nieba. Moje imi to imi Kwakiutlw, a wy nie potraficie zrobi tego, co my. Uwaajcie, a pniej poprosz was, bycie co ode mnie kupili. Cho nie spodziewam si, by nastpia chwila, kiedy si to stanie". Ale by to dopiero pocztek sprzeday miedziaka. Wdz grupy sprzedajcej wstawa i wylicza przykady swojej wielkoci i swoje przywileje. Opowiada o mitycznych przodkach i mwi: Ja wiem, jak kupowa miedziaki. Ty zawsze twierdzisz, e jeste bogaty, wodzu. Czy nie pomylae o tym miedziaku? Daj jeszcze tysic derek, wodzu". W ten sposb cena miedziaka rosa, pki nie zapacono za niego trzech tysicy dwustu derek. Nastpnie dano od nabywcy cennych skrzy, aby w nich zoy derki. Przynoszono je. Potem trzeba byo jeszcze wicej darw, aby przyozdobi waciciela miedziaka". Nabywca zgadza si i na to i ofiarowywa je, mwic: Suchajcie, wodzowie. Niech ozdobi was ta d warta pidziesit derek i ta majca warto pidziesiciu derek, i ta d jeszcze majca warto pidziesiciu derek, a take niech ozdobi was tych dwiecie derek. Razem jest cztery tysice derek. Na tym koniec". Zgadzam si na t cen" - odpowiada waciciel. Ale nie byt to jeszcze koniec. Teraz nabywca zwraca si do waciciela miedziaka, mwic: Co? Zgodzie si na t cen wodzu? Za wczenie to zrobi. Masz o mnie niskie pojcie, wodzu. Jestem Kwakiutlem, jednym z tych, od ktrego wszystkie plemiona na wiecie wziy swoje nazwy. Poddae si, skoczyem handlowa z tob. Zawsze jeste od nas gorszy". Nastpnie kaza swym posacom zawoa sw siostr, ksiniczk, i dawa rywalom jeszcze dwiecie derek, strj ksiniczki" 96. W ten sposb liczba derek przekraczaa cztery tysice. Tak mniej wicej wyglda zwyky zakup miedziaka. W zawodach midzy stawnymi wodzami gwatowno i rywalizacja, stanowice istot tej kultury, znajdoway swe ujcie. Historia konfliktu midzy wodzami Kwakiutlw Szybkobiegaczem a Marnotrawc, pokazuje, jak wspzawodnictwo zamieniao si w otwart wrogo. Ci dwaj wodzowie byli przyjacimi. Marnotrawca zaprosi klan swego przyjaciela na uczt z ikry ososia i lekkomylnie poda tuszcz i ikr w odziach nie tak czystych, jak tego wymagao naleyte uhonorowanie goci. Szybkobiegacz uzna to za wielk zniewag. Odmwi jedzenia, kadc si zakrywa twarz czarn derk z niedwiedziej skry, a wszyscy jego krewni, widzc jego oburzenie, poszli za tym przykadem. Gospodarz namawia ich do jedzenia, ale Szybkobiegacz nakaza swemu wysannikowi poskary si na t zniewag: Nasz wdz nie bdzie jad brudw, ktre mu dae, flejtuchu". Marnotrawca odpar z pogard: Niech bdzie, jak mwisz. Przemawiasz, jak by by czowiekiem bardzo bogatym". Na to Szybkobiegacz: Jestem czowiekiem bardzo bogatym", i kaza przynie swego miedziaka, zwanego Potworem Morskim. Kiedy go przyniesiono, wrzuci miedziaka w ognisko, aby zgasi ogie swego rywala". Marnotrawca rwnie posa po swego miedziaka. Przyniesiono mu miedziaka, ktry nazywa si Ogldany Podejrzliwie: woy go take do ogniska, w miejscu uczty, aby podtrzyma ogie". Ale Szybkobiegacz mia jeszcze jednego miedziaka, urawia, i postawszy po niego woy go do ogniska aby zdusi ogie". Marnotrawca nie mia wicej miedziakw, nie mg wic ju nic dorzuci, aby podtrzyma ogie, i ponis klsk w pierwszym starciu. Nastpnego dnia Szybkobiegacz wyda uczt rewanow i posa swych ludzi, aby zaprosili Marnotrawc. Ten zastawi tak ilo swego majtku, aby mc poyczy inny miedziak. Kiedy podano mu dzikie jabka i tuszcz, odmwi jedzenia w tych samych sowach, ktrych Szybkobiegacz uy poprzedniego dnia, i posa sw wit pomocnikw, by przynieli mu miedziaka zwanego Obliczem Dnia. Tym miedziakiem zgasi ogie rywala. Szybkobiegacz wsta i zwrci si do obecnych: Oto moje ognisko zostao wygaszone. Ale poczekajcie. Siadajcie i patrzcie, co zrobi". Wprawi si w podniecenie w tacu Bractwa Baznw, ktrego by czonkiem, i zniszczy cztery odzie swego tecia. Jego wita przyniosa je do domu, gdzie odbywaa si uczta, i rzucia w ognisko, by zniweczy hab zgaszenia ich ognia miedziakiem Marnotrawcy. Gocie musieli za wszelk cen pozosta na swoich miejscach albo przyzna si do klski. Derka z czarnego niedwiedzia naleca do Marnotrawcy spalia si, a skra na nogach pokrya bblami, ale nie opuci swego miejsca. Dopiero, kiedy ogie zacz przygasa, Marnotrawca wsta, jakby nic si nie stao, i przystpi do uczty, aby okaza cakowit obojtno wobec ekstrawagancji swego rywala. Szybkobiegacz i Marnotrawca stali si teraz jawnymi wrogami. Postanowili wic zorganizowa konkurencyjne inicjacje do tajemnych bractw, korzystajc raczej ze swych religijnych ni wieckich przywilejw. Marnotrawca w tajemnicy zamierza to urzdzi w czasie obrzdu zimowego, a Szybkobiegacz, dowiedziawszy si o tym przez swoich donosicieli, postanowi go przewyszy. Marnotrawca przygotowywa inicjacj syna i crki, natomiast Szybkobiegacz dwch synw i dwch crek. Szybkobiegacz zdystansowa swego rywala, i kiedy wyprowadzono z miejsca odosobnienia czworo jego
95 96

Boas l,s. 622. Ibidem, s. 346-353.

57

dzieci, a podniecenie w tacu sigao szczytu, kaza tancerzom Bractwa Baznw i Szarego Niedwiedzia oskalpowa i zarn niewolnika, a Ludoercom zje go. Skalp podarowa Marnotrawcy, ktry oczywicie nie mia czym dorwna temu niezwykemu wyczynowi. Ale Szybkobiegacz osign jeszcze inny triumf. Crki jego, przygotowywane do inicjacji jako tancerki taca wojennego, zaday, aby poddano je prbie ognia. Wok ogniska wzniesiono wa z drzewa, a crki przywizano do desek, by odda je na pastw pomieni. Jednake zamiast nich rzucono w ogie dwch niewolnikw, take przywizanych do desek, ubranych w stroje tancerzy wykonujcych taniec wojenny. Cztery dni crki Szybkobiegacza pozostaway w ukryciu, a nastpnie pozornie zmartwychwstay z zachowanych popiow niewolnikw. Marnotrawca nie by w stanie dorwna niczym tej demonstracji przywilejw i odjecha razem ze swymi ludmi, by walczy z plemieniem Nutka. Z wojny tej powrci tylko jeden czowiek, aby opowiedzie o klsce i mierci uczestnikw wyprawy97. Wszystko to opowiada si jako histori prawdziw, a istniej te relacje naocznych wiadkw o innych zawodach, ktre rni si tylko wyczynami rywalizujcych wodzw, celem wykazania swej wielkoci. Przy pewnej okazji, a byo to za ycia ludzi do dzi yjcych, wdz usiowa wygasi" ogie swego rywala siedmioma odziami i czterystu derkami, a gospodarz, przeciwstawiajc si, lat do ognia olej. Zapali si dach i prawie cay dom uleg zniszczeniu, podczas gdy zainteresowani nie opuszczali swych miejsc i z pozorn obojtnoci posyali po coraz nowe przedmioty, aby wrzuca je do ognia. Potem wrcili ci, ktrzy poszli po dwiecie derek i rozcignli je nad ogniskiem gospodarza. Teraz oni wygasili je. Wtedy gospodarz wzi wiksz ilo jagd krzewu salal i dzikich jabek oraz miedziaka, ktrego jego crka miaa w czasie taca, i wrzuci to wszystko do biesiadnego ogniska. Czterech modych chopcw, ktrzy czerpali olej, wlao chochl tego tuszczu do ognia, a olej i derki spony razem. Gospodarz wzi troch oleju i opryska nim swoich rywali"98. Takie zawody stanowiy szczyt ambicji. Obraz idealnego mczyzny w pojciu Kwakiutlw wiza si z tymi zawodami i wszystkie motywacje z tym zwizane uwaano za cnot. Pewna stara kobieta-wdz, zwracajc si w czasie potlaczu do swego syna, upominaa go: O ludu mj, mwi to przede wszystkim do mego syna. Przyjaciele, znacie wszak wszyscy moje imi. Znalicie mego ojca i wiecie, co zrobi z tym, co posiada. By lekkomylny i nie troszczy si o to, co zrobi. Zabija lub rozdawa jecw. Rozdawa lub pali swe odzie w ognisku w domu uczt. Rozdawa skry wydr morskich rywalom we wasnym plemieniu albo wodzom innych plemion, lub ci je na kawaki. Wiecie, e to, co mwi, to prawda. Taka, mj synu, jest droga, ktr wskaza ci ojciec i ktr musisz kroczy. Twj ojciec nie by zwykym czowiekiem. By prawdziwym wodzem wrd Koskimosw. Rb tak, jak robi twj ojciec. Drzyj tanie derki w kawaki albo oddawaj je plemieniu, ktre rywalizuje z nim. To wszystko". Syn odpowiedzia: Nie zamkn drogi, ktr wyznaczy mi ojciec. Nie zami prawa, ktre mj wdz mi wskaza. Oddaj te derki moim rywalom. Walka, ktr toczymy, jest przyjemna, ciekawa i zacita"99. Po czym rozda wszystkie derki. Okazji, przy ktrych rozdzielanie wasnoci przybierao t form, byo na wybrzeu pnocno-zachodnim mnstwo. Wiele z tych wydarze zdaje si nie mie nic wsplnego z wymian towarw, a zachowanie si Kwakiutlw wobec maestwa, mierci czy w obliczu jakiego nieszczliwego wypadku jest niepojte, jeli nie zrozumiemy szczeglnej psychologii, ktra stanowi jego podstaw. Stosunki midzy pciami, religia, a nawet nieszczcie wykorzystywano w tej kulturze tak, by stay si okazj do okazania wyszoci przez rozdzielenie lub zniszczenie wasnoci. Najwaniejszymi okazjami byy: wyznaczenie spadkobiercy, maestwo, zdobycie i okazanie mocy religijnej, aoba, wojna i nieszczliwy wypadek. Wyznaczenie spadkobiercy byo oczywist okazj do zadokumentowania niepohamowanych roszcze do wielkoci. Mczyzna musia przekaza swemu nastpcy kade imi, kady przywilej, a akt wymaga potwierdzenia charakterystycznym rozdziaem i zniszczeniem majtku. Naleao naoy zbroj bogactwa" nowemu posiadaczowi. Potlacze z tej okazji byy spraw wan i skomplikowan, niemniej zasadnicza procedura bya waciwie prosta. Potlacz na cze wielkiego imienia ksicia Tlasotiwalisa" stanowi charakterystyczny tego przykad. Bya to uczta wydana dla wszystkich plemion jednego lineau. Gdy si ju zgromadziy, wdz, ojciec Tlasotiwalisa, przedstawi w dramatyczny sposb przywileje, do ktrych upowania go mit rodzinny, oraz ogosi zmian imienia swego syna. Jego potomek mia przyj jedno z tradycyjnych imion ksicych i przygotowano ju dary, by rozda je ku jego czci. W kulminacyjnym momencie taca chr odpiewa w imieniu ojca pie skomponowan dla niego:
Przepucie go i miedziaka dajcie mu czym zawsze staram si pokona moich wspzawodnikw - wodzw. Nie procie aski, wy plemiona, jzyki pokazujc i rce z tyu zaciskajc100.

Mody ksi wyszed z pomieszczenia w gbi domu niosc miedziak zwany Dentalayu. Ojciec zwrci si do niego z upomnieniami: Ach, wielki jeste zaiste, wodzu Tlasotiwalisie! Czy naprawd tego pragniesz? Czy naprawd pragniesz, aby ten miedziak, ktry nosi imi Dentalayu, spocz martwy w ognisku? Bd godny swych przywilejw. Bo pochodzisz z rodu rozrzutnych wodzw, ktrzy tak robili z miedziakami noszcymi imiona" (to jest niszczyli je). Jego syn dokonywa ceremonialnego zniszczenia miedziaka i rozdawa jego czci swoim rywalom, zwracajc si do goci: Podam drog wyznaczon przez wodza, mego ojca, drog, ktr poda rozrzutny, bezlitosny wdz, nie lkajcy si niczego. Naprawd tak myl, wodzowie; zataczyem na mier Dentalayu dla was, o plemiona!"101. Rozdawszy reszt swego dobra, przyjmowa godno wodza, ktrym dotd by jego ojciec. Odmian tego rodzaju potlaczu by potlacz z okazji osignicia dojrzaoci kobiety o najwyszej randze w rodzinie wodza, jego modszej siostry lub crki. Wielko imion trzeba byo potwierdzi, podobnie jak wyznaczenie spadkobiercy, chocia z mniejsz wystawnoci. Gromadzono duo dbr przeznaczonych do rozdziau, lecz tym razem nie byy to derki ani miedziaki, lecz czci kobiecego stroju, odzie, w ktrych kobiety wyprawiay si na pow miczakw, zote i srebrne bransolety i kolczyki, oraz kapelusze w ksztacie koszw i ozdoby z muszli suchotek (Haliotis). Rozdanie tych przedmiotw dawao wodzowi prawo do twierdzenia, e osign nastpny stopie drabiny prowadzcej do godnoci penoprawnego wodza, zwanego przez Kwakiutlw wodzem, ktry znalaz uznanie". Potlacz wydawany na cze spadkobiercy na wybrzeu pnocno-zachodnim, mimo i dawa sposobno do okazania zadowolenia z siebie i popisania si, nie stanowi waciwych zawodw z rywalem i dlatego nie byt nigdy tak penym i waciwym wyrazem kultury Kwakiutlw, jak potlacz wydawany z okazji maestwa. Maestwo dramatyzowano,
97 98 99

George Hunt, The Rival Chiefs, Boas Annwersary Volume, New York 1906, s.108-136. Boas 3, s. 744. Boas l, s. 581. Boas 4. 165-229. Boas l, s. 359 ff., 421 ff.

100 101

58

podobnie jak zakup miedziaka i wojn. Czowiek o jakim znaczeniu, jeli mia zamiar zawrze maestwo, gromadzi swych krewnych i towarzyszy, jak gdyby mia ich poprowadzi na wypraw wojenn, i ogasza: Teraz bdziemy wojowa z innymi plemionami. Pomcie mi sprowadzi do domu on". Natychmiast podejmowano przygotowania, ale broni w tej walce byy derki i miedziaki, stanowice ich wasno. Wojna polegaa zasadniczo na wymianie dbr. Cen, jak narzeczony paci za narzeczon, podbijano cigle, podobnie jak w przypadku nabywania miedziaka. Narzeczony ze swoj wit udawa si do domu ojca narzeczonej. Kady przedstawiciel monej rodziny dawa cz swego majtku, aby podnie narzeczon z podogi" lub zrobi miejsce narzeczonej". Odliczano coraz wicej derek, aby przelicytowa rodzin przyszego tecia i dowie wielkoci narzeczonego. Sporowi dawano jeszcze inny wyraz. Zwolennicy narzeczonego mogli uzbroi si i napa na wie narzeczonej, a wie narzeczonej z kolei moga napa na atakujcych. Obie strony daway si nieraz ponie bez opamitania i w walce padali zabici. Te mg te ustawi w podwjnym szeregu swych ludzi, uzbrojonych w ponce gownie, i zaatakowa z dwch stron grup zicia. Inne rodziny posiaday jako przywilej prawo rozpalania ogromnego ogniska, wok ktrego ludzie narzeczonego musieli siedzie bez ruchu, a zaczynali pon. W tym czasie z pyska rzebionego potwora morskiego, ktry mg by innym heraldycznym przywilejem rodziny narzeczonej, wypadao siedem czaszek i ojciec narzeczonej drwi z ludzi narzeczonego: Strzecie si, Gwatsenox. To s czaszki zalotnikw, ktrzy przyszli tu, aby polubi moje crki i uciekli przed ogniem"102. Jak ju wiemy, tym, co kupowano przy tej okazji, nie bya waciwie narzeczona, lecz przywileje, ktre miaa prawo przekaza swoim dzieciom. Z darem lubnym czy si nakadany na tecia obowizek zrewanowania si darami, ktrych warto, podobnie jak w kadej transakcji na wybrzeu pnocno-zachodnim, wielokrotnie przekraczaa warto tej opaty. Okazj do tych odpat byty narodziny i osignicie dojrzaoci przez potomstwo. Wwczas ojciec ony oddawa ziciowi nie tylko wielekro wiksz ilo dbr materialnych ni ta, ktr otrzyma, lecz take - co waniejsze - imiona i przywileje, ktre mia prawo przela na dzieci swych crek. Te imiona i przywileje staway si wasnoci zicia, ale tylko w tym sensie, e mg on przekaza je spadkobiercom, ktrych wolno mu byo wybra i ktrzy niekiedy nie byli dziemi ony, z ktr czyo si to dziedzictwo. Natomiast nie bya to jego wasno w tym znaczeniu, iby mg uywa imion i przywilejw dla wasnych popisw na potlaczach. W znaczniejszych rodzinach te rewanowe dary lubne odwlekano przez wiele lat po lubie, dopki najstarszy syn lub crka nie doszli do wieku, gdy mogli odby wtajemniczenie do grujcego nad innymi bractwami Ludoercw. Przy tych okazjach zi, majcy teraz otrzyma od tecia dar rewanowy, zobowizywa si zorganizowa obrzd zimowy i ponie odpowiedzialno za rozdzia majtku, ktry mia nastpi w czasie tej uroczystoci, a dar rewanowy tecia umoliwia mu zwizane z tym wydatki. Obrzd ten koncentrowa si wok inicjacji dziecka zicia do bractwa Ludoercw, a imi i przywileje, jakie mody mczyzna lub kobieta wwczas otrzymywali, stanowiy zwrot za dokonan przez rodzicw zapat przy lubie, najbardziej ceniony wkad w maesk transakcj. Wysoko daru rewanowego i czas jego zoenia zaleay od znaczenia rodzin, liczby potomstwa i wielu innych wzgldw, rnych w kadym przypadku. Jednake sam obrzd mia charakter trway i dramatyczny. Te przygotowywa si do niego latami. Kiedy nadszed czas daru rewanowego, upomina si o zwrot wszystkich swoich wierzytelnoci i gromadzi w obfitoci ywno, derki, skrzynie, naczynia, yki, kocioki, bransolety i miedziaki. Bransolety przywizywano do kijw, po dziesi do jednego, a yki i naczynia przymocowywano do dugich lin, kotwicznych lin odzi". Krewni tecia zbierali si, aby go wesprze i przyczyni si do okazaoci, a krewni zicia gromadzili si w uroczystym szyku przed domem zicia wznoszcym si nad zatok, Ludzie tecia budowali na play d". Byt to czworobok o boku okoo stu stp, spoczywajcy na piasku i zbudowany z wielu ceremonialnych skrzy stanowicych skarb rodzinny, wymalowanych w pyski zwierzce i wysadzanych zbami wydry morskiej. Do tej odzi znoszono wszystkie towary zebrane przez tecia. Przd odzi poczony by z paskim dachem domu zicia linami kotwicznymi, do ktrych przymocowano rzebione drewniane naczynia i cenne yki z rogw grskiego koza. Wszyscy krewni tecia wchodzili do odzi i na przemian z ludmi zicia piewali drogie pieni Kwakiutlw. ona zicia, kobieta, za ktrej dar lubny miano si tego dnia rewanowa, znajdowaa si w odzi wraz ze swymi rodzicami, obwieszona ozdobami, ktre przekazywaa mowi. Wykonywaa uroczysty taniec zwizany z t uroczystoci i obnosia swe klejnoty: kko w nosie z muszli suchotki, tak wielkie, e dla podtrzymania go trzeba je byo przywizywa do uszu, i kolczyki tak cikie, e przymocowywano je do pukli jej wosw. Kiedy skoczya taczy, te wstawa i przekazywa prawo do wszystkich dbr znajdujcych si w odzi swemu ziciowi. Najcenniejszy przedmiot znajdowa si w maej skrzynce zawierajcej symbole przywilejw zwizanych z czonkostwem w bractwach religijnych oraz imiona, ktre przekazywa ziciowi do uytku jego dzieci. Kiedy tylko prawo do caej tej wasnoci zostao przekazane ziciowi, jego przyjaciele rzucali si z toporami na d i rozbijali wieko jednej ze skrzy, ktre tworzyy d, krzyczc: Nasza wyadowana d jest teraz rozbita", na co zi odpowiada: Cieszmy si z tego". Nazywao si to zatopieniem odzi", i oznaczao, e zi natychmiast rozda swemu plemieniu cae bogactwo w niej zoone, wierzc zarazem, e w ten sposb w przyszoci jego majtek wzronie. By to moment szczytowy kariery kadego czowieka, a pie, jak przy tej okazji piewa zi, wyraaa triumf wodza u szczytu potgi:
Pjd, porozdzieram Gr Stevensa. Gazy z niej podo pod moje ognisko. Pjd i rozbij Gr Katstais. Gazy z niej podo pod moje ognisko103.

