Barbara Szacka

Barbara Szacka
WPROWADZENIE
do socjologii
OFICYNA -W" NAUKOWA

Warszawa 2003
Spis treci
Przedmowa 11 15 CZ PIERWSZA. PROLEGOMENA
Rozdzia I. CHARAKTER SOCJOLOGII I HISTORYCZNE WARUNKI JEJ POWSTANIA 17 1. Przedsocjologiczna wiedza o spoeczestwie 19 Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna 20 Wiedza potoczna i wiedza naukowa 21 2. Historyczne warunki narodzin socjologii jako dyscypliny naukowej 23 3. Socjologia jako dyscyplina naukowa 26 Ksztatowanie si socjologii jako dyscypliny naukowej 26 Socjologia jako jedna z nauk spoecznych 28 Wewntrzne zrnicowanie socjologii 32 Socjologia wspczesna 36 Socjologia wspczesna a powojenna socjologia polska 40 4. Metody i narzdzia badawcze socjologii 43 Empiryczne poznawanie spoeczestwa 43 Narzdzia badawcze socjologa 45 5. Socjologia jako dyscyplina uyteczna praktycznie 49 Rozdzia II. BIOLOGICZNE PODSTAWY YCIA SPOECZNEGO Z PERSPEKTYWY BIOLOGII EWOLUCYJNEJ 53 1. Ekologia, etologia i socjobiologia 55 2. Podstawowe problemy ycia spoecznego istot ywych 60 3. Sposoby rozwizywania problemw ycia spoecznego wrd krgowcw Mechanizmy ograniczania agresji 62 Wsppraca i wspdziaanie 65 4. ycie spoeczne czowieka z perspektywy biologii ewolucyjnej 66 Rozdzia III. KULTURA 73
61
1. Kultura jako wyrnik czowieka 75 Charakterystyka kultury jako atrybutu czowieka 76 Tre kultury 77 2. Wielo kultur i relatywizm kulturowy 81 Wielo kultur i kryteria ich wyodrbniania 81 Relatywizm kulturowy 83 3. Dziedziny kultury i kultura symboliczna 86 Kultura symboliczna 87 4. Kultura jako przedmiot zainteresowania socjologii 89 Rozdzia IV. ZMIANA SPOECZNO-KULTUROWA 93 1. Klasyczne teorie rozwoju spoecznego: marksizm i ewolucjonizm Marksizm 96 Ewolucjonizm 99 2. Typy spoeczestw 100
96
Spoeczestwo tradycyjne 101 Spoeczestwo przemysowe 102 Spoeczestwo poprzemysowe, ponowoczesne i informacyjne 103 3. Teorie modernizacji, konwergencji i zalenoci 104 Modernizacja 104 Teoria konwergencji 106 Koncepcja zalenoci i systemu wiatowego 107 4. Dziaania ludzi oraz ruchy spoeczne jako czynniki zmiany 108 Ruchy spoeczne 109 Nota bibliograficzna 113 CZ DRUGA. CZOWIEK W SPOECZESTWIE Rozdzia V. INTERAKCJE SPOECZNE 119 117
1. Pojcie interakcji spoecznej 121 2. Interakcje jako przedmiot zainteresowania psychologii 122 3. Interakcje jako przedmiot zainteresowania socjologii 123 Interakcja jako wymiana 124 Interakcja jako gra 125 Interakcja jako komunikacja 126 4. Spoeczestwo z perspektywy interakcji 130 Instytucje 132 Rozdzia VI. SOCJALIZACJA 135
1. Pojcie socjalizacji 137 2. Osobowo 139 Osobowo jako przedmiot zainteresowania antropologii spoecznej i socjologii 3. Rola spoeczna 144 Dwa kierunki zainteresowa rol spoeczn 146 Rola spoeczna a osobowo 148 4. Tosamo 149 5. Rodzaje socjalizacji 152 Socjalizacja pierwotna 152 Socjalizacja wtrna 153 Resocjalizacja 154 Rozdzia VII. KONTROLA SPOECZNA 157
141
1. Kontrola spoeczna i porzdek spoeczny 159 2. Konformizm 162 3. Dewiacja 164 Co to jest dewiacja 164 Dewiacja jako przedmiot zainteresowania socjologii Rola dewiacji w zbiorowoci 172 4. Kontrola spoeczna jako reakcja na dewiacj 174 Nota bibliograficzna 177 CZ TRZECIA. ZBIOROWOCI SPOECZNE
166
179
Rozdzia VIII. GRUPA SPOECZNA
181 183
1. Grupa spoeczna jako przedmiot zainteresowania socjologii 2. Mae grupy jako mikrostruktury spoeczne 185 3. Struktury wewntrzgrupowe 188 Struktura socjometryczna 188 Struktura przywdztwa 189 Struktura komunikacji 191 4. Spjno grupy 192 5. Wybrane rodzaje grup 194 Grupa pierwotna 194 Grupy wasna i obca 197 Grupa odniesienia 199 Rozdzia IX. ORGANIZACJA FORMALNA 203
1. Celowe grupy formalne, czyli organizacje 205 2. Historyczne rda socjologii organizacji 207 Max Weber i typ idealny biurokracji 207 Teorie zarzdzania 209 3. Patologie" organizacji formalnych 212 4. Organizacje jako przedmiot zainteresowania socjologii Trzy poziomy analizy problematyki organizacji 217
215
Rozdzia X. SPOECZNO LOKALNA 223 1. Historyczne rda socjologii spoecznoci lokalnych 225 Ferdynand Tnnies i dwa typy zbiorowoci 225 Socjologia amerykaska okresu midzywojennego 226 Franciszek Bujak 228 2. Spoeczno lokalna i zbiorowo terytorialna 229 Spoeczno lokalna 229 Zbiorowo terytorialna 230 3. Spoecznoci lokalne i zbiorowoci terytorialne jako struktury redniego poziomu 4. Lokalizm 233 Rozdzia XI. NARD 237
230
1. Nard jako przedmiot zainteresowania socjologii 239 2. Zbiorowo etniczna 241 Charakter zbiorowoci etnicznej 241 Rodzaje grup etnicznych 242 Grupa etniczna a nard 243 3. Dwie drogi ksztatowania si narodw w Europie 244 4. Nard a nowoczesno 246 Trzy fale ruchw narodowych i ksztatowania si pastw narodowych w epoce nowoczesnej 249 5. Pastwa wielonarodowe i narody wieloetniczne 250 Konflikty etniczne 254 6. Zawie drogi ksztatowania si nowoczesnych narodw: przykad Polski 256 Od pastwa do narodu 256 Od narodu do pastwa 262
Mniejszoci narodowe i etniczne we wspczesnej Polsce Nota bibliograficzna 271 CZ CZWARTA. PODZIAY SPOECZNE Rozdzia XII. ZRNICOWANIE SPOECZNE I RUCHLIWO SPOECZNA 275 273
267
1. Rnice i nierwnoci jako przedmiot zainteresowania socjologii 2. Trzy klasyczne spojrzenia na podziay spoeczne 280 Karol Marks i pojcie historyczne klasy 280 Max Weber i trzy paszczyzny podziaw spoecznych 282 Koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia) 285 3. Klasy i warstwy - rozmaito znacze 287 Klasa 288 Warstwa 289 4. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe 291 Klasyfikacje i skale zawodw 291 Presti zawodu 293 5. Ruchliwo spoeczna 294 Rozdzia XIII. ZRNICOWANIE SPOECZNE SPOECZESTW PONOWOCZESNYCH 1. mier klas" 303 2. Klasa rednia 307 3. Underclass i marginalizacja spoeczna Bezrobocie 312 Bieda 313
277
299
310
Rozdzia XIV. ZRNICOWANIE SPOECZNE, NIERWNOCI I RUCHLIWO SPOECZNA W POLSCE 317 1. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe 320 Zrnicowanie spoeczno-zawodowe w okresie PRL 320 Zrnicowanie spoeczno-zawodowe po zmianie ustrojowej 1989 roku 323 2. Ruchliwo spoeczna 325 Charakter ruchliwoci spoecznej 326 Mczyni i kobiety w procesie ruchliwoci spoecznej 328 3. Polska klasa rednia 329 4. Nierwnoci spoeczne w wietle antropologicznych bada poborowych 332 5. Wie w ukadzie nierwnoci spoecznych 334 Wie-miasto jako wymiar zrnicowania spoecznego 334 Zrnicowanie ludnoci wiejskiej 336 Zrnicowanie rolnikw 336 6. Oblicze polskiej biedy 337 Miary ubstwa i ich ograniczenia 337 Zasig i gboko polskiego ubstwa 339 Stara i nowa bieda 340 Dugotrwaa bieda jako zalek underclass 342
Rozdzia XV. RNICE PCI JAKO RNICE SPOECZNE 1. Kobiety jako przedmiot zainteresowania nauk spoecznych 347 2. Spoeczne rnice pci 349 Rnice pci w sferze pracy 350 Rnice pci w sferze wadzy i polityki 353 Rnice pci w sferze obyczaju 355 3. Feminizm i ruchy kobiece 357 Ideologie feministyczne 358 Dylematy feminizmu 359 Wspczesne ruchy kobiece 360 Wpyw feminizmu i ruchw kobiecych na prawo europejskie 361 Nota bibliograficzna 365 CZ PITA. INSTYTUCJE 367 369
345
Rozdzia XVI. SFERA REPRODUKCJI
1. Rodzina jako instytucja 371 Biologiczne podoe reprodukcji ludzkiej 371 Pojcie rodziny 372 Rozmaito form rodziny 372 2. Europejska rodzina w epoce przedprzemysowej 377 Gospodarstwo domowe, czyli domostwo 377 Maonkowie, rodzice, dzieci 378 3. Rodzina w spoeczestwie przemysowym 380 4. Rodzina wspczesna 383 Wspczesna rodzina jako rzeczywisto empiryczna i jako warto 5. Wspczesna rodzina polska 388 Rozdzia XVII. SFERA POLITYKI 395 1. Polityka i wadza 397 Prawomocno wadzy 399 2. Pastwo 400 Ksztatowanie si nowoczesnych pastw europejskich Pastwa narodowe we wspczesnym wiecie 402 3. Demokracja 403 Demokracja i liberalizm 407 Demokracja i biurokracja 409 Elity i demokracja 412
387
401
Rozdzia XVIII. SFERA EKSPRESYJNO-INTEGRACYJNA 415 1. Edukacja 417 Zadania szkoy 420 Owiata w ukadzie nierwnoci spoecznych 421 2. Kultura symboliczna spoeczestwa masowego 424 Kultura masowa 424 Kultura popularna 426 Kultura popularna w epoce spoeczestw ponowoczesnych 427 3. Religia 431
Rnorodno religii 432 Religia w spoeczestwach przemysowych krgu kultury europejskiej Religia jako przedmiot zainteresowania socjologii 436 Nota bibliograficzna 439 Literatura przywoywana 441 Indeks osb 463 Indeks rzeczowy 469
434
Przedmowa
Podrcznik ten wyrs z wykadw w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, w ktrym przez wiele lat nauczaam przedmiotu Wstp do socjologii". Przystpienie do pisania podrcznika zawdziczam namowom dr Piotra Kwiatkowskiego, bez ktrych zapewne nie podjabym tej decyzji, do lekkomylnej, jak si wkrtce okazao. Pocztkowo sdziam bowiem, e konspekty wykadw szybko i bez wielkiego trudu przeksztac w ksik. Byo to jednak zudzenie, ktre rozwiao si dopiero w momencie, kiedy zainwestowany wysiek by zbyt wielki, aby zaniecha przedsiwzicia i nie trudzi si dalej. W sumie praca nad ksik zaja wicej lat mego ycia, ni si spodziewaam. Podstawow trudnoci byo poradzenie sobie z wewntrznym zrnicowaniem socjologii, ktr charakteryzuje wielokierunkowo zainteresowa oraz istnienie wielu rozbienych koncepcji teoretycznych. Pomocna okazaa si analiza wydawanych w rnych krajach podrcznikw do nauczania socjologii na poziomie elementarnym. Pozwolia ona stwierdzi, e mimo rozmaitoci orientacji teoretycznych i sposobw uprawiania tej dziedziny nauki uksztatowa si w niej w cigu ostatniego dwudziestolecia korpus wiedzy zgodnie uznawanej za podstawow. Znikny podrczniki pisane z jednej, atwej do identyfikacji perspektywy teoretycznej. Pojawiy si takie, ktre prezentuj rne orientacje teoretyczne nie jako konkurencyjne, ale jako uzupeniajce si: kada owietla bd inne fragmenty wiata spoecznego, bd te same od innej strony, dziki czemu uzyskujemy jego peniejszy i bogatszy obraz. W podrcznikach panuje to, co Piotr
Sztompka nazywa programowym eklektyzmem" (Sztompka 1985: 40-41). Jest on obecny rwnie w mojej ksice. Opracowujc podrcznik, przyjam zaoenia lece u podstaw moich wykadw, w ktrych dyam do przedstawiania problematyki socjologicznej moliwie jasno i prosto, ale bez nadmiernych uproszcze. Chciaam napisa podrcznik bdcy dosownie wprowadzeniem do socjologii, przeznaczony dla tych, ktrzy nic o niej nie wiedz, dostarczajcy im elementarnej wiedzy sozologicznej, nastpnie rozszerzanej w rnych kierunkach. Taki, ktry wprowadzaby w wiat zasadniczych problemw podejmowanych przez socjologi, a take poj i terminw jzyka
12
Przedmowa
socjologicznego, przy czym sam napisany byby w jzyku moliwie prostym. Taki, aby kto, kto nauczy si dziki niemu tego lub owego i przyszed z t wiedz do specjalisty z jakiego zakresu, mg usysze: W zasadzie ma pani/pan racj, ale sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana". Innym moim zaoeniem byo to, e podrcznik ma dostarcza nie tylko podstawowej wiedzy o socjologii, ale take o problemach spoeczestw wspczesnych, zwaszcza polskiego, tak jak rysuj si one z perspektywy socjologicznej. Wzorem byy dla mnie anglosaskie podrczniki socjologii, ktre mwi nie tylko o socjologii, ale i o spoeczestwie brytyjskim w przypadku brytyjskich, a o amerykaskim - w przypadku amerykaskich. W podrczniku wprowadziam szczegowe podziay na czci, rozdziay i podrozdziay wewntrz nich. Moim celem byo uzyskanie konstrukcji przypominajcej budowl z klockw lego. Chciaam umoliwi kademu z wykadowcw tego przedmiotu, ktry w rnego typu szkoach i na wydziaach uniwersyteckich nauczany jest w innym zakresie, stworzenie wasnej wersji podrcznika przez swobodne manipulowanie fragmentami niniejszego: pomijanie poszczeglnych rozdziaw czy te ich czci bd zmienianie ich kolejnoci. Zasadniczy tekst ilustrowany jest przykadami i danymi z bada empirycznych; fragmenty te wyodrbniono w ramkach. Literatura, na ktr si powouj w tekcie, to pozycje bezporednio wykorzystywane w danym miejscu. Ich dobr w adnej mierze nie moe by traktowany jako pena bibliografia prac dotyczcych poszczeglnych problemw. Uomno bibliografii prac cytowanych skonia mnie do uzupenienia kadej czci podrcznika not bibliograficzn. Gwnym celem byo dostraczenie informacji o dostpnych w jzyku polskim i -z maymi wyjtkami - niecytowanych w tekcie podstawowych pracach dotyczcych problematyki omawianej w kolejnych rozdziaach. Na kocu ksiki znajduje si spis wszystkich pozycji wymienianych zarwno w rozdziaach podrcznika, jak i w notach bibliograficznych. W czasie moich zmaga z materi tego podrcznika spotykaam si z ogromn yczliwoci przyjaci, kolegw i znajomych, ktrzy, powicajc swj czas, suyli mi rad i pomoc. Byli wspaniaymi krytykami rnych partii tekstu, yczliwymi, ale nie pobaliwymi. Zawdziczam im wszystkim bardzo wiele i ywi wobec nich gorce uczucie wdzicznoci. Na pierwszym miejscu wymieni musz Antoniego Mczaka i Andrzeja Mencwela, ktrzy, chocia nie s moimi kolegami socjologami, zechcieli przeczyta i przedyskutowa ze mn rozdziay poruszajce problemy z krgu ich zainteresowa. W nastpnej kolejnoci - kolegw z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, zaczynajc od zespou Zakadu Socjologii Oglnej, na ktrego zebraniach dyskutowali oni rozdziay podrcznika
Przedmowa
13
sprawiajce mi najwiksz trudno. Szczeglnie wiele wnieli Piotr Chmielewski, Grayna Kacprowicz i Sawomir odziski. Osobno wymieni pragn kierownika tego zespou, Aleksandr Jasisk-Kani, ktra jeszcze przed napisaniem recenzji wydawniczej dzielia si ze mn uwagami o kolejnych partiach pracy w miar ich powstawania, udzielaa mi yczliwego wsparcia w tym trudzie oraz udostpniaa swoje jeszcze nieopublikowane prace. Drugim recenzentem wydawniczym by Marek Zikowski, ktry ucieleni moje marzenia o wnikliwej i krytycznej, a zarazem yczliwej recenzji. Koledzy z Instytutu Socjologii, Kazimierz Frieske, Antoni Kamiski, Witold Morawski, Ewa Nowicka i Renata Siemieska, byli przyjacielskimi krytykami rozdziaw z zakresu ich specjalnoci i udzielali mi wskazwek bibliograficznych, za ktre dzikuj take Antoniemu Sukowi. Agnieszce Latale dzikuj za redakq' czci rozdziaw, udostpnianych studentom jako skrypt. Podzikowa take pragn kolegom z IFiS PAN, Henrykowi Domaskiemu i Elbiecie Tarkowskiej, za yczliwe porady i udostpnione materiay. Wszystkim im, jak rwnie tym, ktrych z powodu uomnoci pamici nie wymieniam, jeszcze raz z caego serca dzikuj. Oczywicie, w jakiej mierze z ich rad i pomocy potrafiam skorzysta, to ju zupenie inna sprawa. Podzikowania nale si wreszcie czonkom rodziny, ktrych wcignam do mojej pracy. M, Jerzy Szacki, suy mi swoj socjologiczn wiedz, systematycznie czytajc kolejne rozdziay. Pomocni byli mi take syn, Jakub Szacki, oraz wnuk, Wojciech Szacki, jako przedstawiciele innych ni socjologia dziedzin wiedzy.
ROZDZIA I
Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania
1. Przedsocjologiczna wiedza o spoeczestwie 19 2. Historyczne warunki narodzin socjologii jako dyscypliny naukowej 23 3. Socjologia jako dyscyplina naukowa 26 4. Metody i narzdzia badawcze socjologii 43 5. Socjologia jako dyscyplina uyteczna praktycznie 49
l. Przedsocjologiczna wiedza o spoeczestwie

Socjologia jako dyscyplina naukowa narodzia si w pierwszej poowie XIX wieku. Za jej ojca uwaany jest August Comte (1798-1857). Wprowadzi on nazw socjologia" do obiegu publicznego i sformuowa program nowej nauki. Jednake jeli zway, e socjologia dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach zachodzcych w zbiorowociach ludzkich (Jan Szczepaski 1972: 12), to staje si oczywiste, e wyznaczenie momentu jej powstania i wizanie go z jednym nazwiskiem jest spraw umown. Zdobywanie, gromadzenie i wykorzystywanie takiej wiedzy musiao by i byo znacznie starsze ni przybranie przez ni postaci dyscypliny naukowej. Czowiek, ktry od zarania swoich dziejw y w gromadzie, rozporzdza jak wiedz praktyczn o zjawiskach i w zbiorowociach ludzkich. Bez niej nie mgby sobie
procesach zachodzcych
poradzi z problemami, jakie nastrczao ycie gromadne. Wraz z rozwojem pimiennoci pogbiona refleksja dotyczca otaczajcego wiata zacza przybiera posta oglnych systemw filozoficznych. Nastpio oddzielenie
porzdku ludzkiego od porzdku natury, co byo pierwsz rewolucj w dziejach wiedzy o spoeczestwie i podstawowym krokiem w stron nauki o spoeczestwie (Szacki 2002:16). W naszym krgu kulturowym nastpio to w staroytnej Grecji. Poczwszy od Platona i Arystotelesa, w pismach wielu filozofw znajdujemy wnikliwe opisy i analizy zjawisk ycia zbiorowego. Jednake mimo licznych problemw wiecznych" zwizanych z yciem zbiorowym, ktre byy podejmowane i rozwaane w cigu stuleci i obecnie znajduj si w polu uwagi socjologii, a take mimo licznych powinowactw socjologii z poprzedzajc j myl spoeczn, wiele przemawia za tym, by jej narodziny lokowa wanie w pocztkach XIX wieku. Nie tylko dlatego, e wtedy powstaa jej nazwa, ktra ostatecznie uzyskaa powszechn akceptacj. Waniejsze jest to, e w tym okresie zacz si zasadniczo zmienia sposb mylenia o zachodzcych w zbiorowociach ludzkich zjawiskach i procesach, ktre stay si przedmiotem zainteresowa socjologii. Byo to pochodn zarwno rozwoju europejskiej nauki, jak i zasadniczych zmian zachodzcych w spoeczestwach Europy Zachodniej.
20
Cz pierwsza. Prolegomena
Wiedza przedsocjologiczna o zjawiskach spoecznych miaa dwie postacie: refleksji teoretycznej oraz wiedzy potocznej.
Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna

Poprzedzajca socjologi refleksja teoretyczna dotyczca rozmaitych aspektw ycia spoecznego bya przez wiele stuleci czci filozofii, podobnie jak i zacztki innych nauk. Trzy cechy rniy j od wiedzy spoecznej (Jan Szczepaski 1969: 8) speniajcej pniejsze standardy naukowoci. W przedsocjologicznej myli spoecznej czsty by normatywny i finalistyczny punkt widzenia. Znacznie bardziej interesowao filozofw to, jak by powinno, ni to, jak jest. Projekty idealnego pastwa krelili Platon i Arystoteles, a take autorzy renesansowych i pniejszych utopii. Jeli w pismach filozofw zainteresowanych idealnym pastwem moemy znale cakiem duo wiedzy o spoeczestwie i zasadach jego funkcjonowania, to opis i analiza rzeczywistoci byy dla nich gwnie kontrastowym tem dla ideau.
Przedsocjologiczna myl spoeczna bya w znacznym stopniu przesiknita woluntaryzmem. Wyraa si on na rne sposoby. Przede wszystkim w postaci wiary we wszechmoc wadcy. Uwaano, e panujcy, jeli tylko rozporzdza odpowiednimi rodkami, moe w sposb dowolny uksztatowa form pastwa i spoeczestwa. Sdzono, e jeli istniej jakie wady ycia spoecznego, to tylko dlatego, e rzdzcy nie chc bd nie potrafi ich usun. ywa bya wiara w dobrego i mdrego wadc", ktry jest peen dobrej woli i, jeli tylko zrozumie, co jest dobre, natychmiast wcieli to w ycie. Inn postaci woluntaryzmu, ktra zreszt miaa bardzo dugi-ywot, byo przekonanie, e skoro ludzie obdarzeni s woln wol i kady moe robi, co chce i co mu tylko do gowy w danym momencie przychodzi, to rzeczywisto spoeczna skada si wycznie z niespodzianek i jest cakowicie nieprzewidywalna. Dlatego te moe by opisywana jedynie ex post. Za form woluntaryzmu wypada te uzna wiar w Opatrzno, w to, e moe ona interweniowa i zmienia bieg spraw ludzkich; trudno wic sdzi, e rzdz nimi
jakie prawidowoci. Inn charakterystyczn cech przedsocjologicznej myli spoecznej bya
koncentracja uwagi na pastwie i wadzy. W rozwaaniach dotyczcych pastw i ich ustrojw podejmowano wprawdzie zagadnienia daleko wykraczajce poza kwestie zwizane z sam wadz i jej sprawowaniem, ale nie byo znane pojcie spoeczestwa jako czego innego ni pastwo. Dla powstania socjologii musiao uksztatowa si pojcie spo-
Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania
21
eczestwa. Oddzielenie porzdku spoecznego od politycznego byo drug rewolucj w rozwoju wiedzy naukowej o procesach i zjawiskach zachodzcych w zbiorowociach ludzkich.
Wiedza potoczna i wiedza naukowa

Kady czowiek rozporzdza pewn wiedz o tym, jak jest skonstruowany i jak funkcjonuje otaczajcy go wiat spoeczny. Tego rodzaju wiedza jest koniecznym warunkiem radzenia sobie z problemami, jakie stwarza ycie w zbiorowoci, a w konsekwencji osobniczego przetrwania. Zdobywaniu tej wiedzy przywiecaj cele praktyczne i czowiekowi najczciej wystarcza taki jej zakres, ktry jest mu przydatny
bezporednio. Nie moe jej sam zdoby, bowiem z natury rzeczy jest ograniczony w swoich moliwociach poznawczych. Na wiat spoeczny patrzy z perspektywy maego wycinka rzeczywistoci, z ktr ma bezporednio do czynienia. Dlatego te musi korzysta z wiedzy pochodzcej z dowiadczenia innych. I tak przez wymian dowiadcze narasta potoczna, zbiorowa wiedza spoeczna czonkw danej zbiorowoci, bdca rezultatem ich wsplnych dowiadcze. Czsto przybiera ona posta przysw, wrd ktrych nietrudno znale wyranie socjologiczne". Przysowie: Jeli wejdziesz midzy wrony, musisz kraka jak i one", mwi o koniecznoci konformizmu; Kruk krukowi oka nie wykol" powiadamia o solidarnoci grupowej; Gdy kota nie czuj, myszy tacuj" przekazuje wiedz o roli wadzy w utrzymywaniu porzdku w spoeczestwie. Potoczn wiedz spoeczn nabywamy w toku naszego ycia spontanicznie, sami nie wiedzc, jak, kiedy i gdzie. Od najwczeniejszego dziecistwa wchaniamy j, kontaktujc si z innymi ludmi, i nasikamy ni jak owa przysowiowa skorupka.
Tak zdobywana wiedza ma pewne cechy szczeglne zwizane po czci z podporzdkowaniem jej osigania celom praktycznym, po czci - z ograniczonym zakresem obserwacji dostpnych danej zbiorowoci, a po czci - ze specyfik ludzkiego umysu. Rwnie z tym, e czowiek kieruje si nie tylko rozumem, ale i emocjami. Wpywaj one na proces poznawczy i powoduj, e wiedza potoczna rzadko jest neutralna. Nie ogranicza si do opisu, ale mwi, e to jest ze, a tamto dobre, to korzystne, a tamto szkodliwe. Jest wic zwizana z wartociowaniem. Inn jej cech jest tendencja do przedstawiania wiata w kolorach czarno-biaych, bez uwzgldniania odcieni porednich, i operowania podziaami dychotomicznymi.
Znajdujemy w niej skonno do traktowania nastpstwa w czasie jako zwizku przyczynowego, a take do upatrywania przyczyn w celowych dziaaniach ludzi. Kolejna jej cecha to pochopno uoglnie. Wystarczy kilka przypadkw, a czasem nawet jeden, by
22
zosta sformuowany sd oglny (kiedy mody czowiek nie ustpi w autobusie miejsca starszej pani, z pewnoci usyszymy, e: caa dzisiejsza modzie"... etc). Potoczna wiedza spoeczna jest przeniknita stereotypami. Stereotypy bywaj okrelane jako stypologizowana, przejta od innych wiedza. Powszechnie wskazuje si na
takie ich cechy, jak charakter upraszczajcy, nadmierne generalizacje, sztywno i odporno na zmiany, a take to, e rzadko maj charakter neutralny i najczciej s zabarwione emocjonalnie.
rde stereotypw upatruje si midzy innymi w pewnych waciwociach procesu poznawczego czowieka i sposobach przetwarzania przez niego informacji, w jego skonnoci do klasyfikowania i typologizowania postrzeganych zjawisk. W odniesieniu do rzeczywistoci spoecznej powiada si, e stereotypy to pewne struktury poznawcze, ktre s zakodowane w umyle, a ktre w sposb uproszczony, nadmiernie zgeneralizowany, bez uwzgldniania caej moliwej wiedzy na dany temat, odnosz si do jakiej kategorii spoecznej" (Kurcz 1994: 14). Stereotypy s wic zapisem wiedzy uomnej, ktrej uomno jest konsekwencj ograniczonych moliwoci ludzkiego systemu poznawczego. Jednake mimo uomnoci wiedza ta pomaga ludziom w yciu, gdy pozwala redukowa niepewno i podejmowa decyzje co do sposobu postpowania. Jeli nie wiemy nic o jakiej konkretnej osobie, ale moemy j zaklasyfikowa do okrelonej grupy, uzupeniajce informacje czerpiemy ze stereotypu tej grupy i na tej podstawie oceniamy osob i ustalamy nasz sposb jej traktowania. Nie trzeba dodawa, e w konkretnej sytuacji taka ocena moe by nietrafna, a niekiedy i ogromnie krzywdzca, zwaszcza kiedy w stereotypie grupy, do ktrej zaliczylimy dan osob, przewaaj cechy negatywne.
Chocia o szkodliwoci stereotypw napisano niemao, to przy wszystkich swoich wadach uatwiaj one orientacj w wiecie spoecznym. Dla przetrwania czowieka niezmiernie istotn rzecz jest ycie w zbiorowoci, co pociga za sob konieczno trafnego rozpoznawania tych zbiorowoci, ktrych jest czonkiem, a wic odrniania grup wasnych od obcych (zob. Grupy wasna i obca, s. 197), a wrd tych ostatnich - przyjaznych od wrogich. Stereotypy s w tym pomocne. Przeniknita stereotypami potoczna wiedza spoeczna nie znikna wraz z powstaniem socjologii. Jej prawdy konkuruj, niekiedy nawet zwycisko, z prawdami goszonymi przez socjologi akademick. Charakterystyczny dla niej sposb mylenia daje si
niejednokrotnie odnale w rozmaitych rozwaaniach publicystycznych dotyczcych procesw i zjawisk zachodzcych w zbiorowociach ludzkich. Niezalenie od wszelkich sporw o kryteria naukowoci, mona wskaza trzy powszechnie uznawane cechy wyrniajce naukowe podejcie do zjawisk spoecznych. Po pierwsze, nauk cechuje niezadowalanie si samym opisem, ale zmierzanie do wyjaniania przy wykorzystywaniu istniejcych teorii. Przez
Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania 23
teori
socjologiczn
rozumie
si
wszelki
zesp
zaoe
ontologicznych,
epistemologicznych i metodologicznych, abstrakcyjnych poj oraz oglnych twierdze o rzeczywistoci spoecznej, majcy dostarcza wyjanienia dostpnej wiedzy opisowej na jej temat oraz ukierunkowywa dalsze badania" (Sztompka 1985: 12).
Po drugie, uczonych obowizuje przestrzeganie regu postpowania badawczego. S trzy podstawowe reguy: 1) wyrane okrelenie badanego problemu tak w kontekcie dotychczasowej wiedzy faktograficznej, jak i istniejcych teorii; 2) staranne zbieranie danych i umoliwienie innym badaczom kontroli ich rzetelnoci (jawno warsztatu naukowego obowizuje zreszt na wszystkich etapach postpowania badawczego); 3) odrnianie twierdze opartych na faktach od tych, ktre s tylko domysami, a take dopasowanie stopnia oglnoci formuowanych twierdze do zakresu danych, ktre stanowi ich podstaw. Po trzecie, wyrnikiem nauki jest neutralno i powstrzymywanie si od wartociowania. Wypowiadajc oceny, wykraczamy poza jej granice, chocia oczywicie informacje dostarczane przez nauk mog by dla nas podstaw do ich formuowania. I tak na przykad nauka nie mwi nam, e palenie tytoniu jest rzecz z, a jedynie e wywouje takie to a takie zmiany w organizmie ludzkim, ktrych konsekwencj jest skrcenie ycia czowieka. Wiedzc to, moemy uzna palenie za rzecz z, ale tylko wwczas, kiedy dugie ycie jest dla nas rzecz cenion. O tym za nie decyduje nauka.
2. Historyczne warunki narodzin socjologii jako dyscypliny naukowej

Aby socjologia moga si narodzi jako dyscyplina naukowa, niezbdny by nowy sposb mylenia o spoeczestwie. Musiay zosta przezwycione ograniczenia wiedzy potocznej, porzucona finalistyczna i woluntarystyczna perspektywa ogldu spraw spoecznych. Konieczne byo take dostrzeenie, e spoeczestwo jest tworem swoistym, odrbnym od pastwa. Nie dokonao si to jednorazowo, ale byo wynikiem dugiego procesu. Stanowio pochodn przemian spoecznych w Europie Zachodniej, ktre nabieray coraz wikszego tempa i wywoyway nowe postacie zjawisk i procesw zachodzcych w zbiorowociach ludzkich. Wraz z wyprawami handlowymi do dalekich krajw poszerzyy si granice znanego wiata - rwnie spoecznego, gdy poznawano rne ludy, yjce zgoa odmiennie, ni yo si w Europie. Europejskie formy ycia spoecznego przestaway by postrzegane jako jedyne moliwe. W XVI wieku Michel de Montaigne zauway: Barbarzycy nie s w ni-
24
Cz pierwsza.
Prolegomena
czym osobliwsi dla nas ni my dla nich ani te nie z wiksz susznoci" (Montaigne 1985: t. l, 229). W nastpnym stuleciu zaczto dostrzega, e zmienno form ycia spoecznego wystpuje nie tylko w przestrzeni, ale rwnie w czasie. Pojawio si pojcie rozwoju. Wiek XVIII moe by zreszt zasadnie uznany za wiek zapowiedzi socjologii. To wtedy zrodzia si myl, e istniej jakie prawa naturalne rzdzce zachowaniami ludzi, a w konsekwencji zjawiskami spoecznymi, i pojawia si wiara w istnienie jakiego jednego podstawowego prawa, dziaajcego w wiecie spoecznym na podobiestwo odkrytego przez Newtona w wiecie fizycznym prawa powszechnego cienia. Wierze tej towarzyszyo pragnienie jego odkrycia. Jednake nie porzucono przekonania, e mdry wadca, ktry pozna, na czym polega porzdek naturalny, niewtpliwie natychmiast zechce i potrafi nada yciu spoecznemu zgodny z tym porzdkiem ksztat. Kres tej wierze pooya dopiero rewolucja francuska. Rewolucja francuska, obalajca dotychczasowy system polityczny i stary ad spoeczny, bya wstrzsajcym dowiadczeniem, ktre przeorao wiadomo europejsk. Poza wszystkim innym ukazaa spontaniczno procesw spoecznych, ich wymykanie si spod kontroli i rozbieno midzy ostatecznymi rezultatami a wczeniejszymi zamiarami. Ukazaa rwnie, e wbrew oczekiwaniom zniesienie przywilejw urodzenia i zadeklarowanie w konstytucji rwnoci wszystkich obywateli nie kadzie kresu nierwnociom spoecznym. W sumie rewolucja francuska uprzytomnia, e najbardziej nawet dogbna zmiana ustroju politycznego nie likwiduje problemw spoecznych. Pozwolio to dostrzec, e spoeczestwo jest czym odrbnym od pastwa i rzdzi si wasnymi prawami. Innym wielkim dowiadczeniem europejskim przeomu XVIII i XIX wieku byo przyspieszenie tempa uprzemysowienia, co nastpnie zyskao miano rewolucji przemysowej. Bya to w istocie rzeczy zmiana rewolucyjna dotychczasowego sposobu ycia znacznych rzesz ludzi. Spowodowao j przejcie od gospodarki opartej na rolnictwie, w ktrej podstawowymi jednostkami produkcyjnymi byy gospodarstwa domowe, w znacznej mierze samowystarczalne, do gospodarki, w ktrej takimi jednostkami stay si fabryki produkujce towary na rynek wicy ze sob w coraz wikszej skali wszystkie jednostki produkcyjne. Zmiana pracy w gospodarstwie domowym na prac w fabryce bya zmian caego trybu i rytmu ycia. Dzie zacz si dzieli na t cz, w ktrej czowiek przestawa by
panem samego siebie, i t, ktra w postaci czasu wolnego pozostawaa do jego dyspozycji. Konieczno synchronizacji pracy wielu ludzi wymagaa, by zegar, a nie soce, regulowa jej rytm. Wizaa si z tym dogbna zmiana sposobu postrzegania czasu. Rozwj przemysu to powstawanie fabryk poszukujcych siy roboczej, co oznacza przemieszczanie si ludzi ze wsi do miast i rozrost tych
25
ostatnich. Przejcie ze wsi do miasta nie byo wycznie zmian miejsca w przestrzeni, ale caego rodowiska spoecznego. Spoeczno wiejska jest tradycyjna i niedua, wszyscy znaj tu swoje i swoich ssiadw usytuowanie spoeczne. ycie w niej skada si z kontaktw lokalnych ze stosunkowo niewielk liczb wci tych samych, dobrze znanych ludzi, wedle staych wzorw. Jest to te spoeczno, ktra, ogarniajc cae ycie czowieka, poddaje je penej kontroli. Miasto natomiast to zgromadzenie wielu nie znajcych si wzajemnie osb, kontaktujcych si ze sob doranie i jedynie w okrelonych celach. Te przeogromne zmiany, ktrych tempo wci ulegao przyspieszeniu, nie dokonyway si bezbolenie. Dla wielu -ludzi przejcie ze wsi do miasta i praca w fabryce nie byy popraw losu. Praca w fabrykach, jeli udao si j znale, bya ndznie wynagradzana i morderczo cika, nikt jeszcze nie sysza o omiogodzinnym dniu pracy. Mieszkano w fatalnych warunkach, stan higieny, a co za tym idzie i zdrowia, by opakany. Wielu wstrzsajcych opisw warunkw ycia ludu dziewitnastowiecznych miast, a take panujcej w nich ndzy, dostarcza wczesna literatura. Zachodzce zmiany wizay si z powanymi kosztami psychicznymi. Znika wiat, ktrego reguy funkcjonowania byy dobrze znane, a sposoby radzenia sobie w nim opanowane. W to miejsce powstawa wiat nowy, trudny do zrozumienia i mao przyjazny, w ktrym nie wiadomo byo, jak si porusza, zwaszcza e wci si zmienia. Zanikay wsplnoty sprawujce kontrol i okrelajce tosamo jednostki. Jednostka pozostawiona sama sobie zyskiwaa nie tyle poczucie wolnoci, ile wykorzenienia i zagubienia, ktre w poczeniu z ndz sprzyjay najrniejszym patologiom spoecznym. Rewolucja przemysowa zrodzia nie tylko spoeczestwo przemysowe, ale i powan kwesti socjaln. Wszystko to razem byo przyczyn wielu niepokojw mylcych ludzi w pocztkach XIX wieku. Zburzenie starego adu wielu z nich postrzegao jako zburzenie wszelkiego
adu, a istniejcy stan rzeczy przedstawia im si jako jeden wielki chaos. Nie dostrzegali w nim adnego porzdku i adnych prawidowoci. W takim wanie klimacie intelektualnym narodzia si socjologia, ktra w zamyle Comte'a miaa by lekarstwem na bolczki epoki. Upatrujc w socjologii nadzieje na pomoc w rozwizaniu kwestii praktycznych i stworzenie waciwego" adu spoecznego, Comte nie rni si od wielu dawniejszych mylicieli, ktrzy poszukiwali idealnego ksztatu organizacji spoecznej. Rnio go natomiast przekonanie, e cel ten da si osign dziki nauce. Niewtpliw zasug Comte'a jest stwierdzenie, e moliwa jest nauka o spoeczestwie kierujca si takimi samymi reguami jak wszystkie inne nauki. Konstruujc jednolity, pitrowo zbudowany system nauk, na ktrego szczycie umieci socjologi, okreli trzy podstawowe reguy postpowania naukowego: bada fakty i tylko
26
fakty, szuka midzy nimi zwizkw i ustala prawa. W ten sposb wyranie oddzieli to, co jest opisem naukowym, od tego, co jest ocen - nauk od wartoci - a take stworzy pojcie nauki o spoeczestwie jako nauki wykrywajcej prawa, co bywa uwaane za trzeci rewolucj w procesie ksztatowania si naukowej wiedzy o spoeczestwie. W Comte'owskim systemie nauk wzr naukowoci wywiedziony zosta z procedur nauk przyrodniczych, ktrych imponujce osignicia byy wyranie widoczne na pocztku XIX wieku. Wzr ten dugo obowizywa w socjologii, a trudnoci z jego stosowaniem tumaczono modoci dyscypliny i jej niedojrzaoci, ktra - jak wierzono - zostanie w kocu przezwyciona. Z czasem uleg on zakwestionowaniu. Lecz nawet jeli w dalszym swoim rozwoju socjologia jako wiedza naukowa o zjawiskach i procesach zachodzcych w zbiorowociach ludzkich posza inn drog, ni wskazywa Comte, nie ulega wtpliwoci, e udao mu si sformuowa to, z czym do dzisiaj zgadzaj si przedstawiciele rnych orientacji - mianowicie pogld, e ycie spoeczne nie jest czym przypadkowym i chaotycznym, ale s w nim pewne prawidowoci i mona do pewnego stopnia przewidywa jego bieg.
3. Socjologia jako dyscyplina naukowa Ksztatowanie si socjologii jako dyscypliny naukowej

Aby powstaa nowa dyscyplina naukowa, nie wystarcza samo jej nazwanie, wskazanie
waciwego dla niej pola docieka oraz wyraenie przekonania, e dociekania te mona prowadzi zgodnie z uznawanymi w danym czasie standardami naukowoci. Nie wystarcza take usytuowanie jej przez cieszcego si nawet najwikszym autorytetem filozofa w oglnym systemie nauk ani uzyskanie przez ni popularnoci. Aby rzeczywicie si pojawia, musi zosta wczona do ycia akademickiego, znale sobie miejsce wrd innych nauk i sta si czci ich systemu. Innymi sowy, zyskawszy uznanie, musi ulec instytucjonalizacji (zob. Instytucje, s. 132) w postaci powoywania uniwersyteckich katedr i kierunkw studiw, towarzystw naukowych, wydawania czasopism i ksiek z jej nazw w tytule. Instytucjonalizacja socjologii dokonywaa si w poszczeglnych krajach w rozmaitym tempie. Najszybciej w Stanach Zjednoczonych, gdzie wykady z socjologii zjawiy si na niektrych uniwersytetach ju w latach siedemdziesitych XX wieku, a pierwsza katedra socjologii na uniwersytecie w Chicago powstaa w 1892 roku. Najwolniej w Anglii, gdzie jako uznana, odrbna dyscyplina akademicka zacza istnie dopiero po drugiej wojnie wiatowej.
W Polsce instytucjonalizacja socjologii zacza si w latach dwudziestych XX wieku. W roku akademickim 1919/1920 na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego stworzono katedr socjologii, ktr obj Leon Petraycki (1867-1931), w 1920 roku za taka katedra powstaa na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznaskiego; obj j Florian Znaniecki (1882-1958), majcy ju uznan pozycj w socjologii wiatowej. W tyme samym roku powsta w Poznaniu Polski Instytut Socjologiczny nastawiony na prowadzenie prac badawczych. Instytut ten do szybko przeksztaci si z organizacji regionalnej w oglnopolsk. Jako odrbny kierunek studiw socjologia zostaa w Polsce uznana w 1930 roku. W tym samym roku powsta Przegld Socjologiczny", a take zaoone zostao Polskie Towarzystwo Socjologiczne oraz odby si w Poznaniu pierwszy zjazd socjologw. Zdobywanie przez socjologi miejsca w yciu naukowym trwao, jak wida, nie tylko przez cay wiek XIX, ale i cz XX, i byo jednym z elementw dokonujcego si w tym okresie podziau pracy w obrbie nauki. Podzia w dokonywa si take pod wpywem rozwoju i upowszechniania owiaty, w rezultacie czego powstaway nowoczesne uniwersytety oraz ksztatowaa si w nich struktura dyscyplin akademickich. W toku tego procesu okazywao si, e pewne dyscypliny, takie na przykad jak
historia, majce wszelkie dane, by roci pretensje do miana nauki i bycia penoprawnymi dyscyplinami akademickimi, w adnym razie nie mog spenia wzoru nauk przyrodniczych. Praktyczne wzgldy sprzyjay kwestionowaniu sformuowanej przez Comte'a tezy o jednolitych dla wszystkich dziedzin wiedzy kryteriach naukowoci, a co za tym idzie - pogbionej refleksji filozoficznej dotyczcej rnic midzy naukami. Tego rodzaju refleksja filozoficzna rozwijaa si w drugiej poowie XIX wieku w Niemczech. Jej inspiracj byo z jednej strony dziedzictwo Immanuela Kanta (17241804), ktry odrni wiedz o przyrodzie od wiedzy o czowieku jako istocie moralnej, a z drugiej - tradycja romantyzmu niemieckiego. Rozrniono dwa rodzaje nauk: nauki cise i nauki humanistyczne. Wprowadzenie tego rozrnienia, a nastpnie podjcie rozwaa nad filozoficznymi podstawami humanistyki zwizane jest z nazwiskami filozofw niemieckich: Wilhelma Diltheya (1833-1911) i Wilhelma Windelbanda (18481915) oraz modszego od nich Heinricha Rickerta (1863-1936). Wskazujc na cakowit nieprzydatno procedur poznawczych przyrodoznawstwa dla humanistyki, zwrcili oni uwag, e te dwa rodzaje nauk maj do czynienia z innymi obszarami rzeczywistoci. W przypadku jednych przedmiotem zainteresowa jest niezaleny od czowieka, zewntrzny wobec niego wiat natury. W przypadku drugich - wiat, ktry jest tworem czowieka i ktrego czowiek jest czci, wiat kultury.
28 Cz pierwsza. Prolegomena
Wskazali dalej, e skoro kultura jest tworem czowieka, to podmiot i przedmiot poznania nale do tego samego wiata, co pociga za sob konieczno stosowania odmiennych procedur badawczych ni te, ktre s waciwe dla poznawania natury. Dla Diltheya tak procedur badawcz byo rozumienie", polegajce na docieraniu do ukrytego znaczenia tworw kultury i na interpretacji ich sensw. W ten oto sposb potoczne, oczywiste odrnienie przyrodoznawstwa od humanistyki zyskao uzasadnienie filozoficzne, a dyscypliny humanistyczne - podstawy prawomocnoci naukowej jako nauki inne", ale bynajmniej nie gorsze". Kiedy socjologia szukaa dla siebie miejsca wrd istniejcych dyscyplin naukowych, miaa do czynienia z dychotomicznie podzielonym wiatem nauki. Najczciej znajdowaa je midzy tymi dwoma rodzajami nauk, ale nie by to jedyny problem, z jakim musiaa si upora w procesie okrelania wasnej tosamoci naukowej i akademickiej. Nie ona jedna bowiem czynia przedmiotem zainteresowania procesy i zjawiska zachodzce w zbiorowociach ludzkich.
Socjologia jako jedna z nauk spoecznych

Nie ma penej zgodnoci co do tego, jakie nauki zajmujce si zjawiskami i procesami spoecznymi obejmuje kategoria nauk spoecznych. W rnych podrcznikach i opracowaniach wystpuj odmienne ich zestawienia, co jest wyrazem umownoci podziaw wewntrz sfery docieka naukowych. Socjologia, ekonomia i nauki polityczne s zgodnie uwaane za rdze nauk spoecznych. Poza nimi do tej kategorii wczane bywaj, ju znacznie mniej zgodnie, historia, antropologia i psychologia. Midzy kad z nich a socjologi istniej okrelone relacje. Historia. Ma najduszy rodowd jako uznana dyscyplina akademicka. Jej dostrzegalnym na pierwszy rzut oka wyrnikiem jest to, e przedmiotem swgo zainteresowania czyni przeszo, podczas kiedy inne nauki spoeczne koncentruj uwag na teraniejszoci. Innym wyrnikiem historii, ktry pojawi si w XIX wieku wraz z rozrnieniem nauk nomotetycznych, czyli takich, ktre d do wykrywania praw oglnych, oraz idiograficznych, czyli zajmujcych si opisywaniem tego co jednostkowe i niepowtarzalne, jest jej idiograficzno. Wystpuje pogld, e histori rni od socjologii jednostkowy punkt widzenia. Historyk pyta raczej o przyczyny danej wojny, socjolog - o przyczyny wojen jako takich. Jednake jeli przyjrze si zarwno wspczesnej historii, jak i socjologii, natychmiast okazuje si, e wykrelenie ostrych granic midzy tymi dyscyplinami nie jest moliwe. Zarwno historia, jak i socjologia s dyscyplinami
29
wewntrznie zrnicowanymi i niektre z ich odgazie s bardzo bliskie sobie. Tak na przykad w obrbie socjologii istnieje subdyscyplina, zwana socjologi historyczn. Podejmujc problematyk socjologiczn, posuguje si danymi pochodzcymi z przeszoci. W obrbie historii z kolei istnieje subdyscyplina, zwana histori spoeczn, ktra w odniesieniu do przeszoci podejmuje klasyczne tematy socjologiczne, na przykad zrnicowania spoecznego, a take wykorzystuje sozologiczne metody analizy danych. Antropologia. Nazwa ta uywana jest na okrelenie dwch odmiennych dyscyplin. Odrnia je odpowiedni przymiotnik. W jednym przypadku mwi si o antropologii fizycznej, w drugim o antropologii kulturowej bd spoecznej. Pierwsza z nich zajmuje si czowiekiem jako gatunkiem przyrodniczym i interesuje si fizycznym
zrnicowaniem czowieka w przestrzeni i w czasie (Nowicka 1991: 39). Tak okrelony przedmiot zainteresowa sytuuje t antropologi wrd nauk przyrodniczych i sprawia, e zajmujce si ni katedry i zakady bywaj lokowane na wydziaach przyrodniczych. Midzy antropologi fizyczn a kulturow istniej zawie relacje. Podejmowane s take prby budowania pomostw midzy nimi. W odniesieniu do antropologii kulturowej jej wspczeni przedstawiciele powiadaj, e jej przedmiotem jest poszukiwanie cech typowo ludzkich, czyli tych, ktre wi si z kulturow istot czowieka" (Nowicka 1991: 40-41). Jednake przez dugi czas wyrnikiem tej antropologii byo to, e jej przedmiotem zainteresowania i obiektem bada byy spoeczestwa pierwotne, przedpimienne, kracowo rne od spoeczestwa nowoczesnego, przemysowego, ktre uksztatowao si w Europie. Takimi odmiennymi spoeczestwami zajmuje si rwnie historia, ale s to spoeczestwa oddalone w czasie, podczas kiedy antropologia bada spoeczestwa oddalone w przestrzeni. Ze wzgldu na taki przedmiot jej zainteresowa, niektrzy antropolodzy wyraaj przekonanie, e jest to nauka nadrzdna w stosunku do socjologii, albowiem, zajmujc si spoeczestwami rnego typu, rozporzdza szerok perspektyw porwnawcz, podczas gdy socjologia zajmuje si spoeczestwem tylko jednego rodzaju - nowoczesnym spoeczestwem przemysowym. Chocia takie okrelenie przedmiotu antropologii jako jej wyrnika mogoby by dyskusyjne, przez dugi czas odpowiadao rzeczywistoci i zgodne byo z istniejcym podziaem pracy wrd uczonych i badaczy. W ostatnich dekadach ulego to zmianie za spraw zachodzcych na wiecie przemian. Na wszystkich kontynentach znikaj spoeczestwa pierwotne jedno za drugim. Tam, gdzie jeszcze istniej, staj si niedostpne z przyczyn politycznych - nowe pastwa niechtnie udzielaj wiz, a liczne miejscowe konflikty powoduj, e badania terenowe stay si po prostu niebezpieczne.
30
To midzy innymi sprawio, e antropolodzy zwrcili oczy na swoje wasne, nowoczesne spoeczestwa i uczynili je przedmiotem bada, uywajc metod
wyksztaconych do badania spoeczestw pierwotnych. Zamazuje to granice midzy antropologi a socjologi, zwaszcza e podejmowana przez tak zorientowanych antropologw problematyka bywaa ju uprzednio przedmiotem zainteresowa socjologii i
naukowcw instytucjonalnie usytuowanych w jej obrbie. Psychologia. Podobnie jak antropologia, psychologia jest rozdarta midzy naukami przyrodniczymi i spoecznymi. Z jednej strony ma cise zwizki z fizjologi i neurologi, z drugiej - przez subdyscyplin zwan psychologi spoeczn - z socjologi. Psychologia spoeczna uwaana jest za dyscyplin hybrydaln, czego wyrazem jest midzy innymi to, e na jednych uniwersytetach ulokowana jest na wydziaach psychologii, na innych soq'ologii, a na niektrych, jak to jest w przypadku Uniwersytetu Warszawskiego, na obu. Psychologia spoeczna z perspektywy psychologii to dyscyplina, ktra zajmuje si tym, w jaki sposb na myli, uczucia i zachowania jednostki wpywa obecno innych ludzi i sytuacje spoeczne. Natomiast z perspektywy socjologii jej przedmiotem jest badanie wpywu osobniczych i gatunkowych cech psychicznych czowieka na sposb jego funkcjonowania w zbiorowociach oraz na przebieg procesw spoecznych. Ekonomia. Encyklopedyczne okrelenie ekonomii informuje nas, e jej przedmiotem s indywidualne i zbiorowe decyzje dotyczce produkcji, dystrybucji i konsumpcji dbr i usug" (Komiski 1998: t. l, 170). Ekonomia jest nauk silnie zmatematyzowan, a jako taka - najbardziej cis spord nauk spoecznych i najblisz wzorowi nauk przyrodniczych. Dotyczy to zwaszcza jej subdyscypliny zwanej ekonometri, ktra za pomoc metod matematyczno-statystycznych zajmuje si ustalaniem ilociowych prawidowoci ycia gospodarczego. Mogoby si wydawa, e ekonomi mona wyranie oddzieli od socjologii. Tymczasem tak nie jest. W obrbie socjologii istnieje subdyscyplina socjologia ekonomiczna" (Morawski 2001) usytuowana na pograniczu obu nauk. Zacieraniu tych granic sprzyja take takie wspczesne rozumienie ekonomii, ktre w pole jej uwagi wcza koszty i zyski, a take podzia zasobw spoza sfery dbr materialnych. S to koszty i zyski psychologiczne - wydatkowanie energii i napicia z jednej strony, a z drugiej -satysfakcje emocjonalne w postaci wzrostu poczucia wasnej wartoci czy poczucia bezpieczestwa. Tak rozumiana ekonomia, interesujc si zachowaniami jednostek, zajmuje si problematyk sposobu podejmowania przez nie decyzji oraz ich racjonalnoci, co jest przedmiotem uwagi rwnie innych nauk spoecznych. Towarzyszy temu przekonanie, e podejcie ekonomiczne do zachowa ludzkich, to jest z perspektywy szeroko rozumianych kosztw i zyskw, daje si stosowa do wszystkich ich prze-
31
jaww. W ten sposb ekonomia zgasza ch wykroczenia poza granice swojego
tradycyjnego obszaru zainteresowa i stania si najoglniejsz nauk spoeczn. Nie mona take nie wspomnie, e wiele kategorii zaczerpnitych z ekonomii stao si narzdziami analizy socjologicznej lub te weszo do sozologicznego jzyka opisu rzeczywistoci spoecznej. W obrbie socjologii (a take antropologii) rozwijane s teorie wymiany, a takie terminy jak kapita spoeczny" czy kapita kulturowy" weszy na stae do jzyka socjologii (zob. mier klas", s. 303). Nauki polityczne. Podstawowym przedmiotem zainteresowania nauk politycznych jest wadza, jej rda i sposoby sprawowania na poziomie pastwa. W odniesieniu do pastwa politolodzy interesuj si zarwno problemami szczegowymi: zachowaniami wyborczymi, funkcjonowaniem wyspecjalizowanej administracji pastwowej,
dystrybucj wadzy, jak i oglnymi problemami filozofii spoecznej i politycznej. Trudno wyznaczenia granicy midzy socjologi a innymi naukami spoecznymi, dajca si zauway w odniesieniu do kadej z nich, w przypadku nauk politycznych wzrasta niepomiernie. Nauki polityczne maj wspln z socjologi prehistori. Poniewa przez dugi czas spoeczestwo nie byo postrzegane jako co odrbnego od pastwa, w refleksji przedsocjologicznej problematyka wadzy i pastwa cile splataa si z rozwaaniami odnoszcymi si do wszystkich innych aspektw ycia zbiorowego. Instytucjonalne wyksztacanie si socjologii i nauk politycznych przebiegao rnie w poszczeglnych krajach. W rezultacie w kadym z nich rozmaicie ustaliy si ich wzajemne stosunki. Nie bez wpywu na nie bya panujca sytuacja polityczna, ktra niekiedy hamowaa instytucjonalizacj nauk politycznych jako odrbnej dyscypliny akademickiej. Sprzyja to mogo, jak w PRL, rozwojowi subdyscypliny sozologicznej okrelajcej si jako socjologia stosunkw politycznych" lub socjologia polityki", ktra podejmowaa klasyczn problematyk nauk politycznych. Ten krtki przegld nauk spoecznych pozwala zda sobie .spraw z dwch istotnych rzeczy. Po pierwsze z tego, e adna z nich nie jest dyscyplin jednolit, po drugie, e adnej z nich nie daje si ostro oddzieli od socjologii. Granice midzy socjologi a pozostaymi naukami spoecznymi s zamazane, a jeli nawet daj si dostrzec, to w rnych krajach przebiegaj rozmaicie. Co wicej, s pynne i zmienne. To, co dzi jest niekwestionowan czci socjologii, wczoraj mogo stanowi odrbn enklaw, a jutro moe znale si poza jej granicami jako dyscyplina nowa i niezalena. Powstaje pytanie, czy wyznaczanie wyranych granic midzy socjologi a innymi dyscyplinami jest do czego potrzebne. Na pewno byo potrzebne w XIX wieku, w
czasach instytucjonalizacji nauk i szukania przez

kad z nich uznanego miejsca w wiecie akademickim. Wwczas socjologia musiaa dowodzi swego prawa do istnienia przez wskazywanie takiej czci rzeczywistoci spoecznej, ktrej adne inne nauki nie badaj, lub takiego sposobu jej badania, ktrego adna inna nauka nie stosuje. Teraz potrzeba ta naley do przeszoci. Nie tylko zreszt w przypadku socjologii. U podstaw ksztatowania si w XIX wieku podziau nauk tkwio przekonanie, e powinien on by odbiciem podziaw wystpujcych w wiecie rzeczywistym. Rzeczywisto, w tym rwnie spoeczn, postrzegano jako podzielon na rne, wyranie wyodrbnione obszary. Dzi ten pogld naley do przeszoci. Jeli obecnie chce si scharakteryzowa jak dyscyplin, wskazuje si nie tyle na rnice przedmiotu, ktrym si zajmuje, ile pyta, jakie kieruje pod adresem rzeczywistoci. Najczciej jednak nikt takim rozrnieniom nie powica wiele uwagi i, podejmujc prace badawcze, nie trapi si istnieniem midzydyscyplinarnych granic ani nie ywi obaw przed ich przekraczaniem. Kluczow spraw jest to, co i jak si robi, a nie pod jakim szyldem. Poczwszy od koca lat czterdziestych XX wieku dziewitnastowieczne podziay zaczy by coraz czciej kwestionowane w praktyce ycia naukowego. Zaczy mnoy si interdyscyplinarne programy badawcze, a nawet kierunki studiw, zaczy powstawa nowe, pograniczne dyscypliny, i to nie tylko w obrbie nauk spoecznych. Wystarczy wymieni biochemi czy biofizyk. Podziay w naukach spoecznych s obecnie znacznie bardziej podziaami administracyjnymi porzdkujcymi organizacj uniwersytetw i innych, rnorako z nauk zwizanych placwek naukowych ni podziaami
merytorycznymi. Uwzgldniajc pynno granic midzydyscyplinarnych, na pytanie, co to jest socjologia, mona prowokacyjnie odpowiedzie, e jest to to, co robi socjolodzy. Socjologami za s ci, ktrzy pracuj na uniwersyteckich wydziaach socjologii czy w innych instytucjach akademickich okrelajcych si jako socjologiczne.
Wewntrzne zrnicowanie socjologii

Powysza prezentacja nauk spoecznych pokazuje, e nawet w najkrtszej ich charakterystyce nie sposb pomin wewntrznego zrnicowania kadej z nich. Nie
mona zignorowa tego, e w kadej istnieje wiele subdyscyplin i rozmaitych orientacji teoretycznych. Zrnicowania te wynikaj w niemaym stopniu z usytuowania nauk spoecznych midzy naukami cisymi a humanistycznymi. Tak te jest w wypadku socjologii, ktra jest dyscyplin wielce i wielowymiarowo zrnicowan. Jej podstawowe zrnicowanie wynika ze
zmagania si na jej gruncie dwu koncepcji nauki o procesach i zjawiskach zachodzcych w zbiorowociach ludzkich. Wedle jednej, socjologia jest tak sam nauk jak nauki zajmujce si zjawiskami i procesami zachodzcymi w przyrodzie i w toku postpowania badawczego powinna odwoywa si do ich wzorw. Wedle drugiej, ktra, wskazujc na specyfik wiata czowieka, kwestionuje te wzory, socjologia jest blisza naukom humanistycznym. Moemy wic mwi o socjologii scjentystycznej i socjologii humanistycznej. Tym dwm koncepcjom socjologii odpowiadaj dwa sposoby traktowania zjawisk spoecznych: bd przedmiotowo, jak rzeczy", bd podmiotowo, to jest jako wci stwarzanych przez istoty obdarzone wiadomoci. August Comte, tworzc koncepcj nauki spoecznej i nazywajc j socjologi, nie wtpi ani przez chwil w jedno nauki i powszechn stosowalno wzorw nauk przyrodniczych. Poniewa jego system filozoficzny nosi nazw pozytywizmu, socjologia zgodna z jego rozumieniem nauki, to jest taka, ktra bada fakty i tylko fakty, szuka midzy nimi zwizkw i na tej podstawie formuuje prawa oglne, bywa nazywana pozytywistyczn, a przez niektrych uczonych rwnie naturalistyczn. Wyej zostaa okrelona jako scjentystyczna. Traktowanie socjologii jako nauki wzorujcej si na naukach przyrodniczych zostao jednake do wczenie zakwestionowane. Uczyni to pod wpywem wczeniej wspomnianej tradycji filozofii niemieckiej Max Weber (1864-1920), do dzisiaj niekwestionowany autorytet naukowy dla przedstawicieli nauk spoecznych. Weber w swoich studiach metodologicznych zwraca uwag na rnice midzy procedurami poznawczymi w odniesieniu do wiata spoecznego, ktrego czci jest badacz tworzcy w jakiej mierze przedmiot swego poznania, a procedurami poznawczymi w odniesieniu do wiata przyrody, zewntrznego w stosunku do badacza. Dla Webera socjologia bya nauk, ktra dy dziki interpretacji do zrozumienia dziaania spoecznego i przez to do przyczynowego wyjanienia jego przebiegu i skutkw" (Weber 2002: 6). Dziaanie nato-
miast byo dla niego spoeczne ze wzgldu na subiektywne znaczenie, jakie przypisuj mu podmioty dziaajce" (Wallace 1972: 7). Tak okrelajc przedmiot poznania nauk spoecznych, Weber wprowadzi do nich metod rozumiejc, ktrej wprawdzie nie wymyli, ale opracowa jej cise reguy i procedury. Dla Webera zanegowanie wzoru nauk przyrodniczych w adnym razie nie oznaczao zwolnienia z obowizku cisoci i porzdku w myleniu. Poczwszy od Maxa Webera, nurt humanistyczny w mniej lub bardziej radykalnej postaci jest stale, cho z rn intensywnoci, obecny w socjologii. Na gruncie polskim znakomitym jego
przedstawicielem by wspomniany wyej jako jeden z twrcw polskiej socjologii akademickiej Florian Znaniecki. Znaniecki, zwracajc uwag, e to, co bada socjologia, jest ludziom dane w ich do34 Cz pierwsza. Prolegomena
wiadczeniu, wprowadzi koncepcj wspczynnika humanistycznego, ywo do dzisiaj dyskutowan. Naley te wspomnie o Stanisawie Ossowskim (1897-1963), ktry w latach powojennych zastanawia si nad osobliwociami nauk spoecznych i wykazywa zudno wiary w moliwo wiernego naladownictwa wzoru nauk przyrodniczych. Przeszkod jest to, e badacz, bdc czci wiata, ktry bada, nie moe przy jego interpretacji wyczy wpywu wiedzy pochodzcej z dowiadczenia osobistego. Ossowski podkrela, e majc tego wiadomo, mona ten wpyw kontrolowa. Wskazywa nadto, i nauki spoeczne rni si zasadniczo od nauk przyrodniczych tym, e rezultaty ich bada, a nawet same czynnoci badawcze maj wpyw na badan rzeczywisto. Charakteryzujc zwile socjologi scjentystyczn i humanistyczn, naley o nich powiedzie, co nastpuje: Socjologia scjentystyczn. U jej podstaw ley przekonanie, e fakty spoeczne nale do obiektywnie istniejcej rzeczywistoci, zewntrznej w stosunku do poznajcego podmiotu. Zjawiska spoeczne s ze sob powizane, rzdz nimi okrelone prawidowoci oraz obiektywne prawa. Podstawowymi kategoriami opisu i analizy rzeczywistoci spoecznej dla jednych przedstawicieli tej orientacji s majce realny byt caoci spoeczne, takie jak grupy i ich struktury; dla innych natomiast, bdcych zwolennikami skrajnego empiryzmu - wycznie obserwowane z zewntrz zachowania jednostek, ktre s jedynymi realnie istniejcymi bytami i do nich ostatecznie redukuj si wszystkie ponadjednostkowe caoci spoeczne. Socjologi t cechuje niech do metafizyki, przywizywanie wagi do precyzji jzyka i
nacisk na empiryczn sprawdzalno wszelkich twierdze teoretycznych. Wie si z ni take rygorystyczny wymg obiektywnoci badacza, ktrego obowizkiem jest mwi, jak jest, i powstrzymywa si od oceniania przedmiotu bada w kategoriach dobra i za czy te jakichkolwiek innych. Socjologia humanistyczna. wiat spoeczny nie jest wedug niej gotowy i dany, zewntrzny w stosunku do czowieka. Jest czym nieustannie tworzonym w procesie interakcji podmiotw obdarzonych wiadomoci. Kierujc si swoim rozumieniem wiata i systemami wartoci, podejmuj one celowe dziaania i interpretuj zachowania innych. Dla tej socjologii podstawowymi kategoriami opisu s dziaania oraz instytucje rozumiane jako utrwalone wzory dziaa, powstae w wyniku interakcji wiadomych podmiotw i spoecznie reprodukowane tak w czasie, jak i w przestrzeni. Socjologia ta skupia uwag na tym, jak aktorzy widz i interpretuj wiat, poniewa przyjmuje, e wzajemne oddziaywania aktorw przebiegaj w sferze znacze. Socjologia humanistyczna podwaa take pojcie obiektywnych praw rzdzcych yciem spoecznym na podobiestwo praw rzdzcych
w wiecie przyrody. Skonna jest uwaa regularnoci wystpujce w yciu spoecznym za rezultat norm, regu i wzorw wytworzonych przez ludzi w toku ich interakcji (zob. Interakcje spoeczne, s. 119), porzdek spoeczny za - za rezultat ustanowionych przez ludzi regu gry. Czonkw spoeczestwa postrzega raczej jako graczy na boisku pikarskim ni jako molekuy poddane rzdom elaznych praw (Sztompka 1985: 39). W socjologii tej nacisk na cige tworzenie rzeczywistoci spoecznej prowadzi do podkrelenia znaczenia aktywnoci ludzkiej, tego, e nie jestemy na nic skazani, e wiele od nas zaley i powinnimy mie wiadomo istnienia wielu potencjalnych moliwoci. Konsekwencj takiego stanowiska bywa podwaenie zasady obiektywnoci socjologii i wskazywanie, e konieczne jest powizanie socjologii z krytyk spoeczn; rwnie pogld, e socjologia nie moe by neutralnym przedsiwziciem intelektualnym i nie interesowa si konsekwencjami, jakie jej analizy maj dla tych, ktrych dziaania bada (Giddens 1998). Przedstawiona charakterystyka dwch typw socjologii jest oczywicie bardzo uproszczona i wyostrzona. I chocia daoby si znale przykady orientacji cile odpowiadajce jednemu lub drugiemu z nich, to z ca pewnoci wystpujce w obrbie
socjologii orientacje teoretyczne nie dadz si tak dychotomicznie podzieli. Rozrnione dwa typy socjologii s dwoma biegunami, midzy ktrymi rozciga si spolaryzowana mozaika tradycyjnych i wspczesnych teorii, a debata midzy nimi stanowi gwny nurt kontrowersji teoretycznych od XIX wieku do dzisiaj" (Sztompka 1985: 26). Warto doda, e wtki scjentystyczne" i humanistyczne" wystpuj niekiedy obok siebie w tych samych systemach teoretycznych. Skomplikowanie obrazu wspczesnej i nie tylko wspczesnej socjologii jest w jakie mierze zwizane z tym, e przedstawiony podzia socjologii na scjentystyczn i humanistyczn, bdc niewtpliwie podziaem istotnym, nie jest jedyny. S take inne podziay. Ich krzyowanie si i wzajemne nakadanie na siebie tworzy ow mozaik orientacji teoretycznych. Nie pretendujc do penej prezentacji wszystkich wewntrznych zrnicowa socjologii, wskaza naley ich dwa wane wymiary: Rozumienie zbiorowoci spoecznych w sposb redukcjonistyczny bd
holistyczny. W pierwszym przypadku zbiorowoci spoeczne s pojmowane wycznie jako zbiory pewnej liczby jednostek. Tylko jednostki istniej realnie i tylko one, jak si niekiedy dodaje, s empirycznie uchwytne. Wszystkie twierdzenia o zbiorowociach oraz zachodzcych w nich procesach mona przetumaczy na jzyk opisu zachowa bd wiadomych dziaa jednostek. Poniewa opisywanie wszystkich przejaww ycia spoCz pierwsza. Prolegomena
36
ecznego jako zachowa jednostkowych jest mudne i uciliwe, ze wzgldu na wygod opisujemy je jako zachowania zbiorowoci. Z kolei zbiorowoci spoeczne rozumiane holistycznie s traktowane jako caoci swoiste, ktre nie daj si zredukowa do zbioru tworzcych je jednostek, tak jak trjkt nie daje si zredukowa do trzech tworzcych go odcinkw. Zbiorowo to nie tylko jednostki, ale sie ich powiza. Nie tylko interakcje osobnikw, ale take to, co jest ich rezultatem - normy, reguy, wzory zachowa, ktre, wyznaczajc ramy zachowa i dziaa, wpywaj na nie i sprawiaj, e jednostki w grupie zachowuj si inaczej, ni zachowywayby si poza ni. Poziomy analizy: mikro- i makrospoeczny. Na poziomie mikrospoecznym przedmiotem zainteresowania jest to, co bywa niekiedy okrelane mianem mikrostruktur, czyli mae zbiorowoci, ktrych podstaw s bezporednie interakcje
jednostek; take struktura i funkcja takich zbiorowoci, jak rwnie wzory jednostkowych zachowa i bezporednich interakcji. Na poziomie makrospoecznym przedmiotem zainteresowania s due zbiorowoci o zoonej, wielopoziomowej budowie, ktrych czciami skadowymi s grupy, instytucje i organizacje, wzajemne ich relacje, a take procesy zachodzce na poziomie caego spoeczestwa (Turowski 1994: 49). Niekiedy wyrnia si take poziom poredni, mezospoeczny. Na tym poziomie przedmiotem zainteresowania s caoci spoeczne, takie jak spoecznoci lokalne czy wielkie organizacje.
Socjologia wspczesna
Po drugiej wojnie wiatowej nastpi ogromny rozwj socjologii, co wyrazio si wzrostem na caym wiecie liczby katedr socjologicznych oraz pracownikw naukowych uprawiajcych t dyscyplin. Dynamicznie rozwijajca si socjologia bya pod znacznym wpywem socjologii amerykaskiej. Jedna z przyczyn tego bya nader prozaiczna. W latach pidziesitych Stany Zjednoczone rozporzdzay wieloma stypendiami, midzy innymi Fundacji Forda. Przyznawane uczonym z rnych krajw, sprzyjay przenoszeniu przez nich na rodzimy grunt nabytych w naukowych orodkach amerykaskich wzorw uprawiania socjologii i prowadzenia bada. Miao to swoje wady, gdy utosamianie socjologii wiatowej z socjologi amerykask prowadzio do zapoznawania osigni socjologii innych krajw, nawet o tak powanym dorobku i bogatych tradycjach jak socjologia francuska. Ale miao te i zalety. Sprzyjao bowiem wytwarzaniu si midzynarodowej wsplnoty naukowej socjologw, przyjmujcej podobne ramy odniesienia rozwaa teoretycznych i uznajcej podobne standardy metodologiczne bada empirycznych. Przez pierwsze dziesiciolecia powojenne w socjologii amerykaskiej w zakresie teorii dominowa funkcjonalizm strukturalny zwizany z nazwiskami Talcotta Parsonsa (1902-1979) i Roberta Mertona (ur. 1910).
37
Poniewa socjologia amerykaska nadawaa ton socjologii wiatowej, wpyw tej orientacji by w niej widoczny. Orientacj t charakteryzuje perspektywa makrospoeczna i traktowanie
spoeczestwa jako zorganizowanego, stabilnego, spjnego systemu, ktry jest czym
wicej ni sum jednostek i kada jego cz peni okrelone funkcje oraz przyczynia si do umacniania caoci. W funkcjonalistycznej teorii spoeczestwa nacisk pada na struktur rozumian jako sposb powizania czci oraz na funkcje tych czci i ich wspdziaanie. Gwnym przedmiotem zainteresowania jest rwnowaga systemu oraz czynniki dziaajce na rzecz jego stabilizacji. Funkcjonalizm bywa krytykowany za to, e nie uwzgldnia problematyki zmiany. Krytyka ta bya nie cakiem sprawiedliwa, aczkolwiek prawd jest, e -interesujc si zmianami - koncentrowa uwag na takich, ktre zachodz wewntrz systemu i przyczyniaj si do jego utrwalania. Innym amerykaskim nurtem dominujcym w socjologii pierwszych powojennych dziesicioleci by nurt majcy u swych podstaw empiryzm logiczny. Jego czoow postaci by Paul Lazarsfeld (1901-1976). W centrum uwagi tej orientacji znajdowaa si metodologia bada. Dawano jej pierwszestwo przed teori zjawisk spoecznych, uwaajc, e istot nauki s metody bada. Kadziono nacisk na kwantyfikacj wiedzy, utosamiajc ujcia naukowe z ilociowymi, oraz przywizywano wag do jasnoci i precyzji jzyka. Uwaano, e w naukach spoecznych strategia poznawania wiata powinna by taka sama jak w naukach cisych. Denie do maksymalnej cisoci skaniao do redukcjonizmu: cise nauki spoeczne nie mog by naukami o spoeczestwie, ktre nie ma bytu realnego, ale musz by naukami o uchwytnych empirycznie zachowaniach jednostek. Trzecim, ju nieamerykaskim nurtem, ktry wpywa na oblicze socjologii powojennej, by marksizm wywodzcy si od Karola Marksa (1818--1883). Marks nie tylko nie uwaa si za socjologa, ale nawet nie traktowa rozwijania teorii zjawisk spoecznych jako swojego podstawowego zadania. Zajmowa si, podobnie jak wielu mu wspczesnych, krytyk stosunkw spoecznych w spoeczestwach europejskich pierwszej poowy XIX wieku. Od innych tego rodzaju krytykw odrniao go przekonanie, e stosunkw tych nie mona zmieni bez rewolucyjnej przebudowy caego spoeczestwa. Jego rozwaania teoretyczne wyrastay z chci owietlenia drogi prowadzcej do tego celu. Marksizm, ktremu dal pocztek, charakteryzuje si koncentrowaniem uwagi na zjawiskach i procesach zachodzcych na poziomie makrospolecznym. Podobnie jak funkcjonalizm, cechuje go postrzeganie spoeczestwa jako swoistej caoci, ktrej wszystkie czci s ze sob powizane. Rni go natomiast od funkcjonalizmu, i to w sposb zasadniczy,
38
skupienie uwagi na rozwoju spoecznym i rzdzcych nim prawach, nie za na rwnowadze i stabilizacji systemw spoecznych, a take na konfliktach spoecznych, nie na konsensie. Podstawowe cechy teorii socjologicznej Marksa, ktr on sam okrela jako materializm historyczny, to jej zwizek z praktyk rewolucyjn, holizm, dynamiczne ujmowanie zjawisk spoecznych, szukanie klucza do nich w sferze gospodarki i upatrywanie rde dynamiki spoecznej w wewntrznych sprzecznociach i konfliktach klasowych (zob. Marksizm, s. 96, a take Karol Marks i pojcie historyczne klasy, s. 280). W socjologii wspczesnej Marks jest obecny w trojaki sposb. Po pierwsze, na caym wiecie istniej kierunki bezporednio nawizujce do Marksa i okrelajce si jako marksistowskie. Po drugie, w wielu teoriach socjologicznych wystpuj bezporednie bd porednie nawizania do poszczeglnych wtkw jego teorii. Po trzecie, wci podejmowany jest dialog i spr z Marksem. Dominacja tych trzech nurtw (funkcjonalizmu strukturalnego, empiryzmu logicznego i marksizmu) w socjologii powojennej sprawia, e jej orientacja oglna bya mniej lub bardziej bliska biegunowi scjentystycznemu. W latach siedemdziesitych zmienio si to radykalnie, przy czym niema rol odegray przemiany w naukach cisych i ich filozofii. Stao si widoczne, e wzr nauk przyrodniczych, tak jak wyobraali go sobie przedstawiciele nauk spoecznych, ma niewiele wsplnego z rzeczywistymi naukami przyrodniczymi. Okazao si, e niektre problemy, na przykad takie jak wpyw badacza na rzeczywisto badan, wbrew temu, co sdzono, s take problemami poznania wiata fizycznego i nie stanowi o specyfice nauk spoecznych. W ostatnich trzech dziesicioleciach XX wieku nastpi rozkwit najrozmaitszych postaci socjologii humanistycznej. Odyy jej dawniejsze kierunki, takie jak amerykaski interakcjonizm symboliczny zwizany w swych pocztkach z nazwiskiem George'a H. Meada (1863-1931) czy socjologia fenomenologiczna Alfreda Schtza (1899-1959). Kierunki te poddane reinterpretacji zaczy zyskiwa now popularno. Powstay te nowe orientacje takie jak etnometodologia, ktr u schyku lat szedziesitych zapocztkowa Harold Garfinkel (ur. 1917). Obok nich take marksizm zacz si liczy w interpretacjach antyscjentystycznych tak zwanej teorii krytycznej. Orientacja ta zrodzia si w Niemczech w latach dwudziestych ubiegego wieku, a nastpnie bya rozwijana w Stanach Zjednoczonych
przez uczonych niemieckich, ktrzy wskutek przeladowa opucili wasny kraj. Po drugiej wojnie wiatowej zyskiwaa coraz wiksz popularno oraz nowych przedstawicieli w USA i Europie. Wszystkie warianty socjologii humanistycznej (okrelanej te mianem
interpretacyjnej bd rozumiejcej) czy to, e interesuj si wiatem
39
spoecznym jako wiatem tworzonym i wyposaanym w znaczenia w procesie interakcji midzyjednostkowych. Dla interakcjonizmu symbolicznego spoeczestwo jest procesem interakcji symbolicznych, dziki ktrym dochodzi do koordynacji dziaa wielu jednostek. Dla socjologii fenomenologicznej grupy spoeczne s wsplnotami poznawczymi organizujcymi systemy znacze i systemy wartoci swoich czonkw (Haas 1994: 25, 29). Dominacja orientacji humanistycznych w socjologii ostatnich dziesicioleci nie oznacza eliminacji z niej innych, scjentystycznie zorientowanych nurtw. Socjologia bya, jest i najpewniej pozostanie nauk, w ktrej wspwystpuj wielorako zrnicowane orientacje teoretyczne. Oto cztery moliwe reakcje na t sytuacj (Sztompka 1985: 40-41). Po pierwsze, moe by ni nihilizm - zakwestionowanie wartoci socjologii i odmwienie jej miana nauki. Po drugie, dogmatyzm - pena akceptacja jednej i tylko jednej orientacji. Po trzecie, programowy eklektyzm - uznanie, e kada z perspektyw teoretycznych pozwala dojrze inne strony rzeczywistoci spoecznej i pozna inne jej aspekty. Suszne jest wic korzystanie ze wszystkich. Po czwarte, twrcza rekonstrukcja - poszukiwanie syntezy rozmaitych perspektyw. Dwie pierwsze nale raczej do przeszoci. Zrnicowanie orientacji teoretycznych przestao by uwaane za wyraz niedoskonaoci czy niedojrzaoci dyscypliny. Jeli za chodzi o dogmatyzm, to dogmatyczni wyznawcy poszczeglnych orientacji zapewne istniej, ale w socjologii, tak jak jest ona uprawiana w placwkach akademickich i nauczana na uniwersytetach, panuje programowy eklektyzm. Natomiast na poziomie teorii oglnych podejmowane s prby twrczej rekonstrukcji rnych perspektyw. I chocia nie istnieje, a take wtpliwe jest, czy kiedykolwiek powstanie jedna, wszechobejmujca teoria zjawisk i procesw zachodzcych w zbiorowociach ludzkich, to
rezultaty wysikw w kierunku twrczej rekonstrukcji s godne odnotowania. Napotka mona nawet pogld, e midzy rnymi, czsto konkurencyjnymi punktami widzenia jest wicej zbienoci, ni mogoby si na pierwszy rzut oka wydawa (Giddens, Turner 1987: 3). Zwraca si raczej uwag na to, w jaki sposb rne rodzaje teorii wzajemnie si uzupeniaj, ni na to, jak sobie przecz. Pojawia si w tym miejscu pytanie o moliwo kumulacji wiedzy o spoeczestwie ogldanym z rnych perspektyw teoretycznych. Podejmujc je, naley powiedzie, co nastpuje: Zrnicowanie perspektyw ogldu nie pozwala na proste dodawanie kawakw wiedzy uzyskanej w ich rezultacie. Nie daje si ich czy w taki sposb, w jaki czymy rne fragmenty jednego, pocitego na kawaki obrazka. Ale jeli porwnamy rne fragmenty wiedzy, uzyskanej dziki
40
rnym perspektywom, z wieloma zdjciami tego samego przedmiotu fotografowanego z rnych stron i pod rnymi ktami oraz z rnych odlegoci, to wprawdzie nie moemy z nich uoy jednego obrazka, ale - majc kilka takich fotografii - uzyskujemy z pewnoci peniejsz wiedz o fotografowanym przedmiocie, ni gdybymy mieli tylko jedno, z jednej strony zrobione zdjcie. Wspczenie w zrnicowaniu socjologii dostrzega si nie przeszkod, ale szans rozwoju wiedzy o spoeczestwie, do ktrego przyczyniaj si rnorodne typy bada socjologicznych podejmowane z inspiracji rozmaitych orientacji socjologicznych. Zyskuje popularno pogld, e rni badacze mog reprezentowa rne orientacje problemowe lub [...] nalee do rnych szk. Udzielaj oni wwczas rnych odpowiedzi na rne pytania, oparte na rnych, ale nawzajem wobec siebie komplementarnych czstkowych wizjach, modelach czy teoriach wiata zjawisk i procesw spoecznych" (Stefan Nowak 1985: 57). Towarzyszy temu przekonanie, e dopki istniej wystarczajce rodki porozumiewania si, pozwalajce zrozumie to, co czyni inni, i dopki wykorzystywany bdzie wkad pojedynczych uczonych o rnych specjalnociach, dopty dyscyplina jako cao bdzie dziaa jako rodzaj jednego, wszechobejmujcego teoretycznego programu badawczego" (Szmatka, Lovaglia, Mazur 1996: 80).
Socjologia wspczesna a powojenna socjologia polska

Kiedy po zakoczeniu wojny uniwersytety powrciy do ycia, katedry i studia socjologii pojawiy si nie tylko tam, gdzie uprzednio istniay, to jest na starych uniwersytetach Krakowa, Poznania i Warszawy, ale rwnie na nowo powstajcych uniwersytetach odzi, Wrocawia i Lublina. Wobec zniszczenia Warszawy, opniajcego uruchomienie tu uniwersytetu, w pierwszym powojennym roku czoowym orodkiem akademickim, w ktrym skupili si naukowcy warszawscy, sta si Uniwersytet dzki. Tak byo rwnie w przypadku socjologii. W odzi te reaktywowano w 1946 roku wydawanie Przegldu Socjologicznego". Socjologia pierwszych lat powojennych bya kontynuacj socjologii przedwojennej tak pod wzgldem horyzontw teoretycznych i metodologicznych, jak i programw nauczania, albowiem do koca 1947 roku wysze uczelnie dziaay na podstawie przedwojennych uregulowa prawnych. Wkrtce to si zmienio. Wraz z zaostrzeniem si kursu politycznego i wkroczeniem na drog budowy socjalizmu, co oznaczao pocztek okresu stalinowskiego, socjologia ulega likwidacji jako niepotrzebna i wrcz szkodliwa nauka buruazyjna". Waciwych odpowiedzi na pytania, jakie mogliby zadawa socjologowie, mia dostarcza marksizmleninizm.
41
Przesta wychodzi Przegld Socjologiczny", a rok akademicki 1948/ 1949 by ostatnim rokiem naboru na studia socjologiczne. Po padziernikowym przeomie roku 1956 socjologia polska wysza z upienia i powrcia na uniwersytety. W 1957 roku po niemal dziesicioletniej przerwie wznowiono rekrutacj na uniwersyteckie studia socjologiczne, zacz si ponownie ukazywa Przegld Socjologiczny", pojawio si te nowe czasopismo Kultura i Spoeczestwo". Socjologia zacza si rozwija rwnie poza uniwersytetami. W 1956 roku w Polskiej Akademii Nauk powsta Instytut Filozofii i Socjologii, a kilka lat pniej, w 1961 roku, instytut ten zacz wydawa jeszcze jedno czasopismo socjologiczne Studia Socjologiczne". Powstaway take rne resortowe orodki badawcze, z ktrych na szczegln uwag zasuguje powoany do ycia w 1956 roku Orodek Badania Opinii Publicznej przy Polskim Radiu, bdcy pierwszym w Polsce orodkiem nastawionym
na prowadzenie masowych bada przy wykorzystaniu nowoczesnych, ilociowych technik badawczych. Orodkowi temu, mimo licznych trudnoci zwizanych z kolejnymi zawirowaniami politycznymi w nastpnych latach, udao si dotrwa do dnia dzisiejszego. W roku 1957 zostao reaktywowane Polskie Towarzystwo Socjologiczne. Z czasem zaczy si tworzy jego oddziay terenowe, a take sekcje tematyczne. W 1965 roku odby si pierwszy po wojnie krajowy zjazd socjologiczny. Przez cay czas swego istnienia Polskie Towarzystwo Socjologiczne odgrywao ogromn rol zarwno jeli chodzi o integracj polskiego rodowiska socjologicznego, jak i jego kontakty z socjologi wiatow oraz promocj socjologii polskiej na arenie midzynarodowej. Z inicjatywy Towarzystwa w 1961 roku zacz si ukazywa przeznaczony dla zagranicznych odbiorcw The Polish Sociological Bulletin" publikujcy rozprawy socjologw polskich w jzyku angielskim (w 1993 roku jego nazwa zostaa zmieniona na Polish Sociological Review"). Ten bujny rozwj instytucjonalny socjologii po 1956 roku mia pewn osobliwo. Wadze, godzc si na powrt socjologii, dyy do zagwarantowania dominacji socjologii marksistowskiej. W zwizku z tym potrzebna bya recepta na co, co daoby si przedstawia jako socjologia , marksistowska i jednoczenie zaspokajaoby potrzeby licznych entuzjastw socjologii i potrzeby stranikw czystoci ideologicznej" (Szacki 1997b: 446). Ostatecznie socjologia marksistowska, majc zagwarantowan urzdowo pozycj dominujcej szkoy naukowej, w znacznej mierze z czysto merytorycznego punktu widzenia naleaa do wiata pozorw" (Szacki 1997b: 477). Mimo naciskw politycznych i ogranicze wynikajcych z istnienia cenzury, ktre zmierzay do wymuszania lojalnoci wobec ustroju i pilnoway panowania oficjalnie przyjtej doktryny marksizmu, socjologii polskiej udao si nawiza kontakt z socjologi wiatow. Ta za w latach
42
niebytu socjologii polskiej znacznie si zmienia. W rezultacie na odradzajc si w kocu lat pidziesitych socjologi polsk znacznie silniej oddziaywaa zamerykanizowana socjologia wiatowa ni przedwojenna socjologia polska. Mimo licznych utrudnie, ktrych pokonanie wymagao niemaego trudu i
przebiegoci, socjolodzy polscy zaczli wyjeda na stypendia naukowe, a take
otrzymywa rozmaite zaproszenia na wykady w krajach zachodnich, w tym take w USA. Uczestniczyli systematycznie w rnych midzynarodowych imprezach naukowych, i to ju od 1956 roku, kiedy po raz pierwszy wzili udzia w Trzecim wiatowym Kongresie Socjologicznym, zorganizowanym przez powstae w 1949 roku Midzynarodowe Towarzystwo Sozologiczne - International Sociological Association (ISA). By to pocztek cisego kontaktu z t midzynarodow organizacj. Stanisaw Ossowski zosta w 1956 roku czonkiem jej Komitetu Wykonawczego, a trzy lata pniej
wiceprzewodniczcym. W nastpnych latach Polacy czynnie uczestniczyli w pracach ISA, w 1966 roku Jan Szczepaski zosta jej przewodniczcym, a Piotr Sztompka w roku 2002. Nawizywaniu kontaktw z socjologi wiatow suyo rwnie to, e na zaproszenie PTS przybywali do Polski wybitni socjolodzy, ktrzy wygaszali nieraz po kilka odczytw w rnych oddziaach terenowych Towarzystwa (Krasko 1996: 176). Poznaniu prdw socjologii wiatowej sprzyjaa te zainicjowana w latach szedziesitych przez Pastwowe Wydawnictwo Naukowe seria wydawnicza zatytuowana Biblioteka
Socjologiczna", w ktrej oprcz prac klasykw dawniejszych, w tym George'a H. Meada, przedstawiciela interakcjonizmu symbolicznego, wydawane byy i nowsze prace. Dziki tym inicjatywom wydawniczym, a przede wszystkim dziki midzynarodowym kontaktom pojedynczych socjologw, z ktrymi wiza si prywatny import najnowszej literatury socjologicznej, do wszystkich orodkw socjologicznych w Polsce docieray i znajdoway pewn liczb zwolennikw najnowsze prdy wspczesnej socjologii. Doskonale znany by funkcjonalizm, ktry wprawdzie nie znalaz ortodoksyjnych wyznawcw, ale polska praca powicona jego analizie zostaa opublikowana na Zachodzie (Sztompka 1974), pewne za elementy teorii funkcjonalistycznej stay si czci powszechnego mylenia socjologicznego. Zwaszcza te, w ktrych sprzeczno z marksizmem nie wystpowaa lub przynajmniej nie bya widoczna. W socjologii polskiej zyska zwolennikw empiryzm logiczny i zwizane z nim zainteresowanie metodologi, co sprzyjao przyswojeniu najnowszych ilociowych metod badawczych, w tym technik skomplikowanych analiz statystycznych. Byy one wykorzystywane przede wszystkim w badaniach zrnicowania spoecznego i ruchliwoci spoecznej.
43
Przeom humanistyczny w socjologii lat siedemdziesitych znalaz rwnie odbicie w
socjologii polskiej. Obecnie w rozmaitych orodkach socjologicznych widoczne jest zainteresowanie, a nawet fascynacja rnymi najnowszymi nurtami socjologii
humanistycznej, a take przejmowanie jej wzorw.
4. Metody i narzdzia badawcze socjologii

Socjologia jako nauka akademicka wyrosa nie tylko z towarzyszcej czowiekowi od wiekw refleksji nad jego yciem zbiorowym, ale take z pojawiajcych si wraz z powstawaniem spoeczestwa przemysowego prb badania bolesnych kwestii
socjalnych, jakie rodziy si wraz z tym spoeczestwem. W toku swego akademickiego ycia wypracowaa wiele narzdzi badawczych, okrelia sposoby posugiwania si nimi i sformuowaa oglne zasady metodologiczne naukowego badania zjawisk i procesw zachodzcych w zbiorowociach ludzkich.
Empiryczne poznawanie spoeczestwa

Socjolog, dc do poznania rzeczywistoci spoecznej, moe korzysta z trzech rodzajw rde. Jednym jest toczce si wok niego ycie spoeczne, ktre poznaje, pytajc ludzi i obserwujc ich zachowania. Drugim - rnego rodzaju teksty pisane i przekazywane przez rodki masowego przekazu, ktre socjolog czyta i oglda. Trzecim - eksperyment, ktry socjolog przeprowadza w laboratorium. Troisto rde poznania socjologicznego obrazowo oddaje tytu jednej z ksiek powiconych metodologii bada: W terenie, w archiwum i w laboratorium (Suek 1990). Pominwszy eksperyment, pozostae dwa rda poznania socjologicznego to rda, z ktrych wszyscy korzystamy dl? zdobycia niezbdnej w naszym codziennym yciu wiedzy o wiecie spoecznym i zachodzcych w nim procesach. Wszyscy czytamy ksiki, gazety i ogoszenia, ogldamy telewizj, chodzimy do kin i teatrw, spacerujemy po ulicach, odwiedzamy place targowe, gdzie spotykamy ludzi i widzimy, jak si zachowuj. Wszyscy te rozmawiamy z innymi ludmi i pytamy ich o rne rzeczy, take o to, co myl o tym lub owym. Co wic wyrnia pytania i obserwacje ludzi, ktre waciwe s socjologowi i uznawane za naukowe? Aby zosta uznane za naukowe, badanie musi spenia pewne warunki na wszystkich etapach procedury badawczej. Pierwszym etapem jest zdefiniowanie problemu badawczego. Na wybr problemu i jego okrelenie wpywaj dwa rodzaje czynnikw:
44
czynniki spoeczne - tu doniose, a zwaszcza bolesne problemy danego spoeczestwa przycigaj uwag badaczy bardziej ni problemy bahe, czynniki teoretyczne - tu zainteresowany jak teori badacz moe chcie j przetestowa, moe te chcie sprawdzi wyniki innych bada dotyczcych
interesujcych go kwestii. Najczciej o wyborze problematyki badawczej decyduje splot czynnikw obu rodzajw. Dalszym etapem jest przegld istniejcej literatury - zarwno teoretycznej, jak i prezentujcej wyniki wczeniejszych bada tego samego problemu. Pozwala to na okrelenie wasnej perspektywy badawczej, co prowadzi do kroku nastpnego. Jest nim sformuowanie pyta, na ktre dane badania maj dostarczy odpowiedzi. Na rodzaj stawianych pyta ogromny wpyw ma orientacja teoretyczna badacza. Jest rzecz oczywist, e w odniesieniu do kadego problemu mona interesowa si rozmaitymi jego aspektami, a w konsekwencji formuowa rne pytania. Tak na przykad, badajc bezrobocie, mona interesowa si nim na poziomie makrospoecznym i zadawa pytania o jego wielko w rnych dzielnicach kraju, a take w rnych kategoriach wieku, wyksztacenia i pci. Mona te interesowa si wpywem bezrobocia na ycie rodzinne, rnymi postaciami roli bezrobotnego, strategiami zachowa osb poszukujcych pracy - stawia pytania odpowiadajce tym zainteresowaniom. Po okreleniu problemu badawczego i sformuowaniu pyta nastpuje etap wyboru narzdzi badawczych i sposobu zbierania danych. Nie ma jednego uniwersalnego narzdzia badawczego. Kade umoliwia dotarcie do pewnego tylko rodzaju danych. Narzdzia badawcze musz wic by dostosowane do badanej problematyki i wybrane ze wzgldu na ni. Niekiedy badana problematyka wymaga posuenia si wicej ni jednym narzdziem. Kolejny etap to zbieranie danych. Zebrane dane zostaj poddane analizie. Socjologia posuguje si dwoma rodzajami analiz: ilociowymi i jakociowymi. W przypadku analiz ilociowych wykorzystywane s najrniejsze, niekiedy bardzo wyrafinowane, metody statystyczne. Jest rzecz oczywist, e tego rodzaju analizy wymagaj zgromadzenia duej liczby danych, co sprawia, e sposb zbierania danych w znacznym stopniu przesdza o rodzaju pniejszych analiz.
W socjologii o orientacji scjentystycznej, ktra uznaje obiektywno wiata spoecznego oraz ceni ciso i rygoryzm metodologiczny, za prawdziwie naukowe uznawane s wycznie badania wykorzystujce analizy ilociowe. W socjologii humanistycznej ceni si przede wszystkim badania posugujce si analizami jakociowymi, to znaczy takimi, ktre, skupiajc si na niewielu przypadkach, pozwalaj pozna je dogbnie i dociera do tego, co zachodzi w procesach midzyosobniczych interakcji,
45
podczas ktrych wci na nowo tworzy si i odtwarza wyposaony w znaczenia wiat spoeczny. W tak zorientowanych analizach znaczn rol odgrywa pomysowo i intuicja indywidualnego badacza. Nie oznacza to jednak odrzucenia wszelkich rygorw w postpowaniu badawczym (Czyewski 1990: 99). Ostatnim wreszcie etapem jest interpretacja wynikw analiz oraz sformuowanie wnioskw, czyli stwierdzenie, jakiego rodzaju odpowiedzi zostay uzyskane na pytania sformuowane w punkcie wyjciowym bada. Mwic o badaniach naukowych i ich metodach, mwimy o caym cigu etapw badawczych. Albowiem - jak powiada podrcznik metodologii - w naukach empirycznych metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych
[wyrnienie - BS], suce do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania" (Stefan Nowak 1985: 22).
Narzdzia badawcze socjologa

Ankieta. W potocznym wyobraeniu badania sozologiczne to masowe badania sondaowe przeprowadzane za pomoc ankiety. Jednake ankieta, bdc wartociowym narzdziem badawczym socjologa, jest tylko jednym z szerokiego ich repertuaru. Ma zarwno zalety, jak i wady i w adnym razie nie jest narzdziem uniwersalnym, podobnie zreszt jak wszystkie inne. Jest niezastpiona w przypadku jednych celw poznawczych, zupenie za nieprzydatna w przypadku innych. Nadaje si gwnie do badania zjawisk masowych, zachodzcych na poziomie makrospoecznym. Jedynie ona dostarcza danych, ktre poddaj si analizom ilociowym. Nie nadaje si natomiast do badania maych zbiorowoci i zjawisk spoecznych o ograniczonym zasigu. Poniewa polega na pytaniu pojedynczych respondentw,
umoliwia poznawanie jedynie tych zjawisk na poziomie makrospoecznym, ktre mieszcz si w atomistycznej perspektywie ogldu spoeczestwa. Nie pozwala natomiast na poznanie zjawisk mwicych o funkcjonowaniu spoeczestwa jako caoci zoonej z powizanych ze sob czci. Ankieta jest wykorzystywana zarwno do poznawania pogldw ludzi, a wic wiadomoci spoecznej, jak i obiektywnej rzeczywistoci spoecznej, na przykad zrnicowania spoecznego i ruchliwoci spoecznej. Badania ankietowe maj dobrze opracowan metodologi: poczwszy od regu poprawnego formuowania pyta, poprzez teorie doboru prby i zasady okrelajce jej reprezentatywno, do metod analiz danych. Dane dostarczane przez ankiet s w zasadzie analizowane metodami ilociowymi. Nie znaczy to, e jaki ich fragment nie moe by analizowany
rwnie w inny sposb, na przykad kiedy badacz z takich lub innych wzgldw jest zainteresowany treci skrywajc si za ilociowo analizowanymi odpowiedziami. Wwczas w przypadku tak zwanych pyta otwartych, to jest takich, ktre, nie zawierajc zbioru gotowych odpowiedzi, pozwalaj na ich swobodne sformuowanie, badacz obok analizy ilociowej poddaje je take analizie jakociowej. Wywiad. To, co bywa okrelane w rnych podrcznikach jako wywiad, nie jest jednorodnym narzdziem badawczym. W pewnych postaciach zblia si do ankiety, w innych do obserwacji. Do obserwacji upodabnia si wtedy, kiedy przeprowadzany jest nie z jedn osob, ale z kilkoma na raz, i to dyskutujcymi ze sob. We wszystkich postaciach wywiadu istnieje bezporedni kontakt midzy badajcym a badanym, podczas gdy ankieta moe by realizowana bez takiego kontaktu, na przykad drog pocztow. Rodzaje wywiadw rni si stopniem sformalizowania pyta. Raz moe to by wywiad z uyciem kwestionariusza, kiedy indziej po prostu badanie ankietowe realizowane przy pomocy zadajcych pytania ankieterw. Drugi rodzaj to wywiad swobodny, ktry najczciej ma si na myli, mwic o wywiadzie. Tu w kracowym przypadku badacz okrela jedynie temat wypowiedzi. Nastpnie sucha i nagrywa, interesujc si nie tylko tym, co, ale i jak mwi badany, a wic obserwujc jego zachowanie. W innych przypadkach badacz w trakcie wywiadu zadaje mniej lub bardziej szczegowe pytania. Stopie formalizacji i swobody wywiadu zaley od tego, czy zadawane pytania s wczeniej przygotowane, czy te rodz si w bezporednim zwizku z
wypowiedzi badanego. Przy posugiwaniu si wywiadem jako narzdziem badawczym du rol odgrywa pomysowo badacza. Przykadem moe tu by wywiad przeprowadzony przez polskich badaczy przy uyciu fotografii, ktre pokazywali badanym z prob o komentarz (Kosea 1989). W przypadku wywiadu swobodnego badana prba zazwyczaj jest maa i dobierana celowo, nie za ze wzgldu na statystycznie wyznaczone zasady reprezentatywnoci. Wywiad swobodny jest narzdziem badawczym dostarczajcym danych poddajcych si gwnie analizom jakociowym, co nie oznacza, e nie mona w jakim zakresie posuy si tu rwnie analizami ilociowymi. Podstawowe problemy metodologiczne zbierania danych za pomoc wywiadu wi si z bezporedni relacj badacz-badany. Takim problemem jest midzy innymi sposb okrelenia ich rl i charakteru relacji midzy nimi; w jakiej mierze maj by one hierarchiczne, a w jakiej partnerskie, kiedy to badacz rezygnuje z roli tego, ktry wie lepiej". Za tym ostatnim rozwizaniem opowiadaj si niektre wersje socjologii humanistycznej. W wywiadzie swobodnym mona unikn narzucania badanym siatki kategorii poznawczych i zespou poj badacza. Niebezpieczestwo to
47
natomiast zagraa w badaniach przeprowadzanych za pomoc kwestionariusza zawierajcego pytania ze sformuowanymi przez badacza standaryzowanymi
odpowiedziami. Badany zmuszony jest dokonywa midzy nimi wyboru nawet wtedy, kiedy adna nie odpowiada jego sposobowi widzenia wiata. Obserwacja. Obserwacja jako narzdzie poznania socjologicznego rni si od potocznej obserwacji wyranym ukierunkowaniem i systematycznoci. Na szczeglne wyrnienie zasuguje obserwacja uczestniczca, kiedy to socjolog w celu poznania zjawisk i procesw zachodzcych w okrelonej zbiorowoci, nie ujawniajc swojej tosamoci badacza, staje si tej zbiorowoci czonkiem. Pozwala mu to spojrze na jej ycie oczyma uczestnika i pozna jej wewntrzn stron. Zatrudnia si jako robotnik, kiedy chce pozna problemy spoecznoci robotniczej danego zakadu pracy, bierze udzia w pielgrzymce, interesujc si pielgrzymkami jako zjawiskiem spoecznym. Ten sposb bada rodzi pewne problemy moralne, ktre s przedmiotem debaty socjologw.
Wynikaj one z ukrywania przed osobami obserwowanymi faktu, e s obserwowane, oraz wykorzystywania materiau badawczego zdobytego podstpem, bez przyzwolenia badanych. Wszystkie zreszt rodzaje bada, w ktrych obiektami s ywi ludzie, rodz wiele problemw natury moralnej i nie tylko. Takim problemem jest na przykad to, e kade badanie stanowi mniej lub bardziej wyran ingerencj w wiat badanego i narusza jego sfer prywatnoci. Ponadto kade badanie zawsze w jakim stopniu zmienia samego badanego, ktry, odpowiadajc na pytania, zmuszany jest do przemylenia i sformuowania stanowiska wobec spraw, nad ktrymi nigdy si nie zastanawia i zastanawia nie mia zamiaru.
Zmuszanie badanych do formuowania swego stanowiska moe by przez uczonych wykorzystane do celw pozanaukowych. Przykadem jest metoda interwencji socjologicznej" socjologa francuskiego Alaina Touraine'a. Uywa jej do badania ruchw spoecznych, midzy innymi Solidarnoci" na pocztku lat osiemdziesitych. U podstaw tej metody leao przekonanie, e rol i zadaniem socjologii jest aktywne uczestniczenie w procesach spoecznych swej epoki. Nie tylko zdobywanie wiedzy o nich, ale i oddziaywanie na nie. Uwaa, e wiedza tworzona jest na potrzeby konkretnego uytkownika, ktrym w tym przypadku s uczestnicy ruchu spoecznego. Dlatego te, prowadzc wywiady z grupami aktywnych jego uczestnikw, w kolejnych spotkaniach czyni ich nie tylko odbiorcami wiedzy narastajcej w toku bada, ale take jej wsptwrcami (Krzysztof Nowak 1989; Touraine, Dubet, Wieviorka, Strzelecki 1982).
rda pisane. Socjolog korzysta z trzech rodzajw rde pisanych. Po pierwsze, z rnego rodzaju materiaw i danych urzdowych, z rocznikiem statystycznym wcznie. Po drugie, z najrozmaitszych publikacji prasowych, podrcznikw szkolnych, a take tekstw audycji radiowych czy tekstw literackich. Po trzecie, z dokumentw osobistych, to
48
jest listw, pamitnikw, autobiografii. W przypadku autobiografii badacze niekiedy prowokuj ich powstawanie, ogaszajc na przykad konkurs z nagrodami na yciorys. (Gromadzenie i analizowanie materiaw autobiograficznych jest od dawna specjalnoci socjologii polskiej.) Tego rodzaju materiay, zwaszcza pamitniki i yciorysy, poddawane s najczciej jakociowej analizie treci, chocia w ograniczonym zakresie moe by w odniesieniu do nich stosowana take analiza ilociowa. Jakociowe analizy treci osigaj obecnie duy stopie subtelnoci. Wykorzystywana jest w nich wspczesna wiedza z zakresu
semiotyki, socjologii jzyka, socjo- i psycholingwistyki. Eksperyment. W naukach spoecznych moliwo prowadzenia eksperymentw jest do ograniczona, gwnie ze wzgldw moralnych, gdy wi si one z manipulacj ludmi. Niemniej jednak eksperymenty wystpuj. S to najczciej eksperymenty z pogranicza socjologii i psychologii spoecznej. Polegaj na tworzeniu w celach badawczych maych grup i obserwowaniu w warunkach laboratoryjnych zachowywania si ich czonkw. Znane s rwnie eksperymenty przeprowadzane w warunkach naturalnych. Ponadto niekiedy bez udziau socjologa powstaje sytuacja odpowiadajca warunkom
eksperymentu, na przykad wtedy, kiedy jaka zmiana zostaje wprowadzona w jednej gminie, a nie wprowadzona w innej, do niej podobnej. Ten skrtowy przegld metod i narzdzi badawczych socjologa oraz problemw zwizanych z ich stosowaniem unaocznia, co nastpuje: Nie mona w sposb jednoznaczny i bez reszty przyporzdkowa jednych narzdzi badawczych metodom ilociowym, innych za - jakociowym. Nie znaczy to, e nie ma adnych powiza midzy tymi metodami a stosowanymi narzdziami badawczymi. Socjolog, ktrego interesuj procesy i reguy midzyosobniczych interakcji, nie bdzie posugiwa si ankiet ani sformalizowanym wywiadem, ale wykorzysta wywiad swobodny i obserwacje, a ten, ktrego interesuj ludzkie interpretacje wiata spoecznego, signie ponadto do dokumentw osobistych. Dostarczone przez to samo narzdzie dane mog by analizowane w rny sposb. W tych samych badaniach empirycznych bywaj rwnolegle uywane rozmaite metody i s wykorzystywane rne narzdzia badawcze. Tak na przykad w polskich badaniach stylw ycia posugiwano si obserwacj, wywiadem, opisem etnograficznym, a take wykorzystywano autobiografie i dokumenty osobiste czonkw badanych rodzin (Gliski 1989). Podobnie w badaniach monograficznych maych zbiorowoci korzysta si zarwno z obserwacji, jak i wywiadw oraz rnego rodzaju dokumentw, w tym z danych urzdowych. Na gruncie socjologii mamy nie tylko do czynienia z pluralizmem metod badawczych, ale i z pen jego akceptacj. Co wicej, jest on uznaRozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania 49
wany za warto. Powani metodolodzy gosz pogld, e pluralizm metodologiczny [...] ma za sob lepsze racje ni pogldy wywyszajce jedne procedury i dane nad
wszystkie inne. Zjawiska spoeczne s zbyt zoone, by mona je byo zbada jak jedn metod, maj zbyt wiele aspektw, by wszystkie je mona byo uchwyci [posugujc si tylko jedn metod]. Pojedyncze procedury chwytaj tylko wybrane aspekty zoonych zjawisk. Co wicej [...] kada procedura chwyta nie tylko zjawiska, ktre miaa zmierzy, ale take zjawiska irrelewantne [i] obciona jest bdem [...] ch rzetelnego poznania nakazuje [...] czy rne procedury i bada zjawiska za pomoc metod obcionych rnymi rodzajami bdu. Jeli nasze hipotezy uzyskaj poparcie w wielokrotnych i tak zrnicowanych pomiarach, to stopie ich konfirmacji bdzie wyszy ni wtedy, gdy oprzemy si na jednym rodzaju bada" (Suek 1990: 8).
5. Socjologia jako dyscyplina uyteczna praktycznie

Z powstaniem socjologii zwizana bya nadzieja na uzyskanie naukowych podstaw rozwizywania praktycznych kwestii spoecznych. Tak te zreszt widzia zadania nowej nauki o spoeczestwie jej twrca, August Comte, i z tak myl kreli jej program. Drog dalszego rozwoju socjologii wyznaczyy zarwno spekulacje teoretykw, jak i dowiadczenia wspczesnych reformatorw im procesw zmierzajcych do agodzenia bolesnych skutkw
uprzemysowienia.
Zainteresowanie rzeczywistoci
spoeczn, wyrastajce z de reformatorskich i motyww filantropijnych, prowadzio do wynajdywania sposobw jej badania, co miao wpyw na ksztatowanie si metod badawczych socjologii jako nauki empirycznej. Przykadowo warto wymieni w tym kontekcie Francuza Frederica Le Playa (1806-1882), z zawodu inyniera grnika, ktry bada ycie rodzin robotnikw francuskich i na podstawie zebranych danych formuowa program reform. Innego przykadu dostarcza Anglik Charles Booth (1840-1916), ktry zbada i opisa ycie i prac ludnoci Londynu, a nastpnie wyniki swoich bada opublikowa w kilkunastu tomach, chcc dostarczy parlamentowi danych faktograficznych pomocnych w jego dziaalnoci ustawodawczej i reformatorskiej (Jan Szczepaski 1969). W Stanach Zjednoczonych pocztki socjologii w kocu XIX wieku miay cisy zwizek z potrzebami reform spoecznych, a prace pierwszego wydziau socjologii zaczynay si od podejmowania kwestii praktycznych (Kwaniewski 2002). Powizanie socjologii z problemami praktycznymi jest staym elementem historii tej dyscypliny. Punktem wyjcia wielu koncepcji teoretycznych byy zainteresowania doniosymi w danym czasie problemami spo-
50
ecznymi. Powoduje to, e odrnienie socjologii od spoecznych nauk stosowanych", ktre to okrelenie wystpuje niekiedy jako nazwa wydziaw uniwersyteckich i kierunkw studiw, jest nie tylko trudne, ale wrcz niemoliwe. Rozprawy w tomach majcych w tytule spoeczne nauki stosowane" czsto nie rni si od tych, ktre znajdujemy w ksikach zawierajcych w tytule sowo socjologia". Przy prbach odrnienia spoecznych nauk stosowanych od socjologii wskazuje si, e w tych pierwszych punktem wyjcia rozwaa i bada s kwestie praktyczne, a nie problemy teoretyczne i potrzeby rozwoju teorii, oraz e podejmowane s one z myl o odbiorcach spoza krgw akademickich (Abercrombie, Hill, Turner 1994; Frysztacki 1996). Problem zastosowa praktycznych wiedzy socjologicznej zawsze by i jest przedmiotem ywego zainteresowania socjologw. W kocu lat siedemdziesitych XX wieku wyodrbnia si samodzielna dziedzina bada nad wykorzystywaniem sozologicznej wiedzy naukowej w rnych obszarach ycia zbiorowego (Frieske 1990: X). Socjologia moe przyczynia si do rozwizywania problemw spoecznych dwojako, penic rol edukacyjn i instrumentaln. W pierwszym przypadku jest jednym ze rde wiedzy przydatnej do likwidacji bolczek spoecznych; w drugim suy bezporedni pomoc w znajdowaniu sposobw skutecznego rozwizywania poszczeglnych problemw. Penic rol instrumentaln, socjolodzy su swoj profesjonaln wiedz zazwyczaj klientom pozaakademickim, ktrymi bywaj rne agendy samorzdowe i pastwowe zainteresowane skutecznoci zamierzonej bd realizowanej polityki spoecznej
(Kwaniewski 2002). Relacja socjolog-klient przybiera moe dwie odmienne postacie: technologiczn i kliniczn. W przypadku pierwszej socjolog przyjmuje przedstawiony mu problem jako dany i nie wnika w sensowno jego sformuowania ani powody zlecenia bada. Posugujc si profesjonaln wiedz, przedstawia rodki realizacji okrelonych przez klienta celw oraz dajce si przewidzie skutki i koszty spoeczne rnych rodzajw dziaa na rzecz ich osignicia. W przypadku drugiej socjolog zwraca uwag rwnie na samo sformuowanie problemu i ocenia je w wietle istniejcej wiedzy socjologicznej. Klient zgadza si na poddanie ocenie sformuowanego przez siebie celu oraz proponowanego sposobu jego realizacji. Rezultatem moe by nowe zdefiniowanie problemu wyjciowego. Niezalenie od podejmowanych na zamwienie dziaa eksperckich socjolodzy
czsto z wasnej inicjatywy rozpoznaj problemy spoeczne, proponuj sposoby ich rozwizania i uczestnicz w ich realizacji (oczywicie, jeli znajduje si kto tak realizacj zainteresowany). Osobn, autonomiczn sfer bada spoecznych realizowanych przez wyspecjalizowane instytucje pozaakademickie s badania opinii spoecznej oraz rynku. Badania te prowadzone s bez nawizywania do jakichRozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania 51
kolwiek teorii socjologicznych, natomiast z ogromnym naciskiem na technik i metodologi bada. Kady bd w rozpoznaniu rynku oraz przyjcie strategii reklamowej opartej na nietrafnym ustaleniu motyww zakupu promowanych towarw oznacza straty finansowe. Std waga przywizywana do procedur badawczych. Techniki sprawdzone w badaniach rynkowych bywaj wykorzystywane w badaniach naukowych, a powstae na ich gruncie nowe pomysy zbierania i analizy danych mog inspirowa refleksj teoretyczn nad metodologi nauk spoecznych.
ROZDZIA II
Biologiczne podstawy ycia spoecznego z perspektywy biologii ewolucyjnej
1. Ekologia, etologia i socjobiologia 55 2. Podstawowe problemy ycia spoecznego istot ywych 60 3. Sposoby rozwizywania problemw ycia spoecznego wrd krgowcw 61 4. ycie spoeczne czowieka z perspektywy biologii ewolucyjnej 66
Socjologi okrelilimy jako nauk o zjawiskach i procesach zachodzcych w zbiorowociach ludzkich. Podkrelenie, e chodzi o zbiorowoci ludzkie, jest rzecz nader wan, albowiem pord gatunkw zamieszkujcych ziemi nie tylko czowiek yje w zbiorowociach. ycie spoeczne rozumiane jako wszelkie postacie bytowania zbiorowego waciwe jest nie tylko gatunkowi ludzkiemu i znacznie wykracza poza jego granice. Formy ycia spoecznego czowieka, jakkolwiek niezwykle zrnicowane i niekiedy ogromnie skomplikowane, s w istocie swoicie ludzkimi rozwizaniami tych samych oglnych problemw ycia gromadnego, ktre s problemami wszystkich istot tworzcych zbiorowoci. Zanim zaczniemy zajmowa si nami samymi i naszymi spoeczestwami, dobrze jest spojrze na czowieka jako na jeden z wielu gatunkw prowadzcych ycie zbiorowe, ktre pojawiy si na ziemi w wyniku procesu ewolucji. Warto take zidentyfikowa podstawowe problemy oglne ycia spoecznego i pozna sposoby ich rozwizywania w wiecie zwierzcym.
Problematyk ycia zbiorowego istot ywych podejmuj od rnych stron trzy dyscypliny biologiczne: ekologia, etologia i socjobiologia.
1. Ekologia, etologia i socjobiologia

Ekologia. Ekologia bywa najoglniej okrelana jako nauka badajca zalenoci midzy gatunkiem a caoci jego rodowiska. W centrum uwagi ekologw znajduje si populacja, ktra jest czstym przedmiotem ich bada. Populacja jest w ekologii rozumiana jako zesp osobnikw danego gatunku zamieszkujcych jaki wyodrbniony obszar. Ekologia, zwracajc uwag na stosunki midzy populacj a rodowiskiem, traktuje populacj jako cao, ktra ma okrelon struktur i organizacj. Skd si ta organizacja bierze? Podstawowe czynnoci zwierzt to poszukiwanie i spoywanie pokarmu, sen i odpoczynek oraz rozmnaanie si. W toku tych czynnoci midzy osobnikami powstaj najrniejsze wizy i wspzalenoci. cytujmy znanego polskiego ekologa: eby je, musi zwierz pokarm znale. Osobniki jednego gatunku, uywajc tego samego pokarmu, po56 Cz pierwsza. Prolegomena
szukujc go, spotykaj si. Czsto sobie przeszkadzaj, czasem pomagaj w zdobyciu pokarmu. Ju s jakie zalenoci: spotykania si, skupiania si, wsplne polowanie lub po prostu wsplne poszukiwanie pokarmu, lub te antagonizm w zdobyciu pokarmu, konkurencja o pokarm. eby je i odpoczywa, musi do tego osobnik mie miejsce. Szukajc miejsca do spoczynku lub rde pokarmu, organizmy spotykaj si, pomagaj sobie lub przeszkadzaj. Std te w rny sposb moe by zrealizowane wykorzystywanie przestrzeni, to, co nazywamy: struktura przestrzenna populacji" (Petrusewicz 1978: 90-92). Ekolodzy podkrelaj, e wizy te i wspzalenoci nie maj charakteru intencjonalnego, ale s prost konsekwencj czynnoci yciowych. Powstaj bd bezporednio midzy osobnikami, bd za porednictwem rodowiska. Niektrzy ekolodzy uwaaj ponadto, e populacja nie jest prostym zbiorem osobnikw, ich zwyk sum, ale jest swoist, zintegrowan caoci, ktra reaguje na wpywy rodowiska. Wysuwanym przez zwolennikw tego pogldu argumentem na rzecz traktowania populacji jako caoci ponadjednostkowej jest midzy innymi to, e procesy yciowe, na przykad metaboliczne, pojedynczych osobnikw przebiegaj inaczej w obecnoci innych
osobnikw ni w izolacji od nich, co potwierdzaj eksperymenty. W rozwaaniach i badaniach ekologw znaczne miejsce zajmuje przestrzenna organizacja populacji. Duo uwagi powicaj zagadnieniom terytorializmu. Przez terytorium rozumiej oni t cz areau osobniczego, to jest przestrzeni, po ktrej porusza si osobnik w toku swoich czynnoci yciowych, a do ktrej w okresie godowym i lgowym nie dopuszcza innych osobnikw tego samego gatunku i broni jej przed nimi. U wielu gatunkw posiadanie terytorium jest niezbdnym warunkiem sukcesu reprodukcyjnego. Osobniki sabsze, ktre nie s w stanie wywalczy swojej czci przestrzeni, zmuszone s migrowa. Prowadzi to ekologw do interesowania si procesami migracji, a take hierarchiami dominacji, chocia te ostatnie nie zajmuj wiele miejsca w ich rozwaaniach. Perspektywa teorii ewolucji kae ekologom widzie w procesach rnicujcych szans sukcesu reprodukcyjnego mechanizmy selekcyjne, dziki ktrym dokonuje si ewolucja. Etologia. Etologia zrodzia si w Europie, a za jej klasykw uwaani s Konrad Lorenz i Nikolaas Tinbergen. Wspczenie okrela si j jako nauk o zachowaniu si zwierzt. Etolodzy, tak samo jak badacze innych orientacji, interesuj si bezporednimi przyczynami konkretnego zachowania i jego rozwojem, ale ponadto funkcj danego zachowania oraz jego ewolucj. Uwaaj, e wyrnia ich nie przedmie bada i rodzaj badanych problemw, ale sposb podejcia do nich.
Rozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego...
57
Etologia wypracowaa wiele wyrafinowanych technik obserwacji zachowania si, metod jego opisu i zasad klasyfikacji, a nadto nagromadzia ogromn ilo informacji. Mimo e zbieranie i porzdkowanie danych empirycznych zaprzta znaczn cz uwagi etologw, nie rezygnuj oni z ambicji teoretycznych. Badane zachowania widz w perspektywie teorii ewolucji i przyjmuj zaoenie, e kady gatunek charakteryzuj wytworzone w procesie ewolucji nie tylko pewne szczeglne cechy anatomiczne, ale rwnie charakterystyczne wzory zachowaniowe, ktrych cao okrelaj mianem biogramu. Tym samym zakadaj, e zachowanie si jest co najmniej czciowo warunkowane dziedzictwem genetycznym. Za jeden z problemw badawczych uwaaj wydzielenie w konkretnych, obserwowanych zachowaniach komponentu
dziedzicznego oraz powstaego pod wpywem rodowiska i naladownictwa. Udanego przykadu dostarczyy badania dialektw zib, ktre wykazay istnienie wiele wariantw piewu dorosych samcw. Przeprowadzone eksperymenty dowiody, e ziby wychowane w izolacji potrafi wykona jedynie bardzo prosty wariant pieni. Aby wykona wariant peniejszy, ziba musi si go nauczy od innych samcw. Kada izolowana grupa ma swj wasny rodzaj pieni. Szczegowe analizy melodii piewu ziby pozwoliy wyrni podstawowy, nie bdcy rezultatem uczenia si wzr melodii oraz ozdobniki, o ktre jest wzbogacona pod wpywem piewu innych przedstawicieli gatunku. Jednoczenie ptaki te nie s w stanie nauczy si piewu ptakw innych gatunkw (Thorpe 1961). W etologii zauway mona skonno do stosowania perspektywy gatunku, co wyraa si w zainteresowaniu repertuarem zachowa osobniczych waciwych danemu gatunkowi oraz stosowaniu szerokiej perspektywy porwna
midzygatunkowych. Niemniej jednak wyrana jest take perspektywa osobnika, ktry jest podstawow jednostk obserwacji. Tak jak w ekologii populacji pierwszoplanowym tematem jest terytorializm i wzory procesw migracji, tak w etologii, zwaszcza w wersji Konrada Lorenza, jest nim wewntrzgatunkowa agresja, jej przejawy oraz mechanizmy, ktre j wyzwalaj i ktre j hamuj. Socjobiologia. W odrnieniu od ekologii i etologii, ktre s w peni uksztatowanymi i uznanymi dyscyplinami akademickimi z wasn tradycj, socjobiologia jest powstaym w kocu lat siedemdziesitych XX wieku projektem nowej dyscypliny. Moliwo jego realizacji od pocztku budzia wiele wtpliwoci, i to nie tylko z powodu kontrowersyjnoci samej propozycji; jednak sformuowana przez ni problematyka zacza by coraz powszechniej podejmowana, czsto zreszt pod innym ni socjobiologia szyldem. Jednoczenie socjobiologi zaczto nazywa wszelkie odwoania do biologii ewolucyjnej przy wyjanianiu zachowa i zjawisk spoecznych. Prezentujc tutaj socjobiologi, przedstawiam j jako
dyscyplin, ktrej projekt w latach siedemdziesitych ubiegego wieku stworzy amerykaski entomolog Edward O. Wilson. W odrnieniu od ekologii i etologii socjobiologia nie prowadzi dowiadcze. Korzysta z tych, ktre przeprowadzili inni, w tym ekolodzy i etolodzy. Jej projektodawca
okrela j jako nauk zajmujc si badaniem biologicznych podstaw zachowa spoecznych wszystkich organizmw ywych, cznie z czowiekiem. Umieszczajc w centrum uwagi socjobiologii zachowania spoeczne, Wilson wyrni trzy szczyty socjalnoci". Pierwszy osigaj korale i gbki, drugi - owady spoeczne, trzeci ssaki. (W pniejszych pracach pogld ten zmodyfikowa i za dodatkowy, czwarty szczyt soq'alnoci" uzna zachowania spoeczne czowieka.) Socjobiologia czy dwie odrbne tradycje nauk biologicznych: genetyki populacji i ewolucyjnej ekologii z jednej strony, a etologii i innych bada zachowania si zwierzt z drugiej. Podstawowym problemem socjobiologii w momencie jej powstania by problem altruizmu", to jest takich zachowa w obrbie gatunku, ktrych koszty ponosz jedne osobniki, korzyci za odnosz inne. Dlaczego wrd owadw spoecznych istniej kasty bezpodnych robotnic, ktre opiekuj si siostrami, zamiast same si rozmnaa? Dlaczego, kiedy stadu grozi drapienik, osobnik, ktry go dostrzeg, wydaje krzyk ostrzegawczy, naraajc si na niebezpieczestwo? W jaki sposb mogy wyewoluowa tego rodzaju zachowania, wyranie sprzeczne z interesem wasnym, mimo e dobr naturalny dziaa na poziomie jednostek i faworyzuje osobniki najlepiej przystosowane? Co wobec tego jest miar przystosowania? Odpowiadajc na te pytania i dc do rozwizania zagadki altruizmu, socjobiologia odwouje si do dwu teorii stworzonych przed jej powstaniem, w poowie lat szedziesitych i na pocztku lat siedemdziesitych XX wieku. Jedn z nich jest sformuowana w matematycznej postaci teoria cznej wartoci przystosowawczej (inclusive fitness). W ogromnym uproszczeniu teori t mona przedstawi w postaci trzech tez: W toku ewolucji jednostk doboru naturalnego nie jest ani gatunek, ani grupa, ani nawet osobnik, ale gen. Te geny, ktre odpowiedzialne s za wyksztacenie cech morfologicznych i zachowaniowych sprzyjajcych sukcesowi reprodukcyjnemu osobnika, a tym samym przekazaniu wikszej liczby kopii tyche genw nastpnemu pokoleniu, rozprzestrzeniaj si w populacji. Powoduje to, e coraz liczniej pojawiaj si osobniki majce te wanie cechy. Organizmy d" do przekazania jak najwikszej liczby kopii wasnych genw nastpnemu pokoleniu, to jest zachowuj si w sposb sprzyjajcy maksymalizacji tego przekazu. To denie jest podstawowym mechanizmem wyjaniajcym zachowanie si. Jednoczenie przekaz ten sta-
59
nowi miar przystosowania. Najlepiej przystosowane s nie osobniki najsilniejsze i
najokazalsze ani najbardziej dugowieczne, ale te, ktre odnosz najwikszy sukces reprodukcyjny - maj najwicej potomstwa, ktre doywa wieku reprodukcyjnego i z kolei samo ma wiele potomstwa. Nosicielami kopii tych samych genw s osobniki spokrewnione ze sob. Z tego te wzgldu opacaj" si nakady na rzecz krewnych, ktrzy s nosicielami kopii tych samych genw. Opacalna wielko tych nakadw zaley od stopnia pokrewiestwa, co daje si wyliczy matematycznie. Teoria ta pozwalaa wyjani istnienie wrd owadw spoecznych bezpodnych robotnic opiekujcych si siostrami. U owadw tych siostry czy blisze pokrewiestwo ni to, ktre czy matk z dzieckiem. W przypadku owadw bardziej opacaj" si wic nakady na rzecz sistr ni wasnych dzieci.
Geny kadego osobnika gatunku rozmnaajcego si pciowo pochodz w poowie od ojca i w poowie od matki. Samce owadw spoecznych lgn si z niezapodnionych jaj, wobec czego maj tylko jeden komplet genw pochodzcy od matki. Wszystkim crkom przekazuj taki sam. Siostry maj wiec jedn poow genw identyczn. Z kolei otrzymywany od matki komplet genw jest losowo wybierany z posiadanych przez ni dwch kompletw. Prawdopodobiestwo zbienoci tego wyboru u rodzestwa wynosi 50 procent, co oznacza, e ma ono dziki matce jedn czwart wsplnych genw. W sumie wszystkie siostry u owadw maj trzy czwarte wsplnych genw, podczas kiedy matka i dziecko mog ich mie tylko jedn drug.
W odniesieniu do istot ludzkich teoria ta powiada, e bezdzietna siostra, ktra pomaga wychowywa dzieci swojemu rodzestwu, moe sprawi, e w nastpnym pokoleniu bdzie wicej potomkw jej rodzicw, ni byoby, gdyby sama nie zrezygnowaa z posiadania dzieci i pozbawia rodzestwo pomocy, skaniajc je do ograniczenia liczby potomstwa. Tak wic w tej grupie krewnych czne szans sukcesu reprodukcyjnego wzrastaj dziki temu, e jeden z jej czonkw zostaje wyczony z procesu reprodukcji. Teoria cznej wartoci przystosowawczej - incluswe fitness - umoliwiaa wyjanianie wielu przejaww altruistycznego" zachowania si zwierzt, pozwalajc na ich zinterpretowanie jako egoistycznych w istocie dziaa na rzecz wasnych genw. Jednake nie wszystkie altruistyczne" zachowania daway si w ten sposb wyjani. Wytumaczenia domagay si czyny altruistyczne" na rzecz osobnikw niespokrewnionych. Z pomoc przychodzia teoria altruizmu odwzajemnionego". Altruizm odwzajemniony polega na tym, e osobnik dziaa na rzecz innych osobnikw, spodziewajc si, e one z kolei postpi podobnie, kiedy sytuacja ulegnie odwrceniu i on sam znajdzie si w potrzebie. Oczywicie, pojawia si tu natychmiast pytanie o moliwoci oszustwa i
czerpania ko60 Cz pierwsza. Prolegomena
rzyci z czynw altruistycznych innych osobnikw bez odpacania im tym samym; jednym sowem powstaje problem pasaerw na gap". Dla samego Wilsona nie byo to wielkie zmartwienie. Uwaa, e na dusz met zachowania oszukacze nie s moliwe. Oszuci zostaj rozpoznani i przestaje si im wiadczy przysugi. Zmniejsza to ich szans przetrwania i sukcesu reprodukcyjnego, czego konsekwencj jest spadek w nastpnych pokoleniach liczby genw odpowiedzialnych za zachowania oszukacze, ktre wobec tego zanikaj. (W tym rozumowaniu wida bardzo wyranie, w jak niezwykle uproszczony sposb twrca socjobiologii widzia zaleno midzy genami a zachowaniem, co stao si powodem gwatowanych atakw na socjobiologi.) Socjobiologia przy wszystkich swoich uproszczeniach i sabociach przyczynia si do spopularyzowania teorii cznej wartoci przystosowawczej, ktra - jak si okazao pozwala na wyjanienie wielu zachowa wystpujcych w wiecie zwierzcym. Jednoczenie zwrcia uwag na problem reprodukcji, wskazujc, e w wiecie istot ywych u podstaw wszelkich midzyosobniczych relacji moemy odnale gr o maksymalizacj sukcesu reprodukcyjnego. Naley podkreli, e maksymalizacja sukcesu reprodukcyjnego zaley nie tylko od biologii rozrodu. Rwnie od konkurencji w dostpie do pci przeciwnej, udanego doboru partnera, opieki nad potomstwem. W proces reprodukcji uwikane s wic rnego rodzaju zachowania spoeczne (Poleszczuk 1992).
2. Podstawowe problemy ycia spoecznego istot ywych

Przedstawione dyscypliny, kada z wasnym aparatem pojciowym i dorobkiem badawczym, kada zainteresowana innymi stronami ycia zbiorowego istot ywych, uprzytomniaj istnienie oglnych problemw ycia zbiorowego, bez ktrych rozwizania ycie to nie jest moliwe. Ten oglny, uniwersalny aspekt szczeglnie mocno podkrela socjobiologia, czynic przedmiotem uwagi zachowania spoeczne wszystkich gatunkw cznie i rysujc ambitny program poszukiwania ich jednolitych podstaw biologicznych. Pojawia si take oglne pytanie, ktre staje przed wszystkimi naukami podejmujcymi badania zbiorowoci zarwno ludzi, jak i innych istot ywych: Czy zbiorowo jest zwyk sum wchodzcych w jej skad osobnikw? Czy wszystko, co si w niej dzieje, mona
opisa
kategoriach
zachowa
jednostek,
czy
te
zbiorowo
jest
swoist,
ponadjednostkow caoci, ktra nie daje si zredukowa do jednostkowych zacho-
61
wa, poniewa jest now jakoci, a nie zwyk sum skadajcych si na ni czci? Problem redukcjonizmu i holizmu pojawia si, jak wida, nie tylko w socjologii i innych naukach spoecznych, ale wszdzie tam, gdzie obiektem rozwaa s zbiorowoci organizmw. Prowadzi to do nastpnego pytania. Jak to si dzieje, e z pojedynczych zachowa zmierzajcych do zaspokojenia indywidualnych potrzeb i zapewnienia wasnego sukcesu reprodukcyjnego, uporzdkowana z przypadkowych swoista, kontaktw i spotka cao? osobnikw Obserwacje powstaje wiata
zbiorowo,
zorganizowana
zwierzcego ucz, e dzieje si tak nawet wwczas, kiedy w gr nie wchodz adne intencje i nie bierze w tym udziau wiadomo. W wiecie czowieka wanie ze wzgldu na wiadomo tworzenie rzeczywistoci spoecznej jest procesem znacznie bardziej skomplikowanym. Jednak, jak ucz dyscypliny biologiczne, wiadomo nie jest warunkiem koniecznym istnienia porzdku spoecznego. Konieczne jest natomiast rozwizanie dwch podstawowych problemw ycia zbiorowego: ograniczenia wewntrzgatunkowej agresji i konfliktw oraz zapewnienia wspdziaania i wsppracy.
3. Sposoby rozwizywania problemw ycia spoecznego wrd krgowcw

Wrd mnstwa najrniejszych gatunkw istot ywych istniejcych na ziemi dostrzec mona wiele wariantw rozwiza wskazanych ju problemw ycia zbiorowego. Jest rzecz oczywist, e wiat przyrody w caym jego bogactwie nie jest tutaj przedmiotem zainteresowania. Wykraczamy poza gatunek ludzki jedynie w tym celu, aby zda sobie spraw z oglnoci pewnych problemw ycia zbiorowego i pozna sposoby ich rozwizywania bez udziau wiadomej dziaalnoci, ktra wchodzi w gr w wypadku czowieka. Sigajc po przykady rozwiza problemw ycia spoecznego, ograniczymy si do krgowcw, do ktrych sami naleymy, i pominiemy fascynujce skdind ycie zbiorowe owadw spoecznych, gdy u nich mechanizmy te maj inne ni u krgowcw
uwarunkowania biologiczne. Zgodnie ze wspczesnymi pogldami, w wiecie zwierzcym podstaw relacji midzyosobniczych jest gra o maksymalizacj sukcesu reprodukcyjnego, ktra jest cile powizana z konkurowaniem o zasoby. W rezultacie mamy do czynienia z nieustannym wspzawodnictwem, z ktrym nieuchronnie wi si zachowania agresywne. Przez zachowania agresywne rozumiemy tu napa fizyczn lub groenie napaci skierowane ku osobnikowi tego samego gatunku biologicznego.
Jednoczenie u wielu gatunkw ycie gromadne jest warunkiem przetrwania. Tak wic ju wrd zwierzt pojawia si dylemat wspzawodnictwa i wsppracy. A jeli nie wsppracy, to przynajmniej ograniczenia agresji do poziomu, na ktrym nie groziaby ona wzajemnym wyniszczeniem. Gatunki, w ktrych obrbie nie wytworzyy si odpowiednie mechanizmy ograniczajce agresj, po prostu wyginy.
Mechanizmy ograniczania agresji

Obserwacje zwierzt wykazay, e nie tocz one ze sob nieustannych walk o dostp do zasobw czy samic oraz e nie s to walki na mier i ycie. Wrd zwierzt dziaa wiele mechanizmw ograniczajcych gwatowno star, przy czym posta i sia dziaania tych mechanizmw s rne w poszczeglnych gatunkach. Zaobserwowano midzy innymi, e toczone o dostp do samicy walki okresu godowego s raczej walkami rytualnymi i pokazami siy ni krwawymi rozprawami z przeciwnikiem. W rnych gatunkach wystpuje te wiele zachowa stopujcych agresj, ktre w jzyku opisu wiata czowieka nazwalibymy oznakami poddania si. W rezultacie walka toczy si tylko dopty, dopki jeden z przeciwnikw nie uzna w sposb waciwy danemu gatunkowi zwycistwa drugiego. W wypadku gromadnego wspycia zwierzt na jednym obszarze najpowaniejszymi mechanizmami ograniczajcymi konflikty s hierarchia i terytorializm, ktre reguluj wspzawodnictwo o zasoby. Zbiorowoci zwierzt yjcych gromadnie nie s chaotycznymi zbiorami osobnikw. S uporzdkowane we waciwy dla danego gatunku sposb i kady osobnik ma w nich okrelone miejsce, a co najmniej wyodrbniona jest w nich pozycja przewodnika stada. Ustalenie w stadzie hierarchii, ktra zazwyczaj odznacza si pewnym stopniem trwaoci,
sprawia, e kady osobnik zna swoje miejsce i ani nie musi, ani nie prbuje wci na nowo o nie walczy. W stadach, w ktrych hierarchie s jasno okrelone, walki s rzadkie. Pozycja najwyszego w hierarchii dominanta nie zawsze jest osigana dziki sile fizycznej. S zbiorowoci, w ktrych jej zdobycie jest rezultatem umiejtnoci przycigania uwagi. Badacze wyrniaj spoecznoci zwierzce agonistyczne", w ktrych o tym, kto zostanie dominantem, decyduje sia, oraz hedonistyczne", w ktrych decyduj takie cechy jak spryt i przyciganie uwagi. Z pozycj dominanta wi si okrelone przywileje. Ma on pierwszestwo w dostpie do pokarmu i zazwyczaj wicej go otrzymuje. Dominant ma te pierwszestwo w dostpie do samic. Badajc kury domowe, stwierdzono, e 74 procent wszystkich kopulacji w stadzie przypadao na dominanta.
63
Dominant dziaa oniemielajco na inne zwierzta. Trzymaj si one od niego w odlegoci wikszej ni od innych czonkw stada. Jednake trzymanie si z dala od dominanta wystpuje do momentu pojawienia si niebezpieczestwa. Wwczas przestraszone zwierzta skupiaj si wok niego. Dominant ma nie tylko przywileje, ale i obowizki. Przede wszystkim strzee stada. Aby peni stra, musi przerywa jedzenie i wypoczynek -i z tej perspektywy przywilej pokarmowy ma swoje uzasadnienie. Innym jego obowizkiem jest pacyfikacja konfliktw wewntrz stada. U niektrych gatunkw hierarchia przyjmuje posta piramidy, na ktrej dole znajduje si osobnik pomiatany przez wszystkich i niekiedy nawet izolowany. Jeden z badaczy zauway, e wrd ryb, ktre obserwowa, najnisza rang ryba penia wane funkcje spoeczne. Przyjmowaa na siebie ataki wszystkich innych, tak e pozostae osobniki wyadowyway na niej swoj agresj i rzadziej atakoway si wzajemnie. W przypadku nieobecnoci tej ryby wzrastao napicie w grupie. Tak jak hierarchia reguluje wspzawodnictwo o zasoby, ustalajc kolejno dostpu do nich, terytorializm czyni to, wyznajc prawa do nich na okrelonej czci uytkowanej przestrzeni. Zasoby te to nie tylko poywienie, ale rwnie miejsca dajce schronienie i moliwo budowy gniazd czy nor, ktre zapewniaj dostp do samic. Terytoria, rozumiane jako broniona przed obcymi cz przestrzeni, na ktrej zwierz
prowadzi swoj aktywno yciow, maj rn posta u rnych gatunkw. Bywaj terytoriami pojedynczych osobnikw, bywaj par i stad. U gatunkw, u ktrych istniej terytoria par, zdobycie terytorium przez samca jest warunkiem zwabienia samicy i udanego rozrodu. Wiksze szans powodzenia maj osobniki silniejsze i sprytniejsze. Te, ktrym nie udaje si zaj terytorium, zostaj wyczone z procesu reprodukcji. Czsto musz migrowa, gdy na danym obszarze mieci si ograniczona liczba terytoriw. Bywa te, e jaki obszar obok osobnikw posiadajcych terytoria i poczonych w pary zamieszkuj rwnie samotnicy, wyczekujcy momentu, by zawadn terytorium, gdy jego dotychczasowy waciciel ulegnie jakiemu wypadkowi, i zapewni sobie moliwo rozrodu. Terytoria reguluj dostp do zasobw, a take rozmiary populacji i to nie tylko przez ograniczanie udziau w procesie reprodukcji, ale rwnie przez ograniczanie liczby osobnikw zamieszkujcych dany obszar. Jak wykazay obserwacje, nadmierne zagszczenie samo w sobie wywouje zgubne skutki. Nawet w sytuacji obfitoci poywienia prowadzi do tak wielkiego obcienia psychicznego, e w organizmach zwierzt zachodz zmiany fizjologiczne, czsto prowadzce do ich wymierania.
W przypadku stad, jak zauway jeden z polskich etologw, posiadanie przez jak grup spoeczn zwierzt wasnego terytorium spaja t grup, koordynuje jej dziaania i sprawia, e kady osobnik grupy znajduje si wobec drugiego w odlegoci umoliwiajcej ich wzajemne dorane porozumiewanie si" oraz przekazywanie sygnaw o grocym niebezpieczestwie (Korda 1987: 123). W wiecie zwierzcym ograniczajce agresj mechanizmy hierarchicznoci i
terytorializmu wystpuj w najrniejszych kombinacjach, nawzajem si uzupeniajc bd zastpujc. Na przykad u naczelnych zauwaono ujemn korelacj midzy
terytorializmem a hierarchicznoci: gatunki terytorialne s w minimalnym stopniu hierarchiczne, silnie za zhierarchizowane nie s na og terytorialne. Poza funkcj ograniczania agresji oba te mechanizmy maj jeszcze inn cech wspln. Jeden i drugi daj wiksze szans reprodukcji osobnikom przewyszajcym inne pod wzgldem cech umoliwiajcych zwycistwo we wspzawodnictwie o przywdztwo czy terytorium. W rezultacie do puli genowej gatunku przekazywanych jest wicej kopii genw wygrywajcych, bardziej uzdolnionych osobnikw ni pozostaych, mniej sprawnych. Z perspektywy ewolucji s to wic mechanizmy selekcyjne.
Innym, wystpujcym u niektrych gatunkw, ale mniej powszechnym mechanizmem hamujcym agresj jest podzia na swoich i obcych. Jest on pochodn wzajemnego rozpoznawania si, ktra to umiejtno wcale nie dotyczy wszystkich gatunkw krgowcw. May gbacz, rybka pielgnicowata, potrafi poznawa ssiada i toleruje jego obecno, zachowujc si agresywnie wobec innych. Gsi ggawe s zdolne do osobistego rozpoznawania, natomiast szczury poznaj si jedynie po wsplnym zapachu stada. Odczony od stada i pozbawiony tego zapachu szczur z chwil kiedy zostaje do niego ponownie doczony, traktowany jest jako obcy.
Jeden z badaczy tak pisze o szczurach: W dziedzinie zachowania si w stosunku do czonkw wasnej spoecznoci prawdziwe wzory wszystkich spoecznych cnt. Jednake te same istoty zamieniaj si w prawdziwe bestie, gdy tylko maj do czynienia z kim przynalenym do obcego im spoeczestwa [...]. To, co dzieje si wrd szczurw, gdy czonek obcego rodu znajdzie si w ich rewirze bd gdy zostanie tam umieszczony przez eksperymentatora, jest chyba najbardziej denerwujc, przeraajc i ohydn spraw, jak w ogle mona przey przy obserwowaniu zwierzt" (Lorenz 1963: 212, 217-218). Obcy zapach podnieca szczury, ktre gorczkowo zaczynaj poszukiwa intruza. W trakcie tych nerwowych poszukiwa atakuj si wzajemnie, a zorientowawszy si, e maj do czynienia z pobratymcem, odstpuj od ataku. W kocu odnajduj obcego i rzucaj si na niego, a biedna ofiara nawet nie prbuje si broni. Czsto zreszt umiera z przeraenia, zanim jeszcze nastpi atak.
65
Oddzielenie terytoriw poszczeglnych stad jest jednym ze sposobw ograniczania agresji wewntrzgatunkowej. Dopki osobnik nie zapuci si na terytorium obcego stada, nic mu nie grozi. Hierarchiczno i terytorializm ograniczaj agresj wewntrzgatunkow, ale jej nie likwiduj. Co wicej, s rwnie za ni do pewnego stopnia odpowiedzialne, gdy prowokuj do walk o pozycj i terytorium. Jednake tego rodzaju walki nie tocz si nieustannie, a ustalone w ich wyniku stosunki odznaczaj si pewn trwaoci.
Wsppraca i wspdziaanie
Istnienie wrd zwierzt wsppracy, a nawet zachowa okrelanych mianem altruizmu, nie budzi wtpliwoci. Badacze zaobserwowali liczne ich przejawy. Zwierzta nawzajem iskaj si, dziel poywieniem, wsplnie walcz i poluj, a take wzajemnie si ostrzegaj. Problemem jest wyjanienie, skd si tego rodzaju zachowania bior u istot niezdolnych do wiadomych dziaa i w jaki sposb mogy one powsta w procesie ewolucji. Prb odpowiedzi na to pytanie, poza teoriami indusive fitness i altruizmu odwzajemnionego, s symulacje komputerowe, ktrych podstaw jest tak zwany dylemat winia.
Dylemat winia", bdcy podstaw skomplikowanych matematycznych analiz problemw wsppracy, przedstawia si prosto: Zostay aresztowane dwie osoby podejrzane o wsplne dokonanie powanego przestpstwa. Materia dowodowy nie pozwala na wytoczenie procesu i skazanie ich. Winiw zamknito w areszcie bez moliwoci kontaktowania si i porozumiewania. Prowadzcy ledztwo kademu z nich przedstawia t sam propozycj: Jeli si przyznasz, a twj wsplnik bdzie si wypiera, wyjdziesz na wolno, a on zostanie skazany na dziesi lat. Jeli ty si wyprzesz, a on si przyzna, to on wyjdzie na wolno, a ty pjdziesz do wizienia na dziesi lat. Jeli obaj si przyznacie, dostaniecie po pi lat kary wizienia. Natomiast jeli aden z was si nie przyzna, to wprawdzie nie bdzie was mona skaza za to przestpstwo, ale co si zawsze znajdzie i obaj zostaniecie wsadzeni na rok do wizienia. Zmieniajc wysoko kar i nagrd, mona tworzy rne warianty tego dylematu. Dziki symulacjom komputerowym moliwe jest rwnie powtarzanie rozgrywek.
Symulacje te doprowadziy do czterech wnioskw: Osobniki bd zawsze oszukiwa, dopki prawdopodobiestwo powtrnego spotkania tych samych partnerw nie bdzie dostatecznie wysokie. Jeli uczestnicy rozgrywek spotykaj si wielokrotnie, potrafi si rozpozna i pamitaj wynik poprzednich spotka - wsppraca jest bardziej prawdopodobna.
Z powyszego wynika, e do spontanicznej wsppracy dochodzi raczej w maych ni w duych grupach. Wsppraca obejmujca wszystkich czonkw nie moe przetrwa w grupach, ktre przekroczyy pewn wielko krytyczn. Wynika take, e wsppraca jest o wiele atwiejsza do utrzymania w populacji osiadej. W anonimowym tumie zdrajcy bez trudu znajduj ofiary, natomiast wrd ssiadw wzajemna pomoc jest regu. Zachowania w populacji mog zmienia si skokowo. Wprawdzie zmiana zachodzi rzadko, ale jeli ju zachodzi, to dokonuje si szybko. Im duej system ewoluowa, tym wiksza szansa, e wsppraca okae si zachowaniem dominujcym. Nie mona jednak wykluczy pojawienia si okresu powszechnej zdrady. Uczeni, ktrzy analizowali rne aspekty procesu ewolucji za pomoc modeli matematycznych, stwierdzili ponadto, e mimo swojej schematycznoci nasze modele pokazuj, jak wsppraca powstaje i rozpowszechnia si w rzeczywistych ukadach biologicznych. Istoty wysze mog by skonne do uywania strategii opartych na wsppracy dziki umiejtnoci rozpoznania kontrpartnera i zapamitywaniu jego zachowania. Nawet jednak u bardzo prymitywnych organizmw mona dopatrzy si wsppracy, ktr umoliwiaj samoorganizujce si struktury przestrzenne oparte na oddziaywaniach z najbliszymi ssiadami. Tak wic w czasie ewolucji ycia na Ziemi byo wiele okazji do wsppracy". Z caym przekonaniem twierdz dalej: z symulacji komputerowych wynika, e to
raczej wsppraca, a nie wyzysk dominuje w darwinowskiej walce o byt" (Nowak, May, Sigmund 1995: 48).
4. ycie spoeczne czowieka z perspektywy biologii ewolucyjnej

W rezultacie procesu ewolucji na ziemi pojawio si wiele gatunkw istot ywych, w tym take yjcych spoecznie. Poprzez mechanizm doboru naturalnego kady z nich uzyska charakterystyczne, odrniajce go od innych cechy oraz wytworzy waciwe sobie strategie wspzawodnictwa i wsppracy, ktre su rozwizywaniu podstawowych problemw przetrwania i reprodukcji. Wspczeni biolodzy uwaaj, e niezalenie od zrnicowania strategii gatunkowych, wszystkimi rzdz te same podstawowe zasady, ktre wywodz si z oglnych regu procesu ewolucji i dziedziczenia genetycznego. Skoro za tak jest, to czy odnosi si to take do czowieka, ktry jako gatunek biologiczny jest rwnie wytworem procesu ewolucji? Czy jest on gatunkiem takim samym jak wszystkie inne, czy te osobliwym i szczeglnym?
67
Prawd jest, e kady gatunek biologiczny mona okreli jako szczeglny. Kady ma waciwe sobie, niepowtarzalne cechy zarwno budowy anatomicznej, jak i zachowania: kot nie tylko wyglda zupenie inaczej ni pies, ale te inaczej poluje i chwyta zdobycz. Czowiek za tak wyranie rni si od przedstawicieli wszystkich innych gatunkw, e nieodparcie skonni jestemy sdzi, i jego osobliwo jest innego rodzaju i midzy nim a pozostaymi istotami ywymi istnieje gboka, nieprzekraczalna przepa. Bardzo trudno jest nam przysta, e na rwni z innymi gatunkami moemy podlega tym samym co i one prawom natury, ktre rzdz nie tylko procesami fizjologicznymi, ale rwnie zachowaniem. Czy jest jednak co, co usprawiedliwia poczucie wyjtkowoci czowieka? Odpowied brzmi twierdzco. Cech jaskrawo odrniajc czowieka od innych istot ywych jest jego duy mzg i rozwinita w niespotykanym u innych gatunkw stopniu kora mzgowa. I chocia mona wymieni wiele innych charakterystycznie ludzkich cech, takich jak pionowa postawa, chwytna do czy aparat gosowy pozwalajcy na wydawanie bogato zrnicowanych dwikw, podstawow osobliwoci czowieka jest jego kora mzgowa.
Dziki niej czowiek moe przetwarza informacje, pamita, co byo wczoraj, oraz przewidywa, co bdzie jutro i pojutrze. Moe myle abstrakcyjnie, posugiwa si symbolami, a take formuowa normy i zasady okrelajce wzory jego zachowania i regulujce stosunki midzy osobnikami. Moe w postaci jzykw tworzy sposoby porozumiewania si umoliwiajce uczenie si nie tylko przez naladownictwo. Dziki jzykom moe te przekazywa zoone informacje dotyczce nie tylko otaczajcego wiata i wasnych stanw emocjonalnych (potrafi to i zwierzta), ale rwnie wasnych przemyle, zamiarw i ocen. Innymi sowy, czowiek wyposaony w tak skonstruowany mzg moe tworzy wasn rzeczywisto, to jest kultur, i y w wiecie, ktry jest jego wasnym tworem. Moe take wiadomie podejmowa dziaania, majce na celu jego ksztatowanie i zmienianie, i to w ogromnym tempie. Porwnanie tempa zmian ewolucyjnych z tempem zmian historycznych przedstawia si nader efektownie. Gdyby bowiem w cigu dwch godzin wywietlono przyspieszony film o ewolucji krgowcw, czowiek sporzdzajcy narzdzia pojawiby si na nim dopiero na dziesi sekund przed kocem. Gdyby z kolei powsta film powicony dziejom czowieka uywajcego narzdzi, uprawa rolin i udomowienie zwierzt zajyby ostatnie dwie minuty, a okres midzy wynalezieniem maszyny parowej a odkryciem energii jdrowej trwaby tylko trzy sekundy. Czy jednak zakres ludzkich moliwoci wiadomego ksztatowania form wasnego bytu nie jest niczym ograniczony? Czy oznacza, e czowiek jest wszechmocny? Czy dziki swojej inteligencji cakowicie wyzwo68 Cz pierwsza. Prolegomena
li si spod panowania praw przyrody i pozby dziedzictwa ewolucyjnego? Twierdzce odpowiedzi na te pytania przez dugi czas uchodziy za oczywiste. Bywa, e za takie uchodz jeszcze dzisiaj, chocia od drugiej poowy lat szedziesitych XX wieku zaczy by powanie kwestionowane. W ostatnich dziesicioleciach dziki obserwacjom yjcych na wolnoci zwierzt uzyskano wiele informacji o ich zachowaniach. Nastpi take znaczny rozwj biologii ewolucyjnej, na ktrej gruncie sformuowano nowe teorie dotyczce mechanizmw ewolucji, w tym teorie wyjaniajce altruistyczne zachowania zwierzt. Wiele wicej wiemy take o genetycznym dziedziczeniu oraz o funkcjonowaniu mzgu. Caa ta nowa wiedza kazaa w nowy sposb spojrze na relacje midzy natur a kultur, midzy tym, co w czowieku wrodzone, a tym, co nabyte. Obecnie coraz czciej czowiek jest
postrzegany nie jako gatunek kulturowy, ale biokulturowy (Wierciski 1990). Coraz czciej te wyraane jest przekonanie, e zadaniem biologii, a take nauk humanistycznych jest okrelanie ogranicze powodowanych przez nasze biologiczne dziedzictwo oraz badanie, jak dalece i w jaki sposb ograniczenia te mog by modyfikowane" (Kunicki-Goldfinger 1993: 86). Towarzyszy temu pojawienie si orientacji biologicznej w naukach spoecznych. Orientacja ta nie ma jednolitej postaci i z rn wyrazistoci zaznacza swoj obecno w poszczeglnych naukach spoecznych. Wystpuje te pod rnymi szyldami. Jednake wszystkie jej postacie czy jedno, to jest odwoywanie si do biologii ewolucyjnej przy wyjanianiu zjawisk ycia spoecznego czowieka. Najoglniejsz charakterystyk orientacji, ktra rozpatruje ycie spoeczne czowieka z perspektywy biologii ewolucyjnej, mona przedstawi w kilku punktach: Podstawowym zaoeniem jest, e wzory zachowania czowieka, podobnie jak cechy jego budowy anatomicznej, s wytworem procesu ewolucji i s zakodowane w jego materiale genetycznym. Tego rodzaju teza w wersji wspczesnej nie oznacza determinizmu biologicznego. Postrzeganie tego, co wrodzone, i tego, co wyuczone, tego, co wynika z genw, i tego, co wynika z wychowania - jako alternatywy, naley do przeszoci. Obecnie uwaa si, e dziedzictwo genetyczne okrela jedynie zakres moliwoci, ktrych stopie i forma realizacji zaley od wpywu rodowiska. W przypadku czowieka - rwnie od wpywu rodowiska spoecznego. Odwoajmy si do prostego przykadu. Ostatnio uczeni odkryli gen otyoci, co oznacza, e nadmierna tusza jest uwarunkowana genetycznie. Czy jednak oznacza to, e kady posiadacz tego genu musi by otyy? Oczywicie nie. Oznacza jedynie, e osobnik bdcy nosicielem takiego genu, jeli nie chce sta si grubasem, musi kontroRozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego... 69
lowa swoj diet i nie moe oddawa si rozkoszom stou w takim stopniu, w jakim to czyni osobnik pozbawiony tego genu. Oznacza take, e to, czy tak kontrol podejmie, zaley od istniejcych w danym spoeczestwie wzorw zdrowia i urody. W odniesieniu do ycia spoecznego czowieka elementarn prawd jest, e czowiek wyewoluowa jako gatunek zdolny zarwno do wsppracy, jak i wspzawodnictwa. Jednake to jego dziedzictwo genetyczne w adnej mierze nie decyduje o stopniu i sposobie wykorzystywania tych zdolnoci. Rne zbiorowoci tworz rozmaite normy opatrzone
sankcjami w postaci kar i nagrd, ktre wzmacniaj skonno do wsppracy i altruizmu bd przeciwnie, osabiaj j i promuj wspzawodnictwo. W rezultacie w obrbie gatunku ludzkiego obserwowa moemy najrozmaitsze sposoby rozwizywania dylematw wsppracy i wspzawodnictwa zbudowane na tym samym podou dziedzictwa gatunkowego czowieka. Orientacja biologiczna nie kwestionuje wzgldnej autonomii stwarzanego przez czowieka wiata, to jest kultury. Wskazuje natomiast na jej biologiczne rda. Zdolno czowieka do tworzenia kultury powstaa w wyniku doboru naturalnego i w tym sensie wywodzi si z jego biologii. Przedstawiciele tej orientacji, analizujc kultur i jej rozmaite przejawy, zakadaj, e w ostatecznym rezultacie sprzyjaj one maksymalizacji wartoci przystosowawczej (fitness). Sdz, e jeli nawet powstao wiele cech kulturowych, ktre tej wartoci nie maksymalizuj, to takie maksymalizujce znaczenie ma system przekazu kulturowego jako taki. Towarzyszy temu gbokie przekonanie, e z punktu widzenia biologii ewolucyjnej zwizki midzy genami a kultur s najbardziej interesujcym problemem naukowym, jaki wie si z ewolucj czowieka. Rwnie z tego wzgldu, e w zgodzie z tez o biologicznym pochodzeniu kultury i o jej dziaaniu na rzecz maksymalizacji wartoci przystosowawczej mona sformuowa wiele rnych hipotez dotyczcych genezy kultury i wzajemnych zwizkw genw i kultury oraz stopnia jej autonomii. Zjawiska ycia spoecznego czowieka mog by wyjaniane na wielu poziomach. Mona ogranicza si do poziomu spoeczno-kulturowego i wskazywa jedynie na ich bezporednie, spoeczno-kulturowe uwarunkowania i przyczyny. Mona te szuka ich przyczyn gbszych, ostatecznych. Orientacja biologiczna jest zainteresowana poszukiwaniem takich wanie przyczyn w odniesieniu do ycia spoecznego czowieka. Z perspektywy orientacji biologicznej przejawy ycia spoecznego zwierzt s interesujce nie ze wzgldu na ich zewntrzne podobiestwa do
przejaww ycia spoecznego ludzi. Zwaywszy wielo gatunkw zwierzcych z jednej strony, a z drugiej ogrom zrnicowania form ycia spoecznego czowieka, nietrudno o znalezienie podobiestw potwierdzajcych dowolne hipotezy. Nie o podobiestwa wic chodzi, ale o to, e wzgldna prostota przypadkw zwierzcych uatwia odkrywanie oglnych zasad rzdzcych zachowaniem spoecznym i yciem gromadnym. Tak odkryte
zasady mog by przydatne do wyjaniania zjawisk ycia spoecznego czowieka (Hinde 1990). W orientacji biologicznej, zainteresowanej poszukiwaniem ostatecznych przyczyn zjawisk ycia spoecznego i zachowa spoecznych czowieka, wyrni mona dwa kierunki. Rni si one wyborem drg, jakimi zmierzaj do tego celu. Jeden z nich odwouje si do zmatematyzowanych modeli ewolucji opartych na zasadzie koszt-zysk" i szeroko wykorzystuje teori gier. Drugi zwraca si w stron psychologii poznawczej oraz neurologii i odwouje do wiedzy o funkcjonowaniu mzgu. Orientacja biologiczna najbardziej dostrzegalna jest w antropologii i naukach politycznych. W antropologii bdcej dyscyplin, ktrej podstawowym przedmiotem
zainteresowania s spoeczestwa rozpatrywane w szerokiej perspektywie porwnawczej, w sposb naturalny pojawia si pytanie, czy mimo ich rnorodnoci istnieje co, co jest im wszystkim wsplne. Jest to pytanie o powszechniki kulturowe, ktrymi zainteresowanie sprzyja rozwojowi orientacji biologicznej. Inn okolicznoci sprzyjajc s zwizki zarwno tradycyjne, jak i postulowane antropologii spoecznej z antropologi fizyczn. W naukach politycznych natomiast orientacja biologiczna wystpuje w sferze filozofii politycznej. Klasycznym przedmiotem zainteresowa filozofii politycznej jest prawo naturalne i jego normy, a take oglne zasady regulacji porzdku spoecznego. Tradycyjnie klucza do nich poszukiwano w naturze ludzkiej. Sprzyja to otwarciu na orientacj biologiczn, ktra - proponujc perspektyw biologii ewolucyjnej - wprowadza do tej tradycji nowy element. W socjologii orientacja biologiczna jest nieobecna. Nie sprzyja jej to, e gwnym przedmiotem uwagi socjologii jest jeden typ spoeczestwa: nowoczesne spoeczestwo przemysowe. Wystpujce w nim zjawiska i procesy socjolodzy analizuj w krtkim horyzoncie czasowym. W tego rodzaju analizach uzasadnione jest ograniczanie si do przyczyn bliskich. Zbyteczne jest siganie do przyczyn ostatecznych, ktre znajduj si w centrum zainteresowa orientacji biologicznej. Jednak dla perspektywy socjologicznej take przydatna moe by wiadomo, e - jak to formuuje Kunicki-Goldfinger - pewne normy
Rozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego... 71
ludzkiego postpowania, uwaane za arbitralne moralne nakazy, pochodz bezporednio od instynktownych reakcji zwierzcych. Opieka nad modymi i obrona stada jest tyle instynktem, co i uwiadomionym sobie nakazem moralnym. Wzajemna pomoc wrd czonkw stada wydaje si zdobycz ewolucyjnie star, warunkujc powstanie zacztkw spoeczestwa i poprzedzajc wszelkie wiadome na ten temat sformuowania" (KunickiGoldfinger 1974: 440).
ROZDZIA III
Kultura
1. Kultura jako wyrnik czowieka 75 2. Wielo kultur i relatywizm kulturowy 81 3. Dziedziny kultury i kultura symboliczna 86 4. Kultura jako przedmiot zainteresowania socjologii 89
l. Kultura jako wyrnik czowieka

Poszukiwaniem wyrnika czowieka, to jest takiej jego cechy, ktra byaby waciwa tylko jemu, zajmowao si i zajmuje wielu filozofw. Wszystkich ich czy przekonanie o zasadniczej odrbnoci czowieka od pozostaych istot ywych, ale rni si pogldami na istot owej odrbnoci. Jedni za gatunkowy wyrnik czowieka uwaaj to, e jest on zwierzciem spoecznym, inni - e potrafi uywa narzdzi, jeszcze inni za -e jest istot posugujc si symbolami. Kade z tych okrele istoty czowieka wskazuje na inn jego cech, ale tylko na jedn. Tote nie wykluczaj si wzajemnie, wszystkie bowiem aspekty specyfiki gatunkowej czowieka mona zespoli i uoglni w stwierdzeniu, e czowiek jest twrc i uczestnikiem kultury" (Koskowska 1991a: 17). Kultura, ktrej tworzenie umoliwia czowiekowi jego rozwinity mzg, odrnia go od reszty wiata zwierzcego. To, e kultura jest specyficznie ludzkim tworem, nie budzi niczyich wtpliwoci. Rozumiana jako wyrnik czowieka ma bardzo szeroki zakres. Oznacza wszystko, co jest stworzone przez czowieka, co jest przez niego nabywane przez uczenie si i przekazywane innym ludziom, a take nastpnym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej. Wszystko, co wchodzi w skad tak rozumianej kultury, spotka moemy take w wiecie zwierzcym, ale jedynie w formie zalkowej. Dlatego te to, co w wiecie zwierzcym jest, podobnie jak ludzka kultura, rezultatem uczenia si oraz
pozagenetycznego przekazu informacji, okrelane jest mianem protokultury. Pisze polski biolog: Kultura jest narzdziem poznania i opanowywania wiata przez czowieka [...]. U czowieka [...] pozageneryczny szlak przekazywania cech, bdcy w istocie przekroczeniem ewolucji biologicznej, ma znaczenie decydujce" (KunickiGoldfinger 1993: 231). Jego rola jest tak ogromna, e daje zudzenie tworzenia przez czowieka wiata cakowicie wyzwolonego spod panowania praw przyrody.
l 76
Charakterystyka kultury jako atrybutu czowieka

Najoglniejsz charakterystyk kultury rozumianej jako atrybut czowieka mona przedstawi w czterech punktach:
Kultura obejmuje cao ycia czowieka. Nie ma takich czynnoci i zachowa ludzkich, ktrych nie regulowaaby kultura. Dotyczy to nawet zaspokajania podstawowych potrzeb organizmu. Wemy przykad jedzenia. Aby y, czowiek musi je. O tym, co moe je, decyduj zasoby naturalnego rodowiska, w ktrym yje. Ludzie yjcy na brzegach mrz i oceanw mog je ryby, skorupiaki i roliny morskie, natomiast ludzie yjcy wrd lasw mog ywi si rosncymi w nich rolinami, grzybami oraz spotykanymi tam zwierztami. Ale czy rzeczywicie jedz wszystko to, co nadaje si do spoycia? Odpowied brzmi: nie. Rne ludy maj najrozmaitsze pogldy na to, co z rzeczy przyswajalnych przez system trawienny czowieka jest jadalne. Chiczyk uwaa za jadalne miso psa. Europejczyk wzdraga si przed jego spoyciem. Francuz uwaa za przysmak abie udka. W Polaku takie danie budzi obrzydzenie. Istniej te rne tabu ywieniowe i to przeciwstawnie uzasadniane. yd nie je wieprzowiny, poniewa winia jest stworzeniem nieczystym, Hindus za nie je woowiny, poniewa krowa jest stworzeniem witym. Wpyw kultury na to, jak si je, jest jeszcze wyraniejszy ni na to, co si je. Istniej najrozmaitsze sposoby przyrzdzania potraw i ich przyprawiania. Rnie te si je podaje i rn technik spoywa. Europejczyk posuguje si yk, noem i widelcem (tym ostatnim stosunkowo od niedawna). Ludy Dalekiego Wschodu uywaj paeczek. W etiopskiej restauracji podawane s paty ciasta przypominajce ogromne naleniki. W odrywane palcami kawaki owija si ksy potrawy i wkada do ust. Spoywaniu posikw towarzyszy te wiele przepisw dotyczcych sposobu usadowienia biesiadnikw czy kolejnoci podawania potraw, z ktrych wiele ma znaczenie symboliczne. Takie znaczenie nadawane jest take pewnym potrawom i produktom spoywczym. Znamy w naszym kraju zwyczaj witania chlebem i sol czy to nowoecw, czy dostojnych goci. W dawnej Polsce mody czowiek ubiegajcy si o rk panny, z chwil kiedy w czasie obiadu zosta poczstowany czarn polewk, wiedzia, e nie ma ju o co si ubiega. Pojcie tak rozumianej kultury nie ma charakteru wartociujcego. Kultur jest nie tylko to, co dobre, szlachetne i pikne, ale wszystko, co jest dzieem czowieka. Pewne praktyki mog budzi nasz sprzeciw czy oburzenie moralne, ale nie znaczy to, e nie s elementami kultury. W rezultacie o adnym czowieku nie mona powiedzie, e jest bez kul-
Rozdzia III.
Kultura
77
tury, a co najwyej, e jego kultura nam si nie podoba. Nie jest bez kultury kanibal, chocia potpiamy jego kanibalizm, ktry przejmuje nas groz. Dla uwydatnienia niewartociujcego charakteru pojcia kultury w an-
tropologicznych opisach kultur uywa si raczej przymiotnika kulturowy ni kulturalny. Ten ostatni ma bowiem w potocznym odczuciu ton dodatniego wartociowania. Kultura jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym. Kultura powstaje i rozwija si w wyniku kontaktw midzy osobnikami przekazujcymi sobie rne informacje i uczcymi si od siebie nawzajem, jak reagowa i zachowywa si w rozmaitych okolicznociach. Pojedynczy czowiek moe wnie znaczny wkad w tworzenie kultury, ale to, co sam wymyli, stanie si czci kultury dopiero wtedy, kiedy zostanie przejte przez innych i wprowadzone w obieg spoeczny. Nie jest czci kultury sposb zachowania, ktry waciwy jest tylko jednemu czowiekowi i odbiega od zachowa innych ludzi. Jest jego osobistym dziwactwem. Nie jest czci kultury schowany w szufladzie, a nastpnie zniszczony rkopis, ktrego nikt nigdy nie przeczyta. Kultur jako zbiorowym tworem spoecznym mona interesowa si dwojako. Po pierwsze, jako zobiektywizowanym systemem; jako czym zewntrznym w stosunku do ludzi, ktrzy j stworzyli. Uwaga jest wwczas skierowana na powizania rnych elementw tego systemu oraz jego wewntrzne regularnoci. Po drugie, jako procesem tworzenia kultury. W takim przypadku uwaga kieruje si na to, jak ludzie w toku swego istnienia wynajduj nowe sposoby mylenia i dziaania zarwno w stosunkach wzajemnych, jak i w stosunku do przyrody, ktra ich otacza [i] tym sposobem produkuj kultur" (Carrithers 1992: 51). Kultura narasta i przeksztaca si w czasie. Jest skumulowanym dowiadczeniem przekazywanym z pokolenia na pokolenie w drodze
pozagenetycznego dziedziczenia. Dlatego te jest nieodcznie zwizana ze wiadomoci czasu i istnienia w czasie, a take z rnymi formami pamici przeszoci i sposobami jej utrwalania.
Tre kultury
Rozumienie kultury jako midzyosobniczego przekazu informacji i rezultatu uczenia si oznacza zakwestionowanie przynalenoci do niej przedmiotw materialnych. Nie uczymy si bowiem butw ani krzese. Uczymy si, jak je wytwarza oraz jak si nimi
posugiwa. Uczymy si, e w kapciach nie wypada" i do lubu i e w meczecie naley zdj obu78 Cz pierwsza. Prolegomena
wie. Uczymy si, jak siedzie na krzele w sposb przyzwoity" i kiedy oraz komu naley poda krzeso i poprosi, aby spocz". Nie przeszkadza to, e dla badaczy kultury przedmioty mog by i bywaj cennym rdem informacji o kulturze. Co wic jest treci kultury pojmowanej jako midzyosobniczy przekaz
pozagenetyczny? Stanisaw Ossowski uwaa, e na dziedzictwo kulturowe skadaj si wzory reakcji miniowych, uczuciowych i umysowych", natomiast przedmioty s korelatami dziedzictwa kulturowego" (Ossowski 1966: 64-66). Na pocztku lat pidziesitych dwaj znani amerykascy antropolodzy, Alfred Louis Kroeber i Clyde May Kluckhohn, zebrali i poddali analizie ponad sto pidziesit definicji kultury, a nastpnie postarali si wydoby z nich wspln tre. W rezultacie takiej procedury stwierdzili, e na kultur skadaj si wzory sposobw mylenia, odczuwania i reagowania" oraz e zasadniczy trzon kultury stanowi [...] idee, a szczeglnie zwizane z nimi wartoci" (Kroeber, Kluckhohn 1950, za: Kluckhohn 1975: 32). Tak wic za tre kultury rozumianej w podany tu sposb naley uzna wzory sposobw odczuwania, reagowania i mylenia, wartoci i wyrastajce z tych wartoci normy, a take sankcje skaniajce do ich przestrzegania. Wzory sposobw mylenia, reagowania i odczuwania. Wzory mog by zarwno idealne, jak i realne. Wzr idealny postpowania czy odczuwania to wzr, ktry mwi, jak postpowa lub co odczuwa, a przynajmniej jakim odczuciom dawa wyraz w okrelonych okolicznociach. W takim rozumieniu wzorem odczuwania jest uczucie smutku na pogrzebie, a radoci na weselu. Wzory idealne peni podobn rol w stosunku do naszych zachowa jak przechowywany w podparyskim Sevres wzorzec metra w stosunku do narzdzi mierniczych. Wzory te niektrzy badacze nazywaj modelami. Wzr realny postpowania czy odczuwania to widoczne regularnoci zachowa czonkw pewnej zbiorowoci. Wzory realne nie okrelaj, jak si naley zachowywa, ale ujawniaj, jak si ludzie zachowuj. Takim zauwaalnym wzorem zachowania jest na przykad pne koczenie dnia w Madrycie, na ktrego ulicach dugo w noc toczy si bujne ycie, w przeciwiestwie do Wiednia, ktry pustoszeje i zasypia przed godzin
jedenast. Oczywicie, nikogo w Madrycie nie obowizuje pne kadzenie si spa, podobnie jak nic nie przeszkadza, by kady, kto tylko zechce, spacerowa po ulicach Wiednia nawet do witu. Wzory realne mog by jawne bd ukryte.
Rozdzia III. Kultura 79
Wzr jawny to taki, z ktrego istnienia czonkowie danej zbiorowoci zdaj sobie spraw i potrafi go opisa badaczowi. Nikt w Polsce nie ma wtpliwoci, e na Boe Narodzenie ubieramy choink, a na kolacj wigilijn smaymy karpia. S to jawne wzory naszej kultury. Wzr ukryty to taki, ktry realizujemy, nie majc pojcia, e zachowujemy si zgodnie z nimi Jest to wzr, z ktrego istnienia nie zdaj sobie sprawy uczestnicy danej kultury, natomiast dostrzega go badacz. Znane s przypadki, kiedy antropolodzy stwierdzali, e rzeczywiste zachowania ludzi przebiegaj wedle zupenie innych wzorw ni te, o ktrych dowiadywali si z rozmw z ludmi. Tego rodzaju odkrycia zawsze bardzo ciesz antropologw. Moe te tak si zdarzy, e wzr idealny jest wzorem jawnym jakiego zachowania, natomiast wzr ukryty jest wzorem realnym, zgodnie z ktrym ludzie rzeczywicie si zachowuj. Przyswojenie wzorw zachowania moe by mniej lub bardziej dogbne. W jednym przypadku czowiek moe zachowywa si zgodnie z nimi, ale odczuwa je jako co narzuconego z zewntrz i krpujcego, a nawet uciliwego. W innym natomiast moe je przyswoi tak gboko, e stan si jego druga natur", a ich realizowanie jest odczuwane jako zaspokajanie wewntrznej potrzeby. W tym drugim przypadku mwimy, e wzory kulturowe zostay zinternalizowane. Wartoci. Wedle najprostszego okrelenia warto to dowolny przedmiot materialny lub idealny, w stosunku do ktrego jednostki lub zbiorowoci przyjmuj postaw szacunku, przypisuj mu wan rol w swoim yciu i denie do jego osignicia odczuwaj jako przymus" (Jan Szczepaski 1972: 97). Do tak szeroko rozumianej kategorii wartoci moe nalee zarwno mieszkanie, jak i zdrowie. Zarwno samochd, jak wolno i mio. Zarwno dochd, jak szacunek otoczenia. Zarwno ojczyzna, jak zgrabna figura i adna cera. Te przykadowo wymienione wartoci uprzytomniaj ich ogromne zrnicowanie pod
wzgldem stopnia wanoci. Waga wartoci ojczyzny i adnej cery rni si tak bardzo, e nawet samo ich zestawienie moe by uznane za szokujc ekstrawagancj, a nawet za witokradztwo. Dlatego te mwimy, e wartoci tworz hierarchi. W rnych zbiorowociach moe obowizywa denie do realizacji rnych wartoci. Mwimy wwczas, e zbiorowoci te maj rne systemy wartoci". Systemy owe mog si rni nie tylko pod wzgldem zespou tworzcych je wartoci, ale rwnie (bd tylko) sposobu ich zhierarchizowania. Systemy i hierarchie wartoci rnych zbiorowoci ludzkich s jednym z przedmiotw zainteresowania oraz badania zarwno antropologw, jak i socjologw.
80
Niezalenie od wagi wartoci mona wrd nich wyrni wartoci uznawane, odczuwane oraz realizowane (Ossowski 1967d). Wartoci uznawane to takie, o ktrych czowiek wie, e powinny by dla niego atrakcyjne i e powinien je ceni. W przypadku wartoci uznawanych czowiek, akceptujc je i dc do ich realizacji, moe odczuwa pewien przymus zewntrzny. Wartoci odczuwane to takie, ktre zostay gboko wchonite i stay si czci wewntrznego wiata czowieka, a denie do ich osignicia odczuwane jest przez niego jako wasna, naglca potrzeba. S to wartoci zinternalizowane. Ten sam przedmiot moe by dla jednego czowieka wartoci uznawan, dla drugiego za odczuwan. Pozbawiony suchu czowiek moe uznawa warto muzyki i, ywic przekonanie, e naley bywa na koncertach, wykupuje karnet i systematycznie uczszcza do filharmonii, chocia nudzi si tam miertelnie. Dla czowieka muzykalnego, ktry lubi muzyk klasyczn, koncert jest wartoci odczuwan i dlatego staje si bywalcem filharmonii. Wartociami realizowanymi mog by zarwno wartoci odczuwane, jak i uznawane. Jednake nie wszystkie wartoci, ktrych odczuwanie i uznawanie ludzie deklaruj, s przez nich realizowane w praktyce ycia codziennego. Niejedno przewidywanie zachowa ludzi oparte na zadeklarowanych przez nich podczas bada wartociach zawiodo cakowicie. Realizacja wartoci odczuwanych przychodzi nam atwiej, natomiast czciej realizujemy uznawane. Czciej robimy co ze wzgldu na to, e tak wypada, czy te ze wzgldu na to, e uwaamy to za nasz obowizek, ni dlatego, e mamy tak ochot.
Niekiedy zreszt robimy co nawet wbrew ochocie. Oznacza to, e zrezygnowalimy z realizacji wartoci odczuwanej na rzecz realizacji wartoci uznawanej. Konieczno takich wyborw pojawia si nader czsto. Mwimy wwczas, e mamy do czynienia z konfliktem wartoci. Rozstrzygnicie takiego konfliktu przychodzi na og bez trudu. Kiedy konflikt wystpuje midzy wartociami o niejednakowej wadze, wybr przedstawia si nam jako tak oczywisty, e nawet moemy nie zauway konfliktu. Jeli na przykad, w momencie kiedy wychodzimy do kina, matka, z ktr sami mieszkamy, dostaje ataku serca, bez chwili zastanowienia zostajemy w domu i zajmujemy si zapewnieniem jej pomocy lekarskiej, zapominajc o filmie, ktry chcielimy obejrze. Kiedy indziej jednak konflikty wartoci s znacznie powaniejsze, a niekiedy wrcz dramatyczne. Powan decyzj jest na przykad wybr midzy powiceniem czasu yciu zawodowemu a rodzinnemu. Czsto staj przed nim pracujce zawodowo kobiety. Dramatycznych wyborw musi niekiedy dokonywa lekarz, kiedy na przykad, odbierajc pord, staje w obliczu tego rodzaju komplikacji, e mona uratowa ycie matki kosz-
Rozdzia III. Kultura
81
tem ycia dziecka albo ycie dziecka kosztem ycia matki. W dodatku wyboru naley dokona natychmiast, gdy inaczej umr oboje. W odniesieniu do tego przypadku mona parafrazujc sowa poety - powiedzie, e od takich wyborw bieleje wos. Normy. Norma to w potocznym mniemaniu jaka regua, jaki przepis" (Ossowska 1947:104). Normy s to prawida i reguy, wedle ktrych grupa yje. Normy wyrastaj z wartoci. Wi si z poczuciem powinnoci. Wiele norm przyswajaj sobie ludzie spontanicznie w procesie wzajemnego obcowania. Normy okrelaj moralno, obyczaje, zwyczaje. Treciowo mog si do pewnego stopnia pokrywa z jawnymi wzorami kultury. Rni si jednake od nich wyraniejszym zwizkiem z poczuciem powinnoci, a take tym, e s wyraniej sownie artykuowane. Waciwa danej kulturze konfiguracja norm i wartoci bywa okrelana jako jej ad aksjonormatywny. Sankcje. Sankcje to zarwno kary, jak i nagrody. Kada zbiorowo ma wasny
system kar i nagrd, za pomoc ktrych zachca do pewnych zachowa uwaanych za podane i zniechca do innych, niepodanych. Kary i nagrody mog mie charakter formalny i nieformalny. Sankcje formalne to takie, ktre s okrelane przez przepisy oraz kodeksy karne i ktrych stosowaniem zajmuje si wyspecjalizowany aparat administracyjny. To kara wizienia i nadawany za zasugi order. Sankcje nieformalne to w przypadku kary wymianie czy ostracyzm towarzyski, w przypadku za nagrody pochwaa bd oznaki szacunku. W spoeczestwach pierwotnych, a take w maych grupach rozwinitych spoeczestw wspczesnych przewaaj sankcje o charakterze nieformalnym, ktre w przypadku kar mog by niejednokrotnie odczuwane jako bardziej dotkliwe ni srogie nawet kary formalne.
2. Wielo kultur i relatywizm kulturowy Wielo kultur i kryteria ich wyodrbniania