Ambitny mczyzna poprzez cztery maestwa stara si nagromadzi prawa do coraz wikszej iloci cennych przywilejw i zebra dary rewanowe wniesione uprzednio za narzeczon. Jeeli zwizek taki uwaano za podany, a nie byo crki na wydaniu, przekazanie prawa do wasnoci mogo mimo to nastpi. Zi eni si, jak powiadano, z lew stop" swego tecia lub z jego prawym ramieniem" czy te jak inn czci jego ciaa. To znaczy, e pozorny lub zawierano z zachowaniem takich samych obrzdw jak prawdziwy i w ten sposb przekazywano przywileje. O ile jasne jest w takich przypadkach, e maestwo stawao si na wybrzeu pnocno-zachodnim formaln metod przekazywania przywilejw, to wystpuje to jeszcze wyraniej w licznych relacjach dotyczcych maestw midzy ludmi z rnych plemion, ktrych skutkiem byy wojny wywoane zazdroci. Maestwo kobiety szlachetnego rodu z mczyzn z innej grupy powodowao, e ludzie z jej plemienia tracili tace i przywileje, do czego, rzecz jasna, odnosili si bardzo niechtnie. W jednym z takich przypadkw plemi, od ktrego te uprzednio uzyska pewien taniec, uznao za zniewag maestwo, wskutek ktrego taniec ten sta si wasnoci wodza-rywala. Udali oni, e wydaj uczt, i zaprosili owego tecia i jego plemi. Kiedy wszyscy ju si zgromadzili, napadali na nich i zabijali tecia i wielu jego przyjaci. W ten sposb zapobiegali przejciu prawa do owego taca na wodza-rywala, ktry zawar maestwo i zdobyby to prawo w rewanu za swj dar lubny. Jednake wdz ten, ktry skutkiem mierci tecia utraci prawo do podanego taca, nie da si zby tak atwo. Zawar nastpne maestwo z crk czowieka, ktry zabi jego tecia, i znw zgosi pretensje do owego taca. W kocu uzyska taniec, ktry zamierza zdoby przez swoje pierwsze maestwo104. W kadym rozumieniu maestwo na wybrzeu pnocno-zachodnim byo transakcj handlow i obowizyway w nim te
102 103 104

Ibidem, s. 422. Cytata, ibidem, s. 424. Wspzawodnictwo maeskie, ibidem, s. 473. Boas 3, s. 1030.

59

same szczeglne prawa. Kobiet, ktra urodzia dziecko, w wyniku czego dar lubny zostawa spacony wystarczajc iloci towarw, uwaano za wykupion przez jej wasnych krewnych. W rozumieniu ma pozwoli jej pozostawa w domu bez adnego celu" uwaczao jego godnoci. Od nowa paci wic za ni teciowi, aby nie by tym, ktry przyjmuje jak nie opacon ask. W przypadku kiedy midzy obu rodzinami istniao niezadowolenie z wymiany maeskiej, mogo doj do otwartego konfliktu midzy ziciem i teciem. W pewnym przypadku te ofiarowa swemu ziciowi derki i imi na inicjacj jego najmodszego dziecka, a zi zamiast rozda derki grupom miejscowych rywali, przekaza je wasnym krewnym. Bya to miertelna zniewaga, gdy dawa w ten sposb do zrozumienia, e dar by bez znaczenia, zbyt may w stosunku do wielkoci imienia obdarowanego. Te, mszczc si za zniewag, jak mu wyrzdzono, zabra z powrotem do wsi crk i jej dwoje dzieci. W jego intencjach mia to by cios druzgoczcy, ale zi, zachowujc obojtno i porzucajc sw on i dzieci, odwrci role. Wtedy te okry si wstydem, poniewa zi nie chcia zapaci za mono zobaczenia wasnych dzieci"1. Zi wzi sobie inn on i yt spokojnie dalej. W innym przypadku wdz, ktrego te zwleka z darem rewanowym, zniecierpliwi si, wyrzebi figur przedstawiajc jego on i zaprosi cale plemi na uczt. W obecnoci zebranych uwiesi kamie na szyi figury i wrzuci j do morza. Aby zmaza tak obelg, te powinien by rozda i zniszczy o wiele wiksz ilo dbr ni ta, ktr posiada, w ten sposb wic zi zniszczy wysok pozycj swojej ony, a przez to i pozycj tecia. Oczywicie maestwo si rozpado. Mczyzna, ktry sam nie dziedziczy tytuw, mg mie nadziej zdobycia pozycji przez maestwo z kobiet wywodzc si z grupy o wyszej randze. Byt to zazwyczaj modszy syn, ktremu dostp do wysokiej pozycji tamowa zwyczaj pierwordztwa. Jeli si dobrze oeni i zdoby bogactwo dziki pomylnemu operowaniu swymi wierzytelnociami, to czasem mg wej do grona wybitnych ludzi swego plemienia. Ale droga do tego bya trudna. Zwizek kobiety z czowiekiem bez tytuu by hab dla jej rodziny, a normalna wymiana majtku przy lubie bya niemoliwa, bo narzeczony nie by w stanie zgromadzi koniecznych dbr. Maestwo nie uznane w czasie uroczystoci potlaczu uwaano za parzenie si psw"105, a dziemi z tego maestwa pogardzano jako nieprawymi. Jeli ona takiego mczyzny dawaa mu tytuy, ktre znajdoway si w jej posiadaniu, uwaano, e mczyzna dostawa je za nic i bya to haba dla rodziny. Ich imi zostao zhabione i stao si zym imieniem, poniewa ona wzia za ma zwykego czowieka" 106. Jeli nawet zgromadzi on majtek i potwierdzi prawo do nich, plemiona nie mogy zapomnie o habie, a wodzowie czsto jednoczyli si przeciwko niemu i niweczyli te roszczenia, poniajc go na jakim potlaczu. W jednym przypadku, gdy mczyzna z posplstwa, m kobiety ze szlachetnego rodu, uzyska wysok pozycj dziki pienidzom zarobionym u biaych, wodzowie zgromadzili wszystkie swoje miedziaki, aby go pokona. Wedug opowieci, ktra miaa uwieczni jego hab, zniszczyli trzy miedziaki - wartoci dwunastu tysicy, dziewiciu tysicy i osiemnastu tysicy derek, i pretendent nie byt w stanie zebra trzydziestu dziewiciu tysicy derek, aby kupi tak ilo miedziakw, ktra zrwnowayaby te trzy zniszczone. Ponis wic klsk, a jego dzieci przekazano innym rodzinom, aby jako po czci nalece do szlachetnie urodzonych - nie dzieliy haby ojca. Maestwo nie byo jedynym moliwym sposobem uzyskania przywilejw. Najbardziej szacownym sposobem byo zamordowanie waciciela przywilejw. Czowiek, ktry zabi drugiego, brat jego imi, tace i znaki rodowe. Plemiona, ktre ze wzgldu na antagonizm wacicieli przywilejw nie mogy uzyska prawa do podanych tacw i masek, mogy napada na d z pyncym w niej czowiekiem, o ktrym wiadomo byo, e jest wacicielem danego rytuau". Zabjca zyskiwa wwczas prawo do tego taca, ktry oddawa do rozporzdzenia swemu wodzowi lub starszemu bratu, a ten urzdza inicjacj jego bratanka lub syna i oddawa mu imi i taniec zabitego. Oczywicie taki sposb przekazywania przywilejw zakada, e cay rytua, wcznie ze sowami pieni, figurami tacw i uyciem przedmiotw sakralnych, by znany obecnemu wacicielowi przywilejw, zanim zabi dawnego waciciela. Nie zdobywa on wiedzy o tym rytuale. Tym, co uzyskiwa, byo prawo do niej. Fakt, e zabjca mg roci prawo do przywilejw ofiary walki, odmalowuje dawn sytuacj historyczn, kiedy to przewanie walka bya rozwizaniem charakterystycznego dla wybrzea pnocnozachodniego konfliktu prestiowego, a wspzawodnictwo majtkowe miao mniejsze znaczenie107. Na wybrzeu pnocno-zachodnim zabicie waciciela przywilejw byo sposobem zdobycia przywilejw nie tylko wtedy, gdy byty to istoty ludzkie; by to take ceniony sposb zdobywania mocy od bogw. Czowiek, ktry spotka i zabi istot nadprzyrodzon, zdobywa jej rytua i mask. Zachowanie wszystkich ludw wobec istot nadprzyrodzonych jest podobne do stosunkw midzyludzkich opartych na najwyszym zaufaniu, ale nieczsto hod spotka si z tak maym szacunkiem i nieczsto postawa uznana za waciw odbiega od witego lku tak dalece, e najbardziej cenionym sposobem zachowania staje si zabijanie i zawstydzanie istot nadprzyrodzonych. A to wanie byt przyjty zwyczaj na wybrzeu pnocnozachodnim. Byt jeszcze inny sposb, kiedy to czowiek mg zdoby pewne przywileje, nie dziedziczc ich ani nie kupujc. Bya to droga zawodowego uprawiania religii. Wtajemniczenia szamana dokonyway istoty nadprzyrodzone108, a nie ojciec czy wuj, i czowiek taki zyskiwa uznane imiona i przywileje od nadprzyrodzonego gocia. Szamani posiadali wic przywileje i korzystali z nich z rozkazu duchw", ale przywileje te traktowano tak samo jak przywileje dziedziczone i posugiwano si nimi w ten sam sposb. Tradycyjnym sposobem uzyskania godnoci szamana byo wyleczenie si z jakiej choroby. Nie wszyscy wyleczeni zostawali potem szamanami, lecz tylko ci, ktrzy sami udawali si do domu w lasach, aby wyleczyy ich duchy. Jeli istoty nadprzyrodzone przyszy tam do czowieka i day mu imi i wskazwki, robi on potem to samo, co kady uczestnik inicjacji zdobywajcy przywileje poprzez dziedziczenie. To znaczy wraca optany przez duchy i demonstrowa nowo zdobyte przywileje. Ogasza swoje imi i okazywa sw moc, leczc jakiego chorego. Nastpnie rozdawa posiadane dobra, aby potwierdzi swe nowe imi i rozpoczyna karier jako szaman109. Szamani korzystali z przywilejw w ten sam sposb, co wodzowie i czonkowie monych rodw ze swoich, to znaczy w zawodach o zdobycie prestiu. Szamani wystawiali na pomiewisko roszczenia do nadprzyrodzonych si swych rywali i wspzawodniczyli z nimi, by dowie wyszoci wasnej mocy. Kady szaman posugiwa si jak sztuczk, ktra nieznacznie rnia si od sztuczek demonstrowanych przez jego rywali, a jego zwolennicy wystawiali te metody, poniajc metody innych szamanw. Jedni szamani wysysali chorob, inni j cierali, jeszcze inni ratowali stracone dusze. Ulubionym zabiegiem byo wydobywanie choroby z ciaa pacjenta w postaci maego robaka". Aby by gotowym do tego pokazu, szaman nosi midzy zbami a grn warg kbuszek ptasiego puchu. Wezwany do chorego, przede wszystkim puka usta wod. Dowidszy w ten sposb, e nie ma nic w ustach, taczc ssa, a w kocu gryz policzki tak, e mia usta pene
105 106 107 108 109

Boas l, s. 366. :Boas 3, s. 1075. Boas 3, s. 1110-1117. Boas 2, s. 441 etc. O hierarchii duchw" patrz Boas 3, s. 740. Pokazanie przywilejw szamana, Boas 5, s. 18, 30. Zabicie szamana-rywala, Boas 5, s. 31-33.

60

krwawej liny. Nastpnie wypluwa do misy kbuszek puchu wraz z krwi, ktr jakoby wyssa z siedliska choroby, i kiedy opuka robaka", pokazywa go jako dowd usunicia przyczyny blu i choroby. Czsto kilku szamanw prbowao swych sit na jednym chorym, a ci, ktrym takie popisy si nie udaway, tracili opini tak samo jak wdz, ktry zosta pokonany w zawodach o miedziaka. Tacy szamani zostawali pokonani i umierali ze wstydu lub te mogli si zmwi i zabi zwyciskiego wspzawodnika. Nikt nie mci mierci szamana, uwaano bowiem, e uywa swej mocy zarwno by szkodzi, jak i leczy, a jako czarownik nie mia prawa do ochrony110. Jeszcze w jednym kierunku szamanizm u Kwakiutlw rozwija si rwnolegle ze wieckim wspzawodnictwem, skupiajcym si wok znakw rodowych i potwierdzania tytuw. Podobnie jak inicjacja do bractwa Ludoercw bya dramatycznym przedstawieniem odgrywanym przy okrelonej okazji, a wizja, uwaana gdzie indziej za osobiste przeycie kontaktu z siami nadprzyrodzonymi, staa si dogmatem czysto formalnym, tak i w szamanizmie zaniechano przejednywania duchw na rzecz chytrych sztuczek i wdraania poplecznikw do dramatycznego wykazywania susznoci roszcze czarownika-uzdrowiciela. Kady szaman mia pomocnika, ktrego raczej naleaoby nazwa szpiegiem na jego usugach'. Obowizkiem takiego szpiega byo mieszanie si z tumem i donoszenie mistrzowi, w jakich czciach ciaa chorzy odczuwaj bl. Jeli nastpnie wezwano szamana, by wyleczy chorego, wykazywa on sw nadprzyrodzon moc, kierujc ca uwag na bolc cz ciaa. Szpieg donosi take o kadym, kto skary si na oglne znuenie. A wtedy szamani okazywali sw moc, przepowiadajc, e dusze tych ludzi potrzebuj uzdrowienia. Szpiedzy przebywali due odlegoci na odziach, przynoszc wiadomoci, ktre interpretowano jako inspiracje duchw. Wybiegi szamanw i ich szpiegw nie byty obojtne ani dla samych szamanw, ani dla ich plemion. Wielu ludzi uwaa, e moc nadprzyrodzona wyraa si w sposb naturalny w sztuczkach dokonywanych przez czowieka. Kwakiutlowie nie podzielali tego. Tylko szaman doprowadzony do rozpaczy, jak na przykad Dobro-Nad-Ca-Ziemi, przyzna, e jego grzechotnik gryz go w rk dziki kuglarskiej sztuczce. Wwczas ludzie dowiedzieli si, e by to czowiek niezwyky, zmyli bowiem wszystko, czego niby dokona bdc szamanem"111. Tote wycofa si okryty hab i popad w obd przed upywem roku. Szaman, ktrego sztuczk wykryto, ponosi podobn klsk. Pewien czarownik-uzdrowiciel zwyk wyjmowa wypchan wiewirk spod konierza i nadawa temu pozr, e biega mu po ramieniu. Kiedy ju przetaczy z ni i dowid, e jest w stanie j oywi, jego pomocnik ukryty na dachu przesuwa desk i spuszcza na d sznurek, do ktrego szaman przywizywa wiewirk i niby to pozwala jej wzbija si pod dach. Potem przywoywa j z powrotem, Widzowie zauwayli, e wywoujc wiewirk stawa zawsze w tym samym miejscu, kto wszed wic na dach i znalaz miejsce, ktre zakrywa tylko cienki gont. Szaman zarzuci sw praktyk, nigdy ju nie wychodzi z domu i podobnie jak Dobro-Nad-CaZiemi umar ze wstydu. Tak wic szamani u Kwakiutlw byli przyzwyczajeni do posugiwania si sekretnymi sztuczkami dla przeprowadzania swych pokazw; jeeli zostali zdemaskowani, rwnao si to klsce w zawodach na potlaczach. Podobnie jak kady wdz wiecki, szaman musia potwierdzi posiadane przywileje rozdziaami wasnoci, a kiedy kogo wyleczy, bywa nagradzany odpowiednio do zamonoci i rangi rodziny chorego, jak przy kadym innym rozdziale majtku. Szamanizm, jak powiadaj Kwakiutlowie, jest tym, co uatwia zdobywanie majtku"112. Zdobywali go wic w ten sposb, nie dziedziczc ani nie nabywajc cennych przywilejw, ktre mogy by przydatne do podniesienia wasnej pozycji. Dziedziczenie i nabywanie przywilejw mogo by nawet w praktyce Kwakiutlw sposobem do uzyskania przywilejw szamaskich, podobnie jak byy to sposoby zdobywania wszystkich innych prerogatyw. Jest rzecz oczywist, e sztuczek szamanistycznych trzeba si byo uczy, a szamanom, ktrzy. uczyli nowicjuszy, trzeba byo paci. Nie mona powiedzie, jak zazwyczaj dziedziczyo si moc nadprzyrodzon. Niekiedy mczyni urzdzali inicjacj swych synw do grona szamanw. Ci przedtem udawali si na pewien czas do lasu, tak jak tancerze z bractwa Ludoercw. Wielki szaman Bazen wymiotujc usun ze swego ciaa kawaek kwarcu i kaza go potkn synowi, ktry sta si przez to szamanem najwyszego stopnia. Oczywicie ojciec straci przez to wszystkie prawa do praktykowania szamanizmu. U ludw wybrzea pnocno-zachodniego w zachowaniu jednostki dominowaa we wszystkim potrzeba okazywania wasnej wielkoci i niszoci rywali. Odbywao si to z bezkrytycznym samochwalstwem, wrd kpin i obelg miotanych na przeciwnikw. Ale istniaa i druga strona medalu. Kwakiutlowie rwnie mocno obawiali si okrycia si miesznoci, jak i dozna, ktre mogyby by uznane za obraliwe. Uznawali tylko jedn gam uczu, t, ktra mieci si w granicach od zwycistwa do zawstydzenia. Wymiana dbr, maestwo, ycie polityczne i praktyki religijne istniay jako wyrzdzanie i znoszenie afrontw. Jednake nawet to daje tylko czciowe pojcie, jak bardzo nad ich caym postpowaniem ciyo pojcie pohabienia. Ludy wybrzea pnocno-zachodniego urzeczywistniay ten sam wzr take w stosunku do wiata zewntrznego i sit natury. Wszystkie zdarzenia mogy by powodem haby. Jeli komu wylizgna si z rki siekierka i skaleczya go w nog, czowiek ten musia natychmiast zmaza hab, jka na niego w ten sposb spada. Ten, ktrego d wywrcia si113, musia podobnie zmaza" ze swego ciaa t obelg. Ludziom nie wolno byo pod adnym pozorem mia si z wypadku. Powszechnym rodkiem, do jakiego si uciekano, byo oczywicie rozdzielenie posiadanej wasnoci. Zmazy-wato to hab, to znaczy przywracao poczucie wyszoci, ktre ich kultura kojarzya z potlaczem. W ten sposb postpowano we wszystkich drobniejszych wypadkach. Powaniejsze mogy wymaga zorganizowania obrzdu zimowego, polowania na gowy ludzkie lub samobjstwa. Jeli zostaa zniszczona maska bractwa Ludoercw114, podejrzany o ten wystpek musia zorganizowa obrzd zimowy i urzdzi wtajemniczenie swego syna do tego bractwa. Jeli kto przegra grajc z przyjacielem i straci majtek, pozostawao mu tylko samobjstwo115.Wielkim wydarzeniem, ktre te traktowano w tych kategoriach, bya mier. Niepodobna zrozumie aoby na wybrzeu pnocno-zachodnim bez znajomoci tego szczeglnego wachlarza zachowa, ktre przyswoia sobie kultura tego obszaru. mier bya dla nich najwiksz obraz, jak znali; reagowali na ni tak, jak na kady powaniejszy wypadek, to jest rozdzielajc i niszczc dobra materialne, polujc na gowy ludzkie i dokonujc samobjstwa. Imali si uznanych sposobw zmazania haby. Kiedy umar jaki bliski krewny wodza, ten pozbywa si swego domu; rozbierano ciany i dach i zabierali je ci, ktrych byo na to sta. Uwaano to bowiem za zwyke rozdanie wasnoci jak na potlaczu; za kad desk trzeba byo zapaci z nalenym procentem. Nazywano to szalestwem z powodu mierci ukochanej osoby"116; w ten sposb Kwakiutlowie odprawiali aob, posugujc si tymi samymi metodami, jakich uywali w zwizku z maestwem, uzyskiwaniem mocy nadprzyrodzonej lub w sporach. Istnia jeszcze ostrzejszy sposb reagowania na mier jako zniewag - to polowanie na gowy ludzkie117. Nie bya to
110 111 112 113 114 115 116 117

Szpiedzy szamascy, Boas 5, s. 15, 270. Ibidem, s. 277-288. Ibidem, s. 271. Wywrcona d, Boas 4, s. 133. Zniszczona maska Ludoercy, Boas l, s. 600. Zrujnowany gracz hazardowy, Boas 2, s. 104. Atak szalestwa", Boas 3, s. 709 Polowanie na gowy, Boas 3, s. 1385