Zdolno tworzenia kultury, ktra jest podstawowym wyrnikiem czowieka w wiecie istot ywych, realizowana jest w rozmaitych rodowiskach geograficznych o
zrnicowanych zasobach. Poszczeglne zbiorowoci ludzkie yj na odmiennie uksztatowanych terenach, na ziemiach o rozmaitej glebie i w rozmaitych warunkach klimatycznych. Kada z tych zbiorowoci zmuszona jest stara si o przetrwanie i rozwizywa podstawowe problemy bytu czowieka, w tym jego bytu spoecznego, w sposb dostosowany do warunkw, w jakich przyszo jej y. Co wicej, na82 Cz pierwsza. Prolegomena
wet w tych samych warunkach problemy te mog by i bywaj rozwizywane na rne sposoby. W dodatku kada zbiorowo ma inne koleje losu. Inne s jej dzieje, z innymi przeciwnociami przychodzio jej si boryka, inne klski na ni spaday. Rozporzdza wic swoistym, sobie tylko waciwym zbiorem dowiadcze. Wszystko to powoduje ogromne zrnicowanie kultur w obrbie gatunku ludzkiego. Poniewa kultura jest tworem zbiorowoci, podzia na rne kultury jest pochodn podziaw na odrbne zbiorowoci ludzkie; takie, z ktrych kada wytwarza waciw sobie kultur i yje zgodnie z wasnymi systemami wartoci oraz realizuje sobie waciwe wzory zachowa. W rezultacie kryteria wykrelania granic poszczeglnych kultur s tak rne, jak rne s kryteria, na ktrych podstawie wyrniane s zbiorowoci ludzkie. Kryteria te maj rny stopie oglnoci, a nadto czsto si ze sob krzyuj. Mamy
wic, po pierwsze, kultury zbiorowoci terytorialnych. Takimi s, a raczej byy izolowane plemiona, ktre zamieszkiway, a niekiedy wci zamieszkuj wyranie wyodrbnione obszary i tworz wyranie wyodrbnione caoci. Jednym z takich plemion byli Trobriandczycy zamieszkujcy wyspy Pacyfiku, ktrych kultur bada wybitny antropolog polsko-angielski Bronisaw Malinowski (1884-1942). Pewnymi caociami s take kultury rnych zbiorowoci zamieszkujcych terytoria jednolite pod wzgldem cech rodowiska, ktre wymusza okrelone sposoby ycia i sprzyja upodobnianiu si kultur tych zbiorowoci. Moemy wic mwi o kulturze grali karpackich czy amerykaskich Indian z Rwnin. Moe te by tak, jak w przypadku Europy Zachodniej, w ktrej wielowiekowe ssiedztwo zbiorowoci zamieszkujcych obok siebie oraz trwajca przez stulecia komunikacja midzy nimi doprowadziy do ujednolicenia wielu cech kulturowych, co pozwala mwi o kulturze zachodnioeuropejskiej. Wyrniamy te kultury narodowe. Przy czym kiedy mwimy o narodowej kulturze polskiej, francuskiej czy jakiejkolwiek innej, kryterium terytorialne czy si z kryterium etnicznym. Odrbnoci kulturowe wystpuj te w zbiorowociach rnicych si typem gospodarki. Istnieje kultura spoeczestw pierwotnych, spoeczestw rolniczych oraz kultura spoeczestw przemysowych. Kultury bywaj wyodrbniane rwnie wedle kryteriw chronologicznych. Wyrniana jest kultura redniowiecza, kultura epoki renesansu czy owiecenia. Odrbnoci kulturowe charakteryzuj take zbiorowoci, ktre s segmentami wielorako zrnicowanych, wikszych zbiorowoci. W dawniejszych czasach takimi zbiorowociami o rnicej si kulturze bya szlachta i mieszczastwo. W nowszych s to na przykad chopi i robotnicy.
83
W spoeczestwach wspczesnych zauwaalne s take odrbnoci kulturowe zbiorowoci zoonych z ludzi nalecych do tej samej kategorii wiekowej, na przykad kultura modzieowa. Wobec tak wielorakiego zrnicowania kryteriw rozgraniczania kultur, w sytuacji kiedy stopni oglnoci kultur [...] moe by wiele, mog one by, co wicej, mierzone w rnych skalach", szczeglnej wagi nabiera pilne rozrnianie stopni i wymiarw oglnoci". Jest
to bardzo wane, poniewa niewiele zda oglnych da si sformuowa, ktre odnosiyby si w rwnej mierze i z rwnym sensem do kultur wyodrbnionych ze wzgldu na ekologiczne osobliwoci rodowiska lokalnego i do kultur przywizanych do spoeczestw wyszego rzdu, do kultur wyodrbnionych ze wzgldu na dystanse etniczne i kultur oddzielonych z punktu widzenia dystansw spoeczno-klasowych itp." (Bauman 1966: 43-44). Z pewn pomoc przychodzi pojcie subkultury, czyli podkultury. Podkultura to nie kultura nisza, co sugerowa mgby przedrostek pod-", ale pewien zesp regularnoci kulturowych, wystpujcych w dowolnej zbiorowoci, ktra jest mniejsza od wikszej zbiorowoci bdcej podstaw wyodrbnienia danej kultury. I tak na przykad kultur polsk moemy rozpatrywa rwnie jako subkultur kultury europejskiej. Najczciej jednak termin subkultura stosowany jest na okrelenie wzorw zachowa wystpujcych w niewielkich zbiorowociach, ktre dziki odmiennoci tych wzorw wyodrbniaj si w ramach szerszych spoeczestw. Tak wic mamy subkultur modzieow i subkultur kibicw pikarskich, subkultur grnicz i subkultur wizienn. Stosunek subkultury do kultury szerszego spoeczestwa bywa rny. Czasami jest ona wariantem szerszej kultury, jej selektywnym dostosowaniem do specyfiki pracy (subkultura grnicza) bd warunkw ycia (subkultura modzieowa) jakiej mniejszej zbiorowoci. Czasami jest programow negacj wartoci, norm i wzorw zachowa obowizujcych w szerszym spoeczestwie. Bywa wwczas okrelana mianem kontrkultury bd kultury alternatywnej. Terminy te upowszechniy si pod koniec lat szedziesitych XX wieku na okrelenie pojawiajcych si, zwaszcza wrd wczesnej modziey amerykaskiej i europejskiej, rozmaitych form negacji kultury zastanej i prb budowania nowej. Kultura wikszoci danego spoeczestwa jest okrelana mianem kultury dominujcej.
Relatywizm kulturowy
Wielo kultur, czsto rnicych si zasadniczo, powoduje, e ludzie, ktrzy wyroli w jednej kulturze i obowizujce w niej wzory zachowa traktuj jako naturalne, stykajc si z odmienn kultur, skonni s jej
84
wzory zachowa postrzega jako mieszne dziwactwa, a nawet zasugujce na potpienie bezecestwa. Inno kulturowa atwo i wrcz odruchowo oceniana jest negatywnie. W niektrych spoecznociach nazwa ludzie" odnosia si wycznie do wspplemiecw. Kiedy Europejczycy, odkrywajc nowe ldy, spotykali si z ich mieszkacami, uwaali ich za barbarzycw" i dzikusw" pozbawionych jakiejkolwiek kultury. Robili wic, co mogli, aby ich ucywilizowa", to jest narzuci im, czsto przemoc, kultur europejsk. Niszczc tubylcze kultury, przekonani byli, e postpuj szlachetnie. Skonno do wynoszenia wasnej grupy ponad inne i traktowanie jej kultury jako przewyszajcej wszystkie inne oraz ocenianie praktyk innych kultur wedle norm kultury wasnej nosi miano etnocentryzmu, ktrego jedn z form jest europocentryzm. Przeciwiestwem etnocentryzmu jest relatywizm kulturowy. Relatywizm kulturowy nie jest czym jednorodnym. International Encyclopaedia of the Social Sciences wyrnia nastpujce jego odmiany: Relatywizm kulturowy jako zasada metodologiczna. Oznacza wymg, aby badacz, obserwujc i opisujc jak kultur, stosowa perspektyw uczestnika danej kultury; aby na praktyki badanej kultury nie patrzy z punktu widzenia norm i wartoci kultury wasnej, ale zwraca uwag na znaczenia, jakie przypisuj im uczestnicy badanej kultury, oraz na funkcje, jakie praktyki te peni w yciu danej zbiorowoci. Relatywizm kulturowy jako element wiatopogldu. Polega na przekonaniu, e wszystkie kultury s rwne. Mona je porwnywa i wskazywa podobiestwa oraz rnice midzy nimi, ale nie wolno ich mierzy jedn miar i szeregowa na skali kultur wyszych i niszych, lepszych i gorszych. wiatopogldowy relatywizm kulturowy przejawia si nie tylko w uznaniu rwnouprawnienia kultur, ale i w towarzyszcym mu postulacie tolerancji wobec wszelkich praktyk rozmaitych kultur. Relatywizm kulturowy jako teoria i filozofia czowieka. Jest to pogld, e czowiek jest bez reszty wytworem kultury. Jego sposb postrzegania, wartociowania i zachowania zaley tylko i wycznie od kultury, w jakiej si wychowa i w jakiej yje. Taki pogld bywa okrelany mianem kulturalizmu. Relatywizm kulturowy jako relatywizm wartoci. Jest to pogld, e nie ma wartoci uniwersalnych. Wszystkie s produktem okrelonych kultur, s wobec nich funkcjonalne oraz zrozumiae w ich kontekcie.
Relatywizm kulturowy w postaci zasady metodologicznej budzi najmniej wtpliwoci i jest najatwiej i najszerzej akceptowany. Inaczej jest w przypadku pozostaych jego postaci. Relatywizm kulturowy jako element wiatopogldu wyrs ze szlachetnych intencji zakwestionowania europocentryzmu, a co za tym idzie - kolonializmu europejskiego, ktrego by podbudow ideologiczn. Jed-
85
nake wraz ze znikniciem kolonii zacz nabiera dwuznacznoci. Doskonale pokazuje to wypowied jednego z przedstawicieli krajw rozwijajcych si, uczestnika konferencji Association Internationale de Science Economique w Santa Margherita w 1953 roku: To piknie, e cenicie nasz odrbno cywilizacyjn. Prawda, e w naszej cywilizacji bardziej cenione s walory kontemplacji, a mniej dobra materialne i praca gospodarcza. Tylko e, widzicie, z tym wszystkim my te chcielibymy wicej je, cieplej si ubra, wygodniej i zdrowiej mieszka, mie nowoczesne lekarstwo w razie choroby, jednym sowem, lepiej i duej y" (Kula 1963: 691). Jeszcze powaniejsze zastrzeenia budzi relatywizm kulturowy jako teoria i filozofia czowieka oraz jako relatywizm wartoci. Poczwszy od koca lat szedziesitych XX wieku zastrzeenia te s coraz dobitniej formuowane. Coraz czciej rozmaite badania przynosz wyniki nakazujce badaczom, niekiedy wbrew nim samym, kwestionowa tez, e czowiek jest wycznie wytworem kultury i nie ma adnych, czy to gatunkowych, czy osobniczych, skonnoci wrodzonych. Kryzys teorii i filozofii relatywizmu kulturowego nastpuje take w wprowadzenia perspektywy biologii ewolucyjnej do nauk spoecznych. Przejawem tego kryzysu jest zainteresowanie powszechnikami kulturowymi, a take prawem naturalnym, tak w wersji religijnej, jak i wieckiej. W odniesieniu do powszechnikw znamienny jest przypadek amerykaskiego uczonego, Donalda E. Browna. Prowadzi on wraz z Donaldem Symonsem w 1974 roku seminarium powicone seksualnoci czowieka. Na tym seminarium Symons rezultacie prb
przedstawia pierwszy szkic swojej ksiki, w ktrej dowodzi, e midzy pciami istniej pewne przyrodzone, oglnogatunkowe rnice. Brown, przekonany o prawdziwoci teorii relatywizmu kulturowego i faszywoci tezy Symonsa, zaoy si z nim, e znajdzie tak zbiorowo ludzk, w ktrej rnice midzy mczyznami a kobietami bd si przedstawiay odwrotnie ni to opisuje Symons. Nastpnie zacz poszukiwania i...
przegra zakad. Sprowokowao go to do zajcia si powszechnikami kulturowymi i napisania o nich ksiki. Stwierdzi bowiem, e wiedza o powszechnikach kulturowych wyznacza relatywizmowi kulturowemu wyrane granice (Brown 1991). Relatywizm wartoci budzi zastrzeenia nie tylko rzecznikw doktryn religijnych, przekonanych o istnieniu ustanowionych przez Boga powszechnych norm moralnych, ktrych przestrzeganie obowizuje wszystkich ludzi. Antropolog francuski i twrca strukturalizmu, Claude Levi-Strauss, z cakowicie wieckiej perspektywy dostrzeg puapk czyhajc na konsekwentnego zwolennika relatywizmu kulturowego. Kwestionowanie istnienia powszechnych norm i przestrzeganie zakazu oceniania
praktyk obcych kultur w kategoriach dobra i za skazuje na bezradno wobec tego wszystkiego, co we wasnej kulturze postrzega si jako zo. Nie majc oglnej miary dobra i za, czowiek nie ma uzasadnienia dla mniejszej tolerancji w stosunku do tego, co go otacza, ni do tego, z czym styka si w kulturach obcych. Jednoczenie nie moe zrzec si odpowiedzialnoci za zo bdce czci jego wasnej kultury. Proponowanym przez LeviStraussa sposobem na uniknicie tej puapki jest odwoanie si do istoty czowieka jako podstawy odrnienia dobra od za. T za odnale mona przez oderwanie wzroku od poszczeglnych spoeczestw i oglne na nie spojrzenie (Levi-Strauss 1960: 411-424).
3. Dziedziny kultury i kultura symboliczna

Kultura spoeczestwa pierwotnego bya kultur spoeczestwa stosunkowo nieduego i mao zrnicowanego, w ktrym rne sfery ycia wzajemnie si przenikay. Czynnoci zwizane z zaspokajaniem potrzeb bytowych wizay si nie tylko ze stosunkami spoecznymi, ale i z praktykami magicznymi oraz rozmaitymi rytuaami. Same stosunki i powizania spoeczne rwnie obudowane byy magi oraz rytuaem, a ich posta uzasadniay mity. W rezultacie kultura spoeczestwa pierwotnego bya wzgldnie jednolit konfiguracj powizanych ze sob elementw. Jej caociowe badanie byo nie tylko moliwe, ale i konieczne. Tak te badali j antropolodzy. Inaczej jest w przypadku wspczesnych, wielorako zrnicowanych spoeczestw przemysowych, w ktrych stopniowo zanikaj zbiorowoci ogarniajce cao ycia czowieka. W spoeczestwach tych rne sfery ycia zbiorowego oddzielaj si i autonomizuj. Powoduje to, e caociowe badanie ich kultury przestaje by moliwe. W
tej sytuacji stosowane s dwa rozwizania. Jedno polega na tym, e badacze dalej skupiaj uwag na caoci kultury, ale ju nie caego spoeczestwa, tylko jego segmentw wyrnianych na podstawie rozmaitych kryteriw (zob. Wielo kultur i kryteria ich wyodrbniania, s. 81). Drugim rozwizaniem jest wydzielanie w caociowej kulturze rnych jej dziedzin i skupianie uwagi tylko na niektrych z nich. Przydatnym dla socjologa podziaem jest podzia na kultur bytu, kultur spoeczn oraz kultur symboliczn, wprowadzony przez Antonin Koskowsk (Koskowska 1981: 110-111). Zwaywszy, e treci kultury s wartoci, wyrastajce z nich wzory zachowa i normy oraz sankcje zabezpieczajce ich przestrzeganie, kultura bytu to ta ich cz, ktra odnosi si do relacji z natur, produkcji, dystrybucji i konsumpcji dbr oraz usug, a take do czynnoci ochron-
87
nych i obronnych. Kultura spoeczna z kolei to treci kulturowe odnoszce si do stosunkw midzy ludmi, regulujce te stosunki i okrelajce ich formy. Kultura symboliczna wreszcie to ta cz kultury, ktra bliska jest temu, co potocznie postrzegane jest jako kultura po prostu, czyli kultura" bez adnego przymiotnika. W pracach badaczy bywa okrelana jako kultura w wszym sensie". Wszym oczywicie w stosunku do caociowego, antropologicznego pojcia kultury. W publicystyce i nie tylko spotka mona rwnie takie okrelenia, jak kultura literacka, kultura muzyczna, kultura polityczna i inne. Stosunek tak wydzielanych dziedzin kultury do wskazanego ju podziau bywa dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, s to czci kultury symbolicznej (na przykad kultura muzyczna). Po drugie, jest to cz caociowej kultury, zwizana z jak wyranie wyodrbnion sfer ycia zbiorowego i zawierajca w sobie elementy zarwno kultury spoecznej, jak i symbolicznej. Tak rozumiana jest na przykad kultura polityczna". Nie od rzeczy bdzie te wspomnie, e czsto posugiwanie si okreleniem kultura" z najrozmaitszymi przymiotnikami nie ma ugruntowania w adnej oglnej teorii kultury i jest zwyczajnym naduyciem sownym.
Kultura symboliczna
Kultura symboliczna obejmuje wartoci i wzory zachowa zwizane z zaspokajaniem
potrzeb ludzkich wykraczajcych poza podstawowe potrzeby czowieka, ktrych zaspokojenie jest niezbdne dla przeycia. Jest specyficznie ludzkim rodkiem zaspokajania waciwych czowiekowi takich potrzeb, jak dawanie wyrazu uczuciom i impulsom twrczym oraz uzyskiwanie poczucia cznoci z innymi ludmi i uczestnictwa we wsplnocie. Tego rodzaju potrzeby nazywane s ekspresyjno-integracyjnymi. Dziedzina kultury symbolicznej to dziedzina symboli. Symbole czsto bywaj rozumiane szeroko i utosamiane ze znakami. Jednake istnieje wiele racji, aby mianem symboli okrela tylko niektre znaki odznaczajce si pewnymi szczeglnymi cechami. Znak w najoglniejszym ujciu to kady przedmiot czy zjawisko, ktre ludzie odnosz do czego innego. Znak charakteryzuje stosunek do tego, co oznacza. Jest to stosunek midzy znaczonym a znaczcym. Taki stosunek zachodzi na przykad midzy czerwonym wiatem na skrzyowaniu ulicznym (znaczce), ktre oznacza nakaz zatrzymaj si" (znaczone). Najpowszechniejszym systemem znakw jest jzyk. Systemem znakw jest te dowolny alfabet, w ktrym kady znak graficzny oznacza bd dwik, jak w fonetycznym alfabecie aciskim, bd przedmiot czy pojcie, jak w alfabecie chiskim. Znaczna cz znakw peni funkcje instrumentalne. Nie ma wasnej treci i ich warto jest wycznie wartoci narzdzia sucego przeka-
88
zywaniu treci tego, co jest znaczone. Zadanie przekazu speniaj tym lepiej, im mniej same narzucaj si uwadze. Jednake istniej wartoci o tak wielkiej wadze, e cz przynalenego im respektu spywa na ich znaki. Znaki te wskutek tego nabieraj samoistnej wartoci. Te znaki to wanie symbole w wszym czy - jak niektrzy uwaaj - waciwym znaczeniu. Antonina Koskowska pisze o nich: Cech symbolu rnic go od innych postaci znaku jest [...] to, e sam nonik znaczenia, przedmiot oznaczajcy, staje si wyczuwalny i wany. Znak o instrumentalnych funkcjach tym lepiej spenia swoje zadanie, im bardziej jest przezroczysty, nie narzucajcy si uwadze nadawcy i odbiorcy. Symbol natomiast w swym postrzegalnym aspekcie sam staje si wartoci. Musi by traktowany z szacunkiem, jaki naley si temu, co oznaczane" (Koskowska 1991a: 30). Doskonaym chrzecijaskiej. przykadem W tak rozumianego symbolu take jest krzy w kulturze Boskiej
kulturze
katolickiej
Polski
obraz
Matki
Czstochowskiej, i to nie tylko jego orygina, ale i kopie. Kopia tego obrazu wdruje po
Polsce, wszdzie przyjmowana niezwykle uroczycie i z ogromnym naboestwem. Innym przykadem tak rozumianych symboli s symbole narodowe: Orze Biay, flaga biao-czerwona. Obowizuje wobec nich postawa szczeglnego szacunku, a lekcewace zachowanie postrzegane jest jako ich profanacja. Wartoci, ktrych znaki maj posta symboli, maj nie tylko wag szczegln, ale s wartociami autotelicznymi, to jest s wane jako takie, a denie do ich realizacji jest samoistnym celem, nie za drog do celu znajdujcego si poza nimi. Dziedzina kultury symbolicznej to wiat autotelicznych wartoci, symboli i zachowa. W przeoeniu na konkrety spoeczne jest to wiat religii, sztuki, zabawy, a po czci rwnie nauki. Wiele bada naukowych motywowanych jest potrzeb zaspokojenia ciekawoci. Twrczo artystyczna w znacznej mierze wynika z potrzeby samego tworzenia czy te ekspresji emocji. Kiedy modlimy si, nie chcemy realizowa adnego innego celu poza sam modlitw, ktra jest dla nas form kontaktu z Bogiem. Suchajc muzyki, ogldajc obrazy w muzeach i czytajc ksiki, nie mamy na celu niczego innego jak suchanie, ogldanie i czytanie. Jednoczenie kada z tych czynnoci nie jest biernym odbiorem treci, albowiem kademu z przekazw przypisujemy znaczenie i rozumiemy go po swojemu". Oczywicie, w wielu przypadkach w gr mog wchodzi take dodatkowe cele uboczne (na przykad ch zarobienia pienidzy, uzyskania wyszej pozycji bd dostosowania si do obowizujcych wzorw zachowa), ale wanie jako uboczne, ktre nie okrelaj charakteru wiata religii, nauki, sztuki czy zabawy. Obraz przedstawiajcy pejza nie ma adnego innego celu poza ukazaniem jego pikna. Powieszony na cianie, dodaje urody pomieszczeniu
89
i nie suy niczemu poza dostarczaniem przey estetycznych. Jest elementem autotelicznej kultury symbolicznej. Jest nim nawet wtedy, kiedy motywem jego namalowania bya potrzeba pienidzy, a zawieszenia na cianie - ch podniesienia prestiu waciciela. Motywy te bowiem nie przekrelaj jego autotelicznej wartoci jako obrazu, ktrego jedynym celem jest bycie obrazem.
4. Kultura jako przedmiot zainteresowania socjologii

Kultura stanowi przedmiot zainteresowa kilku dyscyplin, nie tylko socjologii. Zajmuje
si ni oczywicie antropologia. Oprcz niej etnografia oraz stosunkowo moda na naszym gruncie dyscyplina noszca miano kulturoznawstwa. Kada z nich nieco inaczej wykrela obszar kultury bdcy przedmiotem jej docieka, na czym innym koncentruje uwag oraz stosuje odmienne procedury badawcze. Granice midzy tymi dyscyplinami, tak jak midzy wszystkimi innymi wchodzcymi w zakres nauk spoecznych, s pynne. Ponadto w rnych krajach przebiegaj odmiennie i s czsto wyznaczane nie tyle przez rnice zaoe teoretycznych, ile przez uksztatowan w danym kraju tradycj akademick i praktyk badawcz. Na gruncie polskim gwnym przedmiotem zainteresowa socjologii jest kultura symboliczna i jej zwizki z yciem zbiorowym ludzi (Bokszaski 1991: 245). Nie znaczy to, e zainteresowania polskich socjologw ograniczaj si do tej dziedziny kultury. Wrd polskich prac socjologicznych mona znale wiele takich, ktre podejmuj problematyk kultury w jej antropologicznym, caociowym ujciu. Czstym przedmiotem zainteresowa socjologii polskiej s systemy wartoci i ich zrnicowanie spoeczne. Innym - style ycia, ich spoeczne zrnicowanie i przemiany. W polu uwagi socjologw polskich s take najrniejsze zbiorowoci o wasnej subkulturze. Prawd jednak jest, e wielu autorw podejmujcych t lub inn problematyk z zakresu caociowo rozumianej kultury, z trudem, jeli w ogle, zgodzioby si na miano socjologw kultury, a moe nawet zdziwioby si, dowiadujc, e zajmuj si socjologi kultury. W podejciu socjologicznym do zjawisk kultury, rozumianej zarwno caociowo, jak i utosamianej z kultur symboliczn, wyrni mona dwie odmienne perspektywy. Jedn jest perspektywa zrnicowania spoecznego, ktra prowadzi do zainteresowania zwizkami wzorw zachowania si, sposobw uywania jzyka oraz stopnia przyswojenia kultury symbolicznej z miejscem zajmowanym w hierarchii spoecznej. Drug perspektywa spjnoci grupy.
90
Rozpatrywanie kultury jako czynnika zespalajcego grup widoczne jest zwaszcza w rozwaaniach i badaniach dotyczcych kultury narodowej. W odniesieniu do niej wanym przedmiotem uwagi sozologicznej jest kanon kultury narodowej. Jest on rozumiany jako zesp dzie artystycznych, wiedzy, norm i zasad, ktrych znajomo uwaa si za obo-
wizujc czonkw zbiorowoci narodowej i ktra jest wpajana nowym pokoleniom w procesie kulturalizacji, czyli wprowadzania w narodow kultur przez tradycj rodzinn, rodowisko i specjalne instytucje owiatowe" (Koskowska 1991b: 53). Ksztat tego kanonu, jego zmiany w czasie, czynniki wpywajce na te zmiany oraz stopie jego akceptacji i rzeczywistej znajomoci w rnych segmentach spoecznoci narodowej s przedmiotem socjologicznych bada empirycznych. Kultura w ujciu socjologicznym bywa te traktowana jako system komunikowania. Przy takim podejciu pojawiaj si natychmiast klasyczne pytania dotyczce procesu komunikacji: kto komunikuje, co, przez jaki kana i z jakim skutkiem. Pytania te wyznaczaj obszar docieka teoretycznych i bada empirycznych. W odniesieniu do nadawcy treci kulturowych najczciej zaznacza si druga z wymienionych perspektyw badawczych. Podkrelany jest wpyw warstw dominujcych na ksztat kanonu kulturowego. To one decyduj, jak naley si zachowywa, jakiego sownictwa uywa, jakie wartoci uznawa, a take co si ma podoba. Narzucanie wasnych standardw kulturowych suy umacnianiu ich uprzywilejowanych pozycji. W odniesieniu do drg przekazu socjologowie kultury wyrniaj trzy ukady", w ktrych przekaz treci kultury symbolicznej odbywa si w odmienny sposb (Koskowska 1964, 1991a; Bokszaski 1991). Pierwszy to ukad bezporednich i osobistych stosunkw spoecznych. Tak przekazywane s treci kulturowe w spoeczestwach pierwotnych, jak rwnie w rodzinach, grupach koleeskich czy spoecznociach lokalnych. W tym ukadzie nie ma podziau na twrcw i odbiorcw. Tworzenie kultury jest procesem spontanicznym, ktry zachodzi w toku bezporednich kontaktw i jest spleciony z codziennymi czynnociami. W drugim ukadzie te mamy do czynienia z przekazem bezporednim, ale sprofesjonalizowanym. Wystpuje tu wyrany podzia na profesjonalnych twrcw i odbiorcw. Jedni i drudzy mog zreszt zamienia si miejscami: aktor grajcy w teatrze moe nastpnego dnia kupowa obraz od malarza, ktry poprzedniego wieczoru oglda go na scenie. Kontakty midzy twrc a odbiorc poddane s okrelonym reguom i odbywaj si w obrbie organizacji takich, jak teatr, filharmonia, galeria sztuki. Ponadto twrcy legitymuj si formalnym wyksztaceniem, ktre uprawnia do zajmowania si dan dziaalnoci twrcz.
91
Trzeci wreszcie to ukad, w ktrym mamy do czynienia z porednim kontaktem midzy twrc a odbiorc, a przekaz treci kulturowych odbywa si przy uyciu takich rodkw jak druk, radio, telewizja. Te trzy ukady, charakteryzujce si rnymi sposobami przekazu kultury symbolicznej, pozwalaj wyrni jej trzy formy. W pierwszym ukadzie kultura symboliczna jest przemieszana z kultur bytu i kultur spoeczn. Kultura symboliczna drugiego ukadu jest najczciej kultur elitarn, kultura trzeciego za to kultura masowa (zob. Kultura masowa, s. 424). W empirycznie zorientowanej socjologii kultury centralne miejsce zajmuj badania tak ilociowe, jak i jakociowe uczestnictwa kulturalnego". W tego rodzaju badaniach podstawowym problemem jest okrelenie zwizku midzy spoecznym usytuowaniem ludzi a ich uczestniczeniem w wyrnionych wyej ukadach kultury.
ROZDZIA IV
Zmiana spoeczno-kulturowa
1. Klasyczne teorie rozwoju spoecznego: marksizm i ewolucjonizm 96 2. Typy spoeczestw 100 3. Teorie modernizacji, konwergencji i zalenoci 104 4. Dziaania ludzi oraz ruchy spoeczne jako czynniki zmiany 108
Socjologi zrodzia w wieku XIX potrzeba zrozumienia ksztatujcego si spoeczestwa przemysowego i znalezienia rodkw zaradczych na utrapienia spoeczne towarzyszce temu procesowi (zob. Historyczne warunki narodzin socjologii jako dyscypliny naukowej, s. 23). August Comte, tworzc program socjologii, z ktr wizano nadzieje na pomoc w rozwizywaniu kwestii praktycznych, nie mg uciec od pytania, skd wzi si stan obecny i jak zapowiada si przyszo. W socjologii wyrni dwa podstawowe dziay: statyk i dynamik. Ta ostatnia miaa zajmowa si odpowiedzi na te wanie pytania. W wersji Comte'a odpowiedzi te przybray posta historiozoficznego schematu rozwoju caej ludzkoci, podobnego do tych, jakie z upodobaniem tworzyli osiemnastowieczni filozofowie, upowszechniajc pojcie rozwoju spoecznego kojarzonego z postpem. Okrelenie socjologii jako nauki o zjawiskach i procesach zachodzcych w zbiorowociach ludzkich jednoznacznie wskazuje, e pole uwagi socjologii obejmuje zarwno statyczne, jak i dynamiczne strefy ycia spoecznego. Procesy zmian byy i s przedmiotem zainteresowa socjologii, chocia w miar jej rozwoju przeksztaca si charakter tych zainteresowa. Pocztkom socjologii waciwa bya perspektywa historiozoficzna, ktra z czasem zanikaa, ustpujc miejsca badaniom zmian zachodzcych w okrelonych miejscach i w obrbie ograniczonych odcinkw czasu. Uwag przedstawicieli poszczeglnych subdyscyplin socjologicznych i orientacji teoretycznych zaczy przyciga rozmaite zakresy i przejawy zmian. Mona bowiem interesowa si zmianami zachodzcymi na poziomie
makrospoecznym w caych spoeczestwach i systemach midzynarodowych albo zmianami na poziomie mezospoecznym zachodzcymi w spoecznociach lokalnych lub wielkich organizacjach albo te zmianami na poziomie mikrospoecznym, to jest dziejcymi si w obrbie maych grup i w ludzkich postawach. Badajc zmiany, mona kierowa uwag na charakter nastpujcych po sobie form spoecznych bd te skupia si na czynnikach wywoujcych dane zmiany. Pyta, jak zachodzi zmiana lub dlaczego. Podstawowym pytaniem, zwaszcza w odniesieniu do zmian na poziomie makrospoecznym, jest pytanie o to, czy i w jakiej mierze zmiana jest wynikiem samoistnego rozwoju moliwoci tkwicych w danym spo-
96
eczestwie, czy te jest rezultatem bodcw zewntrznych (na przykad zmian rodowiska przyrodniczego, zapoycze z innych spoeczestw, oddziaywania wzorw kulturowych innych spoeczestw). Rozmaicie ukierunkowane studiowanie zmian w ramach rnych podej teoretycznych prowadzi do formuowania szczegowych socjologicznych teorii zmiany okrelonych wycinkw ycia spoecznego zamiast jednej oglnej teorii zmiany, ktra dotyczyaby jego caoci i okrelaa wszystkie jej czynniki. Dla socjologii wspczesnej charakterystyczne jest odejcie od pojmowania zmiany jako procesu samoistnego rozwoju, a take porzucenie przekonania, e proces historyczny jest nieodwracalny, a jego przebieg - konieczny. Podkrela si znaczenie dziaalnoci czowieka i nieprzewidywalno biegu wydarze oraz nieokrelono przyszoci, otwartej na rne moliwoci. Jest to jeden z przejaww wzrastajcego wpywu rnych wersji socjologii humanistycznej (zob. Socjologia jako dyscyplina naukowa, s. 26). Takiej wic socjologii, ktra traktuje rzeczywisto spoeczn jako wci tworzon przez ludzi i podkrela znaczenie ich aktywnoci oraz koniecznoci uwiadomienia sobie, e na nic nie jestemy skazani i wiele moliwoci jest przed nami otwartych. Przy wszystkich rnicach zainteresowa i podej teoretycznych uwaga socjologw podejmujcych problematyk zmian skupiona jest na zmianach zwizanych ze
spoeczestwem przemysowym - jego ksztatowaniem oraz dalszymi przeksztaceniami, ich przyczynami i skutkami.
1. Klasyczne teorie rozwoju spoecznego: marksizm i ewolucjonizm

Marksizm Teoretyczne rozwaania Marksa wynikay z potrzeby znalezienia sposobu zmiany wspczesnego mu spoeczestwa, nazywanego przez niego kapitalistycznym bd buruazyjnym. Marks, z pasj krytykujc istniejc rzeczywisto, stwierdzi, e krzywdy i cierpienia ludzi i w ogle cae zo, jakie niesie ze sob kapitalizm, nie s niczym przypadkowym i przejciowym, ale nale do jego niezbywalnych cech. Wynika z tego prosty wniosek, e nie naley myle o naprawianiu istniejcych stosunkw, ale z ca moc dy do ich
cakowitej zmiany. Aby jednak dziaania na rzecz realizacji tego celu byy skuteczne, naley odkry, co rzdzi zmianami spoecznymi. Pytanie o to stao si dla niego pytaniem podstawowym, a odpowied, jakiej udzieli, w znacznej
Rozdzia IV. Zmiana spoeczno-kulturowa 97
mierze okrelia charakter marksowskiej socjologii jako materializmu historycznego. Teori Marksa charakteryzowaa scjentystyczna i makrospoeczna perspektywa oraz holizm (zob. Socjologia jako dyscyplina naukowa, s. 26). Z takiej perspektywy teoretycznej spoeczestwo ukazywao mu si jako obiektywnie istniejca cao, ktrej wszystkie czci s ze sob powizane, a zainteresowanie jego zmian prowadzio do koncentrowania uwagi na procesie historycznym. Marks uzna, e proces ten, podobnie jak procesy przyrodnicze, poddany jest rzdom praw i przebiega w sposb konieczny. Marksowska teoria zmiany staa si teori rozwoju spoecznego, zadaniem naczelnym za - wykrycie jego praw. Marks sformuowa je na podstawie analizy wspczesnego mu kapitalizmu. Dostrzeone prawidowoci jego dynamiki uzna za oglne prawa rozwoju spoecznego, sam kapitalizm za za jedn z przejciowych form historycznych. Doprowadzio to Marksa do sformuowania teorii formacji spoecznych. Formacje spoeczne byy przez niego traktowane zarwno jako typy spoeczestw, jak i etapy rozwoju spoecznego. Wyrni formacje: azjatyck, antyczn, feudaln i buruazyjn. Z czasem dodano do nich formacj wsplnoty pierwotnej, w ktrej nieznana bya wasno, oraz przysz, kocow formacj komunistyczn, w ktrej wasno zostanie zniesiona. Marks uwaa, e charakter formacji okrela istniejcy w niej sposb produkcji uwarunkowany poziomem materialnych si wytwrczych, to jest rodkw technicznych i umiejtnoci posugiwania si nimi. Pisa: arna daj nam spoeczestwo, ktremu przewodzi pan feudalny, myn parowy - spoeczestwo, w ktrym wysuwa si na czoo przemysowy kapitalista" (Marks 1962: 141). Rodzaj si wytwrczych i sposb produkcji okrelany jest przez ksztat stosunkw produkcji, to jest stosunkw midzy ludmi, w tym form wasnoci, jakie w sposb konieczny i niezaleny od czyjejkolwiek woli powstaj w zwizku z procesem produkcji. Siy wytwrcze i uwarunkowane nimi stosunki produkcji stanowi baz kadej formacji. Baza ta decyduje o ksztacie nadbudowy, to jest o ustroju prawnopolitycznym i charakterze kultury symbolicznej kadej formacji. Myl t Marks sfor-
muowa dobitnie i lapidarnie: Caoksztat [...] stosunkw produkcji stanowi ekonomiczn struktur spoeczestwa, realn podstaw, na ktrej wznosi si nadbudowa prawna i polityczna i ktrej odpowiadaj okrelone formy wiadomoci spoecznej. Sposb produkcji ycia materialnego warunkuje spoeczny, polityczny i duchowy proces ycia w ogle. Nie wiadomo ludzi okrela ich byt, lecz przeciwnie, ich byt spoeczny okrela ich wiadomo" (Marks 1966: 9). rda dynamiki spoecznej Marks widzia w bazie. Siy wytwrcze wci si rozwijaj i w miar ich rozwoju pojawia si i narasta sprzeczno
98
midzy nimi a dotychczasow form stosunkw produkcji. Wymusza to ich zmian. Powstaje nowa baza, z ktr z kolei zaczyna by sprzeczna istniejca nadbudowa, co wywouje zmiany w tej ostatniej. Te prawidowoci rozwoju spoecznego uzna za obowizujce we wszystkich formacjach. Dla Marksa istotne byo wykazanie na podstawie praw rozwoju spoecznego, e koniec kapitalizmu jest koniecznoci historyczn. Kres kapitalizmu mia zapocztkowa prawdziw histori ludzkoci. Dotychczasowe dzieje to tylko prehistoria. O specyfice marksowskiej teorii rozwoju decyduj jej dwie cechy. Jedn jest orientacja przyszociowa, drug uznanie sprzecznoci i konfliktw za si napdow rozwoju. Teoria formacji i rozwoju spoecznego Marksa bya w pniejszych czasach rnie interpretowana i stanowia przedmiot gorcych sporw w rodowiskach marksistowskich. Byy trzy kwestie sporne. Czy przysze spoeczestwo komunistyczne moe by zwieczeniem tylko jednej, europejskiej drogi rozwojowej, czy te wiedzie do niego wicej drg? Wymieniona przez Marksa formacja azjatycka obok antycznej pozwalaa sdzi, e uwzgldnia on t drug moliwo. Nie byo to jednak do koca jasne. Czy aby doj do komunizmu, konieczne jest przejcie przez wszystkie wczeniejsze etapy (formacje)? Jaka jest rola wiadomej dziaalnoci ludzkiej w procesie rozwoju spoecznego, ktry ze swej istoty jest koniecznoci historyczn? W jakiej mierze zmiany form spoecznych zachodz samoistnie wskutek zmian w sferze gospodarki, w jakiej za wymagaj wiadomego dziaania politycznego? Marks bowiem raz pisa, e adna formacja
spoeczna nie ginie, zanim nie rozwin si wszystkie te siy wytwrcze, ktrym daje ona dostateczne pole rozwoju" (Marks 1949: 338), kiedy indziej natomiast podkrela znaczenie wiadomoci klasowej dla powstania rewolucyjnego ruchu mas, ktry pooy kres formacji buruazyjnej (zob. Karol Marks i pojcie historyczne klasy, s. 280). Dyskusje wok tych kwestii nie miay charakteru czysto akademickiego. Przekaday si na pytania, na ktre odpowied miaa bezporednie znaczenie dla praktyki politycznej. Na przykad czy moe powsta komunizm w kraju, w ktrym nie ma w ogle kapitalizmu? Albo czy tam, gdzie kapitalizm istnieje w formie nie rozwinitej, naley dziaa na rzecz jego obalenia, czy te przyspieszenia jego rozwoju dla szybszego przejcia przez ten konieczny etap drogi do komunizmu? I wreszcie -czy naley zakada, e do rewolucji obalajcej kapitalizm dojdzie samoistnie, czy te konieczna jest aktywno polityczna mas, a dla jej pobudzenia - dziaalno organizacji takich jak partie polityczne i zwizki zawodowe?
Rozdzia IV. Zmiana spoeczno-kulturowa 99
Na pytania te udzielano rozmaitych odpowiedzi, co prowadzio do rnicowania si orientacji politycznych o marksowskim rodowodzie, z ktrych jedne okrelay si jako komunistyczne, a inne jako socjalistyczne. Na przykad w Zwizku Radzieckim rnice w interpretacjach Marksa miay tak grone konsekwencje, e niektrych doprowadziy przed pluton egzekucyjny lub do obozu.
Ewolucjonizm
Podstawowe zaoenia ewolucjonizmu, ktrego dziewitnastowiecznym klasykiem by Herbert Spencer (1820-1903), byy po czci takie same jak marksowskie. Ewolucjonizm, podobnie jak teori Marksa, cechuje perspektywa makrospoeczna i scjentystyczna oraz holizm. czy je te przekonanie, e rozwojem spoecznym rzdz prawa. W tym miejscu jednak kocz si podobiestwa i zaczynaj rnice. O zasadniczej odmiennoci ewolucjonizmu i teorii marksowskiej decyduj dwie rzeczy. Jedn jest odmienne pojmowanie praw rzdzcych rozwojem spoecznym. Dla Marksa prawa te byy prawami cile spoecznymi, chocia pod wzgldem rygoryzmu podobnymi do praw przyrody. Dla Spencera, a take wielu pniejszych
neoewolucjonistw, prawa rzdzce ewolucj spoeczestw byy tymi samymi prawami,
ktre rzdz ewolucj w wiecie przyrody. Za podstawowe, oglne prawo ewolucji uznawali integracj materii i rozproszenie ruchu. W jzyku Spencera byo to przechodzenie od zdezintegrowanej homogenicznoci" (w przyrodzie jej przykadem jest kolonia korali) do zintegrowanej heterogenicznoci" (przykadem jest
wielokomrkowy organizm). Uwaali, e ewolucja tak w wiecie przyrody, jak i wiecie spoecznym jest tym bardziej zaawansowana, im bardziej skomplikowana jest struktura organizmu i wicej funkcji ulega w nim wyodrbnieniu. Zgodnie z tym prawem przebiega zarwno rozwj cywilizacji jako caoci, jak i rozwj jednego plemienia czy narodu. Drug jest odmienna orientacja czasowa, ktra u ewolucjonistw jest orientacj przeszociow. Uwag ich przyciga droga, jak ludzko kroczya i kroczy w kierunku nowoczesnego spoeczestwa przemysowego, bdcego w ich oczach zwieczeniem dziejw i poniekd ich kresem. Za gwne zadanie uwaaj wykrelenie oglnej linii rozwoju, ktry mniej lub bardziej wyranie utosamiaj z postpem. Ewolucjonizm zyska znaczcy wpyw w antropologii spoecznej. Ewolucjonistycznie zorientowani antropolodzy, badajc rozmaite spoeczestwa pozaeuropejskie, za jedno z gwnych zada uwaali okrelenie ich etapu rozwojowego. Zaliczanie spoeczestw do rnych stadiw jednokierunkowego rozwoju, uznawanie jednych za mniej, innych za bardziej rozwinite nie mogo nie mie w podtekcie elementu oceniajcego. W rezultacie ubocz-
100
na konsekwencj orientacji ewolucjonistycznej stao si odmawianie wartoci tym elementom kultury, ktre odbiegay od wzorw europejskich. Pozwalao to znajdowa usprawiedliwienie europejskiego panowania kolonialnego jako misji cywilizacyjnej przyspieszajcej dochodzenie do spoeczestwa przemysowego i jego dobrodziejstw przez spoecznoci znajdujce si na niszych etapach rozwoju. Po drugiej wojnie wiatowej nastpi zmierzch kolonializmu. Sprzyjao to coraz szerszemu dostrzeganiu wartoci innych kultur i przewiadczeniu, e z pewnymi problemami potrafi radzi sobie lepiej ni europejska kultura spoeczestwa
przemysowego, a nawet e ich w ogle nie maj. Ewolucjonizm stan przed powanym wyzwaniem. Podj je neoewolucjonizm, i to na rne sposoby. Jednym z nich byo na przykad
odrnienie ewolucji konkretnej od ewolucji oglnej. Ta pierwsza to ewolucja poszczeglnych kultur, z ktrych kada idzie wasn drog rozwojow, przechodzc przez powizany historycznie cig form. Ta druga to wyanianie si kolejnych poziomw rozwoju powszechnego, cig stadiw, ktrych ilustracj s konkretne, historyczne formy. Autorzy tej koncepcji uwaali, e wtedy kiedy koncentruj uwag na aspekcie konkretnym ewolucji kulturowej, s relatywistami kulturowymi (zob. Relatywizm kulturowy, s. 83) (Sahlins 1975). Neoewolucjonizm ma wiele wariantw. czy je z klasycznym ewolucjonizmem nawizywanie do jego podstawowych tez, podejmowanie poszczeglnych problemw, ktrymi si interesowa, bd te stosowanie ewolucjonistycznej perspektywy przy badaniu zjawisk spoecznych. W tym ostatnim przypadku ewolucjonizm moe oznacza jedynie uznanie zmiennoci za niezbywaln cech zjawisk, postrzeganie ich jako stale zmieniajcych si w sposb agodny i powolny, czyli ewolucyjnie (Chmielewski 1988). Poza krgiem swoich zwolennikw ewolucjonizm wywar wpyw na socjologi, rozbudzajc u jej przedstawicieli wiadomo rozmaitoci spoeczestw, a tym samym istnienia rnych drg wiodcych do spoeczestwa przemysowego oraz specyficznych dla rnych typw spoeczestw barier i skutkw uprzemysowienia.
2. Typy spoeczestw
W konstruowanych przez ewolucjonistw cigach rozwojowych najczstszym kryterium wyrniania typw spoeczestw traktowanych jako etapy rozwoju jest poziom techniki okrelajcej podstawowy sposb zdobywania rodkw do ycia. W typologiach ewolucjonistw wystpuj cztery podstawowe typy spoeczestw: spoeczestwo zbieracko-myliwskie nie znajce uprawy roli; rolnicze spoeczestwo kopieniackie nie znajce
Rozdzia IV. Zmiana spoeczno-kulturowa
101
puga i uprawiajce ziemi za pomoc motyki; rozwinite spoeczestwo rolnicze uywajce puga; spoeczestwo przemysowe. Charakterystyka tych typw, uzupenianych o podtypy, bywa bogata i wielostronna. Uwzgldnia charakter podziau pracy, rodzaj wzajemnych powiza midzy ludmi, zrnicowanie spoeczne, ksztat rodziny i form wadzy, a take znajomo pisma.
Bogatych charakterystyk typw spoeczestw przedprzemysowych znajdujcych si w rnych czciach wiata dostarczaj dziea antropologw spoecznych i kulturowych. Socjolodzy, jak wiadomo, skupiaj uwag na wspczesnym spoeczestwie przemysowym, jego powstaniu oraz przemianach. W odniesieniu do wczeniejszych form spoecznych zadowalaj si oglnym pojciem spoeczestwa tradycyjnego. W analizach socjologicznych oznacza ono najczciej spoeczestwo istniejce w europejskim krgu kulturowym do czasu rewolucji przemysowej. Suy zazwyczaj jako to do charakterystyki spoeczestwa przemysowego. W ostatnich dziesicioleciach zaczo upowszechnia si przekonanie, e zachodzce w spoeczestwie przemysowym zmiany doprowadzaj do powstania nowej jakoci spoeczestwa nowego typu. Pojawio si pojcie spoeczestwa poprzemysowego, ponowoczesnego, zwanego take informacyjnym.
Spoeczestwo tradycyjne
Spoeczestwo tradycyjne oparte jest na rolnictwie i dominuje w nim gospodarka naturalna. Jednostkami produkcyjnymi s gospodarstwa domowe, w znacznej mierze
samowystarczalne. Rynek i wymiana towarowa s sabo rozwinite. Znikom rol odgrywa denie do zysku jako motywacja dziaa gospodarczych. Pienidz ma niewielki wpyw na ksztat stosunkw spoecznych oraz okrelanie miejsca czowieka w spoeczestwie. Czowiek jest postrzegany jako czstka zbiorowoci, a nie jako autonomiczna jednostka. Komunikacja i przekazywanie informacji odbywa si gwnie drog ustn. Pismo jest znane, ale umiejtno czytania i pisania posiadaj nieliczni i s oni elit. Miast jest mao. Ludno skupiona jest gwnie na terenach wiejskich. Charakter spoecznoci wiejskich decyduje o obliczu caego spoeczestwa. Tradycyjna spoeczno wiejska jest zamknita, a jej czonkowie s zasiedziali i mao ruchliwi przestrzennie. Silnie odczuwaj odrbno od reszty wiata, co daje im poczucie wsplnoty nawet przy widocznych rnicach pooenia ekonomicznego. Podstawowymi czciami skadowymi spoecznoci wiejskiej s rodziny i ssiedztwa. Ssiedzi s bardzo wani. Regu jest pomoc ssiedzka i wzajemna wymia-
102
na usug, jak rwnie spotkania ssiedzkie w celu wsplnego wykonywania rnych prac.
Spotkania te, czste zwaszcza jesieni i zim, s rdem najrozmaitszych informacji i peni rol odpowiadajc roli gazet i ksiek w spoeczestwie przemysowym. Tradycyjn spoeczno wiejsk cechuje zachowawczo i orientacja przeszociowa. Przeszo uzasadnia sposb postpowania i dostarcza wzorw zachowania si. Ich przestrzeganie zapewnia silna, nieformalna kontrola spoeczna (Dobrowolski 1966).
Spoeczestwo przemysowe
Szkicowy obraz spoeczestwa przemysowego zosta przedstawiony ju wczeniej przy charakterystyce historycznych warunkw powstania socjologii (zob. Warunki historyczne narodzin socjologii jako dyscypliny naukowej, s. 23). Jego obecny opis wymaga po czci powtrzenia, po czci uzupenienia tego, co zostao wczeniej powiedziane. Istot spoeczestwa przemysowego jest gospodarka rynkowa oraz masowe wytwarzanie dbr materialnych przy uyciu maszyn i poza gospodarstwem domowym. Jednostki produkcyjne s wyspecjalizowane w wytwarzaniu dbr jednego rodzaju, z czym wie si pogbianie podziau pracy. Wraz z rozwojem przemysu i gospodarki rynkowej upowszechnia si denie do zysku jako motywacja dziaa gospodarczych. Pienidz nabiera znaczenia jako wyznacznik miejsca czowieka w spoeczestwie. Rozwojowi przemysu towarzyszy rozwj miast. Zwiksza si przestrzenna i spoeczna ruchliwo ludzi. Pojawiaj si zbiorowoci spoeczne nowego rodzaju. Celowo konstruowane, oparte na normach prawnych i ogarniajce jedynie cz ycia jednostek w odrnieniu od wczeniej istniejcych, ktre ogarniay cae ycie czowieka i tworzyy si spontanicznie na podstawie wizw krwi bd ssiedztwa. Umacnia si i rozrasta wadza centralna pastwa, gdy sabnie nieformalna kontrola spoeczna, co wzmaga potrzeb kontroli formalnej: policji, sdw, wizie. Upowszechnia si umiejtno czytania i pisania oraz ronie rola wyksztacenia. Pojawiaj si rodki masowego przekazu: prasa, radio, z czasem telewizja. W rezultacie ich oddziaywania wytwarza si kultura masowa (zob. Kultura masowa, s. 424). Jednostka przestaje by tylko czstk zbiorowoci i zyskuje warto autonomiczn, wan za motywacj dziaa zaczyna by denie do osigni osobistych. Denie do osobistych osigni, racjonalno, sekularyzacja i indywidualizm to charakterystyczne cechy kulturowe spoeczestwa przemysowego.
103
Spoeczestwo poprzemysowe, ponowoczesne i informacyjne

Rnorodne zmiany, ktre zachodziy na wiecie od schyku lat szedziesitych XX wieku, byy tak znaczne i wielorakie, e zaczto widzie w nich oznaki narodzin spoeczestwa nowego typu. Kategorie powstae dla opisu i analizy stosunkw spoecznych w spoeczestwach okrelanych mianem przemysowych bd nowoczesnych, a niekiedy kapitalistycznych, coraz czciej nie przystaway do nowo powstajcej rzeczywistoci. Poczuciu nowoci da wyraz Daniel Bell w klasycznej ju dzi ksice The Corning of Post-Industrial Society, opublikowanej w 1974 roku. Autor ogasza w niej narodziny nowego, poprzemysowego spoeczestwa. Dla Bella istotn cech tego spoeczestwa byo przeksztacenie dotychczasowej struktury zatrudnienia i organizacji pracy
spowodowane pojawieniem si nowych technologii. W pniejszych latach pojcie spoeczestwa poprzemysowego ulego
upowszechnieniu, a za jego podstawow cech uznano przesunicie wikszoci aktywnoci gospodarczej ze sfery produkcji dbr materialnych do sfery usug. Proces pracy zacz polega znacznie bardziej na relacjach z innym ludmi ni na przetwarzaniu surowcw. Poprzemyslowy typ spoeczestwa okrelany bywa wspczenie jako spoeczestwo ponowoczesne, a nawet pokapitalistyczne (Drucker 1999). Wystpuje te pojcie spoeczestwa informacyjnego. Przez niektrych autorw to ostatnie bywa uwaane za odrbny typ spoeczestwa, nie za za inn nazw spoeczestwa poprzemysowego (Marek S. Szczepaski 1999). Spoeczestwo informacyjne to takie spoeczestwo, w ktrym produkcja towarw i usug w znacznej mierze zaley od przekazywania informacji. Tak jak uprzemysowienie umoliwio produkowanie znacznych iloci dbr materialnych, tak szybkie komputery i rozwj technik telekomunikacyjnych umoliwiaj wytwarzanie, przeksztacanie i
przekazywanie znacznej liczby informacji. Powstanie i rozwj spoeczestwa informacyjnego ma wiele konsekwencji. Zmienia si skad zawodowy i pojawia si pynno rynku pracy zagraajca stabilizacji zatrudnienia i wymagajca staej elastycznoci. Spoeczestwo to bywa nazywane spoeczestwem ryzyka. Zmieniaj si te relacje midzy pracownikami a ich miejscem pracy i domem. Aby wypenia obowizki subowe i polecenia pracodawcy, nie jest niezbdne opuszczanie domu.
Spoeczestwo informacyjne umoliwia zarwno rozwj demokracji, jak i rozszerzanie si niedemokratycznej wadzy korporacji midzynarodowych. Zyskuj one moliwo takiej kontroli pracownikw, ktra ogranicza ich swobody demokratyczne. Wraz z rozwojem technik infor-
104
matycznych intensyfikuje si proces globalizacji, ktry dodatkowo, poza samymi zmianami techniki, wpywa na przemiany spoeczne. Globalizacja jest stopniowym rozszerzaniem si na skal caego globu ziemskiego terytorialnego zasigu spoecznego podziau pracy i wymiany rynkowej, powiza i oddziaywa wzajemnych midzy zbiorowociami ludzkimi we wszystkich sferach ycia. Oznacza wzrastajce tempo oglnowiatowego przepywu technik, dbr, usug, kapitau, siy roboczej, rodkw komunikacji, informacji i idei. Obejmuje rozwj ponadnarodowych instytucji i organizacji technicznych, ekonomicznych, socjalnych, politycznych, kulturalnych, naukowych i artystycznych (na przykad Midzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank wiatowy, ONZ, UNESCO, wystawy wiatowe,
midzynarodowe festiwale teatralne i filmowe, olimpiady sportowe)" (Jasiska-Kania 2000:1-2). Globalizacja kadzie kres izolacji poszczeglnych spoeczestw i powoduje nasilanie si zewntrznych wpyww na wszystkie sfery ich ycia. Globalizacja jest najbardziej odczuwalna w sferze gospodarczej. Pojawia si coraz wicej potnych korporacji midzynarodowych, ktre rde siy roboczej, surowcw oraz rynkw poszukuj w skali caego globu. Dziaaj jednoczenie w wielu rnych krajach, co pozwala im wykorzystywa rnice lokalne w kosztach siy roboczej, systemach podatkowych i przepisach regulujcych dziaalno gospodarcz w poszczeglnych pastwach. Mog wic uwalnia si od ogranicze ze strony pastw narodowych. Postpujcej globalizacji towarzyszy wzrost wiadomoci, e to, co zachodzi w jednej czci wiata, wywiera wpyw na to, co dzieje si w innych jego czciach. Zauwaamy, e krach na giedzie w Tokio odbija si na notowaniach giedowych w Warszawie. Zaczynamy sobie zdawa spraw, e wycicie lasw w Brazylii grozi zmianami klimatycznymi na wszystkich kontynentach. Coraz atwiejsza i szybsza komunikacja, ktr umoliwia poczta elektroniczna i sie internetowa, sprawia, e z kadym dniem wiat kurczy si w naszych oczach i coraz wyraniej uwiadamiamy sobie zalenoci w skali caego globu.
3. Teorie modernizacji, konwergencji i zalenoci

Modernizacja
Modernizacja oznacza proces zmian prowadzcych do powstania nowoczesnego spoeczestwa przemysowego. Odnosi si do szerokiego zakresu zjawisk, w najrniejszy sposb i w rozmaitym stopniu powizanych z uprzemysowieniem. Naley do nich midzy innymi upowszechnienie umiejtnoci czytania i pisania, rozwj owiaty, miast, drg, wodocigw i kanalizacji, systemw komunikacji, opieki medycznej, a take poszerz-
105
nie zakresu uczestnictwa obywateli w yciu politycznym. Za przejaw modernizacji uwaa si take zmiany w sposobie patrzenia na wiat i systemach wartoci, ktre towarzysz rozwojowi spoeczestwa przemysowego, oraz ksztatowanie si osobowoci czowieka nowoczesnego (zob. Interakcje jako przedmiot zainteresowania psychologii, s. 122). Modernizacja budzia szczeglnie ywe zainteresowanie w latach pidziesitych i na pocztku lat szedziesitych XX wieku. Sprzyjaa temu wczesna sytuacja polityczna na wiecie. By to okres tak zwanej zimnej wojny midzy dwoma wielkimi blokami politycznomilitarnymi. Stanowiy one dwa biegunowo rne wiaty. W kadym z nich panoway odmienne ustroje polityczne, inne typy gospodarki i inny by charakter ich spoeczestw. Pierwszy wiat" tworzyy Stany Zjednoczone i Europa Zachodnia. Kraje, ktre do niego naleay, cechowa wysoki stopie uprzemysowienia, kapitalistyczna forma gospodarki rynkowej, ustrj demokratyczny i wyszy ni gdzie indziej poziom dobrobytu. Drugi wiat", w ktrym gwn rol odgrywa Zwizek Radziecki, obejmowa kraje sabiej uprzemysowione, o socjalistycznej formie gospodarki planowanej, ustrojach
autorytarnych, niszej stopie yciowej, natomiast wikszej pewnoci pracy i bardziej rozwinitym systemie zabezpiecze spoecznych. Poza tymi dwoma wiatami" znajdoway si kraje sabo, jeli w ogle,
uprzemysowione, ktre przyjo si okrela mianem Trzeciego wiata. Oba bloki polityczne rywalizoway o uzyskanie w nich wpyww. Przed kadym krajem Trzeciego wiata stawiao to pytanie, czy jego droga do uprzemysowienia ma by kapitalistyczna, czy socjalistyczna, a teoretykw skaniao do rozwaania plusw i minusw kadej z nich. Istnieje pogld, e bodcem do podejmowania problematyki modernizacji bya ch przekonania krajw Trzeciego wiata o wyszoci kapitalistycznej drogi do
uprzemysowienia i wykazania, e prowadzi ona nie tylko do wzrostu dobrobytu, ale i do sprawiedliwoci spoecznej (Johnson 2000). Podstawow przyczyn rozkwitu zainteresowa problematyk modernizacji byo w znacznej mierze to, e problemy zwizane z wysikami modernizacyjnymi krajw Trzeciego wiata byy dla przedstawicieli nauk spoecznych kuszcym wyzwaniem intelektualnym. Istnia bowiem docelowy wzr przemian, ale nie byo wiadomo, w jaki sposb go zrealizowa. Wzorcowe, nowoczesne spoeczestwo przemysowe i zarazem demokratyczne powstao w Europie w wyniku dugiego procesu historycznego jako rezultat wielu oddolnych i spontanicznych procesw, a nie jako realizacja jakiego teoretycznego programu. Drogi tej nie mogy naladowa kraje Trzeciego wiata. Modernizacji chciay i musiay dokona w krtkim czasie, i to rozpoczynajc od rnych punktw wyjcia, jakimi byy poziomy rozwoju gospodarczego w kadym z nich. Ze wzgldu na ich
106
znaczne rnice kraje te w maym zakresie mogy si wzajemnie dzieli dowiadczeniami. Kady musia sam stworzy program swoich zmian modernizacyjnych, uwzgldniajc wasne moliwoci wyonienia si zdolnych go realizowa. W paszczynie teoretycznych rozwaa o modernizacji zaznaczy si wpyw ewolucjonizmu. Niektrzy autorzy traktuj teorie modernizacji wrcz jako jedno z jego ostatnich wciele. Neoewolucjonici zreszt sami z siebie podejmowali problematyk modernizacji. Tak na przykad neoewolucjonista Gerhard Lenski, wykorzystujc dane etnograficzne i antropologiczne, analizowa przebieg procesw modernizacyjnych i ich polityczne, spoeczne i kulturowe skutki w spoeczestwach rnego typu (Lenski, Lenski 1987). Na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych XX wieku teorie modernizacji poddane zostay surowej krytyce. Zarzucano im niezgodno z faktami historycznymi oraz opieranie si na faszywych zaoeniach. Zainteresowania modernizacj oywiy si u schyku lat osiemdziesitych, wraz z kocem komunizmu i pojawieniem si na europejskiej scenie krajw
postkomunistycznych, postrzeganych i postrzegajcych si jako zacofane w stosunku do Europy Zachodniej. Problematyka modernizacji odya, ale w innym ni uprzednio kontekcie teoretycznym. Utracia zwizek z ewolucjonizmem i zaczto na ni patrze jako na uwarunkowany historycznie proces ksztatowania si i rozprzestrzeniania cech
uwaanych za znamiona nowoczesnoci, takie jak rynek, nowe technologie, demokracja, etos pracy (Sztompka 1993: 135-137).
Teoria konwergencji
Sownikowo konwergencja" oznacza zbieno (Kopaliski 2000). U podstaw teorii konwergencji leao ewolucjonistyczne zaoenie, e w miar postpujcego
uprzemysowienia wszystkie kraje w sposb konieczny bd upodobnia si do siebie, w tym rwnie pod wzgldem ustroju politycznego. Od klasycznych teorii modernizacji rnio j koncentrowanie uwagi nie na Trzecim wiecie, ale na odmiennoci pierwszego" i drugiego". Teoria konwergencji bya jeszcze wyraniej ni teorie modernizacji wytworem epoki, w ktrej dwa wielkie bloki polityczne okrelay oblicze wiata. Teoria konwergencji gosia, e pierwszy" i drugi wiat" rni si nie jakociowo odmiennymi ustrojami, ale odmiennym usytuowaniem na tej samej linii rozwojowej, wiodcej do rozwinitego spoeczestwa przemysowego. W wietle tej teorii socjalizm przestawa by wyszym w stosunku do kapitalizmu etapem rozwoju ludzkoci, jak chcieli jego ideolodzy, i sta-
107
wal si mniej rozwinitym spoeczestwem przemysowym. Teoria konwergencji, kwestionujca przeciwstawno socjalizmu i kapitalizmu, bya ze wzgldw
ideologicznych surowo krytykowana w krajach bloku socjalistycznego. Krytyka dotyczya rwnie samej kategorii spoeczestwa przemysowego jako obejmujcej zarwno spoeczestwo kapitalistyczne, jak i socjalistyczne, a tym samym zamazujcej gatunkow" rnic midzy nimi.
Koncepcja zalenoci i systemu wiatowego

W powojennych dziesicioleciach wrd spoeczestw przemysowych Europy i Stanw Zjednoczonych panowao przekonanie, e kluczem do rozwoju i podniesienia poziomu ycia w krajach Trzeciego wiata jest ich modernizacja. Wierzono, e dopyw do nich nowoczesnych technologii, rozbudowa szkolnictwa, upowszechnienie w nich
nowoczesnych postaw, takich jak pozytywny stosunek do zmian, otwarto na innowacje, mylenie o przyszoci w dugim horyzoncie czasowym, przynios bogosawione skutki
i pomog im wydoby si z zacofania, co automatycznie pooy kres biedzie. Okazao si to zudzeniem. Reakcj na rozwiane zudzenia bya koncepcja zalenoci i systemu wiatowego, powstaa w latach siedemdziesitych. Dotyczya charakteru zmian powodowanych procesami globalizacji. Gosia, e globalizacja prowadzi do wzajemnego uzaleniania si wszystkich krajw, w wyniku czego powstaje jeden system wiatowy. System ten wywiera znaczcy wpyw na cao ycia poszczeglnych krajw. Pierwszym teoretykiem systemu wiatowego by Immanuel Wallerstein. W koncepcji zalenoci pobrzmiewao echo marksizmu, podobnie jak w teoriach modernizacji - ewolucjonizmu. Gwn jej tez byo, e wiatowy system gospodarczy jest obszarem nierwnoci i wyzysku. Rozdzia bogactwa, wadzy i zasobw jest w wiecie nierwny. Pozwala to krajom najobficiej w nie zaopatrzonym i najbardziej rozwinitym oraz bdcym potgami przemysowymi wyzyskiwa gospodarczo kraje sabiej rozwinite i podporzdkowywa je sobie politycznie, a take traktowa wycznie jako rdo surowcw i taniej siy roboczej, co hamuje ich rozwj i utrwala bied. O dopywie technologii i kapitau do przemysu sabszych gospodarczo krajw decyduje interes krajw bogatszych. Korporacje inwestujce w danym kraju nie lokuj w nim osignitych zyskw, co przyczyniaoby si do jego rozwoju, ale je wywo. W rolnictwie zaczyna si uprawia to, co mona wyeksportowa i sprzeda na midzynarodowych rynkach, nie za to, co suy lokalnym potrzebom. W rezultacie kraje biedne, dotychczas wzgldnie samowystarczalne gospodarczo, uzaleniaj si od ryn-
108
kw midzynarodowych. Warunkiem ich przetrwania staje si umiejtno zdobywania pienidzy, co jest rzecz trudn ze wzgldu na szybko zmieniajce si na tych rynkach ceny i wymagania. Podstawowymi pojciami koncepcji systemu wiatowego s centrum, peryferie oraz pperyferie. Centrum tworz kraje bogate, wysoko uprzemysowione, rozporzdzajce
najnowoczeniejszymi technologiami i produkujce zrnicowane produkty. Sprawuj kontrol nad wikszoci zasobw produkcyjnych i finansowych wiata. S stosunkowo niezalene, stabilne politycznie, o ustrojach demokratycznych. Peryferie tworz kraje niegdy zaliczane do Trzeciego wiata. S ubogie i maj mao
zasobw produkcyjnych, wobec czego nie s konkurencyjne na rynkach wiatowych. Dostarczaj surowcw lub jednorodnych produktw przemysowych. S uzalenione od krajw tworzcych centrum: od napywu stamtd nowych technologii, od ich rynkw, a nawet pomocy finansowej. W rezultacie kraje peryferyjne s mao stabilne politycznie i dalekie od demokracji. Pperyferie to kraje, ktre ze wzgldu na swj poziom rozwoju gospodarczego sytuuj si midzy centrum a peryferiami i nie mona ich zaliczy do adnej z tych dwch kategorii. S to zarwno odnoszce sukcesy kraje pozaeuropejskie, jak i
postkomunistyczne kraje europejskie, w ktrych poziom ycia, chocia znacznie wyszy ni w dawnych krajach Trzeciego wiata, wyranie odbiega od poziomu ycia czowki europejskiej.
4. Dziaania ludzi oraz ruchy spoeczne jako czynniki zmiany

Przeom, jaki w socjologii ostatnich dwch dziesicioleci spowodowao upowszechnienie si orientacji humanistycznej (zob. Socjologia wspczesna, s. 36), wpyn take na sposb widzenia zmiany spoecznej. Z nowej perspektywy, ktr ta orientacja przynosia, spoeczestwo ukazywao si nie jako historycznie konieczny etap obiektywnego procesu ewolucji, ale jako wytwr dziaa ludzkich. Takie spojrzenie na spoeczestwo uwydatniao jego cig zmienno. Rzeczywisto spoeczna okazywaa si nieustannie ksztatowana przez przetargi i negocjacje oraz powstajce midzy ludmi konflikty i podejmowan przez nich wspprac. W rezultacie zmiana spoeczna na poziomie makrospoecznym zacza by postrzegana jako przeksztacanie ram, w jakich ludzie podejmuj dziaania, odpowiadajc na pojawiajce si przed nimi problemy i wyzwania. U rde zmiany zaczto widzie moc sprawcz jednostek i zbiorowoci ludzkich (Sztompka 1993: 196).
109
Takiemu
postrzeganiu
zmiany
spoecznej
sprzyja
charakter
tych
spoeczestw
wspczesnych, ktre okrelane s mianem ponowoczesnych. W zawrotnym tempie rozwija si w nich coraz bardziej wyrafinowana technologia i rozszerza si zakres wyborw i moliwoci jednostek.
Ruchy spoeczne
Najszersze okrelenie ruchw spoecznych powiada, e s to zbiorowe denia ludzi do realizacji wsplnego celu" (Jan Szczepaski 1972: 522--523). Zalet tego okrelenia jest pozostawienie otwart kwestii zwizku ruchw spoecznych ze zmian spoeczn, chocia wikszo definicji ruchw spoecznych wskazuje na ich bezporedni z ni zwizek (Sztompka 1993: 227). Zwizek ten jednak nie zawsze jest bezporedni i jednoznaczny ze wzgldu na ogromn rnorodno zbiorowych de, okrelanych mianem ruchw spoecznych. W literaturze przedmiotu spotka mona rozmaite typologizacje ruchw spoecznych. Najprostsza dzieli ruchy na rewolucyjne, reformatorskie i ekspresywne, czyli takie, ktrych celem nie jest zmienianie spoeczestwa, lecz dawanie wyrazu pewnej postawie (Jan Szczepaski 1972: 523). Biorc za punkt wyjcia relacje midzy ruchem spoecznym a zmian, wskaza mona nastpujce rnice midzy ruchami spoecznymi: Ruch spoeczny moe przyczynia si do zmiany spoecznej lub by przez ni wywoany. Tym samym by jej przyczyn albo skutkiem. Ruch spoeczny moe zmierza do wprowadzenia zmian lub do ich zahamowania. Ruch spoeczny dcy do wprowadzenia zmian moe orientowa si na przyszo lub przeszo. Celem mog by nowatorskie przeksztacenia bd przywrcenie wczeniejszego stanu rzeczy. Ruch spoeczny moe by ukierunkowany na zmian zewntrznej rzeczywistoci spoecznej lub na zmian czowieka. Zarwno ruch ukierunkowany na zmian w spoeczestwie, jak i na zmian czowieka moe stawia sobie za cel zmian caociow albo czstkow. W odniesieniu do spoeczestwa zmiana caociowa to przeksztacenie, najczciej rewolucyjne, caego systemu spoeczno-politycznego, czstkowa za to mniej lub bardziej daleko idce zmiany ustawodawstwa czy sposobu organizacji i funkcjonowania jakiego segmentu ycia spoecznego. W odniesieniu do czowieka ruchy dce do jego cakowitej przemiany to tak zwane ruchy zbawienia, natomiast jego czstkow zmian stawiaj sobie za cel takie ruchy, jak na przykad ruch Anonimowych Alkoholikw. Ruch spoeczny moe dy do wprowadzenia zmian szybko, za jednym zamachem, bd dziaa na rzecz stopniowego, powolnego ich
110
wprowadzania. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z ruchem rewolucyjnym, w drugim - reformatorskim. Ruchy spoeczne wystpoway w caej historii ludzkoci. Jednake nie zawsze w takim samym nateniu. Zgodnie z opini badaczy, wiek XIX i XX, czyli stulecia rozwoju spoeczestwa nowoczesnego, to czas rozwoju ruchw spoecznych. Niektrzy stwierdzaj wrcz, e ruchy spoeczne s zasadniczym elementem tego, co nosi miano nowoczesnoci. S cech definicyjn nowoczesnej polityki i nowoczesnego
spoeczestwa" (Eyerman, Jamison 1991: 63, za: Sztompka 1993: 279). W spoeczestwie nowoczesnym pojawiaj si warunki sprzyjajce powstawaniu ruchw spoecznych, a take problemy skaniajce do podejmowania zbiorowych dziaa w celu ich rozwizania. Urbanizacja, tworzc obszary zagszczonego zaludnienia, uatwia porozumiewanie si ludzi w ich obrbie. Zakres moliwych kontaktw wzrasta jeszcze bardziej wraz z pojawieniem si rodkw masowej komunikacji. Podnoszenie si oglnego poziomu wyksztacenia usprawnia organizowanie zbiorowych dziaa, a umoliwia je
umacniajca si demokracja. Nowe, jaskrawo widoczne w miejskich skupiskach nierwnoci spoeczne i dramatyczne warunki pracy w przemyle pobudzaj ch organizowania si ludzi w celu obrony przed wyzyskiem i stara o zmian istniejcego stanu rzeczy. Indywidualizacja, ktr przynosi ludziom spoeczestwo nowoczesne, rodzi poczucie wykorzenienia i osamotnienia. Jednym z lekarstw na to zjawisko jest skupianie si i podejmowanie wsplnych dziaa. Przemianie rozwinitych spoeczestw nowoczesnych w spoeczestwa
ponowoczesne towarzyszy dalszy rozwj ruchw spoecznych i powstawanie nowego ich rodzaju. Okrelane s mianem nowych" w przeciwiestwie do starych", wystpujcych we wczeniejszych fazach rozwoju spoeczestw nowoczesnych. Klasyczne, stare" ruchy miay podoe ekonomiczno-polityczne i dziaay w spoeczestwie, w ktrym gwne linie konfliktw wyznaczaa rozbieno interesw materialnych. Skupiay ludzi o podobnym pooeniu ekonomicznym i usytuowaniu spoecznym, jednakowo zainteresowanych poprawieniem swojego pooenia materialnego. Przybieray sztywn i scentralizowan form organizacyjn. Przykadem starego" ruchu
jest zwizek zawodowy. Nowe" ruchy spoeczne maj podoe kulturowe. Ich uczestnikw czy nie wsplny interes ekonomiczny, ale przywizywanie wagi do tych samych problemw spoecznych i wsplna reakcja na nie. S to problemy spoza sfery ekonomicznej: dyskryminacja ze wzgldu na pe, orientacj seksualn czy kolor skry, zagroenie naturalnego rodowiska, ograniczenia autonomii jednostki. Ruchy te nie maj sztywnej organizacji i czsto
111
s jedynie siatk lunych powiza. Przykadem nowych" ruchw s ruchy feministyczne i ekologiczne.
Podstawowe pola aktywnoci nowych ruchw spoecznych przejawiaj si w zainteresowaniu terytorium (fizycznym), wiatem ycia (takim jak ludzkie ciao, zdrowie, tosamo seksualna), otoczeniem ssiedzkim, miejskim rodowiskiem, dziedzictwem kulturalnym, etnicznym, narodowym, jzykowym i tosamoci w tych zakresach; fizycznymi warunkami ycia i przeycia gatunku ludzkiego jako caoci. Owe zainteresowania, chocia rnorodne i niespjne, maj wsplne rdo w pewnych wartociach. Wartoci te nie s same w sobie nowe, lecz w ramach nowych ruchw spoecznych uzyskay odmienny wyraz i akcenty. Najbardziej znaczcymi wrd tych wartoci s autonomia i tosamo (wraz z ich organizacyjnymi korelatami, takimi jak decentralizacja, samozarzdzanie, samopomoc) jako przeciwstawienie manipulacji, kontroli, zalenoci, biurokratyzacji itp. [...]. Jeli chodzi o zewntrzne formy dziaania, to spotykamy tutaj taktyk demonstracji i inne postacie akcji z wykorzystaniem obecnoci duej liczby osb. Ta taktyka protestu ma na celu mobilizacj opinii publicznej poprzez rodki przewanie legalne, acz nie-konwencjonalne [...]. Taktyka protestu i da wskazuje, i zmobilizowana grupa dziaajcych osb postrzega siebie jako sojusz stworzony ad hoc i czsto koncentrujcy si na pojedynczym zadaniu, sojusz pozostawiajcy duo miejsca dla szerokiego wachlarza przekona osb podejmujcych w protest" (Offe 1995: 230-231).
Nowe ruchy wiadcz o pojawianiu si we wspczesnych spoeczestwach wielu nowych konfliktw i napi poza tymi, ktre wynikaj z rozbienoci interesw ekonomicznych. Nowe ruchy skupiaj ludzi rnie usytuowanych spoecznie i ekonomicznie, chocia wrd ich uczestnikw nadreprezentowani s ludzie z wyszym wyksztaceniem. Narodziny nowych ruchw nie oznaczaj mierci starych" ruchw, bdcych reakcj na stare problemy, wci nie zlikwidowane. Oba rodzaje ruchw istniej obok siebie, tyle e nowe" znacznie goniej i jaskrawiej zaznaczaj swoj obecno na scenie publicznej. Powoduje to postrzeganie ich jako dominujcych w spoeczestwach ponowoczesnych.
Nota bibliograficzna
W Czci pierwszej prezentowane s problemy i kategorie teoretyczne, do ktrych odwoania pojawiaj si w dalszych partiach ksiki. Ma ona charakter wstpu do
podrcznika (std tytu Prolegomena), co powoduje jej zrnicowanie tematyczne, a to z kolei wymaga znacznie bogatszych informacji bibliograficznych ni pozostae, bardziej jednolite czci. Informacje te zacz naley od serii Biblioteka Socjologiczna" Pastwowego Wydawnictwa Naukowego w Warszawie, w ktrej wydawane s dziea klasykw socjologii wiatowej. W serii tej ukazay si midzy innymi prace czoowych przedstawicieli funkcjonalizmu: Talcotta Parsonsa Szkice z teorii socjologicznej (1972) oraz Roberta K. Mertona Teoria socjologiczna i struktura spoeczna (1982a). Wydana zostaa take praca twrcy interakcjonizmu symbolicznego George'a Herberta Meada Umyl, osobowo, spoeczestwo (1975), jak rwnie dzieo wielkiego klasyka nauk spoecznych Maxa Webera Gospodarka i spoeczestwo. Zarys socjologii rozumiejcej (2002). W tej samej serii ukazao si kilka prac polsko-amerykaskiego przedstawiciela socjologii humanistycznej Floriana Znanieckiego, w tym Wstp do socjologii (1988). Wydane zostay rwnie prace dwch przedstawicieli socjologii europejskiej, ktrzy znaczco wpynli na jej ksztat wspczesny: Niemca Georga Simmla Socjologia (1975) i Francuza Emile'a Durkheima Elementarne formy ycia religijnego (1990), O podziale pracy spoecznej (1999), Zasady metody socjologicznej (1985, 2000). Jako cenne rdo wiedzy socjologicznej wskaza naley kilkutomow Encyklopedi socjologii, ktr wydaje sukcesywnie, poczwszy od 1998 roku, Oficyna Naukowa w Warszawie. Hasa Encyklopedii s autorskimi artykuami powiconymi zagadnieniom z obszaru nauk spoecznych. Wszechstronnych informaq'i o rozwoju socjologii i poprzedzajcej j myli spoecznej dostarcza ksika Jerzego Szackiego Historia myli socjologicznej (2002). W pracy tej dzieje myli socjologicznej doprowadzone s do czasw najnowszych, dziki czemu jest ona rwnie przegldem wspczesnych teorii socjologicznych. Tym ostatnim powicona jest praca Jonathana H. Turnera Struktura teorii socjologicznych, ktra miaa kilka uwspczenianych wyda. W Polsce zostaa wydana w 1985 roku.
114
O dziejach socjologii polskiej dowiedzie si mona z wydanej pod red. Jerzego Szackiego i poprzedzonej jego wstpem antologii prac socjologw polskich Sto lat socjologii polskiej. Od Supiskiego do Szczepaskiego (1995) oraz z ksiki Niny Krasko Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920--1970 (1996).
Problem swoistoci nauk spoecznych i ich nieprzystawania do wzoru nauk przyrodniczych omawia Stanisaw Ossowski w pracy O osobliwociach nauk spoecznych (wydanie pierwsze 1962, oraz w tomie 4 Dzie, 1967a), a take Edmund Mokrzycki w ksice Filozofia nauki a socjologia. Od doktryny metodologicznej do praktyki badawczej (1980). Humanistycznej perspektywie w naukach spoecznych powicona jest praca Zdzisawa Krasnodbskiego Rozumienie ludzkiego zachowania. Rozwaania o filozoficznych podstawach nauk humanistycznych i spoecznych (1986). Wersje socjologii humanistycznej w postaci interakcjonizmu symbolicznego i socjologii fenomenologicznej omawia Marek Zikowski w ksice Znaczenie - interakcja - rozumienie. Studium z symbolicznego interakcjonizmu i socjologii fenomenologicznej jako wersji socjologii humanistycznej (1981). Jedna z czci tej pracy powicona jest potocznemu myleniu i jego uwarunkowaniom. Kierunki traktujce socjologi jako nauk zaangaowan spoecznie omawia Janusz Mucha w rozprawie Socjologia jako krytyka spoeczna. Orientacja radykalna i krytyczna we wspczesnej socjologii zachodniej (1986). O stereotypach dowiedzie si mona z ksiki Neila C. Macrae, Charlesa Stangor i Milesa Hewstone'a Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujcie (1999) oraz z pracy zbiorowej pod red. Mirosawa Kofty i Aleksandry Jasiskiej-Kani Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe (2001). Oglnym problemom metodologii bada spoecznych powicona jest obszerna praca Stefana Nowaka Metodologia bada spoecznych (1985). Opis rozmaitych metod badawczych i zwizanych z nimi problemw znale mona w opracowaniu Martina Hammersleya i Paula Atkinsona Metody badawcze w naukach spoecznych (2000). Problematyk bada ankietowych omawia praca Krystyny Lutyskiej Surueye w Polsce. Spojrzenie socjologiczno-antropologiczne (Wybrane zagadnienia) (1993). Analizy ilociowe wyczerpujco przedstawiaj Metody badawcze w naukach spoecznych (2001) Chavy Frankfort-Nachmiasa i Davida Nachmiasa. Z kolei informacji o rnych pozaankietowych metodach bada i analizach jakociowych dostarcza praca zbiorowa socjologw polskich pod redakcj Antoniego Suka, Krzysztofa Nowaka i Anny Wyki Poza granicami socjologii ankietowej (1989); metodologi bada jakociowych omawia ponadto praca Krzysztofa Koneckiego Studia z metodologii bada jakociowych. Teoria ugruntowana (2000). W ksice Anny Gizy ycie jako opowie. Analiza materiaw autobiograficznych w perspektywie socjologii wiedzy (1991) rozwaane s take problemy metodologicznych analiz materiaw biograficznych.
115
Problemy zwizane z praktycznym wykorzystywaniem wiedzy socjologicznej porusza Kazimierza Frieske w ksice Socjologia w dziaaniu. Nadzieje i rozczarowania (1990). Wyjanienia spoecznych zachowa czowieka z perspektywy ekologii znale mona w ksice Johna R. Krebsa i Normana B. Daviesa Wprowadzenie do ekologii behawioralnej (2001). Etologiczne podejcie do zachowa spoecznych prezentuj prace klasykw: Konrada Lorenza Odwrotna strona zwierciada. Prba historii naturalnej ludzkiego poznania (1977), Tak zwane zo (1996) oraz Iraneusa Eibl-Eibes-feldta Mio i nienawi. Historia naturalna elementarnych sposobw zachowania si (1997). Tezy socjobiologii pozwalaj pozna prace Edwarda O. Wilsona O naturze ludzkiej (1998) oraz skrcona przez autora wersja jego podstawowego dziea: Socjobiologia. Wydanie popularnonaukowe (2000). O sporach wok biologicznych interpretacji zachowania si ludzi oraz socjobiologii informuj teksty zebrane w tomie pod redakcj Barbary Szackiej i Jakuba Szackiego Czowiek, zwierz spoeczne (1991). Biologiczne interpretacje spoecznych zachowa ludzkich rozwijane pod szyldem psychologii ewolucyjnej prezentuje ksika Davida M. Bussa Psychologia ewolucyjna (2001). Pograniczem biologii i nauk spoecznych zajmuje si w sposb popularnonaukowy Krzysztof Szymborski w esejach zebranych w tomie Poprawka z natury. Biologia, kultura, seks (1999). Ksika Richarda Wranghama i Dale'a Petersona Demoniczne samce. Mapy czekoksztatne i rda ludzkiej przemocy (1999) jest godn uwagi prb obserwacji zachowania si zwierzt w celu wyjanienia rde zachowania si czowieka. Wiedzy o teoriach antropologicznie rozumianej kultury dostarcza tom Antropologia kultury. Zagadnienia i wybr tekstw, pod redakcj Andrzeja Mencwela opracowany przez Grzegorza Godlewskiego, Leszka Kolan-kiewicza, Andrzeja Mencwela, Mirosawa Pczaka i wydany jako pierwszy tom seryjnego wydawnictwa Wiedza o kulturze" (1995). Z kolei tom Pojcia i problemy wiedzy o kulturze, pod redakcj Antoniny Koskowskiej (1991), otwierajcy seri Encyklopedia kultury polskiej XX w.", prezentuje podstawowe kategorie opisu i analizy zjawiska kultury. Ksika Ewy Nowickiej wiat czowieka - wiat kultury. Systematyczny wykad problemw antropologii kulturowej (1991), ktra jest uniwersyteckim podrcznikiem antropologii, porzdkuje problematyk tej dyscypliny oraz przedstawia genez i formy spoecznego ycia czowieka jako istoty biokulturowej.
Socjologiczne spojrzenie na zjawiska kultury oraz przegld jej definicji znale mona w ksice Antoniny Koskowskiej Socjologia kultury (1981). Charakterystyk ewolucjonizmu zawiera ksika Piotra Chmielewskiego Kultura i ewolucja (1988). Informacji o marksizmie dostarczaj wiel-
116
kie monografie Leszka Koakowskiego Gwne nurty marksizmu (1988) i Andrzeja Walickiego Marksizm i skok do krlestwa wolnoci. Dzieje komunistycznej utopii (1996). Pomylana jako podrcznik praca Kazimierza Krzysztofka i Marka S. Szczepaskiego Zrozumie rozwj. Od spoeczestw tradycyjnych do informacyjnych (2002) przedstawia w sposb zwizy teorie rozwoju oraz opisuje spoeczestwo informacyjne i zjawisko globalizacji. Powstanie i charakter spoeczestwa kapitalistycznego opisuje praca Petera L. Bergera Rewolucja kapitalistyczna (1995a), natomiast charakterystyk spoeczestwa
poprzemysowego zawiera ksika Petera F. Drucke-ra Spoeczestwo pokapitalistyczne (1999). Przemiany w Polsce po roku 1989 w kontekcie teorii zmiany analizuje Witold Morawski w ksice Zmiana instytucjonalna. Spoeczestwo. Gospodarka. Polityka (1998). O polskich problemach zwizanych z nowoczesnoci pisze Marek S. Szczepaski w niewielkiej ksieczce Pokusy nowoczesnoci. Polskie dylematy rozwojowe (1992). Praca Pawa Kuczyskiego i Marcina Frybesa z udziaem Jana Strzeleckiego i Didiera Lapeyronnie W poszukiwaniu ruchu spoecznego. Wok socjologii Alaina Touraine'a (1994), analizujca polski ruch Solidarnoci" w latach osiemdziesitych, ukazuje zaoenia socjologii ruchw spoecznych Alaina Touraine'a. Ruchowi pacyfistycznemu powicona jest praca Wojciecha Modzelewskiego Pacyfizm. Wzory i naladowcy (2000). O nowych ruchach spoecznych w Polsce ostatnich lat pisze Piotr uk Spoeczestwo w dziaaniu. Ekolodzy, feministki, skotersi. Socjologiczna analiza nowych ruchw spoecznych w Polsce (2001).
II Czowiek w spoeczestwie
ROZDZIA V
Interakcje spoeczne
1. Pojcie interakcji spoecznej 121 2. Interakcje jako przedmiot zainteresowania psychologii 122 3. Interakcje jako przedmiot zainteresowania socjologii 123 4. Spoeczestwo z perspektywy interakcji 130
1. Pojcie interakcji spoecznej

Pojcie interakcji spoecznej w wielu, chocia nie we wszystkich ujciach zwizane jest z pojciem dziaania spoecznego, tak jak je rozumia Max Weber (zob. Socjologia wspczesna, s. 36), albo z pojciem czynnoci spoecznej" wedug terminologii Floriana Znanieckiego. Dziaanie rni si od zachowania tym, e skadaj si na nie tylko dajce si obserwowa z zewntrz jego przejawy, ale take niedostpna bezporedniej obserwacji wiadomo dziaajcego osobnika: to, w jaki sposb interpretuje dan sytuacj i zachowania innych, jakie znaczenie nadaje swojemu zachowaniu, a take jakie ma zamiary i jak widzi cel, ktrego realizacji okrelone dziaanie ma suy. Oczywicie, moemy ogranicza si do
zewntrznych obserwacji zachowa spoecznych ludzi i opisywa je tak, jak opisujemy zachowania spoeczne mrwek czy lww. Niektre kierunki, jak etologia czowieka czy behawioryzm, tak wanie czyni. Behawioryzm mia swego czasu zauwaalny wpyw na nauki spoeczne. W socjologii wpyn nawet bezporednio na jedno z uj interakcji.
Behawioryzm pojawi si w psychologii na pocztku XX wieku jako teoretyczna orientacja przeciwstawiajca si dotychczasowemu sposobowi uprawiania tej dyscypliny. Tradycyjna psychologia, odwoujc si do introspekcji, pragna pozna to, co dzieje si w umyle czowieka i jego wiadomoci. Behawioryzm natomiast gosi, e przedmiotem psychologii nie jest to, co dzieje si w umyle czowieka, ale jego obserwowalne zachowania. Aby je zrozumie, nie trzeba odwoywa si do wiadomoci. Zachowanie jest bowiem poddajc si pomiarowi odpowiedzi na bodce, ktre mona zidentyfikowa i ktrych si mona zmierzy. Bodce te s przyjemne bd przykre. Tych pierwszych si szuka, tych drugich unika. Behawioryzm dowodzi, e operujc nimi w postaci kar i nagrd mona dowolnie modyfikowa zachowanie si istot ywych. Proces taki nosi miano warunkowania. Kierunek ten gosi ponadto, e prawa rzdzce zachowaniem s oglnymi prawami odnoszcymi si jednakowo do wszystkich istot ywych. W celu poznania tych praw przeprowadzano na gobiach i szczurach, a take psach (synne dowiadczenia uczonego rosyjskiego Iwana P. Pawiowa) laboratoryjne eksperymenty dotyczce mechanizmw warunkowania. Wierzono gboko, e odkrywane w ten sposb prawidowoci rzdz rwnie zachowaniem czowieka.
122 Cz druga. Czowiek w spoeczestwie
Interakcja jest takim dziaaniem spoecznym, ktre wynika z orientowania si na innych ludzi i jest odpowiedzi na ich zachowania i dziaania. W pojciu interakcji uwypuklony zostaje element wzajemnego oddziaywania, interakcji. Z takim oddziaywaniem mamy do czynienia wtedy, kiedy poszczeglni osobnicy wzajemnie na siebie wpywaj i kady z nich modyfikuje swoje zachowania w odpowiedzi na zachowania pozostaych. Wskazuje si, e u podoa wszelkiej interakcji znajduje si ch kadego z uczestnikw do kierowania reakcjami innych obecnych i kontrolowania ich" (Goffman 1981: 38). Uczestnikw interakcji okrela si najczciej mianem aktorw spoecznych bd po prostu aktorw. Termin ten bywa odnoszony do wszystkich osb, ktre podejmuj dziaania spoeczne. Z dodatkiem przymiotnika zbiorowy jest take stosowany jako okrelenie zbiorowoci i organizacji. Interakcj spoeczn moemy oglnie okreli jako proces wzajemnego oddziaywania co najmniej dwch osobnikw ludzkich. cile rzecz biorc, tak rozumiana interakcja spoeczna nie wymaga kontaktw bezporednich i moe mie miejsce rwnie wtedy, kiedy jej uczestnicy kontaktuj si za pomoc listu czy telefonu. Jednoczenie moe jej nie by mimo kontaktw bezporednich, na przykad midzy osobami podrujcymi w jednym przedziale kolejowym lub oczekujcymi w poczekalni lekarza. Przebywajc obok siebie, mog one nie zamieni ze sob ani sowa i w aden inny sposb nie wpywa na swoje postpowanie. Mimo to mwic o interakcji, ma si
najczciej na myli oddziaywanie wzajemne w sytuacji bezporedniego kontaktu.
2. Interakcje jako przedmiot zainteresowania psychologii

Interakcje spoeczne s przedmiotem zainteresowania nie tylko socjologii, ale take psychologii spoecznej, ktra niekiedy bywa wrcz okrelana jako dyscyplina zajmujca si dziedzin stosunkw midzyosobowych. Psycholodzy, badajc eksperymentalnie interakcje spoeczne, podejmuj midzy innymi takie problemy, jak sekwencje interakcji spoecznych i ich reguy. W odniesieniu do sekwencji interakcji pytaj, czy uczestnicy interakcji realizuj kolejno pojedyncze, nastpujce po sobie jej stadia, tak jak to jest w grze w szachy, czy te proces ten przebiega inaczej. Na przykad kady z uczestnikw interakcji w ramach swojej kolejki wykonuje wicej ni jeden ruch bd te uczestnicy dziaaj jednoczenie i ich dziaania zazbiaj si. Tego rodzaju badania prowadz do wykrywania rnych wzorw interakcji.
Rozdzia V. Interakcje spoeczne 123
W odniesieniu do regu interakcji psycholodzy pytaj zarwno o oglne reguy rzdzce wszystkimi interakcjami, jak i o reguy poszczeglnych typw interakcji. Reguy s czynnikiem stabilizujcym interakcj: koordynuj zachowania, reguluj poziom intymnoci oraz pozwalaj eliminowa rda konfliktw. Psychologiczne zainteresowania interakcjami maj te aspekt praktyczny - dostarczaj teoretycznej podstawy treningu umiejtnoci spoecznych. Tego rodzaju trening bywa stosowany zarwno w terapii klinicznej, jak i w przygotowaniu do niektrych zawodw (na przykad lekarza czy nauczyciela), a take wobec osb, ktre odczuwaj potrzeb zwikszenia pewnoci siebie lub umiejtnoci nawizywania kontaktw z innymi ludmi. W toku takiego treningu ludzie ucz si komunikacji niewerbalnej, umiejtnoci rozmawiania, nagradzania innych, a take samoprezentacji i samoodsaniania si.
3. Interakcje jako przedmiot zainteresowania socjologii

Wprowadzenie problematyki interakcji spoecznych do socjologii zwizane jest z nazwiskiem jednego z klasykw socjologii, niemieckiego filozofa, Georga Simmla (1858-1918). Pisa on:
Wszystkie te powizania midzy jedn jednostk a drug, chwilowe bd trwae, wiadome bd niewiadome, bahe lub znaczce, [...] wi nas nieustannie ze sob wzajem. Odnajdujemy tu wzajemne oddziaywania elementw, ktre s przyczyn trwaoci i elastycznoci, kolorytu i wartoci wyrazistego, a zarazem zagadkowego ycia spoeczestwa [...]. Wszystkie te wielkie systemy i ponadindywidualne organizacje, ktre zazwyczaj mamy na myli, uywajc pojcia spoeczestwo, wyraaj tylko bezporednie wzajemne stosunki midzy jednostkami, zachodzce zawsze i nieustannie" (Simmel 1975: 12). We wspczesnej socjologii problematyk interakcji podejmuj rne orientacje teoretyczne, z ktrych kada, zgodnie ze swymi preferencjami, kieruje uwag na inny aspekt procesw interakcyjnych i inaczej interakcj rozumie. Mimo wszystkich, niekiedy bardzo zasadniczych rnic midzy nimi czy je jedno: odrzucanie obrazu spoeczestwa jako autonomicznej i zewntrznej w stosunku do dziaa i zachowa ludzi caoci. Jest ono dla nich najczciej sieci jednostkowych spotka i powiza midzyludzkich. W socjologicznych zainteresowaniach interakcjami mona wyrni dwa podejcia. W przypadku pierwszego, interakcja postrzegana jest jako wzajemne oddziaywanie racjonalnych podmiotw, ktre d do realizacji wasnych interesw, czyli do osigania jak najwikszych zyskw
124
Cz druga. Czowiek w spoeczestwie
przy jak najmniejszych kosztach. Z takim podejciem wie si rozpatrywanie interakcji jako wymiany oraz jako gry. W przypadku drugiego, interakcja rozumiana jest jako komunikacja partnerw, ktrzy swoim dziaaniom przypisuj znaczenia i poddaj je interpretacji. Podejcie do interakcji jako wymiany oraz gry blisze jest obszarowi socjologii scjentystycznej. Podejcie do interakcji jako komunikacji sytuuje si natomiast w granicach socjologii humanistycznej. Oglnie rzecz biorc, zainteresowania interakcjami w znacznej mierze dotycz przebiegu procesw interakcyjnych, a take ksztatowania si w ich toku osobowoci i tosamoci jednostek oraz kreowania rl spoecznych (zob. Osobowo, s. 139, Tosamo, s. 149, Rola spoeczna, s. 144). W kontekcie procesw interakcji rzadszym przedmiotem zainteresowania s trwae stosunki spoeczne, ktre si z nich wyaniaj, oraz mechanizm ich wyaniania.
Interakcja jako wymiana

Teoretycy wymiany widz w niej jeden ze sposobw, w jaki ludzie tworz i umacniaj organizacj spoeczn. Wymiana jest dla nich istotnym rdem porzdku spoecznego, ktry powstaje jako nieplanowany rezultat aktw wymiany midzy czonkami spoeczestwa. Spord rnych wersji teorii wymiany najbardziej znana jest wersja zwizana z nazwiskiem George'a C. Homansa (1910-1989). Wymiana rozumiana jest jako dobrowolne transakcje polegajce na przekazywaniu rnego rodzaju dbr midzy dwoma lub wicej osobnikami, z czego wszyscy odnosz korzy. Przekazywane dobra maj zarwno natur materialn, jak i niematerialn - w postaci uznania spoecznego i prestiu oraz wszystkiego tego, czemu jaka grupa przypisuje warto. Dla Homansa, ktrego inspiroway ekonomia i behawioryzm, interakcja bya tosama z wymian. Jego zdaniem z interakcj mamy do czynienia wtedy, kiedy aktywno (lub sentyment) jednego czowieka zostaje nagrodzona lub ukarana przez innego czowieka" (Homans 1961: 35, 45, za: Koskowska 1981: 231). Podoem tak rozumianych interakcji spoecznych jest przewiadczenie, e dobra cenione przez jednego czowieka lub mu niezbdne s w posiadaniu innych ludzi, ktrzy dziki temu mog go nagradza. Aby ich do tego skoni, naley im co w zamian ofiarowa - jakie dobro lub usug. Oczekiwana wysoko kary lub nagrody ma decydujce znaczenie przy wchodzeniu jednostek w interakcje. Natomiast w czasie trwania interakcji istotn rol odgrywa czsto i oglna warto otrzymywanych kar i nagrd. Nagradzajce mog by zreszt same zwizki, na przykad zwizki przyjani, a take korzyci w postaci wsppracy.
Rozdzia V. Interakcje spoeczne
125
Do opisu procesw interakcji jako wymiany wykorzystywane s zarwno kategorie psychologii behawiorystycznej, takie jak bodziec, reakcja, wzmocnienie, warunkowanie, jak i ekonomii, takie jak koszt, zysk, popyt, poda.
Interakcja jako gra

Traktowanie interakcji jako gry jest zwizane z teori gier i teori racjonalnego wyboru. Ta ostatnia jest zastosowaniem teorii gier do zjawisk spoecznych. Interakcja jest pojmowana jako gra midzy podejmujcymi decyzje racjonalnymi osobnikami w sytuacji, kiedy stopie zaspokojenia potrzeb ktregokolwiek z nich zaley nie tylko od jego sposobu postpowania, ale rwnie od sposobu postpowania innych. Analiza tak rozumianych interakcji prowadzona jest za pomoc sformalizowanych modeli matematycznych. Wrd nauk spoecznych ekonomia pierwsza posugiwaa si teori gier i teori racjonalnego wyboru do wyjaniania interesujcych j zjawisk spoecznych. W jej lady poszy nastpnie nauki polityczne oraz socjologia i zaczy wykorzystywa wymienione teorie do analizy zachowa aktorw jednostkowych i zbiorowych w sytuacjach pozarynkowych (Lissowski 1994: 7), to jest w takich, kiedy gra toczy si nie tylko o dobra niezbdne do przeycia i nie tylko o dobra materialne, ale rwnie o dobra zaspokajajce potrzeb mioci, szacunku, wiele potrzeb ekspresyjno-integracyjnych, a take wszelkich innych, ktrych rdem jest kultura. Z podejciem do interakcji jako gry wie si koncentracja uwagi na jednostce jako na aktorze podejmujcym decyzje (Lalman, Oppenheimer, wistak 1994: 22), czyli metodologiczny indywidualizm. czy si take traktowanie jednostki jako istoty racjonalnej. Racjonalno jest przy tym pojmowana jako zdolno do porzdkowania swoich wyborw ze wzgldu na oczekiwane korzyci i koszty podejmowanych dziaa (Chmielew-ski 1994: 234). Korzyci i koszty rozumie si oczywicie nie tylko w kategoriach ekonomicznych. S dwa typy gier: o sumie zerowej i sumie zmiennej. W przypadku pierwszych suma dbr, o ktre toczy si gra, jest okrelona i kady z graczy moe wygra jedynie kosztem innych. W przypadku drugich korzyci i nagrody pochodzi mog z zewntrznego rda, a uczestnicy gry mog wszyscy razem zyska bd straci. W takich grach czsto bardziej opaca si wsppracowa ni wspzawodniczy. Przykadem gry o sumie niezerowej jest dylemat winia", szeroko zreszt wykorzystywany jako model sytuacji wyboru midzy wspprac a wspzawodnictwem.
126
Takie sytuacje wystpuj we wszystkich, nie tylko ludzkich zbiorowociach (zob. Wsppraca i wspdziaanie, s. 65). W perspektywie teorii gier i racjonalnego wyboru szczeglnym przedmiotem zainteresowania s tak zwane dylematy spoeczne. Sposoby ich rozwizywania rozpatrywane bywaj zarwno w paszczynie normatywnej (jaka strategia prowadzi do najlepszych rezultatw), jak i opisowej (jak zachowuj si indywidualni i zbiorowi aktorzy i jak przebiegaj procesy, ktre prowadz do okrelonego wyniku). Mianem dylematu spoecznego okrela si tak sytuacj decyzyjn lub konfliktow, w ktrej stojce naprzeciwko siebie strony, starajc si doprowadzi do optymalnego urzeczywistnienia wasnych interesw, w rezultacie wychodz na tym, zarwno kada z osobna, jak i obie razem gorzej, ni gdyby interesy te ze sob uzgodniy" (Hankiss 1986: 7).
Jednym z klasycznych przykadw dylematu spoecznego jest tak zwana tragedia wsplnego pastwiska. Przedstawia si nastpujco: Jest pastwisko gminne, na ktrym zgodnie z tradycj kady mieszkaniec wsi ma prawo wypasa jedn krow. W pewnym momencie jeden z nich zaczyna wypasa dwie krowy. Jego zysk jest oczywisty, strata za pozostaych niezauwaalna. Zachca to innych, aby zrobi to samo, i jeden po drugim ami pierwotn zasad wypasania tylko jednej krowy. Dopki jest ich niewielu, z dwch krw kady ma wicej mleka i misa, ni mia z jednej. Pozostali maj jednak mniej ni kiedy, poniewa na pastwisku jest coraz mniej trawy i krowy chudn. Aby si ratowa, zaczynaj te pa dwie krowy. W kocu trawy zaczyna brakowa dla wszystkich i kady gospodarz ma mniej dochodu z dwch krw, ni pocztkowo mia z jednej. Ostatecznie wszyscy trac.
Rezultaty poczenia wielu interakcji czsto daj skutki, ktre odbiegaj od tego, do czego zmierzay celowo dziaajce jednostki. Dlatego te, mimo metodologicznego indywidualizmu, zbiorowoci spoeczne z perspektywy teorii racjonalnego wyboru postrzegane s nie jako proste agregaty pojedynczych aktorw i ich dziaa, ale jako caoci o swoistych waciwociach. Ograniczaj one jednostki i wpywaj na ich preferencje. Przedmiotem zainteresowa teorii racjonalnego wyboru jest nie psychologia jednostek, ale zwizki midzy mikrospolecznym poziomem indywidualnych dziaa a makrospoecznym poziomem zachowywania si systemu. Makrospoeczny poziom jest przy tym pojmowany jako struktura instytucji, mikrospoeczny za jako zachowania aktorw w ramach tej struktury (Coleman, Fararo 1992: X).
Interakcja jako komunikacja

Rozumienie interakcji jako komunikacji wystpuje w trzech wariantach. W kadym z nich uwaga skierowana jest na inny aspekt tego procesu. Interakcja rozpatrywana jest bd jako komunikacja symboliczna, bd
127
jako manipulowanie wraeniami, bd te uwaga zostaje skierowana na ukryte zaoenia i milczco przyjmowane procedury bdce podoem interakcji. Interakcja jako komunikacja symboliczna. U podstaw interakcji rozumianej jako komunikacja symboliczna znajduje si koncepcja czowieka jako istoty, ktra potrafi tworzy symbole i posugiwa si nimi. Zdolno t ludzie wykorzystuj do wzajemnej komunikacji i przekazywania sobie rozmaitych informacji za pomoc zachowa, majcych charakter symboliczny. Zachowaniami symbolicznymi s nie tylko wypowiedzi sowne zoone z symboli jzykowych, ale take strj i wygld zewntrzny, mina, ton gosu, gesty i pozycje ciaa, czyli zachowania niewerbalne. Zachowania niewerbalne odgrywaj ogromn rol w komunikacji midzyludzkiej. Obliczono, e w toku przecitnej rozmowy sowa okrelaj charakter danej sytuacji jedynie w 35 procentach, natomiast pozostae 65 procent wynika z gestw, min, pozycji ciaa. Wiemy, e mona siedzie na krzele w sposb oznaczajcy lekcewaenie rozmwcy. Jeli kto podczas rozmowy cigle spoglda na zegarek, to bez wzgldu na to, co mwi, wiadomo, e chciaby j jak najprdzej zakoczy. Problemem jest to, e nie tylko sowa, ale i wszelkie gesty musz mie wsplne dla rozmwcw znaczenie i by przez nich jednakowo rozumiane, czyli by jednoznaczne jako symbole. Tymczasem sensy i znaczenia tych samych gestw mog w poszczeglnych zbiorowociach rni si kracowo. W Polsce kiwnicie gow z gry na d oznacza potakiwanie, na boki za zaprzeczenie. W Bugarii znaczenie tych gestw jest dokadnie odwrotne. atwo sobie wyobrazi wszystkie nieporozumienia, ktre z tego wynikay w czasach masowych i w znacznej mierze handlowych wojay do Bugarii ludzi nieznajcych miejscowego jzyka. Nieporozumienia byy tym wiksze, e cz miejscowej ludnoci nauczya si, i poza Bugari gesty te maj odwrotne znaczenie, cz za przybyszw, e w Bugarii. W rezultacie nigdy nie byo wiadomo, czy dana osoba kiwa gow po bugarsku" czy po zagranicznemu", co znakomicie utrudniao porozumiewanie si ludzi. Przykad ten uprzytomnia, jak istotne jest uzgodnienie znaczenia nie tylko sw, ale i gestw, tak by ich symbolika bya zrozumiaa dla uczestnikw interakcji. W odczytywaniu, interpretowaniu i uzgadnianiu znaczenia zachowa symbolicznych ogromn rol odgrywa zdolno czowieka do wcielenia si w drugiego osobnika i spogldania na dan sytuacj z jego perspektywy. Dziki temu moe odgadn znaczenia, jakie ten drugi nadaje swoim zachowaniom. W toku interakcji ludzie, rozszyfrowujc znaczenia symboli uywanych przez drug stron, odczytuj i interpretuj wzajemnie swoje zachowania - tak werbalne, jak i niewerbalne.
128
Ostatecznie na interakcj symboliczn skadaj si dwa procesy: odczytywanie znaczenia zachowa drugiej osoby i przekazywanie jej informacji, jak samemu zamierza si postpi i jak si chce, aby postpia ona. Interakcja symboliczna jest cigym procesem interpretowania znacze, odczytywania zamiarw i wzajemnego dopasowywania si jej uczestnikw. Problematyka interakcji symbolicznych zostaa sformuowana i rozwinita w obrbie kierunku, zwanego interakcjonizmem symbolicznym, zainicjowanego przez George'a Herberta Meada (1863-1931). Kierunek ten wywar znaczny wpyw na uksztatowanie oblicza socjologii wspczesnej. Da pocztek wielu pniejszym orientacjom usytuowanym w obszarze socjologii humanistycznej i koncentrujcym uwag na procesach interakcji. Interakcja jako manipulowanie wraeniami. Z interakcjonizmu symbolicznego wywodzi si midzy innymi podejcie dramaturgiczne zwizane z nazwiskiem Ervinga Goffmana (1922-1982). Goffman poddawa drobiazgowej analizie przebieg procesw interakcyjnych, przy czym interesowao go gwnie to, jak postpuj ludzie, aby przekaza taki a nie inny obraz tego, kim s i co robi. Jeli przedmiotem jego uwagi byby na przykad pracujcy czowiek, to nie interesowaaby go jego praca i jej rezultat, ale to, co robi, aby inni nabrali przekonania, e pracuje dobrze, z zapaem i wydajnie. Goffman podkrela, e w procesie interakcji mamy do czynienia nie tylko z treciami, ktre jednostka przekazuje za pomoc symboli werbalnych i niewerbalnych, ale take z wraeniami, ktre jednostka wiadomie lub niewiadomie wywouje. Zajmowa si technikami manipulowania wraeniami i wykorzystywa metafor teatru, wskazujc na problemy, jakie musi rozwizywa uczestnik interakcji, kiedy przedstawia sw dziaalno innym. Dziaania danego uczestnika interakcji w danej sytuacji, ktrych celem jest wpywanie w jaki sposb na ktregokolwiek z jej uczestnikw, okrela mianem wystpu" (Goffman 1981: 52). Wyrnia scen", na ktrej odbywa si przedstawienie, i kulisy", gdzie si je przygotowuje. I tak na przykad w przypadku przyjcia imieninowego scen" s pomieszczenia, w ktrych przyjmuje si goci i gdzie gospodarze prezentuj si im jako zgodna, zrelaksowana, elegancka para. Kulisy" to kuchnia, w ktrej pani domu, ocierajc pot z czoa, trzscymi si ze zdenerwowania rkami wyciga kolejn potraw z piecyka, azienka, do ktrej wpada, aby zmieni rajstopy, bo poleciao w nich oczko, czy sypialnia, gdzie pan domu robi awantur onie, e nie kupia dosy wina, a nastpnie znw pojawia si wrd goci i prezentuje im umiechnit twarz i peen czuoci stosunek do maonki. Dla goffmanowskiej perspektywy dramaturgicznej istotne jest pojcie fasady. Na fasad skadaj si trzy elementy: dekoracja, powierzchowno jednostki oraz jej sposb bycia. Te dwa ostatnie elementy tworz fasad osobist jednostki.
129
Dekoracja to, powiedzmy, wyposaenie gabinetu lekarskiego czy dyrektorskiego. Niektre zamieszczone w nich sprzty mog nie mie praktycznego znaczenia i suy jedynie wywoywaniu odpowiedniego wraenia. Na przykad ogromne dyrektorskie biurko zamiast biurka zwykej wielkoci czy kilka telefonw na nim, podczas kiedy wystarczyby jeden. Tak samo w rnych obskurnych hotelikach wejcie i recepcja bywaj elegancko urzdzone dla wywarcia wraenia na potencjalnych klientach. Fasada osobista jednostki to jej wiek, pe, uroda, a take strj. Inaczej ubieramy si na pla, inaczej na obron pracy doktorskiej. Inny te mamy sposb bycia w rnych sytuacjach. Goffman podkrela, e fasady nie powstaj w procesie interakcji, ale s wybierane spord tych, ktre ju istniej. Fasady funkcjonuj przez cay czas wystpu jednostki i dostarczaj obserwatorom podstawowych elementw definicji sytuacji.
Definicja sytuacji polega na okreleniu przez aktorw ich orientacji wobec danej sytuacji i dyspozycji do dziaania w niej. Jeli wchodzimy do jakiego pomieszczenia, w ktrym przebywaj inni ludzie, musimy zda sobie spraw, co to jest za miejsce. Czy jest to kino, urzd skarbowy, bank, restauracja McDonald'sa czy te dworzec kolejowy? Napotykani w kadym z tych miejsc ludzie maj odmienne oczekiwania co do naszych zachowa. Musimy take wiedzie, po co i dlaczego znalelimy si w tym miejscu. Czy do pomieszcze urzdu skarbowego weszlimy, aby podziwia pikn klatk schodow, zoy zeznanie podatkowe, czy odwiedzi pracujc tam cioci? Czy do McDonald'sa wstpilimy, poniewa jestemy godni, czy te w poszukiwaniu toalety? W kadym z tych przypadkw bdziemy oczywicie zupenie inaczej si zachowywa. Musimy take okreli, co si w danym momencie i w okrelonym miejscu odbywa. Czy przychodzc do znajomych, przychodzimy na przyjcie imieninowe, czy na styp pogrzebow? Kada z tych sytuacji wymaga innych zachowa. Take same przyjcia bywaj rne: zarwno dostojne i sztywne, jak swobodne i wesoe. Istotnym elementem definicji sytuacji jest take zdefiniowanie rl wystpujcych w niej osb. Nie tylko kto jest kim: kto gociem, a kto gospodarzem, ale take kto jest jakiego rodzaju gociem: kto lekcewaonym gociem-natrtem, kto gociem, ktrego obecno gospodarze uwaaj za zaszczyt. Konsekwencj definicji sytuacji jest okrelenie naszego w niej miejsca, a co za tym idzie - sposobu naszego zachowania.
Celem wszystkich wystpw jest definiowanie sytuacji. Istotn czci tego procesu jest definiowanie przez jednostk samej siebie i narzucanie tej definicji obserwatorom. Tak jest zarwno w przypadku jednostki, jak i zespou. Przy czym zesp jest grup, ale [tak] grup, ktra wywodzi si nie ze struktury spoecznej, ale z interakcji lub serii interakcji, dziki ktrym utrzymywana jest stosowna definicja sytuacji" (Goffman 1981: 154). Ukryte zaoenia i milczco przyjmowane procedury interakcji. Zwrcenie uwagi na tego rodzaju zaoenia i procedury lece u podoa interakcji oraz uczynienie ich zarwno przedmiotem refleksji teoretycz-
130
nych, jak i bada empirycznych jest zasug socjologii fenomenologicznej i wyrosej z niej etnometodologii zwizanej z nazwiskiem Harolda Garfinkela (zob. Socjologia wspczesna, s. 36). Dla tej orientacji teoretycznej grupy spoeczne s wsplnotami poznawczymi organizujcymi systemy znacze i systemy wanoci swoich czonkw. Takie spojrzenie na rzeczywisto spoeczn prowadzi do pytania o sposoby tworzenia wsplnego wiata znacze, konstruowania, a take potwierdzania bd zmieniania obrazu zewntrznego wiata. Kieruje rwnie uwag na zasoby wiedzy potocznej o rzeczywistoci spoecznej, w ktr s wyposaeni i ktr wykorzystuj uczestnicy interakcji, a ktra sprawia, e wiat spoeczny jest traktowany jako dany. Wiedza ta jest nabywana w trakcie procesu socjalizacji (zob. Pojcie socjalizacji, s. 137, oraz Rodzaje socjalizacji, s. 152) i dotyczy regu waciwego postpowania. Znajomo tych regu pozwala interpretowa to, co zachodzi w trakcie podejmowanych dziaa praktycznych. Uczestnicy interakcji rozporzdzaj znajomoci procedur interpretacyjnych, ktre maj pochodzenie spoeczne. Procedury te s stosowane, najczciej niewiadomie, do okrelania znaczenia poszczeglnych dziaa spoecznych. Jeli co przebiega niezgodnie z tymi procedurami, kwalifikowane jest jako zachowanie odbiegajce od normalnoci (Heritage 1987: 240). Badania empiryczne majce na celu ujawnienie tych procedur polegay na wiadomym zakcaniu normalnego" przebiegu interakcji. Studentom polecano na przykad zachowywa si w rodzinnym domu nie tak jak czonkowie rodziny, ale jak sublokatorzy. Kiedy indziej polecano dopomina si o wyjanienie sensu wypowiedzi przyjmowanych zazwyczaj jako oczywiste. Na przykad podczas poegnania szczegowo wypytywa, co egnajcy ma na myli, kiedy mwi do widzenia". Badania te pozwoliy stwierdzi, e wszelkie zakcenia rutynowego przebiegu interakcji denerwuj partnerw, wywouj u nich niepokj, a nawet gniew i prowadz do jej zdezorganizowania. Dowodzio to, e u podoa niezakconego przebiegu interakcji ley wiele ukrytych zaoe i milczco przyjtych procedur.
4. Spoeczestwo z perspektywy interakcji

Jeeli spogldamy na spoeczestwo z perspektywy interakcji, jego podstawowymi elementami skadowymi staj si nie zbiorowoci ani nawet nie jednostki, ale interakcje spoeczne, ono za samo przybiera posta skomplikowanej sieci wzajemnych oddziaywa jednostek. Taka perspektywa prowadzi do koncentrowania uwagi na tym, co dzieje si na poziomie stosunkw midzyosobniczych. Dla kierunkw analizujcych interakcje jako procesy komunikacji jednym z kluczowych problemw tych
131
procesw jest definicja sytuacji i jej negocjowanie. Podkrela si dynamiczny charakter tej definicji, ktra w miar rozwoju interakcji jest nieustannie modyfikowana, a sytuacja redefiniowana przez uczestniczce w niej osoby. Modyfikacje te dotyczy mog najrniejszych aspektw sytuacji. Mog by na przykad korekt wadliwie zdefiniowanych na wstpie rl uczestnikw interakcji. Modziutka lekarka pogotowia opowiadaa, jak to pacjenci, do ktrych przyjeda, czsto traktuj jako lekarza nie j, ale towarzyszcego jej starszego wiekiem pielgniarza. Wyjanienie pomyki wpywa oczywicie na zmian sposobu zwracania si do kadego z nich i zmian definicji sytuacji. Chorzy uprzytomniaj sobie, e zamiast dowiadczonego lekarza maj do czynienia ze wieo upieczon" lekark. Zmiany definicji sytuacji mog polega take na zmianie stopnia dominacji poszczeglnych uczestnikw interakcji. W miar jej rozwoju jedni mog uzyskiwa coraz wiksze wpywy, inni za je traci. Dynamiczny charakter definicji sytuacji uprzytomnia dynamiczno procesw interakcji. Spojrzenie na spoeczestwo z interakcjonistycznej perspektywy ujawnia dynamiczny aspekt rzeczywistoci spoecznej i ukazuje spoeczestwo w cigym procesie stawania si. Tego rodzaju spojrzenie jest przeciwstawne spojrzeniu na spoeczestwo jako na ukad stabilnych i sztywnych systemw oraz struktur pozycji, rl czy grup. Te dwa spojrzenia, aczkolwiek mog by traktowane jako alternatywa, uzupeniaj si nawzajem. Kade z nich pozwala dostrzec inny aspekt zjawisk i procesw zachodzcych w zbiorowociach ludzkich. Mimo e interakcjonici ograniczaj swoje zainteresowania do analiz dynamicznego aspektu interakcji, nie zaprzeczaj, e mamy w niej do czynienia rwnie z pewnymi staymi, pochodzcymi z zewntrz i ograniczajcymi j elementami. Nale do nich wzory zachowa uznawanych w danym krgu kulturowym za waciwe w danej sytuacji i odpowiednie dla danej roli. Na pogrzebie nie naley okazywa radoci, a na weselu rozpacza, prezydent pastwa za na spotkanie z korpusem dyplomatycznym nie moe pojawi si w szlafroku ani w rozmowie z jego przedstawicielami uywa wulgarnego jzyka. Definicje tak sytuacji, jak i roli s wprawdzie przedmiotem negocjacji, w ktrych wyniku zostaje okrelony ich ostateczny ksztat, ale nie znaczy to, e w sposb cakowicie dowolny. Jakkolwiek daleko mogyby pj modyfikacje definicji sytuacji, nie mog przekroczy spoecznie okrelonych ram, poza ktrymi sytuacje stayby si nierozpoznawalne. Konsekwencj nieodrniania wesela od pogrzebu, studenta od profesora, byby chaos i brak moliwoci porozumienia. Dowolno w ustalaniu przebiegu procesu interakcji mona porwna z dowolnoci kreowania wariacji muzycznych. Wariacje mog by bardzo rne, ale w kadej z nich temat musi pozosta czytelny.
Poniewa trudno zaprzeczy istnieniu ogranicze zewntrznych, spraw centraln staj si wzajemne stosunki midzy jednostk a spoeczestwem. Do ich okrelenia niezbdna jest odpowied na dwa pytania.
Pierwsze: w jaki sposb spoeczestwo wywiera nacisk na jednostk i okrela jej dziaania. Jest to pytanie o kontrol spoeczn (zob. Kontrola spoeczna, s. 157). Drugie: w jaki sposb dziaania indywidualne w interakcjach midzyosobniczych prowadz do uksztatowania spoeczestwa, ktre wobec dziaajcych jednostek wystpuje jako rzeczywisto zewntrzna; rzeczywisto, ktra narzuca ograniczenia i z ktrej wymogami naley si liczy. W odpowiedzi na drugie z tych pyta pomocne jest pojcie instytucji.
Instytucje
W yciu codziennym termin instytucja" kojarzony jest najczciej z jakim urzdem. Socjologiczne pojcie instytucji odbiega od jej potocznego rozumienia. W ujciu kierunku zwanego nowym instytucjonalizmem oznacza utrwalone wzory dziaa i reguy zachowa ludzkich, ktre porzdkuj interakcje ludzkie i okrelaj ramy prowadzonych przez jednostki gier (Chmielewski 1995: 9). W ujciu funkcjonalistycznym odnosi si do kompleksw rl skupionych wok dziaalnoci, ktrej celem jest zaspokajanie jakiej istotnej potrzeby spoecznej, na przykad reprodukcji, edukacji czy porzdku spoecznego. We wspczesnych, wielorako zrnicowanych spoeczestwach przemysowych, ktre charakteryzuje wysoki stopie specjalizacji, istnieje bardzo wiele bardzo rnych instytucji, rozumianych jako kompleksy rl. Maj rozmaite skale i s ze sob rozmaicie powizane. Wrd nich wyrni mona cztery zasadnicze, zwizane z podstawowymi potrzebami, ktrych zaspokojenie jest niezbdne dla przetrwania czowieka, przedstawiciela gatunku biokulturowego. S to potrzeby reprodukcji, bezpieczestwa, poywienia i schronienia oraz specyficznie ludzka potrzeba integracji i ekspresji, waciwa istocie, ktra yje nie tylko w wiecie biologii, ale take kultury symbolicznej. Dla przedstawicieli orientacji teoretycznych, dla ktrych spoeczestwo jest skomplikowan sieci wzajemnych oddziaywa jednostek, znacznie waniejsze od pytania o instytucje i ich rodzaje jest pytanie o instytucjonalizacj: o to, w jaki sposb z pojedynczych interakcji, w ktrych toku negocjuje si definicje sytuacji i sposoby rozumienia znacze oraz realizuje najrozmaitsze warianty zachowa, wyrastaj utrwalone wzory zachowa oraz zewntrzne w stosunku do jednostek reguy ograniczajce i kontrolujce ich dziaania. Jednej z odpowiedzi na to pytanie udzielaj Peter L. Berger i Thomas Luckmann: Wszelkie dziaanie ludzkie ma skonno do przechodzenia w nawyk. Dziaanie o duej czstotliwoci zostaje ujte we wzr, ktry nastpnie moe by odtwarzany z zachowaniem ekonomii wysiku i ktry, ipso facto, jest jako wzr postrzegany przez tego, ktry go realizuje. Przechodzce w nawyk dziaanie, o ktrym mowa, moe w konsekwencji zosta wykonane powtrnie w ten sam sposb oraz z tym samym ekonomicznym wysikiem. [...] Psychologicznie - nawyki przynosz istotny zysk; ograniczaj wybr. Kiedy w teorii mog istnie setki sposobw budowy czna z kawakw drewna, nawyk ciga je do jednego. [...] Dziki nawykom nie musimy w kadej sytuacji definiowa kadego kroku na nowo. Znaczna rnorodno sytuacji moe by sprowadzona do jakich uprzednich definicji. W zwizku z tym mona antycypowa dziaania, jakie trzeba bdzie podj w tych sytuacjach" (Berger, Luckmann 1983: 95-96).
ROZDZIA VI
Socjalizacja
1. Pojcie socjalizacji 137 2. Osobowo 139 3. Rola spoeczna 144 4. Tosamo 149 5. Rodzaje socjalizacji 152
1. Pojcie socjalizacji
Socjalizacja to zoony, wielostronny proces uczenia si, dziki ktremu czowiek, istota biologiczna, staje
si istot spoeczn, czonkiem okrelonego spoeczestwa i reprezentantem okrelonej kultury. Jest to proces stawania si takim, jakim chce nas mie nasze otoczenie spoeczne (Malewska 1973). Tak rozumiana socjalizacja jest przedmiotem zainteresowania psychologii, antropologii spoecznej i socjologii. Kada z tych dyscyplin koncentruje uwag na innym jej aspekcie. Dla psychologa spraw podstawow jest rozwj indywidualnej osobowoci, jej harmonijne uksztatowanie i dobre dostosowanie do wymogw stawianych przez otoczenie spoeczne. Jest to uwaane za istotny warunek zdrowia psychicznego. Dla antropologa spoecznego socjalizacja to przede wszystkim przekaz kultury. Socjolog z kolei oprcz mechanizmu przekazu kultury widzi w socjalizacji przyczyn podobiestw i regularnoci zachowa czonkw zbiorowoci spoecznych oraz mechanizm utrwalania porzdku spoecznego. Socjalizacja jest rezultatem zarwno wpyww zamierzonych, okrelanych czsto mianem wychowania", jak i niezamierzonych. Na czowieka wpywaj agendy i instytucje, ktre wychowanie stawiaj sobie za jeden ze swych celw - rodzina, szkoa, Koci - oraz wszystkie inne, z ktrymi czowiek ma do czynienia w cigu swojego ycia, a take wszystko to, z czym si styka w swoim otoczeniu. Wpyw socjalizacyjny na czowieka ma grupa rwienicza, grono przyjaci, organizacje, do ktrych naley, miejsca, w ktrych pracuje, to, co czyta i co oglda na ekranie telewizora oraz na reklamowych bilboardach zapeniajcych wspczesne miasta (Tillman 1996). W toku socjalizacji czowiek poznaje i przyswaja sobie: Umiejtnoci, ktre le u podstaw wszelkich interakcji spoecznych, takie jak znajomo spoecznie konstruowanych systemw znacze, zdolno rozumienie znakw, w tym jzyka oraz symboli; take umiejtno posugiwania si nimi oraz poznanie procedur interpretacyjnych zachowa innych ludzi. Normy i wzory zachowa; zarwno spoecznie akceptowane i kulturowo okrelone wzory zaspokajania biologicznych potrzeb i popdw
138
(godu, popdu seksualnego etc), jak i wzory reakcji emocjonalnych. Uczy si, jak zachowywa si w
okrelonych sytuacjach i jak te sytuacje rozpoznawa. Wartoci. Umiejtno posugiwania si rozmaitymi przedmiotami, ktra jest konieczna do sprawnego funkcjonowania w danej cywilizacji, a nawet wrcz do przeycia. W spoeczestwach zbierackomyliwskich bya to na przykad umiejtno polowania, w cywilizacji wspczesnej za moe ni by umiejtno czenia si z Internetem (Jasiska-Kania 1991: 91). Ponadto w toku socjalizacji czowiek ksztatuje swoj osobowo i okrela wasn tosamo. Uczenie si tych wszystkich umiejtnoci opiera si na trzech mechanizmach. Jednym z nich jest wzmacnianie. Zachowania waciwe" zostaj nagrodzone i w ten sposb skojarzone z przyjemnoci, niepodane za - ukarane i skojarzone z przykroci. Jeli dotkniemy rozpalonej blachy, to poparzymy sobie rk i wicej tego robi nie bdziemy, nie chcc naraa si na bl. W przypadku spoecznie podanych zachowa pozytywnym wzmocnieniem jest pochwaa, szacunek otoczenia, niekiedy gratyfikacja materialna, a w rodzinie - zadowolenie matki czy ojca wyraone umiechem bd uciskiem. Negatywnym wzmocnieniem jest niedopuszczenie przez kolegw do wsplnej zabawy czy odmowa matki pocaowania na dobranoc. Drugim mechanizmem jest naladowanie. Widzc, jak wok nas zachowuj si inni ludzie, zaczynamy zachowywa si podobnie. Maa dziewczynka, przypatrujc si mamie zagniatajcej ciasto na kluski, bawi si, przygotowujc podobne ciasto swoim lalkom z wyproszonej od matki mki lub z piasku w piaskownicy. Trzecim wreszcie mechanizmem uczenia si, waciwym tylko czowiekowi, jest przekaz symboliczny.
Czowiek znaczn cz wiedzy

0 tym, co jest dobre, a co ze, i jak si naley zachowywa w rnych sytuacjach, uzyskuje przez pouczenia sowne ze strony innych ludzi, a take dziki rozmaitym tekstom pisanym. Tak rozumiana socjalizacja jest procesem, ktry nigdy si nie koczy i trwa tak dugo, jak dugo yje czowiek. Dorastajc, a nastpnie starzejc si osobnik musi przyswaja sobie coraz to nowe wzory zachowa. To, co
wypada" nastolatkowi (na przykad obejmowanie i caowanie dziewczyny w miejscu publicznym czy szalecze tace w dyskotece) nie uchodzi staruszkowi. Wzory zachowania waciwe studentowi nie s waciwe dyrektorowi przedsibiorstwa. Inne wzory zachowania obowizuj barmank, a inne zakonnic. Kady z nas w toku swojego ycia, idc do szkoy, zaczynajc prac, awansujc, przechodzc na emerytur, enic si czy wychodzc za m, musi uczy si coraz to nowych wzorw
Rozdzia VI. Socjalizacja
139
zachowa, w znacznej mierze dlatego, e otoczenie spoeczne spodziewa si po nim innego rodzaju zachowywania si. Konfiguracje wzorw zachowania odnoszce si do rozmaitych usytuowa ludzi w zbiorowociach socjologowie nazywaj rolami spoecznymi.
2. Osobowo
Kady czowiek ma swj wasny sposb reagowania ruchowego i emocjonalnego; take okrelon wyobrani i pami. Ma te waciwe sobie postawy, motywacje, denia i zainteresowania. Waciwy danemu czowiekowi sposb postrzegania samego siebie i tego, co go otacza, jego pragnienia, a take konflikty, jakie go drcz, jego ycie osobiste i wewntrzne oraz jego zachowania spoeczne - wszystko to razem skada si na jego osobowo. W klasycznym ujciu psychologii termin osobowo jest uywany dla oznaczenia zorganizowanej struktury cech indywidualnych i sposobw zachowania, ktre decyduj o sposobach przystosowania si danej jednostki do jej rodowiska" (Hilgard 1967: 658, Strelau 1977: 684). W psychologicznych badaniach osobowoci wystpuj trzy kierunki zainteresowa. Jednym jest zainteresowanie genez osobowoci i mechanizmami jej przeksztace; drugim - zainteresowanie elementami, z jakich skada si osobowo, i ich wzajemnymi powizaniami; trzecim za bliskie fizjologii zainteresowanie strukturami nerwowymi umoliwiajcymi powstanie takiej zorganizowanej caoci, jak jest osobowo. W odniesieniu do genezy osobowoci psycholodzy zgodnie uwaaj, e podstawowe znaczenie dla jej ksztatowania maj dowiadczenia dziecistwa, z ktrymi wi si silne emocje. Psycholodzy twierdz, e dowiadczenia dziecistwa s rdem potrzeb emocjonalnych. Twierdz take, e w zachowaniu czowieka nie od razu dostrzec mona cigo, organizacj i kierunek, czyli osobowo (Reykowski 1977: 813). Osobowo nie jest czowiekowi dana od zarania, ale ksztatuje si z czasem. W przypadku drugiego kierunku zainteresowa znaczna cz uwagi psychologw skupia si na badaniach poszczeglnych wymiarw osobowoci, takich jak potrzeby, motywacje bd reakcje emocjonalne i odporno na stres czy te sposb porzdkowania dowiadcze w postaci schematw poznawczych. Badania te s wielce zrnicowane i prowadzone za pomoc najrozmaitszych metod - od eksperymentw laboratoryjnych nad zwierztami do rozmaitego rodzaju testw i kwestionariuszy. Pogbionym badaniom poszczeglnych czci skadowych osobowoci towarzyszy przekonanie, e osobowo nie jest przypadkowym zbiorem najrniejszych cech, ale pewn caociow organizacj, ktra nadaje
140
zachowaniom danego czowieka jednolito i wewntrzn spjno w czasie (Nuttin 1968: 51-52). Dlatego te psycholodzy nie zadowalaj si badaniami poszczeglnych elementw osobowoci i poszukuj metody pozwalajcej na badanie jej jako strukturalnie powizanej caoci. Jedn z takich metod s rozbudowane badania kwestionariuszowe, skadajce si z wielu skal mierzcych poszczeglne czci skadowe osobowoci (postawy, zainteresowania etc.) (Sanocki 1976). Pomiary te dostarczaj empirycznych danych, ktre poddane analizie korelacyjnej pozwalaj okreli stopie powizania rnych cech osobowoci. Tego rodzaju analizy s jedn z podstaw konstruowania typw osobowoci. Typy konstruuje si, wyodrbniajc w postaci dwubiegunowej pewn waciwo uznan za podstawow i okrelajc funkcjonowanie psychiczne, a nastpnie wskazuje si na jej zwizki z innymi cechami (Nuttin 1968: 105106). Zarwno w dawniejszej, jak i wspczesnej psychologii znale mona wiele tego rodzaju typologii. Tworzenie ich wiadczy, e w polu zainteresowania psychologw jest nie tylko to, co rni osobowoci poszczeglnych jednostek ludzkich, ale take to, co jest wsplne osobowociom jakich kategorii ludzi. Typem osobowoci szeroko spopularyzowanym w naukach spoecznych poza granicami psychologii jest osobowo autorytarna. Konstrukt ten kojarzony jest z nazwiskiem Theodora Adorna (1903-1969). Adorno by jednym z tych uczonych niemieckich, ktrzy w uzasadnionej obawie przed przeladowaniami wyemigrowali z faszystowskich Niemiec i znaleli si w Stanach Zjednoczonych. Problemem, ktry go absorbowa, byo okrelenie cech osobowociowych sprzyjajcych przyjciu faszystowskiego wyznania wiary: jakie s i jakie maj rda. Badania dotyczce tej problematyki Adorno prowadzi z caym zespoem uczonych. Teoretyczn podstaw bada bya freudowska psychoanaliza, niekiedy do naiwnie stosowana. Uzyskane wyniki zostay przedstawione w ksice Authoritarian Personality, opublikowanej w 1950 roku. Osobowo autorytarna zostaa scharakteryzowana jako wyposaona w takie cechy, jak aprobata konwencjonalnych wartoci i przyjtych zwyczajw, tendencja do surowego karania osb uznajcych normy odmienne od przyjtych przez dan osob, bezkrytyczne podporzdkowanie si autorytetom, niech do wnikania w psychik tak wasn, jak i innych ludzi, poczucie zagroenia, take w siln skonno do wrogoci wobec innych grup i duy stopie etnocentryzmu, sztywno, oscho, odrzucanie indywidualizmu i twrczej inwencji, preferowanie dziaania z pozycji siy lub identyfikowanie si ze sprawujcymi wadz, projekcj wasnych nieuwiadomionych stanw emocjonalnych na otoczenie, wreszcie przesadne zainteresowanie sprawami seksualnymi. W pniejszych latach rne elementy zaprezentowanej przez Adorna teorii osobowoci autorytarnej spotykay si z do zasadnicz krytyk,
141
ktra jednake nie podwaya w istotny sposb charakterystyki tej osobowoci. Stosowana w tych badaniach skala do pomiaru cech osobowoci autorytarnej zoona z dziewiciu podskal (tak zwana skala F) jest z rnymi modyfikacjami wykorzystywana do dzisiaj, take w Polsce (Koralewicz 1987).
Osobowo jako przedmiot zainteresowania antropologii spoecznej i socjologii

Chocia w psychologii wystpuje zainteresowanie tym, co powtarzalne w osobowociach poszczeglnych ludzi i co pozwala mwi o typach osobowoci, nie jest to dominujcy kierunek jej zainteresowa. Inaczej jest w antropologii i socjologii. Antropolodzy, badajc rnego rodzaju spoecznoci i kultury, zauwayli swego czasu, e pewne skadniki osobowociowe, uwaane dotychczas przez europejskich psychoanalitykw za cechy natury ludzkiej (na przykad kompleks Edypa), nie wystpuj w kulturach pozaeuropejskich. Dostrzegli ponadto, e typy osobowoci przedstawicieli rnych kultur s odmienne oraz e w rnych kulturach wystpuj inne ideay osobowoci, to jest modele szczeglnie cenionych waciwoci i dyspozycji (Jasiska-Kania 1991: 91). Tego rodzaju spostrzeenia doprowadziy w latach trzydziestych do powstania w antropologii amerykaskiej kierunku skupiajcego uwag na relacjach midzy osobowoci a kultur. Jego przedstawiciele przyjmowali teoretyczne zaoenia freudowskiej psychoanalizy i stosowali je do interpretacji danych antropologicznych. Jakkolwiek wtpliwe z dzisiejszej perspektywy mogyby si wydawa ich interpretacje, niewtpliw zasug tego kierunku, ktry straci popularno w latach pidziesitych XX wieku, jest zwrcenie uwagi na relacje midzy kultur a osobowoci, a take na rol socjalizacji w formowaniu osobowoci czowieka i upodobnianie si osobowoci ksztatujcych si w podobnym otoczeniu. Do zasug tych badaczy zaliczy mona rwnie wprowadzenie poj osobowoci podstawowej i osobowoci modalnej. Osobowo podstawowa to cz powizanych ze sob elementw osobowoci wystpujcych u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami. Jest ona podoem postaw uczuciowych i systemw wartoci wsplnych dla czonkw danej zbiorowoci. Stanowi rodzaj kanwy, na ktrej tworz si zindywidualizowane formy osobowoci (Kardiner 1975: 86). Twrcy tego pojcia, wychodzc z zaoenia, e najwaniejsze znaczenie dla ksztatowania si osobowoci maj dowiadczenia dziecistwa, wystpowanie odmiennych osobowoci podstawowych w poszczeglnych
142
kulturach wizali z rnicami w sposobach wychowywania dzieci. Inny bywa stopie rygoryzmu, zakres dyscypliny i intensywno okazywania uczu. Zwracali uwag, e sama organizacja rodziny rni si w poszczeglnych kulturach. Osobowo modalna nawizuje w swojej nazwie do uywanego w statystyce okrelenia wartoci wystpujcej najczciej w zbiorowoci. Osobowo modalna to typ osobowoci wystpujcy najczciej w danej populacji. Jest, a w kadym razie moe by kategori empiryczn, drog za do jej poznania s analizy statystyczne. Badajc osobowo modalna, skupia si uwag na czstoci wystpowania w danej zbiorowoci pewnych cech psychicznych i ich powiza. Pojcie osobowoci modalnej moe odnosi si do kadej zbiorowoci, a nie tylko do takiej, ktra ma wspln kultur. Nie wyklucza te istnienia wielu rnych typw osobowoci w obrbie jednej zbiorowoci. Ponadto pojcie osobowoci modalnej nie musi wiza si z adn okrelon teori psychologiczn (Szacki 1975: Zainteresowanie typami osobowoci wystpuje nie tylko w antropologii, ale i w socjologii. Dzieje socjologii dostarczaj wielu przykadw zainteresowania typami osobowoci i ich zrnicowaniem odpowiadajcym rnicom midzy spoeczestwami bd ich segmentami. Wielu socjologw, w tym rwnie socjolog polski, Florian Znaniecki, tworzyo rozmaite typologie osobowoci. Byy to zazwyczaj konstrukty teoretyczne, wyrose wprawdzie z obserwacji wiata spoecznego, lecz oparte gwnie na intuicji. Nie bez powodu powiada si, e niewiele systematycznego wysiku powicano na zbadanie, czy typy te naprawd istniay w rzeczywistoci, a jeeli istniay, to z jak czstotliwoci wystpoway one w rnych spoeczestwach i warstwach spoecznych" (Inkeles 1984: 477). W socjologii wspczesnej nadal wystpuje zainteresowanie zrnicowaniem typw osobowoci w zalenoci od warunkw spoecznych, ale obecnie jest to przede wszystkim przedmiot bada empirycznych. Przykadem takich bada s badania Alexa Inkelesa z pocztku lat siedemdziesitych, powicone osobowoci czowieka nowoczesnego. Okrelajc swoje podejcie do nowoczesnoci jako
socjopsychologiczne", Inkeles potraktowa nowoczesno jako proces zmiany sposobw postrzegania, wyraania czego i oceniania [...] jako sposb funkcjonowania jednostki, jako zbir predyspozycji do dziaania w pewien okrelony sposb" (Inkeles, Smith 1984: 434). Stworzy nastpnie hipotetyczny konstrukt czowieka nowoczesnego i podda go empirycznemu sprawdzeniu w szeroko zakrojonych badaniach, ktre przeprowadzane byy w populacjach zamieszkujcych rne czci wiata. Obecnie osobowoci czowieka nowoczesnego przypisuje si takie cechy jak otwarto na nowe dowiadczenia i atwo akceptacji zmian,
Rozdzia VI. Socjalizacja 143
z czym wie si innowacyjno i gotowo podejmowania ryzyka, rozbudowana potrzeba osigni, negowanie fatalizmu i przekonanie o moliwoci zapanowania nad siami przyrody; orientacja na teraniejszo i przyszo, aspiracje owiatowe i zawodowe, denie do zdobywania szerokich informacji, umiejtno kalkulowania i przewidywania, nastawienie liberalne i demokratyczne (Inkeles 1984, Marek S. Szczepaski 1999). Innym przykadem s badania relacji midzy osobowoci a zrnicowaniem spoecznym. Byy one prowadzone w Stanach Zjednoczonych przez Melvina L. Kohna. W nawizaniu do nich podobne badania przeprowadzano w Polsce jako cz szeroko zakrojonych bada zrnicowania spoecznego realizowanych w latach 1978-1992. U podstaw bada amerykaskich leao zaoenie, e usytuowanie w spoeczestwie wpywa na systemy wartoci. Czonkowie rnych klas spoecznych z racji zrnicowanych warunkw yciowych, ktrymi si ciesz (lub ktre musz znosi), zaczynaj postrzega wiat na rne sposoby, rozwijaj w sobie odmienne wyobraenia o rzeczywistoci spoecznej, rne aspiracje, nadzieje i obawy, a take odmienne idee tego, co jest w yciu godne podania" (Kohn, Schooler 1986: 28). Wpywa to take na rnicowanie sposobw wychowywania dzieci. We wspczesnych spoeczestwach przemysowych praca zawodowa zajmuje w yciu czowieka miejsce centralne, a jego pozycja w spoeczestwie zaley w pierwszym rzdzie od posiadanego zawodu i rodzaju wykonywanej pracy. Dowiadczenia zwizane z prac z czasem zaczynaj okrela pogldy nie tylko na sam prac, ale take na wiat i na samego siebie. Autorzy wspomnianych bada stwierdzili, e wprawdzie zalenoci midzy wyborem zawodu (i co za tym idzie, dowiadczeniami zawodowymi) a osobowoci s obustronne, ale dowiadczenie zawodowe silniej wpywa na ksztatowanie osobowoci ni cechy osobowoci na wybr zawodu i sposb wykonywania pracy. W perspektywie procesw socjalizacji badania te s interesujce ze wzgldu na empiryczne wykazanie, e proces socjalizacji czowieka i ksztatowanie si jego osobowoci odbywaj si nie tylko w dziecistwie, ale w cigu caego jego ycia. Zainteresowanie socjologiczne osobowoci nie ogranicza si do jej genezy i powizania rnic osobowoci z odmiennoci spoeczestw oraz ich wewntrznym zrnicowaniem. Socjolodzy interesuj si osobowoci rwnie jako podmiotem dziaania i zmian spoecznych (Jasiska-Kania 1991: 83-84). W wielu kwestionariuszowych badaniach socjologicznych uwzgldniane bywaj skale pomiaru cech osobowoci. Cechy te s wykorzystywane jako zmienne wyjaniajce tak orientacje wiatopogldowe, jak i losy jednostek, ich sukcesy edukacyjne czy przesuwanie si w hierarchii spoecznej.
144
Badania wykazay, e poza oczywistymi rnicami wynikajcymi z odmiennoci pooenia spoecznego, ktre ma wpyw na stopie pewnoci miejsca pracy i stabilnoci dochodw z pracy, rnice midzy prac w zawodach typowych dla klasy redniej (zob. Klasa rednia, s. 307) a prac w zawodach typowych dla klasy robotniczej sprowadzaj si do trzech punktw: Przedmiotem pracy w zawodach klasy redniej s gwnie idee, symbole i stosunki interpersonalne. Praca w zawodach robotniczych w wikszym stopniu polega na manipulowaniu przedmiotami. Zawody klasy redniej umoliwiaj wiksz samodzielno wykonawcy pracy. Zawody robotnicze s bardziej podatne na standaryzacj i bezporedni nadzr. W zawodach klasy redniej sukces zawodowy i korzyci pynce z roli zawodowej s w duej mierze oparte na indywidualnym dziaaniu. W zawodach robotniczych, szczeglnie w gaziach przemysu, w ktrych istniej silne zwizki zawodowe, w wikszym stopniu zale one od dziaa zbiorowych. Oglnie rzecz biorc, zawody klasy redniej wymagaj wikszej samodzielnoci w pracy, zawody robotnicze za postpowania zgodnego ze cile okrelonymi zasadami ustanowionymi przez kogo z nadzoru. Na podstawie empirycznie uzyskanych danych, zostay skonstruowane dwa typy osobowoci. Za podstawow cech jednego z nich zostaa uznana samosterowno, natomiast drugiego - konformizm. Typ samosterowny. Cechuje go dziaanie na podstawie wasnego, indywidualnie wypracowanego osdu sytuacji, zwracanie uwagi zarwno na wewntrzn dynamik zachowa, jak i ich obserwowalne konsekwencje, szerokie horyzonty mylowe, ufno wobec innych, a take wyznawanie standardw moralnych, wedug ktrych nic nie zwalnia czowieka od odpowiedzialnoci za wasne zachowanie przed samym sob". Typ konformistyczny. Cechuje go przestrzeganie nakazw zewntrznego autorytetu, koncentracja na zewntrznych efektach zachowania z pominiciem jego wewntrznej motywacyjno-emocjonalnej dynamiki, nietolerancyjno wobec nonkonformizmu i odmiennych zapatrywa, brak ufnoci wobec innych, a take wyznawanie standardw moralnych akcentujcych mechaniczne posuszestwo wobec litery prawa" (Kohn, Mach 1986: 13). (atwo zauway podobiestwa midzy tak scharakteryzowanym typem konformistycznym a osobowoci autorytarn.) Autorzy omawianych bada sadz, e cechy typu konformistycznego s konsekwencj warunkw yciowych, ktre ograniczaj wolno dziaania i daj jednostce nike podstawy do wiary, e jest panem swojego losu.
3. Rola spoeczna
Pojcie roli spoecznej zwizane jest z pojciem pozycji spoecznej (statusu). Pozycja spoeczna to sposb usytuowania czowieka w zbiorowoci. W spoeczestwie nowoczesnym kady czowiek naley do wielu zbiorowoci, a w kadej z nich zajmuje jak pozycj. W rodzinie moe zajmowa pozycj ojca bd dziecka, w szkole - nauczyciela, ucznia, wonego, w szpitalu - lekarza, pielgniarki, pacjenta, salowej. Kady czowiek zajmuje jednoczenie bd kolejno w swoim yciu wiele pozycji - tyle, do ilu
145
zbiorowoci naley. Moe by ojcem, lekarzem i czonkiem zwizku zawodowego, a nastpnie posem na Sejm. Jakkolwiek wiele pozycji zajmowaby jednak dany osobnik, nigdy w toku swojego ycia nie jest w stanie wyczerpa wszystkich moliwoci, jakie stwarza dane spoeczestwo. S dwa zasadnicze rodzaje pozycji: przypisane i osigane. Pozycje przypisane to takie, na ktrych zajmowanie czowiek nie ma adnego wpywu, ktre s mu wyznaczone bez udziau jego woli wraz z urodzeniem i od ktrych w zasadzie nie ma ucieczki. Pozycje osigane to takie, ktre sam zdobywa, a take takie, ktre wprawdzie mog by mu narzucane (pozycja winia czy poborowego wcielonego do wojska), ale na ktrych zajcie ma jaki wpyw. Nie byby winiem, gdyby nie popeni przestpstwa, i nie poszedby do wojska, gdyby zacz studiowa. W kadym spoeczestwie istniej oba rodzaje pozycji, z tym e w spoeczestwach rnego typu rozmaicie przedstawiaj si ich proporcje. W nowoczesnych europejskich spoeczestwach
przemysowych niewiele jest pozycji przypisanych, a te, ktre s, wyznacza gwnie biologia. Takimi przypisanymi pozycjami s pozycje kobiety i mczyzny, dziecka i starca. W podzielonych na stany spoeczestwach feudalnych czy w spoeczestwach kastowych byo znacznie wicej pozycji przypisanych. Przypisane byy pozycje chopa, mieszczanina i szlachcica czy te czonkw poszczeglnych kast. Rol spoeczn okrela si w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposb. Powiada si, po pierwsze, e rola spoeczna to zesp praw i obowizkw zwizanych z dan pozycj. Po drugie, e jest to schemat zachowania zwizanego z pozycj, scenariusz pozycji, jej element dynamiczny, zachowaniowy. Przy jednym i drugim okreleniu roli jest ona rozumiana jako wyznacznik sposobu zachowywania si osoby, ktra zajmuje dan pozycj. Zwizek pozycji z rol, ktra jest jej elementem dynamicznym, powoduje, e czsto s one utosamiane i przy opisie zjawisk spoecznych mwi si po prostu o rolach". W konstrukcji roli mona wyrni trzy elementy: zachowania nakazane, zachowania zakazane oraz margines swobody. W przypadku roli matki zachowania nakazane to na przykad zapewnianie dziecku opieki i warunkw rozwoju, zachowania za zakazane to katowanie i godzenie dziecka. Margines swobody natomiast to zakres i stopie okazywania uczu, opowiadanie bajek, caowanie na dobranoc i tak dalej. Poszczeglne role rni si szerokoci marginesu swobody. Scenariusz jednych pozycji jest sztywniej okrelony i pozostawia mniej miejsca na improwizacje ni w przypadku innych. Z pewnoci rola oficera w wojsku ma mniejszy margines swobody ni rola studenta. Czowiek, uczestniczc w rozmaitych grupach i zajmujc rne pozycje o najrozmaitszych wymaganiach co do zachowania, znajdowa si
146
moe w sytuacjach konfliktu rl, kiedy to rne jego role wymagaj w tym samym czasie sprzecznych ze sob zachowa. Najprostszym przykadem jest sytuacja dziecka, ktre matka wola na obiad w momencie, kiedy na podwrku bierze ono udzia w zabawie z kolegami. Oczywicie, tego rodzaju konflikty bywaj take znacznie powaniejsze, a wszystkie s bardzo przykre. Nie mona ich w peni unikn, ale mona je minimalizowa przez odpowiedni dobr rl. Pozycje osigane, a wic te, na ktrych zajcie czowiek ma wpyw, mog by tak dobierane, aby zwizane z nimi role pasoway" do pozostaych. Ksidz z pewnoci nie zdecyduje si na zostanie wacicielem sex-shopu. Kada pozycja zakada istnienie innych pozycji, a tym samym kada rola istnienie innych rl. Rola przywdcy zakada istnienie rl poplecznikw, rola matki - roli dziecka, a rola nauczyciela - rl uczniw. Czowiek zajmujcy jak pozycj uczy si mniej wicej w tym samym czasie nakazw wasnej roli oraz nakazw rl cile z jego rol zwizanych. Gwnym powodem dosy dobrego speniania przez wikszo z nas nakazw rl jest to, e zbiorowoci formuuj nakazy nie tylko pod adresem osb zajmujcych pewne pozycje, ale rwnie tych, ktre, wchodzc z nimi w interakcje, maj reagowa na ich zachowania. Dla ksztatu roli istotne jest te to, kto j okrela. Rola ucznia moe przedstawia si bardzo rnie w zalenoci od tego, czy okrela j nauczyciel reprezentujcy system szkolny i jego wymagania, czy wagarujcy koledzy kontestujcy ten system (o 1985).
Dwa kierunki zainteresowa rol spoeczn

W socjologii wystpuj dwa podejcia do problematyki roli spoecznej: funkcjonalno-strukturalne i interakcyjne. Podejcie funkcjonalno-strukturalne. Przy tym podejciu zainteresowanie rolami to zainteresowanie nimi jako czynnikami porzdkujcymi rzeczywisto spoeczn i skadnikami struktury spoecznej. Role klasyfikuj i porzdkuj rzeczywisto spoeczn. Dziki temu, e okrelaj, jak powinna si zachowywa osoba zajmujc dan pozycj, pozwalaj orientowa si, czego mona oczekiwa w poszczeglnych sytuacjach. Idc do sklepu, wiemy, e sprzedawca poda nam dany towar i pobierze naleno. Bylibymy bardzo zaskoczeni, gdyby zamiast tego wskoczy na lad i zacz piewa ari operow. Podobnie zaskoczeni bylibymy, gdyby w czasie wykadu uniwersyteckiego wykadowca zacz si goli bd wykadowczyni robi na drutach czy poprawia makija. We wszystkich tych przypadkach zaczlibymy zapewne podejrzewa, e zwariowali, i myle o sprowadzeniu pogotowia psychiatrycznego. Tymczasem zachowania te s najzupeniej normalne, tylko w tym
147
momencie sprzeczne z nakazami danej roli. Moemy sobie wyobrazi, jak bardzo poczulibymy si zagubieni, gdyby nagle wszyscy zaczli zachowywa si w sposb zupenie inny ni ten, do ktrego jestemy przyzwyczajeni w danej sytuacji i ktry uwaamy za waciwy". Role spoeczne, porzdkujc rzeczywisto spoeczn, s czynnikiem stabilizujcym spoeczestwo. Przeciwdziaaj zmianie, chocia jej nie wykluczaj - elementem dynamicznym jest zawarty w kadej z nich margines swobody. Wicej jednak szans na wprowadzenie zmian maj ci, ktrzy wykraczaj poza nakazy roli, ni ci, ktrzy ich przestrzegaj. Przy podejciu funkcjonalno-strukturalnym role to co zewntrznego w stosunku do czowieka, to rodzaj stwarzanych przez spoeczestwo gotowych ubra czy raczej gorsetw, ktre czowiek decyduje si nosi bd do ktrych noszenia jest zmuszany. Tak rozumiana rola pozwala rozpatrywa zbiorowo jako ukad rl, a nie jako zbir osb. Osoby mog si wymienia, natomiast ukad pozycji i rl pozostaje w zasadzie niezmieniony i to on tworzy struktur zbiorowoci. Mona by go porwna z raf koralow, ktra w swym zasadniczym ksztacie pozostaje niezmieniona, chocia zamieszkuj j wci nowe koralowce. Z takim ujciem roli wie si rozumienie struktury spoecznej jako ukadu rl. Jednym z czoowych przedstawicieli tej orientacji jest Robert Merton, ktry, zajmujc si problematyk rl, stwierdzi, e z kad pozycj zwizana jest nie jedna rola, ale cay ich zesp. Z pozycj matki zwizane s role matki wobec dziecka, matki wobec nauczycieli w szkole, matki wobec ssiadw etc. Wprowadzi on pojcie zespou rl, szeroko nastpnie spopularyzowane (Merton 1982a). Podejcie interakcyjne. Przy podejciu interakcyjnym role spoeczne s pojmowane nie jako co gotowego i z zewntrz narzucanego czowiekowi, ale jako co, co wci powstaje w procesach midzyosobniczych interakcji. Zwolennicy tego podejcia zwracaj uwag nie na to, jakie role s, ale na to, jak s odgrywane. Nie interesuje ich miejsce roli w strukturze spoecznej, ale to, jaki ksztat przybiera rola w toku odgrywania jej przez poszczeglnych aktorw, a take w ich relacjach z rnymi partnerami. Z tej perspektywy mertonowski zesp rl nie jest zespoem rl, ale jedn i t sama rol rozmaicie odgrywan w rnych okolicznociach i wobec rnych partnerw. Przedstawiciele tej orientacji, badajc, jak role s odgrywane, a take modyfikowane i tworzone w toku interakcji, zwracaj uwag na cao zachowania aktorw, cznie z gestami, minami, czyli z zachowaniem niewerbalnym. Nie kwestionuj, e pojcie roli nie odnosi si do osb, ale do typw aktorw, i e kada rola mimo najrozmaitszych wariantw osobniczych jest atwo rozpoznawalna jako jedna i ta sama rola. Nie neguj,
148
e aktora krpuj rozmaite ograniczenia zewntrzne i wewntrzne wynikajce z samej roli. Wskazuj jedynie, e czowiek ma rne moliwoci. Moe identyfikowa si z dan rol i odgrywa j z cakowitym przekonaniem, moe te zachowywa wobec niej rezerw i odgrywa j z przymrueniem oka". Moe j zinternalizowa, ale moe te odrzuci. W sumie jednostce ludzkiej przypisuj znaczny stopie swobody. Mona by powiedzie, e przy podejciu interakcyjnym gwnym obiektem zainteresowania jest margines swobody odgrywanej roli, podczas kiedy przy podejciu funkcjonalno-strukturalnym s nim nakazane i zakazane jej elementy.
Rola spoeczna a osobowo

Przyjmujc nowe role, czowiek dopasowuje je nie tylko do swoich wczeniejszych rl, ale rwnie, a moe nawet przede wszystkim do siebie samego: do swoich zamiowa i zdolnoci, a wic do swojej osobowoci. Rol chirurga wybiera ten, u kogo myl o wziciu skalpela do rki i cicia ludzkiego ciaa nie budzi odrazy. Rol piewaka operowego ten, kto ma such, odpowiedni glos i ch wystpowania na scenie. Osobowo czowieka ma take wpyw na sposb odgrywania roli. Rola petenta w urzdzie inaczej wyglda w wykonaniu czowieka niemiaego, a inaczej pewnego siebie. Wpyw osobowoci na role jest atwo dostrzegalny i oczywisty. Mniej oczywista wydaje si zaleno odwrotna.
Jaskrawego przykadu oddziaywania roli na osobowo dostarczy synny eksperyment Philipa Zimbardo. Zimbardo podzieli losowo grup normalnych, dojrzaych, zrwnowaonych, inteligentnych ludzi na stranikw" i winiw", a nastpnie umieci ich w wizieniu", ktre zainscenizowa w podziemiach Wydziau Psychologii Uniwersytetu w Stanford. O tym, co z tego wynikno, pisze tak: Po upywie zaledwie szeciu dni musielimy zlikwidowa nasze nibywizienie, gdy to, co ujrzelimy, byo przeraajce. Nie byo ju jasne ani dla nas, ani dla wikszoci badanych, gdzie jeszcze s oni sob, a gdzie zaczynaj si ich role. Wikszo istotnie staa si winiami lub stranikami, niezdolnymi ju do wyranego rozrnienia midzy odgrywan rol a samym sob. Wystpiy dramatyczne zmiany prawie w kadym aspekcie ich zachowania, mylenia i odczuwania. W czasie krtszym ni tydzie dowiadczenia zwizane z pobytem w wizieniu przekreliy (tymczasem) to, czego badani nauczyli si przez cae ycie; wartoci ludzkie ulegy zawieszeniu, obraz samego siebie zosta podwaony, ujawnia si najbrzydsza, najnikczemniejsza, patologiczna strona natury ludzkiej. Bylimy wstrznici, gdy widzielimy, e niektrzy chopcy (stranicy) traktuj pozostaych jak ndzne zwierzta, znajdujc przyjemno w okruciestwie, podczas gdy inni chopcy (winiowie) stali si sualczymi, odczowieczonymi robotami, mylcymi jedynie o ucieczce, o swym wasnym, indywidualnym przetrwaniu i o swej wzrastajcej nienawici do stranikw" (Aronson 1976: 38).
149
Psycholodzy wskazuj, e czowiek, uczc si rl, przyswaja je sobie jako cz swojego ja i czyni je elementami struktury wasnej osobowoci (Reykowski 1964: 192-193). Rne badania empiryczne dowodz nadto, e wpyw odgrywanych rl na osobowo jest silniejszy ni wpyw osobowoci na role. Jednym z przykadw jest wspomniany wczeniej wpyw rodzaju wykonywanej pracy na osobowo (zob. Osobowo jako przedmiot zainteresowania antropologii spoecznej i socjologii, s. 141). Wpyw odgrywanych rl na osobowo bywa wykorzystywany do celw psychoterapeutycznych. Tak jest w psychodramie, ktra polega na nakonieniu pacjentw do odgrywania wyznaczonych rl, przy czym okrelona jest jedynie oglna sytuacja, natomiast sam przebieg gry pozostawiony jest improwizacji (Czapw, Czapw 1969: 10). Jest te wykorzystywany w pedagogice, kiedy to niesubordynowanemu uczniowi powierza si stanowisko pilnujcego porzdku gospodarza klasy, co czsto w sposb wrcz magiczny zmienia go w stranika porzdku klasowego i szkolnego.
4. Tosamo
Zainteresowania tosamoci pojawiy si w naukach spoecznych stosunkowo niedawno, bo w ostatnim pwieczu. Miay dwie teoretyczne inspiracje. Jedn bya psychoanaliza freudowska, drug interakcjonizm symboliczny. Problematyk inspirowan przez psychoanaliz zacza rozwija psychologia i psychiatria, natomiast przez interakcjonizm symboliczny - psychologia spoeczna i socjologia. W przypadku psychologii gwnym przedmiotem zainteresowania stao si poczucie tosamoci osobistej okrelane jako wiadomo wasnej spjnoci w czasie i przestrzeni, w rnych okresach ycia, w sytuacjach spoecznych i penionych rolach, a take wiadomo wasnej odrbnoci, indywidualnoci, niepowtarzalnoci" (Jarymowicz, Szustrowa 1980, za: Melchior 1990: 26) Na gruncie psychologii poczucie to czsto bywa rozpatrywane z perspektywy zdrowia psychicznego. Przy takim punkcie widzenia klasycznym przedmiotem zainteresowania, zwaszcza nurtu nawizujcego do psychoanalizy, jest proces dorastania i zwizany z nim kryzys tosamoci, a ponadto wszelkie zaburzenia tosamoci jednostki czce si z rnego rodzaju dogbnymi zmianami w jej yciu, spowodowanymi czy to wydarzeniami losowymi (rozwd, mier wspmaonka, narodziny dziecka, utrata pracy) czy te jej przemieszczaniem si w przestrzeni fizycznej bd spoecznej. Nurty inspirowane interakcjonizmem symbolicznym zwracaj z kolei uwag na proces krystalizowania si tosamoci w toku interakcji spoecznych. Z perspektywy tej orientacji tosamo jednostki nie jest czym trwaym, nie jest jakim bytem nie-
150
zalenym od sytuacji. Jest ona raczej procesem, cigle kreowanym i odtwarzanym w kadej sytuacji spoecznej, w ktr czowiek wkracza, spajanym przez wt ni pamici" (Berger 1995b: 102). Ta ni pamici, jakkolwiek byaby wta, ma podstawowe znaczenie dla poczucia tosamoci. Ujawnio si to w jednym z eksperymentw psychologicznych, w ktrym, posugujc si hipnoz, wymazano ze wiadomoci badanego istnienie przeszoci. Skutki byy dramatyczne. Utraci on pami wasnej przeszoci, a wraz z ni poczucie wasnej tosamoci, co spowodowao tak wielki niepokj, e eksperyment musia by natychmiast przerwany (Aaronson 1971). Socjolodzy interesuj si nie tylko poczuciem tosamoci jednostki, ale take tym, jak tosamo danej jednostki jest postrzegana z zewntrz i jak jest okrelana przez innych ludzi. Interesuj si odpowiedzi nie tylko na pytanie kim jestem?", ale take kim on/ona jest?". Obie te odpowiedzi s zreszt z sob powizane, albowiem z socjologicznej perspektywy tosamo przedstawia si jako spoecznie nadawana, spoecznie potwierdzana i przeksztacana (Berger 1995b). Widzc, jak wobec nas zachowuj si inni ludzie, uprzytomniamy sobie, za kogo nas maj i jak nas oceniaj. Okrela to nasz sposb postrzegania samych siebie. Jeli kto jest traktowany jako okropna niezdara, trudno, aby nie uwierzy, e jest niezdar, i aby nie zaczy mu lecie z rk rne przedmioty. Jeli inni uwaaj nas za pikno, my sami zaczniemy o sobie myle jako o kim niezwykle urodziwym. I tak przez odbicia w oczach innych poznajemy samych siebie. Innymi sowy, to, jak nas widz inni i jakiego zachowania od nas oczekuj, ksztatuje nasz wasny obraz samych siebie. Na okrelenie tego naszego ja, ktre jest zwierciadlanym odbiciem naszego ja w oczach innych, uywany jest w socjologii termin ja odzwierciedlona, wprowadzony przez amerykaskiego socjologa Charlesa Cooleya (1864-1929) (Cooley 1992). Dla socjologw rzecz interesujc jest nie tylko tosamo osobista, ale rwnie, a moe nawet przede wszystkim tosamo spoeczna jednostki. Tosamo spoeczna jednostki jest pochodn jej przynalenoci do rnych grup i kategorii spoecznych. Tosamo ta ma zarwno wymiar subiektywny (poczucie tosamoci), jak i obiektywny (zaklasyfikowanie jednostki przez innych). W przypadku poczucia tosamoci osobistej jednostka widzi swoj osob jako rn od innych i niepowtarzaln. Jestem rudy, wysoki, przystojny, nie lubi flakw, atwo wpadam w gniew, uwielbiam kryminay, na deszcz strzyka mi w kolanie" etc. W przypadku poczucia tosamoci spoecznej granica przebiega nie midzy ja" a reszta ludzi", ale midzy my" a oni". Jestem Polakiem", jestem lekarzem", jestem kibicem Legii" etc. Kady akt afiliacji spoecznej pociga za sob wybr tosamoci. I odwrotnie, kada tosamo wymaga dla swego przetrwania
151
swoistych afiliacji spoecznych" - pisze Peter L. Berger (Berger 1995b: 98-99). Tosamo czowieka, tak osobista, jak i spoeczna, jest silnie zwizana z odgrywanymi przez niego rolami spoecznymi. Odgrywane role, wpywajc na osobowo czowieka i zmieniajc j, powoduj zmiany jego obrazu samego siebie. W nowych rolach czowiek moe na przykad odkry, e jest despot bd e ma talent organizacyjny. Role dziaaj ponadto na rzecz takiego przeksztacania obrazu samego siebie, aby by on zgodny z przepisami odgrywanych rl. Role tym silniej okrelaj tosamo jednostki, im mocniej jednostka identyfikuje si z nimi i im gbiej s one przez ni zinternalizowane. Jeli czowiek odnosi si z rezerw do odgrywanej roli, moe mie silne poczucie, e nie jest tym, kogo gra, i e jego prawdziwe ja jest zupenie odmienne od tego, ktre prezentuje innym. Zwizek tosamoci z rolami dodatkowo wskazuje na znaczenie socjalizacji. System rl jest bowiem sposobem klasyfikacji jednostek w spoeczestwie. Czowiek w toku socjalizacji uczy si go, tak jak uczy si jzyka, a nastpnie uczy si klasyfikowa siebie oraz innych w ramach tego systemu. Z kolei takie bd inne zaklasyfikowanie okrela sposb postrzegania zarwno innych ludzi, jak i samego siebie. Spojrzenie na tosamo czowieka z perspektywy socjologicznej ukazuje jej cig zmienno. Zmienno ta jest pochodn ogromnej rnorodnoci kulturowej i znacznego zrnicowania spoecznego wspczesnych spoeczestw przemysowych. W spoeczestwach tradycyjnych tosamoci byy jasno okrelone i mao zmienne, a zmianom towarzyszyy rytuay przejcia; aby chopiec sta si mczyzn i zmieni sw tosamo, musia przej inicjacj. W spoeczestwie nowoczesnym czowiek yje w kalejdoskopie zmiennych rl" i niekiedy nawet tego samego dnia co chwila jest kim innym: rano pokornym maonkiem, w poudnie despotycznym szefem, po poudniu przestraszonym pacjentem dentysty, wieczorem swobodnym, penym uroku, rozbawionym uwodzicielem. Jak sobie wobec tego radzi, aby si nie pogubi i wiedzie, kim w ogle jest? Odpowiadajc na to pytanie, wskazuje si, e czowiek rozdziela rozmaite sfery swoich dziaa. Na czas funkcjonowania w okrelonej roli skupia uwag na tej tosamoci, ktra jest potrzebna w danym momencie, i zapomina o reszcie (Berger 1995b). Jaskrawym przykadem literackim takiego zabiegu jest Dr Jekyll i Mr. Hyde. Ponadto zbir pozycji i zwizanych z nimi rl obejmuje role o niejednakowej wadze dla spoecznego usytuowania czowieka, a tym samym okrelenia, kim jest w oczach innych, a kim w oczach wasnych. Wrd rnych rl czowieka jedna z nich bywa rol kluczow, wyznaczajc, jak jest on postrzegany, a tym samym - jego tosamo. W nowo-
152
czesnych spoeczestwach przemysowych tak kluczow rol jest zazwyczaj rola zawodowa i ona najczciej decyduje o jego obrazie samego siebie.
5. Rodzaje socjalizacji
Trwajca przez cae ycie socjalizacja nie zawsze przebiega tak samo. Ze wzgldu na rnice przebiegu socjalizaqi odrnia si socjalizacj pierwotn i socjalizacj wtrn. Kada z nich dokonuje si inaczej i wprowadza w inne obszary ycia zbiorowego (Berger, Luckmann 1983). Niekiedy pojawia si rwnie potrzeba resocjalizacji, to jest wymazania rezultatw wczeniejszej socjalizacji, oduczenia" dotychczas przyswojonych wartoci, norm i wzorw zachowa oraz nauczenia nowych.
Socjalizacja pierwotna
Socjalizacja pierwotna jest socjalizacj, ktr czowiek przechodzi w dziecistwie i dziki ktrej staje si czonkiem spoeczestwa. W jej toku uczy si elementarnych wzorw zachowa i podstawowych rl spoecznych. Uczy si posugiwa jzykiem i gestem, uczy si, e jest dzieckiem, dziewczynk bd chopcem, uczy si, e nie naley bi modszego rodzestwa, tylko opiekowa si nim. Uczy si take, e rodzice maj nad nim wadz i naley ich sucha, e s waniejsi od innych otaczajcych go ludzi, e s znaczcymi innymi. Jednym sowem, w socjalizacji pierwotnej czowiek uczy si abecada spoecznego. Dlatego te jest ona najwaniejsza w yciu jednostki. W procesie socjalizacji pierwotnej ksztatuje si take charakterystyczna dla danej kultury osobowo podstawowa, ta, na ktrej kanwie rozwijaj si pniej poszczeglne zrnicowane osobowoci czonkw zbiorowoci. Socjalizacja pierwotna przebiega w atmosferze nasyconej uczuciami. Silna wi emocjonalna czy dziecko z rodzicami, ktrzy s dla niego najwaniejszymi osobami, przekazujcymi wiedz o otaczajcym wiecie i jego reguach. S oni dla niego takimi znaczcymi innymi, z ktrymi czy je silny zwizek emocjonalny. Zwizek ten sprawia, e dziecko atwo utosamia si z rodzicami i bez trudu, wrcz automatycznie przejmuje i internalizuje ich sposb widzenia wiata, ich wartoci, postawy i wzory zachowa. Ponadto rodzice, tacy jacy s, s dla dziecka jedynymi znaczcymi innymi, na ktrych jest nieodwoalnie skazane. W rezultacie wiat spoeczny, w takiej postaci, w jakiej rodzice go dowiadczaj, postrzegaj i oceniaj, przedstawia si dziecku jako jedynie istniejcy i jedynie moliwy,
Rozdzia VI. Socjalizacja 153
jako wiat w ogle". Dziecko nie ma wyboru midzy rnymi znaczcymi innymi i czy chce czy nie chce, yje w wiecie zdefiniowanym przez swoich rodzicw. Ma to powane konsekwencje. Jak pisz Berger i Luckmann, to wanie dlatego wiat zinternalizowany w socjalizacji pierwotnej jest o wiele lepiej zakorzeniony w wiadomoci ni wiaty internalizowane w socjalizacji wtrnej" (Berger, Luckmann 1983: 210). Prawda ta dawno zostaa dostrzeona przez mdro ludow, czego wyrazem jest znane przysowie: Czym skorupka za modu nasiknie, tym na staro trci". Za kocow faz socjalizacji pierwotnej uznawane jest pojawienie si w wiadomoci jednostki pojcia uoglnionego innego. W socjalizacji pierwotnej pouczenia pocztkowo pochodz od konkretnych osb i dotycz konkretnych sytuacji. Matka pewnego dnia kae umy rce przed obiadem. Innego dnia ojciec nie pozwala wej z brudnymi butami na kanap. Stopniowo okazuje si, e pewne rzeczy naley robi, a innych nie robi nie tylko danego dnia, ale zawsze, oraz e podobne wymagania maj take inne matki i inni ojcowie, jak rwnie swoi i cudzy dziadkowie, wujkowie i ciocie. Wreszcie dochodzi do odkrycia, e to nie tylko oni maj takie wymagania, ale e w ogle tak si nie robi". Odkrycie owego si jest odkryciem istnienia oglnospoecznych regu, to jest uoglnionego innego. W tym momencie koczy si socjalizacja pierwotna.
Socjalizacja wtrna
Socjalizacja wtrna dotyczy jednostki, ktra ma ju za sob socjalizacj pierwotn i zna w wersji wyniesionej z domu abecado ycia spoecznego. Socjalizacja wtrna uczy, jak si nim posugiwa. Wana cz tej nauki zdobywana jest w szkole. Socjalizacja wtrna wprowadza czowieka w poszczeglne segmenty ycia spoecznego. W jej toku czowiek nabywa wiedz niezbdn do poprawnego odgrywania rl wystpujcych w ich obrbie. W socjalizacji wtrnej uczy si, jak by uczniem, koleg, stolarzem, fryzjerk, przewodniczcym studenckiego koa naukowego, pikarzem reprezentacji narodowej, a take mem, cioci, dziadkiem, przyjacielem. W socjalizacji wtrnej czowiek ma do czynienia z wieloma wiatami spoecznymi oraz rnorodnymi propozycjami ich interpretacji, wrd ktrych moe wybiera. Na jego wybory w znacznym stopniu wpywa wczeniejsza socjalizacja pierwotna, nad ktr socjalizacja wtrna jest nadbudowywana. Socjalizacja wtrna nie jest jednake prostym, mechanicznym uzupenieniem socjalizacji pierwotnej. Przekazywane w jej toku treci bywaj odmienne od treci zinternalizowanych w toku socjalizacji pierwotnej, a czasami wrcz sprzeczne z nimi. Socjalizacja pierwotna wpywa
154
na sposb odbioru treci socjalizacji wtrnej. Jedne z tych treci s przyjmowane, inne odrzucane, jeszcze inne za dopasowywane do wczeniej zinternalizowanych. Niekiedy wymaga to rewidowania, modyfikowania, a nawet eliminowania niektrych treci nabytych w toku socjalizacji pierwotnej. W sumie w toku socjalizacji wtrnej teraniejszo interpretowana jest przez czowieka tak, aby bya w zgodzie z jego przeszoci. W socjalizacji wtrnej czowiek moe decydowa o tym, kto bdzie dla niego znaczcym innym. W zrnicowanym wiecie spoecznym inaczej ni w rodzinie, ktra jest jedynym wiatem maego dziecka, czowiek moe mie wielu rnych znaczcych innych. Co wicej, pomylna socjalizacja wtrna nie wymaga wizi emocjonalnej ze znaczcymi innymi, a nawet ich samych. Socjalizujce treci mog by przekazywane anonimowo. Wielu rzeczy, cznie ze wzorami zachowa okrelanych jako dobre maniery", mona nauczy si z podrcznikw i przekazw medialnych. Chocia socjalizacja wtrna nie musi by zabarwiona emocjonalnie, bywa, e ma takie zabarwienie. Dobrze gra w pik non czy rozwizywa zadania matematyczne moe nauczy ten albo inny trener i ten albo inny nauczyciel. Ich wymiana nie wpywa na skuteczno socjalizacji wtrnej, w ktrej liczy si przede wszystkim rola, a nie osoba. Nie wyklucza to w adnym razie moliwoci wytworzenia si wizi emocjonalnej, niekiedy bardzo silnej, midzy danym trenerem a jego druyn czy danym nauczycielem a jego uczniami. Dobrze znane jest zjawisko uczennic, ktre kochaj si" w nauczycielce, nie mwic ju o nauczycielu. Powstanie takiej wizi emocjonalnej powoduje wiksz podatno na przekazywane treci, rwnie takie, ktre nie s zwizane z dan rol. Trener pikarski moe wpyn na to, jak szkoleni przez niego pikarze bd gosowa w wyborach, a nauczycielka - jakie fryzury bd nosi i jak si ubiera jej uczennice. Czsto zreszt wpywaj mimo woli, wcale do tego nie zmierzajc. W socjalizacji wtrnej nierzadko wiadomie dy si do naladowania mechanizmw socjalizacji pierwotnej i stosuje techniki pozwalajce zabarwi j emocjonalnie. Dzieje si tak, poniewa bez tego socjalizacja wtrna jest wprawdzie skuteczna, ale treci nabyte w jej toku bywaj sabiej zinternalizowane i mniej trwae ni treci nabyte w procesie zabarwionej emocjonalnie socjalizacji pierwotnej.
Resocjalizacja
Naladowanie mechanizmw socjalizacji pierwotnej jest szczeglnie istotne w procesie resocjalizacji, ktrej celem jest przemiana czowieka: wymazanie z jego wiadomoci dotychczasowych treci i wprowadzenie no-
155
wych; cakowite przeksztacenie jego dotychczasowego obrazu wiata oraz siebie samego; przebudowa
osobowoci i zmiana tosamoci. Aby resocjalizacja bya skuteczna, musz ponownie, tak jak w socjalizacji pierwotnej, dokonywa jej znaczcy inni i musi powsta silna identyfikacja emocjonalna z nimi. Przy wszystkich podobiestwach resocjalizacji do socjalizacji pierwotnej istnieje midzy nimi zasadnicza rnica. W socjalizacji pierwotnej wszystko zaczyna si od zera. Malekie dziecko jest w sensie umiejtnoci spoecznych niezapisan kart. Osobnik resocjalizowany to karta zapisana, niekiedy bardzo gsto. Problem polega na poradzeniu sobie z wytarciem tej karty, aby zrobi miejsce dla nowych treci. Powoduje to konieczno reinterpretacji biografii wczeniejszej. Jak w przypadku relacji midzy socjalizacj pierwotn a wtrn przeszo w znacznej mierze decyduje o teraniejszoci, czyli to, co jest wyniesione z domu, o tym, co jest wchaniane i przyswajane pniej, tak w przypadku resocjalizacji zaleno ta ulega odwrceniu. Teraniejszo decyduje o przeszoci - przyswojone nowe treci wymagaj odrzucenia treci przyswojonych wczeniej, nowego spojrzenia na wasn przeszo i jej oceny zgodnie z nowo przyjtymi wartociami.
ROZDZIA VII
Kontrola spoeczna
1. Kontrola spoeczna i porzdek spoeczny 159 2. Konformizm 162 3. Dewiacja 164 4. Kontrola spoeczna jako reakcja na dewiacj 174
1. Kontrola spoeczna i porzdek spoeczny