61

wcale zemsta wywierana na grupie, ktra staa si przyczyn mierci zmarego. Zmary krewny mg rwnie dobrze umrze na skutek choroby, jak z rki wroga. Polowanie na gowy ludzkie nazywano zabijaniem dla otarcia tez"118, i by to sposb zaatwienia porachunkw przez okrycie aob innego domu. Kiedy umar syn jakiego wodza, wdz ten w swojej odzi wyrusza w drog. Przybywszy do domu wodza-ssiada, po wstpnych uprzejmociach zwraca si do niego: Mj syn umar dzisiaj, a ty pjdziesz za nim". A potem go zabija. W rozumieniu Kwakiutlw dziaa z pobudek szlachetnych, poniewa nie zosta poniony, a odda cios. Cae to postpowanie wyda si bezsensowne, jeli nie uwzgldnimy zasadniczo paranoidalnej interpretacji utraty drogiej osoby. mier, podobnie jak wszystkie inne niefortunne wypadki zdarzajce si w yciu, upokarzaa czowieka i mona byo traktowa j tylko jako hab. Istnieje wiele opowieci o tego rodzaju zachowaniu si wobec mierci. Siostra pewnego wodza wraz ze sw crk uday si pewnego razu do miasta Victoria i czy otruty si z whisky, czy wywrciy si wraz z odzi, nigdy ju nie wrciy. Wdz zwoa swoich wojownikw. Pytam was, czonkowie plemienia, kto ma je opakiwa? Ja czy kto inny?" Przedstawiciel plemienia odpowiedzia: Nie ty, wodzu. Niech pacz inne plemiona". I natychmiast ustawili pal wojenny, aby ogosi swj zamiar zmazania obelgi, i zwoali wypraw wojenn. Wyprawa wyruszya, a napotkawszy siedmiu mczyzn i dwoje picych dzieci, zabia ich. Czuli si zadowoleni, kiedy przybyli wieczorem do Sebaa"119. Pewien yjcy jeszcze czowiek opisuje przeycie, jakie mia w latach siedemdziesitych ubiegego wieku, kiedy wyruszy na potw muszli. By tam razem z Tlabidem, jednym z dwch wodzw swego plemienia. Tej nocy spa pod namiotem rozbitym na play, kiedy obudzio go dwch mczyzn, mwic do niego: Przyszlimy zabi wodza Tlabida z powodu mierci crki naszego wodza Gagaheme. Mamy ze sob due odzie i jest nas szedziesiciu. Nie moemy powrci do domu bez gowy Tlabida". Przy niadaniu nasz narrator powiedzia o tym Tlabidowi, ktry odpar: Ale, mj drogi, Gagaheme jest moim wujem, bo ojciec jego i moja matka mieli wspln matk; nie moe mi on wyrzdzi krzywdy". Jedli dalej, a kiedy zjedli, Tlabid przygotowa si i powiedzia, e popynie na wysepk niedaleko za wsi, aby nazbiera tam muszli. Cae plemi odradzao wodzowi t wypraw, ale Tlabid mia si z nich. Wzi czapk i wioso i wyszed z domu. By rozgniewany i dlatego nikt z plemienia nie odezwa si do niego. Spuci d na wod, a kiedy ju odpywa, do odzi wskoczy jego modszy syn i usiad na dziobie obok ojca, Tlabid odpyn wiosujc i skierowa si ku maej wysepce, gdzie byo duo muszli. Kiedy by w poowie drogi, pojawiy si niedaleko trzy due odzie pene ludzi, a gdy Tlabid je zauway, skierowa sw d ku nim. Przesta wiosowa, a wtedy dwie odzie poczy zblia si ku niemu od strony ldu, a jedna od strony morza, przy czym dzioby wszystkich trzech tworzyy jedn lini. odzie nie zatrzymay si, a potem zobaczono ciao Tlabida, stojce jeszcze, ale ju bez gowy. Wojownicy odpynli, a kiedy ludzi ich nie byo ju wida, plemi wodza spucio na wod dk i przyholowao d z ciaem Tlabida. Jego dziecko nie pakao, bowiem serce w nim zamarto na widok tego, co uczyniono z jego ojcem". Przypynli do brzegu i pogrzebali wielkiego wodza. Czowieka, ktrego mier miaa zmaza mier innego czowieka, wybierano, kierujc si tylko jednym wzgldem, a mianowicie, by jego pozycja bya rwna pozycji zmarego. mier czowieka bez adnych tytuw zmazywaa mier innego podobnego do niego, mier ksicia - mier ksiniczki. Jeli wic czowiek, ktry straci kogo bliskiego, zadawa mier osobie majcej rwn rang, to utrzymywa swoj pozycj, mimo straty, jak ponis. Charakterystyczn reakcj Kwakiutlw na doznany zawd byo przygnbienie i rozpacz. Chopiec uderzony przez ojca lub mczyzna po stracie dziecka kad si na sienniku, przestawa je i nie odzywa si do nikogo. Kiedy zdecydowa si, w jaki sposb uratuje sw zagroon godno, wstawa i rozdawa posiadane dobra albo udawa si na polowanie na czyj gow, lub popenia samobjstwo. Jedno z najpopularniejszych poda Kwakiutlw opowiada o modziecu, ktry zajany przez ojca czy matk ley przez cztery dni na swoim ku, a potem udaje si do lasu z zamiarem popenienia samobjstwa. Rzuca si w wodospady i przepacie i prbuje utopi si w jeziorze, ale zostaje uratowany od mierci przez jak nadprzyrodzon istot, ktra go spotyka i obdarza moc. Potem wraca, by zawstydzi rodzicw swoj wielkoci. W praktyce samobjstwo byo stosunkowo pospolite. Matka kobiety, ktr m odesa do domu z powodu niewiernoci, uznaa si za zhabion i udusia si. Pewien mczyzna, ktrego syn potkn si w tacu podczas inicjacji, nie bdc w stanie sfinansowa drugiego obrzdu zimowego, uzna si za pokonanego i zastrzeli si. Nawet jeli mier nie jest wynikiem samobjstwa czowieka okrytego hab, to i tak wiele wypadkw mierci przypisuje si habie. Szaman, ktry zosta zdystansowany w kuglarstwie podczas taca, ktry mia uleczy chorego, wdz, ktry dozna poraki w niszczeniu miedziakw, chopiec, ktry przegra w jakiej grze, wszyscy oni umieraj - jak si twierdzi ze wstydu. Jednake najwiksze pod tym wzgldem niwo zbieraj nielegalne maestwa. W takich przypadkach najbardziej dotknity by ojciec narzeczonego, bo wtedy - przede wszystkim na skutek zwizanemu z maestwem przelaniu prawa do majtku i przywilejw - wzrasta jego presti, a w wypadku maestwa nielegalnego ojciec ponosi powane straty120. Kwakiutlowie opowiadali o mierci pewnego starego wodza jednej wsi, ktry umar ze wstydu. Jego najmodszy syn uciek przed laty z crk szanowanych niewolnikw na dalek wysepk. Bya to sprawa nie wywoujca komentarzy, poniewa modszych synw lekcewaono i uwaano za nisz kategori. Mia on ze sw on pikn crk, a kiedy bya ju dziewczyn na wydaniu, starszy brat jej ojca ujrza j i oeni si z ni nie wiedzc, kim byli jej rodzice. Ci z kolei mieli syna i ojciec przekaza mu swoje rodowe imi. Kiedy zawiz sw rodzin i rodzicw ony do domu ojca, starego wodza, ten, rozpoznawszy najmodszego syna, pad martwy ze wstydu, jego bowiem szlachetnie urodzony syn dal swoje imi potomkowi crki jego najmodszego syna, nie posiadajcej tytuu". Ale najmodszy syn by zadowolony, bo oszuka swego szlachetnie urodzonego brata, wydajc za niego crk, i przez to uzyska dla wnuka jedno z imion tytularnych. Wstyd starego wodza z powodu maestwa syna nie wynika ze sprzeciwu wobec maestwa z blisk krewn. Maestwo z crk modszego brata, jeli ten modszy brat nie by cakowicie wykluczony z grona ludzi utytuowanych, byo maestwem tradycyjnie uznawanym i bardzo czstym w niektrych rodzinach. Arystokracja na wybrzeu pnocnozachodnim bya tak bardzo zwizana z zasad pierwordztwa, e nie uznawano szczycenia si pochodzeniem", ktre dla nas kojarzy si z arystokracj. Przygnbienie i samobjstwa na wybrzeu pnocno--zachodnim byy naturalnym dopenieniem ich gwnych zainteresowa. Uznawan gam uczu, od triumfu a po hab, wyolbrzymiano do najwyszych granic. Triumf byt niepohamowanym upojeniem si zudzeniami wielkoci, haba za powodem do mierci. Znajc tylko jedn gam uczu, korzystali z niej przy wszystkich okazjach, nawet najbardziej nieprawdopodobnych. Spoeczestwo Kwakiutlw obsypywao tych, ktrzy potrafili przybra wobec ycia tak wanie postaw, wszelkiego rodzaju nagrodami. Kade wydarzenie, zarwno czyny blinich, jak i wypadki zwizane ze rodowiskiem materialnym, zagraay przede wszystkim i ponad wszystko bezpieczestwu czowieka, tote istniay okrelone i specyficzne metody majce pomc jednostce przyj do siebie po ciosie, jaki j spotka. Jeli nie potrafia z nich korzysta, nie miaa innego wyjcia jak tylko mier. W swym wiatopogldzie powicia wszystko dla imponujcego wizerunku wasnego ja, a kiedy
118 119 120

Ibidem, s. 1363. Boas, MS. Boas 3, s. 1093-1104.

62

dotkliwie zraniono jej mio wasn, nie miaa nic innego, na czym mogaby si oprze i to zaamanie prowadzio do zupenego upadku. Ta sama psychologia okrelaa stosunek czowieka do innych ludzi. Aby utrzyma sw pozycj, obraa i wymiewa ssiadw. Celem jego wysikw byo obali" ich pretensje ciarem wasnych, zrujnowa" ich imi. Kwakiutlowie przejawiali t postaw nawet wobec bogw. Najgorsz obelg, jak mogli rzuci na czowieka, byo nazwanie go niewolnikiem; dlatego te, kiedy modlili si o pogod, a wiatr si nie zmieni, rzucali t sam obelg istotom nadprzyrodzonym. Pewien stary podrnik pisze tak o Tsimszjanach: Kiedy klski nie ustaj lub nawet rosn, ogarnia ich wcieko na boga i daj jej upust, wznoszc oczy i rce we wciekym gniewie ku niebu, tupic nogami o ziemi i powtarzajc: Jeste wielkim niewolnikiem^. Jest to w ich ustach najcisz obraz"121. Kwakiutlowie nie uwaali istot nadprzyrodzonych za istoty wiadczce dobro. Wiedzieli oni, e huragany i lawiny nie byy niczym dobrym, i przypisywali swoim bogom cechy wiata przyrody. Jeden z nich, ludoerca z Pnocnego Koca Rzeki, zatrudnia niewolnic, ktra dostarczaa mu trupy. Jego stranik, Kruk, wyjada im oczy, a inny legendarny ptak, niewolnik boga, rozbija ich czaszki dziobem i wysysa ludzkie mzgi. Nie uwaano, eby istoty nadprzyrodzone kieroway si dobrymi intencjami. Pierwsz rzecz, ktr budowniczy odzi musia zrobi, kiedy ju ociosa j toporem, byo wymalowanie twarzy ludzkiej na kadym jej boku, aby odstraszaa zmarych budowniczych odzi, ktrzy z pewnoci spowodowaliby jej pknicie, gdyby im w tym nie przeszkodzi. Jake daleko odbiega to od przyjacielskich i opartych na wzajemnej pomocy stosunkw z tymi, ktrzy za ycia wykonywali swj zawd, stosunkw, do ktrych kapani Zuni przywizuj tak wag. Na wybrzeu pnocno-zachodnim oni wanie stanowili grup ludzi, ktrych rce podnosiy si przeciwko yjcym kolegom. Jak widzielimy, uznanym sposobem uzyskania bogosawiestwa od bogw byo zabicie ich. Wwczas odnosio si triumf i bywao wynagradzanym przez si nadprzyrodzon122. Ten fragment zachowania, ktre na wybrzeu pnocno-zachodnim zostao usankcjonowane w kulturze tamtejszych ludw, w naszej cywilizacji uwaamy za anormalne, a jednak jest ono na tyle bliskie postawom naszej kultury, e jest dla nas zrozumiae; dysponujemy te okrelonym sownictwem, ktre pozwala fragment ten omwi. Megalomaska tendencja paranoidalna stanowi okrelone niebezpieczestwo w naszym spoeczestwie. Tej tendencji moemy przeciwstawi jedn z dwch moliwych postaw: pierwsz jest napitnowanie jej jako anormalnej i godnej potpienia, i t wybralimy w naszej cywilizacji. Drug za, bdc skrajnym przeciwiestwem poprzedniej, jest uczynienie z niej istotnej cechy czowieka idealnego, i takie rozwizanie przyjto w kulturze wybrzea pnocno-zachodniego.

Istota spoeczestwa
Trzy kultury: Zuni, Dobu i Kwakiutlw nie s wycznie heterogenicznym konglomeratem dziaa i wierze. Kada ma pewne cele, kierujce zachowaniem, a take instytucjami. Kultury te rni si midzy sob nie tylko brakiem lub wystpowaniem jakiej cechy, lecz take formy, w jakich wystpuj te cechy, bywaj rne w rnych rejonach. Jeszcze bardziej rni je to, e jako caoci zwrcone s w rnych kierunkach. Wdruj rnymi drogami do rnych celw i ani celw, ani rodkw jednego spoeczestwa nie mona ocenia w terminach innego, poniewa s absolutnie nieporwnywalne. Oczywicie, nie wszystkie kultury formoway tysice elementw zachowania wedug zrwnowaonego i prawidowego wzoru. Podobnie jak pewne jednostki, tak i pewne systemy spoeczne nie podporzdkowuj swej dziaalnoci jednej naczelnej zasadzie: s rozproszone. Jeli w jednym momencie zdaj si dy do pewnych celw, to w nastpnym zwracaj si ku celom wyranie sprzecznym ze wszystkim, co miao miejsce uprzednio, a takie postpowanie nie daje nam klucza do ich dalszego dziaania. Tak jak brak integracji wydaje si charakterystyczny dla pewnych kultur, tak skrajna integracja jest charakterystyczna dla innych. Nie wszdzie sprawiy to te same okolicznoci. Plemiona tego typu, co zamieszkujce w gbi Kolumbii Brytyjskiej, wchony cechy wszystkich otaczajcych je cywilizacji. Wzory operowania bogactwem przyjty z jednego obszaru kulturowego, cz praktyk religijnych z innego, a rne sprzeczne elementy z jeszcze innego. Mitologia ich stanowi mieszanin nieskoordynowanych poda o bohaterach kulturowych z trzech rnych cyklw mitw, ktre istniej w rejonach otaczajcych te plemiona. Mimo tak duej podatnoci na wpywy tradycji innych plemion kultura ich sprawia wraenie wyjtkowo ubogiej. Nie rozwinli niczego w takim stopniu, aby nada jej okrelony ksztat. Ich organizacja spoeczna jest do prymitywna, obrzdy ubosze ni gdziekolwiek indziej, metody wyplatania koszw i wyrabiania paciorkw stwarzaj bardzo ograniczone moliwoci dla fantazji w sztukach plastycznych. Podobnie jak zachowanie jednostki, ktra ulegaa bez wyboru rnokierunkowym wpywom, tak i wzory zachowania tego plemienia sprawiaj wraenie bezadnych i przypadkowych. U tych plemion Kolumbii Brytyjskiej brak integracji zdaje si by czym wicej ni tylko jednoczesnym wystpowaniem cech zapoyczonych u rnych ludw ssiednich. Mamy tu chyba do czynienia ze zjawiskiem sigajcym gbiej. Kady aspekt ycia ma tylko sobie waciw organizacj, ktra nie dotyczy innych. W okresie dojrzewania dzieci zwraca si wielk uwag na magiczne przygotowanie ich do rnych zawodw i pozyskanie duchw opiekuczych. Na zachodnich rwninach praktyka wizji przenika cae ycie ludzi dorosych i takie czynnoci, jak polowanie i prowadzenie, wojen podporzdkowane s odpowiadajcym temu wierzeniom. Ale w Kolumbii Brytyjskiej poszukiwanie wizji to jedna zorganizowana dziaalno, a prowadzenie wojen - druga. Podobne uczty i tace w Kolumbii Brytyjskiej maj charakter wycznie towarzyski. S to
Cytata z Mayne'a. Franz Boas, Tsimshian Mythology, s. 545, Thirty-Fifth Annual Report of the Bureau ofAmerican Ethnology, Washington 1916 122 Boas l, s. 394.
121

63

uroczyste okazje, w czasie ktrych wykonawcy naladuj zwierzta celem rozerwania widzw. Ale naladowanie zwierzt, uwaanych za potencjalne duchy opiekucze, jest surowo zakazane. Uczty nie maj znaczenia religijnego i nie stanowi okazji do wymiany handlowej. Kada forma dziaalnoci jest poniekd oddzielna. Jest caoci sama w sobie, a motywacje i cele s waciwe jej wasnej ograniczonej dziedzinie i nie rozszerzaj si na cae ycie plemienia. Nie wydaje si take, eby wystpi jaki charakterystyczny rodzaj reakcji psychicznej, ktry dominowaby w caej kulturze. Nie mona oddzieli tego rodzaju braku integracji kulturowej od tego, ktrego bardziej bezporedni przyczyn s przeciwstawne wpywy. Tego rodzaju brak integracji pojawia si czsto na pograniczu wyranie okrelonych obszarw kulturowych. Te marginesowe rejony s pozbawione bliskiego kontaktu z plemionami posiadajcymi najbardziej charakterystyczne cechy ich kultury i wystawione s na silne wpywy zewntrzne. Wskutek tego bardzo czsto mog przyjmowa do swej organizacji spoecznej lub swoich metod artystycznych tendencje najbardziej sprzeczne. Czasami z niezharmonizowanego materiau stwarzaj harmonijn cao, osigajc rezultat zupenie niepodobny do rezultatw kadej dobrze rozwinitej kultury, z ktrymi dziel tak wiele elementw zachowania. By moe e znajc przeszo owych kultur, zobaczylibymy, e - w cigu dostatecznie dugiego czasu - nieharmonijne zapoyczenia d do osignicia harmonii. I na pewno tak jest w wielu wypadkach. Ale w przekroju poprzecznym wspczesnych kultur pierwotnych, ktry jedynie na pewno rozumiemy, wiele rejonw marginesowych zwraca uwag cechujc je wyran dysharmoni. W innych przypadkach odmienna sytuacja historyczna jest przyczyn braku integracji niektrych kultur. Nie tylko plemi z pogranicza danego obszaru moe mie kultur nieskoordynowan, lecz take i to, ktre odrywa si od pokrewnych plemion i zajmuje miejsce w obrbie innej cywilizacji. W takich wypadkach najostrzejszy konflikt zarysowuje si midzy nowymi wpywami, ktrym uleg lud tego plemienia, a tym, co mona nazwa ich rodzinnym sposobem zachowania. Taka sama bdzie sytuacja ludu, ktry wprawdzie zosta wrd plemion pokrewnych, lecz przybyto tu plemi o duym znaczeniu lub liczne, ktre wprowadzio powane zmiany w tym rejonie. Gbokie i wnikliwe zbadanie jakiej kultury cakowicie pozbawionej orientacji byoby rzecz niezmiernie interesujc. Prawdopodobnie istota specyficznych konfliktw czy duej podatnoci na nowe wpywy okazaaby si waniejsza ni jakie oglne opisy braku integracji", jednake trudno jest odgadn, jakie opisy mona by uzyska. Przypuszczalnie nawet w kulturze najbardziej pozbawionej orientacji trzeba by wzi pod uwag elementy przystosowania, ktre zmierzaj do wykluczenia elementw niezharmonizowanych i stworzenia bezpieczniejszej pozycji elementom utrwalonym. Proces ten mgby nawet wystpi tym wyraniej, im wiksza byaby rnorodno materiau, ktrego by dotyczy. Niektre atwiej dostpne przykady konfliktu elementw niezharmonizowanych pochodz z dawnej historii plemion, ktre osigny ju integracj. Kwakiutlowie nie zawsze pysznili si zwart cywilizacj, ktr opisalimy. Zanim osiedlili si na wybrzeu i na wyspie Vancouver, naleeli zasadniczo do kultury Saliszw, ludu osiedlonego bardziej na poudniu. Dotd jeszcze posiadaj mity, organizacj wsi i terminologi dotyczc zwizkw pokrewiestwa wsplne z tamtymi ludami. Ale plemiona Saliszw to indywidualici. Przywileje dziedziczne odgrywaj u nich minimaln rol. Kady czowiek odpowiednio do zdolnoci ma praktycznie te same moliwoci, co wszyscy. Znaczenie jednostki zaley od umiejtnoci polowania, szczcia w grach hazardowych lub powodzenia w zdobyciu mocy nadprzyrodzonej jako czarownik lub wrbita. Trudno o wiksze kontrasty ni midzy porzdkiem spoecznym Saliszw a ludw wybrzea pnocno-zachodniego. Jednake nawet to skrajne przeciwiestwo nie przeczy tezie, e Kwakiutlowie przejli obce wzory. Doszli oni do tego, e za wasno prywatn uznali nawet imiona, mity, supy wspierajce domy, duchy opiekucze oraz prawo do wtajemniczenia do pewnych bractw. Ale konieczne przystosowanie jest jeszcze w ich zwyczajach wyrane i rzuca si w oczy wanie w tych punktach, gdzie dwa porzdki spoeczne nie przystaway" do siebie. Chocia Kwakiutlowie przyjli cay system przywilejw i potlaczw istniejcy na wybrzeu pnocno-zachodnim, nie przyjli sztywnego, waciwego plemionom pnocnym, podziau na klany matrylinealne, ktry stwarza trwae ramy dla dziedziczenia przywilejw. W plemionach pnocnych jednostka automatycznie bya zdolna do przyjcia tytuu, do ktrego prawo dawao jej urodzenie. Jak wiemy, u Kwakiutlw jednostka cae ycie spdzaa na targowaniu si o te tytuy i moga zgasza roszczenia do kadego, ktry znajdowa si w posiadaniu jakiejkolwiek gazi jej rodziny. Kwakiutlowie przyjli cay system przywilejw, ale pozostawili jednostce swobodn rk w zawodach o zdobycie prestiu, co byo sprzeczne z kastowym systemem plemion pnocnych, zachowali te stare zwyczaje, przyniesione z poudnia na wybrzee. Pewne cechy charakterystyczne kultury Kwakiutlw stanowi odbicie specyficznych konfliktw midzy nowymi i starymi ukadami. Wobec nacisku na sprawy wasnoci prawa dziedziczenia nabray nowego znaczenia. yjce w gbi kraju plemiona Saliszw posiaday lun organizacj, ktrej podstaw stanowiy rodziny i wsie; wiksz cz wasnoci niszczono z chwil mierci tego, do kogo naleaa. Sztywny matrylinealny system klanowy plemion pnocnych nie zosta, jak wiemy, przyjty przez Kwakiutlw; wybrali wyjcie kompromisowe, podkrelajc prawo zicia do dania przywilejw od ojca ony, ktre byy mu powierzane po to, aby je nastpnie przekaza swoim dzieciom. Byo to wic dziedziczenie w linii macierzystej, ale niejako z pominiciem jednego pokolenia. W kadym co drugim pokoleniu z przywilejw tych nie korzystano, a jedynie sprawowano nad nimi powiernictwo. Jak wiemy, ze wszystkich tych przywilejw korzystano zgodnie z konwencjonalnymi praktykami potlaczu. Byo to przystosowanie niezwykego rodzaju i stanowice wyrany kompromis midzy dwoma nie dajcymi si pogodzi systemami spoecznymi. W poprzednim rozdziale opisalimy, w jaki sposb Kwakiutlowie rozwizali cakowicie problem zharmonizowania dwch antagonistycznych porzdkw spoecznych. Integracja wic moe nastpi nawet mimo fundamentalnych konfliktw. Przypadkw braku orientacji kultury moe by mniej, ni nam si w tej chwili wydaje. Zawsze istnieje moliwo, e dotyczy to raczej sposobu opisu kultury ni jej samej. A poza tym istota integracji moe znajdowa si poza zasigiem naszego dowiadczenia i dlatego trudno j dostrzec. Kiedy usuniemy te dwie trudnoci, pierwsz przez lepsze badania terenowe, a drug przez ostrzejsz analiz, wwczas znaczenie integracji kultury moe sta si nawet wyraniejsze, ni jest dzisiaj. Nie mniej istotne jest uznanie faktu, i nie wszystkie kultury tworz homogeniczne struktury opisane na przykadzie Zuni i Kwakiutlw. Byoby absurdem przykrawanie" kadej kultury w ten sposb, eby zmiecia si w sztywnych ramach sownikowego hasa. Nawet, w najlepszym razie, niebezpieczestwo wyeliminowania wanych faktw, ktre nie ilustruj zasadniczej hipotezy, jest i tak do powane. Nie da si obroni zamiar dokonania operacji, ktra okaleczy przedmiot badania i stworzy dodatkowe przeszkody na drodze do ostatecznego zrozumienia go. atwe uoglnienia na temat integracji kultury s szczeglnie niebezpieczne w badaniach terenowych. Kiedy opanowuje si jzyk i indywidualne cechy zachowania waciwego jakiej ezoterycznej kulturze, przedwczesne zajcie si jej struktur moe przeszkodzi w prawdziwym jej zrozumieniu. Badacz terenowy musi by cakowicie obiektywny. Powinien kolejno rejestrowa wszystkie istotne przejawy zachowania, pamitajc o tym, by nie wybiera tylko tych faktw, ktre by odpowiaday jakiej pocigajcej go hipotezie. W badaniu na miejscu adnego z opisanych tu ludw nie przyjmowano z gry jakiej koncepcji homogenicznego rodzaju zachowania, jakiego kultura ta miaaby by przykadem. Dane etnologiczne porzdkowano wedug kolejnoci ich uzyskiwania, nie prbujc z gry doszukiwa si w nich wewntrznej konsekwencji. Dlatego peny obraz tych kultur jest dla badacza bardziej przekonujcy. Rwnie w teoretycznych rozwaaniach nad kultur uoglnienia dotyczce jej integracji bd pozbawione treci, jeli dogmatycznie przypiszemy im charakter uniwersalny. Potrzebne nam s szczegowe dane o zachowaniach skrajnych i o motywacjach wystpujcych w jednym spoeczestwie, a nie wystpujcych w innych. Niepotrzebne nam s natomiast adne oglnikowe slogany dotyczce konfiguracji kulturowych

64

i zaczerpnite z deklaracji programowych rnych szkl etnologicznych. Z drugiej strony, sprzeczne cele, do ktrych d rne kultury, i rne intencje tkwice u podstaw ich tradycji maj istotne znaczenie dla zrozumienia zarwno rnych struktur spoecznych, jak i psychologii jednostki. Integracja kulturowa w badaniach nad cywilizacj zachodni, a std w teorii socjologicznej, staje si atwo przedmiotem licznych nieporozumie. Nasze spoeczestwo czsto jest przedstawiane jako skrajny przykad braku integracji. Jego ogromna zoono i dokonujce si w kadym pokoleniu gwatowne przemiany musz doprowadzi do braku harmonii, co nie wystpuje w spoeczestwach mniej skomplikowanych. Jednake w wikszoci opracowa ten brak integracji jest wyolbrzymiony i tumaczony faszywie na skutek pewnego prostego bdu metodologicznego. Spoeczestwo pierwotne jest zintegrowane w jednostkach geograficznych. Cywilizacj zachodni natomiast cechuje pod tym wzgldem bogate zrnicowanie, a rne grupy spoeczne w tym samym czasie i miejscu yj wedug cakiem rnych wzorw i powoduj nimi rne motywacje. Prby zastosowania wynikw bada w dziedzinie antropologii kulturowej do wspczesnej socjologii mog da owoce bardzo mizerne, poniewa w naszych czasach rne tryby ycia zasadniczo nie s skutkiem przestrzennego rozmieszczenia poszczeglnych kultur. Socjologowie maj skonno do marnowania czasu nad pojciem obszaru kulturowego". W gruncie rzeczy takie pojcie nie istnieje. Jeli jakie cechy kulturowe wystpuj w powizaniu z jakim obszarem geograficznym, naley traktowa je geograficznie. W przeciwnym przypadku nie ma potrzeby robi zasady z czego, co w najlepszym razie jest lun kategori empiryczn. Nasza cywilizacja w sensie antropologicznym to jednolita kultura kosmopolityczna wystpujca w kadej czci globu, ale nacechowana nigdzie nie spotykan rozbienoci midzy klas pracujc a elit bogaczy, midzy grup skoncentrowan wok kocioa a tymi, dla ktrych centrum ycia stanowi boisko. Wzgldna swoboda wyboru, jaka istnieje w spoeczestwie wspczesnym, umoliwia istnienie wanych i dobrowolnie powstaych grup reprezentujcych tak rnorakie zasady, jak na przykad Kluby Rotariaskie i Greenwich Village. Nie zmienia si istota procesw kulturowych we wspczesnych warunkach, ale jednostk badawcz nie moe ju by grupa lokalna. Integracja kultury ma powane konsekwencje socjologiczne i wpywa na szereg spornych problemw socjologii i psychologii spoecznej. Pierwszy - to spr wok zagadnienia, czy spoeczestwo jest organizmem. Wikszo wspczesnych socjologw i psychologw spoecznych mozolnie wykazuje, e spoeczestwo nie jest i nie moe by niczym wicej jak tylko zbiorem jednostek ludzkich. W czci swych wywodw atakuj oni zaarcie tzw. mit grupy, ktry, ich zdaniem, sprowadza mylenie i dziaanie do jakiej urojonej, wyodrbnionej caoci - grupy. Z drugiej strony, ci, ktrzy mieli do czynienia z rozmaitymi kulturami, gdzie uzyskany materia wykazuje dostatecznie jasno, e prawa psychologii jednostki wszystkie razem nie s w stanie wyjani tych faktw, dawali temu czsto wyraz, uciekajc si do frazeologii mistycznej. Jak Durkheim woali, e jednostka nie istnieje"123, lub chcc wytumaczy procesy kulturowe, wzywali, jak Kroeber, na pomoc si, ktr on nazywa si superorganiczn124. W znacznej mierze jest to spr czysto werbalny. aden z tak zwanych organicystw nie wierzy naprawd w istnienie jakiego innego rodzaju psychiki ni ten, na ktry skadaj si psychiki poszczeglnych ludzi yjcych w danej kulturze. A z drugiej strony, nawet tak zaarty krytyk mitu grupy jak Auport uznaje konieczno naukowych bada nad grupami, jako specjaln dziedzin socjologii"125. Spr midzy tymi, ktrzy uwaali, e grup trzeba pojmowa jako co wicej ni sum jednostek, z ktrych si ona skada, a tymi, ktrzy byli przeciwnego zdania, toczy si zasadniczo midzy badaczami, ktrzy mieli do czynienia z danymi rnorakiego rodzaju. Durkheim, opierajc si na pocztkowej znajomoci rnorodnoci kultur, w szczeglnoci kultury Australii, podkrela, posugujc si do niejasn frazeologi, konieczno bada nad kultur. Socjologowie natomiast, ktrzy mieli do czynienia raczej z nasz kultur opart na okrelonych wzorach, podjli prb obalenia metodologii, ktra w ich pracy nie okazaa si potrzebna126. Jest rzecz oczywist, e suma wszystkich jednostek spoeczestwa Zuni tworzy kultur wykraczajc daleko poza to, czego pragny i co stworzyy te jednostki. Grupa ta ywi si tradycj: jest zwizana czasem". I jest cakowicie usprawiedliwione nazywanie jej caoci organiczn. Nieuchronn konsekwencj zakorzenionych w naszym jzyku tendencji animistycznych jest wyraenie, i taka grupa wybiera i ma swoje specyficzne cele; lecz nie moe to by podstaw do pomawiania badacza o skonno do jakiej mistycznej filozofii. Owe zjawiska grupowe trzeba bada, jeli mamy zrozumie histori zachowania ludzkiego, a psychologia jednostki nie jest w stanie wyjani wszystkich faktw, ktre napotykamy. We wszelkich badaniach zwyczajw spoecznych sedno sprawy polega na tym, e badane zachowanie musi przej przez ucho igielne akceptacji spoecznej i tylko historia w najszerszym znaczeniu moe wytumaczy zjawiska spoecznej akceptacji lub braku akceptacji. Tu ma co do powiedzenia nie tylko psychologia, lecz take historia, a historia nie jest oczywicie zbiorem faktw, ktre mona stwierdzi za pomoc introspekcji. Dlatego owe wyjanienia zjawisk obyczaju, ktre wywodz nasz system gospodarczy ze skonnoci ludzi do wspzawodnictwa, wojn nowoczesn z waciwej im wojowniczoci, a na tym oparte atwe wytumaczenia wszelkich innych zjawisk, ktre spotykamy w kadym pimie ilustrowanym i w caej wspczesnej literaturze, dla antropologw brzmi wrcz faszywie. Rivers byt jednym z pierwszych uczonych, ktry otwarcie wyrazi swe zastrzeenia. Wykaza on, e zamiast tumaczy vendett mciwoci, trzeba stara si raczej zrozumie mciwo jako skonno wynikajc z istnienia zwyczaju wendety. Podobnie naley bada zazdro jako uczucie uwarunkowane miejscowymi przepisami dotyczcymi ycia pciowego oraz zwyczajami zwizanymi z wasnoci127. Trudnoci naiwnych interpretacji kultury wynikaj nie z tego, e tumacz zachowanie jednostki, nie z tego, e interpretacje te maj charakter psychologiczny, lecz z tego, e ignoruj histori i historyczne procesy akceptacji i negacji cech kulturowych. Kada konfiguracjonistyczna interpretacja kultury jest take prb wyjanienia jej jzykiem psychologii jednostki, korzysta jednak w takim samym stopniu z pomocy historii, co psychologii. Utrzymuje ona, e zachowanie dionizyjskie akcentowane jest w zwyczajach pewnych kultur dlatego, e wystpuje jako permanentna postawa w psychologii jednostki, ale akcentowane jest wanie w tych kulturach, a nie w innych ze wzgldu na pewne wydarzenia historyczne, ktre w jednym miejscu popieray jego rozwj, a gdzie indziej to uniemoliwiy. Do interpretacji form kulturowych w rnych wypadkach nieodzowna jest zarwno historia, jak i psychologia; nie mona dopuci, aby jedna suya drugiej. To przywodzi nas do jednej z najgorcej dyskutowanych kwestii w dziedzinie antropologii. Mam na myli spr o biologiczne podstawy zjawisk spoecznych. Dotychczas wyraaam si tak, jak gdybym bya przekonana, e temperament czowieka na caym wiecie wystpuje w formie zasadniczo staej, jakby w kadym spoeczestwie istniao potencjalnie podobne na og rozmieszczenie cech kulturowych i jakby kultura selekcjonowaa te cechy zgodnie ze swym tradycyjnym wzorem i
123 124 125 126 127

Emile Durkheim, Les regles de la methode sociologique, Paris 1912. A.L. Kroeber, The Superorganic, American Anthropologist" 1917, XIX, s. 163-213. Omwienie tego problemu patrz: J.R. Folsom, Social Psychology, New York 1931, s. 296. Krytyka mitu grupy patrz: F.H. Allport, Social Psycholog,', Boston 1924. W.H.R. Riyers, Sociology and Psychology, w: Psycholog/ and Ethnology, London 1926.

65

dostosowywaa do niego ogromn wikszo jednostek. Na przykad przeycie transu, w tej interpretacji, jest potencjalnie moliwe dla pewnej liczby jednostek w kadej kulturze. Jeli jest ono szanowane i nagradzane, wwczas znaczna cz ludzi osiga je lub symuluje, ale w naszej cywilizacji, gdzie uwaa si je za plam na honorze rodziny, liczba takich ludzi maleje, a ich samych okrela si jako jednostki anormalne. Ale moliwa jest jeszcze inna interpretacja. Utrzymywano z ca stanowczoci, e cechy nie s dobierane przez kultur, lecz przekazywane biologicznie. Przy takim rozumieniu decydujcym czynnikiem jest rasa; i tak na przykad Indianie z rwnin szukaj wizji, poniewa konieczno tych poszukiwa tkwi ju w chromosomach rasy, do ktrej nale. Podobnie kultury Indian Pueblo ceni trzewo i umiarkowanie, poniewa jest to zdeterminowane ich dziedzictwem rasowym. Jeliby interpretacja biologiczna miaa by prawdziwa, to aby zrozumie zachowanie grup, naleaoby siga nie do historii, lecz do fizjologii. Interpretacja biologiczna nigdy nie uzyskaa mocnych podstaw naukowych. Aby dowie swej tezy, ci, ktrzy reprezentuj w pogld, musz wskaza takie fakty fizjologiczne, ktre wyjaniyby cho ma cz zjawisk spoecznych, jakie naley zrozumie. Jest rzecz moliw, e przemiana podstawowa czy funkcjonowanie gruczow do-krewnych moe powanie rni si u rnych grup ludzkich i e tego rodzaju fakty mogyby da nam wgld w rnice wystpujce w zachowaniu kulturowym. Nie jest to sprawa antropologii, ale gdyby fizjologowie i genetycy dostarczyli tego rodzaju materiau, to miaby on pewn warto dla badaczy historii kultury. Jednake korelacje fizjologiczne, jakie biologowie mog wskaza w przyszoci o tyle, o ile dotycz dziedzicznego przekazywania cech, nawet w najlepszym wypadku nie mog wyjani wszystkich znanych nam faktw. Indianie pnocnoamerykascy biologicznie s t sam ras, jednake jeli chodzi o zachowanie kulturowe nie wszyscy s dionizyjczykami. Zuni stanowi skrajny przykad diametralnie odmiennych motywacji, a w tej apolliskiej kulturze partycypuj inni Indianie Pueblo, ktrych jedna grupa, Hopi, naley do podgrupy szoszoneaskiej, szeroko reprezentowanej wrd plemion dionizyjskich i pod wzgldem jzykowym spokrewnionej z Aztekami. Inn grup Pueblo stanowi lud Tewa, pod wzgldem biologicznym i jzykowym blisko spokrewniony z nie nalecymi do Pueblo Kiowa z rwnin poudniowych. Konfiguracje kulturowe maj wic charakter lokalny i nie odpowiadaj znanym zwizkom midzy rnymi grupami. Podobnie na rwninach zachodnich brak biologicznej jednoci, ktra by wyrniaa yjce tam, szukajce wizji ludy spord innych grup. Plemiona zamieszkujce ten obszar pochodz z szeroko rozprzestrzenionych plemion Algonkinw, Atapaskw i Siuksw, i kade z nich zachowuje jzyk grupy jzykowej, do ktrej naley128. Do wszystkich tych grup nale plemiona poszukujce wizji na sposb Indian z rwnin oraz plemiona, ktre ich nie szukaj. Jedynie dla Indian zamieszkujcych w geograficznych granicach rwnin wizja jest istotnym elementem psychofizycznego wyposaenia kadego normalnego i zdrowego czowieka. Wytumaczenie oparte na rodowisku narzuca si jeszcze bardziej, jeli zamiast interesowa si rozmieszczeniem cech kulturowych w przestrzeni, zajmiemy si ich rozmieszczeniem w czasie. Najbardziej radykalne zmiany zachowania psychologicznego nastpiy w tych grupach, ktrych biologiczna struktura nie zmienia si powanie. Mona na to znale ogromn liczb przykadw i w obrbie naszej kultury. Cywilizacja europejska miaa skonno do zachowa mistycznych i epidemii zjawisk parapsychicznych w redniowieczu i do najbardziej trzewego materializmu w dziewitnastym stuleciu. Zmiany w tendencjach kulturowych nastpiy bez odpowiedniej zmiany w rasowej strukturze grupy. Kulturowe interpretacje zachowania nigdy nie powinny negowa roli czynnika fizjologicznego. Podstaw takiej negacji jest niezrozumienie, co to jest wyjanienie naukowe. Biologia nie neguje chemii, chocia chemia jako taka nie jest w stanie wytumaczy zjawisk biologicznych. Rwnie biologia nie powinna bynajmniej pracowa, opierajc si na formuach chemicznych tylko dlatego, e przyznaje, i prawa chemii tkwi u podstaw faktw badanych przez biologi. W kadej dziedzinie nauki trzeba ka nacisk na te prawa i procesy, ktre najbardziej adekwatnie tumacz badane zjawiska, niemniej jednak obstawa z ca stanowczoci przy tym, e istniej take inne czynniki, chocia w ostatecznym wyniku moe si okaza, e nie maj one decydujcego znaczenia. Wskazywa wic, e czynniki biologiczne w wikszoci przypadkw nie wpywaj na kulturowe zachowanie ludzi, to nie znaczy, e si zaprzecza ich wystpowaniu w kulturowym zachowaniu ludzi. Oznacza jedynie podkrelenie faktu, e czynniki historyczne maj charakter dynamiczny. Psychologia eksperymentalna zostaa zmuszona do pooenia podobnego nacisku nawet w badaniach dotyczcych naszej wasnej kultury. Wane badania nad cechami osobowoci wykazay, e spoeczne czynniki determinujce odgrywaj decydujc rol nawet w ksztatowaniu si takich cech, jak uczciwo i wadza. W pewnej sytuacji eksperymentalnej okazao si, e uczciwo nie dawaa prawie adnej wskazwki, jak badane dziecko zachowa si w innej sytuacji. Okazao si, e nie ma uczciwych lub nieuczciwych ludzi, istniej tylko uczciwe lub nieuczciwe sytuacje. Podobnie w badaniach dotyczcych przywdcw okazao si, e nie ma tu jednolitych cech, ktre mona by uwaa za standardowe nawet w naszym spoeczestwie. Rola, jak spenia przywdca, rozwija go, a jego cechy podkrela sytuacja. Na tych sytuacyjnych" rezultatach wida coraz wyraniej, e nawet w wyselekcjonowanym spoeczestwie zachowanie nie jest po prostu rezultatem dziaania jakiego staego mechanizmu wyznaczajcego z gry specyficzny sposb postpowania, a stanowi raczej zesp tendencji powstaych na skutek zmiennego oddziaywania specyficznego problemu, wobec ktrego stoimy"129. Jeli te sytuacje, ktre nawet w jednym spoeczestwie oddziauj dynamicznie na zachowanie ludzkie, urosn do rozmiaru kontrastw midzy kulturami tak bardzo przeciwstawnymi pod wzgldem swych celw i motywacji, jak na przykad kultury Zuni i Kwakiutlw, wwczas wniosku, jaki si nasuwa, nie da si unikn. Jeli interesujemy si zachowaniem ludzkim, to musimy przede wszystkim zrozumie zwyczaje, ktre istniej w danym spoeczestwie. Ludzkie zachowanie bowiem przyjmuje takie formy, jakie narzucaj mu te zwyczaje, i to w tak skrajnym stopniu, o jakim obserwator, przesiknity na wskro kultur, ktrej czstk stanowi, nie moe mie adnego pojcia. Obserwator ten dostrzee dziwaczne cechy zachowania tylko w obcych kulturach, a nie we wasnej. Niemniej bdzie to oczywicie uprzedzenie uwarunkowane miejscem i czasem. Nie ma powodu przypuszcza, e ta jedna kultura posiada niezmienn trzewo sdu i pozostanie w dziejach jako odosobniony przypadek jedynie susznego rozwizania problemu czowieka. Nawet kade nastpne pokolenie dysponuje lepsz wiedz pod tym wzgldem. Nasza jedynie naukowa droga powinna prowadzi, o ile potrafimy si na to zdoby, do uznania, e nasza kultura jest tylko jednym przypadkiem spord niezliczonej iloci rnych ukadw kultury ludzkiej. Wzr kulturowy wszelkiej cywilizacji wykorzystuje pewien tylko fragment wielkiego wachlarza potencjalnych celw i motywacji ludzkich, podobnie jak wszelka kultura - jak to widzielimy w jednym z poprzednich rozdziaw - wykorzystuje pewn wybran technik materiaow czy cechy kulturowe. Wielki wachlarz mieszczcy wszelkie moliwe sposoby zachowania ludzkiego jest zbyt wielki i zbyt peen sprzecznoci, aby jedna kultura zuytkowaa nawet powan jego cz. Pierwszym warunkiem jest wybr. Bez wyboru adna kultura nie mogaby osign zrozumiaoci, a cele, ktre wybiera i przyjmuje za wasne, s o wiele waniejsze od jakiego okrelonego szczegu technicznego czy formalnoci zwizanych z maestwem, ktre zreszt podobnie wybiera.
128 129

Grupy jzykowe odpowiadaj w tym wypadku zwizkom biologicznym. Gardner Murphy, Experimental psychologa, s. 375.