Jakkolwiek wiele swobody maj ludzie w definiowaniu sytuacji, negocjowaniu sensw czy ksztatu swoich rl, nie jest to nigdy swoboda bezgraniczna. Istniej bowiem granice, ktrych przekroczenie czyni sytuaqe czy role cakowicie nierozpoznawalnymi, co oznacza zaamanie si moliwoci porozumiewania si, a wraz z ni porzdku spoecznego i zapanowanie powszechnego chaosu. Wyznaczenie tych granic oraz ich respektowanie jest rezultatem kontroli spoecznej. Kontrola spoeczna w najszerszym i najstarszym w socjologii rozumieniu to wszelkie mechanizmy uruchamiajce, a niekiedy i wymuszajce wspdziaanie, ktre utrzymuje porzdek spoeczny. Przy tak szerokim rozumieniu kontroli spoecznej pytanie o ni jest w gruncie rzeczy pytaniem o mechanizmy, ktre wytwarzaj i utrzymuj porzdek spoeczny. Potocznie kontrola kojarzy si z rnego rodzaju przykrymi presjami zewntrznymi, ktre uosabia kontroler w tramwaju wymierzajcy kar za jazd bez biletu, policjant wypisujcy mandat za wykroczenie drogowe, czonek stray miejskiej blokujcy koa samochodu zaparkowanego w niewaciwym miejscu. Jednake chocia te formy kontroli rzucaj si najbardziej w oczy i bywaj najbardziej odczuwalne i dolegliwe, nie one s najwaniejsze dla porzdku spoecznego, tak dla jego podtrzymywania, jak i kreowania. W tworzeniu tego porzdku zasadnicz rol odgrywa proces instytucjonalizacji (zob. Instytucje, s. 132). Instytucje i instytucjonalizacja dziaa ludzkich nale do podstawowych mechanizmw szeroko rozumianej kontroli spoecznej. Instytucje kontroluj ludzkie dziaania, narzucajc wzory postpowania, ktre ka zachowywa si w taki a nie inny sposb i okrelaj jako obowizujcy jeden z wielu moliwych kierunkw dziaania (Berger, Luckmann 1983: 97). Aby zachowywa si i dziaa zgodnie ze zinstytucjonalizowanymi wzorami, naley te wzory zna. Dlatego te innym podstawowym mechanizmem kontroli spoecznej jest proces socjalizacji. Mechanizm ten dziaa tym skuteczniej, im gbiej zostan zinternalizowane przekazywane wartoci, normy i wzory zachowa. W przypadku ich internalizacji kontrola spoeczna zostaje wprowadzona do wntrza czowieka i powstaje mechanizm
kontroli wewntrznej. Wag socjalizacji znakomicie doceniaj reimy totalitarne, ktre wiele uwagi powicaj treciom przekazywanym w podrcznikach szkolnych i w rodkach masowego przekazu.
Reimy te charakteryzuje midzy innymi manipulacja informacjami i blokada kontaktw ze wiatem zewntrznym jako rdem informacji o niepodanych wzorach zachowa. Dopiero kiedy zawodzi kontrola wewntrzna, pojawia si potrzeba uruchomienia rnych mechanizmw kontroli zewntrznej, operujcych szerokim repertuarem sankcji, to jest kar i nagrd (zob. Tre kultury, s. 77). Wielorako postaci kontroli spoecznej znakomicie oddaje byskotliwe stwierdzenie Barringtona Moore'a jr.: Aby system wartoci umacnia i przekazywa, ludzi obdarza si kuksacami, zastrasza, wtrca do wizie, zsya do obozw koncentracyjnych, wabi pochlebstwami, przekupuje, czci jako bohaterw, zachca do czytania gazet, stawia pod cian i rozstrzeliwuje, a czasami nawet uczy socjologii" (Moore 1973: 486, za: Watkins 1975: 10). Kontrola spoeczna zarwno wewntrzna, jak i zewntrzna dziaa na wszystkich poziomach ycia zbiorowego - w rodzinach i maych grupach koleeskich oraz w wielkich zbiorowociach spoecznych. Jednake w poszczeglnych rodzajach zbiorowoci, niezalenie od wszelkich rnic mechanizmw kontrolnych i rodzajw stosowanych sankcji, inny jest zakres zachowa podlegajcych kontroli zewntrznej. W mao zrnicowanych niewielkich zbiorowociach, takich na przykad jak wiejska spoeczno ssiedzka, w ktrych kontakty midzy poszczeglnymi jej czonkami obejmuj wszystkie sfery ycia czowieka, wszyscy wiedz o sobie wszystko. Znakomicie oddaje to przysowie: Wiedz ssiedzi, jak kto siedzi". Wiadomo, kto jak si prowadzi, kto bije on, kto jest pijakiem, kto zodziejem, a take kto jest dobrym gospodarzem, dobr on i kto dobrze wychowuje dzieci. Wszyscy widz, jaki kto jest, a widzc, osdzaj. W rezultacie cae ycie czowieka jest przezroczyste i podlega kontroli zbiorowoci. Inaczej jest w duych, wielorako zrnicowanych zbiorowociach wielkomiejskich, w ktrych znaczna cz kontaktw midzyludzkich to przelotne kontakty midzy nieznajcymi si wzajemnie osobami. Ponadto w takich zbiorowociach rne sfery ycia czowieka, takie na przykad jak sfera pracy i sfera ycia rodzinnego, s od siebie oddzielone. W miejscu pracy koledzy pracujcy w jednym pokoju dobrze wiedz, kto jest jakim pracownikiem, ale mog nie wiedzie, kto jest jakim mem czy on. Nawet mieszkacy jednego wielkomiejskiego bloku czsto nie wiedz nic o ssiadach mieszkajcych obok. W tego rodzaju zbiorowociach pewien zakres ycia czowieka moe zosta ukryty przed oczyma blinich bd te nie budzi ich zainteresowania, a tym samym znale si poza zakresem kontroli spoecznej.
Rozdzia VII. Kontrola spoeczna 161
Na szeroko rozumian kontrol spoeczn we wszystkich zbiorowociach skadaj si zarwno dziaania podejmowane z zamiarem kontroli zachowa, jak i takie, ktre niezalenie od intencji dziaajcych wpywaj na zachowania i tym samym peni funkcje kontrolne. Dobrym przykadem takiego dwoistego, zamierzonego i niezamierzonego oddziaywania kontroli jest proces socjalizacyjny. Kontrol spoeczn moemy ponadto podzieli na kontrol nieformaln i kontrol formaln.
Kontrola nieformalna to wszystkie wzory zachowa przekazywane w stosunkach osobistych i wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju. Kontrola formalna to wszystko, co zapisane jest w regulaminach poszczeglnych organizacji i stowarzysze, a przede wszystkim w pastwowych kodeksach prawnych. Oczywicie, kontrola formalna jest zawsze zamierzona, podczas gdy kontrola nieformalna moe by zarwno zamierzona, jak i niezamierzona. Wszystkie rodzaje kontroli rozporzdzaj sobie waciwym repertuarem sankcji. W przypadku kontroli wewntrznej negatywn sankcj s wyrzuty sumienia. Nieformalna kontrola zewntrzna rozporzdza zarwno sankcjami pozytywnymi, takimi jak oznaki szacunku i wzrost prestiu, jak i negatywnymi, takimi jak wymianie, lekcewaenie, pogarda, ostracyzm, a nawet wykluczenie. Tego rodzaju kary mog by bardzo dotkliwe. Pogard i wykluczenie Peter L. Berger okreli jako jeden z najbardziej wyniszczajcych rodkw karania, jakimi rozporzdza spoeczno ludzka", dodajc przy tym, e nieco ironicznie zabrzmie moe uwaga, i jest to ulubiony mechanizm kontrolny w grupach przeciwstawiajcych si z zasady stosowaniu przemocy" (Berger 1995b: 74). Sobie waciwymi sankcjami zarwno formalnymi, jak i nieformalnymi rozporzdzaj take systemy religijne. Kada z religii okrela, jakie zachowania zostan nagrodzone, a jakie ukarane po mierci, w yciu przyszym. Sformalizowane religie rozporzdzaj ponadto formalnymi sankcjami negatywnymi stosowanymi w yciu doczesnym. W Kociele katolickim jest to odmowa rozgrzeszenia przy spowiedzi czy ekskomunika. Najpowaniejszym systemem formalnej kontroli zewntrznej jest prawo. Przewidziane w kodeksach karnych sankcje negatywne opieraj si na przymusie fizycznym i ich egzekwowaniem zajmuje si wyspeq'alizo-wany aparat. Zewntrzna kontrola spoeczna sprawowana za pomoc wyspecjalizowanego aparatu, ktrego najwaniejsz czci s sdy i policja, jest wprawdzie najbardziej widoczna, ale bynajmniej nie najistotniejsza dla zapewnienia porzdku spoecznego. Jest ona tym mniej potrzebna, im bardziej jednolita jest zbiorowo i im mniej zrnicowana jest jej kultura, a tym samym im bardziej harmonijny i jednolity system tworz wartoci
i wzory zachowa przekazywane w toku socjalizacji tak pierwotnej, jak i wtrnej. W zbiorowoci, w ktrej istnieje taka harmonia, niezwykle skutecznie dziaaj wewntrzne mechanizmy kontroli oraz ywioowa presja opinii otoczenia. W skomplikowanych, wielorako zrnicowanych spoeczestwach o rozbudowanych systemach komunikacji, w ktrych krzyuj si najrozmaitsze wpywy kulturowe i przekazywane s najrniejsze wartoci i wzory zachowa, wzrasta rola kontroli formalnej i policja staje si coraz bardziej potrzebna. Jednake aby jej dziaania byy skuteczne, a prawo w peni przestrzegane, nie wystarczy sama sprawno
aparatu cigania i karania. Wany jest stopie zgodnoci przepisw prawnych z normami moralnymi i obyczajowymi. Jeli istnieje midzy nimi rozziew, jeeli zachowania podlegajce ustawowo karze jako wykroczenia czy nawet przestpstwa nie s w danej zbiorowoci uwaane za naganne, maa jest szansa ich eliminacji nawet przy najsurowszym karaniu. Jednak znacznie waniejsza od surowoci kary jest jej nieunikniono, o ktrej decyduje sprawno aparatu kontroli formalnej. Rozwj nowoczesnych spoeczestw przemysowych rodzi wiele problemw zwizanych ze sprawnym funkcjonowaniem kontroli spoecznej. Jednym z nich jest atomizacja osabiajca nieformaln kontrol spoeczn, co zwiksza potrzeb kontroli spoecznej sprawowanej przez wyspecjalizowany aparat pastwowy. Jednake skuteczno dziaa tego aparatu moe osabia to, e w spoeczestwie zoonym z izolowanych jednostek moe nie by dostatecznej jednoci moralnej, niezbdnej dla mobilizacji kontroli formalnej, domagania si kar i wywierania przez wsplnot presji wspierajcej sankcje formalne. Osabienie kontroli nieformalnej prowadzi moe nie tyle do rozwoju potnych systemw kontroli formalnej, ile do oglnego osabienia kontroli (Horowitz 1990: 242).
2. Konformizm
Konformizm to dostosowanie wasnego zachowania i sposobu mylenia do zachowania i mylenia innych czonkw danej zbiorowoci (Aronson 1976). Takie okrelenie konformizmu kieruje uwag na psychologiczne aspekty zachowa konformistycznych. Spraw centraln staje si pytanie, dlaczego ludzie zachowuj si tak samo jak inni. Odpowiadajc na nie, wskazuje si na trojakie powody dostosowywania wasnego zachowania do zachowania innych: Zachowania innych czsto informuj nas, jak naley postpi, aby poradzi sobie w najrozmaitszych sytuacjach. Jeli na przykad chcemy wej do gmachu i nie wiemy, gdzie jest do niego wejcie i aden napis o tym nie mwi, zwracamy uwag, ktrdy wchodz inni, i idziemy za
nimi. Mona wymieni wiele sytuacji, w ktrych naladowanie innych pomaga nam rozwiza nasze problemy. Obawa kary. Strach przed kar za zachowania odmienne od obowizujcych bywa niekiedy silnie
zinternalizowany. Erwing Goffman zwraca uwag, e jednostka prywatnie moe realizowa wzorce zachowa, ktrych osobicie nie akceptuje z tego powodu, e jest gboko przekonana o obecnoci jakiej niewidzialnej publicznoci, mogcej ukara j za od chylenia od owych wzorcw" (Goffman 1981: 128). Akceptacja przez innych, zachowanie ich yczliwoci, ch uczestnictwa w zbiorowoci i bycia
razem". Brak tej akceptacji i yczliwoci zagraajcy penemu uczestnictwu w zbiorowoci mona interpretowa jako rodzaj nieformalnej kary i ten motyw zachowa konformistycznych sprowadzi do poprzedniego. Jednake z dziaaniem takich sankcji wie si tyle osobliwych i zastanawiajcych zjawisk psychospoecznych, e uzasadnione jest wyrnienie tego rodzaju motywacji. Szczeglno owej
motywacji polega na tym, e doprowadzi moe do przezwycienia instynktu samozachowawczego i do dobrowolnej mierci. W latach osiem dziesitych XX wieku wiatem wstrzsna wiadomo o zbiorowym samobjstwie trzystu czonkw amerykaskiej sekty, zamieszkujcych w Gujanie. Pewnego dnia wszyscy spokojnie, jeden po drugim, podeszli do czaszy z trujcym napojem i wypili jego miertelne porcj. Socjologia zwraca uwag na si presji opinio communis, w ktrym udzia pomaga jednostce przezwyciy poczucie wasnej odrbnoci i czu si czci jakiej caoci spoecznej. Zauwaenie u innych okrelonego nastawienia, jeli tylko wystpuje dostatecznie masowo, wywouje u postrzegajcego dyspozycje do podobnego nastawienia. Anonimowi oni, kady itd. staj si autorytetami, nawet jeeli niczego nie nakazuj, o niczym nas nie pouczaj i w aden zaiste sposb nie zwracaj si do potencjalnego wyznawcy, ktry tylko postrzega akceptowanie przez innych danego pogldu, sam nie bdc przez nich zauwaonym" (Shils 1984: 41). Psycholodzy w wielu eksperymentach wykazali podatno czowieka na presj opinii innych. Najsawniejszym z tych eksperymentw jest eksperyment Solomona Asha (Aronson 1978: 43-49). W najprostszej, klasycznej wersji polega na oszacowaniu przez badanych dugoci narysowanych na tablicy odcinkw. Odcinki wyranie rniy si dugoci, a badanych pytano, czy dugo ich jest taka sama, czy rna. Osoby poddawane eksperymentowi znajdoway si w grupie zoonej z pomocnikw eksperymentatora, ktrym pytanie o dugo odcinkw zadawano najpierw, oni za odpowiadali, e odcinki te s rwnej dugoci. Okazao si, e wikszo badanych udzielaa odpowiedzi zgodnych z odpowiedziami poprzednikw i sprzecznych ze wiadectwem wasnych zmysw. Eksperyment ten wykaza, e skonno do dostosowywania si do zachowa innych wystpuje nawet w nietrwaej zbiorowoci nieznanych
osb, ktrych ju nigdy w yciu dany osobnik moe nie zobaczy, i rwnie wtedy, kiedy przedmiotem opinii s cakowicie neutralne treci. Zmieniajc warunki eksperymentu, a take prowadzc inne eksperymenty, starano si stwierdzi, co wzmacnia, a co osabia t skonno. Jednym z takich czynnikw okazaa si wiadomo wasnej pozycji w grupie. Jednostka, ktra ma ustalon pozycj w grupie i jest jej pewna, a take taka, ktrej samoocena jest wysoka, atwiej wyraa pogldy odmienne do panujcych w grupie. Midzy innymi dlatego, e nie obawia si braku akceptacji. Ostatecznie wic podstaw konformizmu okazuje si potrzeba akceptacji. Peter L. Berger pisze, e u podstaw tej najwyraniej nieuchronnej presji na rzecz zgody ley prawdopodobnie gboko ludzka potrzeba akceptacji, przypuszczalnie bez wzgldu na to, jaka grupa ma tej akceptacji dokona" (Berger 1995b: 73-74). Pojawia si w tym miejscu pytanie, dlaczego akceptacja dajca poczucie uczestnictwa w grupie jest
tak wana. Odpowiadajc na nie, mona odwoa si zarwno do wyjanie psychologicznych, jak i socjobio-logicznych. W pierwszym przypadku wskazuje si na zwizek akceptacji przez innych z samoocen i jednostkow tosamoci. Odbijajc si w oczach innych, ksztatujemy swj obraz. Brak akceptacji dodaje czarnych barw do tego obrazu i kae nam le myle o sobie, co jest rzecz przykr. W drugim wskazuje si na to, e przez bardzo dugi okres istnienia gatunku ludzkiego na ziemi ycie w gromadzie byo dla osobnika warunkiem przetrwania, a wykluczenie z niej rwnao si zagadzie. Z tego te powodu w toku ewolucji zostay wyselekcjonowane najrniejsze mechanizmy przystosowawcze do gromadnego ycia. Czowiecza potrzeba akceptacji i uczestnictwa w zbiorowoci oraz przeogromny strach przed odrzuceniem wywodz si z tego ewolucyjnego dziedzictwa. Oba te rodzaje wyjanie nie stanowi alternatywy, ale w sposb widoczny uzupeniaj si wzajemnie. Pierwszy z nich mwi o psychologicznych aspektach potrzeby akceptacji, drugi za - o jej prardach.
3. Dewiacja Co to jest dewiacja

Nietrudno zauway, e mimo ludzkich skonnoci do konformizmu oraz istnienia najrniejszych mechanizmw kontroli spoecznej, ktre stoj na stray porzdku spoecznego, porzdek ten jest nieustannie naruszany. Naruszenia te nosz miano dewiacji. Sownikowo dewiacja oznacza zboczenie z drogi, odchylenie od waciwego kierunku; bdzenie". Dewiacje
okrela si najczciej jako zachowania, ktre s niezgodne ze standardami normatywnymi, skadajcymi si na wsplnotow, podzielan wizj adu (Frieske 1991: 155). Jednake tego rodzaju okrelenie, zgodne z potoczn intuicj, jest na tyle oglne, e dopuszcza rne interpretacje. Pojmowanie dewiacji jako zachowa spoecznych odbiegajcych od tego, co uwaane jest za normalne w danym spoeczestwie czy danej sytuacji spoecznej, pozostawia otwarte co najmniej cztery pytania. Poszczeglne teorie dewiacji rni si od siebie tym, ktre z tych pyta podejmuj i jakich odpowiedzi na nie udzielaj. Jedno z nich dotyczy tego, ezy mianem dewiaq'i naley obejmowa tylko te zachowania i cechy
ludzi, nad ktrymi maj oni kontrol, czy te wszystkie odbiegajce od uznawanych za normalne. A wic czy jest dewiacj nadmierna tusza, karowaty wzrost, chroniczna choroba etc? Kada zbiorowo spoeczna ma zarwno otrw i ajdakw, jak witych i bohaterw.
Zachowania jednych i drugich odbiegaj od tego, co jest norm. Czy wic wszystkie s dewiacj? Czy dewiacj jest to, co robia Matka Teresa? Czy istnieje dewiacja pozytywna? Spraw dodatkowo komplikuje fakt, e wiele zachowa przekraczajcych normy w kierunku pozytywnym spotyka si z
negatywn reakcj otoczenia. Amerykascy uczestnicy wojny w Wietnamie odnosili si niechtnie zarwno do tych towarzyszy broni, ktrzy na polu walki wyrniali si tchrzostwem, jak i tych, ktrzy wyrniali si bohaterstwem. Polscy robotnicy w czasach socjalistycznego wspzawodnictwa pracy darzyli niechci przodownikw pracy drastycznie przekraczajcych normy. Przekraczajcych normy zreszt nikt nie lubi, poniewa takie przekroczenia gro zwikszeniem oglnego poziomu wymaga. Okrelenie nadgorliwiec" nie jest pochwa, chocia odnosi si do odchyle od normy w kierunku pozytywnym. Trzecie pytanie dotyczy tego, kto okrela, co jest norm, a co zachowaniem norm t
naruszajcym. W niewielkich, spjnych zbiorowociach o jednolitym systemie wartoci i wzorw zachowa rzecz przedstawia si stosunkowo prosto. Co jest norm, a co od niej odbiega, jest przez wszystkich postrzegane podobnie. Inaczej jest w zbiorowociach, w ktrych krzyuj si najrozmaitsze wpywy kulturowe i wzory zachowa. Co decyduje, e zachowania zgodne z normami jednego systemu kulturowego postrzegane s jako normalne", zgodne za z normami innego - jako dewiacyjne"? Czwarte wreszcie pytanie jest pytaniem, jak przebiegaj granice tolerancji w danej zbiorowoci i
kto je okrela. Wiadomo bowiem, e nie kade pogwacenie norm budzi takie same reakqe. Powszechnie uwaa si, e mae odchylenia od norm bd odchylenia od norm uwaanych za niewane nie maj adnych konsekwencji lub jedynie niewielkie. Lecz co
decyduje, e jedne normy uwaane s w danej zbiorowoci za wane, a inne za bahe? Poszczeglne typy zbiorowoci rni si zakresem tego, co uznawane jest za bahe odstpstwo od normy, a tym samym stopniem tolerancji wobec innoci. Margines tolerancji pozostawiony jednostce przez grup jest stosunkowo niewielki w grupach maych, spoistych, jednorodnych. Rodzina, grupa ssiedzka czy spoeczno lokalna poddaj zachowania jednostki cisej i skrupulatnej kontroli, karzc nawet mae przejawy dewiacji. W grupach wielkich, wewntrznie zrnicowanych, margines tolerancji jest odpowiednio szerszy. Spoeczno wielkomiejska, zwaszcza wielkich metropolii wieloetnicznych pastw, jest doskonaym przykadem rozlegego marginesu tolerancji. Margines tolerancji zaley rwnie od pozycji jednostki. To samo zachowanie bywa oceniane inaczej zalenie od tego, kto je przejawia. Pogwacenie pewnych regu zachowania przez dzieci we wszystkich spoecznociach spotyka si z wiksz tolerancj ni ich pogwacenie przez dorosych. Zachowania, ktre uwaamy za zgodne z normami u barmanki, uznalibymy za dewiacyjne u nauczycielki, nie mwic ju o zakonnicy. Z kolei manifestowanie przez barmank pobonoci w czasie pracy postrzegalibymy jako odchylenie od normy. Problem tolerancji wie si wyranie z kwesti zrnicowanego marginesu swobody poszczeglnych rl spoecznych (zob. Rola spoeczna, s. 144). Bywa te, e zachowania, ktre s surowo karane, jeli s zachowaniami czowieka o niszej pozycji
spoecznej, czowiekowi o wyszej pozycji uchodz pazem bd spotykaj si z wyrozumiaoci jako przejawy zaamania nerwowego. Wszystko to pokazuje, w jak wielkiej mierze to, czy zachowanie jest akceptowane jako normalne, czy potpiane jako dewiacja negatywna, zaley od kontekstu spoecznego. Nawet pogwacenie tak elementarnego zakazu jak nie zabijaj" nie zawsze spotyka si z potpieniem. Zabijanie nieprzyjaciela na wojnie naley do obowizku patriotycznego. W wielu krajach stosowana jest kara mierci. Zabicie w samoobronie nie jest przestpstwem, w wielu przecie kodeksach karnych wystpuje pojcie obrony koniecznej". Dewiacja jako przedmiot zainteresowania socjologii W socjologicznych zainteresowaniach dewiacj zauwaalne s dwa nurty. W pierwszym, mniej lub bardziej wyranie zwizanym z funkcjonalistyczno-strukturalistyczn perspektyw teoretyczn, system norm i wzorw zachowa jest traktowany jako obiektywna, zewntrzna w stosunku do jednostek rzeczywisto. Uwaga jest skierowana na poszukiwanie przyczyn narusze norm tego systemu, ktre same w sobie nie s kwestionowane. Dewiacje s czsto rozumiane wsko, w sposb bliski staremu pojciu patologii spoecznej.
Drugi nurt wykazuje powizania z perspektyw teoretyczn interakcjonizmu symbolicznego i wyrosych z niego orientacji teoretycznych. Jest to perspektywa ogldu wiata spoecznego nie jako obiektywnie danego, lecz jako bezustannie tworzonego i przeksztacanego w procesach interakcji. W przypadku dewiacji perspektywa tego rodzaju kieruje uwag nie na to, dlaczego naruszane s normy spoeczne, ale na to, jak one powstaj, oraz jakie s reakcje wobec osb zachowujcych si niezgodnie z normami i konsekwencje tych reakcji: mniej wane jest, dlaczego kto narusza normy, istotne jest natomiast, dlaczego zostaje uznany za naruszajcego normy" (Siemaszko 1993: 261). Dewiacja jest rozumiana szeroko jako kada odbiegajca od norm inno, ktra wywouje reakcje spoeczne. Dewiantem z tej perspektywy jest nie tylko ten, kto wiadomie narusza normy spoeczne, ale rwnie ten, kto swoim wygldem i sposobem bycia odbiega od oczekiwa spoecznych. Nie tylko przestpca, alkoholik, narkoman, prostytutka, ale rwnie homoseksualista, karze, chory psychicznie, ekscentryk, dysydent polityczny, czowiek niepenosprawny, a take bohater lub kto, kto cay swj majtek rozdaje potrzebujcym. Kryterium jest wic pozytywna bd negatywna reakcja spoeczna okrelajca dan jednostk jako dewianta. Przykadu takiego bardzo krzywdzcego zakwalifikowania jako dewianta negatywnego dostarczaj wzmianki w prasie opisujce na przykad odnoszenie si do chorych na epilepsj. Mimo penej sprawnoci intelektualnej dzieci dotknite t chorob s w szkoach traktowane jako kandydaci do szk specjalnych, rodzice innych dzieci nie pozwalaj swoim dzieciom bawi si z nimi, natomiast jako doroli nie mog znale pracy nawet w przypadku agodnej wersji tej choroby, ktra nie przeszkadza w sprawnym wypenianiu obowizkw.
Z pierwszym nurtem powiza mona trzy liczce si w socjologii teorie dewiacji. Kada z nich wskazuje na inne przyczyny zachowa dewiacyjnych. Jedna widzi je w rozregulowaniu systemu spoecznego, druga w transmisji kultury dewiacyjnej, trzecia za w niesprawnoci mechanizmw kontroli spoecznej. Dewiacja jako rezultat rozregulowania systemu spoecznego. Wszelkie zakcenia porzdku spoecznego bdce nastpstwem czy to kryzysu gospodarczego, czy to wojny, a take gwatownych zmian spoecznych prowadz do zaamania si jednolitego systemu powszechnie uznawanych norm, a wic do dezorganizacji spoecznej. Zachowania zgodne z dotychczasowymi wzorami nie pasuj do nowych warunkw. Odpowiadajce nowym warunkom wzory zachowa nie s wyksztacone. Powoduje to, e granice dobra i za ulegaj zamazaniu. Ludziom trudno przestrzega norm, ktre nie s dla nich jasne. Maj poczucie zagubienia i wykorzenienia sprzyjajce zachowaniom niekonformistycznym, a nawet przestpczym. Chaosowi normatywnemu sprzyja te sytuacja po168 Cz druga. Czowiek w spoeczestwie
granicz kultur, na ktrym cieraj si rne, niekiedy sprzeczne ze sob normy. Na zjawisko zaamywania si adu spoecznego i jego konsekwencje zwrci uwag jeden z klasykw socjologii, Emile Durkheim (1858-1917), i okreli je mianem anomii. Od czasw Durkheima pojcie anomii upowszechnio si w socjologii i jest jednym z jej podstawowych poj, cho w pniejszych czasach ulegao pewnym modyfikacjom. Najsynniejsz teori wic wystpowanie dewiacji z anomi jest teoria Roberta Mertona. Interesowao go, w jaki sposb pewne struktury spoeczne wywieraj wyran presj na niektre jednostki w spoeczestwie, skaniajc je do podjcia zachowa raczej nonkonformistycznych ni zgodnych z przyjtymi wzorcami postpowania" (Merton 1982: 196). Podstawowe rdo dewiacji widzia w braku spjnoci midzy uznawanymi w spoeczestwie wartociami okrelajcymi cele de a wzorami aprobowanych zachowa zapewniajcych realizacj tych celw. Z natury rzeczy relacje midzy uznawanymi wartociami a aprobowanymi zachowaniami, tak jak midzy kadymi dwoma zmiennymi dychotomicznymi, mog przybiera cztery postacie. Na tej podstawie Merton zbudowa swoj synn typologi dewiacji, wyrniajc nastpujce typy: Konformizm. W tym przypadku oznacza aprobowanie wartoci uznawanych w danej zbiorowoci i stosowanie si do obowizujcych wzorw zachowa. Tak rozumiany konformizm moe mie rne postacie, gdy rne mog by motywy skaniajce do postpowania zgodnego z normami. Postpowanie takie moe wynika z tego, e dane normy uznawane s za suszne, sprawiedliwe i dobre. Kiedy indziej normy mog by przestrzegane, poniewa za waciwe uznawane jest samo ich przestrzeganie. I wreszcie konformizm moe wystpowa w postaci przestrzegania norm wycznie dla witego spokoju" i z lku przed kar, co czsto nosi miano oportunizmu. Innowacja. Jest to aprobowanie wartoci przy jednoczesnym niestosowaniu si do uznawanych
wzorw zachowa; zmierzanie do realizacji uznawanych przez zbiorowo celw innymi drogami ni powszechnie przyjte i aprobowane. Nietrudno zauway, e takie rozumienie innowacji wykracza poza jej potoczne pojmowanie. W zbiorowoci, ktra ceni bogactwo, a aprobowan drog do jego zdobycia widzi w pracy i zgodnej z prawem dziaalnoci gospodarczej, zdobywanie go na drodze oszustw i bandyckich napadw wbrew potocznemu odczuciu miecioby si w Mertonowskiej kategorii innowacji. Rytualizm. Polega na nieaprobowaniu uznawanego w zbiorowoci systemu wartoci, ale stosowaniu si do obowizujcych wzorw zachowa. Rytualizm, uwaany przez Mertona za jedn z postaci dewiacji, bywa przez innych socjologw uznawany za oportunizm bdcy form konformizmu.
Bunt i ucieczka. S to dwie postacie, czynna i bierna, w jakich wystpuje takie samo cakowite odrzucenie zarwno obowizujcego systemu wartoci, jak i wzorw zachowa. Bunt, jeli ogarnie dostatecznie wiele osb, moe doprowadzi do dogbnego przeksztacenia caego adu spoecznego. Dewiacja jako rezultat transmisji kultury dewiacyjnej. Istniej zbiorowoci wytwarzajce wasny system wartoci i norm oraz zgodnych z nimi wzorw zachowa, ktrych przestrzeganie obowizuje ich czonkw niekiedy wrcz rygorystycznie. Jeli normy te s sprzeczne z normami szerszego spoeczestwa, zachowania konformistyczne w stosunku do standardw grupy s dewiacjami z punktu widzenia norm szerszego spoeczestwa. Jaskrawymi przykadami s przedstawiane w wielu filmach obyczaje mafii woskiej albo innego rodzaju grup zawodowych przestpcw, w ktrych obowizuje wasny kodeks zawodowy". Jedn z jego norm jest, e jeli w rezultacie zespoowo popenionego przestpstwa jeden z jego uczestnikw zostaje zatrzymany, nie wolno mu wyda towarzyszy, ktrzy z kolei obowizani s utrzymywa jego rodzin przez cay czas jego pobytu w wizieniu. Teoria dewiacji wica ich wystpowanie z transmisj kultury dewiacyjnej wskazuje na istnienie subkultur dewiacyjnych. Nowe pokolenia, ktre wyrastaj w krgu takiej subkultury, podlegaj negatywnej socjalizacji".. Nabywaj specyficzne, niekiedy wcale nieatwe umiejtnoci zawodowe" (na przykad kieszonkowca), jak rwnie charakterystyczne motywy, aspiraq'e i sposoby usprawiedliwiania wykrocze przeciwko obowizujcym reguom prawnym" (Frieske 1991: 159). Dewiacja jako rezultat niesprawnoci mechanizmw kontroli spoecznej. U podstaw poprzednich dwu teorii dewiacji znajdowao si zaoenie, e konformizm jest czym naturalnym", natomiast wyjanienia wymagaj zachowania dewiacyjne. W teorii upatrujcej przyczyn dewiacji w niesprawnym dziaaniu mechanizmw kontroli zaoenie to ulega odwrceniu. Przyjmuje si, e ludzie kieruj si interesem egoistycznym i nie maj adnych powodw, aby przestrzega norm, ktre ich ograniczaj i kad tam deniom do zaspokajania wasnych potrzeb. Jeli ludzie postpuj zgodnie z obowizujcymi normami, to jedynie dlatego, e dziaa kontrola spoeczna zarwno w postaci wewntrznego mechanizmu
kontroli wytworzonego w toku socjalizacji, jak i w postaci rozmaitych form kontroli zewntrznej, operujcych rozbudowanymi systemami sankcji. Ludzie kalkuluj, czy wikszy zysk przyniesie zachowanie zgodne z normami, czy te niezgodne z nimi i zagroone kar. Od wyniku tej kalkulacji zaley, czy zachowaj si konformistycznie, czy dewiacyjnie.
Prowadzi to do tezy, e kade osabienie kontroli spoecznej, czy to w rezultacie zakce procesu socjalizacyjnego, czy niesprawnoci bd zaamania zewntrznych mechanizmw kontroli, skutkuje wzrostem zachowa dewiacyjnych. Na rzecz tej tezy wykorzystywany jest midzy innymi stwierdzony empirycznie fakt, e od popenienia przestpstwa znacznie bardziej powstrzymuje przekonanie o nieuniknionoci kary ni jej wysoko. Jak zostao wykazane, dla ograniczenia przestpczoci znacznie waniejsza jest sprawno policji wykrywajcej przestpstwa i chwytajcej przestpcw ni surowo kodeksu karnego. Teorie dewiacji mieszczce si w drugim nurcie socjologicznych zainteresowa dewiacj s powizane z orientacjami teoretycznymi, dla ktrych podstawowym przedmiotem zainteresowania socjologii jest podzielany przez jednostki obraz spoeczestwa. Z takiej perspektywy teoretycznej dewiacje ukazuj si jako zjawiska spoecznie konstruowane. Dewiacj jest to, co jako dewiacja jest postrzegane i na co ludzie reaguj jako na dewiacj. Kryterium jest wic nie odniesienie do normy obiektywnej, ale do reakcji spoecznej. Przy takim rozumieniu dewiacji podstawowymi pytaniami staj si pytania, dlaczego pewne zachowania s uznawane za poprawne, a inne za dewiacyjne oraz dlaczego pewni ludzie s postrzegani jako dewianci i jakie to ma dla nich konsekwencje? W przypadku pierwszego pytania wskazuje si na kulturow i historyczn zmienno tego, co uwaane jest za zachowanie poprawne, a co za odbiegajce od niego. Kazimierz Frieske przytacza opowie, jak to w latach czterdziestych ubiegego stulecia za dewiacj uchodzia w Stanach Zjednoczonych kpiel w wannie. Gazety i opinia publiczna zaatakoway wtedy uywanie wanien jako zwyczaj ekstrawagancki i niedemokratyczny. Lekarze doszli do wniosku, e kpiele w wannie zagraaj zdrowiu, i domagali si od wadz wydania odpowiednich zakazw. W 1843 roku legislatura stanowa Wirginii oboya wanny podatkiem stanowym w wysokoci trzydziestu dolarw rocznie, w dwa lata pniej wadze miejskie Bostonu zakazay kpieli w wannie poza przypadkami uzasadnionymi zaleceniami lekarskimi" (Frieske 1991: 154-155). W naszym kraju wielu z nas doskonale pamita tpienie dugich wosw u chopcw i negatywne sankcje stosowane przez szkoy wobec uczniw o takich fryzurach. Dzisiaj ju nikt nie uwaa noszenia dugich wosw przez mczyzn za co nagannego, a reakcje negatywne budzi raczej gadko wygolona gowa. Mona przytoczy rwnie bardziej dramatyczne przykady zmiennoci kryteriw nawet tego, co jest prawnie kwalifikowane jako przestpstwo. W Polsce w latach pidziesitych samo posiadanie dewiz
i zota, nie mwic ju o handlowaniu nimi, byo uwaane za powane przestpstwo. Za handel dewizami i zotem groziy surowe kary, z kar mierRozdzia VII. Kontrola spoeczna 171
ci wcznie. Znane s przypadki tego rodzaju wyrokw. Dzisiaj w kadym polskim miecie znajduj si kantory legalnie handlujce obc walut. Innego dramatycznego przykadu, tym razem midzykulturowej zmiennoci kryteriw przestpstwa kryminalnego, dostarcza opisany przez Newsweek" w grudniu 1966 roku przypadek dwch Iraczykw zamieszkaych w Stanach Zjednoczonych. Mczyni ci, przekroczywszy trzydzieci lat ycia, postanowili oeni si z dziewczynami z tej samej grupy etnicznej. Zgodnie z tradycyjnym obyczajem, wybrano na ony dwie bardzo mode, liczce mniej ni szesnacie lat dziewczyny, nie pytajc ich o zgod. Obu parom lubu udzieli duchowny muzumaski specjalnie w tym celu sprowadzony z innego miasta. Na drugi dzie po uroczystociach weselnych jedna z dziewczyn, uczennica szkoy amerykaskiej, ucieka i udaa si na policj. Obaj mczyni zostali oskareni o gwat na nieletnich, stanli przed sdem i otrzymali wysokie wyroki. Wywoao to wielki szok wrd ich pobratymcw. Zawsze u nas tak byo", Dlaczego nikt nam nie powiedzia, jakie jest prawo w Ameryce" - mwili rozaleni. Tego rodzaju przypadki kieruj uwag na rol kontroli spoecznej i przepisw prawa w tworzeniu dewiacji. Prawo tworzy dewiacje w tym sensie, e sformuowanie przepisw prawnych jest jednoczenie okreleniem tego, co jest przestpstwem lub wykroczeniem. Zmiana przepisw moe z dnia na dzie wykreowa nowy rodzaj wykrocze i przestpstw. Postrzeganie dewiacji jako konstruowanych spoecznie, wie si z podkreleniem wpywu grup, ktre rozporzdzaj rnego rodzaju wadz, na przyjcie danych norm za obowizujce. Grupy te forsuj wzory zachowa zgodne z wasnymi interesami i sprzyjajce ich panowaniu. Czsto jako przykad przytacza si zrnicowany stosunek do poszczeglnych uywek. Picie alkoholu i palenie papierosw jest spoecznie akceptowane, mimo e jest szkodliwe dla zdrowia i uzalenia podobnie jak marihuana, ktrej palenie jest przestpstwem kryminalnym. Jest to tumaczone tym, e tyto i alkohol zyskay prawo obywatelstwa w salonach, podczas kiedy palenie marihuany pozostao elementem stylu ycia ludzi z segmentw spoecznych o niskim prestiu. Elementem spoecznego kreowania dewiacji jest te jej wzmacnianie spoeczne. W pewnym momencie jaki rodzaj zachowa dewiacyjnych skupia na sobie uwag rodkw masowego przekazu, ktre bij na alarm, wytwarzajc wraenie, e pojawio si nowe zagroenie. Niezalenie od stanu faktycznego powoduje to mobilizacj opinii publicznej, ktra zaczyna domaga si wzmocnienia aparatu kontroli i zaostrzenia sankcji wobec tego rodzaju zachowa. Nacisk opinii sprawia, e nastpuje wicej ni zwykle aresztowa, wprowadzony zostaje tryb dorany do osdzania
172
wykrocze i zapadaj surowe wyroki, o ktrych informacje s szeroko rozpowszechniane. Utwierdza to przekonanie, e nastpi szczeglny wzrost danego rodzaju dewiacji. Niekiedy kryj si za tym interesy aparatu represyjnego, ktry, wyolbrzymiajc zagroenia, uzasadnia potrzeb dofinansowania swoich struktur. Odpowiedzi na drugie pytanie, to jest dlaczego poszczeglni ludzie s postrzegani jako dewianci, dostarcza teoria naznaczania. Powiada ona, e dewiantem staje si ten, kto przez otoczenie spoeczne zostanie za takiego uznany. Rnym ludziom zdarza si zachowa niezgodnie z normami, czsto bez zej woli. Jest to dewiacja pierwotna. Jednak nie do kadego, kto przekroczy norm, zostaje przyczepiona etykietka dewianta: oszusta, wariata, zodziejaszka czy lubienika. Z chwil kiedy kto zostanie tak naznaczony, zmienia si stosunek otoczenia do niego. Pojawiaj si oczekiwania zachowa zgodnych z przylepion do etykietk, ktre wpychaj" go w rol dewianta. Z czasem tak naznaczony czowiek zaczyna przeksztaca obraz samego siebie i myle o sobie jako o dewiancie. Proces ten, okrelany jest mianem kariery dewiacyjnej. Jej kulminacj jest przyjcie nowej tosamoci. Akceptacja roli dewianta staje si sposobem radzenia sobie z problemami stwarzanymi przez reakcje spoeczne na pierwotn dewiacj i dewiacja staje si dla danego czowieka sposobem na ycie. Rozmaito teorii dewiacji uprzytomnia zoono spoeczn tego zjawiska. Kada z nich zwraca uwag na inny aspekt zachowa dewiacyjnych, od innej strony je owietla i trafnie wyjania rda spoeczne poszczeglnych typw dewiacji. adna nie jest w stanie wskaza jednego rda spoecznego wszystkich zachowa dewiacyjnych, poniewa rde tych jest wiele.
Rola dewiacji w zbiorowoci

W potocznym myleniu o zachowaniach dewiacyjnych ich szkodliwo jest rzecz oczywist. Negatywne skutki dewiacji w yciu spoecznym zbiorowoci s atwo zauwaalne. Dewiacje jako takie naruszaj porzdek spoeczny, a nadto, jeli nie zostaj ukarane, osabiaj skonnoci konformistyczne, co grozi dalszym jego rozkadem. Ponadto dewiacje s kosztowne. Powoduj zarwno koszty psychiczne zwizane z wydatkowaniem energii na reakcje wobec dewiacji i przywoywanie do porzdku niesfornych czonkw zbiorowoci, jak i koszty materialne. Utrzymywanie aparatu represyjnego kosztuje. Przeciwdziaanie dewiacjom, angaujc rodki finansowe, uszczupla moliwo zaspokajania innych potrzeb spoecznych.
Wskazane negatywne skutki dewiacji, a take inne, ktre utrudniaj funkcjonowanie zbiorowoci i maj szkodliwe nastpstwa dla systemu spoecznego, okrelane s mianem dysfunkcji. Jednake dewiacje maj nie tylko skutki negatywne. Emile Durkheim by pierwszym socjologiem, ktry zwrci uwag, e dewiacje nie s wycznie dysfunkcjonalne, ale peni te okrelone funkcje w yciu
zbiorowoci i mog dziaa na rzecz umacniania systemu spoecznego. Kiedy jednak mwimy o pozytywnej roli dewiacji, musimy mie w pamici dwie rzeczy. Po pierwsze to, e socjologiczne rozumienie dewiacji jako zachowa odbiegajcych od normy jest znacznie szersze ni zakres zachowa okrelanych mianem patologii spoecznej. Po drugie -jeli mwimy, e jaka rzecz ma skutki pozytywne, nie znaczy to, i sam t rzecz uwaamy za dobr. Gorczka ma dla chorego pozytywny skutek, gdy pomaga zwalczy chorob, jednake nikt nie uwaa gorczki za rzecz dobr i choremu podaje si lekarstwa obniajce temperatur. Zbrodnia moe mie pozytywne dla spoeczestwa konsekwencje (na przykad usprawnienie organizacji aparatu cigania), nie przestajc zasugiwa na potpienie. Majc to wszystko na uwadze, wymieni naley nastpujce pozytywne funkcje dewiacji: Dewiacja pozwala wyjani sens norm. Wikszo norm regulujcych ycie zbiorowe nie jest
jednoznacznie sformuowana i zapisana w kodeksach. S one okrelane w procesach interakcji, z ktrych skada si codzienna dziaalno ludzi. O istnieniu normy, o jej wanoci, zakresie obowizywania, sztywnoci bd elastycznoci informuje nas dopiero sia i rodzaj reakcji spoecznej" (Siemaszko 1993: 270). Okrelajc jaki rodzaj zachowa jako dewiacj, tym samym okrela si, jakie zachowania s akceptowane, i wyznacza przebieg granic tolerancji spoecznej. Dewiacja pomaga okreli tosamo grupy i wyznaczy jej granice. Kada zbiorowo ma swoje
obyczaje, uznaje okrelone wartoci i zwizane z nimi wzory zachowa. Ci, ktrzy zachowuj si zgodnie z nimi, to my", ci, ktrzy inaczej, to oni". Na t funkcj dewiacji zwrci uwag Kai T. Erikson. Pisa: Spoecznoci wyznaczaj swoje granice w tym sen sie, e ich czonkowie oddaj si specyficznemu krgowi aktywnoci i uwaaj kade zachowanie, ktre wykracza poza ten krg, za niewaciwe i niemoralne. [...] Dewiant jest jednostk, ktrej dziaalno wykroczya poza granice zakrelone przez grup, i kiedy spoeczno nakazuje mu wytumaczy si z tego przewinienia, ustala tym samym charakter i pooenie swych granic" (za: Siemaszko 1993: 287). Dewiacje wpywaj na spjno grupy. Postrzegane jako zagroenie, mobilizuj i skaniaj do
jednoczenia si w celu stawienia mu oporu. Dewiacje s wentylem bezpieczestwa dla niezadowolenia spoecznego. Jeli przestrzeganie
jakich norm doskwiera ludziom, po prostu nie stosuj si do nich, zamiast je zwalcza i zaburza porzdek spoeczny.
Wynika z tego nastpna funkcja dewiacji - jako rda zmiany spoecznej. To, co jest dzisiaj zachowaniem dewiacyjnym, jutro moe sta si zachowaniem poprawnym, usankcjonowanym spoecznie.
4. Kontrola spoeczna jako reakcja na dewiacj

Utosamianie kontroli spoecznej z mechanizmami kreujcymi i podtrzymujcymi porzdek spoeczny byo niejednokrotnie krytykowane. Oprcz merytorycznych, wysuwano rwnie zarzut, e takie okrelenie kontroli spoecznej obejmuje zbyt szeroki zakres zjawisk, aby mogy sta si wyranie okrelonym przedmiotem sensownych bada i docieka teoretycznych. Obecnie przedstawiciele nauk spoecznych, ktrzy podejmuj problematyk badawcz z zakresu kontroli spoecznej, rozumiej j najczciej w sposb zawony jako reagowanie na zachowania dewiacyjne (Black 1984: XI). Jak pisze jeden z przedstawicieli tego kierunku zainteresowa, to, co ludzie uwaaj za suszne i niesuszne, i co robi, kiedy zostaje pogwacone ich poczucie sprawiedliwoci, konstytuuje przedmiot bada nad kontrol spoeczn" (Horowitz 1990: 1). Takie wsze w stosunku do tradycyjnego w soqologii rozumienie kontroli spoecznej pozwala pomin rozleg i zoon problematyk mechanizmw wytwarzania si w spoeczestwie adu aksjonormatyw-nego jako podstawy kontroli spoecznej. Skania do koncentrowania uwagi na tym, co w poszczeglnych rodzajach zbiorowoci i rozmaitych sytuacjach spoecznych robi ludzie, kiedy zostaje pogwacone ich poczucie sprawiedliwoci. Przy takim podejciu do zjawiska kontroli spoecznej przydatniejszy od podziau na kontrol formaln i nieformaln okazuje si podzia na kontrol prawn, sprawowan przez wyspecjalizowany aparat pastwowy, i kontrol pozaprawn, obywajc si bez tego aparatu. Ta druga posta kontroli spoecznej ze wzgldu na swoj powszechno, a take ogromne zrnicowanie, przyciga szczegln uwag socjologicznie i antropologicznie zorientowanych badaczy. Kontrola prawna bowiem to jedynie drobna cz kontroli spoecznej, ktrej na co dzie podlegamy. Jak pisze jeden z badaczy tej problematyki, wszelkie ukady spoeczne, czy to rodziny, czy organizacje, czy te profesje, ssiedztwa, zwizki przyjacielskie, czy te zgromadzenia obcych sobie ludzi, maj waciwe sobie rodzaje kontroli spoecznej. Obejmuje ona wszystko od upomnienia, po zabjstwo, stronienie i wykluczenie, plotk, negocjaqe i rnego rodzaju interwencje trzeciej strony przybierajce posta mediami, psychoterapii czy wyrokowania" (Black 1990: VII-VIII). Wszystkie te zbiorowoci musz radzi sobie z konfliktami wrd swoich czonkw, powstajcymi na tle oskare o wyrzdzenie krzywdy bd spowodowanie szkody i towarzyszcych im da wyrwnania
krzywd i szkd. Musz wytworzy procedury postpowania w przypadku tego rodzaju konfliktw, ustali reguy okrelajce zakresy odpowiedzialnoci i okreli zasady stosowania tych regu. Tak rozumiana kontrola spoeczna w swojej pozaprawnej postaci dziaa rwnie w grupach przestpczych i caym kryminalnym podziemiu.
Przy takim wyznaczeniu zakresu zjawisk kontroli spoecznej istotnym problemem badawczym jest jej zrnicowanie zarwno w zalenoci od rodzaju zbiorowoci, jak i spoecznego w niej usytuowania kontrolowanych i kontrolujcych. Jak atwo zauway, ci, ktrzy zajmuj w zbiorowoci wysze pozycje spoeczne, maj atwy dostp do rodkw kontroli w stosunku do podporzdkowanych im osb. Jednake nie jest tak, aby ci, ktrzy zajmuj pozycje podporzdkowane, nie mieli adnych moliwoci dochodzenia swoich krzywd i wywierania naciskw na tych, ktrzy maj nad nimi wadz. Wystarczy wspomnie o takich rodkach jak strajk czy sabotowanie nakazw (Baumgartner 1984). W literaturze powiconej rnym postaciom tak rozumianej kontroli spoecznej wyrniane s rozmaite jej formy i style. Formy kontroli. S dwie podstawowe formy kontroli. Jedn jest kontrola na zasadzie samopomocy, kiedy to osoba pokrzywdzona sama karze krzywdziciela bd osobicie dochodzi zadouczynienia i naprawienia swoich krzywd. Oczywicie, moe korzysta z pomocy innych, ale niezalenie od tego, jak wiele osb uwikanych byoby w spr po tej lub innej stronie, caa rzecz rozgrywa si wycznie midzy dwiema stronami. Drug form kontroli jest kontrola, w ktrej zaangaowane s trzy strony, przy czym trzecia strona jest porednikiem, ktry rozsdza spraw i rozstrzyga konflikt. Kontrola prawna z natury rzeczy wystpuje zawsze w formie drugiej, podczas kiedy kontrola pozaprawna moe wystpowa w kadej z nich. Zmiany zachodzce w nowoczesnych spoeczestwach przemysowych wpywaj na przemiany form kontroli spoecznej. Rosncy indywidualizm ma dwa rne skutki. Jednym jest to, e osabienie nieformalnych powiza midzyludzkich skania do coraz czstszego odwoywania si do wyspecjalizowanego aparatu pastwowego przy rozstrzyganiu rnego rodzaju sporw, a tym samym do trzeciej strony. Drugim, zgoa przeciwnym skutkiem jest to, e w warunkach panujcych w spoeczestwach nowoczesnych atwiej jest machn na wszystko rk i wycofa si ze sporu, ni dy do jego rozstrzygnicia (Horowitz 1990: 249). Style kontroli. Egzekwowanie kontroli spoecznej moe mie rne cele. Celem moe by ukaranie sprawcy wystpku, zadouczynienie ofierze, pogodzenie krzywdziciela i ofiary bd te zapobieenie dalszym tego rodzaju wystpkom. Zalenie te od sposobu zdefiniowania wystpku mona dy bd do ukarania sprawcy, bd do skonienia go do wyrwnania szkody pokrzywdzonemu, bd do pogodzenia krzywdzi176 Cz druga. Czowiek w spoeczestwie
ciel z pokrzywdzonym, bd te do poddania sprawcy leczeniu. Std rozmaito stylw kontroli, wrd ktrych wyrnia si cztery podstawowe: penalizacyjny, kompensacyjny, rozjemczy i terapeutyczny. Styl penalizacyjny koncentruje uwag na samym czynie, kompensacyjny na jego konsekwencjach, rozjemczy na relacjach midzy krzywdzicielem a pokrzywdzonym, terapeutyczny za na osobie sprawcy
(Black 1984:1.1, 8-9). Doskonaym przykadem literacko-filmowym terapeutycznego stylu kontroli spoecznej jest Lot na kukuczym gniazdem. Przewiduje si, e zmiany zachodzce w nowoczesnych spoeczestwach przemysowych polegajce na wzrocie indywidualizmu i powikszaniu si dystansw midzy krzywdzcymi, pokrzywdzonymi i tymi, ktrzy sprawuj kontrol, sprzyja bd coraz powszechniejszemu stosowaniu stylu penalizacyjnego. Jednoczenie wskazuje si, e styl kompensacyjny, mimo e zapewnia wiksze zadouczynienie ofierze i moe uchodzi za bardziej humanitarny ni styl penalizacyjny, ma t wad, i nie sprzyja umacnianiu podstaw moralnego porzdku (Horowitz 1990: 249).
Problematyka przedstawiana w trzech rozdziaach niniejszej czci jest wzajemnie powizana i w rnych pracach zazwyczaj rozpatrywana cznie. Podejmuj j zarwno socjologowie, jak i psychologowie spoeczni. Systematyczn prezentacj punktu widzenia psychologii spoecznej na omawiane tu zagadnienia znale mona w akademickim podrczniku Bogdana Wojcieszke Czowiek wrd ludzi. Zarys psychologii spoecznej (2002). Take w wydanych pod redakcj Janusza Reykowskiego pracach psychologw Osobowo a spoeczne zachowanie si ludzi (1980). Dla socjologa interesujca jest te praca Janusza Reykowskiego Motywacja. Postawy prospoeczne a osobowo (1979). Prace klasykw socjologii i antropologii dotyczce osobowoci, tosamoci i socjalizacji w powizaniu z kultur to: Ralpha Lintona Kulturowe podstawy osobowoci (1975), Margaret Mead Kultura i tosamo. Studium dystansu midzypokoleniowego (1978) i tej samej autorki Trzy studia. 1. Dojrzewanie na Samoa. 2. Dojrzewanie na Nowej Gwinei. 3. Pe i charakter w trzech spoecznociach pierwotnych (1986). Z tego samego nurtu mylenia O osobowoci i kulturze wywodz si prace jzykoznawcy Edwarda Sapira, ktrego wybrane eseje zostay opublikowane w tomie Kultura, jzyk, osobowo (1978). Interakcjonistyczne podejcie do zjawisk ycia spoecznego prezentuje naleca ju do klasyki ksika Petera L. Bergera i Thomasa Luck-manna Spoeczne tworzenie rzeczywistoci (1983). Dwch wyda doczekaa si w Polsce praca innego klasyka jednej z odmian interakcjonistycznej orientacji, Ervina Goffmana, Czowiek w teatrze ycia codziennego (1981: 2000). Prace polskich socjologw powicone interakcjonistycznym orientacjom w socjologii, w
chronologicznej kolejnoci ich ukazywania si, to: Marka Czyewskiego Socjolog i ycie potoczne. Studium z etnometodologii i wspczesnej socjologii interakcji (1984), Elbiety Haas Spoeczny kontekst znacze w teorii symbolicznego interakcjonizmu (1987), Ireneusza Krzemiskiego Co si dzieje midzy ludmi? (b.d.w.). Autor tej ostatniej pracy przedstawia rne koncepcje interakcji formuowane na gruncie psychologii i socjologii. Podobny charakter ma praca Andrzeja Piotrowskiego ad interakcji.
178
Studia z socjologii interpretatywnej (1998) omawiajca socjologi interakcjonistyczn w jej rozmaitych wersjach. Wszechstronnych informacji o teoriach wymiany dostarcza wydana pod red. Mariana Kempnego i Jacka Szmatki antologia Wspczesne teorie wymiany. Zbir tekstw (1992). Szczegowemu problemowi definicji sytuacji powicona jest praca Aleksandra Manterysa Klasyczna idea definicji sytuacji (2000). Problematyk tosamoci jednostki podejmuje praca Zbigniewa Bokszaskiego Tosamo, interakcja, grupa. Tosamo jednostki w perspektywie teorii socjologicznej (1989). Z punktu widzenia psychologii problem tosamoci w powizaniu z badaniami empirycznymi omawiaj Pawe Boski, Maria Jarymowicz i Hanna Malewska-Peyre w ksice Tosamo a odmienno kulturowa (1992). Podobn problematyk podejmuje socjolog Magorzata Melchior w pracy Spoeczna tosamo jednostki (w wietle wywiadw z Polakami pochodzenia ydowskiego w latach 1944-1955) (1990). Podrcznikowy wykad teorii socjalizacji rozpatrywanej z punktu widzenia pedagogiki zawiera ksika Klausa-Jiirgena Tillmanna Teorie socjalizacji. Spoeczno, instytucja, upodmiotowienie (1996). O socjalizacji w szkole jako narzdziu kontroli spoecznej traktuje teoria przemocy symbolicznej Pierre'a Bourdieu, ktrej elementy s wyoone w ksice napisanej wsplnie z Jeanem-Claudem Passeronem Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania (1990). Podobny problem podejmuj prace Basila Bernsteina, ktrych wybr zosta wydany pod redakcj Andrzeja Piotrowskiego Odtwarzanie kultury (1990). Ksika Jacka Kurczewskiego Prawo prymitywne. Zjawiska prawne w spoeczestwach
przedpastwowych (1973) analizuje mechanizmy kontroli w spoecznociach pierwotnych, w ktrych nie ma prawa pisanego. Z kolei praca Kazimierza Frieske Socjologia prawa (2001) omawia prawo jako zjawisko spoeczne i podejmuje kwestie prawa i adu spoecznego jako mechanizmu kontroli spoecznej. Teorie dewiacji wszechstronnie omawia Andrzej Siemaszko w ksice Granice tolerancji. O teoriach zachowa dewiacyjnych (1993). Analizie konformizmu powicona jest praca Anny Tyszkiewicz eby chcieli chcie. Problematyka konformizmu w teoriach zachowa i stosunkw spoecznych (1998).
3. Zbiorowoci spoeczne
ROZDZIA VIII
Grupa spoeczna
1. Grupa spoeczna jako przedmiot zainteresowania socjologii 183 2. Mae grupy jako mikrostruktury spoeczne 185 3. Struktury wewntrzgrupowe 188 4. Spjno grupy 192 5. Wybrane rodzaje grup 194
1. Grupa spoeczna jako przedmiot zainteresowania socjologii

Przez dugi czas grupa spoeczna znajdowaa si w centrum zainteresowania socjologii. Przycigaa uwag socjologw do tego stopnia, e nauk t dugo okrelano jako nauk o grupach". Jednake zainteresowanie grupami spoecznymi nie byo rwnie intensywne przez cay czas dziejw socjologii. W pocztkowym okresie swego istnienia socjologia interesowaa si przede wszystkim zjawiskami i procesami zachodzcymi w zbiorowociach ludzkich na poziomie makro-spoecznym. Konsekwencj tego byo operowanie gwnie pojciem spoeczestwa. Przez spoeczestwo rozumiano i rozumie si do dzisiaj zbiorowo trwajc przez wiele pokole, a wic istniejc duej ni ycie jednostki, zespolon wewntrz wielorakimi systemami stosunkw spoecznych, wyodrbnion od innych takich zbiorowoci trwa przynalenoci czonkw i stanowic w mniejszym lub wikszym stopniu cao terytorialn. Dodatkow cech spoeczestwa jest posiadanie wsplnych norm i wartoci, a wic wasnej kultury. Istotne jest rwnie to, e rekrutacja czonkw do zbiorowoci bdcej spoeczestwem odbywa si gwnie w drodze reprodukcji seksualnej. W toku rozwoju socjologii pojcie spoeczestwa do szybko okazao si niewystarczajcym narzdziem
analizy skomplikowanych spoeczestw nowoczesnych. Stanisaw Ossowski stwierdza: Gdy od [...] pierwotnych spoeczestw przechodzi si do spoeczestw o skomplikowanej strukturze, rozdartych antagonizmami klasowymi, politycznymi, religijnymi, etnicznymi, stajemy natychmiast wobec faktw uwarunkowania doniosych zjawisk spoecznych przez przynaleno jednostek do poszczeglnych zbiorowoci, ktre si wyodrbniaj w onie wielkich spoeczestw terytorialnych albo nie mieszcz w ich granicach. [...] Analiza skomplikowanej struktury nowoczesnych spoeczestw i rozszerzanie si socjologicznej problematyki narzuciy potrzeb terminu, ktry mgby mie zastosowanie do zjawisk rnej skali i ktry by mg obejmowa wszelkie typy zespow ludzkich warunkujcych w taki lub inny sposb owe zjawiska. Takim terminem oglnym, ktry obj zarwno klas spoeczn i zbiorowo religijn, jak i rodzin, zarwno wsplnot wiejsk, jak i sto-
184
Cz trzecia. Zbiorowoci spoeczne
warzyszenie sportowe lub parti polityczn, zarwno grup zawodow i klub towarzyski, jak i plemi pierwotne i nard nowoczesny, staa si grupa spoeczna" (Ossowski 1967c: 146, 148). Jak z tego wynika, termin grupa spoeczna" rozumiany by przez Ossowskiego bardzo szeroko. Zreszt nie tylko przez niego. Podobne rozumienie grupy spoecznej znajdujemy take u innego socjologa polskiego z tego samego pokolenia, to jest Pawa Rybickiego. Rybicki, wskazujc na rozlego terminu grupa spoeczna", pisa: w jego zakresie mieci si tak dobrze rd, plemi, nard, jak gmina wyznaniowa, towarzystwo naukowe, klasa szkolna, tum rewolucyjny - sowem wszelka zbiorowo spoeczna, maa czy wielka, jak mona tylko spotka w yciu" (Rybicki 1979: 647). Tego rodzaju rozlege rozumienie grupy spoecznej" nie stanowio osobliwoci socjologii polskiej, ale swego czasu wystpowao w caej socjologii. Miao to dwie istotne konsekwencje. Po pierwsze, bardzo trudno byo zbudowa zadowalajc definicj wielce zrnicowanych tworw spoecznych obejmowanych jednym mianem grupy". Boryka si z tym Ossowski i ostatecznie za najbardziej zadowalajce uzna oglnikowe okrelenie grupy sformuowane w 1905 roku przez Albiona W. Smalla: Wszelki zbir osb, ktry moemy ujmowa jako cao ze wzgldu na jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzce pomidzy jego czonkami" (za: Ossowski 1967c: 148). Po drugie, budzio potrzeb porzdkowania tego zrnicowanego zbioru tworw spoecznych zaliczanych do kategorii grupa spoeczna". Prowadzio to do zaabsorbowania klasyfikacjami i typologiami grup spoecznych, ktrym powicano wiele uwagi. W wydanej w latach trzydziestych XX wieku Encyklopaedia of Social Sciences autor hasa grupa" stwierdza: Teoria sozologiczna w aden sposb nie moe analizowa pojcia grupy w jej rnych formach, dopki nie zacznie posugiwa si okrelonymi zasadami klasyfikacji". W wydanym w 1932 roku katalogu poj socjologicznych przedstawiono trzydzieci dziewi odmiennych klasyfikacji grup, opartych na rnych kryteriach (Merton 1982c: 360). Klasyfikacje te wci rozbudowywano i uszczegowiano, co stawao si zajciem coraz bardziej jaowym. Z czasem, w miar przesuwania si zainteresowa socjologii w stron zachowa", dziaa" i interakcji" oraz uznawania ich za podstawowe elementy spoecznego budulca, grupa spoeczna przestawaa by centralnym pojciem socjologii i to tak dalece, e niekiedy wrcz znikaa z obszaru jej zainteresowa. Na przykad wydana w latach szedziesitych XX wieku International Encyklopaedia of Social Sciences w ogle nie zawiera hasa grupa spoeczna". Take wrd wspczesnych podrcznikw socjologii i kompendiw wiedzy socjologicznej bez trudu mona znale takie, ktre obywaj si bez tego pojcia.
Rozdzia VIII. Grupa spoeczna
185
Nie znaczy to, oczywicie, e zainteresowanie grupami spoecznymi znikno z socjologii. Istnieje nadal, chocia ma inny ni dawniej charakter. Grupa spoeczna przestaa by tak rozlegle pojmowana jak kiedy. Ograniczenie tego pojcia dokonao si w dwojaki sposb. Po pierwsze, to, co okrelano ongi jako celowe grupy formalne", stao si pod mianem organizacji autonomicznym przedmiotem zainteresowa i bada osobnego dziau socjologii, socjologii organizacji, a nawet odrbnej dyscypliny: nauki o organizacji. Po drugie, termin grupa spoeczna" zacz by odnoszony gwnie, jeli nie wycznie, do grup maych. Przestano zajmowa si klasyfikacjami grup i zaczto koncentrowa uwag na tym, co dzieje si wewntrz maych grup, postrzeganych najczciej jako mikrostruktury spoeczne. Wspczenie zainteresowanie maymi grupami i badanie zachodzcych w nich procesw - zarwno za pomoc obserwacji uczestniczcej, jak i rnego rodzaju eksperymentw - tworzy jeszcze jedno pogranicze socjologii i psychologii spoecznej.
2. Mae grupy jako mikrostruktury spoeczne

W odniesieniu do grupy spoecznej podstawowym pytaniem jest, co przypadkowy zbir ludzi czyni grup spoeczn, czyli jakie warunki musz by spenione, aby pewna liczba jednostek moga by uznana za grup. W jzyku potocznym czsto posugujemy si terminem grupa" bardzo swobodnie, okrelajc nim zbir ludzi majcych jak wspln cech bd te przypadkowo znajdujcych si w tym samym miejscu czy te podejmujcych jedn czynno w tym samym czasie, a nawet po prostu pewn liczb ludzi. Mwimy na przykad, e dla grupy ludzi, ktrych wzrost przekracza dwa metry, nie ma w naszych sklepach odpowiedniej dugoci ek. Mwimy take, e kiedy grupa ludzi przechodzi przez jezdni, samochody musz si zatrzyma. Okrelenie grupa" wystpuje te niekiedy w raportach z bada jako okrelenie zbioru statystycznego. Jest tak wtedy, kiedy na przykad powiada si, e grupa ludzi z wyszym wyksztaceniem rni si w pogldach na kar mierci od pozostaych respondentw". W mediach moemy te usysze, e na podwyce zasikw rodzinnych skorzysta znaczna grupa spoeczestwa" (sic!). Rnice midzy tego rodzaju lunymi oraz przypadkowymi zbiorami jednostek a grup spoeczn postrzegan jako swoista, wzgldnie trwaa i spjna cao s tak widoczne, e odrnienie ich nie sprawia trudnoci.
186
Posugiwanie si terminem grupa" w przytoczonych przykadach z punktu widzenia socjologii mona uzna za naduycie jzykowe. Pozostaj jednak trudne i podstawowe pytania o to, jakiego rodzaju zbir ludzi mona uzna za grup spoeczn. Jednym z tych pyta jest pytanie, od ilu osb zaczyna si grupa. Jedni twierdz, e grup mog by ju dwie osoby, to jest diada, inni za twierdz, e o grupie mona mwi dopiero w przypadku trzech osb, to jest triady. Zdecydowanie wicej argumentw przemawia na rzecz drugiego pogldu. Zbir trzech osb z natury rzeczy tworzy bardziej skomplikowan i dynamiczn cao ni dwie osoby. Kada bowiem z trzech osb ustosunkowywa si moe nie tylko do kadej z pozostaych dwch, ale rwnie do tego, co dzieje si midzy nimi, do tego, co je czy bd dzieli. Wrd trzech osb mog te powstawa zmienne sojusze dwu osb przeciwstawiajcych si trzeciej. Innym istotnym pytaniem jest pytanie o czynniki, ktre sprawiaj, e pewna liczba osb moe by traktowana nie jako luny zbir, ale spjna cao. Odpowiadajc na nie, wskazuje si najczciej dwa ich rodzaje. Po pierwsze, rnego rodzaju obiektywne relacje zachodzce midzy tymi osobami. Dawniej mwio si w takim przypadku o czcych je stosunkach spoecznych", obecnie mwi si o zachodzcych midzy nimi interakcjach" i wskazuje, e grup spoeczn charakteryzuje i wydziela z otoczenia zagszczenie" interakcji midzy jednostkami wchodzcymi w jej skad. Wprowadzenie tego kryterium w sposb oczywisty wycza z kategorii grupa spoeczna" wiele zbiorowoci wczeniej do niej zaliczanych, a mianowicie te, ktre s tak due, e moliwe s interakcje midzy wszystkimi ich czonkami. Posugujc si tym kryterium, nie mona w odniesieniu do narodu czy klasy spoecznej stosowa okrelenia grupa spoeczna". Zwraca na to uwag Merton, kwestionujc sens terminu grupa narodowa". Powiada, e caoci, ktre nie speniaj kryterium interakcji spoecznej, powinny by pojciowo i terminologicznie odrnione od grup [...] mona je nazywa zbiorowociami ludzi, majcych dziki wsplnie wyznawanym wartociom poczucie solidarnoci, ktremu towarzyszy poczucie moralnego zobowizania do wypeniania oczekiwa zwizanych z ich rol spoeczn. Wszystkie grupy s oczywicie zbiorowociami, lecz zbiorowoci, ktre nie speniaj warunkw interakcji czonkw, nie s grupami" (Merton 1982c: 351-352; wyrnienie - BS). Po drugie, wskazuje si na czynniki subiektywne, to jest wiadomo wsplnoty, poczucie bycia grup, postrzeganie siebie jako my", a take uznawanie tych samych wartoci, podobny stosunek do tych samych symboli, przejawianie takich samych postaw. Czynniki subiektywne, zwaszcza wiadomo bycia grup, przez niektrych socjologw uwaane s nawet za warunek konieczny istnienia grupy spoecznej.
187
Interakcje midzy czonkami zbiorowoci oraz poczucie wsplnoty wyranie odrniaj grup spoeczn od przypadkowego zbioru jednostek. Jednake adne z tych kryteriw nie pozwala na wytyczenie granicy midzy nietrwaymi tak zwanymi quasi-grupami a grupami spoecznymi, ktre s trwaymi i spoistymi caociami. Wrd osb odbywajcych podr, zwaszcza dusz, w jednym przedziale tego samego pocigu mog pojawi si czste interakcje. Moe te wrd nich wytworzy si poczucie wsplnoty, zwaszcza kiedy pocig jest zatoczony i podrujcy w jednym przedziale broni si przed wejciem do niego innych podrnych. Jednake tego rodzaju zbiorowo trudno uzna za grup spoeczn w penym znaczeniu tego sowa. Wynika z tego, e aby zbir ludzi mona byo traktowa jako grup, oprcz interakcji oraz uznawania wsplnych wartoci i wiadomoci bycia grup w gr wchodzi musi czynnik dodatkowy. Za czynnik ten uwaane bywa najczciej wewntrzne ustrukturowanie grupy. Zwraca si uwag, e interakcje midzy czonkami grupy zachodz wedle staych wzorw" i e grupa spoeczna to pewien zbir osb, ktrych pozycje i role s ze sob powizane. Zadowalajce zdefiniowanie grupy spoecznej" nie jest moliwe przy zachowaniu penej wiernoci wobec interakcjonistycznej perspektywy mikrosocjologicznej. Wykracza poza t perspektyw samo mwienie o ustalonych wzorach" interakcji, a wic o czym zewntrznym w stosunku do procesw interakcji, a wyznaczajcym ich ramy i charakter. Odejcie od perspektywy interakqonistycznej jeszcze wyraniej wida w uznaniu powizanych ze sob pozycji i rl za element konstytuujcy grup. To, e pojcie grupy jako swoistej i spjnej caoci nie daje si pogodzi z pen wiernoci perspektywie interakcjonistycznej, tumaczy zniknicie tego pojcia z niektrych podrcznikw socjologii. Nie ma dla niego miejsca w tych, ktrych autorzy chc konsekwentnie przedstawia ycie spoeczne z takiej perspektywy. Pojcie grupy spoecznej, nie mieszczc si w perspektywie interakcjonistycznej, jest podstawowym pojciem i przedmiotem zainteresowania mikrosocjologii, ktra okrela si jako strukturalistyczna (Szmatka 1989). Z jej perspektywy grupa spoeczna jest zbiorowoci, ktr charakteryzuj struktury wewntrzgrupowe. Ich istnienie jest warunkiem koniecznym uznania zbiorowoci za grup spoeczn. Konsekwencj takiego punktu widzenia jest traktowanie tych struktur nie jako wtrnego rezultatu procesw interakcyjnych, ale jako czynnika pierwotniejszego w stosunku do nich i je okrelajcego. Z tej perspektywy interakcje s postrzegane jako zewntrzny przejaw ukrytych, wewntrzgrupowych struktur [...]. Grupa spoeczna wymusza skutecznie na swych czonkach zarwno czstotliwo, kierunek, jak i tre interakcji, w jakie wchodz oni nawzajem" (Szmatka 1998: 46). Rwnie procesy
188
samookrelania si i powstawania wiadomoci bycia grup traktowane s przy tym podejciu jako wtrne w stosunku do wewntrznych struktur grupy, ktre determinuj, kontroluj i wymuszaj wiadomo bycia grup, podzielan przez wikszo jej czonkw, oraz proces samookrelania" (Mazur 1998: 261). Tak rozumiana grupa spoeczna jest postrzegana jako samoistna cao, bdca czym wicej ni sum skadajcych si na ni jednostek i do nich nieredukowaln. Takie swoiste, nieredukowalne do swych czci caoci bywaj okrelane mianem emergentnych. Jak pisze Jacek Szmatka, przeksztacenie si amorficznego zbioru ludzkiego w grup spoeczn o wykrystalizowanych strukturach wewntrzgrupowych, trwaej wiadomoci grupowej i wyranej strukturze powoduje, e grupa jakby autonomizuje si, usamodzielnia i oddziela zarwno od dziaa jednostki, jak i jej stanw wiadomociowych i w pewnym sensie przeciwstawia si jednostce, stajc si wobec niej samodzielnym, niezalenym od jednostki podmiotem dziaa, wymogw i naciskw" (Szmatka 1998: 49). Tak rozumiane grupy tworz zewntrzn w stosunku do jednostek rzeczywisto i wywieraj na nie rozmaite naciski oraz stosuj wobec nich rne przymusy. Ze strukturalistycznej perspektywy najistotniejsz cech wszelkich zjawisk grupowych jest przymus i sia oddziaywania pynca z uksztatowanych struktur grupy, nie za dobra wola jej czonkw" (Szmatka 1989: 242). W rezultacie istotn cech grupy, obok struktur wewntrzgrupowych, jest to, e grupa wytwarza wasne normy, wartoci, wzory zachowa i reguy postpowania, ktrych uznawanie i przestrzeganie obowizuje jej czonkw. W ten sposb staje si instrumentem kontroli spoecznej.
3. Struktury wewntrzgrupowe
Mwic o strukturach wewntrzgrupowych, najczciej wymienia si struktur socjometryczn, struktur przywdztwa i struktur komunikowania (Mazur 1998: 261-262).
Struktura socjometryczn
Socjometria zajmuje si wzajemnymi oddziaywaniami midzy ludmi zachodzcymi we wszelkich grupach. W obrbie nauk spoecznych socjometria zyskaa pewn autonomi jako specyficzna metodologia bada oraz dziedzina wiedzy. Wyrazem tego byo istnienie przez czterdzieci lat
189
kwartalnika Amerykaskiego Towarzystwa Sozologicznego Sociometry", przeksztaconego w 1977 roku w Social Psychology". Badania socjometryczne prowadzone s za pomoc prostego kwestionariusza. Polegaj na pytaniu kadego czonka badanej zbiorowoci, kogo chciaby mie do towarzystwa w toku jakiej czynnoci, a kogo nie. W przypadku badania klasy szkolnej bywa to na przykad pytanie kadego dziecka, z kim chciaoby siedzie w jednej awce, a z kim nie. Kierowane do ludzi dorosych pytanie moe dotyczy tego, z kim respondent chciaby spdza urlop, a z kim nie, albo z kim pracowa, a z kim nie etc. Niekiedy liczba tych wyborw jest dowolna, czasami za ograniczona do jednej lub dwch osb. Wybory i odrzucenia pozwalaj na sporzdzanie graficznych obrazw relacji interpersonalnych, ktre najczciej przybieraj posta tak zwanych socjogramw. Dane uzyskane dziki kwestionariuszowi socjometrycznemu s take poddawane analizom statystycznym. W obu rodzajach analiz bywaj brane pod uwag bd jedynie wybory pozytywne, bd te cznie z odrzuceniami. Analizy statystyczne, posugujc si odpowiednimi wskanikami, pozwalaj okreli stopie ekspansywnoci grupy, spoistoci grupy, zwartoci grupy etc. Analiza danych socjometrycznych dostarcza rwnie informacji o pozycji kadej jednostki w grupie i podziaach na podgrupy, nazywane czasem klikami. Za klik w tym przypadku uwaa si taki zespl czonkw zbiorowoci, ktrych rednia wzajemna sympatia jest wiksza ni ich rednia sympatia do pozostaych czonkw teje zbiorowoci. W sumie test socjometryczny pozwala bada zarwno stosunki interpersonalne, jak i ukad pozycji w grupie. Mona spotka pogld, e powstanie struktury socjometrycznej jest tym, co przeksztaca luny zbir jednostek w grup spoeczn. Uwaa si take, e to wanie struktura socjometryczna jest czynnikiem wyznaczajcym granice liczebnoci maej grupy (Szmatka 1989: 225, 228). Oznacza to, e o jakiej grupie moemy mwi jako o grupie malej tak dugo, jak dugo jednostki wchodzce w jej skad mog si zna na tyle, aby mie do siebie okrelony, pozytywny bd negatywny stosunek.
Struktura przywdztwa
Pytania o przywdztwo, to jest o to, w jaki sposb i w wyniku czego jedni czonkowie grupy uzyskuj wadz nad innymi, a take w jaki sposb ta wadza jest sprawowana i jakie s skutki rozmaitych stylw jej sprawowania, stanowi jeden z klasycznych problemw badawczych maych grup. Badania tej problematyki, usytuowane na styku psycho-
190
logii spoecznej i socjologii, prowadzone s najczciej przez psychologw. Jednym z istotnych wynikw tych bada jest stwierdzenie, e chocia przywdcw charakteryzuj pewne cechy osobowociowe, to zaleno midzy tymi cechami a byciem przywdc nie jest statystycznie istotna. Jeden z autorw tego rodzaju bada doszed na tej podstawie do wniosku, e: dana osoba nie zostaje przywdc na mocy posiadania pewnej konfiguracji cech, lecz wzr osobistych cech przywdcy musi mie pewien istotny zwizek z cechami, dziaaniami i celami osb jemu podwadnych [...]. Osoby, ktre s przywdcami w jednej sytuacji, niekoniecznie musz by nimi w innej" (Stogdill 1948: 64, za: Szmatka 1989: 316--317). Innymi sowy, nie ma jednego typu osobowoci przywdczej, ale rnego rodzaju sytuacje oraz cechy osobowociowe potencjalnych podwadnych sprzyjaj pojawieniu si w danej zbiorowoci przywdcw o takich, a nie innych cechach osobowociowych. Innym szeroko znanym wnioskiem z tych bada jest stwierdzenie istnienia dwojakiego rodzaju rl przywdczych. Odkrycie to zostao dokonane w wyniku bada eksperymentalnych prowadzonych przez Roberta S. Balesa (Bales 1965). Wykazay one, e w toku rozwizywania zadania przez grup ksztatoway si w niej dwie centralne role. Jedn byo organizowanie dziaa zmierzajcych do wykonania zadania, drug za zapobieganie konfliktom, dbao o dobre stosunki i mi atmosfer.
Badania polegay na obserwacji wielu grup picioosobowych zoonych z losowo dobranych ludzi, ktrzy wczeniej si nie znali. Kada grupa otrzymywaa informacje o pewnym problemie z zakresu stosunkw midzyludzkich i proszona bya o przedyskutowanie go i decyzj, co naley zrobi w celu jego rozwizania. Zachowania wszystkich dyskutujcych czonkw grupy byy szczegowo obserwowane przez eksperymentatorw, ukrytych za szklan szyb przepuszczajc obraz tylko w jedn stron. Ukrycie obserwatorw nie miao na celu zatajenia faktu obserwacji, o ktrej badani byli poinformowani, ale wyeliminowanie mimowolnego, bezporedniego oddziaywania badajcych na badanych.
Przedmiotem zainteresowania s te style przywdztwa i ich konsekwencje dla dziaa grupy. Najczciej badano trzy style: autorytarny -przywdca wydaje polecenia, demokratyczny - przywdca wsplnie z podwadnymi uzgadnia sposb postpowania, anarchiczny - przywdca zachowuje peny luz" i nie podejmuje adnych wysikw, aby kierowa grup i organizowa jej dziaania. Kady z tych stylw ma inne konsekwencje. Konsekwencj stylu autorytarnego jest pojawienie si w grupie agresji, ktra bywa przejawiana zarwno wobec przywdcy, jak i innych grup.
191
Styl ten prowadzi moe do atomizujcej grup apatii bdcej rezultatem osobistego uzalenienia kadego czonka od przywdcy. W autorytarnie kierowanej grupie zanika te inicjatywa. Grupa dziaa sprawnie tak dugo, jak dugo obecny jest przywdca, natomiast w przypadku jego nieobecnoci dziaanie grupy zamiera. Styl demokratyczny sprzyja pojawianiu si skonnoci do harmonijnej wsppracy i wzajemnej pomocy oraz wytwarzaniu si pogodnej atmosfery. Poziom wzajemnej agresji jest niski. Nieobecno przywdcy nie prowadzi do przerwania dziaalnoci grupy. Konsekwencj stylu anarchicznego jest dezorientacja. Na pocztku nikt nie wie, co ma robi. Ostatecznie aktywno moe by dua, ale najczciej nie prowadzi do adnych rezultatw. Wrd czonkw grupy wzrasta poziom midzyosobniczej agresji. Stwierdzono take, e w grupach demokratycznych wyranie zaznaczaj si indywidualne rnice midzy poszczeglnymi czonkami grupy. S one mniej wyrane w grupach anarchicznych, natomiast w autorytarnych ulegaj zatarciu.
Struktura komunikacji
W badaniach nad strukturami komunikowania si przedmiotem zainteresowania by wpyw ich rnych ksztatw na sposb funkcjonowania grupy jako caoci. Tego rodzaju badania mona uzna za dopenienie bada nad konsekwencjami rozmaitych stylw przywdztwa. Jest to o tyle zasadne, e przedmiotem bada s modele komunikacji o zrnicowanym stopniu centralizacji, jedn za z cech roli przywdczej jest nasilenie interakcji przywdcy z pozostaymi czonkami grupy.
Jedno z takich bada polegao na rozdawaniu piciu osobom kartek z kilkoma znakami graficznymi, przy czym jeden z tych znakw powtarza si na wszystkich kartkach. Zadaniem badanych byo stwierdzenie, ktry to znak. Ustalono nastpnie trzy modele ich komunikacji: krg - kady mg przekazywa informacje wycznie swoim ssiadom; acuch trzy spord piciu osb mogy komunikowa si z oboma ssiadami, dwie za jedynie z ssiadem z jednej strony; gwiazda - tylko jedna osoba moga komunikowa si z pozostaymi czterema, ktre nie mogy przekazywa sobie informacji. Badacze zwracali uwag, jak te rne sposoby komunikacji wpyway na szybko i dokadno rozwizania zadania, a take na to, co dziao si wrd rozwizujcych zadanie: na ich zadowolenie, rol kierownika i stopie zorganizowania grupy. W przypadku krgu" rola kierownika bya nieokrelona, organizacja niestabilna, szybko i dokadno wykonania zadania niewielkie, natomiast zadowolenie uczestnikw bardzo due. Kracowym przeciwiestwem bya gwiazda", w ktrej przypadku rola kierownika bya wyrana, organizacja stabilna, szybko i dokadno byy due, natomiast zadowolenie bardzo mae. acuch" lokowa si midzy tymi dwoma kracami.
192
4. Spjno grupy
Grupa spjna to taka, w ktrej nie ma gbokich podziaw i wyranych podgrup czy klik. Wskanikami spjnoci grupy, poza samym brakiem wewntrznych podziaw, s przejawianie takich samych postaw, uznawanie jednakowych norm i wzorw zachowa oraz wsplne dziaania. W tradycyjnym jzyku polskiej socjologii naleaoby tu powiedzie, e grupa spjna to taka, ktr spaja silna wi spoeczna. Pojcie wizi spoecznej jest w socjologii polskiej rozumiane w sposb niejednolity. Niekiedy interpretuje si je bardzo szeroko jako wszystko to, co spaja zbiorowoci ludzkie. Tak na przykad Jan Szczepaski przez wi spoeczn rozumie zorganizowany system stosunkw, instytucji i rodkw kontroli spoecznej, skupiajcy jednostki, podgrupy i inne elementy skadowe w funkcjonaln cao zdoln do utrzymania si i rozwoju" (Jan Szczepaski 1963: 119). Stanisaw Ossowski z kolei, nie negujc znaczenia takich i tym podobnych czynnikw obiektywnych jako spoida grupy, okrelenie wi spoeczna" woli zarezerwowa dla czynnikw subiektywnych i skonny jest wi spoeczn utosamia z wizi psychiczn". Wedle niego, na t ostatni skadaj si: aprobujca wiadomo przynalenoci do grupy, tendencja do zachowywania najwaniejszych konformizmw grupowych, kult wsplnych wartoci, wiadomo wsplnych interesw, ale i gotowo do przedkadania interesw grupy ponad interesy osobiste, jeeli taki konflikt zajdzie, albo przynajmniej przekonanie, e si powinno interesy grupy przedkada nad swoje [...] wiadomo wsplnego stosunku do pewnych symboli, przedmiotw i osb" (Ossowski 1967c: 153-155). Wskazana rozbieno rozumienia wizi spoecznej uprzytomnia wielorako czynnikw zespalajcych ludzi i dziaajcych na rzecz spjnoci grupy oraz istnienie rnych typw wizi spoecznej czy te, mwic w innym jzyku, rnych podstaw spjnoci grupy. Na przykad Robert Merton wyrni trzy typy podstaw spjnoci grupy: kreowan kulturowo - wynikajc ze zinternalizowania przez czonkw grupy wsplnych norm i wartoci"; kreowan organizacyjnie - wynikajc z realizacji jednostkowych i grupowych celw poprzez wspzalene dziaania czonkw grupy"; kreowan strukturalnie - wynikajc na przykad z przeciwstawienia grup wasnych grupom obcym, z konfliktw z innymi grupami i tym podobne" (Merton 1982c: 366). Oglnie rzecz biorc, stopie spjnoci grupy to stopie, w jakim grupa trzyma si razem". Jest on wypadkow wszystkich dziaajcych na jej czonkw si, ktre skaniaj ich do pozostawania w grupie. Z punktu widzenia jednostki mona wskaza dwa rodzaje motywacji skaniajcych ludzi do bycia razem i wsplnego podejmowania rnych dziaa. Jed-
193
nym z nich jest wzajemna atrakcyjno czonkw, ktrej odzwierciedleniem jest struktura socjometryczna grupy. Drugim - korzyci i satysfakcje, jakie wynika mog z czonkostwa w grupie w postaci na przykad wzrostu wasnego prestiu bd sprawniejszego dziaania i atwiejszego osignicia celu uwaanego za wany. Ze wzgldu na te rnice motywacji wyrnia si grupy ekspresyjne i instrumentalne. Grup ekspresyjn jest na przykad grupa modych ludzi, ktrzy lubi by razem, wsplnie spdza czas, pi piwo, chodzi do dyskoteki i wyjeda na wakacje. Grup instrumentaln - grupa modych ludzi, ktrzy stowarzyszaj si w celu wsplnego prowadzenia dziaalnoci zarobkowej. cise rozgraniczenie obu rodzajw grup jest oczywicie niemoliwe, albowiem grupa ekspresyjna moe zacz realizowa zewntrzne w stosunku do niej cele, a w grupie instrumentalnej mog pojawi si silne wizy wzajemnej sympatii. W kadej grupie niezalenie od jej charakteru wystpuje skonno do wzmacniania jej spjnoci. W tym kierunku dziaaj wytwarzajce si w grupie specyficzne obyczaje, systemy wewntrzgrupowych wartoci czy sposb komunikowania si jzykiem aluzji niezrozumiaym dla osb spoza grupy. Trwajc, grupa konsoliduje si. Grupy bardziej spjne dominuj silniej nad swymi czonkami. Wraz ze wzrostem spjnoci wzrasta skonno, a take moliwo kontrolowania czonkw przez grup. Wzrasta konformizm i tendencja do odrzucania dewiantw (Szmatka 1989: 264, Mazur 1998). Stwierdzono przy tym, e natenie presji grupy wobec jej czonkw zaley od ukadu si midzy nimi. Im bardziej grupie zaley na jej czonkach lub jej czonkom na grupie, tym wikszy jest nacisk grupy na jednostk w kierunku podporzdkowania jej normom grupowym. Jednoczenie im jednostka jest mniej pewna wasnej pozycji w grupie i im bardziej obawia si braku akceptacji, ktra moe doprowadzi do wykluczenia, tym bardziej skonna jest do zachowa konformistycznych. Jednostka pewna wasnej pozycji i majca poczucie penej akceptacji moe sobie pozwoli na mniej konformistyczne zachowania. Nie znaczy to, e tak czyni. Jak zauwaa Merton, funkcj konformizmu jest zdobycie akceptacji ze strony grupy, tak jak coraz wiksze uznanie przez grup wzmacnia tendencje konformistyczne" (Merton 1982b: 310). Moliwo wywierania przez grup daleko idcych presji na jednostk sprawia, e istnieje bezpieczny poziom spjnoci grupy" (Szmatka 1989: 266), ktrego przekroczenie moe mie negatywne skutki. Jednym z nich jest dezindywidualizacja jednostek i uznanie grupy za warto najwysz oraz utosamianie si z ni a do zatraty wasnej, indywidualnej tosamoci, a nawet instynktu samozachowawczego, co resz-
194
t moe wystpi nie tylko w maej grupie. Dramatycznym przykadem s wspomniane ju w innym miejscu zbiorowe samobjstwa popeniane przez czonkw niektrych sekt (zob. Konformizm, s. 162). Innym, mniej dramatycznym, cho mogcym mie powane negatywne konsekwencje skutkiem jest tak zwany syndrom mylenia grupowego". Jednostka czuje si tak zronita z grup, e powstrzymuje si nie tylko od kwestionowania goszonych w grupie pogldw i wyraania wtpliwoci co do trafnoci podejmowanych decyzji, ale take ignoruje informacje podwaajce te pogldy i wskazujce na moliwo innych, lepszych ni przyjte, rozwiza. Syndrom grupowego mylenia Amerykanie obwiniaj za niepowodzenie amerykaskiej inwazji na Kub w Zatoce wi w 1961 roku, ktra skompromitowaa Stany Zjednoczone i umocnia sojusz Kuby ze Zwizkiem Radzieckim. Wrd osb, ktre wraz z prezydentem Johnem F. Kennedym podejmoway decyzje o tej inwazji i sposobie jej przeprowadzenia, byy takie, ktre - jak si pniej okazao - ywiy powane wtpliwoci co do proponowanego planu. Mimo to nie ujawniy ich i zaakceptoway propozycj. Prezydent Kennedy pyta pniej: Jak moglimy by tak gupi?" (Zanden 1990: 100).
5. Wybrane rodzaje grup