66

Trzy kultury, ktre opisalimy, ilustruj jedynie owe rne wachlarze moliwego zachowania, wybrane przez rne ludy i wykorzystane w tradycji okrelonych instytucji. Jest w najwyszym stopniu nieprawdopodobne, eby cele i motywacje, wybrane przez owe kultury, byy najbardziej charakterystyczne z istniejcych na wiecie. Dajemy te przykady, poniewa troch je znamy jako kultury ywe i dziki temu moemy unikn wtpliwoci, ktre s nieuniknione przy omawianiu kultur ju niedostpnych bezporedniemu badaniu. Na przykad o kulturze Indian z rwnin posiadamy obszerne informacje, poza tym ma ona szczeglnie konsekwentny charakter. Jej wzory psychologiczne przedstawiaj si nader jasno dziki oryginalnym tekstom, relacjom podrnikw oraz zebranym przez etnologw wspomnieniom i pozostaociom obyczaju. Ale jest to kultura ju od pewnego czasu martwa, tote istniej na jej temat uzasadnione wtpliwoci. Nie da si mianowicie atwo okreli, jak praktyka tej kultury zgadzaa si z jej zasadami i jakich uywano rodkw, aby pogodzi t praktyk i zasady. Omwione konfiguracje nie s rwnie typami" kultury w tym sensie, e przedstawiaj trway ukad cech. Kady z nich ma charakter empiryczny i prawdopopodobnie nigdzie na wiecie nie powtarza si w caoci. Trudno o co bardziej niefortunnego, jak wysiki scharakteryzowania wszystkich kultur jako przykadw ograniczonej liczby staych, wyselekcjonowanych typw. Kategorie staj si krpujce, jeli traktuje si je jako co nieuniknionego i dajcego si zastosowa w taki sposb do wszystkich cywilizacji i wszystkich wydarze. Agresywne, paranoidalne skonnoci ludw wybrzea pnocno-zachodniego i Dobu wspwystpuj z cakiem rnymi cechami tych kultur. Nie jest to aden trway zesp cech. Cechy apolliskie u Zuni i w Grecji rozwijaj si zupenie odmiennie. U Zuni cnota powcigliwoci i umiarkowania bya nastawiona na wykluczenie z tej cywilizacji wszystkiego, co byo od niej rne. A cywilizacja grecka staje si niezrozumiaa bez stwierdzenia kompensacji dionizyjskich rwnie w niej zinstytucjonalizowanych. Nie ma adnego prawa", lecz kilka rnych metod postpowania przyjtych przez postaw dominujc. Kultury o podobnych nawet wzorach mog dobiera niekoniecznie te same sytuacje do realizacji swych dominujcych celw. W cywilizacji nowoczesnej czowiek bezlitosny w konkurencji handlowej bywa czsto troskliwym mem i pobaliwym ojcem. W cywilizacji zachodniej obsesyjna pogo za sukcesem nie dotyczy w tym samym stopniu ycia rodzinnego, co handlu. Instytucje zwizane z obu tymi sferami dziaania wykazuj tak rozbieno, jakiej na przykad nie obserwujemy na wyspie Dobu. ycie maeskie u Dobuaczykw oywione jest tymi samymi motywami, co wymiana kula. U Dobuaczykw nawet ogrodnictwo polega na przywaszczaniu sobie bulw nalecych do innych ogrodnikw. Ale ogrodnictwo bywa czsto czynnoci zrutynizowan, mao majc wsplnego z wzorem kultury; jest to sytuacja, do ktrej dominujce motywy nie sigaj lub ulegaj osabieniu. Jak rnie oglny wzr kulturowy zabarwia zachowanie, wida wyranie w yciu Kwakiutlw. Widzielimy, e charakterystyczn reakcj na mier wysoko urodzonego czowieka dorosego jest niejako rewan, zemsta, oddanie ciosu losowi, ktry ich poniy. Ale modzi rodzice opakujcy swoje dziecko nie powinni zachowywa si w ten sposb. Pacz matki przenika al. Schodz si wszystkie kobiety, aby zawodzi razem z ni, a ona, trzymajc nieywe dziecko w ramionach, rozpacza. Zamwia uprzednio u rzebiarzy i zabawkarzy rnego rodzaju zabawki, ktre le teraz rozrzucone dokoa. Kobiety zawodz, a matka zwraca si do swego dziecka:
Ach, ach, ach! Dlaczego mi to uczynie, dziecko? Przecie wybrae mnie sobie na matk i ja staraam si dawa ci wszystko. Patrz na zabawki i te rne rzeczy, ktre kazaam sporzdzi dla ciebie. Dlaczego teraz opuszczasz mnie, dziecko? Czy ja co zego kiedy ci zrobiam? Bd staraa si odtd poprawi, jeeli tylko wrcisz do mnie, dziecko. Uczy to jedno dla mnie, twojej matki: odzyskaj zdrowie tam, dokd odchodzisz, i gdy nabierzesz si, zaraz tu wracaj. Bagam, nie zosta tam w dali na zawsze. Nad matk twoj ulituj si, dziecko.

Baga ona swoje dziecko, eby wrcio i urodzio si po raz drugi z jej ciaa. Pieni Kwakiutlw s take przepenione blem z powodu rozstania z ukochanym lub ukochan:

Och, on jedzie daleko. Do piknej osady, Nowy Jork zwanej, jedzie mj mity. Och, gdybym moga jak biedny kruk maty pofrun przy moim kochanym. Och, gdybym moga przy moim miym pofrun, przy moim kochanym. Och, gdybym moga pooy si przy nim, ukoi ten bl szarpicy. Mio do niego, mojego pana, to dla mnie mier. Sowa mojego miego, cho on jest yciem moim, to dla mnie mier. Rzek mi, e twarzy nie zwrci w t stron przez dwa lata a, mj kochany. Och, gdybym moga sta si oem puchu, by na nim spocz, mj miy. Och, gdybym mogta poduszk si sta, by do niej gow przytuli, mj miy. egnaj! Na sercu mi ciko. zy lej, bo odjeda std mj kochany130.

Jednake u Kwakiutlw nawet w tego rodzaju pieni al miesza si z uczuciem haby, jaka spada na cierpicego, i wtedy uczucie przeksztaca si w gorzk drwin i ch odpacenia piknym za nadobne. Pieni zalotnych dziewczt i chopcw nie rni si od podobnych pieni znanych nam w naszej kulturze:
Pani mojej mioci, jak mam ci powiedzie, co myl, och, co myl o postpku twym, pani mojej mioci? mia si tylko mona, pani mojej mioci, mia si z postpku twego, pani mojej mioci. Gardzi tylko mona, pani mojej mioci gardzi postpkiem twym, pani mojej mioci. egnaj mi, pani mojej mioci, egnaj kochanko moja, skoro ju postpia tak, pani mojej mioci.

Albo jeszcze tak:

Udaje, e jest obojtna i e nie kocha mnie, moja najdrosza, moja mia. O, moja mila, za daleko w tym si posuwasz, stracisz wnet swe dobre imi, moja mila. Przyjaciele, ju nie podsuchujmy miosnych pieni, ktre brzmi w zarolach wok nas. Przyjaciele, moe dobrze bdzie, jeeli znajd now mil,

130

Boas 5, s. 202. " Boas 3, s. 1309. Patrz kompletne tytuy w poprzednim rozdziale.

67

now najdrosz131.

Wyranie wida, e al zmienia si we wstyd, ale niemniej w pewnych cile okrelonych sytuacjach wolno da wyraz alowi. Rwnie w intymnej sferze rodzinnego ycia Kwakiutlw istnieje moliwo dania wyrazu gorcym uczuciom oraz skonno do kompromisu waciwa yczliwym stosunkom midzy ludmi. Nie wszystkie sytuacje w yciu Kwakiutlw w tym samym stopniu opieraj si na motywach najbardziej charakterystycznych dla ich ycia. W cywilizacji zachodniej, podobnie jak w yciu Kwakiutlw, nie wszystkie aspekty tego ycia s rwnie podporzdkowane dzy wadzy, co tak bardzo rzuca si w oczy w yciu wspczesnym. Jednake u Dobu i Zuni nieatwo dostrzec jakie aspekty ycia, ktre by sabo tylko ulegy wpywowi swych konfiguracji. Moe to wynika z samej istoty wzoru kulturowego albo waciwej im skonnoci do konsekwencji. Obecnie jest to nie do rozstrzygnicia. Istnieje pewien fakt socjologiczny, ktry trzeba wzi pod uwag, jeli chce si zrozumie integracj kulturow. Chodzi tu o znaczenie dyfuzji kulturowej. Ogromn cz pracy antropologicznej powicono badaniu faktw zdolnoci naladowczych czowieka. Rozlego rejonw pierwotnych, w ktrych nastpio wzajemne przenikanie si cech kulturowych, to jeden z najbardziej zaskakujcych faktw w antropologii. Cechy takie, jak strj, technika, rytua, mitologia, wymiana darw w zwizku z maestwem, rozprzestrzeniy si na obszarze caych kontynentw i na pewnym kontynencie kade plemi czsto posiada w jakiej formie jedn z tych cech. Niemniej niektre obszary na tych wielkich przestrzeniach przeniosy wyrniajce je cele i motywacje na swj surowy materia. Indianie Pueblo mieli metody rolnicze, sztuczki magiczne i mity szeroko rozprzestrzenione na wielkich poaciach Ameryki Pnocnej. Na innym kontynencie kultura apolliska nieuchronnie pracowa bdzie na innym surowym materiale. Obie te kultury bd miay wsplny kierunek modyfikowania surowego materiau dostpnego na kadym z kontynentw - ale cechy kulturowe bd si od siebie rniy. Porwnywalne konfiguracje w rnych czciach wiata bd zatem miay nieuchronnie rn tre. Jestemy w stanie zrozumie kierunek, w jakim posza kultura Pueblo, porwnujc j z innymi kulturami Ameryki Pnocnej, tymi mianowicie, ktre maj wsplne z ni elementy, ale operuj nimi w inny sposb. Podobnie potrafimy doskonale zrozumie akcent apolliski w cywilizacji greckiej, badajc j w jej lokalnym rodowisku, pord kultur wschodniej czci basenu Morza rdziemnego. Kade jasne zrozumienie procesw integracji kulturowej musi rozpocz si od poznania faktw dyfuzji kulturowej. Z drugiej strony stwierdzenie tych procesw integracji daje zupenie inny obraz istoty szeroko rozprzestrzenionych cech kulturowych. W zwykych lokalnych badaniach nad maestwem, inicjacj czy religi utaro si przekonanie, e kada cecha stanowi specjaln dziedzin zachowania, ktre stworzyo wasne motywacje. Dla Westermarcka maestwo to dobr pciowy, a procedury inicjacyjne interpretuje si zazwyczaj jako wynik gwatownych przemian okresu dojrzewania. Dlatego ich tysiczne odmiany zdaj si faktami z serii, modyfikacj jednego impulsu czy koniecznoci, ktre jednak mieszcz si w sytuacji oglnej132. Bardzo nieliczne kultury traktuj doniose wydarzenia w tak prosty sposb. Czy to bdzie maestwo, czy mier, czy wzywanie istot nadprzyrodzonych, to wszystko sytuacje, w ktrych kade spoeczestwo daje wyraz swoim charakterystycznym celom. W okrelonej, wybranej sytuacji nie dochodz do gosu jego dominujce motywacje, lecz narzuca mu je oglny charakter kultury spoeczestwa. Maestwo moe wcale nie by moliwoci doboru partnera, co mona osign inaczej, a tylko pojmowanie ony moe by powszechnie przyjt wersj gromadzenia bogactw. Praktyka ekonomiczna moe tak oddali si od pierwotnej roli dostarczania koniecznych artykuw ywnociowych i ubraniowych, e wszystkie techniki rolne zostaj nastawione na gromadzenie artykuw ywnociowych dla ludnoci w iloci wielokrotnie wikszej, ni dyktuj potrzeby, i z ostentacyjn pych dopuszcza si do tego, by gniy. Trudno zrozumienia istoty doniosych wydarze kulturowych wystpowaa jasno raz po raz w opisie trzech wybranych przez nas kultur. aoba, w sensie jej okazywania, jest reakcj alu lub ulgi wobec poniesionej straty. Tak si skada, e adna z tych trzech kultur nie wprowadza tego typu reakcji do swych zwyczajw aobnych. Indianie Pueblo s najblisi temu, ich obrzdy bowiem traktuj mier krewnego jako jeden z powanych stanw wyjtkowych, kiedy spoeczno gromadzi siy, aby usun przeszkodz z drogi. Chocia w ich postpowaniu al jest mocno zaakcentowany, to jednak strat uznaj oni za stan wyjtkowy, ktry naley jak najbardziej minimalizowa. U Kwakiutlw, bez wzgldu na to, czy odczuwaj czy nie szczery smutek, zwyczaje aobne stanowi szczeglny przykad paranoi kulturowej, czuj si zhabieni mierci krewnych i budzi si w nich ch zemsty. U Dobuaczykw zwyczaje aobne maj te z tym wiele wsplnego, ale zasadniczo s to kary naoone przez pokrewny rd na maonka, ktry spowodowa mier jednego z ich grona. Oznacza to, e zwyczaje zwizane z aob to jeszcze jedna z niezliczonych okazji, ktre Dobu interpretuj jako zdrad i reaguj na to, wybierajc sobie ofiar, ktr mog ukara. Dla tradycji jest spraw nadzwyczaj prost wykorzystanie kadej okazji, ktr nastrcza rodowisko lub cykl yciowy, dla realizacji celw na og nie zwizanych wcale z t okazj. Szczeglny charakter wydarzenia moe by bez znaczenia, tak e na przykad mier dziecka na wink staje si przyczyn zabicia czowieka nie majcego z tym nic wsplnego. A pierwsza miesiczka dziewczyny moe spowodowa podzielenie od nowa prawie caego majtku plemienia. aoba, maestwo, rytuay okresu dojrzewania czy gospodarka nie s specjalnymi skadnikami ludzkiego zachowania, z waciwymi im tendencjami i motywacjami, ktre zdeterminoway ich przeszo i bd determinowa przyszo, lecz stanowi okrelone okazje, ktre kade spoeczestwo moe wykorzysta, aby da wyraz swoim istotnym intencjom kulturowym. Z tego punktu widzenia wan jednostk socjologiczn jest wic nie zwyczaj, lecz konfiguracja kulturowa. Badania nad rodzin, gospodark pierwotn czy nad pojciami moralnymi powinny ulec podziaowi na badania, ktre uwypuklaj rne konfiguracje, jakie kolejno w kadym przypadku opanoway te cechy. Szczeglny charakter ycia Kwakiutlw nigdy nie stanie si zrozumiay, jeli z ycia tego wydzielimy i bdziemy omawia sam tylko rodzin, a zachowania Kwakiutlw bdziemy wywodzi z samej sytuacji maeskiej. Podobnie maestwo w naszej cywilizacji stanowi sytuacj, ktrej niepodobna zrozumie, jeli traktowa j jako zwyky przypadek dobierania partnera i stwarzania ycia rodzinnego. Bez klucza, jakim jest fakt, e w naszej cywilizacji najwaniejszym celem mczyzny jest gromadzenie prywatnej wasnoci i mnoenie okazji do popisania si, wspczesna pozycja ony i uczucia zazdroci s rwnie niezrozumiae. Nasz stosunek do dzieci take wskazuje na istnienie tego samego celu kulturowego. Dzieci nie s ludmi, ktrych prawa i gusty respektujemy doranie ju od pierwszych lat ich ycia, jak to ma miejsce w niektrych spoeczestwach pierwotnych, lecz stanowi, podobnie jak wasno, przedmiot naszej specjalnej odpowiedzialnoci, ktremu suymy lub ktrym si szczycimy, zalenie od przypadku. S one zasadniczo przedueniem naszego wasnego ja i daj szczegln sposobno do okazania naszego autorytetu. Wzr ten nie jest nieodczny od stosunkw rodzice-dzieci Jak to atwo, lecz niezbyt szczerze zakadamy. To tylko gwne tendencje naszej kultury narzucaj go sytuacji, bdcej tylko jedn z okazji, w ktrych folgujemy naszym uwiconym przez tradycj obsesjom. Stajc si coraz bardziej wiadomi wasnej kultury, bdziemy w stanie wydzieli z sytuacji charakterystyczne dla niej
131 132

Boas 5, s. 202. " Boas 3, s. 1309. Patrz kompletne tytuy w poprzednim rozdziale. E.A. Westermarck, History of Human Marriage, 3 t., London 1921.

68

malekie jdro oraz rozlege dodatki obce, o charakterze lokalnym, zwizane z dan kultur i wytworzone przez czowieka. To, e dodatki te nie s nieuchronn konsekwencj sytuacji jako takiej, nie czyni ich ani bardziej podatnymi na przemiany, ani nie umniejsza wagi ich istotnej roli w naszym zachowaniu. W rzeczywistoci prawdopodobnie trudniej jest je zmieni, ni nam si wydaje. Drobne odmiany w zachowaniu matki wobec maego dziecka mog by zupenie niewystarczajce, aby uratowa nerwowe dziecko, kiedy znajdzie si w przykrej sytuacji, ktr pogarsza bdzie kady kontakt z innymi ludmi i ktra, mimo wpywu matki, oddziaa na stosunki w szkole, pracy i maestwie. Cae ycie, przed ktrym stanie, narzuci mu kult rywalizacji i prawa wasnoci. Istnieje due prawdopodobiestwo, e ycie dziecka upynie w szczciu albo w oderwaniu od powyszych koniecznoci. W kadym razie w rozwizaniu tego problemu znacznie mniejszy nacisk spocznie na trudnociach zawartych w stosunku rodzice-dziecko, a znacznie wikszy na formach, jakie przybrao w zachowaniu waciwym kulturze zachodniej poszerzenie wasnej osobowoci i wyzyskanie stosunku pokrewiestwa. Problem wartoci spoecznej jest jak najcilej zwizany z istnieniem rnych sposobw ksztatowania si wzoru kultury. Opracowania dotyczce wartoci spoecznej poprzestaway zazwyczaj na charakteryzowaniu pewnych cech czowieka jako podanych i wskazywaniem spoecznego celu, ktrego dotyczy bd te cnoty. Oczywicie wyzyskiwanie blinich w stosunkach osobistych i aroganckie pretensje s ze, podczas gdy zajcie si dziaaniem grupowym jest dobre; dobre jest takie usposobienie, ktre nie szuka zadowolenia ani w sadyzmie, ani w masochizmie, a yjc samemu, daje y innym. Jednake porzdek spoeczny - ktrego ucielenieniem jest Indianin Zuni - czyni z tego dobra" wzr bardzo mato przypominajcy obywatela Utopii. Ujawnia rwnie wady swoich cnt. Nie ma w nim na przykad miejsca dla cech, ktre przyzwyczajeni jestemy wysoko ceni, takich jak sia woli, inicjatywa osobista czy wytrzymao na niezliczone troski. Jest on niepoprawnie agodny. Dziaalno grupowa, ktra wypenia ycie Zuni, nie jest zwizana z yciem ludzkim - z narodzinami, mioci, mierci, sukcesem, klsk i prestiem. Pokaz rytualny suy swojemu celowi i ogranicza zainteresowania bardziej waciwe czowiekowi. Wolno od wszelkich form wyzysku spoecznego czy spoecznego sadyzmu odstania jako drug stron medalu nieskoczony szereg obrzdw nie sucych adnym bardziej istotnym celom egzystencji czowieka. Jest to bardzo stare i nieuniknione, e kady blask ma swj cie, a kada prawa strona - lew. Zoono problemu wartoci spoecznych przedstawia si wyjtkowo wyranie w kulturze Kwakiutlw. Gwny motyw, na ktrym wspieraj si ich obyczaje i ktry w duej mierze dziel ze spoeczestwem nowoczesnym, to motyw rywalizacji. Rywalizacja jest walk, ktra koncentruje si nie na realnych celach dziaalnoci, lecz na usiowaniu przewyszenia wspzawodnika. Uwag zaprzta ju nie to, eby da wystarczajce utrzymanie rodzinie czy zdoby dobra, z ktrych mona korzysta czy cieszy si nimi, lecz by przecign pod tym wzgldem ssiadw i posiada wicej ni oni. Wobec jednego wielkiego celu, jakim jest zwycistwo, traci si z oczu wszystkie inne. Rywalizacja, w przeciwiestwie do wspzawodnictwa, nie koncentruje si na pierwotnej dziaalnoci; z wyrobu koszw czy sprzedawania butw wytwarza sytuacj sztuczn: zabaw polegajc na tym, eby pokaza, i mona pokona rywali. Powszechnie wiadomo, e rywalizacja jest martnotrawstwem. Zajmuje ona nisk pozycj na skali ludzkich .wartoci. Jest tyrani, od ktrej - jeli raz zadomowi si w jakiej kulturze - nie mona si uwolni. Pragnienie wywyszenia si nad innych jest aroczne, nigdy nie da si zaspokoi. Wycig nigdy si nie koczy. Im wicej dbr gromadzi spoeczestwo, tym wikszymi etonami posuguj si ludzie, ale do koca gry jest rwnie daleko jak wtedy, gdy stawki byty mae. W zwyczajach Kwakiutlw taka rywalizacja osiga szczyty absurdu, zrwnujc inwestycje z masowym niszczeniem dbr. O pierwszestwo walcz oni gwnie w gromadzeniu dbr materialnych, ale czsto take - nie zdajc sobie przy tym sprawy z przeciwiestwa - w rozbijaniu na kawaki najwyszych jednostek wartoci, miedziakw, oraz w puszczaniu z dymem drewnianych domw, derek i odzi. Spoeczne marnotrawstwo jest tu oczywiste. Rwnie oczywiste jest ono w obsesyjnej rywalizacji w amerykaskich miasteczkach na zachodzie, zamieszkanych przez klasy rednie, gdzie buduje si domy, kupuje ubrania i chodzi do teatru po to tylko, aby kada rodzina moga dowie, e nie pozostaje w tyle. Nie jest to obraz pocigajcy. W yciu Kwakiutlw rywalizacja dziaa tak, e wszelki sukces musi by oparty na ruinie rywali; w Middletown za tak - e indywidualna mono wyboru i bezporednie zadowolenie s ograniczone do minimum, a dy si, jako do najwikszej satysfakcji, do przystosowania. W obu przypadkach wida wyranie, e bogactwo jest poszukiwane i cenione nie jako forma bezporedniego zaspokojenia potrzeb ludzkich, lecz jako co w rodzaju etonw w rozgrywce z rywalami. Gdyby wyeliminowa z ycia gospodarczego pragnienie zwycistwa, jak to ma miejsce u Zuni, podzia i konsumpcja dbr rzdziyby si innymi prawami". Niemniej - jak widzimy na przykadzie spoeczestwa Kwakiutlw i w nacechowanym brutalnym indywidualizmem yciu amerykaskich pionierw - denie do zwycistwa moe przydawa wigoru i smaku egzystencji ludzkiej. ycie Kwakiutlw jest na swj sposb bogate i pene siy. Obrany przez nich cel ma sobie waciwe zalety, a spoeczne wartoci cywilizacji Kwakiutlw s w jeszcze wikszym stopniu zmieszane ni u Zuni. Bez wzgldu na orientacj spoeczn spoeczestwo, ktre stanowi jej dosadny przykad, rozwija pewne zalety w naturalny sposb odpowiadajce celom, jakie sobie obrao, i jest rzecz najbardziej nieprawdopodobn, eby nawet najlepsze spoeczestwo mogo wtoczy w ramy jakiego jednego porzdku spoecznego te wszystkie cnoty wysoko cenione w yciu czowieka. Utopia, jako ostateczna i doskonaa struktura spoeczna, w ktrej ycie ludzkie dojdzie do pozbawionego wszelkiej skazy rozkwitu, jest nieosigalna. Utopie tego rodzaju trzeba uzna za czyst mrzonk. Realne polepszenie porzdku spoecznego zaley od skromniejszych i trudniejszych osigni. Jest rzecz moliw zbada dokadnie rne zwyczaje i wykaza ich warto, uwzgldniajc kapita spoeczny, mniej podane cechy zachowania przez nie wywoywane oraz ludzkie cierpienia i zawody. Jeli jakie spoeczestwo chce zapaci tak cen za swe wybrane i odpowiadajce mu cechy, to w ramach tego wzoru rozwin si pewne wartoci, jakkolwiek sam wzr moe by zy". Ale ryzyko jest wielkie i porzdek spoeczny moe nie podoa temu. Moe si zaama pocigajc za sob bezmylne marnotrawstwo oraz rewolucj gospodarcz i emocjonaln. W nowoczesnym spoeczestwie jest to najbardziej palcy problem, z jakim ma do czynienia wspczesne pokolenie, a ci, ktrzy s przeze optani, zbyt czsto wyobraaj sobie, e reorganizacja gospodarcza stworzy wiatu z ich marze Utopi. Zapominaj oni, e aden system spoeczny nie moe oddzieli swych zalet od ich wad. Nie ma drogi krlewskiej, ktra by prowadzia do realnej Utopii. Istnieje jednak pewne trudne wiczenie, do ktrego moemy si przyzwyczai, stajc si coraz bardziej wiadomi wasnej kultury. Moemy mianowicie wywiczy si w ocenie cech dominujcych naszej cywilizacji. Jest to, co prawda, do trudne dla kadego, kto wychowa si pod ich panowaniem. Jeszcze trudniej wyzby si w razie potrzeby upodobania, jakie w nich mamy. S nam bowiem bliskie jak stary, ukochany dom rodzinny. wiat, w ktrym ich nie znajdujemy, wydaje si nam ponury i nie do przyjcia. A przecie wanie te cechy, skutkiem oddziaywania podstawowych procesw kulturowych, czsto doprowadza si do skrajnoci. Rozwijaj si w sposb przesadny i atwiej ni inne mog si wymkn spod naszej kontroli. Wanie w tym punkcie, gdzie istnieje najwiksza potrzeba krytycyzmu, jestemy najmniej krytyczni. Jeli nastpuje rewizja stanowiska, to w drodze rewolucji lub zaamania. Moliwo uporzdkowanego postpu zostaje odcita, bowiem pokolenie, o ktre chodzi, nie byo w stanie oceni swych przesadnie rozwinitych instytucji. Nie mogo ono ich zestawi ze sob, biorc pod uwag zysk i strat, stracio bowiem zdolno obiektywnego spojrzenia na nie. Sytuacja doprowadzia do zaamania, zanim mona j byo naprawi. Dotychczas ocena cech dominujcych w naszej cywilizacji musiaa by odkadana do chwili, a dana cecha stanie si cech martw. Religia nie bya przedmiotem obiektywnych dyskusji a do momentu, kiedy przestawaa by cech kulturow,