To, e do przeszoci naley zaabsorbowanie klasyfikacjami i typologiami grup spoecznych oraz wyrnianiem najrozmaitszych ich rodzajw, nie oznacza, e nie wyrnia si adnych. Grupa pierwotna, grupa wasna i grupa odniesienia to kategorie grup, ktre wci przycigaj uwag socjologw, chocia - jak si okae - nie zawsze chodzi o grupy w cisym sensie socjologicznym. Ponadto nie s to kategorie rozczne. Zbiorowoci nale do kadej z nich ze wzgldu na inne swoje cechy. W rezultacie jedna i ta sama zbiorowo moe, chocia nie musi by jednoczenie grup pierwotn, grup wasn i grup odniesienia.
Grupa pierwotna
W socjologii istnieje tendencja do utosamiania grupy maej z grup pierwotn. Pojcie grupy pierwotnej wprowadzi do socjologii Charles Horton Cooley, amerykaski socjolog uwaany za jednego z prekursorw interakcjonizmu symbolicznego. Przez grupy pierwotne rozumia grupy odznaczajce si cisym zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste (face to face) i wspprac" (Cooley 1962: 23, za: Szacki 2002: 560). Wskaza pi cech grupy pierwotnej: wzgldn trwao, bezporednie
195
kontakty, ma liczebno, niewyspecjalizowany charakter kontaktw, wzgldn zayo uczestnikw. Nie wszystkie z tych cech w rwnym stopniu decyduj o specyfice grupy pierwotnej. Pierwsza z nich przysuguje wszystkim grupom, albowiem wzgldna trwao jest warunkiem koniecznym uznania jakiej zbiorowoci za grup. Dwie nastpne te nie s niczym osobliwym. S one zreszt cile ze sob powizane, gdy bezporednie kontakty s moliwe jedynie w grupach o maej liczebnoci, a maa liczebno z natury rzeczy prowadzi do bezporednich kontaktw. O szczeglnym charakterze grupy pierwotnej decyduj wic dwie ostatnie z wymienionych przez Cooleya cech: niewyspecjalizowany charakter kontaktw i wzgldna zayo jej czonkw. Niewyspecjalizowany charakter kontaktw oznacza, e waniejsze s kontakty z drug osob jako tak ni paszczyzna kontaktw, ktra moe by za kadym razem inna. Waniejsze jest, z kim ni co si robi. W takich warunkach nieuniknienie wytwarza si pewna zayo. O grupie pierwotnej mona te powiedzie, e czonkw jej cz przede wszystkim stosunki osobowe, a nie rzeczowe. Stosunki osobowe to takie stosunki, w ktrych druga osoba jest wartoci autoteliczn, a relacje z ni s celem samym w sobie. Stosunki rzeczowe natomiast to takie, w ktrych druga osoba ma warto instrumentaln, a relacje z ni prowadz do osignicia jakiego celu znajdujcego si poza ni sam. W innym sformuowaniu stosunki osobowe to stosunki midzy osobami, a stosunki rzeczowe - midzy rolami spoecznymi, kiedy jest rzecz mao wan, kto dan rol peni, istotne jest natomiast, jak j peni. Najprostszym przykadem stosunku rzeczowego jest stosunek midzy sprzedawc a kupujcym. Kupujc gazet w kiosku, nie obchodzi nas, kim jest sprzedawca, i bardzo czsto wrcz nie zauwaamy, czy sprzedaje nam j mczyzna czy kobieta, osoba moda czy stara, przystojna czy brzydka. W gruncie rzeczy mgby to nawet nie by czowiek, ale automat do sprzeday gazet. Obchodzi nas natomiast, czy sprzedawca umie liczy pienidze i dobrze wydaje reszt. Grupy o podanych wyej cechach uwaa Cooley za grupy pierwotne ze wzgldu na ich podstawow rol w rozwoju osobowoci i w socjalizacji pierwotnej. Jak pisa, s one pierwotne w wielu znaczeniach, ale przede wszystkim w tym, e maj zasadniczy wpyw na ksztatowanie si spoecznej natury oraz ideaw jednostki" (Cooley 1962: 23, za: Szacki 2002: 560). Przykadami takich grup byy dla niego rodzina, grupa rwienicza, grupa ssiedzka. Grupy pierwotne odpowiadajce podanej wyej charakterystyce napotka mona w najrniejszych obszarach ycia spoecznego, niekiedy
196
nawet wewntrz organizacji sformalizowanych (zob. Organizacja formalna, s. 203). Panujce w grupach pierwotnych zaye stosunki osobowe i niewyspecjalizowane kontakty sprawiaj, e uczestniczenie w nich zaspokaja podstawowe potrzeby emocjonalne i psychologiczne czowieka. Przynaleno do nich daje poczucie koleestwa, bycia lubianym, akceptowanym, pozwala czu si bezpiecznie i zapewnia oglne, dobre samopoczucie. Jak stwierdzi jeden z socjologw, to one przede wszystkim zakotwiczaj nas w spoeczestwie, bez nich czujemy si osamotnieni i zagroeni" (Light, Keller, Calhoun 1989: 209). Mae grupy o charakterze grup pierwotnych porednicz w komunikowaniu si jednostki z makrostrukturalnym poziomem ycia spoecznego. Dziaaj rwnie z jednej strony jako przekanik, a z drugiej filtr komunikatw pyncych z makrostrukturalnego poziomu. Na drodze od makrospoecznego nadawcy do odbiorcw, ktrymi s jednostki, znajduje si modyfikator w postaci siatki grup pierwotnych" (Szmatka 1989: 331). Poredniczc rol maych grup ujawnio wiele bada nad zachowaniami wyborczymi, oddziaywaniem rodkw masowego przekazu, a take armi. Okazao si, e na zachowania wyborcze maj wpyw nie tylko makrostrukturalne czynniki, takie jak przynaleno klasowa, wysoko dochodu, zawd, religia etc, ale rwnie, a nawet przede wszystkim mae grupy, do ktrych jednostki nale. Okazao si ponadto, e oddziaywanie treci przekazywanych przez rodki masowego przekazu w duej mierze zaley od ich przyjcia przez opiniotwrczych czonkw maej grupy. Z kolei badania nad armi udowodniy, e w sytuacjach zagroenia na polu bitwy onierze pozostawali na pozycjach nie ze wzgldu na posuszestwo wobec rozkazw przeoonych ani przywizanie do wartoci patriotycznych, ale z powodu lojalnoci wobec towarzyszy broni z tej samej kompanii, ktrych nie potrafili opuci i pozostawi na pastw losu. Badania nad armi amerykask wykazay ogromnie wan rol lojalnoci w stosunku do grup pierwotnych dla morale wojskowego i std -dla efektywnoci w walce. Badania te ujawniy wzgldnie mae znaczenie prostej identyfikacji z symbolami organizacji wojskowej jako caoci, z pastwem lub przyczynami politycznymi prowadzenia wojny" (Shils 1951, za: Szmatka 1989: 337). Wyniki tych wszystkich bada w peni uzasadniaj wniosek, e wikszo ludzi jest czonkiem szerszego spoeczestwa na mocy zwizkw z innymi ludmi, z ktrymi s oni w bezporednich kontaktach. Wielu jest czstk szerszego spoeczestwa jedynie przez swoje zwizki z grupami pierwotnymi. Jedynie niewielka cz osb, majcych specjalne przygotowanie lub szczeglne cechy osobowoci, jest zdolna powici wi-
197
cej uwagi i zainteresowania symbolom szerszego wiata" (Shils, Janowitz 1956, za: Szmatka 1989: 338). Z perspektywy biologii ewolucyjnej mae grupy o charakterze grup pierwotnych stanowi naturalne rodowisko czowieka. Przez tysiclecia istnienia gatunku ludzkiego byy form organizacji spoecznej, ktra zapewniaa czowiekowi przetrwanie. Do uczestniczenia w takich grupach zaprogramowaa nas ewolucja i potrzeba ta jest naszym dziedzictwem ewolucyjnym. Grupy, ktre nie speniaj warunkw grupy pierwotnej, bywaj okrelane mianem grup wtrnych. Pojcie grupy wtrnej rzadko wystpuje samodzielnie i najczciej pojawia si wraz z pojciem grupy pierwotnej jako jego kontrastowe przeciwstawienie suce uwydatnianiu cech waciwych grupie pierwotnej.
Grupy wasna i obca

Pojcie grupy wasnej wprowadzi do socjologii antropolog amerykaski William Graham Sumner (18401910). Badajc spoeczestwa pierwotne, spostrzeg w nich kracowo odmienny stosunek do zbiorowoci wasnych i tych, ktre s na zewntrz nich. Stwierdzi: Uczestnikw grupy wasnej cechuj wzajemne stosunki pokoju, porzdku, prawa, rzdu i gospodarnoci. Ich stosunek do wszystkich ludzi spoza grupy to wojna i grabie, chyba e zmieniy to umowy. Stosunki koleestwa i pokoju w grupie wasnej oraz wrogoci i wojny w odniesieniu do grup obcych s wspzalene [...]. Lojalno wobec grupy wasnej, powicenie dla niej oraz nienawi i pogarda dla ludzi spoza grupy, braterstwo wewntrz, wojna na zewntrz - wszystko to powstaje jednoczenie jako produkt tej samej sytuacji" (Sumner 1906: 12-13, za: Merton 1982c: 350). Okazao si nastpnie, e odmienny stosunek do grupy wasnej i grupy obcej nie jest cech wycznie spoeczestw pierwotnych, ale czym powszechnym, chocia nie zawsze przybiera tak drastyczn posta jak opisywana przez Sumnera. Jednym z przejaww tego odmiennego stosunku s rnice w stereotypowym sposobie postrzegania grupy wasnej i grupy obcej. Grup wasn postrzega si zazwyczaj jako bardziej zrnicowan i zindywidualizowan ni grup obc. W doniesieniu do grupy wasnej zapamituje si raczej zachowania dobre, pozytywne, natomiast w odniesieniu do obcej - ze, negatywne. Ponadto zachowania pozytywne grupy obcej tumaczy si najczciej niezalen od nich sytuacj zewntrzn, negatywne za - ich paskudnym charakterem. Dokadnie odwrotnie jest w przypadku grupy wasnej - powodw zachowa negatywnych szuka si w koniecznociach wynikajcych z sytuacji zewntrznej, po-
198
zytywnych za - w szlachetnym charakterze jej czonkw (Kurcz 1994: 149-151). Mimo e pytanie, czy kada grupa, w ktrej ludzie uczestnicz, to dla nich grupa wasna, jest pytaniem zasadniczym, trudno o jednoznaczn odpowied. Z jednej bowiem strony sensownie byoby uzna za grupy wasne tylko szczeglne rodzaje grup uczestnictwa, takie, ktre cechuje silna wi wewntrzna i wrogo wobec grup i zbiorowoci zewntrznych. Z drugiej jednak strony podzia na swoich i obcych wraz z towarzyszcymi mu postawami i zachowaniami charakterystycznymi dla grupy wasnej jest niesychanie atwo wywoa. W wielu badaniach wykazano, e tego rodzaju zachowania mog pojawi si nawet wtedy, kiedy zbir swoich" nie spenia kryteriw pozwalajcych uzna go za grup i jest zbiorem ludzi losowo dobranych dla celw eksperymentu.
Jeden z takich eksperymentw opisuje John C. Turner. Polega on na tym, e badacze podzielili losowo badane jednostki na dwie kategorie (Grup X i Y), pomijajc wszelkie moliwe zmienne wice si zwykle z czonkostwem grupowym. Czonkostwo byo anonimowe, brakowao wsplnego celu, interakcji spoecznej i innych podstaw spjnych stosunkw midzy czonkami. Niemniej jednak osoby badane, dokonujc rozdziau nagrd pieninych (w warunkach, w ktrych same nie mogy korzysta z obranej strategii), dyskryminoway czonkw anonimowej grupy zewntrznej i faworyzoway czonkw anonimowej grupy wasnej" (Turner 1998: 156). Synny jest take eksperyment Muzafera Sherifa przeprowadzony wrd amerykaskich chopcw przebywajcych na obozie wakacyjnym. Chopcw stanowicych jednolit grup o znanej strukturze socjometrycznej podzielono na dwie, z ktrych jedn nazwano grup Czerwonych Diabw", a drug Buldogw". Grupom tym organizowano zajcia i wyznaczano zadania w taki sposb, aby nieustannie ze sob wspzawodniczyy. Rezultatem by konflikt midzy grupami, zerwanie wizw czcych chopcw, zanim zostali przydzieleni do rnych grup, oraz wzrost zwartoci obu grup i wytworzenie si struktury socjometrycznej innej ni pierwotna. W drugiej fazie eksperymentu, stawiajc przed wszystkimi chopcami zadania wane dla caego obozu, zlikwidowano antagonizm i odnowiono pierwotne wizi midzy chopcami (Aronson 1978: 244 i nast.).
Stosujc okrelenie grupa wasna", najczciej nie zwraca si specjalnej uwagi, czy dany zbir ludzi spenia kryteria bycia grup, i koncentruje j na samym wystpowaniu podziau na my" i oni", swoi" i obcy" oraz jego konsekwencjach. Wskutek tego okrelenie grupa wasna" czsto oznacza po prostu zbir ludzi postrzegajcych si w jakiej sytuacji jako my". Powszechno podziaw na swoich" i obcych" oraz natenie towarzyszcych im emocji skania niektrych naukowcw do uznania ich za przejaw natury ludzkiej powstaej na drodze ewolucji. Niewykluczone, e maj racj. Jednake, przyznajc im racj, nie mona zapomina, e nawet jeeli emocje zwizane ze swoimi" i obcymi" wywodz si z na-
199
szego dziedzictwa ewolucyjnego, to o tym, kto jest swoim", a kto obcym" decyduje nie biologia, lecz kultura. To kultura dostarcza kryteriw podziau na swoich i obcych oraz znakw identyfikacyjnych pozwalajcych ich od siebie odrnia. wiadcz o tym wspomniane eksperymenty. Uprzytomniaj one ponadto atwo manipulowania tymi podziaami i towarzyszcymi im emocjami.
Grupa odniesienia
Okrelenie grupa odniesienia bywa uywane w dwojakim sensie. Po pierwsze, na oznaczenie grupy, ktra jest dla danej jednostki rdem norm i wartoci, a take wzorw zachowa, wedle ktrych modeluje wasne postpowanie. Po drugie, moe oznacza grup, ktra jest dla jednostki tem oceny przez ni bd wasnej sytuacji, bd postpowania. Ocena wasnej sytuacji na tle innych dokonywana jest z perspektywy rozdziau kar i nagrd. Tak na przykad student, ktrego praca roczna zostaa oceniona na trzy plus, bdzie bardzo niezadowolony z siebie, jeeli oceny reszty grupy to czwrki i pitki, natomiast bdzie mia powody do zadowolenia, jeeli wikszo grupy otrzyma oceny niedostateczne, a tylko jedna osoba zostanie oceniona wyej od niego. Ocenia wasne postpowanie mona zarwno przez zestawienie z norm uznawan w grupie, ktra jest dla nas grup odniesienia, jak i z zachowaniem si innych czonkw tej grupy. Uzasadnieniem wasnego postpowania staje si wwczas powoywanie na to, e inni tak robi" czy te inni tak nie robi". Z funkcjonowaniem grup odniesienia jako ta oceny wasnej sytuacji czy si pojcie wzgldnego upoledzenia. Oznacza ono, e poczucie upoledzenia wie si nie tyle z umiejscowieniem na obiektywnej skali posiadanych dbr, ile z postrzeganiem wasnego usytuowania w stosunku do innych osb o podobnych cechach, czyli zaley od subiektywnej skali ich pozycji. Asystent w pastwowej uczelni nie bdzie si czu upoledzony, kiedy jego profesor bdzie zarabia wicej od niego, natomiast poczuje si upoledzony na wie, e jego kolega, ktry jest asystentem w innej uczelni, zarabia dwa razy tyle co on. Pojcie wzgldnego upoledzenia przydatne jest do wyjaniania wielu zachowa spoecznych. Okazuje si, e skonno do buntw i protestw cechuje wcale nie gwnie tych, ktrzy s w obiektywnie najgorszej sytuacji ekonomicznej, ale tych, ktrzy postrzegaj si w sytuacji upoledzenia, nawet jeli ich obiektywna sytuacja jest wyranie lepsza ni najbiedniejszych. Odrnienie dwch rodzajw grup odniesienia, to jest tych, ktre s rdem norm, i tych, ktre s rdem standardw oceny, jest odr-
200
nieniem wycznie analitycznym. Ta sama grupa moe wobec jednostki peni obie role. Grupy odniesienia bywaj zarwno grupami odniesienia pozytywnego, jak i negatywnego. Ponadto jednostka ma zazwyczaj wicej ni jedn grup odniesienia. W rnych momentach swego ycia, a take w stosunku do rnych celw rne grupy staj si dla niej grupami odniesienia. W literaturze dotyczcej grup odniesienia termin grupa" uywany jest w sposb mao rygorystyczny. Stosowany jest nie tylko wobec zbiorowoci speniajcych kryteria bycia grup, ale take wobec zbiorowoci, ktre tych kryteriw nie speniaj, a nawet wobec kategorii ludzi o pewnych wsplnych cechach czy cesze, na przykad kategorii zawodowych. Dla lekarza tak kategori odniesienia mog by lekarze, a dla adwokata adwokaci, chocia tak jednych, jak drugich trudno uzna za grup w cisym, socjologicznym znaczeniu tego terminu. W rozwaaniach o grupach odniesienia rozumianych szeroko, w sposb obejmujcy rwnie zbiorowoci i kategorie spoeczne, szczegln uwag przyciga wybr przez jednostk grup odniesienia. Jest rzecz wiadom, e grup odniesienia moe by zarwno grupa, ktrej jednostka jest uczestnikiem, jak i taka, do ktrej nie naley. Natomiast nie do koca wiadomo, jakie s mechanizmy wyboru grup odniesienia. Wskazuje si jedynie, e w spoeczestwach mobilnych, otwartych, w ktrych zmiany pozycji i przynalenoci grupowych s nie tylko moliwe, ale i atwe, jednostka moe orientowa si nie na grupy, do ktrych naley, ale do ktrych aspiruje. Takie zorientowanie moe by uyteczne jako rodzaj socjalizacji przygotowujcej do czonkostwa w nowej grupie czy te do przynalenoci do nowej, na przykad zawodowej kategorii. Natomiast w spoeczestwach zamknitych, niemobilnych, orientacja na standardy grupy, w ktrej nie tylko si nie uczestniczy, ale i nie ma adnych moliwoci spenienia warunkw uczestnictwa, moe mie szkodliwe skutki. Jednostka, ktra, uczestniczc w jednej grupie, yje wedle norm i standardw innej, takiej, do ktrej nie ma adnych szans nalee, staje si dziwolgiem i zostaje uznana za dewianta bd zostaje wyczona z tej pierwszej i, nigdzie nie przynalec, staje si czowiekiem marginesu (Merton 1982c: 343-344). Wyobramy sobie mieszczanina, ktry w spoeczestwie stanowym zaczyna y, zachowywa si i ubiera jak szlachcic, i pomylmy, czym by si to dla niego skoczyo. Przypadki niepokrywania si grup odniesienia z grupami uczestnictwa uprzytomniaj, e nie kada grupa, w ktrej ludzie uczestnicz, jest dla nich grup, z ktr w peni si identyfikuj i ktra jest dla nich grup wasn w wywodzcym si od Sumnera rozumieniu.
Rozdzia VIII. Grupa spoeczna 201
Problematyka grup odniesienia bywa rozpatrywana zarwno z perspektywy funkcjonalistycznej, jak i interakcjonistycznej. Z perspektywy funkcjonalistycznej uwaga skupia si na funkcjach i dysfunkcjach grup odniesienia w stosunku do jednostek i zbiorowoci. W przypadku perspektywy interakcjonistycznej
grupa odniesienia jest przedmiotem zainteresowania jako grupa, ktrej wiatopogld jest dla aktora ukadem odniesienia w organizowaniu wasnego sposobu postrzegania i reagowania.
ROZDZIA IX
Organizacja formalna
1. Celowe grupy formalne, czyli organizacje 205 2. Historyczne rda socjologii organizacji 207 3. Patologie" organizacji formalnych 212 4. Organizacje jako przedmiot zainteresowania socjologii 215
1. Celowe grupy formalne, czyli organizacje

W czasach kiedy socjologowie posugiwali si szerokim pojciem grupy i zajmowali wyodrbnianiem ich rodzajw, jednym z nich byy celowe grupy formalne. Obecnie ten rodzaj zbiorowoci pod mianem organizacji formalnych sta si autonomicznym przedmiotem zainteresowania jednej z subdyscyplin socjologicznych.
Grupy celowe s to grupy, ktre powstaj dla zaspokojenia jakich potrzeb ich czonkw czy te realizacji przez nich jakich zada. Z tego rodzaju grupami mamy do czynienia na rnych poziomach ycia spoecznego, cznie z poziomem mikrospoecznym. Jednake grupy celowe wystpujce w wiecie maych grup nie maj charakteru sformalizowanego. Zazwyczaj powstaj spontanicznie, a ich czonkw cz gwnie stosunki osobowe. Okrelenie organizacja z kolei w swoim najszerszym znaczeniu odnosi si do wzgldnie trwaego, celowego uporzdkowania dziaa i zachowa ludzkich [...]. Uporzdkowanie dziaa polega na wprowadzeniu wzgldnie trwaych zasad postpowania w okrelonych sytuacjach" (Kamiski 1991:133134). Organizacja rozumiana jako uporzdkowanie dziaa zwizana jest z podziaem pracy i wystpuje we wszystkich ludzkich zbiorowociach, w ktrych taki podzia istnieje. Dotyczy to rwnie grup pierwotnych. Przykadem moe by rodzina. W kadej rodzinie dziaania jej czonkw s uporzdkowane i wiadomo, do kogo naley wykonywanie poszczeglnych czynnoci. Wiadomo na przykad, e matka gotuje obiad, a ojciec zmywa po obiedzie. Syn wyprowadza psa na spacer, a crka odkurza przedpokj. Jaka organizacja dziaa wytwarza si w kadej rodzinie i ksztatuje zarwno pod wpywem wzorw kulturowych danego spoeczestwa, jak i poszczeglnych rodowisk, a take cech osobowociowych czonkw rodziny. W jednej rodzinie ojciec zmywa po obiedzie, gdy matka tego nie cierpi, w innej matka zmywa, a ojciec gotuje obiady, poniewa jest smakoszem i uwielbia eksperymenty kulinarne. W grupach pierwotnych organizacja dziaa powstaje spontanicznie, a nastpnie przechodzi w zwyczaj. Jednake nigdy nie jest sztywna i niezmienna, ale stanowi przedmiot cigych negocjacji. Ponadto nie ona okrela charakter grupy.
206
Inaczej jest w przypadku celowych grup formalnych, wspczenie nazywanych organizacjami formalnymi. O ich istocie decyduje to, e maj organizacj sztywno okrelon w przepisach i statutach. S one bardziej szkieletem organizacyjnym, ktry wypeniaj ludzie, ni zorganizowanym zbiorem ludzi, jak to jest w przypadku grup pierwotnych. Niezalenie od rnorodnych postaci, w jakich wystpuj organizacje formalne, maj one nastpujce cechy oglne: S powoywane do realizacji okrelonych celw w sposb zaplanowany i za pomoc procedur okrelonych przez przepisy. Aby powoa do ycia przedsibiorstwo czy fundacj, zaoy szko czy zwizek zawodowy, naley speni odpowiednie warunki, dokona zgosze w takich lub innych urzdach i speni wymagania okrelone w kodeksach, ustawach i rozporzdzeniach.
Maj sformalizowan struktur, ktr bez trudu mona przedstawi w postaci diagramu.
Wystpuje w nich wyrany, przejrzysty podzia pracy w przeciwiestwie do grup pierwotnych, w ktrych kontakty midzy czonkami maj charakter niewyspecjalizowany, a podzia pracy jest pynny. W organizacji raz na zawsze wiadomo, e sprztaczka ma pastowa podog, a bibliotekarka wydawa ksiki czytelnikom. Wypeniania tych wanie czynnoci, a nie adnych innych oczekuje si od kadej z nich. Maj wyranie wyodrbnione orodki wadzy. Wiadomo, kto komu podlega i w jakim zakresie. Istnieje w nich wymiana personelu. Zmiana ludzi wypeniajcych poszczeglne funkcje nie wpywa na zmian charakteru organizacji. W organizacjach formalnych dominuj stosunki rzeczowe. Organizacje s zbiorami rl, a nie zbiorowociami osb. Wraz z rozwojem wspczesnego spoeczestwa przemysowego i rnicowaniem si podziau pracy coraz liczniejsze s organizacje formalne, ktre realizuj coraz bardziej wyspecjalizowane zadania. Wspczesny czowiek jest przez nie otoczony ze wszystkich stron. Podczas kiedy w spoeczestwach tradycyjnych ycie czowieka toczyo si wrd grup pierwotnych, w nowoczesnych spoeczestwach przemysowych toczy si wrd organizacji formalnych. Kady z nas ma z nimi do czynienia na kadym kroku od rana do wieczora. Kiedy zaczynajc dzie, wczamy radio, odkrcamy kran, by wzi poranny prysznic, otwieramy gaz, przygotowujc niadanie, a nastpnie wsiadamy do tramwaju czy autobusu, aby uda si do pracy bd na uczelni, suchamy wykadw, zaatwiamy zakupy w supermarkecie, zamawiamy pizz, ogldamy telewizj, zapalamy wiato, pobieramy pienidze w banku, wysyamy list na poczcie, telefonujemy - to przy okazji kadej z tych czynnoci mamy do czynienia z jak organizacj formaln powsta dla zaspokojenia danej potrzeby.
Rozdzia IX. Organizacja formalna
207
Mnogo organizacji formalnych sprawia, e s czynnikiem okrelajcym charakter wspczesnego ycia spoecznego. Dlatego te nale do centralnego obszaru zainteresowa nauk spoecznych.
2. Historyczne rda socjologii organizacji

Pocztkowo obiektem bada byy poszczeglne organizacje: przedsibiorstwo, administracja pastwowa, armia, Koci. Z czasem okazao si, e mimo odmiennoci poszczeglnych organizacji wszystkie maj wiele elementw wsplnych. Zmienio to perspektyw badawcz, czego konsekwencj byo wyodrbnienie si w socjologii subdyscypliny socjologia organizacji" oraz uksztatowanie si odrbnej dyscypliny nauka o organizacji". Bujny rozwj obu datuje si od lat pidziesitych XX wieku. Nauka o organizacji i socjologia organizacji maj dwa rda historyczne i nawizuj do dwch tradycji teoretycznych i badawczych. Jednym z nich s zainteresowania nowoczesnym pastwem i zasadami jego organizacji. Drugim - teorie zarzdzania rozwijane w zwizku z zainteresowaniem przedsibiorcw sprawnym zarzdzaniem przedsibiorstwem produkcyjnym i tak organizacj jego pracy, ktra prowadzi do uzyskiwania moliwie najlepszych wynikw ekonomicznych. W pierwszym nurcie tradycji centraln postaci jest Max Weber. Nie by pierwszym mylicielem, ktry podj problematyk administracji pastwowej, ale stworzy typ idealny biurokracji, ktry sta si bodcem do wielu bada empirycznych i dyskusji teoretycznych.
Max Weber i typ idealny biurokracji

Typ idealny potocznie rozumiany bywa jako synonim wzoru doskonaoci. Jeli usyszymy, e Marysia jest idealnym typem ony, skonni jestemy uzna to za informacj, e jest on doskonal. Jednake w rozumieniu Webera, ktre nastpnie przyjo si w naukach spoecznych, okrelenie typ idealny nie oznacza wzoru doskonaoci, ale abstrakcyjny model, skonstruowany z cech istotnych jakiego zjawiska, w tak czystej postaci nigdzie nie wystpujcego. Model ten, ukazujc istot danego zjawiska, jest przydatnym narzdziem jego analizy, chocia istniejce w rzeczywistoci wcielenia modelu s zawsze poczeniem cech istotnych z rozmaitymi innymi cechami, ktre s rne w kadym poszczeglnym przypadku. Typ idealny biurokracji Weber przedstawi przy okazji rozwaa dotyczcych podstaw prawomocnoci wadzy. Mianem biurokracji okreli wadz legaln, opart na normach prawnych i kompetencji osb sprawujcych wadz na mocy tych norm. Weber wskazywa, e tego rodzaju
208
wadza wystpuje nie tylko w pastwie. Pisa: Typ panowania legalnego reprezentuj naturalnie nie tylko nowoczesne struktury pastwa i wsplnoty lokalnej, lecz w rwnej mierze stosunki wadzy w prywatnym przedsibiorstwie kapitalistycznym, w dowolnej organizacji czy stowarzyszeniu, ktre dysponuje rozbudowanym i hierarchicznie zorganizowanym zespoem zarzdzajcym. Nowoczesne organizacje polityczne s jedynie najwyraniejszymi przedstawicielami tego typu" (Weber 1975: 540). Pod wpywem Webera przyjo si w naukach spoecznych uywanie terminu biurokracja" na okrelenie specyficznej formy organizacji. Biurokracja - w rozumieniu socjologii - to scentralizowany system organizacyjny, w ktrym wadza zwizana jest z zajmowanym w ramach hierarchii urzdem" (Kamiski 1998: 67). Takie rozumienie biurokracji rni si od jej potocznego pojmowania jako synonimu niesprawnoci administracji i nieyczliwego stosunku urzdnikw do petentw. Sposb widzenia biurokracji przez Webera zwizany jest cile z jego teori dziaa spoecznych, ktrych istot stanowi - wedle niego - subiektywne znaczenie, w jakie wyposaaj je dziaajce podmioty (zob. Wewntrzne zrnicowanie socjologii, s. 32). W zwizku z tym uwaa, e dla zrozumienia dziaania konieczna jest znajomo znacze i motyww lecych u jego podstaw. Weber wyrnia trzy rodzaje takich motyww i odpowiadajce im trzy rodzaje dziaa. Dziaania emocjonalne, ktre s rezultatem emocjonalnego stanu jednostki w danym momencie (takim dziaaniem jest na przykad awantura zrobiona komu, kto nam nadepn na odcisk). Dziaania tradycyjne, ktre wynikaj ze zwyczaju, z tego, e zawsze tak byo", i podejmowane s w znacznej mierze bezrefleksyjnie jako co oczywistego. Dziaania racjonalne, ktre charakteryzuje wyrane okrelenie celu, a nastpnie przegld rodkw pozwalajcych go osign i wybr najwaciwszych. Weber zauwaa rozszerzanie si sfery dziaa racjonalnych we wspczesnych spoeczestwach przemysowych. Okrela to jako proces racjonalizacji". Pierwszoplanowym przykadem tego procesu bya dla biurokratyzacja. Organizacja biurokratyczna ma bowiem jasno okrelony cel, precyzyjnie ocenia rodki prowadzce do jego osignicia i systematycznie eliminuje przeszkody stojce na drodze do tego celu. Biurokracja bya dla niego zinstytucjonalizowan form racjonalnego dziaania. Typowi idealnemu biurokracji Weber przypisa nastpujce cechy: Wszystkie sposoby postpowania s okrelane przez normy prawne i przepisy. Kady urzdnik ma jasno okrelon sfer dziaalnoci i zakres odpowiedzialnoci. Biurokracje maj struktur hierarchiczn. Przepisy reguluj sposb zwierzchnictwa i zakres podporzdkowania. Urzdnicy s osobicie wolni i podlegaj wadzy tylko w zakresie wyznaczonym przez subowe obowizki wynikajce z zajmowanego stanowiska.
209
Wszystkie stosunki maj charakter bezosobowy. S stosunkami midzy stanowiskami, a nie osobami. Nie podlegaj wpywom uczu i cech osobowociowych, nie ma w nich miejsca na kaprys i samowol. Urzdnicy s profesjonalistami. Zajmuj stanowiska stosownie do kwalifikacji potwierdzonych dyplomami i awansuj w hierarchii zgodnie z ustanowionymi reguami. Urzdnicy s pracownikami najemnymi. Nie s wacicielami adnej czci organizacji i nie mog uywa jej do wasnych celw. Sfera zawodowa jest cile oddzielona od sfery prywatnej. Komunikacja i wymiana informacji dokonuje si w formie pisanej, przez przepyw dokumentw drog subow", ktr okrelaj przepisy. Gromadzona jest dokumentacja pisana. Jest ona pamici" biurokraci. Wadz biurokratyczn, czyli legaln, Weber uwaa za najbardziej racjonalny typ wadzy. Racjonalno wadzy biurokratycznej wynika poza wszystkim innym take z tego, e jej dziaania podporzdkowane s w caoci rozumnie ustanowionym, bezosobowym normom, oraz z tego, e ma ona pami" organizacyjn. Gromadzone w formie pisemnej informacje o przeszych sytuacjach umoliwiaj wykorzystywanie dowiadcze i jednakowe postpowanie w podobnych sytuacjach. Obie te cechy zapewniaj nie tylko wiksz sprawno dziaa biurokracji, ale take eliminuj z nich kaprys i samowol. Naley zaznaczy, e Weber, cenic sprawno i racjonalno biurokracji, zauwaa jej ujemne cechy i niesione przez ni zagroenia. Dostrzega je w tym, e w biurokratycznej organizacji czowiek traci swoj osobowo i zostaje sprowadzony do roli trybika bezdusznej maszyny. Obawia si, e biurokratyzacja, poniekd nieunikniona, doprowadzi do dehumanizacji stosunkw spoecznych. Jest rzecz dyskusyjn, czy weberowskie pojcie biurokracji pokrywa si w peni, czy te tylko czciowo z pojciem organizacji formalnej, o ktrym bya ju mowa. Niemniej jednak w naukach spoecznych oba te okrelenia bywaj uywane zamiennie.
Teorie zarzdzania
Rozwj nowoczesnego spoeczestwa przemysowego z jego gospodark rynkow i rzdzc rynkiem zasad konkurencji zmusza przedsibiorcw do nieustannego poszukiwania sposobw zwikszania wydajnoci pracy i zmniejszenia jej kosztw. Kierowao to uwag na organizacj pracy jako jedn z drg wiodcych do tego celu. Zainteresowania te day pocztek trzem kierunkom badawczym. Jednym jest kierunek zwany za-
210
rzdzaniem naukowym, drugim - kierunek zajmujcy si stosunkami midzyludzkimi w przedsibiorstwie, trzecim za - tak zwany kierunek administracyjny (Kurnal 1972: 9). Zarzdzanie naukowe. W pocztkach dwudziestego wieku pojawiy si pierwsze analizy procesu pracy w celu wykrycia najlepszego, z punktu widzenia wydajnoci, sposobu jej wykonywania. W analizach tych posugiwano si zaczerpnitymi z nauk cisych metodami obserwacji i pomiaru, ktre stosowano do czynnoci na stanowiskach pracy. Ten nurt zainteresowa zyska nastpnie miano zarzdzania naukowego. Oznacza on skupianie uwagi na usprawnianiu organizacji pracy czowieka na pojedynczym stanowisku pracy oraz usprawnianiu pracy maych zespow wytwrczych i sposobw kierowania nimi" (Kurnal 1972a: 9). Klasykiem tego kierunku jest Frederick Winslow Taylor (1856-1915). Taylor osobicie prowadzi badania i w ich wyniku stwierdzi, e o podziale zada w procesie produkcyjnym, o tym, co i jak si robi, powinni decydowa nie pracownicy produkcyjni zaangaowani w proces pracy, ale odrbny personel zarzdzajcy. Personel ten ma si zajmowa decydowaniem o normach i standardach pracy, o sposobach ich osigania - i dla wykonywania poszczeglnych zada dobiera waciwych pracownikw O odpowiednich cechach fizycznych i psychicznych. Decyzje te powinny by podejmowane na podstawie szczegowej analizy samego procesu pracy. Proces ten musi by rozbity na poszczeglne czynnoci i kada z nich poddana badaniu dla wykrycia najbardziej wydajnego sposobu jej wykonywania. Sam Taylor zajmowa si badaniem przeadunku surowcw w skadach Bethlehem Company, mierzc czas kadego rzutu opat i ciar przerzucanego materiau. Pozwolio mu to stwierdzi, jakiego rodzaju ruchy i jaki ciar jednorazowo przerzucanego surowca zapewniaj najwiksz wydajno przy niezwikszonym wysiku; take jakiego rodzaju opaty s
najodpowiedniejszymi narzdziami oraz jak minimaln wag powinien mie sam pracownik, by z odpowiedni si naciska na opat. Powoujc si na swoje badania, Taylor udowadnia, w jak duym stopniu wydajno pracy zaley od organizacji procesu pracy. Wskazywa take na korzyci wynikajce z powierzenia organizacji tego procesu specjalnym pracownikom. W ten sposb zwrci uwag, e zarzdzanie i wasno mog by rozdzielone. Koncepcje Taylora charakteryzowao czysto mechaniczne ujcie nie tylko procesu pracy, ale i samego czowieka. Przekonany by, e o wydajnoci pracy na kadym stanowisku decyduje rodzaj wykonywanych ruchw i posiadanych narzdzi. Wyuczenie tych pierwszych i dobranie tych drugich zwiksza wydajno, czym zainteresowany jest nie tylko pracodawca, ale i pracownik, gdy zwiksza to jego zarobki, a to jest
211
w przypadku pracy jego jedynym motywem i celem. Krya si za tym atomistyczna koncepcja czowieka jako izolowanej jednostki, kierujcej si wycznie motywem wasnej, i to wycznie materialnej korzyci. Stosunki midzyludzkie. Klasykiem tego kierunku, okrelanego czsto angielsk nazw human relations, jest Elton Mayo (1880-1949). Mayo prowadzi w 1927 roku badania w Hawthorne nad zachowaniem ludzi w procesie pracy i ich motywacjami. Wyniki tych bada zaskoczyy badaczy. W punkcie wyjciowym bada stawiano sobie za cel poszukiwanie czynnikw materialnych majcych wpyw na wydajno pracy, takich jak wielko pokoju, kolor cian, rodzaj owietlenia, ksztat narzdzi etc. Tego rodzaju kierunek bada zgodny by z taylorowskimi zaoeniami naukowego zarzdzania. Zaskoczenie byo podwjne. Po pierwsze, okazao si, e na wydajno pracy ogromny wpyw maj nie tylko, a nawet nie tyle same warunki fizyczne pracy, ile atmosfera panujca w zakadzie, zwaszcza w najbliszym otoczeniu pracownika; take stany psychiczne pracownikw, ich zadowolenie bd stres, zwizane nie tylko z sytuacjami w zakadzie pracy, ale i z ich yciem poza zakadem. Po drugie - e poczucie uczestnictwa w zespole i satysfakcja z udziau w jego osigniciach silniej motywuj pracownikw ni wzgld na wasn korzy materialn. Mayo stwierdzi, e w kadym nieprzerwanie pracujcym oddziale robotnicy formowali si wiadomie lub podwiadomie w grup z odpowiednimi zwyczajami, obowizkami, nawykami, a nawet obrzdami". Na poziomie zakadu pracy oznaczao to, e jednym z podstawowych zada kierownictwa jest organizowanie pracy zespoowej i wsppracy tak w zespoach, jak i midzy nimi. Mayo pisa: Pierwotnie miano bada warunki pracy robotnikw jako zbiorowiska jednostek, ale pniej nastpio jasne uznanie stosunku zespow pracy do kierownictwa za jeden z zasadniczych problemw wielkiego przemysu" (Mayo 1972a: 361, 363). Oznaczao to zasadnicz zmian spojrzenia na ludzi, i to nie tylko w procesie pracy. Prowadzio do zakwestionowania atomistycznej koncepcji czowieka oraz pogldu, e kieruje si wycznie motywem korzyci materialnych. Mayo za niedorzeczn uwaa hipotez mentalnoci tumu", jak okrela pogld goszcy, e ludzko jest zbiorowiskiem nie-zorganizowanych jednostek dziaajcych we wasnym interesie" (Mayo 1972b: 346). Nowy punkt widzenia mia daleko idce konsekwencje rwnie w odniesieniu do problematyki organizacji formalnych. Kierunek administracyjny. W przypadku tego kierunku uwaga skupiona jest nie na pracy produkcyjnej i bezporednim zarzdzaniu jej procesem, ale na zarzdzaniu caym przedsibiorstwem i na centralnych funk-
212
cjach kierowniczych. Przedmiotem zainteresowania jest nie usprawnianie procesw pracy na poszczeglnych przedsibiorstwa. Ten kierunek zainteresowa mia nie tylko praktyczne znaczenie. W jego obszarze nastpowaa konfrontacja Weberowskiego modelu biurokracji z rzeczywicie dziaajcymi biurokracjami, co przyczyniao si do modyfikacji tego modelu i rozwoju teorii biurokracji. Dostrzeono negatywne konsekwencje cech biurokracji odpowiadajcej klasycznemu modelowi weberowskiemu i odkryto nowe cechy biurokracji niezauwaone wczeniej przez Webera. W rezultacie dostrzeono ograniczenia racjonalnoci dziaa biurokracji. Caa ta problematyka prezentowana jest czsto pod nazw patologii biurokracji. Nie jest to nazwa najszczliwsza, gdy zakada utosamianie modelu Webera z normatywnym wzorcem zdrowej biurokracji, chocia nie taki jest sens weberowskiego typu idealnego biurokracji. stanowiskach produkcyjnych, ale usprawnienie struktury organizacyjnej
3. Patologie" organizacji formalnych

Podstawowych odkry, ktre wskazyway na ograniczenia Weberowskiego modelu biurokracji, dokonywano stopniowo i w ramach rozmaitych podej teoretycznych. Odkrycia te mona przedstawi w piciu punktach: Organizacje biurokratyczne, ktrych zasad dziaania jest zgodno z obowizujcymi przepisami, maj trudnoci w reagowaniu na sytuacje nietypowe. Poniewa przepisy nie obejmuj wszystkich moliwych sytuacji, pojawiaj si takie, do ktrych nie mona dopasowa adnego z nich, co paraliuje dziaanie organizacji. Kady z nas zapewne zetkn si z trudnociami zaatwienia jakiej sprawy ze wzgldu na zwizane z ni nietypowe okolicznoci. Kiedy nie mona byo jej jednoznacznie zaliczy do adnej kategorii przypadkw, nastpowa parali dziaania. Charakterystyczn reakcj biurokracji na tego rodzaju sytuacje jest wydawanie dodatkowych, coraz bardziej szczegowych przepisw, co jeszcze bardziej j usztywnia i zamiast likwidowa, pogbia parali. Ta cecha biurokracji moe nie by szczeglnie dolegliwa w stabilnym rodowisku. Natomiast daje si bardzo we znaki w sytuacjach szybkich zmian, kiedy to pojawiaj si wci nowe, nietypowe" przypadki. Biurokracje maj trudnoci z wdraaniem innowacji. Dzieje si tak z powodw ju wskazanych kada innowacja stwarza nowe, nietypowe sytuacje. Dodatkowym powodem jest to, e kada innowacja moe spowodowa konieczno przebudowy dotychczasowej struktury organizacyjnej. To za zagraa istniejcemu ukadowi wadzy w organizacji, a w konsekwencji interesom najrniejszych grup. Zagraa tym intere-
213
som co najmniej w ten sposb, e wymaga pozbycia si dotychczasowych nawykw i nabrania nowych, z czym wi si dodatkowe koszty psychiczne. Dla Webera biurokracja zwizana bya cile z profesjonalizmem. Jednake z czasem coraz wyraniejsza stawaa si dysharmonia midzy biurokratycznym a profesjonalnym wymiarem organizacji formalnych. Rozbieno midzy zasadami dziaania ekspertw i urzdnikw, niezbyt widoczna w administracji pastwowej, ujawniaa si, niekiedy jaskrawo, w innych typach organizacji formalnych, na przykad w przedsibiorstwach przemysowych. rdem jej jest odmienno podstaw autorytetu ekspertw i urzdnikw. W przypadku ekspertw podstaw ich autorytetu jest wiedza, w przypadku za urzdnikw stanowisko w hierarchii organizacyjnej. Eksperci podejmuj decyzje zgodnie z posiadan wiedz, urzdnicy - zgodnie z obowizujcymi przepisami. Pierwsi s bardziej elastyczni w reagowaniu na wyzwania rodowiska i bardziej otwarci na innowacje ni drudzy. Rozbienoci te stwarzaj pole konfliktw wewntrzorganizacji. Czstym zjawiskiem w biurokracji jest tak zwane przemieszczenie celw. Ma ono kilka postaci. Jedna polega na tym, e przestrzeganie przepisw przestaje mie warto instrumentaln i staje si celem samym w sobie. W rezultacie rozwizywanie problemw zaczyna by mniej wane ni drobiazgowe przestrzeganie przepisw, ktre staje si podstawowym celem istnienia biurokracji. Inn postaci przemieszczenia celw jest takie zaabsorbowanie organizacji biurokratycznej wasnym funkcjonowaniem, e niewiele energii pozostaje na realizacj zewntrznych celw i wykonywanie funkcji usugowych, do ktrych zostaa powoana. Znanym mi z osobistego dowiadczenia przykadem jest ogoszenie przerwy w pracy pewnego urzdu ze wzgldu na potrzeb policzenia pienidzy i przygotowania wypaty miesicznych wynagrodze dla pracownikw. Uczyniono to, mimo e czekali interesanci, ktrzy przybyli z odlegych miejscowoci na wezwanie urzdu. Trzecia posta przemieszczenia celw zwizana jest z trudnoci zaprzestania dziaalnoci przez organizacj. Jeli cel, do ktrego bya powoana, zosta zrealizowany, rozpaczliwie szuka innego, by przeduy swoje istnienie. Weber widzia biurokracj na podobiestwo bezosobowej maszyny z trybami w postaci personelu, ktry dziaa wycznie wedle przepisw okrelajcych zakres kompetencji i odpowiedzialnoci dla kadego stanowiska. Byo to takie samo podejcie, jakie w odniesieniu do przedsibiorstwa wystpowao u Taylora. Zyskao ono miano klasycznego. Jednake coraz bardziej widoczne stawao si, e dziaania organizacji nie s dziaaniami pozbawionych emocji bezosobowych maszyn, ale e
214
toczy si w nich ciga gra midzy grupami i jednostkami, ktrej przedmiotem jest wadza i kontrola nad
organizacj" (Kamiski 1991: 142). Ju badania Mayo wykazay obecno stosunkw nieformalnych i spontaniczne powstawanie maych grup wewntrz sformalizowanych struktur organizacyjnych. Ukazay take ich znaczenie i wpyw, najczciej ukryty, na funkcjonowanie organizacji i modyfikowanie jej dziaa. W rezultacie za okrelon w przepisach postaci organizacji formalnej zaczto dostrzega nieformaln i pynn struktur stosunkw osobistych, ukadw i grup koleeskich o charakterze grup pierwotnych. Antoni Kamiski pisze: Za fasad opisan w statucie i wewntrznych przepisach formalnych rozkwita bogaty i nie mniej wany (a czasem waniejszy) od formalnego wiat nieformalnych ukadw, gier i niespisanych nigdzie paktw. Poza formalnymi reguami gry wyraonymi w przepisach powstaj reguy nieformalne, ktrych skuteczno jest niejednokrotnie znacznie wiksza" (Kamiski 1991: 142). Okazao si wic, e kada organizacja yje podwjnym yciem. To, co dzieje si w drugim, nieformalnym yciu, ma wpyw, niekiedy znaczny, na ostateczny efekt jej dziaa. Urzdnik, nawet ulokowany w mao wanym miejscu formalnej struktury organizacyjnej, moe dziki swoim koleeskim powizaniom znacznie usprawni i przyspieszy zaatwienie sprawy bd, przeciwnie, skutecznie je zablokowa, zalenie od tego, czy darzy petenta yczliwoci, czy te ywi do niego wrogie uczucia. Ulokowany w strategicznym miejscu pracownik moe manipulowa informacjami dostarczanymi zwierzchnikom i wpywa na ich decyzje, a tym samym mie znacznie wiksz wadz, niby to formalnie wynikao z charakteru jego stanowiska. Najprostszym przykadem jest sekretarka, ktra moe przetrzyma wany dokument bd dostarczy go szefowi do podpisu natychmiast i nawet poza kolejnoci. Waciwo organizacji polegajca na wytwarzaniu w jej wntrzu drugiego ycia, poza kontrol formalnej zwierzchnoci, moe by i bywa wiadomie wykorzystywana. W okresie PRL wcale nierzadk praktyk byo wykorzystywanie rnych organizacji do prowadzenia w ich ramach, pod ich paszczykiem i szyldem, dziaalnoci realizujcej cele sprzeczne z celami polityki pastwa, do ktrych realizacji organizacje te byy powoane i ktre formalnie realizoway. Znanym mi osobicie przykadem jest Koo Przyjaci Karagandy dziaajce w latach siedemdziesitych w Warszawie w ramach Towarzystwa Przyjani Polsko-Radzieckiej (TPPR). Koo zajmowao si pomoc Polakom w Kazachstanie, stawiajc sobie za cel utrzymanie ich wizi z ojczyzn. Skupiao nie tylko czonkw TPPR, ale i ludzi, ktrym bliska bya idea pomocy rodakom w ZSRR i ktrzy nie tylko nie naleeli do TPPR, ale nawet ze wzgldu na swoje przekonania nigdy by do niego nie wstpili. W Kole mona byo te spotka byych winiw agrw sowieckich, ktrzy lepiej ni inni rozumieli potrzeb
215
cznoci z Polakami pozostajcymi w tamtym kraju i niesienia im pomocy. Poniewa Koo po cichutku robio swoje, a wysyk najrniejszych materiaw zajmowali si emeryci, nie brano go powanie i rzeczywista tre jego dziaalnoci umykaa uwadze wadz TPPR. Biurokracja i patologie" jej dziaania s wdzicznym tematem karykatur rysunkowych i prozatorskich utworw satyrycznych. Jej przemiewcy w formie humorystycznej przekazuj spostrzeenia dotyczce jej funkcjonowania, czsto zreszt bardzo celne i w duej mierze zgodne z tym,
0 czym w innym jzyku mwi badacze. Najbardziej znanymi utworami tego rodzaju jest Prawo
Parkinsona albo w pogoni za postpem i Zasada Peera. Dlaczego wszystko idzie na opak. Prawo Parkinsona gosi, e im wicej mamy czasu na wykonanie jakiej pracy, tym wicej czasu ona nam zabiera" (Parkinson 1963:11). Natomiast zasada Petera powiada: W hierarchii kady pracownik stara si wznie na swj szczebel niekompetencji", Z biegiem czasu kade stanowisko zostanie objte przez pracownika, ktry nie ma kompetencji do wykonywania swych obowizkw". Jeli mimo to rne organizacje dziaaj jako tako sprawnie, to jedynie dziki temu, powiada Peter, e prac [...] wykonuj ci, ktrzy nie osignli jeszcze swego szczebla niekompetencji" (Peter, Hull 1975: 20-21). W dzieku Parkinsona znajdujemy te takie bystre stwierdzenia, jak: Czsto si zdarza, e mczyni i kobiety penicy kluczowe funkcje, nie piastuj najwyszych stanowisk oficjalnych"; czy te: Czowiek, ktremu odmawia si prawa podejmowania wanych decyzji, zaczyna uwaa za niesychanie wane te decyzje, ktre wolno mu podejmowa. Zaczyna zrzdzi nad teczkami aktw, surowo sprawdza, czy owki s dobrze zatemperowane [...] i pilnie uywa dwch lub trzech kolorw atramentu" (Parkinson 1963: 61, 107).
4. Organizacje jako przedmiot zainteresowania socjologii

W socjologii organizacji ogromn rol odgrywaj badania empiryczne. Poszczeglne propozycje teoretyczne w jej obrbie s w znacznej mierze uoglnieniami sformuowanymi na podstawie bada rnego rodzaju organizacji. Przedmiotem bada bywaj najrozmaitsze organizacje: przedsibiorstwa przemysowe, firmy handlowe, stowarzyszenia, partie polityczne, zwizki zawodowe, agencje rzdowe, szpitale, wizienia. Kady rodzaj organizacji ma swoj specyfik i badanie kadej z nich ukazuje inne aspekty zbiorowoci ludzkich majcych posta organizacji formalnych. W badaniach organizacji czstym punktem wyjcia byway prace Maxa Webera, a wyniki tych bada prowadziy do dyskusji z nim.
216
Jako teoretyczna podstawa bada dugo dominowaa perspektywa strukturalno-funkcjonalna. Z tej perspektywy organizacje przedstawiaj si jako zewntrzne wobec jednostek systemy regulacji dziaa ludzkich, jako zwarte caoci zoone ze wzajemnie powizanych i zalenych od siebie czci. Przy takim podejciu istotne pytanie brzmi, czy i jak poszczeglne czci dziaaj na rzecz caoci i przyczyniaj si do jej umacniania. Istotne s take pytania o sposoby zaspokajania potrzeb organizacji (z ktrych za podstawow uwaa si potrzeb przetrwania) i o relacje midzy organizacj a rodowiskiem. Przedmiotem zainteresowania w tej perspektywie teoretycznej s nadto zakcenia dziaa organizacji rozpatrywane jako jej dysfunkcje". Dziaania jednostek natomiast s rozpatrywane jako reakcje na potrzeby organizacji. Inna problematyka organizacji ukazuje si z perspektywy szeroko rozumianego interakcjonizmu. Przedstawiciele tej orientacji teoretycznej nie kwestionuj, e dziaania organizacji s okrelane przez reguy i e charakterystyczn cech organizacji jest hierarchiczna struktura rl. Wskazuj natomiast, e nie s to rzeczy niewzruszone i niezmienne. Dowodz, e struktury organizacyjne stale si zmieniaj, a ich kadorazowy ksztat jest rezultatem nieustannych negocjacji tak midzy samymi czonkami organizacji, jak midzy nimi a ich klientami. Zgodnie z podstawowymi zaoeniami tej orientacji, pytanie o to, co dzieje si w organizacji, oznacza pytanie o znaczenia, jakie aktorzy przypisuj dziaaniom i w jakie wyposaaj wydarzenia. Najczstszym obiektem bada przedstawicieli tej orientacji byy szpitale psychiatryczne i wizienia. Drobiazgowo analizujc zachodzce w nich procesy interakcji, wnioski ze studiw pojedynczych przypadkw skonni byli odnosi do wszelkiego typu organizacji. W obrbie tej orientacji teoretycznej powstaa synna koncepcja instytucji totalnej" Ervina Goffmana. Mianem instytucji totalnej Goffman okreli takie organizacje, ktre dla pewnej liczby osb s miejscem dugotrwaego pobytu w izolacji od szerszego spoeczestwa i penego podporzdkowania rygorom administracyjnym regulujcym ich wszystkie czynnoci yciowe. Przykadem takich organizacji byy dla niego szpitale psychiatryczne, wizienia, sierocice, klasztory, garnizony wojskowe etc. Niezalenie od tego, co je rni, wszystkie czy wskazana wyej cecha. Goffmana interesowa przebieg interakcji w tego rodzaju organizacjach, a przede wszystkim zachodzcy w nich proces niszczenia dawnej tosamoci jednostek i narzucania im nowej oraz sposoby radzenia sobie przez ludzi z tego rodzaju sytuacjami i dostosowywania si do nich. Interakcjonistyczne analizy organizacji krytykowane byy za wyczne koncentrowanie si na interakcjach i negocjacjach zachodzcych wewntrz organizacji. Koncentracji tej niewtpliwie sprzyjao badanie takich organizacji jak szpitale psychiatryczne czy wizienia, ktre s w znacznej mierze wiatami zamknitymi. Jednake, jak wskazywali krytycy, rw-
217
nie w ich przypadku znaczenia i definicje sytuacji nie powstaj wycznie wewntrz nich, ale pochodz take z zewntrz, czego przykadami s definicje dewiacji czy zdrowia psychicznego. Niezalenie od tych krytyk niewtpliw zasug podejcia interakcjonistycznego byo zwrcenie uwagi na konieczno uwzgldniania w analizach organizacji nie tylko czynnikw zewntrznych, ale i wewntrznych, nie tylko obiektywnych, ale i subiektywnych.
Trzy poziomy analizy problematyki organizacji

Problematyka organizacji wystpuje i jest rozpatrywana na trzech poziomach ycia spoecznego: na mikrospoecznym poziomie zachowa i dziaa jednostek oraz procesw zachodzcych w maych grupach, na mezospoecznym poziomie pojedynczych organizacji formalnych i na makrospoecznym poziomie caego spoeczestwa (Morawski 1979: 8). Poziom jednostek i maych grup. Problematyka badawcza na poziomie jednostek inspirowana jest zarwno interakcjonistycznym sposobem widzenia rzeczywistoci spoecznej, w tym take organizacji, jak i dziedzictwem szkoy stosunkw midzyludzkich. Z tym ostatnim wiza mona zainteresowanie powstawaniem i funkcjonowaniem w ramach organizacji struktur nieformalnych, klik i maych grup, czsto o charakterze grup pierwotnych. Poziom pojedynczych organizacji. Problematyka tego poziomu jest najczstszym przedmiotem zainteresowa przedstawicieli zarwno nauki o organizacji i zarzdzaniu, jak i socjologii organizacji. Badacze, ktrzy si ni interesuj, rozpatruj wiele szczegowych problemw o bezporednim znaczeniu praktycznym, takich jak podejmowanie decyzji produkcyjnych i personalnych, ksztatowanie celw organizacji, procesy wdraania innowacji etc. Na poziomie pojedynczych organizacji obok rnorakich problemw szczegowych podejmowane s rwnie doniose problemy oglne, dotyczce nowych form organizacji dziaa zbiorowych. Nabieraj one szczeglnej wagi w szybko zmieniajcym si wiecie wspczesnym, ktry na naszych oczach przybiera nowy, dotychczas nieznany ksztat. Wraz z rozwojem nowoczesnego spoeczestwa przemysowego mnoyy si celowe grupy formalne, coraz gciej zapeniajc przestrze spoeczn. Ich najczstsz postaci byy rnego rodzaju przedsibiorstwa produkcyjne i usugowe. Du cz siy roboczej tych przedsibiorstw stanowili pracownicy niewykwalifikowani bd o niskich kwalifikacjach. Inni zreszt nie byli potrzebni, poniewa wczesny poziom techniki sprawia, e praca bya wykonywana za pomoc prymitywnych narzdzi, a o jej efekcie decydowaa gwnie sia i sprawno fizyczna. (Taylor stwo-
218
rzy teori organizacji, badajc proces adowania rudy za pomoc opaty.) W biurach i urzdach podstawowymi narzdziami byy papier, piro i liczyda, a wymagane kwalifikacje sprowadzay si do umiejtnoci czytania i pisania. Modele struktur organizacyjnych, w tym idealny typ biurokracji Maxa Webera, odpowiaday warunkom spoeczestwa przemysowego, w ktrym maszyna bya symbolem nowoczesnoci, i odnosiy si do form organizacyjnych zwizanych z tymi warunkami. Oczywicie, warunki te ulegay zmianom, technika rozwijaa si, ale nie na tyle dramatycznie, aby doprowadzi do zakwestionowania poznawczej przydatnoci tych modeli. W drugiej poowie XX wieku w rozwoju technologii nastpi skok jakociowy. Ju nie mechanika, ale elektronika zacza modelowa formy ycia zbiorowoci ludzkich i wpywa na ksztat ludzkiej wyobrani. W fabrykach i urzdach, w domach prywatnych coraz liczniej pojawiaj si komputery, a wraz z nimi moliwo szybkiego komunikowania si za pomoc poczty elektronicznej i sieci internetowej. Elektronicznie sterowane maszyny coraz skuteczniej wyrczaj czowieka w pracach wymagajcych wysiku fizycznego. Jednoczenie korzystanie z coraz bardziej wyrafinowanych urzdze wymaga coraz wyszych kwalifikacji. Waniejszy od wysiku fizycznego staje si wysiek umysowy. Wzrasta zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowanych pracownikw, specjalistw i ekspertw. Nowe warunki stwarzaj moliwo, a niekiedy i powoduj konieczno cakowitej zmiany organizacji pracy. Powstaj firmy, ktrych pracownicy wykonuj swoje zadania nie w ich siedzibach, ale we wasnych domach i komunikuj si ze zwierzchnikami i wsppracownikami, korzystajc z komputerw. Wszystko to rodzi nowe problemy i stawia socjologi organizacji przed nowymi wyzwaniami. Dawne modele organizacji, chocia wci przydatne, przestaj wystarcza. Na pocztku lat szedziesitych XX wieku dwaj uczeni brytyjscy Tom Burns i G.M. Stalker podjli problem koniecznoci dostosowania systemw zarzdzania do zmienionych i szybko zmieniajcych si warunkw. Wskazujc, e organizacje odpowiadajce weberowskiemu modelowi biurokracji najlepiej dziaaj w przewidywalnych, stabilnych i znanych warunkach, wyrazili przekonanie o nadchodzcym zanikaniu tego typu organizacji w spoeczestwach wspczesnych, charakteryzujcych si cigym procesem zmian. Na podstawie bada okoo dwudziestu szkockich i brytyjskich firm przemysowych, nota bene gwnie elektronicznych, stworzyli model zarzdzania nazwany organicystycznym". By on biegunowym przeciwiestwem klasycznego, biurokratycznego modelu, ktry okrelili mianem
mechanicystycznego". W modelu organicystycznym znikaj sztywne hierarchie i podziay pracy. W toku interakcji midzyosobniczych nastpuje stae wzajemne do-
219
stosowywanie si pracownikw i okrelanie ich zada. Istot pracy jednostki nie jest wykonywanie z gry okrelonych czynnoci, ale wykorzystywanie wasnych zdolnoci do realizacji celw organizacji. W przypadku pojawienia si jakiego problemu wszyscy, ktrzy rozporzdzaj odpowiedni wiedz, wsplnie dyskutuj i szukaj rozwizania. Najwysze kierownictwo nie ma monopolu na wiedz niezbdn do rozwizywania wszystkich problemw, a tym samym nie ma monopolu na podejmowanie wanych decyzji. Informacje nie s przekazywane wycznie pionowo, ale rozchodz si we wszystkich kierunkach, a komunikacja midzy ludmi zajmujcymi rne pozycje nie polega na wydawaniu polece, ale na konsultacjach. Dla autorw tej koncepcji modele mechanicystyczny i organicystyczny byy dwoma biegunami skali, na ktrej sytuoway si formy organizacyjne badanych przedsibiorstw. Ich podstawowym wnioskiem byo stwierdzenie, e nie ma takiej jednej struktury organizacyjnej, ktra by zawsze i w kadych warunkach gwarantowaa najwysz sprawno dziaania. Najwaciwsz struktur organizacyjn jest taka, ktra pozwala danej organizacji moliwie jak najsprawniej realizowa jej cele w warunkach, w jakich dziaa (Haralambos, Holborn 1990: 426-429). Z organicystycznym systemem zarzdzania wie si istotny problem. Skuteczno tego rodzaju zarzdzania zaley od zaangaowania pracownikw w sprawy firmy i utosamiania si przez nich z jej celami. Model organicystycznego systemu ponownie przywoa problem wizi pracownikw z organizacj podnoszony wczeniej przez szko stosunkw midzyludzkich. W latach osiemdziesitych XX wieku kwestia ta zacza budzi ywe zainteresowanie. Zaczto mwi o instytucjonalizacji organizacji i przeksztacaniu organizacji w instytucje, majc na myli powizanie organizacji, czyli systemu regulacji dziaa ludzkich, z wartociami, symbolami, a nawet rytuaami. Wprowadzenie pojcia instytucji w tym kontekcie oznaczao skierowanie uwagi na kulturowy wymiar procesu regulacji, na sens i znaczenie, jakie dana spoeczno nadaje rnego rodzaju zachowaniom" (Kamiski 1991: 134). W kadej organizacji wczeniej czy pniej praktyki organizacyjne zaczynaj by wyposaane w sens kulturowy. W administracji pastwowej, w korporacjach przemysowych, stowarzyszeniach spoecznych itp. powstaje czsto specyficzny etos kulturowy, ktry nadaje celom i dziaaniom organizacyjnym charakter misji. Misja ta znajduje wyraz w ideologii organizacji powizanej z okrelonymi rytuaami i elementami zachowa indywidualnych, ktre staj si symbolami umoliwiajcymi identyfikacj [...] symbole i rytuay organizacyjne tworz osobowo organizacji. Pracownicy nie czerpi dumy z tego, e fragmentarycznie uczestnicz w procesie, ktrego kocowym efektem jest jaki produkt czy usuga, ale
220
czsto s dumni z tego, e pracuj dla okrelonej organizacji, przedsibiorstwa lub firmy [...]. Dziki instytucjonalizacji organizacja zaskarbia sobie lojalno swoich uczestnikw, staje si czci istotnej treci ich ycia, a jej cele przedmiotem ich identyfikacji" (Kamiski 1991: 136-137). Proces tak rozumianej instytucjonalizacji jest w pewnej mierze procesem spontanicznym i z czasem dokonuje si w kadej organizacji wraz z nawarstwianiem si tradycji. Jednake jego znaczenie dla skutecznego i sprawnego dziaania organizacji skania do wiadomego zabiegania o jego uruchomienie i przyspieszenie. Zmierzaj w tym kierunku midzy innymi takie zabiegi jak wprowadzanie jednolitych strojw dla pracownikw, eksponowanie logo firmy, tworzenie izb pamici przedsibiorstwa, obchody firmowych i pracowniczych jubileuszy, organizowanie wsplnych uroczystoci, rytuay zwizane z nagradzaniem szczeglnie zasuonych pracownikw firmy etc. Poziom makrospoeczny. Wspczesne spoeczestwa s caociami zoonymi z rnorodnych czci, midzy ktrymi zachodz skomplikowane i pynne relacje. Makrospoeczny poziom ycia spoecznego ma wasne, specyficzne dla tego poziomu mechanizmy regulacji dziaa zbiorowych. Przycigaj one uwag socjologw organizacji, ktrzy uprzednio zajmowali si regulacj dziaa ludzi na poziomie organizacji (Morawski 1979: 8). Przykadem moe tu by francuski uczony Michel Crozier, autor klasycznego, tumaczonego na jzyk polski dziea Biurokracja. Anatomia zjawiska. Analizy makrospoecznych systemw organizacyjnych prowadzone s pod wieloma szyldami. W rnych pracach pojawiaj si jako centralne takie pojcia jak porzdek, sterowanie, kontrola lub regulacja (Kamiski 1979, 19-20). Socjologowie organizacji, podejmujc problematyk makrospoeczn, wykorzystuj w swych analizach wiedz o mechanizmach funkcjonowania biurokratycznych organizacji i ich charakterystycznych patologiach". W wielu przypadkach daje to interesujce rezultaty. I tak na przykad, ogld systemu realnego socjalizmu z perspektywy socjologii organizacji pozwala dostrzec, e wiele jego wad i przykrych dla obywateli cech nie byo bdami i wypaczeniami", ktre dayby si wczeniej lub pniej naprawi bd usun, ale nieuniknionymi, klasycznymi patologiami czy dysfunkcjami" biurokracji. Poniewa system spoeczno-polityczny skonstruowany by wedle wzoru gigantycznej, podlegajcej jednemu centralnemu kierownictwu organizacji biurokratycznej, waciwe tego rodzaju organizacjom patologie i dysfunkcje wystpoway w rwnie gigantycznych wymiarach. wczesne publikacje, ktre opisyway otaczajc rzeczywisto w jzyku socjologii organizacji (jeli mogy si ukaza, co si zdarzao w schykowym okresie istnienia PRL), znaczco poszerzay krytyczn wyobrani spoeczno-polityczn.
221
Na poziomie makrospoecznym szczegln uwag przyciga problem relacji midzy organizacjami formalnymi a demokracj. W rozwinitych spoeczestwach przemysowych zarwno wadza, jak i zasoby s nie do pomylenia bez oprawy organizacyjnej. ycie wspczesnych spoeczestw w coraz wikszym stopniu ksztatuj potne organizacje, na ktrych decyzje ludzie yjcy w tych spoeczestwach maj coraz mniejszy wpyw. Dlatego te kluczowym problemem wspczesnoci jest stworzenie takich mechanizmw demokratycznych, ktre umoliwiayby sta kontrol wadzy, i to zarwno wadzy administracji pastwowej oraz samorzdowej, jak i korporacji przemysowych (zob. Demokracja i biurokracja, s. 409).
ROZDZIA X
Spoeczno lokalna
1. Historyczne rda socjologii spoecznoci lokalnych 225 2. Spoeczno lokalna i zbiorowo terytorialna 229 3. Spoecznoci lokalne i zbiorowoci terytorialne jako struktury redniego poziomu 230 4. Lokalizm 233
1. Historyczne rda socjologii spoecznoci lokalnych

W historii socjologii wiatowej odnale mona dwa rda inspiracji wspczesnej problematyki spoecznoci lokalnych, tak teoretycznej, jak i badawczej. Jednym jest koncepcja Ferdynanda Tnniesa dwch typw zbiorowoci spoecznych, opartych na odmiennych rodzajach wizi spoecznej. Drugim amerykaska socjologia okresu midzywojennego, ktrej naczelnym tematem byy tak zwane community studies, czyli badania spoecznoci lokalnych. W odniesieniu do socjologii polskiej istnieje jeszcze trzecie rdo w postaci prac polskiego historyka gospodarki, Franciszka Bujaka.
Ferdynand Tnnies i dwa typy zbiorowoci

Ferdynand Tnnies (1855-1936) jest przedstawicielem socjologii niemieckiej. Chocia napisa wiele prac, poczesne miejsce w historii soq'ologii zapewnia mu ksika Gemeinschaft und Gesellschaft, ktra jest uwaana za jedn z najbardziej znaczcych ksiek w dziejach socjologii (Szacki 2002: 440). W ksice tej przedstawi dwa typy wizi spoecznej i odpowiadajce im dwa typy zbiorowoci spoecznych. Typologia Tnniesa zostaa przyswojona przez socjologi wiatow, i to tak dalece, e niemieckie nazwy wyrnionych przez niego typw (Gemeinschaft i Geseschaft) weszy w brzmieniu oryginalnym do jzyka socjologii wielu krajw. Tnnies, podobnie jak przedstawiciele socjologii humanistycznej, uznawa swoisto rzeczywistoci spoecznej, ktra istnieje w inny sposb ni rzeczywisto przyrodnicza. Stosunki spoeczne i zrzeszenia s rezultatem woli ludzi, ktra ich czy i wie. Wola ta ma dwie postacie: Kurwille i Wesenwille. W polskim przekadzie pierwsza okrelana jest jako organiczna", naturalna", druga za jako arbitralna". W przypadku pierwszej myl jest zwizana z uczuciem i caoci ludzkiego dowiadczenia, a dziaanie bdce jej wynikiem jest dziaaniem z wewntrznej potrzeby. W przypadku drugiej myl oddziela si od uczucia i usamodzielnia, a zwizane z t wol dziaanie jest skierowane na osiganie celw zewntrznych.
226
Jedna i druga wola le u podstaw stosunkw spoecznych, ale dotycz stosunkw innego rodzaju. Z woli organicznej rodzi si Gemeinschaft (wsplnota), z woli arbitralnej Gesellschaft (tumaczone jako zrzeszenie", spoeczestwo", a obecnie najczciej jako stowarzyszenie"). Charakteryzujc te dwa rodzaje zbiorowoci, Tnnies podkrela ich przeciwstawno. Przypisywane im przeciwstawne cechy daj si przejrzycie przedstawi w postaci tabelki:
Wizy czce ludzi We wzajemnych stosunkach ludzie uczestnicz jako rodki kontroli Ludzie kieruj si Podstawa gospodarcza
Wsplnota pokrewiestwo, braterstwo, ssiedztwo osobowoci zwyczaj, tradycja wiar wasno zbiorowa
Stowarzyszenie umowy, wymiana dbr materialnych, wyrachowanie role spoeczne prawo sformalizowane wzgldem na opini publiczn pienidz, wasno prywatna
Typologia Tnniesa bya opracowaniem - z nowych pozycji teoretycznych i ideologicznych - znanego wczeniej tematu wsplnoty ulegajcej rozkadowi pod wpywem postpw kapitalizmu. Chocia Tnnies nie by pierwszy, ktry podj ten temat, ani jedyny, ktry skontrastowa ze sob dwa typy zbiorowoci tradycyjn wsplnot i nowoczesne spoeczestwo - to wanie jego typologia upowszechnia si w socjologii. Jest ona wci wykorzystywana jako okrelenie dwch punktw skali, ktra stanowi narzdzie analizy przemian zachodzcych w spoecznociach lokalnych pod wpywem procesw zwizanych z rozwojem nowoczesnego spoeczestwa, takich jak urbanizacja i uprzemysowienie.
Socjologia amerykaska okresu midzywojennego

Problematyka spoecznoci lokalnych bya centraln problematyk socjologii amerykaskiej okresu midzywojennego. Zainteresowanie t problematyk uksztatowao si gwnie w krgu tak zwanej szkoy chicagowskiej. Jako szko chicagowsk okrelano grup badaczy skupionych wok Roberta Ezry Parka (1864-1944) i jego seminarium na Wydziale Socjologii Uniwersytetu Chicagowskiego. W ich zainteresowaniach spoecznociami lokalnymi wystpoway trzy charakterystyczne wtki, ktrych kontynuacje odnale mona we wspczesnych sposobach postrzegania i badania tych spoecznoci.
Rozdzia X. Spoeczno lokalna
227
Po pierwsze, Park zwrci uwag na przestrzenne uwarunkowanie zjawisk spoecznych, ktry to rodzaj uwarunkowania uzna za bardzo doniosy. Nawizujc do ekologii (zob. Ekologia, etologia i socjobiologia, s. 55) jako nauki przyrodniczej, wprowadzi pojcie ekologii spoecznej". Drug charakterystyczn cech socjologii uprawianej w tym rodowisku byo zainteresowanie miastem i uczynienie podstawowym przedmiotem bada zjawisk i procesw spoecznych zachodzcych na jego obszarze. Przyjmujc zaoenia ekologii spoecznej, uwaano, e zjawiska te i procesy daj si przyporzdkowa poszczeglnym czciom przestrzeni miejskiej. Zajmowano si przestrzenn organizacj ycia w miecie, usytuowaniem dzielnic ndzy i bogactwa, rozmieszczeniem przestpczoci etc. Wszystko to przedstawiano za pomoc najrozmaitszych map i wykresw. Trzeci cech by empiryzm. Socjologowie chicagowscy byli przede wszystkim badaczami terenowymi, ktrzy stworzyli pewien wzorzec sozologicznych bada terenowych. W krgu seminarium Parka powstao wiele monografii dotyczcych poszczeglnych aspektw ycia w miecie, gwnie w Chicago. Z wydanego w kocu lat dwudziestych XX wieku podrcznika akademickiego mona si dowiedzie, e metoda bada terenowych polega na intensywnym badaniu stosunkw i procesw wystpujcych w pojedynczym wypadku. Badacz wybiera grup lub jaki aspekt zachowania si grupowego odpowiednio do postawionego przez siebie problemu, po czym studiuje je z moliwie wielu punktw widzenia" (Palmer 1928: 19-20, za: Szacki 2002: 609). Taki sposb badania bywa nazywany metod monograficzn" i okrelany mianem socjografii. W socjografii podstawowym celem bada nie jest weryfikacja teorii, ale moliwie wszechstronny, drobiazgowy opis wszystkich aspektw wybranego, pojedynczego wycinka rzeczywistoci spoecznej. Ten typ bada bardzo dugo dominowa w socjologii, take polskiej. A do lat pidziesitych XX wieku badania socjologiczne kojarzone byy gwnie z tego rodzaju postpowaniem badawczym, podobnie jak obecnie kojarzone s najczciej z badaniami ankietowymi i ilociowymi analizami danych. Wedle socjograficznego wzoru badano nie tylko Chicago i nie tylko w szkole chicagowskiej. Korzystali z niego rwnie badacze spoza tej szkoy, ktrych przedmiotem zaintersowania byy miasteczka amerykaskie i ich lokalne spoecznoci. Rezultatem ich pracy byo wiele monografii poszczeglnych miasteczek. Najsynniejsze z nich to monografia zatytuowana Middletoion. A Study in Contemporary American Culture autorstwa Roberta S. i Helen M. Lyndw opublikowana w 1929 roku oraz pniejsza monografia Yankee City Series Lloyda Warnera, liczca sze tomw wydawanych kolejno w latach 19411959. W obu monografiach nazwy miasteczek bdcych przedmiotami badania zostay zmienione na nazwy fikcyjne.
228
Obie wymienione monografie stanowi klasyczny wzorzec bada spoecznoci lokalnych. Badacze dyli do poznania wszystkich aspektw ycia badanej spoecznoci, mimo e w przypadku Lyndw gwnym przedmiotem ich zainteresowania bya dystrybucja wadzy w lokalnej spoecznoci, a w przypadku Warnera spoeczne zrnicowanie tej spoecznoci (Bernard 1973). Ukierunkowanie zainteresowania nie wykluczao traktowania spoecznoci lokalnej tak jak gdyby bya ona pierwotnym plemieniem, tj. zamknit w sobie caoci strukturaln i funkcjonaln, ktr mona zrozumie bez wykraczania poza ni" (Steward 1950: 29, za: Szacki 2002: 600). Takiemu podejciu towarzyszyo wykorzystywanie w jednych badaniach rnorakich narzdzi i technik badawczych: obserwacji uczestniczcej, wywiadu, analizy statystyk i dokumentw, a nawet ankiety. W sumie zasugi socjologii amerykaskiej w dziedzinie bada spoecznoci lokalnych s trojakie i polegaj na: zwrceniu uwagi na przestrzenny wymiar zjawisk spoecznych, zwrceniu uwagi na spoecznoci lokalne w obrbie miasta,
wypracowaniu metody monograficznej jako jednej z metod socjologii.
Franciszek Bujak
Franciszek Bujak (1875-1953) podj w 1900 roku szczegowe opisywanie wybranych wsi maopolskich. Zamierza na tej podstawie stworzy opracowanie oglne. Chocia zamiaru tego nie zrealizowa, jego monografie zapocztkoway bardzo ywotny w polskich naukach spoecznych nurt zainteresowa badawczych" (Szacki 1995: 72). Bujak, zbierajc materiay do swoich monografii, przywizywa wielk wag do bezporedniego kontaktu z badan zbiorowoci. Wiele czasu spdza w badanych miejscowociach, w ktrych prowadzi obserwacje i rozmawia z mieszkacami, a take przeprowadza wywiady zarwno z pojedynczymi osobami, jak i wywiady grupowe. Siga rwnie do materiaw archiwalnych i wykorzystywa dane statystyczne. Zaoeniem wyjciowym Bujaka byo, e gmina jest takim skupieniem spoecznym, ktrego coraz gbsze i sumienniejsze badanie moe jeszcze rzuci cae snopy wiata na spoeczestwo i jego funkcje [...] w niej mona daleko atwiej bada zwizek i zaleno wzajemn rnych zjawisk gospodarczych i spoecznych" (Bujak 1976: 547, za: Szacki 1995: 72). Studia Bujaka, ktre nale do klasyki socjografii polskiej, zapocztkoway w Polsce empiryczne badania zbiorowoci spoecznych.
229
2. Spoeczno lokalna i zbiorowo terytorialna

Spoeczno lokalna
W rnych, mniej lub bardziej rozbudowanych definicjach spoecznoci lokalnej wystpuj trzy stale elementy: terytorium, interakcje spoeczne oraz wi psychiczna wyraajca si w poczuciu wsplnoty z ludmi zamieszkujcymi to terytorium, a take w szczeglnym stosunku do owego terytorium postrzeganego jako nasze miejsce". Dwa z tych elementw s zbiene z elementami definicji grupy jako mikrostruktury spoecznej. Mimo to wiele rni spoeczno lokaln od tak rozumianej grupy spoecznej. Przede wszystkim rni j zasada odrbnoci w postaci terytorium. Jest to rnica podstawowa, ale nie jedyna. Rni take wielko. Spoeczno lokalna jest na tyle dua, e cz cech definicyjnych grupy (na przykad struktura socjometryczna) nie moe jej przysugiwa. Jednoczenie jest na tyle maa, e wewntrzne interakcje mog by jej cech definicyjn, podobnie jak jest w przypadku grupy, ale nie w przypadku makrostruktur spoecznych. O spoecznoci lokalnej mwi si jako o strukturze spoeczno-przestrzennej", ktr tworz ludzie pozostajcy wobec siebie w spoecznych interakcjach i zalenociach w obrbie danego obszaru i posiadajcy jaki wsplny interes lub poczucie grupowej i przestrzennej tosamoci jako elementy wsplnych wizi" (Starosta 1995: 31). Niekiedy do wskazanych trzech podstawowych cech spoecznoci lokalnych dodaje si zdolno do podejmowania wsplnych dziaa na rzecz rozwizywania nurtujcych je problemw". Zdolno ta jest postrzegana jako zalena od wewntrznej spoistoci spoecznoci lokalnych, na ktrej rzecz dziaaj istniejce w nich systemy powiza, zalenoci i instytucji (Starosta 1995: 30). Charakteryzowana w ten sposb spoeczno lokalna jest modelem wsplnoty, ktrej wiele cech przypomina Tnniesowsk Gemeinschaft. Czciami skadowymi spoecznoci lokalnej s gwnie grupy pierwotne: rodziny i ssiedztwa, relacje za midzy jej czonkami maj zazwyczaj charakter stosunkw osobowych. Najczciej wskazywanym i bezspornym przykadem takiej spoecznoci lokalnej jest zasiedziaa, tradycyjna spoeczno wiejska (zob. Spoeczestwo tradycyjne, s. 101), w znacznej mierze naleca ju do przeszoci. Sporne natomiast jest, czy we wspczesnych warunkach wielkomiejskich mog istnie spoecznoci lokalne jako poczone siln wizi wsplnoty. Rozmaite badania sozologiczne, rwnie polskie, pozwalaj sdzi, e jest to moliwe, a w starych dzielnicach miast nawet powszechne (Marek Szczepaski 1989: 178).
230
Zbiorowo terytorialna
Spoecznoci lokalne byy podstawow form organizacji ycia zbiorowego w spoeczestwach tradycyjnych. Rozwj nowoczesnego spoeczestwa przemysowego wraz z towarzyszcymi mu procesami industrializacji, urbanizacji i wzrostem ruchliwoci przestrzennej powoduje sabnicie i zanikanie wizi czcych spoecznoci lokalne. Spoecznoci lokalne trac swj charakter i przeksztacaj si w zbiorowoci terytorialne. Zbiorowoci terytorialne s skupiskiem zatomizowanych jednostek, ktrego skad bywa pynny i zmienny, co dodatkowo utrudnia tworzenie si wizi spoecznej. Jednostki, z ktrych skada si zbiorowo terytorialna, bytuj obok siebie i zaspokajaj swoje potrzeby w obrbie tego samego obszaru geograficznego, ale nie musz czu si i najczciej si nie czuj zwizane ani z nim, ani z sob nawzajem. Znacznie silniejsze s ich zwizki z ludmi spoza ukadu lokalnego. Poza tym ukadem znajduj si te ich grupy odniesienia. Maj take odmienny ni czonkowie spoecznoci lokalnych stosunek do zamieszkiwanej przestrzeni. Spoeczno zamieszkuje miejsce, zbiorowo za zaludnia obszar. Miejsce jest doskonale znane, przyswojone, wasne. Obszar natomiast jawi si jako niczyj i obcy" (Jaowiecki 1989: 101). Tak rozumiana zbiorowo terytorialna jest szersz kategori ni spoeczno lokalna. Kada spoeczno lokalna jest zbiorowoci terytorialn, natomiast nie kada zbiorowo terytorialna spoecznoci lokaln, chocia kada kryje w sobie moliwo przeksztacenia si w poczon wizi spoeczno. W polskiej literaturze socjologicznej wystpuje odrnienie spoecznoci lokalnej od zbiorowoci terytorialnej, w czym pobrzmiewa wyrane echo typologii Tnniesa. Tak samo zreszt jak i we wszystkich innych typologiach, w ktrych wsplnota o silnej wizi z przewag czcych ludzi stosunkw osobowych jest przeciwstawiana zbiorowociom bez takiej wizi i z dominujcymi w niej stosunkami rzeczowymi. Typologie te ponadto s z reguy podszyte nostalgi za wiatem tradycyjnych wsplnot.
3. Spoecznoci lokalne i zbiorowoci terytorialne jako struktury redniego poziomu

Spoecznoci lokalne maj rozmiar, ktry wraz z jego spoecznymi konsekwencjami odrnia je, z jednej strony, od mikrostruktur spoecznych, takich jak mae grupy, z drugiej za - od makrostruktur. Z tego te powodu mwi si o nich niekiedy jako o strukturach redniego poziomu".
231
Jako takie, s traktowane jako graniczna strefa wzajemnego przenikania si makro- i mikrospoecznych poziomw ycia spoecznego. Spoecznoci lokalne widziane s jako miejsce, w ktrym jednostka styka si z szerszym spoeczestwem i kultur. To wanie w swojej miejscowoci przez wiksz cz ludzkiej historii, a w znacznej mierze take dzisiaj, jednostka staje wobec instytucji swego spoeczestwa, wobec waciwych mu drg wyraania uczu religijnych, regulowania zachowa, ycia rodzinnego, socjalizacji modych, zarabiania na ycie, wyraania ocen estetycznych" (Warren 1972: 21, za: Szacki 2002: 596). Podobnie rzecz widzi wspczesny socjolog polski: W ukadach lokalnych produkowana jest cz dbr i usug, wytwarzaj si systemy wartoci i etos pracy, podejmowane s decyzje dotyczce migracji i innych zachowa przestrzennych, ksztatuj si style ycia, konkretyzuje si w midzyludzkich relacjach struktura klasowa spoeczestwa i brutalnie ujawniaj si nie w statystyce, ale bezporednio w ludzkich losach -nierwnoci spoeczne. W ukadach lokalnych wreszcie odbija si system instytucji pastwowych i ujawnia spoeczna tre sprawowanej wadzy" (Jaowiecki 1989: 102). Wszystko to sprawia, e zjawiska spoeczne na poziomie lokalnym s przedmiotem ywego zainteresowania nauk spoecznych. Zainteresowania te maj rn posta, gdy rnie rysuje si ich przedmiot szczegowy. Przedmiotem tym bywa spoeczno lokalna, sposb jej funkcjonowania jako powizanej caoci i procesy jej przeksztace. Kiedy indziej przedmiotem zainteresowania bywa spoeczno lokalna jako miejsce przejawiania si i to oglniejszych zjawisk spoeczno-politycznych. Bywa te, e przedmiotem uwagi s przejawy na poziomie lokalnym oglniejszych zjawisk, ktre bada si w obrbie jednostek terytorialnych o administracyjnie wyznaczonych granicach, bez odnoszenia tych bada do koncepcji spoecznoci lokalnych (Tarkowski 1994). Zrnicowane s take metody bada struktur redniego poziomu i wystpujcych w nich zjawisk. Obok wszystkich innych metod wspczesnej socjologii wykorzystywany jest w ich badaniu opis socjograficzny i prowadzone s studia monograficzne wedle wzoru uksztatowanego w socjologii amerykaskiej lat trzydziestych i dominujcego w socjologii polskiej okresu midzywojennego. W dorobku naszej powojennej socjologii mamy wiele tego rodzaju monografii. S wrd nich zarwno takie, w ktrych spoeczno lokalna jest samoistnym przedmiotem bada, jak i takie, w ktrych jest terenem bada oglnospoecznych procesw czy zjawisk. Mimo wielu prac podejmujcych problematyk socjologiczn spoecznoci lokalnych problematyka ta nie wyodrbnia si w osobn subdyscyplin socjologiczn. Zajmuj si ni rne subdyscypliny sozologiczne, majce sobie waciwe granice z innymi naukami, gwnie spoecznymi,
232
chocia nie tylko. W rezultacie problematyka spoecznoci lokalnych uprawiana jest na pograniczu rnych dyscyplin, z ktrych kada kieruje uwag na inne aspekty zjawisk spoecznych na poziomie lokalnym. I tak spoeczno lokalna jest przedmiotem zainteresowania socjologii wsi. Zarwno w Polsce, jak i m. wiecie problematyka spoecznoci lokalnych zajmuje w niej poczesne miejsce. Jednake w adnym razie nie jest tosama z zakresem zainteresowa tej subdyscypliny. Socjologia wsi jest bowiem rwnie socjologi rolnictwa i zajmuje si rozmaitymi spoecznymi aspektami przemian tradycyjnych sposobw gospodarowania i podnoszenia cywilizacyjnego poziomu ycia na obszarach wiejskich. W polu jej zainteresowania s na przykad takie problemy, jak utowarowienie gospodarki rolnej, przeksztacanie si tradycyjnego chopa w zawodowego rolnika, urbanizacja wsi polegajca na tworzeniu infrastruktury zapewniajcej warunki ycia przypominajce miejskie - wodocigi, drogi, telefony (Turowski 1995). Ze wzgldu na rozlegy zakres podejmowanej problematyki socjologi wsi cz zwizki z wieloma naukami, nie tylko spoecznymi. Jak stwierdza jeden z jej przedstawicieli, zwizki te s zwizkami z geografi rolnictwa, z racji wsplnych zainteresowa przestrzeni wiejsk; z histori chopw, ze wzgldu na istotn rol wiedzy o przeszoci dla zrozumienia teraniejszoci wsi; z prawem rolnym, z racji zainteresowania normatywnymi aspektami organizacji produkcji rolnej; z etnografi, wnoszc wiedz o tradycji kultury materialnej i duchowej ludnoci wiejskiej; a take [...] z ekonomik rolnictwa, polityk i statystyk agrarn" (Kaleta 1993: 90). Inn subdyscyplin sozologiczn podejmujc problematyk spoecznoci lokalnych jest socjologia miasta. W jej obrbie szczegln uwag przycigaj przestrzenne uwarunkowania procesw spoecznych i spoeczne wytwarzanie przestrzeni" (Jaowiecki 1988). Problematyka spoecznoci lokalnych w granicach tej subdyscypliny wie si z problemami gospodarki przestrzennej i urbanistyki. Pytanie, jakie w odniesieniu do spoecznoci lokalnych pojawia si w socjologii miasta, jest pytaniem o formy organizacji przestrzeni miejskiej i ksztaty osiedli sprzyjajce powstawaniu takich spoecznoci. Pytanie to i poszukiwania idce w tym kierunku pojawiy si w Polsce ju w okresie midzywojennym. Wybudowane wwczas na warszawskim oliborzu osiedle Warszawskiej Spdzielni Mieszkaniowej zostao zaprojektowane z myl o stworzeniu warunkw dla takiej spoecznoci. Z kolei socjologia polityki i nauki polityczne zainteresowane s formami przejawiania si wadzy na poziomie lokalnym. Rozproszenie problematyki spoecznoci lokalnych jest rwnie jej rozproszeniem instytucjonalnym. Podejmowana i rozwijana jest nie tylko na wydziaach socjologii i w instytutach socjologii, ale rwnie w takich jednostkach organizacyjnych, jak na przykad Instytut Wsi i Rolnictwa, In-
233
stytut Gospodarki Przestrzennej ulokowany na Wydziale Geografii i Studiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego czy Instytut Planowania Przestrzennego Politechniki Warszawskiej. W zainteresowaniach powojennej socjologii polskiej spoecznociami lokalnymi i zachodzcymi na poziomie lokalnym zjawiskami spoecznymi wyrni mona trzy okresy. W kadym z nich inna problematyka znajdowaa si w centrum uwagi. W pierwszych powojennych latach byy to procesy integracji zbiorowoci zoonych z ludzi pochodzcych z rnych rejonw Polski o odmiennych tradycjach kulturowych. Z tego punktu widzenia szczeglnie interesujce byy zachodnie dzielnice Polski, nowo wczone w obszar pastwa polskiego i nazywane wwczas Ziemiami Odzyskanymi. Na ich obszarze w jednej miejscowoci zaczynali y obok siebie rdzenni, autochtoniczni mieszkacy tych ziem, repatrianci zza Buga" i przybysze z Polski centralnej. W latach szedziesitych XX wieku dominujcym przedmiotem zainteresowania byy lokalne konsekwencje procesu uprzemysowienia i urbanizacji, ktrego wyrazem byy rozmaite budowy socjalizmu": Nowa Huta czy Nowe Tychy jako wybudowane w szczerym polu zupenie nowe miasta. W ostatnim natomiast dziesicioleciu kwesti centraln sta si problem lokalizmu i rozwoju lokalnego zwizany z poszukiwaniem w rodowiskach lokalnych rde rozwoju ekonomicznego i spoecznego kraju (Starosta 1995: 18).
4. Lokalizm
Dogbne zmiany stosunkw spoecznych i organizacji spoeczestwa, jakie wywoaa w Europie rewolucja przemysowa, powodoway rozkad spoecznoci lokalnych i przeksztacanie si ich w zbiorowoci terytorialne. Towarzyszyo temu obumieranie lokalizmu. Zgodnie z najprostszym okreleniem lokalizmu, oznacza on wzgldn autonomi oraz upodmiotowienie konkretnych spoecznoci lokalnych w zakresie gospodarczym, spoecznym i kulturalnym w ramach szerszego ukadu spoeczno-przestrzennego i politycznego" (Sowa 1989: 30). Tak rozumiany lokalizm zwizany jest z pewn ideologi; tak, w ktrej wzgldna autonomia i upodmiotowienie spoecznoci lokalnych" s uznawanymi wartociami. Sabnce uznanie tych wartoci oznacza zmierzch lokalizmu. Uwaa si, e w Europie proces ten rozpocz si w wieku XIX, a jego szczytowy punkt przypada na poow wieku XX. Zmierzch lokalizmu to zmiana sposobu patrzenia na rzeczywisto spoeczn i problemy spoeczne. To koncentracja uwagi na zbiorowociach makrospoecznych oraz uwydatnianie znaczenia i roli biurokratycz-
234
nej organizacji pastwa przy ignorowaniu spoecznoci lokalnych, a nawet niechtnym czy wrcz wrogim do nich stosunku. Taki wrogi stosunek zaznaczy si wyranie w Polsce w okresie PRL. Cech ustroju komunistycznego byo denie do maksymalnej centralizacji umoliwiajcej pen kontrol wszystkich przejaww ycia spoecznego. Niezalenie od goszonych hase, niekiedy piknie brzmicych, rzeczywistym celem byo przeksztacenie spoeczestwa w jedn wielk, wszechogarniajc organizacj biurokratyczn. Wszelkie przejawy spontanicznej samoorganizacji byy podejrzane i jako takie tpione bd podporzdkowywane biurokratycznej kontroli partyjnych i pastwowych agend. Tak byo rwnie w odniesieniu do spoecznoci lokalnych. W Polsce powojennej procesy destrukcji spoecznoci lokalnych przeksztacajce je w zbiorowoci terytorialne nie ograniczay si do samoistnych procesw towarzyszcych rozwojowi spoeczestwa przemysowego. Byy rwnie rezultatem wiadomej polityki, ktra miaa na celu zapewnienie wszechwadzy pastwa bdcego narzdziem Partii (zawsze pisanej z wielkiej litery). W rezultacie zbiorowoci terytorialne, w jakie zmieniay si spoecznoci lokalne, nabieray szczeglnego charakteru jako wytwory nie tylko procesw uprzemysowienia i urbanizacji, ale i biurokratyzacji oraz upolityczniania (Starosta 1995: 113-120). W ostatnim dziesicioleciu lokalizm zacz si odradza na caym wiecie. Sta si swego rodzaju wiatopogldem, ktry wyznaje na wiecie coraz wicej zwykych obywateli, a take przedsibiorcw, menederw i politykw" (Jaowiecki, Sowa 1989: 4-5). Jak zauway jeden z polskich socjologw, lokalizm, czy raczej renesans lokalizmu na wiecie jest jednym z najbardziej niezwykych, zaskakujcych zjawisk spoecznych koca XX wieku" (Sowa 1989: 37). Z tego rodzaju renesansem mamy do czynienia take we wspczesnej Polsce. Jednym z jego przejaww jest wzrost zainteresowania problematyk lokaln ze strony przedstawicieli rnych dyscyplin: socjologw, geografw, ekonomistw (Wdz 1989: 44). Odradzanie si lokalizmu jest reakcj na nieporadno pastwa i centralnej biurokracji w rozwizywaniu problemw spoecznych. Nieporadno ta w ostatnich dziesicioleciach ujawnia si wszdzie, ale szczeglnie dramatycznie w krajach tak zwanego realnego socjalizmu. W tych krajach bowiem wszechobecne pastwo kontrolowao wszystkie sfery ycia spoecznego, cznie z gospodark. Jego niewydolno dawaa si wic szczeglnie we znaki. Ostatecznie doprowadzia do gospodarczego i politycznego bankructwa pastwa, co otworzyo drog przemianom demokratycznym. W ideologii wspczesnego lokalizmu nostalgiczna tsknota do dajcej poczucie zakorzenienia tradycyjnej spoecznoci lokalnej czy si z pragmatyzmem. Przejawem pragmatyzmu jest podkrelanie poytkw wynikajcych z realizacji potencjalnych moliwoci rodowisk lokalnych. Haso rozwoju lokalnego" kieruje uwag na niewykorzystane zasoby
Rozdzia X. Spoeczno lokalna 235
rodowisk lokalnych, zarwno materialne, jak i ludzkie. Wyraa te nadziej na rozwj caego kraju przez zdynamizowanie spoecznoci lokalnych i wykorzystanie ich zasobw.
Ideologia lokalizmu i rozwoju lokalnego ma wyrany wymiar polityczny, ktry we wspczesnej Polsce, w epoce dogbnych przeobrae ustrojowych jest szczeglnie wyrany. Przeksztacenie zbiorowoci terytorialnych w upodmiotowione spoecznoci lokalne jest jedn, by moe nawet najwaniejsz z drg prowadzcych do odbudowy spoeczestwa obywatelskiego, czyli takiego spoeczestwa, w ktrym funkcjonuje wiele niezalenych od biurokratycznych struktur pastwa zrzesze, powstajcych z inicjatywy obywateli w celu samodzielnego rozwizywania najrozmaitszych problemw spoecznych. Ideologia lokalizmu czy si z przekonaniem, e jest on zwizany z demokracj, ktra jest jego warunkiem. Wskazuje si, e znaczenie struktur lokalnych jest tym wiksze, im mniejsza jest centralizacja wadzy politycznej i bardziej rwnomierny jej rozdzia (Starosta 1995: 19). W ich rozbudowie widzi si te przeciwwag dla zagroe demokracji, jakie niesie ze sob biurokracja. W ideologii lokalizmu mieci si okrelony model spoecznoci lokalnej. Przeksztacenie zbiorowoci terytorialnych w spoecznoci lokalne nie moe by powrotem do tradycyjnych spoecznoci, na ktre z oczywistych wzgldw nie ma miejsca w warunkach wspczesnych. Modelem spoecznoci lokalnej, bdcej wsplnot podobnie jak spoeczno tradycyjna, lecz funkcjonujcej na cakowicie odmiennych zasadach odpowiadajcych nowoczesnoci, jest lokalna spoeczno samorzdowa. Jest to taka spoeczno, dla ktrej przestrze i terytorium s naturaln podstaw dobrowolnego zrzeszania si. Jest to spoeczno otwarta, nie stawiajca przeszkd napywowi nowych ludzi do danego ukadu lokalnego i odpywowi z niego dotychczasowych jego czonkw. Dobrowolne stowarzyszenia i zrzeszenia s w niej rozbudowane. Poprzez nie czonkowie spoecznoci uczestnicz w rozmaitych sferach ycia zbiorowego. Programy rozwojowe tworz obywatele i wsppracujce z nimi lokalne stowarzyszenia i organizacje. Lokalne elity wadzy s wyaniane przez procedury demokratycznych wyborw. Czonkw spoecznoci cechuje silna identyfikacja z miejscem zamieszkania i aktywny udzia w lokalnym yciu politycznym (Starosta 1995: 102-106).
ROZDZIA XI
Nard
1. Nard jako przedmiot zainteresowania socjologii 239 2. Zbiorowo etniczna 241 3. Dwie drogi ksztatowania si narodw w Europie 244 4. Nard a nowoczesno 246 5. Pastwa wielonarodowe i narody wieloetniczne 250 6. Zawie drogi ksztatowania si nowoczesnych narodw: przykad Polski 256
1. Nard jako przedmiot zainteresowania socjologii

W pocztkowym okresie swego istnienia socjologia interesowaa si gwnie zjawiskami i procesami spoecznymi zachodzcymi na poziomie makrospoecznym. W odniesieniu do zbiorowoci tego poziomu podstawow kategori analityczn byo spoeczestwo, a przedmiotem zainteresowania jego czci skadowe, ich wzajemne relacje, czynniki decydujce o spjnoci spoeczestwa i przeciwdziaajce jej, jak rwnie mechanizmy jego zmian. Nard, bdcy niewtpliwie zbiorowoci w skali makrospoecznej, nie budzi szczeglnego zainteresowania socjologii zachodniej, zwaszcza amerykaskiej, ktra w znacznej mierze decydowaa o obliczu gwnego nurtu socjologii wiatowej. Nie oznacza to, e problematyka narodu bya cakowicie nieobecna w socjologii. Podejmowali j socjologowie w krajach centralnej i wschodniej Europy, w ktrych tak zwana kwestia narodowa bya kwesti ywotn, a nawet palc. Zaznaczya swoj obecno w socjologii
niemieckiej, a w socjologii polskiej od samego jej zarania znajdowaa si w centrum uwagi (Kurczewska 1979). Byy to jednake socjologie na og peryferyjne w stosunku do gwnego nurtu rozwoju socjologii wiatowej i czsto mao znane poza granicami swoich krajw. W ostatnich dziesicioleciach sytuacja ta ulega zmianie. Ruchy narodowe nie tylko w miejscach z europejskiego punktu widzenia peryferyjnych, ale i w samej Europie zaczy wyrasta na podstawow si polityczn. Stay si te gwnym rdem konfliktw zarwno na arenie midzynarodowej, jak i wewntrz poszczeglnych krajw. Zagroenie, jakie zaczy stwarza w skali wiatowej, dobitnie uprzytomnio znaczenie sentymentw narodowych. Nauki spoeczne, w tym socjologia, bez wzgldu na to, w jakim kraju s uprawiane, nie mog ju ich ignorowa. I nie ignoruj. Pojawio si wiele prac powiconych problematyce narodu, podejmujcych j od rnych stron i z rozmaitych perspektyw. Uprzytomniaj one, e zbudowanie definicji narodu okrelajcej obiektywne kryteria, na ktrych podstawie mona by odrni zbiorowo
240
narodow od makrospoecznych zbiorowoci innego typu, jest niemoliwe. Jakiekolwiek bowiem byyby te kryteria, zawsze mona wskaza zbiorowo, ktra ich nie spenia, a mimo to nikt nie ma wtpliwoci, e jest narodem. Jak stwierdzi jeden z polskich socjologw, nie ma i prawdopodobnie nie bdzie takiej definicji narodu, ktra pasowaaby do wszystkich grup, ktrych czonkowie uporczywie uwaaj samych siebie za nalecych do jednego narodu i jako nard s postrzegani take przez ludzi nalecych do innych grup tego rodzaju" (Szacki 1997a: 15-16). Oczywicie, jest to prawda dopty, dopki pragniemy zdefiniowa nard w kategoriach obiektywnych cech, ktrych posiadanie czyni dan zbiorowo narodem. Nard bowiem, co do czego panuje niemal powszechna zgoda, to zjawisko cile zwizane ze sfer wiadomoci, tosamoci, wartoci. To przede wszystkim organizacja uczu" (Jedlicki 1997: 60). Ju Max Weber pisa, e pojcie narodu naley do sfery wartoci, a to oznacza, i w pewnych grupach moemy si spodziewa szczeglnej solidarnoci podczas ich zetknicia z innymi grupami. Tak zbiorowoci na poziomie makrospoecznym jest nard. Jest on przez jej czonkw postrzegany jako grupa wasna z wszystkimi tego konsekwencjami, znanymi psychologii i socjologii (zob. Grupy wasna i obca, s. 197). Jeli prbuje si okrela nard za pomoc obiektywnych cech danej zbiorowoci, kategoria narodu staje si mao, jeeli w ogle, odrnialna od kategorii spoeczestwa. Nic w tym dziwnego, albowiem nard jako zbiorowo w skali makrospoecznej ma wszystkie cechy spoeczestwa, chocia spoeczestwo nie ma wszystkich cech narodu. Nawet jeli zachodziaby (a jest to moliwe) pena zbieno midzy zbiorem jednostek tworzcych spoeczestwo a zbiorem jednostek tworzcych nard, to okrelenie tego zbioru mianem spoeczestwa kieruje uwag w zupenie inn stron i ku innym kwestiom ni okrelenie go narodem. Spoeczestwo nie budzi emocji. Z narodem wi si niezwykle silne uczucia. Dla narodu ludzie oddaj wasne ycie i w imi narodu odbieraj je innym. Nard jest wartoci autoteliczn. Spoeczestwo ma warto instrumentaln jako forma organizacji ycia zbiorowego w obrbie jakiego terytorium. W myleniu potocznym wystpuje intuicyjne odrnianie narodu i spoeczestwa. Przykadem moe by wypowied jednego z naszych parlamentarzystw, ktry stwierdzi, e nard potrzebuje dobrze wyksztaconego spoeczestwa". W realnej rzeczywistoci zakresy zbiorowoci okrelanej mianem spoeczestwa i mianem narodu zazwyczaj krzyuj si. Spoeczestwa s najczciej zoone z czonkw rnych narodw i grup etnicznych, a czonkowie jednego narodu wchodz w skad rnych spoeczestw. Spoeczestwo jest wielorako zrnicowan i czsto rozdzieran konfliktami caoci. Nie tylko konfliktami o podou ekonomicznym, ale
Rozdzia XI. Nard
241
rwnie narodowociowymi. Nard jest postrzegany jako jednolita cao, jako wsplnota, ktrej wszyscy czonkowie s brami bez wzgldu na to, pod jak szerokoci geograficzn yj i czym si zajmuj; take jako cao jednorodna etnicznie, chocia i w tym przypadku, podobnie jak w przypadku wszystkich innych obiektywnych cech narodu, istniej znamienne wyjtki. Wszak trudno odmwi miana narodu zrnicowanym etnicznie Amerykanom czy Szwajcarom. Niemniej pojcie narodu jest cile zwizane z pojciem etnicznoci i zbiorowoci etnicznej, okrelanej najczciej mianem grupy etnicznej, chocia nie spenia ona wszystkich kryteriw grupy w cisym, socjologicznym rozumieniu (zob. Mae grupy jako mikrostruktury spoeczne, s. 185).
2. Zbiorowo etniczna
Charakter zbiorowoci etnicznej

Okrelenie obiektywnych cech decydujcych o istocie zbiorowoci etnicznej i etnicznoci jest nie mniej trudne ni w przypadku narodu. Istot etnicznoci jest bowiem poczucie tosamoci grupowej i mocne przekonanie o wasnej odrbnoci. Zbiorowoci etniczne odznaczaj si spjnoci i s poczone siln wizi spoeczn, co sprzyja okrelaniu ich mianem grup. Niekiedy mwi si te o nich jako o etniach". Istnieje powszechna zgoda, e rdzeniem etnicznoci jest wiadomo ostrego podziau na my i oni. My, wyposaeni w cechy szczeglne, tylko nam waciwe i jaskrawo odrniajce nas od wszystkich innych. O tym, jakie cechy zostan w odniesieniu do danej zbiorowoci uznane za taki wyrnik, decyduj przypadki i okolicznoci. Moe to by rwnie dobrze jzyk, jak religia, obyczaj, wygld fizyczny etc. Wane jest jedynie to, aby cechy te stanowiy niekwestionowan wasno danej zbiorowoci i wyranie j odrniay od innych, nawet, a moe i zwaszcza, podobnych do niej pod wieloma innymi wzgldami. Poczucie etnicznoci rodzi si zawsze w sytuacji kontaktu midzygrupowego (Burszta 1998: 136). Inn istotn cech zbiorowoci etnicznych jest gbokie przekonanie o wsplnocie pochodzenia i wizach krwi czcych ich czonkw. Konsekwencj tego przekonania jest postrzeganie etnicznoci jako cechy naturalnej przypisanej jednostkom niezalenie od ich woli, podobnie jak pe. W literaturze powiconej problematyce narodu i etnicznoci wystpuj rozbudowane charakterystyki zbiorowoci etnicznych. Anthony D. Smith, autor jednej z klasycznych prac z tego zakresu, wyrnia nastpujcych sze skadnikw etnicznoci (Smith 1986): Nazwa zbiorowoci. Nazwa ma ogromne znaczenie symboliczne. W staroytnoci, a take w redniowieczu przypisywano jej niezwyk-
242
moc. Nazwanie kogo czy czego byo jednoznaczne z okreleniem istoty nazywanego obiektu. Bg ydw nie ma imienia, albowiem czowiek, nie bdc w stanie zrozumie jego istoty, nie ma prawa nadawa Mu imienia. Przekonanie o wsplnym pochodzeniu. Stanowi nieodczny element etnicznoci. Legendy i mity mwice o pocztkach i pochodzeniu zbiorowoci etnicznej okrelaj jej miejsce i pozycj w wiecie. Dajc wyjanienie jej pocztkw, uzasadniaj jej dalsze losy i okrelaj przysze przeznaczenia. Wsplne dzieje. Zbiorowoci etniczne s zbiorowociami historycznymi, ktre maj wasne dzieje i pami wsplnej przeszoci. Wasna, odrbna kultura. Czonkw zbiorowoci etnicznej czy i odrnia od ludzi spoza niej przede wszystkim wasna, specyficzna kultura. Mechanizm tego odrniania dziaa wedle wzoru podobiestwa i rnicy. Podkrela si upodobnienie czonkw danej zbiorowoci pod wzgldem tych cech kulturowych, ktre rni ich od czonkw innych zbiorowoci. Oczywicie, w poszczeglnych zbiorowociach bywaj to rne cechy. Najczciej jest to jzyk i religia, ale moe te by rodzaj ubioru, a nawet diety. Zwizek z okrelonym terytorium. Jest to zwizek istotny gwnie w planie symbolicznym. Liczy si nie terytorium jako miejsce zasobw surowcowych i jego materialne posiadanie, ale terytorium jako wasne miejsce na ziemi", z ktrym zwizane s narodziny zbiorowoci i istotne fragmenty jej dziejw. Jest ono wit ojczyzn, do ktrej mona zawsze symbolicznie powraca, nawet jeli w realnym wiecie dana zbiorowo jest go pozbawiona i yje od wielu lat w rozproszeniu. Poczucie solidarnoci i tosamoci. Grup etniczn charakteryzuje znaczna spjno i silna wi spoeczna w rozumieniu wizi psychicznej. Nie w kadej zbiorowoci etnicznej tak wyrnione skadniki etnicznoci wystpuj wszystkie razem. Ponadto w rozmaitych zbiorowociach waga ich bywa rna. Jednak ksztatowaniu si etnicznoci zawsze towarzyszy tendencja do podkrelania tego, co nam jest wsplne i co rni nas od innych w tych wszystkich szeciu wymiarach. Jeli w ktrym czego nie dostaje, dy si do jego uzupenienia.
Rodzaje grup etnicznych

Wspczenie termin grupa etniczna bardzo si upowszechni i czsto wystpuje zamiast dawniej uywanych okrele, takich jak plemi, spoeczno plemienna, a nawet spoeczestwo tradycyjne. Mianem grupy etnicznej bywaj obecnie okrelane zbiorowoci czterech podstawowych typw:
Rozdzia XI. Nard
243
Miejskie mniejszoci etniczne. Przykadem s Polacy w Chicago czy Nowym Jorku bd te Chiczycy lub Irlandczycy w dowolnym z miast amerykaskich czy Arabowie w Paryu. Ludy tubylcze, miejscowe. W tym przypadku mianem grupy etnicznej okrelane s ludy, ktre yy na jakim terytorium, zanim przybyli tam europejscy kolonizatorzy i osadnicy, na przykad Aborygeni w Australii czy Indianie w Ameryce i Kanadzie. Kulturowo zrnicowane populacje pastw bdcych tworami kolonializmu. Protonarody. S to takie grupy, ktre maj swoich przywdcw politycznych i ideologw oraz d do uzyskania wasnego pastwa, co uwaa si za podstawowy wyznacznik ruchw narodowych. S one te okrelane mianem narodw bez pastwa (Burszta 1998: 135-136).
Grupa etniczna a nard

Czwarty z wymienionych typw grup etnicznych uprzytomnia powinowactwa midzy grup etniczn a narodem. S one na tyle due, e w wielu wypadkach utrudniaj lub wrcz uniemoliwiaj wytyczenie wyranej granicy midzy nimi. Bywa, e o jednej i tej samej zbiorowoci mwi si raz jako o narodzie, kiedy indziej za jako o grupie etnicznej. Spowodowane jest to tym, e grupy etniczne bywaj postrzegane jako poprzedzajce nard formy wsplnot i zacztkowe postacie narodw (Koskowska 1996). Podobnie jak w kadym innym przypadku, przejcie formy zacztkowej w dojrza nie dokonuje si w jednym momencie, ale jest pynnym, rozcignitym w czasie procesem, w ktrym zamazane s granice midzy nastpujcymi po sobie formami. Mimo tych trudnoci istnieje cecha powszechnie uznawana za znami narodu, rnica go od grupy etnicznej. Jest ni upolitycznienie, czego wyrazem jest denie do posiadania wasnego pastwa. Rozpowszechniony jest pogld, e w odrnieniu od wiadomoci etnicznej wiadomo narodowa obejmuje z reguy wyobraenie wasnego - co najmniej wzgldnie niezalenego - pastwa, w ktrym nard yje (ewentualnie y kiedy w przeszoci) lub powinien y w moliwie bliskiej przyszoci" (Szacki 1997a: 16). Denie zbiorowoci etnicznej do suwerennoci politycznej jest procesem, w ktrym wyrni mona trzy etapy. Pierwszym jest pojawienie si poczucia etniczno-kulturowej tosamoci, a tym samym wyodrbnienie si grupy etnicznej jako swoistej caoci. W drugim etapie zbiorowo etniczna, rywalizujc z innymi grupami i stawiajc czoo zewntrznym zagroeniom, umacnia swoj zwarto. Jednoczenie wyksztaca wasne elity, ktre artykuuj jej potrzeby i formuuj dania, a take mobilizuj
244
dla nich poparcie spoeczne. W tym momencie grupa etniczna wkracza na scen polityczn, co jednak wci moe godzi z lojalnoci wobec pastwa, w ktrego granicach yje. Trzeci etap to przeciwstawienie si temu pastwu i danie niepodlegoci. W tym momencie moemy ju mwi o narodzinach ruchu narodowowyzwoleczego i rozwinitej wiadomoci narodowej. Oczywicie, nie zawsze zbiorowoci etniczne przechodz (i musz przechodzi) przez wszystkie te etapy. O tym, ktre i kiedy je przebyy stay si (bd przejd i stan si) narodami, a ktre nie, zaley w kadym poszczeglnym przypadku od splotu wielu rnych okolicznoci. Z tego te powodu mona zasadnie twierdzi, e wspczesna mapa narodw wiata jest dzieem wielu przypadkw, jak rwnie, e nie jest ona niezmienna i raz na zawsze dana.
3. Dwie drogi ksztatowania si narodw w Europie

Przeksztacenie si zbiorowoci etnicznej w nard przez sformuowanie i realizowanie denia do niezalenoci politycznej nie jest jedyn drog ksztatowania si narodw. W Europie w taki sposb powstaa tylko ich cz. S to przede wszystkim narody, ktre uzyskay niezaleno polityczn w stosunkowo nieodlegych czasach, w centralnej i wschodniej czci kontynentu. W wielu krajach Europy Zachodniej proces ksztatowania si narodw przebiega inn drog (Pomian 1992). Jedna droga jest drog od narodu do pastwa, natomiast druga od pastwa do narodu. W pierwszym wypadku wsplnota kulturowa majca poczucie wasnej odrbnoci przeksztaca si w organizm polityczny, w drugim organizm polityczny nabiera cech wsplnoty kulturowej. Jeli w pierwszym wariancie mamy do czynienia ze wsplnotami kulturowymi poszukujcymi dachu politycznego" (Gellner 1991), to w drugim istniejcy dach polityczny" stwarza warunki sprzyjajce powstawaniu wsplnoty kulturowej i osabianiu, a nawet zacieraniu przedziaw midzy rnymi grupami etnicznymi, ktre wskutek rozmaitych, czsto przypadkowych okolicznoci historycznych znalazy si pod jednym dachem". Droga od pastwa do narodu to rwnie przeksztacanie si samego pastwa z pastwa dynastycznego i terytorialnego w pastwo narodowe, a jego poddanych w obywateli, ktrzy maj rwne prawa. Takie przeksztacanie to dugotrway proces historyczny, w ktrego toku wiele powizanych ze sob zmian w gospodarce, stosunkach spoecznych i sposobach sprawowania wadzy doprowadza ostatecznie do likwidacji przywilejw stanowych i uznania ludu za suwerena. Jeli za lud jest suwere-
Rozdzia XI. Nard
245
Rozbieno w postrzeganiu swojego narodu daa o sobie zna w prowadzonych w Polsce badaniach pamici spoecznej. Ujawniy one istnienie dwu odrbnych wzorw polskiej tradycji narodowej. Jeden by wzorem tradycji pastwowej, w ktrym centralnymi postaciami byli Bolesaw Chrobry, Kazimierz Wielki, Jzef Pilsudski. Drugi - wzorem tradycji kultury polskiej, w ktrym centralnymi postaciami byli Mikoaj Kopernik, Adam Mickiewicz, Fryderyk Szopen. Postacie historyczne nalece do kadego z tych wzorw rzadko byy przez respondentw wskazywane jednoczenie jako szczeglnie przez nich cenione (Szacka, Sawisz: 1990). Dwoisto ta ujawnia si rwnie w badaniach CBOS-u przeprowadzonych w 1988 roku na reprezentatywnej prbie dorosych mieszkacw Polski (Karpiski 1999). Badanym przedstawiano wiele okrele i mieli wybra te, ktre uwaaj dla siebie za wane. Okrelenie jestem obywatelem Polski" wybrao 80 procent, natomiast jestem osob przywizan do polskiej tradycji narodowej" 62 procent. Zwaywszy na to, e odsetek wyborw okrelenia jestem Polakiem" wybrao 87 procent, wida wyranie, e s takie osoby, dla ktrych bycie Polakiem" oznacza bycie obywatelem, i takie, dla ktrych oznacza przywizanie do polskiej tradycji narodowej, chocia dla znakomitej wikszoci oznacza jedno i drugie. Dalsze badania prowadzone w latach dziewidziesitych XX wieku wykazay, e wspczeni Polacy stopniowo odchodz w zakresie swojej identyfikacji narodowej od modelu wsplnoty kulturowej na rzecz wsplnoty obywatelskiej" (odziski 1999: 42).
nem, oznacza to, e rdem wadzy jest wsplnota spoeczna. T za trudno okreli, nie odwoujc si do jej kultury i historii (Rakowska-Harm-stone 1997: 117). Klasycznym przykadem takiej drogi uksztatowania si narodu jest Francja. Te dwie drogi ksztatowania si narodw sprawiy, e odrnia si dwa rodzaje narodw. Niekiedy mwi si o nich jako o starych i nowych narodach, czciej jako narodach terytorialno-obywatelskich i etniczno--genealogicznych bd te politycznych i etniczno-kulturowych. W odniesieniu do istniejcych narodw rozrnienia te dotycz w gruncie rzeczy bardziej ich odmiennej przeszoci historycznej ni wspczenie wystpujcych midzy nimi rnic. Niezalenie bowiem od przebiegu procesw narodotwrczych w ich wyniku powstaj podobne do siebie caoci. W kadym narodzie wymiar kultury i polityki ostatecznie wzajemnie si ze sob splataj i wsplnie zaczynaj okrela tre wiadomoci narodowej. W jednym przypadku nastpuje polityzacja etnicznoci, w drugim za etnicyzacja politycznoci, kiedy to symbole wadzy pastwowej i pastwa (hymn, godo, flaga) staj si obdarzonymi adunkiem emocjonalnym symbolami narodu. Ponadto nard nie moe istnie bez rdzenia etnicznego. Jeeli takiego nie ma, musi by wynaleziony czy raczej odnaleziony (Smith 1986: 212), podobnie jak i jego sigajca w moliwie dalek przeszo tradycja. Kady z tych wtkw, tak etniczno-kulturowy, jak i polityczny, chocia w rzeczywistoci cile ze sob splecione, w rnych narodach wystpuj z rn wyrazistoci. S take akcentowane z rn si w po-
246
szczeglnych teoriach narodu. W literaturze przedmiotu mona znale zarwno czysto polityczne, jak i czysto kulturowe teorie narodu. W pierwszych jako podstawowy warunek uznania zbiorowoci za nard uwaane jest posiadanie przez jej czonkw peni praw obywatelskich, a sam nard jest utosamiany z pastwem narodowym. W drugich wymiar polityczny narodu jest lekcewaony i nard utosamiany jest ze wsplnot kultury symbolicznej i istnieniem wrd jego czonkw wiadomoci narodowej w postaci poczucia przynalenoci do okrelonej zbiorowoci etnicznej. W tym ostatnim przypadku bywa, e do uznania jakiej zbiorowoci za nard wystarcza istnienie poczucia przynalenoci do tego rodzaju wsplnoty w wskim krgu jej elity spoecznej. Zrnicowane s take treci potocznej wiadomoci narodowej. Inna jest nie tylko wiadomo czonkw rnych narodw, uksztatowanych odmienn drog, ale i wiadomo narodowa poszczeglnych czonkw tego samego narodu. Jedni postrzegaj swj nard w nierozerwalnym zwizku z organizacj pastwow, inni widz go w niezalenych od polityki wymiarach etnicznoci i kultury (patrz: ramka na poprzedniej stronie).
4. Nard a nowoczesno
W myleniu potocznym rozpowszechnione jest przekonanie, e podzia ludzkoci na narody jest czym nie tylko oczywistym, ale i odwiecznym, a same narody w dzisiejszej postaci istniej od zawsze". Takiemu przekonaniu sprzyja to, e istotnym elementem tosamoci narodowej jest wiadomo wsplnych dziejw. Posiadanie dugiej przeszoci jest traktowane jako mocny argument na rzecz politycznej niezalenoci danej grupy etnicznej. Ponadto daleko w przeszo sigajce dzieje zbiorowoci dodaj jej splendoru. Powoywanie si przez nard na swoj przeszo utwierdza w nim przekonanie o odwiecznoci jego obecnej postaci. Przekonanie to jest cakowicie sprzeczne z tym, co twierdz wspczesne teorie narodu. Mwi one, e narody i ideologie narodowe s zjawiskiem stosunkowo modym. Rozwiny si w Europie Zachodniej, w epoce zwanej nowoczesn, ktra rozpocza si wraz z osiemnastowieczn rewolucj francusk i dziewitnastowieczn rewolucj przemysow. Wrd przedstawicieli nauk spoecznych pogld ten zyskuje coraz wicej zwolennikw. Jak stwierdza historyk polski, historiografia europejska rezygnuje dzi z pojcia pastwo narodowe w odniesieniu do redniowiecza i czasw nowoytnych". Jednoczenie dodaje: Nikt jednak nie kwestionuje, e struktury wadzy silnie wpyway na ksztatowanie si wiadomoci narodowej" (Mczak 1996a: 9).
Rozdzia XI. Nard
247
Nikt, kto wie powstanie narodw z europejsk nowoczesnoci, nie twierdzi oczywicie, e narody powstay nagle albo e zostay powoane do ycia w sposb cakowicie dowolny. Wszyscy zgadzaj si, e powstanie narodw to wynik dugotrwaych procesw historycznych, w ktrych toku uksztatoway si zbiorowoci ostatecznie okrelajce si i okrelane jako narody. Rwnie wiadomo narodowa nie powstaa nagle i z niczego. Co wic sprawio, e narody stay si w epoce nowoczesnej charakterystyczn dla niej form zbiorowej tosamoci, a take - jak to formuowa Stanisaw Ossowski - gwnymi skadnikami spoecznej struktury wiata (Ossowski 1967b: 239). Tak te, dodajmy, zaczy by powszechnie postrzegane. Z procesami modernizacyjnymi towarzyszcymi narodzinom spoeczestwa przemysowego czyo si wiele zmian tak w sferze stosunkw spoecznych, jak i wiadomoci (zob. Typy spoeczestw, s. 100). Zmiany te sprzyjay krystalizowaniu si wiadomoci poszczeglnych zbiorowoci jako wiadomoci narodowych i przydaway znaczenia tego rodzaju tosamociom. Uczeni wyrniaj pi rodzajw tych zmian. Zniesienie sztywnych podziaw stanowych, zrwnanie wszystkich wobec prawa i przeksztacenie ich w obywateli cieszcych si, przynajmniej potencjalnie, peni praw obywatelskich. (Potencjalnie, albowiem w wielu krajach europejskich dugo obowizywa cenzus majtkowy, nie mwic o kobietach, ktre w wikszoci pastw europejskich uzyskay prawa wyborcze dopiero w latach trzydziestych ubiegego wieku, a w Szwajcarii dopiero w 1971 roku - zob. Kobiety jako przedmiot zainteresowania nauk spoecznych, s. 347). Postrzeganie narodu jako wsplnoty, ktrej wszyscy czonkowie s brami, nie jest moliwe bez jakiego oparcia w rzeczywistoci. Zniknicie okrelonych prawem podziaw stanowych miao dodatkowy skutek. Wraz z nimi znikn konkurencyjny wobec tosamoci narodowej wymiar samookrelania si jednostek i poczucia ich tosamoci. Dopki istniay stany, byo si przede wszystkim szlachcicem, mieszczaninem albo chopem. Dla polskiego szlachcica polski chop czy nawet mieszczanin by znacznie bardziej obcy" ni szlachcic hiszpaski bd francuski, a ju na pewno litewski. Modernizacja wizaa si z upowszechnianiem owiaty i wzrostem pimiennoci. Rozszerzanie si krgu ludzi uczestniczcych w jednej i tej samej kulturze symbolicznej sprzyjao dalszemu ujednolicaniu i zespalaniu si zbiorowoci. Procesy spontaniczne wspierane byy odgrnym administracyjnym przymusem. We Francji dziadkowie dzisiejszych Bretoczykw pamitaj jeszcze napisy na podwrkach szkolnych: Zabrania si plu i mwi po bretosku" (Kruczkowska 1999). Przemiany, jakie niosa ze sob rewolucja przemysowa, powodoway ruchliwo przestrzenn ludzi i wzrost migracji ze wsi do miasta.
248
Oznaczao to, e coraz wicej ludzi, porzucajc wsplnot spoecznoci lokalnej oraz wiat grup pierwotnych i stosunkw osobowych, przechodzio do wiata organizacji formalnych i stosunkw rzeczowych. W takim wiecie niezaspokojona pozostawaa elementarna ludzka potrzeba przynalenoci do zbiorowoci zoonej ze swoich i dajcej poczucie zakorzenienia. Jak pisze historyk polski, ludzka potrzeba przynalenoci do rozpoznawalnej, dugowiecznej wsplnoty, ktra nie rodzi si i nie umiera wraz ze mn, i mocno z ni zwizana potrzeba uznania albo szacunku, dumy i godnoci, zdaj si niezbywalnym atrybutem naszej spoecznej natury. I tak ju jest, e w czasach rosncej ruchliwoci ludzi porzucajcych rodzinn wie i mieszania si spjnych kiedy spoecznoci etnicznych afiliacja narodowa staa si w naszej cywilizacji najskuteczniejsz, cho przecie nie jedyn form zaspokojenia tych potrzeb" (Jedlicki 1997: 60-61). Rozpad dawnych wizi spoecznych stworzy puste miejsce i tym samym warunki dla powstania wizi nowego typu czcej czonkw szczeglnego rodzaju zbiorowoci - narodu. Osobliwoci narodu jest to, e -bdc zbiorowoci w skali makrospoecznej - przybiera charakter grupy wasnej. Chocia jego czonkowie nie znaj si osobicie, zwizki midzy sob postrzegaj jako zwizki o charakterze waciwym grupie pierwotnej. Ten rodzaj postrzegania wizi narodowej wzmacniany jest w procesie socjalizacji. Jednym z jej elementw jest rozszerzanie sentymentw zwizanych z najbliszym otoczeniem i wasn rodzin na makrospoeczn zbiorowo narodow. Su temu metafory ojczyzny-matki", rodakw--braci", kojarzenie ojczyzny z domem rodzinnym", nazywanie Polski krajem rodzinnym" etc. Znany, powstay jeszcze w XIX wieku wiersz zaczynajcy si od sw: Kto Ty jeste? - Polak may", uczy, e na pytanie: Gdzie mieszkasz?", odpowied ma brzmie: Midzy swemi". Procesom modernizacyjnym towarzyszy laicyzacja spoeczestwa i zawanie si zwizanej z religi sfery sacrum. Pozostawia to niedosyt, ktry moe zaspokaja i zaspokaja nard. Jak pisze SetonWatson, nacjonalizm sta si namiastk religii i nard zacz by pojmowany przez nacjonalistw na podobiestwo boga (Seton-Watson 1977). Wielu badaczy zwraca uwag na religijne zabarwienie ideologii narodowej i zwizanej z narodem sfery postaw i zachowa. wita narodowe i ich obchody wzorowane s na witach i obchodach religijnych. Wobec symboli narodowych obowizuje postawa szczeglnej czci, a potraktowanie ich w sposb jej pozbawiony uwaane jest za profanacj, podobnie jak to jest w przypadku symboli religijnych. W wielorako zrnicowanym wiecie, w ktrym czowiek naley do wielu rozmaitych grup i peni wiele rnych rl, chwiejne jest jego poczucie tosamoci. Jednym ze stabilizujcych je elementw staa si
Rozdzia XI. Nard
249
rola zawodowa. Jednak w coraz szybciej zmieniajcym si wiecie, do ktrego przystosowanie wymaga nabywania wci nowych specjalizacji, zachwianiu ulega rwnie tosamo zwizana z rol zawodow. Kiedy ju nikt nie wie, kim jest, tosamo narodowa pozwala wyj z tego chaosu.
Pierwszoplanowe miejsce tosamoci narodowej ukazay wspomniane ju badania przeprowadzone w Polsce przez OBOP w 1988 r. Okrelenie jestem Polakiem" byo wybierane najczciej (87 proc), nieco czciej nawet ni okrelenia takich podstawowych tosamoci jak jestem on/mem" (85 proc.) i jestem mczyzn/kobiet" (83 proc.) (Karpiski 1999).
Trzy fale ruchw narodowych i ksztatowania si pastw narodowych w epoce nowoczesnej

Wiek XIX w historii Europy by wiekiem rozwoju ideologii i aspiracji narodowych, a take ruchw narodowych. W Polsce by to wiek powsta, a w Europie Wiosny Ludw i niezliczonych pomniejszych rewolucji o zabarwieniu narodowym. Znaczenie i si sentymentw narodowych, ktre rozwiny si w tamtym stuleciu, wyranie ukazaa pierwsza wojna wiatowa. Do czasu jej wybuchu nie w peni zdawano sobie z nich spraw. W krgach lewicowych z nadziej, w prawicowych z obaw odnoszono si do ponadnarodowych solidarnoci klasowych. W wiziach czcych klasy widziano zwyciskiego konkurenta wizi narodowych. Manifest komunistyczny w 1848 roku gosi haso Proletariusze wszystkich krajw czcie si", a jego twrcy byli przekonani, e tego rodzaju poczenie niechybnie nastpi. Socjalici francuscy jeszcze w przeddzie wybuchu wojny wierzyli, e wojny nie bdzie, bowiem francuski robotnik nie bdzie strzela do niemieckiego, a niemiecki do francuskiego. Byli przekonani, e czca ich wi, oparta na wsplnych interesach robotniczych, jest znacznie silniejsza od wizi kadego z nich z kapitalist tej samej co i on narodowoci. Wojna wybucha, robotnicy strzelali do siebie. Koniec tej wojny przynis fal konstytuowania si nowych pastw narodowych. Zmienia si mapa Europy. Koczcy wojn traktat wersalski uwzgldni aspiracje narodowe wielu grup etnicznych i uzna prawo narodw do samostanowienia. Rozpady si wieloetniczne pastwa dynastyczne i na pnocy oraz poudniu wschodniej czci Europy powstay nowe pastwa zaspokajajce aspiracje narodowe wielu zbiorowoci. Druga fala konstytuowania si nowych pastw, dcych z mniejszym lub wikszym powodzeniem do realizacji wyksztaconego w Euro-
250
pie wzoru pastwa narodowego, wystpia po drugiej wojnie wiatowej i bya rezultatem dekolonizacji Azji i Afryki. Trzeci fal ruchw narodowych moemy obserwowa wspczenie. Pojawiy si wraz z upadkiem panowania komunistycznego w wielonarodowych pastwach. Dramatyczne przejawy tych ruchw widzielimy na terenie byej Jugosawii oraz w niektrych republikach dawnego Zwizku Radzieckiego (Czeczenia). W innych jego czciach denie do samodzielnoci poszczeglnych republik zaznacza si te wyranie, chocia nie tak dramatycznie. Wspczenie pragnienie wasnego pastwa przejawia coraz czciej i to coraz mniejszych zbiorowoci. Wedle ustale Organizacji Narodw Zjednoczonych, gdyby wszystkie grupy etniczne w skali wiata uzyskay pen niepodlego, przed budynkiem ONZ trzeba by powiesi pi tysicy odrbnych flag (Burszta 1998: 143). Dla niektrych jest to powany, budzcy niepokj problem; niepokoj si moliwoci destabilizacji obecnej rwnowagi politycznej wiata, jak rwnie tym, e s to czsto zbiorowoci zbyt mae, aby mogy uczestniczy w midzynarodowym wspzawodnictwie w roli samodzielnych podmiotw (RakowskaHarmstone 1997).
5. Pastwa wielonarodowe i narody wieloetniczne

Procesy narodotwrcze, niezalenie od tego, jak przebiegay w poszczeglnych krajach, niemal nigdzie nie doprowadziy do powstania pastw narodowych jednolitych pod wzgldem etnicznym i
narodowociowym. Nie s jednolite nie tylko te pastwa narodowe, ktre rozwiny si z wczeniejszych pastw terytorialnych i dynastycznych, ale take te, ktre powstay w wyniku de do suwerennoci politycznej grup etnicznych, przeksztacajcych si w narody. Wikszo pastw to etniczne mozaiki, ktre prawie w kadym wypadku maj inne wzory. Mona jednak wskaza cztery podstawowe wtki tych wzorw, ktre w poszczeglnych przypadkach najrozmaiciej si ze sob splataj. W pastwach narodowych, rozwinitych z wczeniejszych pastw terytorialnych, tosamo narodowa powstawaa jako nowa jako. Tworzya si na podstawie wsplnych dziejw i ksztatujcej si wsplnoty kultury symbolicznej. Nadbudowywaa si nad regionalnymi rnicami etnicznymi, czsto nie niwelujc ich. Niekiedy mimo zachowania ostrych rnic, powstawaa harmonijna cao, jak to si stao w przypadku Szwajcarii. Kiedy indziej podziay i antagonizmy pozostaway ywe, tak jak w przypadku Kastylii i Katalonii w Hiszpanii, ktre dzieli nie tylko odmienne widzenie przeszoci Hiszpanii (Goward, b.d.w.) oraz silne po-
Rozdzia XI. Nard
251
czucie odrbnoci, ale i ostry antagonizm. Podobnie ostry antagonizm wystpuje w Belgii midzy Walonami i Flamandami. Jest jeszcze trzecia moliwo, ktrej przykadem jest Francja. We francuskim narodzie obywatelskim zrodzonym wraz z rewolucj, regionalne rnice kulturowe i zwizane z nimi niechci mimo usilnych stara nie ulegy zatarciu, a co najwyej wyciszeniu i upieniu. Normandia, Bretania, Prowansja, Okcytania, nie mwic ju o kraju Baskw, nigdy nie utraciy poczucia odrbnoci. W ostatnim dziesicioleciu tosamoci regionalne zaczy oywa. Rozbudowano lokalne uczelnie, powoano Akademi Jzyka Baskijskiego, powstay Rady Kulturalne Kraju Baskw i Bretanii, a take Instytut Studiw Okcytanii. W 1999 roku Francja podpisaa Europejsk Kart Jzykw Regionalnych i Mniejszociowych. Jest to rwnoznaczne z uznaniem, e francusko moe by wyraana nie tylko po francusku, ale take po korsykasku czy bretosku. Wyrazem akceptacji rnic regionalnych jest uchwalona w 1992 roku Europejska Karta Jzykw Regionalnych i Mniejszociowych. W 95 punktach zobowizuje ona rzdy do zagwarantowania nauki jzyka regionalnego w szkoach pastwowych, dwujzycznoci w sdach i urzdach, wspomagania rozwoju kultury w miejscowym jzyku. Decyzje, ktrych jzykw ma to dotyczy i ktre tym samym maj by uznane za cz dziedzictwa jzykowego narodu, pozostawiono poszczeglnym pastwom. Sygnatariusze nie musz wprowadza w ycie wszystkich jej punktw, mog ograniczy si do 35 z nich. Do roku 2000 Kart podpisao ponad dwadziecia pastw europejskich (Kruczkowska 1999; Janusz, Bajda 2000). Pastwa narodowe, bdce realizacj de do suwerennoci grup etnicznych uzyskujcych wiadomo narodow, powstaway czsto na obszarach, na ktrych zamieszkiway, i to od dawna, take inne grupy etniczne. Bywao i tak, e w rezultacie porozumie midzynarodowych granice midzy pastwami zostaway wykrelone w sposb, ktry nie pokrywa si z granicami ziem zamieszkaych przez czonkw ssiadujcych narodw. W rezultacie cz ich znajdowaa si na terytorium ssiedniego pastwa. W tego rodzaju sytuacjach zbiorowoci odmienne etnicznie od dominujcej zbiorowoci narodu pastwowego okrelane s najczciej mianem mniejszoci narodowych. Jest to wyrazem akceptacji tego, e cz obywateli danego pastwa przynaley do innego narodu. Mniejszoci narodowe skupione s najczciej na terenach przygranicznych. Ich czonkowie maj zazwyczaj silne poczucie odrbnoci i rozwinit wiadomo narodow, wspieran kontaktami z macierzystym krajem. Prawa mniejszoci chronione s przez pakty i organizacje midzynarodowe. Problem stosunku do mniejszoci narodowych pojawi si w okre-
252
sie midzywojennym, kiedy to traktat wersalski powoa do ycia wiele nowych pastw, silnie zrnicowanych narodowociowo (w Polsce mniejszoci narodowe stanowiy 31 proc. ludnoci). W tej sytuacji pojawio si doniose pytanie: Czy nowe bd gruntownie przeobraone organizmy pastwowe stan si wspln ojczyzn caej ludnoci, ktra w czci wbrew wasnej woli znalaza si w granicach tych krajw, czy te jako pastwa narodowe zostan ziemiami ojczystymi wikszoci narodowych, to znaczy narodw pastwowych, li tylko tolerujcych pozostaych wspobywateli nalecych do grup mniejszociowych?" (Chlebowczyk 1989: 428). Ochrona prawa mniejszoci moe by interpretowana dwojako: Po pierwsze, jako ochrona przed represjami i dyskryminacj jednostek ze wzgldu na ich przynaleno narodow, ktra nie wyklucza polityki asymilacyjnej, nawet agresywnej. Po drugie, jako ochrona warunkw umoliwiajcych zachowanie tosamoci narodowej danej mniejszoci. Zazwyczaj przedstawiciele narodu panujcego s zwolennikami pierwszej interpretacji praw mniejszoci, natomiast przedstawiciele mniejszoci narodowych - drugiej. Ci ostatni nie maj ochoty na asymilacj i dopominaj si o nauczanie wasnego jzyka w szkoach, a nawet o szkoy we wasnym jzyku, o dwujzyczno urzdw na zamieszkaych przez siebie terenach i dwujzyczne nazwy miejscowoci. Zazwyczaj nie przeszkadza to im by lojalnymi obywatelami pastwa, w ktrego granicach yj. Bywa, e uczestnicz w jego yciu politycznym, majc swoje partie i swoich posw w parlamencie (na przykad w Polsce ma ich mniejszo niemiecka). Znaczne zrnicowanie rynkw pracy w poszczeglnych krajach, istnienie pastw naruszajcych w sposb drastyczny prawa czowieka oraz atwo przenoszenia si z miejsca na miejsce sprzyjaj ruchliwoci ludzi. Wielu z nich porzuca swj kraj i rusza w wiat, bd to w poszukiwaniu bezpieczestwa, bd lepszych warunkw ycia. W wielu krajach europejskich pojawiaj si coraz liczniejsi imigranci, ktrzy czsto w sposb jaskrawy rni si od ludnoci rodzimej. Rni si kultur, religi, a bywa, e i wygldem (na przykad Turcy w Niemczech). Najczciej wykonuj najniej kwalifikowane i najgorzej opacane prace, ktrych rdzenni mieszkacy nie maj ochoty podejmowa. Imigranci maj rny stosunek do kraju nowego osiedlenia. Jedni z nich pobyt w nim traktuj jako tymczasowy i maj zamiar powrci do wasnej ojczyzny po zgromadzeniu rodkw pozwalajcych na dostatniejsze w niej ycie. Inni nie myl o powrocie. Ci, ktrzy nie chc wraca do wasnego kraju, pragn uzyska obywatelstwo pastwa, w ktrym mieszkaj. Jednake pragnieniu temu towarzyszy ch zmiany wasnej
Rozdzia XI. Nard
253
tosamoci, stopienia si z narodem, wrd ktrego yj, i penej asymilacji kulturowej. Inni natomiast pragn rwnouprawnienia politycznego w postaci obywatelstwa danego pastwa przy jednoczesnym zachowaniu wasnej tosamoci etnicznej. Pastwa czsto broni si przed stabilizowaniem enklaw etnicznych powstajcych w rezultacie napywu imigrantw. Czyni to, obwarowujc uzyskiwanie obywatelstwa rnymi warunkami, niekiedy trudnymi do spenienia. Jednak nie likwiduje to problemu, albowiem nawet nie majc obywatelstwa, imigranci latami przebywaj legalnie w kraju osiedlenia i z kadym rokiem coraz mocniej w nim si zakorzeniaj. Chcc nie chcc, wspczesne pastwa europejskie stopniowo przeobraaj si w pastwa wieloetniczne. O zbiorowociach etnicznych, powstaych w rezultacie napywu emigrantw, mwi si czasem jako o grupach etnicznych, czasem jako o mniejszociach narodowych. Panujc tendencj jest uznawanie za mniejszoci narodowe takie mniejszoci, ktre utosamiaj si z narodem majcym wasne pastwo, a pozostae - za etniczne. Czwarty, bardzo specyficzny wzr wieloetnicznoci wystpuje w Stanach Zjednoczonych Ameryki. W przypadku mniejszoci narodowych czy imigranckich grup etnicznych w pastwach europejskich wszystkie one istniej obok jakiej dominujcej wikszoci narodowej, ktrej prymat uzasadnia historia. Dzieje wskazuj, e to ona od ich zarania yje na tym obszarze i ona przed wiekami stworzya pastwo lub w czasach pniejszych uzyskaa je dziki zdeterminowanemu deniu do niepodlegoci. Wikszo ta okrela charakter pastwa narodowego (francuskie, polskie, niemieckie etc.) i uwaa, e jest ono, a w kadym razie powinno by jej i tylko jej wasnoci. Mniejszoci narodowe i odmienne grupy etniczne traktuje jako obcych", ktrzy z racji tej obcoci musz by jej podporzdkowane, a ich prawa mog pochodzi tylko z jej nadania. Specyfika USA polega na tym, e jest to kraj samych imigrantw. Rdzenni mieszkacy, Indianie, zostali bd wytpieni, bd zamknici w rezerwatach. Kraj zasiedlili przybysze z rnych czci wiata, gwnie z Europy i Afryki. Byli wyznawcami rozmaitych religii, mwili rnymi jzykami i mieli rne obyczaje, a nawet kolory skry. Wszyscy koniec kocw stali si obywatelami tego samego pastwa. Sdzono ongi, e z biegiem czasu caa ta mieszanka grup etnicznych stopi si w jedn cao w tyglu pastwa amerykaskiego. Czas pokaza, e obraz Ameryki jako tygla (melting-pot) jest faszywy. W ostatnich dziesicioleciach okazao si, e odrbnoci etniczne nie tylko nie sabn, ale zaczynaj by uwaane za warto i u przedstawicieli rnych grup etnicz-
254
nych oywa zainteresowanie wasnymi korzeniami. W rezultacie przestano mwi o tyglu", a zaczto o mozaice". Dla Stanw Zjednoczonych charakterystyczne jest to, e ywej wiadomoci etnicznej poszczeglnych grup towarzyszy wsplna amerykaska wiadomo narodowa. USA s przykadem narodu wieloetnicznego. Amerykaska wiadomo narodowa to w znacznej mierze wiadomo przynalenoci do pastwa, ktre jest przez jego obywateli postrzegane (mniej lub bardziej prawdziwie) jako przykad demokracji doskonaej, jako rzecznik i obroca demokracji oraz sprawiedliwoci na caym wiecie. Tradycja narodu amerykaskiego bdca podstaw takiej jego wiadomoci to tradycja ksztatowania tej demokracji. Ale nie tylko. To rwnie tradycja pionierw w trudzie i znoju zagospodarowujcych coraz dalsze i dziksze tereny midzy Atlantykiem a Oceanem Spokojnym. To take wiara w istnienie specyficznie amerykaskiego zespou wartoci, do ktrych naley indywidualizm, przedsibiorczo, sukces, konkurencja. To take pewne elementy kultury masowej, ktre symbolizuj Ameryk, takie jak hamburgery i coca-cola. W Stanach Zjednoczonych nad rnicami etnicznymi nadbudowana zostaa i nadbudowaa si warstwa wsplnej kultury symbolicznej, w ktrej centrum znajduj si wprawdzie wartoci polityczne, ale nie wypeniaj caej jej przestrzeni. Obywatele tego kraju, bdc Amerykanami, nie wyrzekaj si swojej etnicznoci. S HiszpanoAmerykanami, Polako-Amerykanami, Szwedo-- Amerykanami czy te Afrykano-Amerykanami. Chocia przybyli z najrozmaitszych zaktkw wiata i wiele ich rni, czy ich wiara w to, e razem stworzyli Ameryk i okrelili jej ksztat wspczesny. Wierze tej nie przeszkadza fakt, e zrnicowanie etniczne jest jednym z istotnych wymiarw nierwnoci spoecznych w USA. Szczyt etnicznej hierarchii zajmuj tak zwani WASP {White Anglo-Saxon Protestant), czyli biali anglosaksoscy protestanci. Zespoleniu zbiorowoci etnicznych w USA sprzyja to, e nie tworz w tym kraju rozlegych i zwartych jednostek terytorialnych. Wag tego czynnika uzmysawia przykad Kanady podzielonej na cz angielsk i francusk. Francuski Quebec ma bardzo wyrane poczucie odrbnoci i wystpuj tam silne tendencje separatystyczne wraz z deniem do utworzenia wasnego pastwa.
Konflikty etniczne
Mozaiki narodowociowe i etniczne wspczesnych organizmw pastwowych s potencjalnym rdem rnego rodzaju konfliktw, ktre staj si podoem ruchw narodowych. W XX wieku ruchy te stay
Rozdzia XI. Nard
255
si potn si polityczn i podstawowym rdem zaburze, czsto gwatownych i krwawych, tak w poszczeglnych pastwach, jak i na wiecie. Wiele wskazuje na to, e nie inaczej bdzie i w nastpnym stuleciu. Skada si na to wiele powodw. Podstawowa przyczyna tkwi w tym, e z odrbnociami etnicznymi wi si silne emocje towarzyszce wszelkim podziaom na swoich" i obcych". Emocje te atwo si rozpalaj i nietrudno je wznieca. Jest to tym atwiejsze, im ostrzej zarysowana jest granica midzy swoimi" a obcymi", to jest im wicej przeciwiestw zbiega si po obu jej stronach. Fundamentem pokojowych stosunkw religijnych i jzykowych w pastwie szwajcarskim jest fakt, e granice politycznoadministracyjne, jzykowe i wyznaniowe wzajemnie si ze sob krzyuj" - pisze szwajcarski historyk (Altermatt 1997: 102). Emocje te rozpalaj si najczciej w toku walki yjcych w jednym pastwie rnych grup etnicznych o dostp do zasobw i przywilejw, a take o utwierdzenie swojej hegemonii lub poszerzenie autonomii. Moe to ostatecznie doprowadzi do rozpadu pastwa. Czy do tego dojdzie, w duej mierze zaley od polityki pastwa. Cytowany historyk szwajcarski twierdzi, e w unifikujcym pastwie centralistycznym narody przejawiaj tendencje odrodkowe, natomiast jeeli w pastwie zostaje wprowadzona konstytucja federalistyczna - dorodkowe (Altermatt 1997: 103). Uczucia wrogoci midzy zbiorowociami etnicznymi s take rozpalane przez czsto pozbawionych skrupuw politykw, w ktrych rkach staj si potn broni. Wykorzystuj oni etniczne symbole i emocje dla uzyskania i umocnienia swojej wadzy politycznej. Jest to tym atwiejsze, e bardzo czsto wsplnoty etniczne maj powody, by czu si pokrzywdzone przez tych bd innych obcych". Czasami ich krzywdy s krzywdami doznanymi w przeszoci, kiedy indziej s wynikiem dyskryminacji wspczesnej, a bywa, e w jednym i drugim przypadku s krzywdami wyimaginowanymi, co nie przeszkadza, e s rwnie ywo odczuwane jak krzywdy rzeczywiste (Rakowska-Harmstone 1997: 118). Wiele najnowszych bada problematyki etnicznoci wskazuje, e elity walczce o wadz, presti i pienidze szukaj poparcia (i znajduj je) w zbiorowociach etnicznych i narodowych. W wiecie, w ktrym trudno jest zdoby dostp do ograniczonych zasobw, natomiast atwo si komunikowa, etniczne symbole i rozrnienia nadaj si do wykorzystywania na rzecz mobilizowania do realizacji partykularnych celw i koordynacji interesw. Pozwalaj skupia rnych ludzi pod jednym sztandarem (Smith 1986: 9).
256
6. Zawite drogi ksztatowania si nowoczesnych narodw: przykad Polski

Mimo istnienia oglnych prawidowoci procesw prowadzcych do powstania nowoczesnych narodw jako wsplnot zarwno o charakterze etniczno-kulturowym, jak i politycznym, w przypadku kadego z nich procesy te miay swoisty przebieg. Podstawow, cho nie jedyn osobliwoci ksztatowania si nowoczesnego narodu polskiego jest to, e przebiegao ono obiema drogami: najpierw od pastwa do narodu w okresie Pierwszej Rzeczypospolitej, a nastpnie od narodu do pastwa w okresie zaborw.
Od pastwa do narodu
W pocztkowej fazie tworzenia si narodu w obrbie pastwa wystpuj trzy procesy, ktre w kadym indywidualnym przypadku maj rny przebieg i rne tempo, a take najrozmaiciej si na siebie nakadaj i ze sob splataj: Ksztatowanie si zbiorowoci ponadplemiennej i ponadregionalnej w obrbie okrelonego terytorium, ktrego granice s pocztkowo niewyrane, a kiedy si ju ustal, to nigdy raz na zawsze. Zmieniaj si wskutek rnych posuni politycznych i wojen z ssiadami, w ktrych rezultacie zostaj przyczane jakie nowe ziemie bd tracone dotychczas posiadane. Ksztatowanie si wiadomoci przynaleenia do takiej zbiorowoci, ktrej istot postrzega si wci jako tak sam niezalenie od zmiany granic nalecego do niej terytorium. Ksztatowanie si okrele odnoszonych do tego typu zbiorowoci, pojawianie si pojcia narodu oraz historyczne przemiany jego treci, jak rwnie treci wiadomoci narodowej. W ksztatowaniu si narodu polskiego pod politycznym dachem pastwa mona wyrni trzy okresy: powstania pastwa i ksztatowania si szlacheckiej rzeczypospolitej do koca XVI wieku, rozkwitu rzeczypospolitej szlacheckiej, prb reformy ustroju pastwa u schyku XVIII wieku w sytuacji zagroenia jego niepodlegego bytu. Powstanie pastwa i ksztatowanie si szlacheckiej rzeczypospolitej. Pocztkiem Polski historycznej jako caoci ponadplemiennej byo pastwo Mieszka I, ktry zjednoczy znaczn cz ziem midzy Wis
Rozdzia XI. Nard
257
a Odr. Od nazwy jednego z zamieszkujcych je plemion, Polan, wzia si nazwa: Polska. W 966 roku Mieszko przyj chrzest. Chrzest wadcy oznacza przyjcie chrzecijastwa przez kraj, w ktrym panowa i ktry zgodnie z wczesnymi normami uwaany by za jego wasno. Jego syn i spadkobierca, Bolesaw Chrobry, zosta uznany przez cesarza Ottona III za wadc chrzecijaskiego godnego korony, ktr otrzyma pniej z rk papiea. Oznaczao to uznanie suwerennoci nowego pastwa. Oba te wydarzenia wyznaczyy miejsce Polski na mapie chrzecijaskiej Europy. Przyjcie przez Polsk chrzecijastwa w zachodniej, rzymskiej, a nie wschodniej, bizantyjskiej wersji zwizao j z krgiem kultury europejskiej. Jednake nie tylko na tym polega znaczenie tego aktu. Wprowadzenie do Polski chrzecijastwa oznaczao pojawienie si nowego elementu wicego j w cao. Wrd ludzi jednej wiary powstaway warunki do ujednolicania si obyczajw, systemw wartoci i wizji wiata. Chrzecijastwo oznaczao te pojawienie si na ziemiach polskich kocielnego, scentralizowanego systemu organizacyjnego. Chrystianizacja Polski bya dugim procesem, ktry w wieku XIII uleg gwatownemu przyspieszeniu, a parafia staa si podstawow jednostk terytorialn (Samsonowicz 1996: 41). Wprawdzie wczesne pastwo polskie byo wasnoci wadcy, ale aden z nich nie mg rzdzi bez wsparcia ludzi, ktrzy razem z nim brali udzia w wyprawach wojennych i uczestniczyli w rozszerzaniu granic pastwa, a take pomagali mu w tworzeniu jego wewntrznej organizacji. Rodzio to wrd nich poczucie, e pastwo jest take ich wasnoci. Pochodzili oni nie tylko z jednego plemienia Polan (Samsonowicz 1996: 19). Do powstawania wizi pastwowej jako wizi ponadplemiennej w sposb znaczcy przyczyniay si opowieci o dawniejszych wyprawach wojennych, wyczynach i dokonaniach. Na przeomie XI i XII wieku powstaa pierwsza pisana kronika Galia Anonima, w ktrej opowie o wydarzeniach zwizanych z rodowodem Polakw uoona zostaa w cig chronologiczny. Pojawia si historia, a wraz z ni nowy rodzaj wizi grupowej w postaci wsplnej przeszoci oraz uprawomocnienie pastwa nie tylko w przestrzeni, ale i w czasie. W wieku XII zbiorowo pastwow cementowaa ju wsplna dynastia, wsplna wielka historia i wsplne prawo (Samsonowicz 1996: 29). Proces konsolidacji pastwa zosta przerwany w kocu XIII wieku przez rozbicie dzielnicowe i podzia kraju na wiele ksistw. Po blisko stu latach zadanie ich zjednoczenia i ponownej budowy pastwa zostao podjte przez Wadysawa okietka i kontynuowane przez jego nastpcw.
258
Jaki ostateczny ksztat terytorialny bdzie miao pastwo polskie, a w konsekwencji, z jakich zbiorowoci uksztatuje si nard polski, nie byo z gry przesdzone. Nie tylko nie byo wiadomo, czy ksistwa lskie i pomorskie stan si czci Polski, czy te zachowaj odrbno i uksztatuj si w nich odrbne narody, ale rwnie niejasna bya przyszo Mazowsza, dzi postrzeganego jako serce Polski. Mazowsze, chocia hodowniczo zwizane z krlem Polski, dugo utrzymywao swoj odrbno. Bya ona tak wielostronna i tak daleko posunita, e historycy mwi wrcz o przesankach tworzenia si narodu mazowieckiego" (Samsonowicz 1989). Mazowsze miao odrbny byt pastwowy, odmienne ksztaty gospodarki, inn ni Korona struktur spoeczn, wasne prawa, obyczaje, nawet odrbny dialekt. Dla Mazurw byy to czynniki utrzymujce ich poczucie odrbnoci [...]. Dodatkowym czynnikiem separatyzmu by [...] pogardliwy stosunek mieszkacw innych ziem polskich". Wprawdzie panowie wielkopolscy i maopolscy uwaali Mazowsze za cz polskiego krlestwa, ale dla dalszych ssiadw mieszkacw Prus Krlewskich, Litwy, take dla Wgier, Krzyakw, cesarza - Mazowsze byo krajem odrbnym, rnym od Polski" (Samsonowicz 1994: 242). Wcielenie Mazowsza do Korony nastpio dopiero w 1526 roku. Mazowsze przystao na zjednoczenie w zamian za dopuszczenie jego mieszkacw o niejasnej pozycji midzy rycerstwem a chopstwem do przywilejw, jakimi cieszya si w Koronie szlachta (w innych czciach Polski ludzie o podobnej pozycji zasilali najczciej stan chopski). W ten sposb proces tworzenia si odrbnego narodu mazowieckiego zosta przerwany (Samsonowicz 1994: 242). W XV i XVI wieku jest ju w Polsce wiadomo jednego ciaa krlestwa polskiego" istniejcego ponad podziaami etnicznymi i regionalnymi. Do ciaa" tego si naleao i w konsekwencji byo Polakiem ze wzgldu na zamieszkiwanie na jego terytorium i podleganie wadzy jego krlw. (Pewien drukarz niemieckiego pochodzenia nazywa siebie Polakiem wmieszkanym"; Tazbir 1998: 101). Takie rozumienie bycia Polakiem" nie przeszkadzao jednoczesnemu identyfikowaniu si ze wsplnotami regionalnymi, a nawet etnicznymi. Znanym i czsto cytowanym przykadem jest pewien szesnastowieczny kanonik, ktry zwyk by podpisywa si jako natione Polonus, gente Ruhenus, origine Judaeus (Tazbir 1998: 92). Rwnie czsto cytowany jest Dymitr Solikowski, ktry w 1573 roku pisa: W krlestwie splnym siedzi Polak, Litwin, Prusak, Rusak, Mazur, mudzin, Inflant, Podlaszanin, Woyczyk, Kijowianin" (Tazbir 1998: 101). wczenie tego rodzaju okrelenia odnosiy si do mieszkacw poszczeglnych regionw bez wzgldu na ich tosamo etniczn, tak jak j dzisiaj rozumiemy.
Rozdzia XI. Nard
259
U schyku redniowiecza rwnolegle z ksztatujcym si polskim narodem politycznym zaczyna ksztatowa si polski nard etniczno-kulturowy. Symptomem tego procesu jest ekspansja jzyka polskiego, ktry ju w XV wieku pojawia si w dokumentach takich jak ksigi ziemskie i zapisy sdowe (Samsonowicz 1996: 62). W miar rozwoju dziaalnoci handlowej wymagajcej kontaktw z klientem mwicym po polsku, jzykiem tym zaczynay posugiwa si elity mieszczaskie, co prowadzio do zaniku ich niemieckiego charakteru, znamionujcego je w redniowieczu. Jeli nawet nie polonizoway si, to w kadym razie upowszechniaa si wrd nich znajomo miejscowego jzyka i obyczaju (Mczak 1996b: 99). Stopniowo rodzia si wiadomo roli jzyka jako elementu cznoci i czynnika wyodrbniajcego zbiorowo. Co wicej, tak wyodrbniana zbiorowo zaczynaa by kojarzona z pojciem narodu. W sowniku Jana Mczyskiego z 1563 roku aciskie sowo natio tumaczono jako rodzaj, pokolenie, te lud, ktrej krainy albo krlestwa, zwaszcza ktry jest jednego jzyka" (Samsonowicz 1989: 148). Wiek XVI to rwnie wiek narodzin literatury w jzyku polskim. Wiek Reja i Kochanowskiego, ktrych dziea weszy na stae do kanonu polskiej kultury narodowej. Kroniki historyczne, poczwszy od kroniki Wincentego Kadubka z przeomu XII i XIII wieku, wzmacniay zbiorow tosamo opart na wsplnocie dziejw. Rzeczpospolita szlachecka. Osobliwoci ksztatowania si polskiego narodu pod dachem pastwa byo to, e w czasach nowoytnych przebiega on w pastwie o bardzo szczeglnym ustroju. W krajach Europy Zachodniej panowa w tym okresie absolutyzm. Monarchie absolutne sprzyjay procesom narodotwrczym, dziaajc na rzecz unifikacji zamieszkujcych na ich terenie zbiorowoci, i to w dwojaki sposb. Po pierwsze, osabiay podziay terytorialne, wic ze sob rne regiony przez rozbudowywany centralny aparat administracyjny i fiskalny. Po drugie, zmniejszay przepa midzy mieszczastwem a szlacht. W subie przy dworze i w biurokratycznym aparacie wadzy spotykay si elity szlacheckie i mieszczaskie. We Francji pojawi si nawet nowy rodzaj szlachty, szlachty urzdu" (noblesse de robe), w odrnieniu od szlachty rycerskiej" {noblesse d'epee). Absolutyzm prowadzi nadto polityk gospodarcz sprzyjajc emancypacji miast i mieszczastwa. W monarchiach scentralizowanych wadza oglnie nastawiona bya na niwelowanie rnic, widzc w nich potencjalne rdo oporu.
260
Inaczej dziao si w Polsce, ktra bya dziwolgiem ustrojowym w wczesnej Europie. W Polsce nie byo absolutyzmu, ale demokracja szlachecka. W tym ustroju czynnikiem umacniajcym zwizki rnych ziem i regionw z pastwem nie bya sia centralnej wadzy, ale przywileje szlacheckie, ktre przysugiway wszystkim szlachetnie urodzonym" bez wzgldu na ich regionalne i etniczne pochodzenie. Przywileje szlacheckie dziaay na rzecz terytorialnego scalania pastwa, ale jednoczenie rozbijay yjc w jego granicach zbiorowo, pogbiajc przepa midzy szlachetnie urodzonymi" a reszt mieszkacw kraju. Jzyk i obyczaje ludu, take jego wyznanie (ktre w postaci katolicyzmu stao si w XVII wieku dodatkowym wyznacznikiem przynalenoci do narodu polskiego) nie interesoway szlachty. Mimo to a do schyku XVI wieku nard by pojmowany jako pewna zbiorowo ludzka zamieszkaa na wsplnym terytorium, ogarniajca te grupy ludnoci, ktre maj wsplny obyczaj i przeszo historyczn oraz posuguj si tym samym jzykiem" (Tazbir 1998: 87). Byo to moliwe z tego wzgldu, e do czasw unii lubelskiej pastwo polskie obejmowao obszary zamieszkane w przewaajcej mierze przez ludno o polskim charakterze etnicznym, a w kadym razie mwic po polsku. Zmian przyniosa w 1569 roku unia lubelska. Poczenie Wielkiego Ksistwa Litewskiego z Koron wizao si z przyznaniem przywilejw polskiej szlachty bojarom litewskim i ruskim. Podziay etniczne i stanowe skrzyoway si, a wraz z nimi i dwa rodzaje tosamoci, z ktrych waniejsza dla szlachty bya tosamo stanowa; zreszt z biegiem czasu szlachta spoza Korony ulega polonizacji. Powsta szlachecki nard polski. Bya to wsplnota polityczna, obejmujca tych i tylko tych, ktrzy cieszyli si peni praw politycznych; bya ich zreszt cakiem spora rzesza. Dla koca XVIII wieku szacuje si j na 8-10 procent populacji. Oznacza to, e taki odsetek mieszkacw kraju mia prawa wyborcze, z czym czy si szeroko rozwinity samorzd terytorialny (Tazbir 1998: 58-59). Dla porwnania warto wskaza, e we Francji w latach 1831-1846 prawo wyborcze miao 1,5 procent ludnoci, a w Anglii w 1832 roku 3,2 procent. Oczywicie, w szlacheckiej Polsce pozycja wyborcy bya pozycj przypisan, wynikajc z urodzenia, natomiast w dziewitnastowiecznych krajach europejskich bya pozycj osigan, zwizan z cenzusem majtkowym. Jest to zasadnicza rnica jakociowa. Niemniej zestawienie to jest uyteczne dla zdania sobie sprawy z tego, jak znaczna cz ludnoci miaa w dawnej Polsce prawa wyborcze. Szlachcic polski by wysoce upolityczniony. Mia moliwo wybierania i bycia wybranym posem do sejmiku i sejmu oraz uczestniczenia w elekcjach krlw, co wcigao go w krg spraw publicznych. Byy one
Rozdzia XI. Nard
261
najczstszym tematem rozmw przy okazji najrniejszych zjazdw rodzinnych i spotka towarzyskich. W edukacji szlacheckiej kadziono nacisk na elementy niezbdne w karierze politycznej, rozwijanej najczciej w skali powiatu czy wojewdztwa (Tazbir 1998: 68). Wytworzya si take szlachecka elita polityczna wykazujca ywe zainteresowanie sprawami publicznymi przekraczajcymi partykularne interesy szlachty danego regionu (Mczak 1996b: 109). Zrodzio si pojcie rzeczypospolitej, rozumianej nie jako forma rzdu, ale polityczna i spoeczna organizacja obywateli, ktra ma na celu wsplne dobro. Dla politykw szlacheckich Polska bya czym wielkim, posiadanym wsplnie [ale tylko przez szlacht - BS], o co naleao si troszczy i poczuwa do odpowiedzialnoci. I ten wanie organizm polityczny nazwali rzecz-pospolit" (Tazbir 1998: 65). Wyksztacio si pojcie suwerennoci ludu, ale rozumianego jako og szlachty, silnie zreszt ekonomicznie rozwarstwionej. Kultura szlachecka przeniknita bya gorcym patriotyzmem. Patriotyzm ten mia jednak ciemne oblicze. Obrona Polski oznaczaa nie tylko obron jej niezawisoci przed zagroeniami zewntrznymi, ale rwnie obron jej ustroju, ktrego istot byy przywileje szlacheckie. Ustrj ten by postrzegany jako podstawowy wyrnik polskoci. Zagroeniem, przed ktrym naleao go broni, byy zarwno prby wzmocnienia wadzy krlewskiej, jak i denia emancypacyjne innych stanw. Politycznemu narodowi szlacheckiemu zaczto nadawa zabarwienie etniczne, przywoujc czy te wrcz konstruujc mit jego odmiennego, sarmackiego pochodzenia. Mit ten sprzyja konsolidacji stanu szlacheckiego i pogbia przepa midzy szlacht a reszt ludnoci. Do Sarmatw mg by sporadycznie zaliczony mieszczanin, ale nigdy chop (Tazbir 1998: 91). Z czasem Sarmatw zaczto utosamia z Polakami, co oznaczao postawienie znaku rwnoci midzy Polakiem a szlachcicem. Takiemu utosamianiu pomagaa spoeczna i ekonomiczna pozycja cho-pw-poddanych, ktra sprzyjaa wytwarzaniu si wrd nich przekonania o wasnej etnicznej odmiennoci, co zreszt na niektrych terenach byo prawd, na przykad na Litwie. Zasadne czy nie, utosamianie Polaka i pana miao na wsi bardzo dugi ywot, duszy ni Polska szlachecka. Schyek rzeczypospolitej szlacheckiej. Okres reform i zagroenia niepodlegego bytu pastwowego. W kocu XVIII wieku dla wielu wiatych ludzi w Polsce stao si jasne, e jej ustrj jest anachronizmem i bez jego zasadniczego zreformowania pastwo polskie nie utrzyma si. W publicystyce tego okresu, argumentujcej na rzecz reform, wystpuje zarwno polityczne, jak i etniczno-kulturowe rozumienie narodu. Polityczne rozumienie narodu jako wsplnoty obywateli czyo si z kwe-
262
stionowaniem monopolu szlachty na posiadanie praw politycznych i domaganiem si przyznania ich take pozostaym mieszkacom kraju, w pierwszej kolejnoci mieszczanom. Zakwestionowanie dotychczasowej formy ustrojowej pastwa oznaczao zaprzestanie traktowania jej jako podstawowej cechy okrelajcej polsko, co czynili ideolodzy szlacheccy. U pisarzy owieceniowych pojawia si etniczno-kulturowe pojcie narodu, ktre uzasadnia dopominanie si o zniesienie poddastwa chopw i wzicie ich w opiek prawa jako czonkw tego samego narodu. Pojcie narodu jako zbiorowoci wykraczajcej poza stan szlachecki zaznaczyo si w Konstytucji 3 Maja. W rozdziale mwicym o armii narodowej stwierdza si, e wszyscy obywatele s zobowizani do obrony ziemi ojczystej, co traktowane jest jako wiadectwo, e ustawodawcy mieli ju na myli cay nard w nowoytnym tego sowa znaczeniu" (Tazbir 1998: 103). U schyku XVIII wieku istniao ju pojcie Polski jako wartoci naczelnej. W imi jej dobra, w imi utrzymania jej niezawisego bytu domagano si od szlachty ustpstw i wyrzecze. Wykazywano jej, e nie jest caym narodem, ale tylko jednym jego stanem.
Od narodu do pastwa
Przedstawienie procesu formowania si nowoczesnego narodu polskiego po utracie pastwowoci wymaga uwzgldnienia zarwno okresu zaborw, jak i ksztatowania si etnicznie zrnicowanego niepodlegego pastwa polskiego. Okres zaborw. W momencie upadku pastwa polskiego pojmowanie Polski jako jednego ciaa byo ju mocno ugruntowane. Od samego pocztku rozbiory traktowano jako rozczonkowanie pastwa. Doskonale oddaje to pochodzce z lat szedziesitych XIX wieku nazwanie Polski mczesko rozsztukowanym ciaem" (Szwarc 1996: 149-150). Takie postrzeganie Polski wzmacniaa pami o pastwie polskim istniejcym przez wiele wiekw i majcym ongi czasy wietnoci. Podzia na czci wczone do rnych organizmw pastwowych kraju zamieszkanego w znacznej mierze przez ludzi mwicych jednym jzykiem, majcych podobne obyczaje i wspln przeszo, pozwala dostrzec, e czym innym jest zbiorowo poczona wizami wsplnej kultury, a czym innym organizacja polityczna. Dla Polakw rnica ta bya jednoczenie rnic midzy tym co swoje" i obce". Sprzyjao to pojmowaniu narodu jako wsplnoty gwnie, jeli nie wycznie, pozapolitycznej.
Rozdzia XI. Nard
263
Dodatkowym czynnikiem dziaajcym w tym kierunku by nowy sposb postrzegania wiata, jaki na pocztku wieku rozpowszechni! si wraz z romantyzmem. Jednym z jego prekursorw by niemiecki filozof, Johann Gottfried Herder (1744-1803). Filozofia Herdera legia u podstaw etniczno-kulturowego pojcia narodu, tak jak idee rewolucji francuskiej u podstaw jego pojcia politycznego. Dla Herdera nard by nie tyle zbiorowoci obywateli zamieszkujcych wsplne terytorium i poddanych tym samym prawom, ile uksztatowan historycznie wsplnot kulturow, ktrej wyrazem jest wsplny jzyk. Podstaw dobrego prawa byy dla niego starodawne obyczaje, a organizacja polityczna - czym wtrnym w stosunku do czynnikw kulturowych. Za rdze narodu uwaa lud, ktrego obyczaje rozrniaj narody. Owieceniowemu obrazowi jednolitej ludzkoci i jej postpu, ktry polega na rozwoju cywilizacji niwelujcej oparte na przesdach obyczaje ludw, Herder przeciwstawia obraz ludzkoci, w ktrym rnorodno kultur i obyczajw jest cenn wartoci. Przez cay okres zaborw podstawowym czynnikiem, ktry jednoczy Polakw, bya kultura. Granice midzy zaborami byy atwe do przekraczania. Jedni robili to legalnie, inni przemycali przez nie ludzi i idee zarwno z innych zaborw, jak i z uksztatowanych po powstaniu listopadowym polskich rodowisk emigracyjnych. wiadomo narodow Polakw ksztatoway w XIX wieku romantyczne poezje Mickiewicza i Sowackiego nawizujce do wtkw ludowych, muzyka Szopena, a w pniejszych czasach Moniuszki, take malarstwo Matejki i powieci historyczne Sienkiewicza przywoujce pami Polski szlacheckiej. Znaczcym elementem wizi narodowej w tym okresie by jzyk, do ktrego czystoci zaczto przywizywa wag. U progu XIX wieku, w 1807 roku, zaczto wydawa pierwszy sownik jzyka polskiego, Samuela Bogumia Lindego. W toku XIX wieku uksztatowa si wspczesny polski jzyk literacki. Innym istotnym elementem wizi bya pami dziejw Polski. Ju w 1802 roku w krgu Towarzystwa Przyjaci Nauk powstaa myl napisania penej historii Polski. Podj j i urzeczywistni Joachim Lelewel; natomiast Julian Ursyn Niemcewicz stworzy popularn wersj historii Polski w postaci pieww historycznych. Poczucie jednoci narodowej wzmacniay take obchody, takie jak uroczyste pogrzeby ksicia Jzefa Poniatowskiego w 1817 roku i Tadeusza Kociuszki w 1819 roku, sypanie kopca jego imienia, u schyku za wieku, w dobie autonomii galicyjskiej, krakowskie uroczystoci zwizane z urodzinami Kopernika czy sprowadzeniem zwok Adama Mickiewicza na Wawel. W Galicji miay miejsce take obchody grunwaldzkie.
264
Sam Wawel jako siedziba dawnych krlw Polski by wanym symbolem jednoczcym Polakw. Podobnie zreszt jak czstochowskie sanktuarium Krlowej Korony Polskiej, miejsce licznych pielgrzymek z caego kraju. Wiek XIX na ziemiach Polski to wiek stopniowego rozwoju spoeczestwa przemysowego i zwizanych z nim przemian spoecznych. Sabnie znaczenie urodzenia, wzmacnia si rola pienidza. Pojawia si nowa klassa umysowa", czyli inteligencja, grupujca ludzi wyksztaconych i utrzymujcych si z pracy umysowej. Wywodz si oni zarwno ze zuboaej szlachty, jak i mieszczastwa, a w pojedynczych przypadkach nawet z chopw (Czepulis-Rastenis 1973). Z czasem warstwa ta staje si gwnym nonikiem ideologii narodowej. Rozwija si i upowszechnia owiata, ktra rozszerza zakres zbiorowoci uczestniczcej w kulturze. Towarzysz temu starania owieconych krgw, aby bya to kultura polska, z czym wie si opr wobec naciskw germanizacyjnych i rusyfikacyjnych. Znana jest walka o jzyk polski w szkoach zaboru pruskiego i rosyjskiego oraz tajne nauczanie jzyka i historii Polski w zaborze rosyjskim od schyku XIX stulecia. Stopniowo polska wiadomo narodowa, ktrej podstaw jest wsplnota kultury, zaczyna przekracza granice elit. Dominacja wymiaru kulturowego w procesie ksztatowania si narodu w XIX wieku nie oznacza, e proces ten nie mia wwczas wymiaru politycznego. Powstania nie byy niczym innym jak deniem do uzyskania dachu politycznego" dla wsplnoty kulturowej. W wymiarze politycznym podstawowym problemem bya kwestia uobywatelnienia chopw. Chop pozbawiony pocztkowo wszelkich praw, nawet wolnoci osobistej, i zobowizany do paszczyzny czu si kim obcym w kraju, ktrym wadali panowie - Polacy. Dramatycznym wyrazem tej obcoci bya rze galicyjska w 1846 roku, kiedy to pod wodz Jakuba Szeli chopi wystpili przeciwko szlachcie jako Polakom zagraajcym cesarzowi. Kademu powstaniu, poczwszy od kociuszkowskiego, towarzyszyy starania o wcignicie chopw do walki o wolno Polski. Zdawano sobie spraw, e nie jest to moliwe bez uczynienia ich czonkami wsplnoty narodowej, cieszcymi si takimi jak wszyscy inni prawami. Przywdztwa kolejnych powsta zapowiaday im pene rwnouprawnienie, a nawet wydaway zmierzajce w tym kierunku postanowienia. Z chwil kiedy pod presj potrzeb rozwijajcej si gospodarki wadze poszczeglnych zaborw zaczy przyznawa chopom prawa, powstay warunki do ich unarodowienia. Wraz z rozwojem owiaty moliwe byo wyksztacanie si poczucia przynalenoci do kulturowej wsplnoty narodowej. Poczucie to, do poowy stulecia waciwe elitarnej zbiorowoci owieconych, ktra tworzya klas polityczn", z czasem zaczo roz-
Rozdzia XI. Nard
265
przestrzenia si wrd coraz liczniejszych rzesz robotnikw i chopw (Szwarc 1996: 198) - w niemaej mierze dziki wiadomie podejmowanym przez elity wysikom szerzenia owiaty wrd ludu. Po klsce powstania styczniowego (w zaborze pruskim wczeniej) pod hasem pracy organicznej powstaway najrozmaitsze towarzystwa i zrzeszenia, ktre - podejmujc dziaania na polu gospodarczym jednoczenie stawiay sobie za cel umacnianie polskoci. Wszystko to jednake nie odnosi si do caego obszaru dawnej Rzeczypospolitej. Na Litwie, jak rwnie na Kresach Wschodnich, gdzie lud mwi innym ni polski jzykiem, wyrastay miejscowe elity kulturotwrcze. Wraz z nimi zaczynaa rodzi si wiadomo narodowa miejscowej ludnoci, wspierana poczuciem odrbnoci przede wszystkim wobec tego co polskie, a w przypadku ukraiskim i biaoruskim rwnie w jakiej mierze i tego co rosyjskie. Wieloetniczne pastwo Drugiej Rzeczypospolitej. W koczcym pierwsz wojn wiatow traktacie podpisanym w Wersalu w 1918 roku za fundament porzdku politycznego powojennej Europy przyjto uznanie zasady narodowoci jako podstawy pastw (Kersten 1989: 447). Ideaem byy pastwa jednolite etnicznie. By to jednak idea nie do zrealizowania, albowiem wytyczenie takich granic, ktre zapewniyby jednolito etniczn tworzonych pastw, okazao si niemoliwe. W przypadku Polski ograniczenie jej granic do obszaru etnicznego oznaczaoby niewyobraalne jej skurczenie. Rwnie niewyobraalne byo odrodzenie Rzeczypospolitej jako zwizku czterech narodw: polskiego, litewskiego, ukraiskiego i biaoruskiego. Litwa zreszt uzyskaa wasne pastwo. Ostatecznie w wyniku zabiegw dyplomatycznych i walk zbrojnych Druga Rzeczpospolita uzyskaa granice szersze ni polski obszar etniczny. Znalazy si w nich ziemie zamieszkane na zachodzie przez ludno niemieck, na wschodzie ukraisk i biaorusk, a take Wilno, do ktrego pretendowaa rwnie Litwa. Polskie pastwo odrodzio si jako pastwo wieloetniczne. Wedle spisu z 1931 roku 31 procent jego mieszkacw deklarowao inny od polskiego jzyk ojczysty. Na podstawie kryterium jzykowego 14 procent mieszkacw stanowili Ukraicy i Rusini, 8,5 procent ydzi, 3,1 procent Biaorusini, 2,3 procent Niemcy. Na pozostae 3,1 procent skaday si rozmaite inne zbiorowoci (Kersten 1989: 443). Powanym problemem bya ludno biaoruska, a przede wszystkim ukraiska, o rozwinitej ju wiadomoci narodowej i tsknica do wasnego dachu politycznego". Wielu mieszkacw wczesnych wojewdztw wschodnich, w niektrych zapewne wikszo, nie yczyo sobie wadzy polskiej (Tomaszewski 1996: 228).
266
W tych warunkach w Polsce pojawiy si pytania podstawowe dla wszystkich pastw wieloetnicznych. Czy yjce w tym samym pastwie narodowoci maj by jego wspgospodarzami, czy te wycznie gomi mniej lub bardziej chtnie widzianymi przez dominujc liczebnie wikszo narodowociow? Czy naley zmierza do tworzenia narodu pastwowego, zoonego z obywateli rnych narodowoci, czy te uzna dominujcy nard kulturowo-etniczny (w tym wypadku polski) za wycznego waciciela pastwa? Byy to dwie orientacje polityczne, ktre pojawiy si u progu odradzajcej si pastwowoci. Pierwszej patronowa Jzef Pisudski, drugiej Roman Dmowski. Z czasem koncepcja narodu politycznego jako zbiorowoci obywateli zacza mie coraz mniej zwolennikw nie tylko w spoecznoci polskiej, ale rwnie wrd mniejszoci. Zwyciya koncepcja narodu polskiego jako narodu etniczno-kulturowego. W nawizaniu do niej powsta program forsownej polonizacji, postulujcy w razie jego niepowodzenia izolacj oraz ekspulsj ywiow nie dajcych si spolonizowa (Kersten 1989: 452). W 1935 roku Polska wypowiedziaa midzynarodowy traktat z 1919 roku o ochronie mniejszoci. Druga wojna wiatowa, wedle opinii historyka, spowodowaa wyostrzenie identyfikacji narodowej [...]. Kiedy przeladowano i zabijano ludzi dlatego, e byli Polakami, ydami, Ukraicami, tosamo narodowa wybijaa si ponad inne systemy odniesienia. [...] ycie czowieka zaleao od tego, czy by Polakiem, ydem, Ukraicem, Litwinem, ale o tym, kim by, nie on sam decydowa, lecz wyszy autorytet wyposaony w moc rozporzdzania yciem i mierci. Owa narzucona z zewntrz wsplnota losu formowaa samoidentyfikacj narodow, cementowaa wizi i rodzia solidarno wewntrz kadej grupy [...]. Rozdarcie spoeczestwa II Rzeczypospolitej po szwach narodowych stao si faktem" (Kersten 1989: 461, 462). Socjolog okreliby to jako dziaanie mechanizmu naznaczania. Czowiek nazwany Polakiem, ydem czy Ukraicem niezalenie od tego, jak myla o sobie uprzednio, zaczyna przeksztaca obraz samego siebie i uwaa si za tego, kim zosta nazwany. Praktyka zewntrznego naznaczania umacniaa przekonanie o istnieniu obiektywnych,
rozpoznawalnych z zewntrz wskanikw narodowoci. Tymczasem stosowane w czasie drugiej wojny kryteria narodowoci byy rezultatem biurokratycznych decyzji, czsto rwnie arbitralnych, jak przypadkowych. Jaskrawym przykadem ich dowolnoci jest przypadek ydw. Wedle niemieckich ustaw norymberskich, ydem by kady, kogo jedno z czworga dziadkw byo ydem. Dlaczego jedno z dziadkw, a nie pradziadkw albo rodzicw? Nie byo innego powodu poza tym, e kto gdzie wanie tak zdecydowa, prawdopodobnie kierujc si wzgldami pragmatycznymi. Sprawdzanie pradziadkw byoby zbyt trudne,
Rozdzia XI. Nard
267
ograniczenie si do rodzicw eliminowaoby zbyt ma liczb ludnoci. Trudno sobie wyobrazi, aby kto, kogo tylko jedna babcia czy dziadek by/a ydem (i to zapewne takim/, ktry/a przyj/a chrzest w momencie lubu, jeli nie wczeniej), mia zwizki z kultur ydowsk i sam uwaa si za yda, pki nie zosta tak nazwany i zaliczony do czonkw spoecznoci skazanej na eksterminacj.
Mniejszoci narodowe i etniczne we wspczesnej Polsce