69

w ktrej nasza cywilizacja bya najgbiej zaangaowana. Obecnie po raz pierwszy studia porwnawcze w dziedzinie religioznawstwa mog zaj si swobodnie badaniem kadego problemu zwizanego z religi. Nie jest jeszcze moliwe dyskutowanie w podobny sposb na temat kapitalizmu, a w czasie wojny sprawy z tym zwizane i problemy dotyczce stosunkw midzynarodowych stanowi rwnie tabu. Jednake dominujce cechy naszej cywilizacji trzeba zbada ze szczegln wnikliwoci. Powinnimy zda sobie spraw z tego, e maj one charakter przymusowy, i to nie proporcjonalnie do podstawowej i istotnej roli, jak odgrywaj w zachowaniu ludzkim, lecz raczej w tym stopniu, w jakim rozwiny si nadmiernie w naszej cywilizacji i w jakim tylko j cechuj. Jedyn drog ycia, ktr Dobu uwaaj za podstawow dla natury ludzkiej, to droga postpu, obwarowana chorobliwymi lkami. Kwakiutlowie znw nie potrafi traktowa ycia inaczej, jak szeregu sytuacji wymagajcych rywalizowania, gdy sukces mierzy si ponieniem innych ludzi. Przekonanie to opiera si na znaczeniu, jakie w ich cywilizacjach ma ten sposb ycia. Ale znaczenie jakiego zwyczaju w danej kulturze nie daje adnej bezporedniej wskazwki co do jego uytecznoci lub nieuchronnoci. Argument ten brzmi podejrzanie; wszelka kontrola nad kultur, ktr zdolni bdziemy sprawowa, bdzie zaleaa od stopnia obiektywnoci, z jak bdziemy umieli ocenia te cechy naszej zachodniej cywilizacji, do ktrych jestemy specjalnie przywizani i ktre gorco popieramy.

70

Jednostka i wzr kultury

Zachowanie zbiorowe, ktre omawialimy, to take zachowanie jednostek. Jest to wiat, w ktrym kady czowiek wystpuje indywidualnie, wiat, ktry jest podstaw ksztatowania osobistego ycia. Relacje o kadej kulturze, skondensowane na kilkudziesiciu stronach, musz oczywicie ukaza to standardw grupowych i opisa zachowanie indywidualne jako przykad motywacji charakterystycznej dla tej kultury. Wymogi sytuacji wprowadzaj w bd tylko wtedy, jeli konieczno t interpretuje si w tym sensie, jakoby czowiek byt zatopiony w jakim przemonym oceanie zjawisk. Midzy rol spoeczestwa a rol jednostki nie istnieje waciwie aden antagonizm. Jedn z najbardziej bdnych i mylnych koncepcji, jakie zawdziczamy dziewitnastowiecznemu dualizmowi, jest idea goszca, e to, co zostao odjte jednostce, zyskuje spoeczestwo. Na tym dualizmie zbudowane byty filozofie wolnoci, polityczne credo leseferyzmu i rewolucje obalajce dynastie. Spr w teorii antropologicznej nad znaczeniem wzoru kulturowego a jednostk jest tylko drobnym odbiciem tej fundamentalnej koncepcji dotyczcej istoty spoeczestwa. W rzeczywistoci spoeczestwo i jednostka nie s antagonistami. Kultura spoeczestwa dostarcza surowego materiau, z ktrego jednostka formuje swoje ycie. Jeli surowiec ten jest ubogi, cierpi na tym jednostka; jeli jest bogaty, jednostka zyskuje szans wykorzystania swych moliwoci. Wszelkie prywatne zainteresowania kadego mczyzny i kadej kobiety wzbogacaj tradycyjne zasoby ich kultury. Nawet najwiksza wraliwo muzyczna moe rozwin si tylko w ramach tego wyposaenia i wzorw, jakimi dysponuje tradycja. Wraliwo ta doda co - by moe istotnego - do tej tradycji, ale jej osignicia pozostaj w jakim stosunku do poziomu instrumentw i teorii muzycznej danej kultury. Podobnie w jednym z plemion melanezyjskich dar obserwacji zuywa si w mao istotnej dziedzinie magiczno-religijnej. Urzeczywistnienie jego potencjalnych moliwoci zaley od rozwoju metodologii naukowej i nie da adnych owocw, dopki dana kultura nie wypracuje nieodzownych poj i narzdzi. Szary czowiek cigle jeszcze jest przekonany o nieuchronnym antagonizmie midzy spoeczestwem a jednostk, Dzieje si tak gwnie dlatego, e w naszej cywilizacji wyrniono regulujce funkcje spoeczestwa i z tego powodu jestemy skonni utosamia spoeczestwo z ograniczeniami, jakie nakada na nas prawo. Prawo okrela, ile kilometrw na godzin moe przejecha mj samochd. Zniesienie tego ograniczenia zwikszy moj swobod. Tworzenie na tej podstawie jakiego zasadniczego antagonizmu midzy spoeczestwem a jednostk jest w istocie naiwne, jeliby uzna to za podstaw filozoficzn o znaczeniu politycznym. Spoeczestwo jedynie przypadkowo i tylko w pewnych sytuacjach spenia funkcj regulujc, a prawo nie jest rwnowanikiem porzdku spoecznego. W prostszych, homogenicznych kulturach zbiorowe zwyczaje czy obyczaje mog znie cakowicie konieczno wszelkiego rozwoju formalnej wadzy prawnej. Indianie amerykascy powiadaj czasem: Dawniej nie byo walk o tereny owieckie czy poowy ryb. Nie byo wwczas prawa, wic kady postpowa tak, jak naley". Sformuowanie to stwierdza jasno, e dawnego ycia nie uwaali za podporzdkowane jakiej spoecznej kontroli narzuconej z zewntrz. Nawet w naszej cywilizacji prawo jest tylko surowym narzdziem w spoeczestwie, i to takim, ktre do czsto trzeba przyhamowywa w jego butnych poczynaniach. Nigdy nie naley rozumie go jako rwnowanika porzdku spoecznego. Spoeczestwo - tak jak je omawialimy w tej ksice - nigdy nie jest caoci, ktr mona by oddzieli od skadajcych si na ni jednostek. adna jednostka nie moe osign nawet progu swych moliwoci bez kultury, w ktrej partycypuje. I odwrotnie, adna cywilizacja nie zawiera ani jednego skadnika, ktry w ostatecznej analizie nie byby wkadem jakiej jednostki. W jaki sposb mogaby powsta jakakolwiek cecha, jeli nie dziki zachowaniu mczyzny, kobiety lub dziecka? Nacisk kadziony na zachowanie kulturowe interpretuje si czsto jako negacj autonomii jednostki gwnie dlatego, e tradycyjnie uznaje si konflikt midzy spoeczestwem a jednostk. Lektura pracy Sumnera, Folkways133, wywouje zwykle protest przeciwko ograniczeniom, jakie taka interpretacja narzuca moliwociom i inicjatywie jednostki. Czsto sdzi si, e antropologia daje nam rady pynce z rozpaczy, ktre unicestwiaj dobroczynne ludzkie zudzenia. Ale aden antropolog, znajcy z dowiadczenia inne kultury, nigdy nie uwaa, e jednostki s automatami wypeniajcymi mechanicznie nakazy swej cywilizacji. adna ze znanych kultur nie bya zdolna zniweczy rnic w temperamentach tworzcych j ludzi. Mamy tu zawsze do czynienia z kompromisem. Problemu jednostki niepodobna wyjani, podkrelajc antagonizm midzy ni a kultur, lecz podkrelajc ich wzajemne potwierdzanie. Jest to stosunek tak bliski, e nie mona omawia wzorw kultury bez szczeglnego uwzgldnienia stosunku tych wzorw do psychologii jednostki. Wiemy, e kade spoeczestwo wybiera pewien wycinek z wachlarza moliwoci zachowania ludzkiego i osiga ono integracj w zalenoci od tego, czy jego zwyczaje maj tendencj do rozwijania przejaww wybranego fragmentu, a hamowania rozwoju przejaww o charakterze przeciwnym. Niemniej te przeciwstawne przejawy stanowi reakcje odpowiadajce pewnej czci reprezentantw danej kultury. Mwilimy ju o powodach, dla ktrych naley sdzi, e wybr ten ma zasadniczo charakter kulturowy, a nie biologiczny. Nie moemy wic, nawet czysto teoretycznie, wyobraa sobie, e zwyczaje jakiej kultury bd jednakowo odpowiadajce wszystkim reakcjom ludzi nalecych do tej kultury. Do zrozumienia zachowania jednostki nie wystarczy wskaza na zwizki midzy dziejami jej ycia osobistego a jej zdolnociami i zestawi je z arbitralnie okrelon normalnoci. Trzeba take pokaza zwizki midzy odpowiednimi reakcjami jednostki a zachowaniem wybranym przez zwyczaje teje kultury. Ogromna wikszo jednostek, ktre urodziy si w danym spoeczestwie, zawsze i niezalenie od charakteru tego spoeczestwa przyjmuje, jak wiemy, zachowanie narzucone przez spoeczestwo. Reprezentanci danej kultury zawsze tumacz to tym, e poszczeglne zwyczaje s odbiciem jakiego podstawowego i uniwersalnego zdrowego sdu. Rzeczywista przyczyna jest cakiem inna. Wikszo ludzi przystosowuje si do formy swojej kultury dziki ogromnej elastycznoci swych pierwotnych zdolnoci. S bardzo plastyczni wobec ksztatujcej siy spoeczestwa, w ktrym si urodzili. I nie w tym rzecz, czy - jak to ma miejsce na wybrzeu pnocno-zachodnim - wymaga to zudze na wasny temat, czy jak w naszej cywilizacji - gromadzenia dbr materialnych. W obydwu wypadkach wikszo jednostek bardzo chtnie akceptuje form, jak im dano. Jednake nie wszystkim odpowiada to w rwnym stopniu, a faworyzowani i szczliwi to ci, ktrych moliwoci zbiegaj si prawie cakowicie z typem zachowania wybranym przez ich spoeczestwo. Ci, ktrzy z sytuacji rodzcej poczucie klski staraj si w naturalny sposb jak najszybciej znale jakie wyjcie, znajduj du pomoc na przykad w kulturze Indian Pueblo. Jak wiemy, zwyczaje na poudniowym zachodzie zmniejszaj do minimum sytuacje mogce wywoa frustracje, a jeli ju nie da si tego unikn, jak na przykad w wypadku cudzej mierci, stwarzaj moliwoci jak najszybszego zapomnienia. Z drugiej strony, ci, ktrzy reaguj na frustracje jak na zniewag, a ich pierwsz reakcj jest ch odegrania si, znajduj po temu ogromn liczb rodkw w kulturze wybrzea pnocno-zachodniego. We waciwy jej sposb reaguj na takie sytuacje, jak zamanie wiosa, wywrcenie odzi czy utrata krewnych na skutek mierci. Przechodz od ponurego nastroju do
133

William Graham Sumner, Folkways, Boston 1907.

71

rewanu, walki" przy uyciu posiadanej wasnoci lub broni. Ci, ktrzy potrafi ukoi rozpacz, przerzucajc hab na innych, mog swobodnie i bez konfliktu y w tym spoeczestwie, umoliwia bowiem ono pene wyraenie osobistych skonnoci. Na wyspie Dobu, ci, ktrych pierwszym impulsem jest wybr ofiary, na ktr mona za kar przerzuci swoje nieszczcie, s rwnie szczliwi. Tak si skada, e adna z trzech przez nas opisanych kultur nie traktuje frustracji w sposb realistyczny, kadc nacisk na konieczno podjcia na nowo pierwotnego a przerwanego dowiadczenia. Zdawa by si nawet mogo, e na przykad w przypadku mierci nie jest to moliwe. Niemniej zwyczaje wielu kultur staraj si take i o to. Niektre formy, jakie przybieraj wysiki zmierzajce do przywrcenia stanu poprzedniego, napawaj nas odraz, ale wskazuj tym wyraniej, e w kulturach, w ktrych na doznan klsk reaguje si wyzwoleniem takiego potencjalnego zachowania, zwyczaje danego spoeczestwa posuwaj si w tym postpowaniu do niezwykych granic. U Eskimosw w razie morderstwa rodzina zamordowanego moe zmusi morderc, aby zaj miejsce tego w jego grupie. Morderca zostaje mem kobiety, ktra owdowiaa w skutek morderstwa. Nacisk kadzie si tu przede wszystkim na przywrcenie sytuacji do stanu pierwotnego z pominiciem wszelkich innych aspektw - ktre nam wydaj si jedynie wane; ale jeli tradycja wybiera tego rodzaju cel, to jest zupenie waciwe, e pomija wszelkie inne. Przywrcenie sytuacji do stanu poprzedniego moe przebiega, na przykad w przypadku aoby, w sposb bardziej odpowiadajcy wzorom cywilizacji zachodniej. U niektrych spord plemion Indian rodkowo algonkiskich, yjcych na poudnie od Wielkich Jezior, zwyk procedur bya adopcja. Po mierci dziecka podstawiano na jego miejsce podobne dziecko. Podobiestwo okrelano na rne sposoby: czsto jeca pochwyconego w jakim wypadzie przyjmowano w penym sensie do rodziny i obdarzano wszelkimi przywilejami i tak czuoci, jak uprzednio obdarzano zmare dziecko. Rwnie czsto adoptowano najbliszego towarzysza zabaw zmarego dziecka albo dziecko pochodzce z pokrewnej osady, ktre wzrostem i rysami twarzy przypominao zmare. W takich przypadkach uwaano, e rodzina, z ktrej wybrano nowe dziecko, powinna by z tego zadowolona, i rzeczywicie wielokrotnie takie oddanie wasnego dziecka bynajmniej nie byo spraw tak powan, jak w naszej kulturze. Dziecko zawsze miao wiele matek" i wiele domw, w ktrych czuo si jak w rodzinie. Nowa sytuacja pozwalaa mu si zadomowi w jeszcze jednym domu. Z punktu widzenia osieroconych rodzicw problem zostawa rozwizany z chwil przywrcenia status quo istniejcego przed mierci ich dziecka134. Ludzie, dla ktrych przedmiotem aoby jest przede wszystkim sytuacja raczej ni utrata bliskiego czowieka, w kulturach tych znajduj takie oparcie, jakie trudno wyobrazi sobie w naszej kulturze. My uznajemy moliwo pociechy, ale staramy si ogranicza jej zwizek z sam strat. Pocieszanie nie jest u nas jedn z technik aobnych, a jednostki, ktre zadowoliyby si takim rozwizaniem, nie otrzymuj adnej pomocy, pki kryzys nie minie. Jest jeszcze inna moliwa postawa wobec frustracji. Stanowi ona dokadne przeciwiestwo postawy Indian Pueblo, a opisalimy j wraz z innymi dionizyjskimi relacjami Indian z rwnin135. Zamiast stara si, aby przeycie to przemino, wywoujc moliwie najmniej zamieszania, Indianie z rwnin znajduj ulg, dajc najbardziej przesadny wyraz swemu alowi. Indianie ci w najskrajniejszej formie dawali upust alowi i gwatownie objawiali swoje uczucia, traktujc ten sposb postpowania jako rzecz cakowicie naturaln. W kadej grupie jednostek rozrni mona takie, ktrym odpowiadaj nastpujce rnorakie reakcje na doznany zawd i smutek: ignorowanie ich, dawanie im niepohamowanego wyrazu, niszczenie si, ukaranie ofiary oraz prba przywrcenia stanu poprzedniego. W psychiatrycznych ocenach naszego spoeczestwa jedne z tych impulsw okrela si jako postpowanie ze w danym pooeniu, inne jako dobre. Twierdzi si, e ze metody prowadz do utraty rwnowagi i chorb nerwowych, dobre natomiast do waciwego funkcjonowania w spoeczestwie. Jest jednake rzecz oczywist, e nie istnieje wspzaleno midzy jakkolwiek z" skonnoci a anormalnoci w sensie absolutnym. Ch ucieczki przed smutkiem, pozbycia si go za wszelk cen nie rozwija zachowania psychotycznego tam, gdzie - jak to ma miejsce u Indian Pueblo - tkwi ono w zaoeniu tradycji grupy i znajduje poparcie w kadej jej postawie. Indianie Pueblo nie s neurotykami. Ich kultura sprawia wraenie kultury sprzyjajcej zdrowiu psychicznemu. Take postawy paranoidalne, ktre wyraaj si z tak gwatownoci u Kwakiutlw, uwaane s przez psychiatri powsta w naszej cywilizacji za postawy z gruntu ze"; to jest takie, ktre w rny sposb prowadz do rozpadu osobowoci. Niemniej wanie takie jednostki wrd Kwakiutlw s szczeglnie skonne do dawania najbardziej swobodnego wyrazu tym postawom, s przywdcami spoeczestwa i znajduj w jego kulturze najwiksz moliwo realizacji swoich osobistych ambicji. Oczywicie waciwe przystosowanie indywidualne nie polega na unikaniu pewnych motywacji lub podaniu za innymi. Jest to korelacja o zupenie innym kierunku. Podobnie jak faworyzowani s ci, ktrych reakcje s najblisze zachowaniu cechujcemu ich spoeczestwo, tak karani" ci, ktrych reakcje znajduj si w wycinku wachlarza zachowania nie wykorzystywanego przez ich kultur. Ludzie anormalni to ci, ktrzy nie znajduj poparcia w zwyczajach swojej cywilizacji. S to wyjtki, ktre nieatwo przyjy tradycyjne formy swej kultury. Dla rzetelnej psychiatrii porwnawczej wanie ci zdezorientowani", ktrym nie udao si we waciwy sposb przystosowa do wasnej kultury, maj pierwszorzdne znaczenie. W psychiatrii zbyt czsto gmatwano spraw, ustalajc z gry sta list symptomw, zamiast zacz od zbadania tych, ktrych charakterystycznym reakcjom odmwiono znaczenia w spoeczestwie, gdzie wystpoway. We wszystkich plemionach, ktre opisalimy, istniej jednostki anormalne", nie biorce udziau w kulturze owych plemion. U Dobu136 jednostk cakowicie odchylajc si od normy by czowiek szczerze przyjazny, ktry kad czynno uwaa za cel sam w sobie. By to sympatyczny osobnik, nie starajcy si pokona swych blinich czy kara ich. Pracowa dla wszystkich, ktrzy o to poprosili, i byt niestrudzony w wykonywaniu polece. Nie dra z lku przed ciemnoci jak jego wspplemiecy i nie tumi cakowicie, tak jak oni, prostych przyjacielskich reakcji wobec kobiet blisko z nim spokrewnionych, na przykad ony czy siostry. Czsto poklepywa je artobliwie w obecnoci innych. U kadego innego Dobuaczyka zachowanie takie byoby skandaliczne, ale jemu poczytywano to jedynie za gupot. Wie traktowaa go do przyjanie, nie wykorzystujc swej przewagi ani nie robic sobie zabawy z wymiewania go, ale byt wyranie uwaany za kogo, kto nie bierze udziau w grze. Zachowanie waciwe temu dobuaskiemu pgwkowi bywao ideaem w pewnych okresach naszej cywilizacji i cigle jeszcze istniej zamiowania, w ktrych przejawiaj si jego reakcje, znajdujce uznanie w wikszoci spoeczestw zachodnich. Szczeglnie jeli chodzi o kobiet, to nawet dzi znajduje ona due poparcie w naszych mores i zaszczytne funkcje w swej rodzinie i w spoecznoci. Fakt, e w Dobuaczyk nie mg spenia adnej roli w swojej kulturze, nie by konsekwencj jakich specjalnych reakcji, ktre go cechoway, lecz by to skutek istnienia przepaci dzielcej go od wzoru kultury. Wikszo etnologw miaa podobne dowiadczenia, co pozwolio im stwierdzi, e ludzie z pogard stawiani poza nawiasem spoeczestwa nie byliby wcale tak traktowani w wypadku innej kultury. owi spotka wrd Indian Crow z
William Jones, Mortuniy Observances and the Adoplion Rites of the Algonkinian Foxes o f Iowa, s. 271-277. Quinzieme Congres Intemattonal des Americanistes, Quebec 1907, s. 273-277 135 Praktyki aobne na rwninach patrz ibidem, s. 262.
136 134

R.F. Fortune, Sorcerers of Dobu, New York 1932, s. 54.

72

rwnin czowieka o wyjtkowej wiedzy dotyczcej ich form kulturowych. Czowiek ten zastanawia si nad nimi w sposb obiektywny, szukajc powiza midzy rnymi ich aspektami. Interesowa si take faktami z genealogii i by bezcennym rdem informacji na temat dziejw plemienia. W ogle by idealnym interpretatorem ycia ludu Crow. Jednake to nie znajdowao szacunku u tego ludu. Czowiek w wyranie wzdraga si przed niebezpieczestwem fizycznym, a cnot jego plemienia bya brawura. Co gorsza, stara si on kiedy zdoby uznanie twierdzc, e dokona jakiego wojennego wyczynu, a okazao si, e to oszustwo. Udowodniono, e wbrew temu, co twierdzi, nie ukrad przywizanego konia z nieprzyjacielskiego obozu. Nieprawdziwe roszczenia do wyczynw wojennych uwaano wrd Indian Crow za grzech miertelny, tote w powszechnej opinii, utrzymujcej si stale, uwaano go za czowieka nieodpowiedzialnego i niedog. Takie sytuacje mona porwna z panujc w naszej cywilizacji postaw wobec czowieka, ktry nie potrafi uzna wasnoci osobistej za rzecz najwaniejsz. Naszych wczgw karmi nieustannie ci, dla ktrych gromadzenie dbr nie stanowi dostatecznej motywacji. Jeli ludzie ci trzymaj stron wczgw, opinia publiczna uznaje ich za potencjalnych przestpcw, ktrymi w istocie atwo si staj na skutek ich aspoecznej sytuacji. Wtedy jednake, kiedy ludzie ci skompensuj swe nastawienie rozwojem talentw artystycznych i zostan czonkami cyganeryjnych grup artystycznych, opinia nie uwaa ich za przestpcw, lecz za prostakw. W kadym razie nie znajduj oni poparcia w formach swego spoeczestwa i moliwo wyraenia si w sposb zadowalajcy jest dla nich zadaniem ponad siy. Jednostki tego rodzaju czsto rozwizuj z powodzeniem ten drczcy dylemat, zadajc gwat swym najsilniejszym naturalnym impulsom i przyjmujc rol uznawan przez spoeczestwo. Jeli czowiek w potrzebuje spoecznego uznania, wwczas jest to zazwyczaj jedyne moliwe wyjcie. Jedna z najwybitniejszych jednostek u Zuni przyja t konieczno. W spoeczestwie gboko nieufnym wobec wszelkiego autorytetu czowiek ten posiada wrodzon si osobowoci, wyrniajc go w kadej grupie. W spoeczestwie, ktre pochwala umiarkowanie i najatwiejsze sposoby rozwizywania problemw, by nieopanowany i niekiedy zachowywa si gwatownie. W spoeczestwie, ktre ceni ludzi gitkich, gadatliwych, to jest takich, ktrzy lubi papla przyjanie, zachowywa si pogardliwie i wyniole. Jedyn reakcj Zuni wobec takich ludzi to napitnowanie ich jako czarownikw. Mwiono, e kto widzia go zagldajcego przez okno ze dworu, a to pewna oznaka, i jest czarownikiem. W kadym razie ktrego dnia pijany chwali si, e nikt nie potrafi go zabi. Zaprowadzono go przed kapanw wojennych, ktrzy powiesili go za kciuki na krokwi i wisia tam tak dugo, dopki nie przyzna si, e jest czarownikiem. Taki jest normalny sposb postpowania przy oskareniu o czary. Jednake udao mu si posta kogo, by zawiadomi wojska rzdowe. Kiedy przybyli, wiszcy mia ju rce okaleczone na cae ycie i urzdnik sdowy nie mia innego wyjcia, jak tylko uwizi kapanw wojennych odpowiedzialnych za spowodowanie tego kalectwa. Jednym z ich kapanw by najbardziej ceniony i odgrywajcy najwaniejsz rol czowiek w ostatnim okresie dziejw Zuni, a kiedy wrci po odbyciu kary w wizieniu, nigdy ju nie obj swego kapaskiego urzdu. Udawa, e jego moc zostaa zniszczona. By to prawdopodobnie jedyny w swoim rodzaju w caej historii Zuni przypadek zemsty. Oczywicie czy si z wyzwaniem rzuconym kapanom, przeciwko ktrym czarownik" swoim czynem wystpi otwarcie137. Jednake nieatwo by nam przyszo przewidzie, jak potoczy si jego ycie w cigu czterdziestu lat od chwili, gdy rzuci to wyzwanie. Czarownika nie wyklucza si z grup kultowych dlatego tylko, e zosta potpiony, przeciwnie, droga do rehabilitacji wiedzie wanie przez tego rodzaju dziaalno. Czowiek, o ktrym mowa, posiada wybitn pami i pikny, piewny gos. Posiada take niewiarygodn znajomo mitologii, ezoterycznego rytuau i pieww kultowych. Zanim umar, podyktowa setki stron opowieci i poezji rytualnej i twierdzi, e zna ich jeszcze wicej. Tote sta si osob niezbdn w yciu obrzdowym i zanim umar, zosta wodzem w plemieniu Zuni. Wskutek cech swej osobowoci popad w nieprzejednany konflikt ze swym spoeczestwem, a rozstrzyga swj dylemat wykorzystujc przypadkowy talent. Jak mona si byo spodziewa, nie by szczliwy. Mimo i zosta wodzem Zuni, wysoko cenionym w grupach kultowych plemienia, budzi w swoim spoeczestwie wrogo i mia obsesj mierci. By czowiekiem oszukanym pord agodnych, szczliwych ludzi. atwo wyobrazi sobie jego ycie pord Indian z rwnin, gdzie kady zwyczaj faworyzowa wanie te cechy, ktre jemu byy wrodzone. Autorytet osobisty, gwatowno, pogarda - wszystko to cieszyoby si szacunkiem w yciu, jakie mgby pdzi. Zwizany z jego temperamentem fakt, e czu si nieszczliwy jako cieszcy si powodzeniem kapan i wdz Zuni, nie miaby miejsca, gdyby byt wodzem wojennym Czejennw; to, e nie mg znale ujcia dla swych wrodzonych reakcji, nie wynikao z jego cech waciwych i wrodzonych zdolnoci, lecz ze standardw kultury. Jednostki, o ktrych mwilimy dotychczas, nie s w adnym sensie psychopatyczne. Stanowi tylko przykady dylematu czowieka, ktry nie ma monoci zaspokojenia swych wrodzonych popdw w zwyczajach kultury. Staje si to problemem psychiatrycznym, kiedy zachowanie, o ktrym mowa, zostaje stanowczo uznane w jakim spoeczestwie za anormalne. Cywilizacja zachodnia jest skonna nawet agodne formy homoseksualizmu uznawa za zjawiska anormalne. W klinicznym obrazie homoseksualizmu podkrela si, e zboczenie to sprzyja powstawaniu nerwic i psychoz i w niemal rwnym stopniu uwypukla niewaciwe zachowanie homoseksualistw. Wystarczy sign do innych kultur, by zda sobie spraw, e homoseksualici bynajmniej nie wszdzie s tak odrzucani przez spoeczestwo. Czasem udawao im si znale miejsce w spoeczestwie. W pewnych spoeczestwach znajdowali nawet szczeglne uznanie. Rzeczpospolita Platona jest, oczywicie, najbardziej przekonywajcym stwierdzeniem zaszczytnej pozycji homoseksualizmu. Homoseksualizm przedstawia si jako gwny rodek pozwalajcy wie dobre ycie, a jego wysokiej ocenie etycznej u Platona sprzyjay obyczaje panujce w Grecji w tym okresie. Indianie amerykascy nie otaczaj homoseksualizmu tak wysok moraln ocen jak Platon, ale uwaaj czsto homoseksualistw za ludzi wyjtkowo zdolnych. W wikszoci plemion pnocnoamerykaskich istnieje instytucja berdache, jak nazywaj ich Francuzi. S to sfeminizowani mczyni, ktrzy w okresie dojrzewania lub te potem przyjli strj i zajcia kobiece. Niekiedy enili si z innymi mczyznami i yli z nimi. Czasami byli to mczyni nie majcy skonnoci homoseksualnych, ktrzy ze wzgldu na swe sabe moliwoci seksualne obierali t rol, aby unikn drwin kobiet. Berdache'w nigdy nie uwaano za ludzi obdarzonych wybitn nadprzyrodzon moc, jak sdzono na Syberii o podobnie sfeminizowanych mczyznach, ale przyznawano im raczej rol kierownicz w zajciach kobiecych, rol dobrych lekarzy w pewnych chorobach lub, u niektrych plemion, rol wesoych organizatorw ycia towarzyskiego. Zazwyczaj jednak, mimo przyjacielskiego stosunku, odnoszono si do nich z pewnym zakopotaniem. Uwaano za troch mieszne zwracanie si per ona" do kogo, o kim wiedziano, e jest mczyzn, i kto, jak na przykad u Zuni, zostanie pochowany w czci cmentarza przeznaczonej dla mczyzn. Ale mieli oni swoje miejsce w spoeczestwie. W wikszoci plemion podkrelano fakt, e mczyni, ktrzy przyjli funkcje kobiet, wybijali si w nich dziki swej sile i inicjatywie i dlatego przodowali w zajciach kobiecych i w gromadzeniu dbr wytwarzanych przez kobiety 138. Do najbardziej znanych w poprzednim pokoleniu Zuni nalea sfeminizowany mczyzna imieniem We-wha, ktry, wedug
137 Tubylcza relacja o tym przypadku czarw u Zuni patrz: Ruth L. Bunzel, Publications of the American Ethnological Society, XV, New York, 1933, 138 Opis rnych sfeminizowanych mczyzn u Zuni patrz: Elsie Clews Parsons, The Zuni amana, American Anthropologist", 1916, nr 18, s.521-528.

73

okrelenia zaprzyjanionej z nim M. Stevenson, by najwybitniejszym czowiekiem wrd Zuni, zarwno pod wzgldem umysowym, jak i fizycznym"139. Jego wyjtkowa pami do tekstw rytualnych czynia ze gwn osob podczas wszelkich uroczystoci, a dziki sile i inteligencji przodowa we wszelkiego rodzaju rzemiosach. Nie wszyscy sfeminizowani mczyni w plemieniu Zuni s osobnikami silnymi i samowystarczalnymi. Niektrzy w ten sposb szukaj ucieczki, aby nie okaza swej niezdolnoci do partycypowania w zajciach mczyzn. Jeden z nich jest prawie idiot, inny to modziutki chopiec o rysach delikatnych jak u dziewczyny. Istnieje oczywicie kilka powodw, dla ktrych kto zostanie u Zuni berdache'em, ale niezalenie od przyczyny mczyni, ktrzy otwarcie przyjli strj kobiet, maj tak sam co inni szans ustalenia swego miejsca w spoeczestwie. Ich reakcja znajduje oglne uznanie. Jeli maj jakie wrodzone zdolnoci, mog da im peny wyraz, jeli za s ludmi sabymi, to nie mog si dostosowa z powodu saboci charakteru, ale nie z powodu swojej perswazji140. Indiaska instytucja berdache'w rozwina si najbardziej na rwninach. Indianie plemienia Dakota maj przysowie, ktre brzmi: adne rzeczy jak u berdache'a", ktre stao si wyraeniem pochway dla wszelkich przedmiotw nalecych do kobiecego gospodarstwa. Berdache mia wszdzie dostp, przodowa w pracach kobiet i mg take wzbogaca swoje gospodarstwo, biorc udzia w czysto mskim zajciu - polowaniu. Dlatego nie byo czowieka bogatszego od niego. Jeli na jak uroczyst okazj potrzebny by wyjtkowo adny sznur paciorkw czy strj ze skr, to wyrb berdache'a cieszy si najwikszym powodzeniem. Podkrelano przede wszystkim jego przydatno w spoeczestwie. Podobnie jak u Zuni, postawa wobec niego miaa charakter sprzeczny, wyraaa te bowiem nieczyste sumienie wobec uznania niestosownoci zachowania berdache'a. Jednake spoeczna pogarda dotykaa nie jego, tylko mczyzn, ktry z nim yt. Tego ostatniego uwaano za czowieka sabego, ktry wybra sobie wygodne ycie, zamiast dy do uznanych celw swej kultury; nie przyczynia si on w niczym do ulepszenia gospodarstwa, ktre ju byo wzorem dla innych dziki wycznym wysikom berdache'a. Na sd o nim nie wpywao szczeglnie jego ycie seksualne, ale pod wzgldem przystosowania gospodarczego znajdowa si poza nawiasem spoeczestwa. Kiedy skonnoci homoseksualne uznane zostan za perwersj, homoseksualista jest natychmiast naraony na wszelkie konflikty, na jakie zawsze naraeni, s ludzie odchylajcy si od normy. Poczucie winy i nieudolnoci, klski to konsekwencje niesawy, jak sprowadza na niego tradycja spoeczna; a tylko nieliczni ludzie potrafi prowadzi zadowalajce ich ycie, obywajc si bez poparcia wzorw spoecznych. Przystosowanie, jakiego spoeczestwo od nich wymaga, nadweryoby ywotno kadego czowieka, tote skutki tego konfliktu utosamiamy z ich homoseksualizmem. W naszym spoeczestwie trans jest podobn anomali. Nawet czowiek o bardzo niewielkich skonnociach do mistycyzmu jest uwaany w cywilizacji zachodniej za czowieka odchylajcego si od normy. Aby bada trans czy katalepsj w obrbie naszej grupy spoecznej, musimy siga do przypadkw chorobliwych anomalii. Skutkiem tego wspzaleno midzy przeyciem transu a nerwic czy psychoz wydaje si cakowita. Jednake, podobnie jak w wypadku homoseksualizmu, jest to tylko lokalna wspzaleno charakterystyczna dla naszego stulecia. Nawet w naszej kulturze w innych epokach otrzymano inne rezultaty. W redniowieczu, kiedy katolicyzm uzna ekstatyczne doznania za znami witoci, przeycie to ceniono wysoko, a tych, ktrym waciwa bya taka reakcja, nie spotykao nic zego, lecz przeciwnie, cieszyli si zaufaniem. Przeycie to byo potwierdzeniem ich roszcze, a nie stygmatem choroby umysowej. Jednostki podatne na trans odnosiy wic zwycistwo lub ponosiy klsk w realizacji wrodzonych im zdolnoci, ale poniewa przeycie transu ceniono wysoko, wielcy przywdcy powinni byli by zdolni do tego przeycia141. Wrd ludw pierwotnych trans i katalepsja otoczone byy najwysz czci. Niektre plemiona Indian kalifornijskich uznaway presti przede wszystkim tych, ktrzy doznali tego przeycia. Nie wszystkie te plemiona wierzyy, e przeycie to jest dostpne wycznie kobietom, ale u Szastw142 takie przekonanie byo oglne. Szamanami byty u nich kobiety i cieszyy si w spoeczestwie najwikszym znaczeniem. Wybierano je ze wzgldu na ich wiksz podatno na trans i podobne mu objawy. Pewnego dnia kobieta, ktrej to byo przeznaczone, padaa nagle na ziemi podczas codziennej pracy. Syszaa gos przemawiajcy do niej z ogromnym naciskiem. Odwrciwszy si, spostrzegaa mczyzn z napitym tukiem i strza. Groc, e przeszyje jej serce, rozkazywa jej piewa, ale ona pod wraeniem przeycia padaa bez zmysw. Zbieraa si wtedy jej rodzina. Kobieta leaa sztywna, ledwo oddychajc. Rodzina wiedziaa, e od pewnego czasu miewaa szczeglnego rodzaju sny, wskazujce na jej szamaskie powoanie, sny, w ktrych uciekaa przed szarymi niedwiedziami, spadaa ze skat lub drzew albo te bya otoczona rojem szerszeni. Jej spoeczno wiedziaa wic, czego si spodziewa. Po kilku godzinach kobieta zaczynaa cicho pojkiwa i tarza si po ziemi, drc gwatownie. Uwaano, e powtarza pie, ktr kazano jej piewa i ktrej duch nauczy j w czasie transu. W miar jak wracaa do przytomnoci, jki coraz wyraniej przechodziy w pie ducha, a w kocu wymieniaa jego imi i w tym momencie z ust jej zaczynaa ciekn krew. Kiedy przychodzia do siebie po spotkaniu z duchem, jeszcze tej samej nocy wykonywaa swj pierwszy inicjacyjny taniec szamaski. Taczya przez trzy noce, trzymajc si sznura zwisajcego z puapu. Na trzeci noc miaa przyj w swoje ciao moc ducha. Kiedy w czasie taca poczua, e chwila ta si zblia, woaa: On mnie zastrzeli, on mnie zastrzeli". Przyjaciele stali tu przy niej, kiedy bowiem zataczaa si w ataku katalepsji, musieli trzyma j, aby nie upada, gdy wwczas mogaby umrze. Od tej chwili nosia w swym ciele widomy znak siy ducha, przypominajcy sopel lodu przedmiot, ktry pokazywaa we wszystkich pniejszych tacach, wydzielajc go z jednej czci ciaa i wchaniajc w inn. Od tej chwili raz po raz manifestowaa sw nadprzyrodzon moc i wzywano jaw nagej potrzebie w yciu i w mierci, by leczya chorych, wrya i udzielaa rad. Innymi sowy, dziki temu dowiadczeniu stawaa si kobiet o wielkiej mocy i znaczeniu. Jasne jest, e kultura daleka od traktowania atakw kataleptycznych jako plam na honorze rodziny i dowodw strasznej choroby przyjmowaa je z uznaniem i czynia z nich drog do zdobycia autorytetu wrd blinich. Ataki te byy wybitn cech najbardziej szanowanego typu spoecznego. Typu otaczanego najwiksz czci i uznaniem. To wanie w tej kulturze wybierano jednostki kataleptyczne jako reprezentujce autorytet i przywdcw spoecznoci. Przykady rnych moliwoci wykorzystania typw anormalnych" w strukturze spoecznej - zakadajc, e s to typy kulturowo wyselekcjonowane przez t grup, mona znale w kadej czci wiata. Syberyjscy szamani 143 kieruj swoimi plemionami. Wedug wyobrae tych ludw ludzie ci, poddajc sw wol duchom, zostali wylecze! z powanej choroby atakw kataleptycznych - uzyskali w ten sposb ogromn nadprzyrodzon moc i nie dajc si z niczym porwna ywotno i zdrowie. Niektrzy w okresie powoania przez kilka lat cierpi na siln chorob umysow, inni s tak dalece nieodpowiedzialni, e trzeba ich nieustannie pilnowa, aby nie wyszli gdzie na nieg i nie zamarzli na mier; jeszcze inni
Opis We-wha przez Mrs. Stevenson patrz: Mathilda C. Stevenson, The Zuni Indians, Twenty-Third Annual Report of the Bureau of American Ethnology, 37, s. 310-331, 374. 140 Ella Deloria, MS.
141 142 143 139

Strona ta i nastpna Ruth Benedict, Culture and the Abnonnal, Journal of Genera Psychology, 1934, I, s. 60-64. Roland B. Dixon, The Shasta, Bulletin of the American Museum of Natural History", XVII, New York 1907, s. 381 Dobre uoglnienie, w: M.A. Czaplicka, Aboriginal Siberia, Oxford 1914.

74

s chorzy i skrajnie wyndzniali, niekiedy pokryci krwawym potem. Praktyka szamaska decyduje o ich wyleczeniu, a szczytowy wysiek seansu syberyjskiego pozwala im, jak twierdz, odpocz i da natychmiast podobne widowisko. Ataki kataleptyczne s uwaane za istotn cz kadego szamaskiego wystpu. Dobrym opisem neurotycznego stanu szamana i uwagi, jak powica mu jego spoeczestwo, jest stara relacja kanonika Callawaya144, oparta na opowieci pewnego starego Zulusa z Afryki Poudniowej: Stan czowieka, z ktrego ma si zrobi wrbita, jest taki: najpierw to on na oko jest krzepki, ale z czasem zaczyna by cherlawy, bez adnej prawdziwej choroby, tyle e cherlawy. Zwykle nie chce je pewnych rzeczy, wybiera tylko to, co lubi, a i tego jada nieduo; wci narzeka, e go co boli tu albo tam. I opowiada, jak mu si nio, e go rzeka porwaa. ni mu si duo rzeczy i ciao mu si zamula (na podobiestwo rzeki) i on staje si domem snw. Cigle mu si ni duo rzeczy i on te sny opowiada przyjacioom, kiedy si zbudzi. Ciao mam zamulone dzisiaj; nio mi si, e mnie wielu zabijao, a ja uciekem, sam nie wiem jak. Kiedy si budziem, czuem jedn cz swojego ciaa inaczej ni inne; ona ju nie bya taka, jak cae moje ciao". A w kocu ten czowiek jest bardzo chory, wic id do wrbitw, eby si zapyta. Wrbici nie od razu widz, e mu gowa miknie (czyli nabiera wraliwoci przypisywanej szamanom). Trudno im zobaczy t prawd; wci mwi nie do rzeczy i nieprawdziwie, a caa trzoda tego czowieka zostaje poarta na ich przykazanie, bo powiadaj, e duch jego rodu da trzody dla siebie do jedzenia. A w kocu cay dobytek tego czowieka jest zjedzony, a on dalej jest chory; i nie wiadomo, co robi, bo on ju nie ma adnej trzody i tylko pomagaj mu przyjaciele, jak czego potrzebuje. A nareszcie przychodzi jeden wrbita, ktry mwi, e tamci wszyscy si myl. Mwi: Jego optay duchy. To nic innego. Wchodz w niego duchy w dwch gromadach; jedne mwi: Nie, my nie chcemy, eby nasze dziecko miao krzywd. My tego nie chcemy. To dlatego jemu si nie poprawia. Jeeli zagrodzicie drog tym duchom, dobijecie go. Bo on nie bdzie wrbit; ani znowu czowiekiem te nigdy nie bdzie". Wic ten czowiek moe by chory dwa lata bez adnej poprawy; a nawet i duej ni dwa lata. Nie rusza si z domu. Cignie si ta choroba, a mu wosy wypadaj. I jego ciao robi si suche i skra si uszczy; ale on nie daje si namaci. Pokazuje, e ma by wrbit, bo raz po raz ziewa i stale kicha. Wida to take i z tego, e bardzo lubi zaywa tabak; co chwila j zaywa. Wic ludzie zaczynaj rozumie, e mu si dostao to dobro, jakie jest mu dane. Potem on choruje na dobre; ma drgawki i trzeba go oblewa wod, eby one ustay na jaki czas. Taki si robi, e jak si go tylko zlekceway, zy mu kapi, a w kocu szlocha gono, a kiedy ludzie pi, to wyprawia haasy i budzi swoim piewem; uoy pie, wic mczyni i kobiety przebudzeni id piewa z nim razem. Wszyscy ludzie w wiosce chodz niewyspani; bo czowiek, z ktrego robi si wrbita, to okropny kopot; spa nie moe, bo cigle mu gowa pracuje; tyle e si zdrzemnie i zaraz budzi wszystkich swoimi pieniami; wic noc, kiedy sycha jego gony piew, nawet ludzie z innych wiosek niedaleko przychodz, eby piewa z nim razem. Czasem on piewa a do rana i nikt w ogle nie pi. A potem skacze po domu jak aba; a w domu robi mu si za ciasno, wic wybiega; i skacze przy tym i piewa, i trzsie si jak trzcina w wodzie i pot z niego kapie. W takim stanie rzeczy wszyscy z dnia na dzie spodziewaj si jego mierci; jest z niego ju tylko skra i koci, wic myl, e jutrzejsze soce nie pozostawi go przy yciu. Zjadaj ludzie w tym czasie duo byda, bo chc si przyczyni do tego, eby on jednak sta si wrbit. A na koniec (we nie) jaki duch dawnego przodka mu si ukazuje. Ten duch powiada: Id do Takiego-To-A-Takiego i niech on ubije dla ciebie rodek na wymioty (lek, ktrego wypicie jest czci wtajemniczenia szamana), eby mg by wrbit cakowicie". Potem jest on cicho przez par dni, bo poszed do wrbity, eby mu sporzdzi ten lek; a kiedy wraca, jest zupenie innym czowiekiem. Ju oczyszczonym i ju naprawd wrbit. Potem, kiedy optaj go duchy, przepowiada przysze wydarzenia i odnajduje zgubione rzeczy. Jasne jest, e kultura moe ceni i czyni spoecznie uytecznymi nawet najbardziej niezrwnowaone typy ludzkie. Jeli przyjmie ona ich szczeglne waciwoci jak najcenniejsze warianty zachowania ludzkiego, wwczas jednostki, o ktrych mowa, korzystaj ze sposobnoci i peni swoje funkcje spoeczne cakiem niezalenie od naszych potocznych wyobrae o tych, ktrzy s zdolni lub nie przystosowa si do swojego spoeczestwa. Ludzie, ktrzy w danym' spoeczestwie s nieprzystosowani, to raczej nie ci, ktrzy posiadaj jakie trwae cechy anormalne", lecz ci, ktrych reakcje nie znajduj poparcia w ustalonych zwyczajach ich kultury. Sabo tych odbiegajcych od normy ludzi jest w duej mierze iluzoryczna. Nie wynika z braku koniecznej ywotnoci, lecz z tego, e s to jednostki, ktrych wrodzonych reakcji spoeczestwo nie uznaje. Ludzie ci s, jak to okreli Sapir, wyobcowani w wiecie nie do przyjcia"145. W literaturze europejskiej upostaciowaniem czowieka, ktry nie znalaz poparcia we wzorach swojej epoki i miejsca i zosta wystawiony na pomiewisko, by Don Kiszot. Cervantes ukaza tradycj, wci czczon abstrakcyjnie, w wietle zmienionego zbioru wzorw praktycznych i jego biedny, stary bohater, ortodoksyjny zwolennik romantycznej rycerskoci innego pokolenia, sta si po prostu pgwkiem. Wiatraki, na ktre naciera, byy powanymi przeciwnikami w wiecie, ktry nie cakiem jeszcze znikn, ale walka z nimi, gdy ju wiat nie traktuje ich serio, bya szalestwem. Kocha swoj Dukyne w najbardziej tradycyjny, rycerski sposb, ale teraz modny by ju inny styl mioci i jego namitno brano za szalestwo. Te rne wiaty, ktre w kulturach pierwotnych oddzielone s przestrzeni, w nowoczesnej historii Zachodu nastpuj w czasie bezporednio po sobie. W obu przypadkach chodzi o to samo, ale donioso zrozumienia tego zjawiska jest o wiele wiksza dla wiata wspczesnego, gdzie nie jestemy w stanie - nawet gdybymy chcieli - unikn nastpowania po sobie pewnych konfiguracji. Jeliby kada kultura sama w sobie istniaa jako wiat odrbny, wzgldnie niezmienny i geograficznie izolowany od innych, jak na przykad kultura Eskimosw, wwczas cay problem miaby charakter akademicki. Ale nasza cywilizacja ma do czynienia i z wzorami kulturowymi, ktre gin na naszych oczach, i z nowymi, ktre dopiero wyaniaj si na horyzoncie. Musimy by przygotowani na zmiany pojcia moralnoci, w ktrej nas wychowano. Znajdujemy si niewtpliwie w gorszej sytuacji, jeli zajmujc si problemami etycznymi bdziemy opiera si na absolutnej definicji moralnoci; tak samo zajmujc si spoeczestwem ludzkim, znajdziemy si w sytuacji gorszej, jeli bdziemy utosamiali nasze lokalne pojcie normalnoci z nieuchronnymi koniecznociami bytu w ogle. Dotychczas adne spoeczestwo nie prbowao wiadomie przeprowadzi procesu wiodcego do powstania nowego pojcia normalnoci w nastpnym pokoleniu. Dewey wykaza moliwo, a zarazem drastyczny charakter tego rodzaju inynierii spoecznej146. Jest rzecz oczywist, e niektre tradycyjne ukady musiayby zapaci za to wysok cen w sensie ludzkiego cierpienia i klski. Jeli ukady te rozpatrywa bdziemy jedynie jako ukady, a nie imperatywy kategoryczne, to postpujc rozsdnie, powinnimy adaptowa je wszelkimi sposobami do racjonalnie wybranych celw. Natomiast w praktyce wymiewamy naszych Don Kiszotw, mieszne wcielenia przestarzaej tradycji, i w dalszym cigu uwaamy nasze normy za ostateczne i wynikajce z samej natury rzeczy. Tymczasem problem terapeutycznego postpowania z naszymi psychopatami tego typu jest czsto faszywie rozumiany. Z
144 145 146

Canon H. Callaway, Religiom System of the Amazulu, Publications of the Folklore Society, XV, London 1884, 259 ff. Edward Sapir, w: Journal of Abnormal and Socia Psychology", 1932, XXVII, s. 241. John Dewey, Human Nature and Conduct, New York 1922.

75

ich wyobcowania ze wiata realnego mona by czsto da sobie rad inteligentniej, ni to czynimy, nalegajc, eby przyjli obcy im sposb postpowania. Tu istniej zawsze dwie moliwoci. Po pierwsze, nieprzystosowana jednostka moe rozwin bardziej obiektywne zainteresowanie dla swych wasnych upodoba i nauczy si radzi sobie z odchyleniem od normy w sposb bardziej opanowany. Jeli rozumie, w jakim stopniu jej cierpienie wynika z braku poparcia w tradycyjnym etosie, wwczas stopniowo moe wychowa sama siebie na tyle, e, ju mniej cierpic, pogodzi si ze swoj innoci. Ale przesada, zaburzenia emocjonalne ludzi dotknitych psychoz maniakalno-depresyjn i izolacja schizofrenikw przydaj egzystencji pewnych wartoci, niedostpnych dla ludzi o innej konstrukcji psychicznej. Nie znajdujca oparcia jednostka, ktra dzielnie akceptuje swoje ulubione i wrodzone cnoty, moe znale waciwy sposb zachowania i nie bdzie zmuszona do szukania ucieczki we wasny, stworzony przez siebie wiat. Stopniowo moe osign bardziej niezalen i powodujc mniej cierpie postaw wobec wasnych anomalii i bdzie w stanie stworzy odpowiadajce jej miejsce w yciu spoecznym. Po drugie, wzrastajca w spoeczestwie tolerancja wobec niezupenie zwykych jednostek powinna i w parze z samowychowaniem pacjenta. W tej dziedzinie istniej nieskoczone moliwoci. Tradycja jest tak samo neurotyczna jak kady pacjent; jej przesadny lk przed odchyleniami od przyjtych standardw, majcych, jakkolwiek by, byo, przypadkowy charakter, wyraa si we wszystkich definicjach psychopatii. Ten lk nie zaley od granic wyznaczajcych nieodzowno konformizmu dla dobra spoecznego. W pewnych kulturach pozwala si w wiele wikszym stopniu na odchylenia jednostki ni w innych i nie da si wykaza, e te kultury, ktre odznaczaj si wiksz tolerancj, ucierpiay na tym w jakikolwiek sposb. Jest rzecz prawdopodobn, e spoeczne systemy przyszoci rozwin t tolerancj i poparcie dla rnic indywidualnych bardziej ni te, ktre znamy dotychczas. W chwili obecnej tendencja waciwa kulturze amerykaskiej ma charakter tak skrajnie inny, e nieatwo jest wyobrazi sobie przemiany, jakie spowodowa by moga tego rodzaju postawa. Klasy rednie s typowym przykadem mieszczaskiego lku przed daniem jakich podstaw do podejrze, e nasze postpowanie mogoby choby w nieznacznym stopniu rni si od postpowania naszych ssiadw. Ekscentrycznoci boimy si bardziej ni pasoytnictwa. Gotowi jestemy powici wszystek nasz czas i spokj, aby tylko nikt w rodzinie nie splami si w najmniejszym stopniu nonkonformizmem. Dla dzieci szkolnych jest wielk tragedi, jeli nie nosz okrelonego rodzaju poczoch, nie uczszczaj na okrelone lekcje taca, nie jed okrelonymi samochodami. Lk przed tym, by nie rni si od innych, jest w maych miasteczkach (Mid-dietown)147 motywacj dominujc. Danina w postaci psychopatii za tego rodzaju motywacj jest w naszym stuleciu skadana w kadym zakadzie dla nerwowo chorych. W spoeczestwie, w ktrym motywacja taka byaby tylko jedn z wielu i nie najpowaniejsz, sytuacja psychiatrii byaby zupenie inna. W kadym razie nie moe by adnej uzasadnionej wtpliwoci co do tego, e zatrwaajcej klsce tragedii psychopatycznych w Ameryce w chwili obecnej mona uly w sposb najbardziej skuteczny tylko z pomoc programu wychowawczego, ktry by rozwija w spoeczestwie tolerancj oraz pewnego rodzaju szacunek dla samego siebie i niezaleno, tak obce klasie redniej i mieszczaskim tradycjom. Oczywicie nie wszyscy psychopaci s ludmi, ktrych wrodzone reakcje rni si od reakcji ich cywilizacji. Inn wielk grup stanowi ci, ktrzy jedynie nie mog sprosta wymogom spoecznym, a ich pobudki s tak silne, e trudno im znie wasn klsk. W spoeczestwie, w ktrym najwyej ceni si pragnienie wadzy, ponie klsk mog niekoniecznie ci, ktrzy maj inn konstytucj psychiczn, lecz po prostu ci, ktrzy maj niewystarczajce zdolnoci. Kompleks niszoci zbiera wielkie niwo cierpienia w naszym spoeczestwie. Ludzie tego typu nie przeywaj klski w tym sensie, e musieli stumi swe silne wrodzone skonnoci; klska ta jest nader czsto tylko odbiciem ich niemonoci osignicia okrelonego celu. Istnieje tu take pewna kulturowa implikacja, a mianowicie ta, e cel okrelony tradycj moe by osigalny dla duej liczby jednostek lub tylko dla niewielu, i w miar jak sukces staje si obsesj, a osignicie go moliwe tylko dla niewielu, coraz wiksza liczba ludzi bdzie karana jako nieprzystosowana. W pewnym wic stopniu cywilizacja, stawiajc coraz wysze i coraz bardziej warte zachodu cele, moe zwikszy liczb jednostek anormalnych. Ale obawa ta jest moe przesadna, nawet bowiem bardzo mae zmiany w postawach spoecznych mog zmieni t wspzaleno. Ogem biorc, wobec niedostatecznego zbadania w praktyce moliwoci tolerancji spoecznej i uznania rnic dzielcych jednostki pesymizm wydaje si przedwczesny. Z pewnoci inne, cakowicie rne czynniki spoeczne, o ktrych ju mwilimy, s bardziej bezporednio odpowiedzialne za du liczb neurotykw i psychotykw w naszej cywilizacji i z tym cywilizacje mogyby, gdyby chciay, da sobie rad bez nieuchronnych duchowych klsk. Rozwaalimy problem jednostek z punktu widzenia ich zdolnoci do adekwatnego dziaania w spoeczestwie. To adekwatne dziaanie stanowi jedno z kryteriw klinicznej definicji normalnoci. Wchodz tu rwnie niezmienne symptomy, w czym przejawia si skonno do identyfikowania normalnoci ze statystyczn przecitnoci. W praktyce t przecitn uzyskuje si w laboratorium, a odchylenia od niej okrela jako przypadki anormalne. Z punktu widzenia jednej kultury ta metoda postpowania jest bardzo poyteczna. Daje ona kliniczny obraz cywilizacji i dostarcza znacznej iloci informacji o spoecznie uznanym zachowaniu. Jednake generalizowanie jej jako normy absolutnej to ju zupenie inna sprawa. Jak widzielimy, zakres pojcia normalnoci w rnych kulturach nie jest taki sam. W niektrych, jak u Zuni i Kwakiutlw, pojcia te odbiegaj od siebie tak dalece, e pokrywaj si tylko nieznacznie. Statystycznie okrelona normalno na wybrzeu pnocno-zachodnim wykraczaaby daleko poza skrajne granice anormalnoci u Indian Pueblo. Normalne u Kwakiutlw wspzawodnictwo midzy rywalami zrozumiano by u Zuni jak szalestwo, a tradycyjn obojtno Zuni wobec growania i ponienia uznano by za bezmylno gupca w wypadku czonka starego rodu na wybrzeu pnocno-zachodnim. Dla odchylajcego si od normy zachowania w kadej z kultur nigdy nie da si znale adnego najmniejszego choby wsplnego mianownika zachowania. Kade spoeczestwo, zgodnie ze swymi najwaniejszymi zainteresowaniami, moe zwiksza i wzmacnia symptomy nawet histeryczne, epileptyczne czy paranoidalne w coraz to wikszym stopniu, zarazem opierajc si pod wzgldem spoecznym na jednostkach, ktre przejawiaj owe symptomy. Fakt ten ma znaczenie dla psychiatrii, poniewa wyjania problem jeszcze innej grupy ludzi anormalnych, jaka prawdopodobnie istnieje w kadej kulturze: ludzi anormalnych, ktrzy reprezentuj skrajn form rozwoju lokalnego typu kulturowego. Grupa ta pod wzgldem spoecznym znajduje si w sytuacji przeciwnej ni omwiona, tzn. ludzi, ktrych reakcje rni si od wzorw kulturowych. Spoeczestwo, zamiast demaskowa pierwsz grup w kadej dziedzinie, popiera jej najdalej idce odchylenia. Ludzie ci maj swobod, ktr mog wykorzystywa niemal bez granic. Z tego te powodu prawie nigdy nie staj si przedmiotem zainteresowania wspczesnej im psychiatrii. Jest rzecz nieprawdopodobn, aby opis ich mona byo znale nawet w najbardziej dokadnych podrcznikach pokolenia, ktre ich popiera. Jednake z punktu widzenia innego pokolenia czy innej kultury s to zazwyczaj najbardziej dziwaczne psychopatyczne typy swego czasu. Purytascy duchowni Nowej Anglii w osiemnastym wieku byli ostatnimi ludmi, ktrych wspczesna im opinia w koloniach uznaaby za psychopatw. Niewielu grupom prestiowym w jakiej innej kulturze zezwolono na tak cakowit dyktatur intelektualn i uczuciow, jak im. Byli gosem Boga. Jednake dla nowoczesnego badacza to oni, a nie
147

Robert and Helen Lynd, Middletown, New York 1929.

76

otumanione i nieszczliwe kobiety, ktre skazywali na mier jako czarownice, byli psychoneurotykami w purytaskiej Nowej Anglii. Posunite tak daleko poczucie winy, jak je oni opisywali i wymagali zarwno we wasnych przeyciach nawrce, jak i od swych konwertytw, w nieco zdrowszych psychicznie cywilizacjach spotykamy jedynie w zakadach dla nerwowo chorych. Nie uznawali moliwoci zbawienia bez wiadomoci grzechu, ktra powalaa ofiar, niekiedy na cae lata, nkajc j wyrzutami sumienia i okropn mczarni. Obowizkiem kapana byo zasia lk przed piekem w sercu najmniejszego nawet dziecka i wymaga od kadego nawrconego wewntrznego pogodzenia si z wasnym potpieniem, jeli Bg uzna za waciwe go potpi. I bez wzgldu na to, po jakie signiemy dokumenty purytaskich kociow Nowej Anglii tamtego okresu, czy po te, ktre dotycz czarownic, czy nie zbawionych maych dzieci - wobec kwestii potpienia czy predestynacji, to wszdzie stajemy wobec faktu, e grupa ludzi, ktra realizowaa w sposb najbardziej skrajny i z najwiksz czci kulturow doktryn chwili, zgodnie z nieznacznie zmienionymi wzorami naszego pokolenia zostaaby uznana za ofiary skrajnej anormalnoci. Z punktu widzenia wspczesnej psychiatrii nale oni do kategorii ludzi psychicznie chorych. W naszym pokoleniu w podobny sposb popierane s przez kultur skrajne formy dogadzania wasnemu ja. Powieciopisarze i dramaturgowie raz po raz przedstawiali zarozumiaych i nieopanowanych egoistw wystpujcych w roli ojcw rodzin, urzdnikw prawa i ludzi interesu, gdy typy te wystpuj w kadej spoecznoci. Podobnie jak zachowanie duchownych purytaskich, tak i waciwy im sposb postpowania bywa czsto bardziej aspoeczny ni zachowanie ludzi skazanych na wizienie. Gdy za chodzi o cierpienie i zawody, jakie sprawiaj innym, to prawdopodobnie z nikim nie da si ich porwna. Reprezentuj prawdopodobnie rwnie wielki stopie psychicznego wypaczenia. Jednake powierza im si wane i wpywowe stanowiska, i z reguy ludzie ci s ojcami rodzin. Wpyw, jaki wywieraj na swoje dzieci i na struktur naszego spoeczestwa, jest nie do zatarcia. Nie znajdziemy ich charakterystyki w podrcznikach psychiatrii, poniewa popiera ich kada doktryna naszej cywilizacji. W realnym yciu przejawiaj pewno siebie w taki sposb, na jaki mog pozwoli sobie tylko ci, ktrzy kieruj si wskazwk kompasu danej kultury. Niemniej przysza psychiatria powinna dobrze przetrzsn nasz literatur oraz dokumenty oficjalne, szukajc wytumaczenia tego typu anormalnoci, ktrej w przeciwnym razie mogaby nie da wiary. W kadym spoeczestwie wanie w tego rodzaju grupach ludzi popieranych i umacnianych przez kultur rozwijaj si niektre najbardziej skrajne typy zachowania ludzkiego148. Myl spoeczna w chwili obecnej nie ma przed sob waniejszego zadania ni adekwatne rozpatrzenie zjawiska relatywizmu kulturowego. Zarwno w dziedzinie socjologii, jak i psychologii implikacje tego zjawiska maj fundamentalne znaczenie; a myl nowoczesna, badajc kontakty midzy ludmi i nasze zmienne wzory, ogromnie potrzebuje zdrowego i naukowego kierunku. Wyrafinowane nastawienie nowoczesne uczynio ze zjawiska relatywizmu spoecznego - nawet na tym niewielkim, uznanym przez nie polu - doktryn rozpaczy. Wykazao jego niezgodno z tradycyjnymi marzeniami o wiecznej trwaoci i zdolnoci tworzenia ideaw oraz z iluzjami jednostki na temat jej niezalenoci. Udowodnio, e jeli czowiek musi porzuci te zudzenia, to skorupa jego egzystencji staje si pusta. Ale taka interpretacja naszego dylematu to anachronizm. Tylko nieuchronne opnienie kulturowe kae nam upiera si, e to, co stare, trzeba ponownie odkry w tym, co nowe, e nie ma innego wyjcia, jak tylko odnale dawn pewno i stao w nowej plastycznoci. W uznaniu relatywizmu kulturowego mieszcz si pewne wartoci, ktre nie musz by wartociami filozofii absolutystycznych. Rzuca on wyzwanie tradycyjnym opiniom i wprowadza tych, ktrzy byli nimi karmieni, w stan ostrego niepokoju. Wzbudza pesymizm, dlatego e powoduje zamieszanie w starych zasadach, a nie dlatego e tkwi w nim co istotnie trudnego. Kiedy tylko nowy pogld zostanie zaakceptowany jako tradycyjne przekonanie, bdzie jeszcze jednym bastionem wzorowego ycia. Zdobdziemy wwczas bardziej realistyczn wiar spoeczn, uznajc za podstaw nadziei i tolerancji wspistniejce i rwnie wane wzory ycia, ktre ludzko stworzya sobie z surowca bytu. KONIEC

148

Takie jednostki stanowi ulubiony temat w powieciach i opowiadaniach May Sinclair i Czechowa.

77