Po drugiej wojnie wiatowej granice Polski zostay przesunite na zachd. Wikszo obszarw, na ktrych przewaaa ludno ukraiska i biaoruska, znalaza si poza nimi, natomiast w ich obrb weszy ziemie zamieszkane przez Niemcw. Powojenne wadze, zgodnie z jataskimi ustaleniami, dyy do pozbycia si mniejszoci narodowych z Polski. Wobec Niemcw zastosowano przymusowe wysiedlania. Okrelenie, kto jest Niemcem, nie zaleao wycznie od samoidentyfikacji, ale byo take wynikiem arbitralnych decyzji administracyjnych. W wielu wypadkach kwalifikowano jako Niemcw i przymusowo wysiedlano autochtonicznych mieszkacw nowo przyczonych ziem, ktrzy czuli si Polakami i byli przed wojn przeladowani za swoj polsko. Dla krzywd, jakich doznali przesiedlani ludzie w wyniku naduy wadzy i brutalnoci stosowanych metod, nie ma adnego usprawiedliwienia. Inaczej jest z sam zasad przesiedle, ktr wspczenie take jestemy skonni potpia i wiza jednoznacznie z systemami totalitarnymi. Tymczasem jest ona logiczn konsekwencj zasady: Jeden nard -jedno pastwo", i miewaa zwolennikw rwnie w pastwach demokratycznych. Franklin Roosevelt ju w 1943 roku akceptowa przesiedlenie ludnoci niemieckiej z Prus Wschodnich, ktre miay przypa Polsce po wojnie (Kersten 1989: 471). Akceptacja ta wiadczy o sile przywizania demokratycznych politykw do idei jednolitego etnicznie pastwa i uznania jej realizacji za warto nadrzdn, wart ceny ludzkich cierpie. Dzisiaj patrzymy na to inaczej. W wyniku tej dwuznacznej moralnie polityki Polska po wojnie staa si pastwem jednolitym narodowociowo. Ponad 90 procent jego obywateli uwaa si i jest uwaana za Polakw. Liczby obywateli polskich nalecych do poszczeglnych mniejszoci mog by szacowane jedynie w przyblieniu. We wspczesnej Polsce nie tylko nie stosuje si adnych zewntrznych kryteriw narodowoci, ale rwnie nie ma obowizku jej deklarowania. Konsekwencj tego jest nieuwzglednianie przez Gwny Urzd Statystyczny takiego rodzaju danych w spisach powszechnych. Wedle istniejcych szacunkw, najliczniejsze mniejszoci narodowe w Polsce to niemiecka, biaoruska i ukraiska. Liczebno tych dwch
268
ostatnich okrelana jest w przypadku Biaorusinw na 215 tysicy, Ukraicw za na 265 tysicy (Eberhardt 1996: 131). Mniejszo niemieck na pocztku lat pidziesitych szacowano na 200 tysicy. Po zmianach ustrojowych w 1989 roku mniejszo ta nie tylko ujawnia si jako liczniejsza ni uprzednio szacowano obecnie jedni szacuj j na 300 tysicy (Eberhardt 1996: 131), inni za nawet na 700 tysicy (Bojar 1997: 406) ale nadto bardzo sprawnie i szybko potrafia si zorganizowa.
Uderzajce s rnice liczebnoci mniejszoci wedle wyranie zanionych szacunkw z 1960 roku (podaje je Wielka Encyklopedia Powszechna) i wedle szacunkw z lat dziewidziesitych Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz organizaqi mniejszociowych. Te dwa ostatnie oszacowania mao si od siebie rni z jednym wyjtkiem. Jest nim liczba mniejszoci niemieckiej, ktra wedle ministerstwa wynosi 350-450 tysicy obywateli, a wedle organizacji mniejszociowych - 700 tysicy (Bojar 1997: 406).
Dane o liczbie szk, w ktrych nauczane s jzyki ojczyste mniejszoci narodowych i etnicznych, wskazuj, e przeom demokratyczny w 1989 roku stworzy nowe moliwoci wszystkim mniejszociom. Znaczco wzrosa liczba szk, w ktrych dzieci ucz si jzyka swoich mniejszoci jako jzyka ojczystego, a take liczba uczniw. Wyrazem prnoci mniejszoci niemieckiej i jej rozwinitej wiadomoci narodowej jest liczba czonkw trzech regionalnych towarzystw kulturalnych Niemcw, ktra cznie przekracza 280 tysicy osb. Podobnie towarzystwa ukraiskie i biaoruskie miay w kocu lat dziewidziesitych odpowiednio: 7 i 5,2 tysicy czonkw (Rocznik Statystyczny 1997), chocia wedle szacunkw dokonywanych przez same mniejszoci byy one w tym czasie tylko o poow mniejsze od niemieckiej. Demokratyczne przemiany 1989 roku stworzyy warunki sprzyjajce nie tylko mniejszociom narodowym, ale rwnie zbiorowociom regionalnym o wasnej kulturze, postrzegajcym si jako grupy etniczne: lzakom i Kaszubom. Jedni i drudzy zaczli dopomina si o oficjalne uznaW roku szkolnym 1980/1981 szkl z jzykiem biaoruskim byo 42, a uczniw 2404; z jzykiem ukraiskim 15 i 409 uczniw. Mniejszo niemiecka nie miaa szk ze swoim jzykiem a do roku szkolnego 1995/1996 (Rocznik Statystyczny 1998). Natomiast zgodnie z informacj MEN opart na danych GUS, w roku szkolnym 1999/2000 najwiksz grup pod wzgldem liczebnoci uczniw stanowi mniejszo niemiecka - 28 244 uczniw w 355 szkoach. Nastpna w kolejnoci jest mniejszo biaoruska reprezentowana przez 3611 uczniw w 48 szkoach, ukraiska (2645 uczniw w 107 szkoach i zespoach midzyszkolnych), sowacka (385 uczniw w 18 szkoach) oraz ydowska (25 uczniw w 1 szkole). Wrd mniejszoci etnicznych najliczniej reprezentowani s Kaszubi - 1470 uczniw w 19 szkoach oraz emkowie - 80 uczniw w 10 szkoach (Informacja o mniejszociach... 2000).
Rozdzia XI. Nard
269
nie ich odrbnoci. Grupa lzakw wystpia nawet o uznanie ich za mniejszo narodow i przyznanie odpowiednich praw, na co sd nie wyrazi zgody. Jedni i drudzy dopominaj si, by jzyki, jakimi mwi, nazywane gwar lsk i kaszubsk, nie byy otaczane pogard jako dialekty ludzi niewyksztaconych i tpione w szkoach, ale zostay uznane za jzyki penoprawne. Kaszubi doprowadzili do powstania szk, w ktrych naucza si jzyka kaszubskiego.
W Polsce ochrona praw mniejszoci narodowych i etnicznych jest konstytucyjnie gwarantowana. Mwi o niej artyku 35 Konstytucji uchwalonej w 1997 roku.
W socjologii problematyka maych grup wystpuje pod szyldem mikro-socjologii i dominuje w niej perspektywa strukturalno-funkcjonalna. W jzyku polskim najpowaniejsze prace z tego zakresu to Jacka Szmatki Mae struktury spoeczne. Wstp do mikrosocjologii strukturalnej (1989) i opracowana przez niego antologia Elementy mikrosocjologii. Wybr tekstw klasykw socjologii (1978). W tekstach zebranych w tym tomie podejmowane s. take kwestie roli spoecznej, konformizmu, dewiacji, kontroli spoecznej, ktre wi si cile z problematyk maych grup. Inna prac z tego zakresu jest ksika Jana Turowskiego Socjologia. Mae struktury spoeczne (1993), ktra ma charakter podrcznika. Punkt widzenia psychologii spoecznej na mae grupy i ich funkcjonowanie przedstawia ksika Carol K. Oyster Grupy (2002). Problematyki wsplnoty spoecznej, w tym grup pierwotnych i spoecznoci lokalnych, dotycz teksty zebrane przez Barbar Mikoajewsk w tomie Zjawisko wsplnoty. Wybr tekstw (1999). W jzyku polskim dostpne s dwie klasyczne prace powicone biurokracji: Michela Croziera Biurokracja. Anatomia zjawiska (1967) i napisana wsplnie z Erhardem Friedbergiem Czowiek i system. Ograniczenia dziaania zbiorowego (1982). Zjawiska zwizane z biurokracj skrtowo omawia ksieczka Ludwiga von Misesa Biurokracja (1998). Nawizujce do Maxa Webera zwize przedstawienie problematyki organizacji na rnych poziomach ycia spoecznego znajduje si w ksice Antoniego Kamiskiego Wadza a racjonalno. Studium z socjologii wspczesnego kapitalizmu (1976). Informacji o klasycznych teoriach zarzdzania dostarcza ksika pod redakcj Jerzego Kurnala Twrcy naukowych podstaw organizacji. Wybr pism (1972b). Najpeniejsz polsk prac teoretyczn o spoecznociach lokalnych jest praca Pawa Starosty Poza metropoli. Wiejskie i maomiasteczkowe zbiorowoci lokalne a wzory porzdku makrospoecznego (1995). Problematyce spoecznoci lokalnych i lokalizmu powicone s prace zebrane w tomie pod redakcj Bohdana Jaowieckiego, Kazimierza Z. Sowy i Piotra Dudkiewicza Spoecznoci lokalne. Teraniejszo i przyszo (1989). Problematy272 Cz trzecia. Zbiorowoci spoeczne
k amerykaskiej samorzdnoci lokalnej omawia praca Yincenta Ostroma Federalizm amerykaski. Tworzenie spoeczestwa samorzdnego (1994). Dziaanie demokracji lokalnej we Woszech analizuje Robert D. Putnam w pracy opartej na badaniach empirycznych i zaliczanej ju do klasyki Demokracja w dziaaniu. Tradycje obywatelskie we wspczesnych Woszech (1995).
Praca Ernesta Gellnera Narody i nacjonalizm (1991) zapocztkowaa dominujcy wspczenie sposb mylenia o narodach. O historycznym procesie ksztatowania si narodw w Europie opowiada ksika Krzysztofa Pomiana Europa i jej narody (1992), natomiast przemianom zachodzcym w ostatnich latach w Europie powicona jest praca Rogersa Brubakera Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej Europie (1998). Sytuacj narodowociow w Europie rodkowo-Wschodniej analizuje Marek Waldenberg w ksice Narody zalene i mniejszoci narodowe w Europie rodkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktw i idei (2000). Dramatyczne skutki europejskiego etnonacjonalizmu ukazuje Urs Altermatt w ksice, ktr zaczyna od analizy pojcia narodu, Sarajewo przestrzega. Etnonacjonalizm w Europie (1998). O ksztatowaniu si narodu polskiego mwi ksika Tomasza Kizwaltera O nowoczesnoci narodu. Przypadek Polski (1999), ktra zaczyna si od omwienia rnych teorii narodu. Omawia je te Antonina Koskowska w pracy Kultury narodowe u korzeni (1996), w ktrej wykorzystujc materiay autobiograficzne - analizuje problemy konwersji i tosamoci narodowej.
4. Podziay spoeczne
ROZDZIA XII
Zrnicowanie spoeczne i ruchliwo spoeczna
1. Rnice i nierwnoci jako przedmiot zainteresowania socjologii 277 2. Trzy klasyczne spojrzenia na podziay spoeczne 280 3. Klasy i warstwy - rozmaito znacze 287 4. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe 291 5. Ruchliwo spoeczna 294
1. Rnice i nierwnoci jako przedmiot zainteresowania socjologii

Wszystkie zbiorowoci ludzkie skadaj si z jednostek, ktre rni si midzy sob. Rni si wzrostem, kolorem skry, barw wosw i oczu, a take tusz i stopniem podatnoci na choroby; rni si pci i wiekiem; zdolnociami i umiejtnociami; take rozmiarami majtku, zakresem wadzy i poziomem wyksztacenia. Jedne z tych rnic maj pochodzenie biologiczne (pe, wiek, kolor oczu), inne za spoeczne (wyksztacenie, wadza, majtek). Katalog obu rodzajw rnic mona by znacznie wyduy, ale i to wyliczenie wystarcza, aby zda sobie spraw z wieloci rodzajw zrnicowania jednostek ludzkich. Z punktu widzenia socjologii nie wszystkie rnice midzy ludmi s rwnie doniose i zasuguj na tak sam uwag. Wrd rnic, ktrych rdem jest biologia, przedmiotem zainteresowania socjologii s wycznie te, ktre maj konsekwencje spoeczne, to jest okrelaj pozycje spoeczne oraz wyznaczaj role spoeczne i s podstaw niektrych podziaw spoecznych i zrnicowania spoecznego. W nowoczesnych spoeczestwach takie spoeczne konsekwencje maj na przykad rnice pci, natomiast nie maj rnice koloru oczu czy wzrostu. Socjologowie, zajmujc si zrnicowaniem spoecznym, gwn uwag powicaj tym rnicom, ktre s podstaw nierwnoci spoecznej ludzi. Co prawda, trudno jest znale takie rnice, ktre nie przeksztacayby si w nierwnoci chociaby w postaci podziau na lepszych" i gorszych". Dotyczy to nawet tak neutralnej cechy jak kolor wosw. Wszak dowcipy o kobietach idiotkach opowiada si o
blondynkach, wyczajc z tej kategorii brunetki. Mona mniema, e istnieje oglnoludzka skonno do postrzegania rnoci w kategoriach nierwnoci, a co za tym idzie - staa tendencja do przeistaczania si rnic wystpujcych midzy czonkami zbiorowoci w hierarchie nierwnoci. Nierwnoci i hierarchie wystpuj we wszystkich zbiorowociach, nie tylko ludzkich (zob. Biologiczne podstawy ycia spoecznego z perspektywy biologii ewolucyjnej, s. 53). Jeli za chodzi o zbiorowoci ludzkie, to w spoeczestwach rnego typu zbudowane s one na odmiennych, przynaj-
278
Cz czwarta. Podziay spoeczne
mniej do pewnego stopnia, podstawach. Wiele do powiedzenia na ten temat maj zarwno historycy, jak i antropolodzy. Poniewa gwnym przedmiotem zainteresowania socjologii jest nowoczesne spoeczestwo przemysowe, socjolodzy skupiaj uwag na rnicach i nierwnociach spoecznych wystpujcych w spoeczestwach tego typu. S to spoeczestwa, w ktrych dominuj pozycje osigane (zob. Spoeczestwo przemysowe, s. 102), a wic takie, ktrych uzyskanie uwaa si za zalene od samego czowieka. Podstawowym pytaniem w odniesieniu do tego typu spoeczestw jest pytanie o to, czy rzeczywicie tak jest. Prowadzi to do dalszych pyta o podstawy nierwnoci, stopie trwaoci podziaw, a take sztywno granic midzy nimi i moliwo ich przekraczania, to jest o ruchliwo spoeczn. Ksztatowaniu si w Europie nowoczesnych spoeczestw przemysowych towarzyszyo przekonanie, e zrwnanie wszystkich wobec prawa i zniesienie nierwnoci stanowych, ktrych podstaw byy prawem zagwarantowane przywileje zwizane z okrelonymi pozycjami przypisanymi, oznacza bdzie kres wszelkich nierwnoci. Co poniektrzy anty-feudalni ideologowie przeomu XVIII i XIX wieku nie oczekiwali zniesienia nierwnoci, ale ywili przekonanie, e likwidacja zamknitych stanw tworzcych hierarchie da pocztek takiemu spoeczestwu, w ktrym miejsce czowieka w ukadzie nierwnoci zalene bdzie jedynie od jego zdolnoci oraz pracowitoci. Wszelkie przedziay kada jednostka bdzie moga atwo przekracza w cigu swego ycia nawet wielokrotnie. Tak wic ju u zarania nowoczesnych spoeczestw przemysowych powsta wzorzec spoeczestwa merytokratycznego, to jest takiego, w ktrym miejsce czowieka w hierarchii spoecznej zaley od niego samego i nie ma adnych przeszkd, aby kady mg zaj takie, jakie mu si naley stosownie do wyposaenia intelektualnego i cech osobowoci. Ten wzorzec merytokratyczny nigdy nie zosta porzucony. Do dzisiaj porwnuje si z nim realnie istniejce spoeczestwa; rwnie w socjologii. Do standardowych pyta badawczych tej dyscypliny nale pytania o przeszkody i bariery na drodze swobodnego przepywu jednostek midzy rnymi poziomami hierarchii spoecznych i stopie oddalenia badanych spoeczestw od ideau
merytokratycznego. Socjologiczna problematyka podziaw i nierwnoci spoecznych jest podejmowana i badana przede wszystkim na makrospoecznym poziomie ycia spoecznego, co nie znaczy, e nie zdarzaj si prace podejmujce j rwnie na poziomie spoecznoci lokalnych. Podziay spoeczne na poziomie makrospoecznym bywaj rozpatrywane z dwojakiej perspektywy. Po pierwsze, spoeczestwa pojmowanego jako swoista, ponadjednostkowa cao zoona z powizanych ze sob strukturalnie czci. Po drugie, spoeczestwa pojmowanego jako zbir rnorodnych jednostek, ktre mog by zaliczane do kategorii two-
Rozdzia XII. Zrnicowanie spoeczne i ruchliwo spoeczna
279
rcych stopnie skali jakiej cechy przez nie posiadanej (na przykad dochodu, wyksztacenia). W pierwszym przypadku uwaga skupiona jest na charakterze czci skadowych danego typu spoeczestwa i ich wzajemnych relacjach. W drugim - na hierarchicznym uporzdkowaniu wyrnionych kategorii. Pierwsze podejcie mona nazwa strukturalnym, natomiast drugie gradacyjnym. Podstawowymi kategoriami opisu zrnicowa, podziaw i nierwnoci spoecznych s klasa i warstwa. Posuguj si nimi zgodnie socjolodzy o odmiennych perspektywach badawczych i orientacjach teoretycznych, chocia nie ma midzy nimi zgody co do sposobu ich rozumienia. Niezgoda zaczyna si ju od tego, czy te dwie kategorie odnosz si do wszystkich spoeczestw, w ktrych wystpuj zrnicowania i nierwnoci, czy te ich stosowanie ma by ograniczone do spoeczestw jednego typu, to jest nowoczesnych spoeczestw przemysowych; takich spoeczestw, w ktrych przewaaj pozyqe osigane, a zrnicowania i nierwnoci nie s sformalizowane i wsparte prawem, ale wynikaj z samoistnego dziaania rozmaitych si spoecznych. Innymi sowy, dotyczy tego, czy klasa" i warstwa" s pojciami oglnymi, czy te historycznymi. Rozumienie ich w pierwszy sposb prowadzi do skupiania uwagi na powszechnoci zjawiska zrnicowania zbiorowoci ludzkich i jego oglnych prawidowociach, natomiast w drugi - na zrnicowaniach nowoczesnego spoeczestwa przemysowego, a wic na specyficznych przejawach oglnych prawidowoci. W charakterystyce podziaw spoecznych nowoczesnych spoeczestw przemysowych oprcz klasy i warstwy istotn rol odgrywa kategoria zawodu. Analiza zrnicowania spoeczno-zawodowego pozwala na empiryczne okrelenie waciwych temu spoeczestwu zrnicowa i nierwnoci, a take procesw ruchliwoci spoecznej. W perspektywie bada empirycznych zrnicowania i nierwnoci spoeczne traktowane s jako nierwnoci szans yciowych, to jest szans korzystania z utworzonych spoecznie dbr ekonomicznych i kulturalnych normalnie istniejcych w spoeczestwie" (Giddens 1973: 130, za: Pohoski 1995: 346). S one badane dwojako. Po pierwsze, jako podzia dbr midzy grupy lub kategorie spoeczne", po drugie, jako dostp jednostek do grup lub kategorii spoecznych nierwno obdzielonych dobrami" (Pohoski 1995: 346). Pierwsza perspektywa badawcza kieruje uwag na zrnicowania i nierwnoci spoeczne danego spoeczestwa, natomiast druga na procesy ruchliwoci spoecznej. Badania empiryczne zrnicowa spoecznych s w socjologii niezwykle rozwinite. S to gwnie badania ilociowe o bardzo rozbudowanej metodologii, wykorzystujce wyrafinowane techniki statystyczne, ktre pozwalaj na pomiary dystansw i ujawnianie barier midzy rnymi poziomami zrnicowania spoecznego, a take na okrelanie rodzajw i mechanizmw ruchliwoci spoecznej.
280
2. Trzy klasyczne spojrzenia na podziay spoeczne

W socjologii wystpuj trzy podstawowe, uwaane za klasyczne, ujcia podziaw spoecznych. S to: koncepcja klas Karola Marksa, koncepcja trzech wymiarw podziaw spoecznych Maxa Webera oraz koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia). Te trzy klasyczne koncepcje okrelaj horyzont socjologicznej problematyki podziaw i nierwnoci spoecznych. Nawizuje si do nich zarwno w rozwaaniach teoretycznych, jak i w badaniach empirycznych. Nawizania te maj charakter bd wzgldnie wiernej kontynuacji ktrej z tych koncepcji, bd jej reinterpretacji i modyfikacji, bd te s mniej lub bardziej udanymi prbami ich czenia.
Karol Marks i pojcie historyczne klasy

Materializm historyczny Marksa wyrs, jak wiadomo, z pytania o istot, rda i sposb likwidacji spoeczestwa kapitalistycznego (zob. Socjologia wspczesna, s. 36, oraz Marksizm, s. 96). Czci odpowiedzi na to pytanie bya marksowska teoria klas. Marks uwaa, e podstawowe podziay w spoeczestwie s zwizane z rnic stosunku do rodkw produkcji - jedni je maj, inni za s ich pozbawieni. Tego rodzaju podzia wystpuje w spoeczestwach wszystkich typw, ale w spoeczestwach przedkapitalistycznych jest zacierany i spychany w cie przez podziay oparte na innych zasadach. Natomiast w spoeczestwie kapitalistycznym, ktre charakteryzuje wolnokonkurencyjna gospodarka uwolniona od wszelkich polityczno-prawnych ogranicze, znikaj przykrywajce go zasony i wyrazisty staje si podzia na dwie podstawowe klasy: klas wacicieli rodkw produkcji - buruazj, kapitalistw, i klas pozbawion rodkw produkcji - proletariat. Jest to historyczne pojcie klasy. Odnosi si ono do podziaw, ktre s konsekwencj kapitalistycznego sposobu produkcji majcego charakter historyczny. Marks twierdzi, e rnice midzy klasami okrelanymi na podstawie odmiennego stosunku do rodkw produkcji nie ograniczaj si do rnic pooenia ekonomicznego i stopnia zaspokajania podstawowych potrzeb. S rwnie rnicami w caym sposobie ycia, dostpie do wadzy, wyksztaceniu, stylu mylenia, a take rnicami wiatopogldu, postaw politycznych. Dla Marksa wszystkie cechy pooenia spoecznego poszczeglnych klas byy ze sob cile powizane. Midzy klasami istnieje stay konflikt. Stosunki miedzy nimi to ciga walka. Walka ta toczy si na trzech poziomach - ekonomicznym, politycznym i ideologicznym. Walki klas, tak samo zreszt jak i innych konfliktw spoecznych, Marks nie traktowa jako niebezpiecznej patologii
281
spoecznej, ale jako naturalny skadnik ycia spoecznego, ktry dynamizuje je i prowadzi do zmian. Tak rozumiane klasy nie byy dla Marksa wycznie kategoriami ekonomicznymi. Potencjalnie byy dla rwnie grupami spoecznymi, to jest zbiorowociami poczonymi wizi spoeczn, ktrej wyrazem bya wiadomo klasowa". W zaczerpnitym od Hegla jzyku Marks pisa o przeksztacaniu si klasy w sobie", to jest zbioru jednostek o jednakowym pooeniu spoeczno-ekonomicznym, w klas dla siebie", to jest zbiorowo 0 poczuciu klasowej tosamoci i rozwinitej wiadomoci klasowej". wiadomo klasowa" proletariatu w ujciu Marksa jest interpretowana jako rozpoznanie przez czonkw klasy robotniczej wasnej roli w procesie produkcji, ich stosunku do wacicieli rodkw produkcji i na koniec zrozumienie, e mog poprawi swoje pooenie tylko przez obalenie ustroju. Proces ksztatowania si wiadomej klasy robotniczej Marks przedstawi w napisanym wsplnie z Fryderykiem Engelsem Manifecie komunistycznym. Pocztkowo w jednej fabryce pojedynczy robotnicy zaczynaj dopomina si o swoje prawa i wchodz w konflikt z wacicielem fabryki. Nastpnie wszyscy robotnicy tej fabryki zauwaaj, e s w jednakowym pooeniu i maj wsplne interesy. Potem uwiadamiaj to sobie robotnicy caego miasta i regionu, potem caego kraju, a wreszcie caego wiata i hasem ich staje si zawoanie: Proletariusze wszystkich krajw czcie si". W pracach Marksa istniej dwa modele struktury spoecznej jako struktury klasowej. Jeden jest modelem biegunowym, w ktrym wystpuje dychotomiczny podzia na dwie podstawowe klasy - kapitalistw i proletariat, drugi jest bardziej skomplikowanym modelem, w ktrym pojawiaj si podziay wewntrz klas podstawowych oraz klasy porednie" midzy tymi biegunami. W niektrych pismach Marksa wystpuje pierwszy model, w innych drugi. Model biegunowy pojawia si w Kapitale w rozwaaniach teoretycznych, kiedy Marks - pragnc dociec istoty relacji midzy kapitalistami a proletariatem - klasy te z zaoenia rozpatruje tak, jak gdyby tylko one istniay w spoeczestwie. Model ten dominuje take w programowym Manifecie komunistycznym, wzywajcym robotnikw do walki o obalenie kapitalizmu. Wprawdzie wymieniane s w nim najrniejsze zbiorowoci spoeczne, ktrych czonkw krzywdzi rozwijajcy si kapitalizm i ktre maj wszelkie powody, by go zwalcza, ale nie one licz si w tej walce. Liczy si proletariat, albowiem nawet jeli w danym momencie jest mniej liczny ni pozostali wrogowie kapitalizmu, to wraz z jego rozwojem ich liczebno i sia bd saby, podczas kiedy proletariatu wzrastay. Marks przekonany by o pogbiajcej si polaryzacji spoeczestwa kapitalistycznego, dlatego te w kontekcie walki politycznej posugiwa si
282
modelem biegunowym. By to model uyteczny, albowiem pozwala zdiagnozowa podstawowy konflikt spoeczny i wskaza si spoeczn zdoln dokona rewolucyjnej zmiany. Skomplikowany model bardziej zoonej struktury spoecznej wystpuje w pracach Marksa powiconych analizie wspczesnych mu wydarze historycznych, a zwaszcza zamachu stanu Ludwika Bonapartego. W analizujcej to wydarzenie pracy 18 Brumaire'a Ludwika Bonaparte Marks opisywa spoeczestwo w caym jego zrnicowaniu i analizowa najrozmaitsze siy spoeczne odgrywajce rol na scenie politycznej oraz ich gr, ktra ostatecznie wyniosa na tron cesarski Napoleona III. Przy wszystkich rnicach sposobu rozpatrywania podziaw spoecznych w poszczeglnych pracach Marksa, w analizach realnie istniejcych spoeczestw i wydarze historycznych nie ma nic sprzecznego z jego oglnymi tezami teoretycznymi i politycznym wyznaniem wiary. Marks rda midzygrupowych antagonizmw widzi w sprzecznoci interesw ekonomicznych, ktra moe wystpowa rwnie midzy odamami tej samej klasy. W tak zwanych pracach historycznych Marksa wyraany jest pogld, e podstawowy konflikt spoeczny, jakim jest konflikt midzy kapitalistami a proletariatem, moe by czasami widoczny jedynie w dugofalowej perspektywie rozwoju spoecznego. W krtkich przedziaach czasu konflikt ten wskutek splotu najrozmaitszych okolicznoci historycznych moe schodzi na drugi plan i by zaguszany przez innego rodzaju konflikty. Jednake nawet w takim wypadku u podoa wszystkiego, co si dzieje, tkwi konflikt midzy proletariatem a buruazj i to on ostatecznie decyduje o biegu historii, ktrej zwieczeniem bdzie realizacja misji dziejowej proletariatu polegajcej na zniesieniu wszelkich klas i stworzeniu ustroju sprawiedliwoci spoecznej. Dla Marksowskiego widzenia klas istotne jest to, e zawsze postrzega je w kontekcie struktury spoeczestwa, ktre jest dla niego dynamiczn caoci podlegajc staemu procesowi rozwoju. Klasy nie s dla niego kategoriami klasyfikacyjnymi i nie zajmuje si zaliczaniem jednostek do poszczeglnych klas. Poniewa interesowa si tym, jak toczy si wiat spoeczny, a nie klasyfikacjami, istnienie kategorii jednostek nie mieszczcych si w adnej z klas wyrnionych wedle jego kryteriw nie byo dla niego problemem wartym uwagi. Teoria Marksa jest doskonaym przykadem rozpatrywania podziaw spoecznych z perspektywy strukturalnej.
Max Weber i trzy paszczyzny podziaw spoecznych
Karol Marks widzia struktur spoeczn jako jednowymiarow. Oczywicie by w peni wiadomy istnienia wielu paszczyzn podziaw spoecznych, ale sdzi, e wszystkie s pochodn podstawowych podziaw
283
klasowych i ostatecznie daj si sprowadzi do odmiennoci interesw ekonomicznych. Przekonanie to zakwestionowa Max Weber. Weber, blisko p wieku modszy od Marksa, mia moliwo dostrzeenia, e zmiany zachodzce w spoeczestwach europejskich nie s zgodne z przewidywaniami Marksa. Nie nastpowaa polaryzacja rnic spoecznych i rzeczywisto spoeczna nie przybliaa si do biegunowego modelu podziaw spoecznych. Przestrze midzy dwoma biegunowymi klasami nie tylko nie pustoszaa, ale zapeniaa si nowymi kategoriami spoecznymi, takimi jak profesjonalici czy pracownicy biurokratycznych organizacji. Nie umieray take przedkapitalistyczne wzory prestiu zwizanego ze szlachetnym urodzeniem. Czas falsyfikowa znaczn cz Marksowskiej teorii. Weberowska teoria podziaw spoecznych wyrastaa z przekonania, e nie jest moliwe uszeregowanie wszelkich nierwnoci spoecznych w jedn hierarchi. Nierwnoci spoeczne s rezultatem walki o podzia rnego rodzaju skpych zasobw dbr zarwno materialnych, jak i niematerialnych, takich jak uznanie spoeczne i wadza. Te trzy rodzaje dbr Weber widzia jako podstaw trzech zasadniczych paszczyzn zrnicowania spoecznego. Byy nimi: paszczyzna ekonomiczna, w ktrej wystpuje podzia na klasy, paszczyzna prestiu, w ktrej istnieje podzia na stany, i paszczyzna polityczna, w ktrej mamy do czynienia z podziaem na partie. Klasy. Podobnie jak Marks, rda podziau na klasy Weber widzia w gospodarce. Podobnie take podzia ten wiza z okrelonym typem gospodarki, a mianowicie z gospodark rynkow charakterystyczn dla kapitalistycznych stosunkw produkcji. Pisa: klas tworz wycznie interesy ekonomiczne, i to zwizane z istnieniem rynku" (Weber 1975: 417). Na tym jednak kocz si podobiestwa z Marksem. Wedle Webera, podzia na klasy wyznacza nie stosunek do rodkw produkcji, ale rodzaj szans na rynku, ktre zale nie tylko od posiadania wasnoci, ale i kwalifikacji. Z rnego rodzaju zawodami wie si wykonywanie najrozmaitszych usug, ktre maj zrnicowan warto rynkow. Szans na rynku wyznacza dysponowanie dobrami lub umiejtnociami pozwalajcymi na osiganie dochodw. Przy takim podejciu podzia na klasy okazuje si bardzo daleki od Marksowskiego modelu biegunowego, ktry nawet wtedy, kiedy nie wystpowa w poszczeglnych pismach Marksa, zawsze znajdowa si w tle jego rozwaa. Zgodnie z Weberowska koncepcj klasy, take posiadacze dziel si na klasy, poniewa inaczej usytuowany na rynku jest rentier, waciciel kapitau, a inaczej waciciel przedsibiorstwa produkcyjnego. Z kolei ci, ktrzy pozbawieni s wasnoci, te tworz rozmaite klasy, rnice si typem oferowanych na rynku wiadcze. Inne szans ma na rynku wysoko wykwalifikowany specjalista, lekarz czy prawnik, inne za
284
szewc czy krawiec, a jeszcze inne niewykwalifikowany robotnik, ktry ma do zaoferowania jedynie wasn si fizyczn. Inn istotn odmiennoci Weberowskiego rozumienia klasy w porwnaniu z Marksowskim jest to, e dla Webera klasy nie byy ani realnie, ani potencjalnie zbiorowociami o poczuciu wsplnoty. Stany. W koncepcji Webera stany, w przeciwiestwie do klas, maj poczucie wsplnoty, aczkolwiek czsto sabo wyksztacone. Podczas kiedy sytuacj klasow wyznaczaj szans na rynku, to sytuacj stanow wyznacza godno" spoeczna, ktra wie si z jak cech wspln pewnej liczby osb. (Czsto w prezentacjach pogldw Webera zamiast okrelenia godno" wystpuje presti".) Od kadego, kto chce nalee do danego stanu, oczekuje si okrelonego stylu ycia. Dlatego te podzia na stany wie si ze sfer konsumpcji, podczas gdy podzia na klasy jest zwizany ze sfer produkcji. Z godnoci" stanow czy si denie do zachowania dystansw wobec osb spoza danego stanu i skonno do odgradzania si od nich. Niechtnie, jeli w ogle, utrzymuje si z nimi stosunki towarzyskie i zawiera zwizki maeskie. Podziay klasowe i stanowe krzyuj si i nakadaj na siebie, tworzc najrniejsze konfiguracje. Tak na przykad samo posiadanie jako takie moe z czasem zacz si liczy jako cecha stanowa; jednake nie od razu. Kiedy ubogi szwajcarski handlarz Guggenheim, zaczynajc od handlu obnonego, dorobi si w Ameryce milionowej fortuny, nie wystarczyo to, by inni milionerzy zaczli uwaa go za rwnego sobie. Bez wzgldu na wysoko konta bankowego dla Rothschildw by parweniuszem, z ktrym nie mieli ochoty utrzymywa stosunkw towarzyskich i nie chcieli, by ich dzieci bawiy si z jego dziemi. Samo pojcie nowobogackiego" i kpicy stosunek do takiej osoby doskonale oddaje rozbieno midzy sytuacj klasow a stanow. Stanem moe sta si take grupa zawodowa, a to wtedy, kiedy uzyska spoeczn godno", dziki swoistemu stylowi ycia zwizanemu z zawodem. Rozmaite konfiguracje relacji midzy podziaami stanowymi i klasowymi, zbienoci i rozbienoci midzy tymi dwoma rodzajami podziaw spoecznych otwieraj interesujce pole docieka socjologicznych. Sam Weber uwaa, e zbieganiu si tych dwu podziaw spoecznych sprzyja wzgldna stabilizacja zasad nabywania i podziau dbr, natomiast przeciwdziaa wszelki wstrzs i przewrt technicznogospodarczy. W warunkach szybkich zmian na plan pierwszy wysuwaj si sytuacje klasowe. Z reguy epoki i kraje, w ktrych pierwszoplanowe znaczenie maj sytuacje klasowe, s epokami przewrotw technicznogospodarczych. Natomiast kade opnienie procesw przemian ekonomicznych prowadzi do dominacji sytuacji stanowych i przywraca znaczenie spoecznej godnoci jako podstawy nierwnoci spoecznych.
285
Partie. Mwic o partiach, Weber mia na myli nie tylko takie organizacje, ktre wspczenie okrelane s mianem partii politycznych. Przez partie rozumia wszelkie grupy, ktre stawiaj sobie za cel wpywanie na aparat wadzy i budowanie go w miar monoci ze swoich stronnikw. Wynika z tego, e partie wystpuj jedynie w obrbie zbiorowoci o charakterze stowarzysze (zob. Ferdynand Tnnies i dwa typy zbiorowoci, s. 225), w ktrych istnieje jaki racjonalny porzdek oraz aparat sucy jego utrzymywaniu. W poszczeglnych przypadkach partie mog reprezentowa interesy wynikajce z sytuacji klasowej lub stanowej i stosownie do tego dobiera swoich stronnikw. Jednak wcale nie musz by partiami wycznie klasowymi czy stanowymi. Moliwe s rne kombinacje. Weber zdecydowanie odrzuca pogld, e wadza polityczna jest w rkach klasy kapitalistw i suy tylko ich interesom.
Koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia)

W najszerszym znaczeniu termin stratyfikacja jest uywany do opisu spoeczestw, w ktrych istnieje nierwny podzia dochodw, wadzy, prestiu oraz innych podanych dbr, i oznacza hierarchiczny ukad -pojmowanych na wzr pokadw geologicznych poziomw pooenia spoecznego, ktre rni udzia w podziale tych dbr. Poziomy te w odniesieniu do wspczesnych spoeczestw przemysowych najczciej okrelane s dzisiaj mianem warstwy, niekiedy klasy, jeeli wyrnia si je w paszczynie ekonomicznej. Tak rozumiana stratyfikacja obrazuje rozmieszczenie jednostek na pewnej skali, nie jest natomiast opisem spoeczestwa jako strukturalnie powizanej caoci. Tak jak Marksowska koncepcja klas jest doskonaym przykadem strukturalnego podejcia do zrnicowania spoecznego, tak koncepcje stratyfikacji s rwnie doskonaym przykadem podejcia gradacyjnego, ktre z tego wzgldu moe by te okrelane po prostu jako stratyfikacyjne. Rozpatrywanie podziaw spoecznych z perspektywy stratyfikacyjnej jest w duej mierze zwizane z tradycj socjologii amerykaskiej, ktra przez do dugi czas rozwijaa si wasn drog, mao interesujc si rozwojem socjologii europejskiej i powstajcymi na jej gruncie teoriami. Do amerykaskich rde koncepcji stratyfikacji zaliczy naley pochodzce z lat czterdziestych XX wieku badania spoecznoci lokalnej Williama Lloyda Warnera (zob. Socjologia amerykaska okresu midzywojennego, s. 226) oraz prace Kingsleya Davisa i Wilberta E. Moore'a, take z lat czterdziestych. Warner, badajc spoeczno miasteczka amerykaskiego, interesowa si zrnicowaniem spoecznym jego mieszkacw. Stwierdzi, e o po-
286
zycji, jak kady z nich zajmuje w badanej spoecznoci, decyduje nie tylko wysoko dochodw, ale i inne czynniki, na przykad szacunek i powaanie ze wzgldu na walory moralne. Na podstawie wywiadw z mieszkacami stwierdzi istnienie szeciu poziomw pozycji spoecznych, ktre nazwa klasami". Przez klasy rozumia dwie lub wicej grup ludzi, ktrzy sami sdz, e s i rzeczywicie s zgodnie umiejscawiani przez wszystkich czonkw community na spoecznie wyszych i niszych pozycjach" (Warner, Lunt 1942: 82, za: Wesoowski 1962: 159). Wyrni sze klas, ktre nazwa: wysz-wysz", wysz-nisz", redniwysz", redni-nisz", nisz-wysz" i nisz-nisz". Z kolei Davis i Moore w publikowanych w latach czterdziestych XX wieku artykuach sformuowali funkcjonaln teori stratyfikacji. Stratyfikacj rozumieli szeroko jako nierwno poziomw udziau w dobrach, gwnie dobrach materialnych, i prestiu. Wykazywali funkcjonaln niezbdno i uyteczno tego rodzaju nierwnoci. Argumentowali, e zapewnia ona zajmowanie najwaniejszych pozycji przez najbardziej kwalifikowane osoby, ktre kompetentnie wypeniaj swoje zadania. Dowodzili, e zdobywanie kwalifikacji wymaga nakadw i wie si z wyrzeczeniami, ktrych ludzie nie podejmowaliby bez nagrd w postaci przyszych wysokich pozycji. Teoria Davisa i Moore'a wywoaa szerok dyskusj. Polemizowano zarwno z jej zaoeniami ideologicznymi, jak i sposobem rozumienia stratyfikacji. W warstwie ideologicznej wskazywano tkwice u podstaw rozumowania Davisa i Moore'a zaoenie, e w punkcie wyjcia wszyscy maj takie same szans osignicia wysokich pozycji, a o tym, czy je osign, decyduje wycznie talent i praca jednostki. Zwracano uwag, e szans wyksztacenia, zasig wpyww na innych, stopie szacunku, a nawet szans doczekania pnego wieku s w znacznej mierze ju w punkcie startu okrelone przez wyjciow pozycj jednostki w ukadzie stratyfikacyjnym. W warstwie merytorycznej podjto pytanie, co to jest stratyfikacja, oraz prby zawenia tego pojcia. Proponowano, aby rozumie j nie po prostu jako kade hierarchiczne zrnicowanie jednostek, ale jako system utrwalonych warstw, do ktrych przynaleno jest w znacznej mierze okrelana przez midzypokoleniowe przekazywanie pozycji lub co najmniej przez szans osignicia okrelonych pozycji. Innymi sowy, proponowano, aby o stratyfikacji mwi tylko wtedy, kiedy istnieje dziedziczna nierwno", a warstwy charakteryzuj si biologiczn i spoeczn trwaoci" (Buckley 1958, za: Wesoowski 1966: 134) i maj tendencj do zamykania si. W nastpnych latach pojcie stratyfikacji ulegao dalszym modyfikacjom. Pod wpywem, po pierwsze, rozwoju ilociowych bada empirycz-
287
nych; po drugie, pod wpywem kontaktw socjologii amerykaskiej z socjologi europejsk i teori Maxa Webera. Aby bada uwarstwienie spoeczne, naleao znale wskaniki pozwalajce na okrelanie warstw na podstawie kryteriw mierzalnych. Koncepcja trzech paszczyzn zrnicowania spoecznego Maxa Webera wskazywaa drog tych poszukiwa. Ostatecznie takimi wskanikami powszechnie stosowanymi we wspczesnej socjologii stay si: dochd, wyksztacenie mierzone liczb lat nauki i presti zawodu, ktrego metody mierzenia zostay w socjologii dobrze opracowane. W perspektywie empirycznej przez stratyfikacj spoeczn rozumiane s takie podziay spoeczne, w ktrych pozycja spoeczna ludzi moe by ujmowana jako wysza lub nisza z punktu widzenia ktrej z wymienionych wyej cech mierzalnych. Badania tak rozumianej stratyfikacji spoecznej pokazuj nierwny rozdzia takich dbr jak formalne wyksztacenie, ranga zawodu, dochd. W wyniku tego nierwnego rozdziau tworz si hierarchie. Socjolodzy, badajc stratyfikacj, interesuj si nie tylko tymi trzema odrbnymi hierarchiami, ale take, a nawet przede wszystkim ich powizaniami. Poniewa analiza tych powiza wykazuje, e zawd jest czynnikiem wicym wyksztacenie z dochodem, jest on traktowany jako podstawowy element okrelajcy pozycje jednostek w ukadzie stratyfikacyjnym (Somczyski 1989). Zawone, empiryczne pojmowanie stratyfikacji jako ukadu warstw wyznaczonych za pomoc mierzalnych kryteriw nie wyeliminowao oglnego rozumienia stratyfikacji jako hierarchicznego uszeregowania rozmaitego rodzaju grup (rozumianych tu i w dalszym cigu jako rnego rodzaju zbiorcze kategorie spoeczne) ze wzgldu na zakres posiadanej przez ich czonkw wadzy, prestiu i bogactwa. Tak rozumiana stratyfikacja wystpuje w rnego typu spoeczestwach. Podsumowujc, stwierdzi trzeba, e niezalenie od tych wszystkich dyskusji termin stratyfikacja wystpuje w socjologii amerykaskiej najczciej jako oglne okrelenie obszaru problemowego obejmujcego zrnicowania, nierwnoci i podziay spoeczne. W socjologii polskiej natomiast takim oglnym terminem jest zazwyczaj struktura spoeczna.
3. Klasy i warstwy - rozmaito znacze

Klasa i warstwa s terminami powszechnie uywanymi do opisu podziaw, zrnicowa i nierwnoci spoecznych. Socjolodzy o odmiennych perspektywach badawczych i orientacjach teoretycznych nadaj tym terminom rne znaczenia. W przypadku klasy wskaza mona nie mniej ni pi jej podstawowych znacze, a w wypadku warstwy - trzy, przy
288
czym w obu przypadkach dotyczy to klas i warstw rozumianych przede wszystkim historycznie, to jest jako kategorii opisu podziaw nowoczesnych spoeczestw przemysowych.
Klasa
Z piciu podstawowych sposobw historycznego rozumienia klasy trzy z nich to ujcia klasyczne, ktre w swojej ortodoksyjnej wersji nale ju w znacznej mierze do przeszoci. Pozostae dwa s ujciami wspczesnymi, w ktrych jednake odnale mona co najmniej echa uj klasycznych, jeeli nie wrcz nawizania do nich. Ujcia klasyczne Klasa w rozumieniu Karola Marksa. Klasy s zasadniczymi segmentami struktury spoeczestwa pojmowanego jako swoista cao. Podstaw podziau na klasy jest stosunek do wasnoci rodkw produkcji. Wszelkie podziay spoeczne i zwizane z nimi konflikty maj u podstaw podziay i konflikty klasowe i mog by do nich sprowadzone. Klasy nie s kategoriami statystycznymi, ale realnymi zbiorowociami zdolnymi do wytworzenia poczucia wsplnoty. Klasa w rozumieniu Maxa Webera. Podzia na klasy wystpuje tylko w jednym z trzech wymiarw zrnicowania spoecznego, to jest ekonomicznym. Klasa okrela rodzaj szans na rynku. Klasy nie s zbiorowociami wytwarzajcymi poczucie wsplnoty. Klasa w rozumieniu Williama L. Warnera. Klasa jest jednym z poziomw hierarchicznego ukadu pozycji okrelanych przez wysoko dochodw i szacunek spoeczny. Jest wic tym, co wielu socjologw nazywa warstw. Ujcia wspczesne Rozumienie klasy w perspektywie stratyfikacyjnej. Klasy w tym ujciu rozumiane s jako poziomy zrnicowania spoecznego w paszczynie ekonomicznej. Tak rozumiane klasy s w gruncie rzeczy rodzajem warstw i jako takie s czci ukadu stratyfikacyjnego spoeczestwa. Nietrudno w tym ujciu klasy odnale lady zarwno Webera, jak i Warnera. Takie rozumienie klasy spotka mona najczciej w socjologii amerykaskiej. Rozumienie klasy w perspektywie strukturalnej. Z tej perspektywy klasy traktowane s jako czci spoeczestwa postrzeganego w postaci strukturalnie powizanej caoci. Klasa w takim ujciu jest kategori analityczn, ktra ma sens jedynie w kontekcie teorii klas" (Dahrendorf 1969: 9, za: Kozyr-Kowalski 1979:15). Tak rozumiane klasy tworz grupy
289
spoeczne i mog by rozwaane jako tworzce skal nominaln" (Slomczyski 1989: 5).
Skala nominalna zgodnie z tym, o czym poucza podrcznik metodologii, to skala, ktra skada si z dwch lub wicej kategorii oznaczonych nazwami, wg ktrych klasyfikujemy pewne przedmioty. Jedyn okrelon relacj pomidzy tymi kategoriami jest relacja rnoci, nie implikuje ona, i jedna z tych kategorii zawiera mniej czy te wicej wasnoci mierzonych" (Jahoda, Deutsch, Cook 1955, za: Nowak 1965: 275).
W takim rozumieniu klas widoczne s nawizania do Marksowskiej koncepcji, w ktrej klasy byy podstawowymi elementami okrelajcymi ksztat struktury spoecznej. Jednake mimo tych nawiza strukturalnie rozumiane klasy bywaj wyrniane nie tylko na podstawie Marksowskiego kryterium stosunku do rodkw produkcji, ale take innych dodatkowych kryteriw, takich na przykad jak kontrola sprawowana nad prac innych oraz podzia pracy na fizyczn i umysow (Somczyski 1989). W ich uwzgldnianiu dopatrzy si mona wpyww Webera. Zdaniem czoowych badaczy problematyki zrnicowania spoecznego takie pojmowanie klas zwizane jest z tradycj socjologii europejskiej. Pisz: W europejskiej tradycji socjologicznej klasy s definiowane poprzez stosunki kontroli nad produkcj oraz dystrybucj dbr i usug. Stosunki te, bdce pochodn stosunkw wasnoci, dotycz przede wszystkim procesu pracy i jego organizacji" (Somczyski, Janicka, Mach, Zaborowski 1996: 29). Przy takim rozumieniu klasy zestawy wyrnianych klas i ich ukady w poszczeglnych spoeczestwach przedstawiaj si odmiennie w zalenoci od rnic systemw polityczno-ekonomicznych tych spoeczestw.
Warstwa
Termin warstwa spoeczna ma zupenie inne znaczenie w kadym z dwch wyrnionych sposobw pojmowania podziaw spoecznych, to jest strukturalnym i stratyfikacyjnym. Ponadto w samej stratyfikacyjnej perspektywie warstwa bywa rozumiana dwojako: bd jako kategoria empiryczna, bd jako oglna kategoria teoretyczna, na podobiestwo Weberowskiego stanu. Warstwa w ujciu strukturalnym wystpuje w marksistowskiej perspektywie ogldu struktury spoecznej. Pojawia si w niej wwczas, kiedy podzia na klasy okazuje si niewystarczajcy dla zadowalajcego opisu struktury danego spoeczestwa. W takim przypadku terminem warstwa" okrelana jest bd cz klasy - mwi si wtedy o warstwie bur-uazji przemysowej, buruazji finansowej, proletariatu wielkoprzemys-
290
owego etc. - bd istotne spoecznie kategorie nie dajce si jednoznacznie zaliczy do adnej z klas wyrnionych na podstawie stosunku do rodkw produkcji. Klasycznym przykadem jest inteligencja, o ktrej mwi si jako o warstwie; tak samo mwi si o chopstwie w krajach, w ktrych podzieleni na klasy chopi wyodrbniaj si jako zbiorowo o wasnej kulturze i poczuciu tosamoci (Wiatr 1976: 255). Warstwa w ujciu stratyfikacyjnym jako kategoria empiryczna jest wyrniana na podstawie kryteriw mierzalnych. Kryteriami tymi jest wysoko dochodw mierzona iloci zarabianych pienidzy, wyksztacenie mierzone liczb lat nauki i presti zawodu. S to mierniki uniwersalne. Uniwersalnym miernikiem jest pienidz bez wzgldu na rodzaj waluty. Take liczba lat nauki mierzy to samo bez wzgldu na rnice w systemach edukacji. Wobec istnienia midzynarodowej skali prestiu zawodw rwnie i ta miara jest powszechna. Ponadto, jak wykazay liczne badania, zwizki midzy tymi trzema skadowymi okrelajcymi czn pozycj stratyfikacyjn przedstawiaj si podobnie w rnych krajach. Pozwala to traktowa je jako uniwersalne, ktre wynikaj z logiki procesu modernizacji i w maym stopniu zale od systemu ekonomiczno-politycznego" (Slomczyski, Janicka, Mach, Zaborowski 1996: 49). Tak wyrniane warstwy tworz skal porzdkow.
Skala porzdkowa okrela wzgldne pozycje przedmiotw lub osb z punktu widzenia pewnych wasnoci, nie okrelajc dystansu midzy tymi pozycjami". Pozwala uporzdkowa obiekty od najmniejszych do najwikszych, chocia nie pozwala stwierdzi, o ile jeden od drugiego jest wikszy lub mniejszy. Mona j porwna do elastycznej tamy mierniczej nierwnomiernie rozciganej (Jahoda, Deutsch, Cook 1955, za: Nowak 1965: 276).
Warstwa w ujciu stratyfikacyjnym jako oglna kategoria teoretyczna jest jednym z poziomw stratyfikacji rozumianej jako ukad grup tworzcych hierarchi ze wzgldu na zakres wadzy, prestiu i bogactwa ich czonkw. Takiego rodzaju hierarchiczne ukady wystpuj w spoeczestwach rnego typu, nie tylko nowoczesnych spoeczestwach przemysowych. Czonkowie tak rozumianych warstw maj pewn wiadomo wsplnych interesw, a take poczucie grupowej tosamoci i podobny styl ycia, ktry mniej lub bardziej odrnia ich od czonkw innych warstw spoecznych (Haralambos, Holborn 1990: 25). Podobnie pojmowana warstwa" nie tylko przypomina Weberowski stan, ale staje si pojciem tak oglnym, e swym zakresem obejmuje rwnie i takie tworzce hierarchi kategorie spoeczne jak indyjskie kasty i europejskie stany feudalne.
Rozdzia XII. Zrnicowanie spoeczne i ruchliwo spoeczna 291
4. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe
Zainteresowanie zrnicowaniem spoeczno-zawodowym wynika z potwierdzonego empirycznie przekonania, e pozycje zawodowe i wykonywanie zwizanych z nimi rl jest w spoeczestwach nowoczesnych podstawowym czynnikiem, ktry sytuuje ludzi w ukadzie nierwnoci spoecznych (Somczyski, Domaski 1998: 127). Zawody uwaa si za dobry syntetyczny wskanik warstw stratyfikacyjnych jako kategorii empirycznych. Ponadto, jak wykazay badania, przedstawiciele rnych zawodw rni si pogldami i cechami osobowoci. Zawd s to czynnoci: 1) trwale wykonywane, 2) wymagajce okrelonego przygotowania i umiejtnoci, 3) bdce wiadczeniami na rzecz innych osb, 4) przynoszce dochody bdce podstaw utrzymania. Te cztery elementy wystpuj we wszystkich wspczesnych definicjach zawodu (Somczyski, Domaski 1998: 125). Zawody s wynikiem podziau pracy i pojawiy si wraz z rozwojem gospodarki i powstaniem rynku, na ktrym praca i umiejtnoci stay si jednym z towarw. Ju w redniowieczu istniay nie tylko zawody, ale i organizacje zawodowe w postaci cechw, ktre ustalay i formalizoway procedury szkoleniowe i egzaminacyjne uprawniajce do wykonywania zawodw. W miar rozwoju gospodarczego mnoyy si specjalizacje zawodowe i zmieniay sposoby uzyskiwania kwalifikacji zawodowych. We wspczesnych spoeczestwach przemysowych listy zawodw zawieraj tysice pozycji.
Klasyfikacje i skale zawodw

Jest rzecz oczywist, e wobec ogromnej liczby rnorodnych zawodw istniejcych wspczenie pojedyncze zawody nie mog by ani uytecznym narzdziem, ani przedmiotem bada socjologicznych. Aby takimi si stay, musz zosta poczone w szersze kategorie. Innymi sowy, niezbdna jest ich klasyfikacja. W Polsce pierwsza nowoczesna klasyfikacja zawodw, znana jako Spoeczna Klasyfikacja Zawodw (okrelana skrtem SKZ), zostaa opracowana w 1978 roku (Pohoski, Somczyski 1978). Jest w niej dwanacie oglnych kategorii zawodowych, w niektrych badaniach czonych w jeszcze szersze kategorie (patrz: ramka na nastpnej stronie). Stworzenie klasyfikacji zawodw miao dla soqologii dodatkowe znaczenie praktyczne, albowiem pozwalao na ujednolicenie kategoryzowania zawodw w rnych badaniach socjologicznych, a tym samym umoliwiao porwnywanie wynikw tych bada. Zmiany zachodzce po 1989 roku w gospodarce polskiej i na rynku pracy skoniy niektrych badaczy do modyfikacji SKZ. W latach dzie-
292
Klasyfikacj zawodw jeden z jej twrcw charakteryzuje w nastpujcy sposb: Zgrupowano 367 zawodw lub wskich kategorii zawodowych wydzielonych w tej klasyfikacji przy uyciu nastpujcych kryteriw: rodzaj wykonywanych czynnoci, podzia pracy na fizyczn i umysow, poziom kwalifikacji wymagany do wykonywania zawodu, funkcja w organizacji pracy (stanowisko), rodzaj zakadu pracy, w jakim wykonywany jest zawd (gospodarka uspoeczniona i nieuspoeczniona), stosunek do rodkw produkcji (pracownicy najemni, samodzielni i pracujcy w rodzinnym warsztacie pracy). Na podstawie tych kryteriw wyodrbnilimy 12 szerokich kategorii spoeczno--zawodowych [...]: specjalistw technicznych i nietechnicznych (1); kierownikw (2); technikw i wyspecjalizowanych pracownikw administracyjno-biurowych (3); pozostaych pracownikw umysowych (4); pracownikw fizyczno-umysowych (5); wacicieli zakadw wytwrczych i usugowych (6); majstrw i brygadzistw (7); wykwalifikowanych pracownikw fizycznych (8); pwykwalifikowanych pracownikw fizycznych (9); niewykwalifikowanych pracownikw fizycznych (10); rolnikw indywidualnych (11); najemnych pracownikw fizycznych w rolnictwie (12)" (Pohoski 1983; Pohoski 1995: 347).
widziesitych powstaa nowa Polska Socjologiczna Klasyfikacja Zawodw (okrelana skrtem PSKZ) (Sawiski, Domaski 1996). Zmiany w stosunku do SKZ polegay na nieznacznym zredukowaniu liczby jednostek najniszego szczebla oraz uwzgldnieniu nowych zawodw, ktre w latach dziewidziesitych pojawiy si na rynku pracy. S to zawody zwizane ze sfer biznesu oraz usug finansowych (bankowoci, rynkiem papierw wartociowych) i osobistych (bezpieczestwem publicznym, rozrywk, wypoczynkiem) (Somczyski, Domaski 1998:133). Nowa skala ma czternacie najoglniejszych kategorii zawodowych. Obecnie polscy socjolodzy korzystaj z obu tych skal. Oprcz klasyfikacji zawodw w poszczeglnych krajach, istnieje take Midzynarodowa Klasyfikacja Zawodw (okrelana skrtem ISCO-88), w ktrej jest dziesi najoglniejszych kategorii (PGSS 1993: 233). Klasyfikacje zawodw dostarczaj podstawy dla konstruowania skal zawodw. W Polsce opracowano trzy takie skale: 1) skal wedle zoonoci pracy (oglnej zoonoci, zoonoci pracy z ludmi, z przedmiotami i symbolami); 2) skal wedle kryterium prestiu; 3) skal wedle kryterium pozycji spoecznoekonomicznej (Somczyski, Kacprowicz 1979). Skale te pozwalaj na kontrol poprawnoci klasyfikacji zawodw. Jednak ich podstawowe znaczenie polega na tym, e dostarczaj narzdzia do poznania hierarchicznego usytuowania w przestrzeni spoecznej przedstawicieli poszczeglnych kategorii zawodowych, czyli cech ich pooenia spoecznego. Stwierdzenie zbienoci bd rozbienoci usytuowania na poszczeglnych skalach prowadzi do pyta o spoeczne przyczyny i skutki zbienoci i rozbienoci cech pooenia spoecznego. Rwnie do pytania o to, ktra z tych sytuacji bardziej przyblia dane spoeczestwo do wzoru spoeczestwa merytokratycznego o atwych do przekraczania granicach midzy warstwami.
293
W badaniach uwarstwienia spoecznego, w ktrych za jego wskanik przyjmuje si zrnicowanie spoeczno-zawodowe, wykorzystywane s najczciej skale prestiu zawodw. Socjolodzy posuguj si zarwno skalami prestiu skonstruowanymi w poszczeglnych krajach, jak i Midzynarodow Standardow Skal Prestiu Zawodw, opart na Midzynarodowej Klasyfikacji Zawodw (Domaski 1981: 125). Ta ostatnia skala jest przydatna zwaszcza w midzynarodowych badaniach porwnawczych. Niektrzy badacze s skonni sdzi, e zrnicowanie zawodowe okrela cay system nierwnoci w spoeczestwie przemysowym, a w kadym razie bdzie go okrela w przyszoci (Domaski 1985: 38). Tymczasem wiele bada wskazuje, e istnieje umiarkowana zaleno midzy zawodem a dochodem. Na rozlunienie zwizku midzy zawodem a dochodem wpywaj trzy podstawowe czynniki. Pierwszym jest pe. Kobiety zarabiaj rednio 80 procent tego, co w tych samych zawodach zarabiaj mczyni. Drugim jest sektor gospodarki. Nawet personel administracyjno-biurowy zarabia inaczej w przemyle, inaczej w administracji pastwowej. Trzecim - wielko zakadu pracy. Zazwyczaj w wielkich zakadach pracy zarabia si wicej ni w maych (Somczyski, Domaski 1998: 135). Te dwa ostatnie czynniki sprawiaj, e jedno ze rde nierwnoci spoecznych mierzonych wysokoci dochodu widzi si w segmentacji rynku pracy (Domaski 1987).
Presti zawodu
Na pierwszy rzut oka presti wydaje si cech subiektywn, niemoliw do zmierzenia. Ludzie tak bardzo i pod tak wieloma wzgldami rni si midzy sob, a oceniani s tak rozmaicie i wedle wasnego uznania oceniajcych, e trudno jest wyobrazi sobie przeoenie tych rozmaitych subiektywnych ocen na obiektywne, ilociowe miary. Aby wykaza, e jest to moliwe, naley w pierwszym rzdzie podkreli, e badaczy interesuje zrnicowanie spoeczne na poziomie makrospoecznym, na ktrym w gr wchodzi nie presti osb, ale zawodw. W spoecznociach lokalnych na tyle maych, e wszyscy si znaj, a przynajmniej duo wiedz o sobie, presti kadego czowieka zaley od jego cech osobistych. W nowoczesnych spoeczestwach przemysowych, w ktrych najczstsze stosunki midzy ludmi to stosunki rzeczowe midzy anonimowymi jednostkami (w wielkich miastach nawet mieszkacy jednego budynku czsto si nie znaj i nic o sobie nie wiedz), zalety i wady poszczeglnych osb nie s widoczne i umykaj ocenie spoecznej. Poza wskim gronem rodzinnym i przyjacielskim kady postrzegany jest nie wprost jako osoba, ale przez stereotyp zajmowanej pozycji zawodowej i zwizanej z ni roli. O prestiu czowieka w krgu znajomych decyduje to, jaki on jest, o prestiu wrd nieznajomych to, kim jest. Przejawem
294
wykorzystywania przez jednostk prestiu zajmowanej pozycji jest wymiewane przez satyrykw zawoanie: Pan nie wie, kim ja jestem!" Stwierdzenie, e przedmiotem zainteresowania jest nie presti osb, ale presti zawodu, nie wystarcza do wyjanienia, w jaki sposb subiektywne oceny zostaj przeksztacane w obiektywn ilociow miar. Dokonywane jest to za pomoc procedury, ktra polega na zbieraniu wielu pojedynczych ocen poszczeglnych zawodw i na ich podstawie okrelaniu oglnej oceny kadego z nich, na przykad w postaci matematycznej przecitnej (Domaski 1981: 121-122). Badania wykazuj istnienie bardzo duej zgodnoci w ocenach prestiu zawodw. Podobnie oceniaj go ludzie modzi i starzy, wyksztaceni i niewyksztaceni, pracownicy fizyczni i umysowi (Somczyski, Domaski 1998:137). Analizy prowadzone w rozmaitych okresach w tych samych krajach oraz analizy porwnawcze prowadzone w rnych krajach (nie tylko europejskich) wykazay, po pierwsze, du stabilno hierarchii prestiu zawodw w czasie (Domaski 1981: 131), a po drugie, znaczne podobiestwo tych hierarchii w krajach o odmiennych systemach ekonomiczno--politycznych (na przykad midzy Polsk o gospodarce planowej w okresie realnego socjalizmu a krajami kapitalistycznymi o gospodarce rynkowej), a take w krajach o rnych tradycjach kulturowych (Domaski 1981:123). Oczywicie, jest tak pod warunkiem, e wszystkie badane kraje maj cechy pozwalajce na uznanie ich za rne warianty nowoczesnych spoeczestw przemysowych. Znaczne podobiestwo hierarchii prestiu zawodw w wielu rnych krajach skonio badaczy do wysunicia hipotezy, e czynnikiem odpowiedzialnym za ten stan rzeczy jest poziom ekonomicznego rozwoju kraju. Sdzono, e wpywa on moe nie tylko na charakter samych zawodw, ale i na ksztat kultury, a co za tym idzie - porednio i na systemy wartoci lece u podstaw oceny prestiu zawodw. Potwierdziy to badania midzynarodowe, ktre wykazay, e w krajach bardziej pod wzgldem kulturowym zblionych ludzie przypisuj na og zawodom te same rozmiary prestiu" (Domaski 1981: 145). Wykazay take, e podstawowymi czynnikami, z ktrymi wie si presti zawodu, s wyksztacenie i dochd, aczkolwiek w rnych krajach zwizki te przejawiaj si z rn sil.
5. Ruchliwo spoeczna
W socjologii przez ruchliwo spoeczn rozumie si zmian miejsca jednostek, take grup (rozumianych jako zbiorcze kategorie spoeczne) w systemie spoecznego zrnicowania rozpatrywanego najczciej jako hierarchiczny ukad pozycji bd warstw.
295
Zmiana miejsca przez grup polega zawsze na przesuniciu si jej w gr lub w d ukadu hierarchicznego. Prowadzi to w sposb nieunikniony do przebudowy tego ukadu lub nawet do zmiany charakteru caego spoeczestwa. Tak na przykad zmiana pozycji mieszczastwa na drabinie spoecznej oznaczaa koniec stanowego spoeczestwa feudalnego. W przypadku jednostek zmiana miejsca w systemie zrnicowania spoecznego nie musi oznacza zmiany ich usytuowania w hierarchii spoecznej. Jednostki mog przemieszcza si midzy kategoriami na przykad zawodowymi, ktre znajduj si na tym samym poziomie ich hierarchii. Tego rodzaju przemieszczenia to ruchliwo pozioma (horyzontalna). Przyciga ona znacznie mniejsz uwag socjologw ni ruchliwo pionowa (wertykalna) polegajca na przemieszczaniu si jednostek midzy poziomami hierarchii spoecznej. W badaniach ruchliwoci spoecznej gwnym ich przedmiotem jest ruchliwo pionowa jednostek, a wskanikiem empirycznym poziomw hierarchii spoecznej s zazwyczaj kategorie spoeczno-zawodowe. Ruchliwo pionowa moe oczywicie polega zarwno na przemieszczaniu si w gr hierarchii spoecznej, a wic awansie, jak i przemieszczaniu si w d, a wic degradacji. Przemieszczanie si jednostek w gr lub w d moe mie dwojak posta i odpowiednio do niej wyrnia si dwa rodzaje ruchliwoci. Pierwsza posta ruchliwoci to podnoszenie przez jednostk poziomu swojego wyksztacenia, nabywanie nowych kwalifikacji, bogacenie si i w konsekwencji przesuwanie si z biegiem lat na wysze pozycje hierarchii spoecznej (lub te wskutek innego rodzaju przyczyn - na nisze). Jest to awans (bd degradacja) w granicach jednego pokolenia. Tego rodzaju ruchliwo to ruchliwo
wewntrzpokoleniowa. Badajc j empirycznie, porwnuje si pozycj respondenta w momencie bada z jego pozycj w momencie podejmowania pierwszej pracy. Druga posta ruchliwoci to zajcie przez jednostk wyszej bd niszej pozycji, ni mieli jej rodzice wskutek zdobycia przez ni innego wyksztacenia i uzyskanie innych kwalifikacji oraz dochodw. Jest to ruchliwo midzypokoleniowa. Okrela si j empirycznie, porwnujc pozycj ojca, w czasie kiedy syn/crka mia/a 14 lub 16 lat, z aktualn, to jest w momencie bada, pozycj syna/crki. (Okrelenie wieku dziecka jest konieczne, chodzi bowiem o wyznaczenie punktu startu dziecka. W toku jego ycia ojciec take mg zmienia pozycje i podlega procesowi ruchliwoci
wewntrzpokoleniowej.) O obu rodzajach ruchliwoci decyduj rozmaite czynniki. Jedna grupa czynnikw to cechy jednostek oraz ich rodzicw. Pewne osoby s utalentowane i pracowite, a na dodatek sympatyczne, inne leniwe, niezdolne i antypatyczne. Jedni rodzice mog i chc inwestowa
296
w wyksztacenie dzieci, nawet kosztem wasnych wyrzecze, inni nie mog, nie potrafi bd nie chc. Druga grupa czynnikw to moliwoci przesuni, jakie stwarza dane spoeczestwo. Zale one od stopnia jego otwartoci, a take od istnienia w nim mechanizmw wyrwnywania szans modziey ze spoecznie upoledzonych rodowisk i rodzin w zym pooeniu materialnym. Ich dziaanie, mniej lub bardziej skuteczne, sprowadza si na og do rnych uatwie w dostpie do wyksztacenia. S to na przykad rozmaite systemy stypendialne, a take punkty preferencyjne przyznawane za pochodzenie" przy przyjmowaniu na studia. W PRL przez wiele lat punkty przyznawano dzieciom robotnikw i chopw, a w USA przyznaje si je modziey z grup etnicznych uwaanych za spoecznie upoledzone. Trzecia wreszcie grupa czynnikw to zmiany na rynku pracy. Czasami s one rezultatem rozmaitych kataklizmw powodujcych ubytek ludnoci, rny w poszczeglnych jej kategoriach. Na przykad wojna sprawia, e gin przede wszystkim mczyni. Niekiedy, jak to byo w czasie ostatniej wojny na ziemiach polskich, celowo niszczone s elity intelektualne podbitego kraju. Najczciej jednak zmiany rynku pracy s wynikiem rozwoju gospodarki, ktry powoduje zmian skadu spoeczno-zawodowego kolejnych pokole. W miar wzrastajcego uprzemysowienia kraju coraz wicej ludzi zaczyna pracowa w przemyle oraz usugach, coraz mniej za w rolnictwie. Ronie take zapotrzebowanie na pracownikw o coraz wyszych kwalifikacjach, natomiast coraz mniej potrzebni s pracownicy bez kwalifikacji lub o niskich kwalifikacjach. Ruchliwo wynikajca ze zmiany skadu spoeczno-zawodowego kolejnych pokole to ruchliwo strukturalna, natomiast pozostaa to ruchliwo wymienna (czasem nazywana te cyrkulacyjn). Jednym z zada, jakie stawiaj sobie badacze procesw ruchliwoci, jest oszacowanie proporcji obu tych rodzajw ruchliwoci w oglnej ruchliwoci spoecznej zaobserwowanej w danym czasie w danym kraju. Klasycznym problemem badawczym jest take okrelenie stopnia determinacji pozycji spoecznej jednostek przez rozmaite czynniki. Zostay wypracowane techniki analiz statystycznych, ktre pozwalaj na badania zakresu wpywu dowolnej liczby rozmaitych czynnikw na rne elementy pozycji jednostek: na dochd, wyksztacenie, pozycj zawodow. (W jzyku socjologii empirycznej formuowane jest to w postaci pytania: Jak proporcj wariancji danej zmiennej zalenej wyjaniaj poszczeglne zmienne niezalene?"). To, jakie czynniki zostan uwzgldnione w analizie, zaley od wyboru badacza. Dokonuje go na podstawie oglnej wiedzy o procesach ruchliwoci oraz wiedzy o badanym spoeczestwie dostarczanej przez wczeniejsze badania empiryczne i wasne obserwacje. I tak na przykad w odniesieniu do jednego spoeczestwa wart
Rozdzia XII. Zrnicowanie spoeczne i ruchliwo spoeczna 297
zbadania moe by zakres wpywu przynalenoci etnicznej i koloru skry na pozycj spoeczn, w innym za - przynalenoci partyjnej. Klasycznymi czynnikami uwzgldnianymi w tego typu analizach s takie czynniki przypisane"
(niezalene od jednostki), jak wyksztacenie i pozycja spoeczna ojca, oraz takie osigane", jak wasne wyksztacenie. Natenie ruchliwoci spoeczno-zawodowej traktuje si zazwyczaj jako sumaryczny wskanik dystansw i barier spoecznych, a take jako rdo informacji o mechanizmach odtwarzania si hierarchii spoecznych (Domaski 1998: 448). Jest to rwnie wskanik stopnia otwartoci danego spoeczestwa.
ROZDZIA XIII
Zrnicowanie spoeczne spoeczestw ponowoczesnych
1. mier klas" 303 2. Klasa rednia 307 3. Underclass i marginalizacja spoeczna 310
Przemiany przeobraajce spoeczestwa przemysowe w tak wielkim stopniu, e zaczyna si je postrzega jako spoeczestwa nowego typu i okrela mianem ponowoczesnych" (zob. Spoeczestwo poprzemy slowe, ponowoczesne i informacyjne, s. 103), dotycz take zrnicowania spoecznego. W wyniku zmian na rynkach pracy wywoywanych przez rozwj techniki oraz proces globalizacji zmienia si ich charakter.
Zmiany te przedstawiaj si nastpujco: Sabnie zapotrzebowanie na proste prace fizyczne, wzrasta natomiast na prace wymagajce wyszych kwalifikacji i odpowiedniego poziomu wiedzy. Wiedza jako taka zaczyna by uwaana za podstawowy zasb" spoeczny (Drucker 1999). Prowadzi to do zmniejszania si liczebnoci spoeczno-zawodowej kategorii robotnikw. Sprzyja temu malejce znaczenie tradycyjnego wielkiego przemysu, zwaszcza wydobywczego i cikiego. Ponadto midzynarodowe korporacje wol uruchamia pewne gazie produkcji w krajach mniej rozwinitych, w ktrych sia robocza jest tasza, zwizki zawodowe s mao aktywne bd w ogle nie istniej, a ochron rodowiska nikt nie zawraca sobie gowy.
[W Stanach Zjednoczonych] pomidzy 1970 a 1990 oglna [...] produkcja przemysowa wzrosa wicej ni dwa i p raza w cigu tych dwudziestu lat. Ale zatrudnienie w przemyle nie wzroso w ogle. A nawet przeciwnie, spadao. [...] spado [...] z 25 procent cakowitej siy roboczej w 1960 roku do 16 lub 17 procent w 1990 roku. W tym czasie cakowita amerykaska sia robocza podwoia si i by to najwikszy wzrost, jaki kiedykolwiek zanotowano w jakimkolwiek kraju w czasach pokoju. Ale ten przyrost pojawi si w pracach innych ni wytwarzanie i przemieszczanie rzeczy [...]. Sytuacja w Japonii jest prawie dokadnie taka sama. [...] Dla ekonomii oraz polityki spoecznej jest znacznie lepiej - twierdz Japoczycy - by zamiast wydawa pienidze na tworzenie stanowisk pracy dla pracownikw fizycznych w krajach rozwinitych, przeznacza je na rozwijanie krajowej edukacji i mie tym samym pewno, e ludzie modzi naucz si wystarczajco duo, by posi kwalifikacje do pracy wymagajcej wiedzy lub przynajmniej do wiadczenia usug o wysokim standardzie" (Drucker 1999: 61-63).
Kiedy podstawowym narzdziem pracy staje si komputer, zamazaniu ulega podzia na prace fizyczne" i umysowe". Rozmywanie granicy midzy tymi dwoma rodzajami pracy, niegdy bardzo wyranej,
302
nastpuje z obu stron. Zakady produkcyjne i usugowe uywaj skomplikowanej, opartej na elektronice aparatury, ktrej obsug trudno uzna za prac fizyczn. Z kolei prace przy biurku" w znacznej mierze wskutek komputeryzacji ulegaj rutynizacji i mog by wykonywane na tyle mechanicznie i bez umysowego wysiku, e trudno nazwa je umysowymi" w penym znaczeniu tego sowa. Przybiera na sile zauwaony i opisany w latach czterdziestych XX wieku (Burnham 1941) proces oddzielania si wasnoci od zarzdzania, w zwizku z czym rozrasta si spoeczno-zawodowa kategoria menederw. Kategoria ta jest wewntrznie silnie zrnicowana ze wzgldu na rozmait skal zarzdzanych przez nich przedsibiorstw, korporacji i bankw. Zrnicowaniu ulegaj wszystkie kategorie spoeczno-zawodowe. Rnice wewntrz kategorii traktowanych uprzednio jako jednolite prowadz do nowego rodzaju nierwnoci spoecznych. Opis podziaw spoecznych w kategoriach zrnicowania spoeczno-zawodowego nie pozwala ich dostrzec, a tym samym nie daje penego obrazu nierwnoci spoecznych (Fitoussi, Rosanvallon 2000: 53-54). Rynek w krajach wysoko rozwinitych ulega bardzo szybkim przeksztaceniom. Wci pojawiaj si nowe towary, szybko zmieniaj si mody. Stwarza to potrzeb cigego dostosowywania si do nowych kierunkw popytu i modyfikowania bd nawet zmieniania profilu produkcji. W tych warunkach mae i rednie przedsibiorstwa, ktre odgrywaj coraz wiksz rol w spoeczestwach ponowoczesnych, zainteresowane s elastyczn polityk zatrudnienia. D do zawierania z pracownikami
krtkoterminowych kontraktw, ktre uatwiaj pynno kadr i dostosowywanie ich skadu do aktualnych potrzeb. Jednym ze skutkw tego jest wzrost ruchliwoci wewntrzpokoleniowej. Inym skutkiem jest staa obawa utraty pracy odczuwana we wszystkich kategoriach spoecznozawodowych, chocia nie we wszystkich rwnie mocno. W rezultacie istotnymi podziaami spoecznymi staj si podziay na tych, ktrzy s mniej, i tych, ktrzy s bardziej zagroeni bezrobociem, na tych, ktrzy s mniej, i tych, ktrzy s bardziej elastyczni w dostosowywaniu si do potrzeb rynku, a take na tych, ktrzy maj mniejsze, i tych, ktrzy maj wiksze moliwoci uzyskania staego, a przynajmniej dugoterminowego zatrudnienia. Wiedza i wysze kwalifikacje uatwiaj dostosowywanie si do zmieniajcych si zapotrzebowa rynku pracy, ale nie likwiduj poczucia niepewnoci, ktre w spoeczestwach ponowoczesnych znane jest wszystkim. Nawet wysoko ulokowani w hierarchii spoecznej menederowie, ktrzy sprawnie zarzdzaj przedsibiorstwami przynoszcymi zysk w danym kraju, nie maj pewnoci, czy kierowany przez nich zakad nie zostanie zlikwidowany ze wzgldu na oglny interes korporacji okrelany w skali globalnej.
Rozdzia XIII. Zrnicowanie spoeczne spoeczestw ponowoczesnych
303
W analizach ponowoczesnego zrnicowania spoecznego i towarzyszcych im dyskusjach trzy kwestie wysuwaj si na czoo. Jedn z nich jest mier klas", drug - klasa rednia", trzeci - marginalizacja spoeczna i powstawanie tak zwanej podklasy" (underdass). W tym miejscu zaznaczy naley, e termin klasa" w kadej z tych dyskusji jest rozumiany inaczej.
1. mier klas"
Na pocztku lat dziewidziesitych XX wieku Clark i Lipset postawili pytanie: Czy klasy umieraj?" (Clark, Lipset 1991). Sprowokowao ono dyskusj dotyczc charakteru zrnicowania spoeczestw ponowoczesnych i jego odrbnoci w stosunku do zrnicowania klasycznych spoeczestw kapitalistycznych dziewitnastowiecznej Europy. W rozwaaniach o tym, czy klasy umieraj i na czym ich mier polega, rozumienie klas bliskie jest ich Marksowskiemu pojmowaniu. W debacie o mierci klas tradycja Marksowska jest na tyle widoczna, e jeden z jej uczestnikw zada wrcz pytanie: mier klasy czy Marksowskiej teorii klasy?" (Pakulski 1993b). W Marksowskiej perspektywie podzia na klasy wynikajcy z rnic usytuowania w procesie produkcji by kluczowym podziaem spoecznym, ktry koniec kocw (w marksistowskim jzyku: w ostatniej instancji") wyjania mia wszelkie rnice spoeczne, cznie z rnicami orientacji politycznych i wiatopogldowych, a nawet gustw estetycznych. Konflikt midzy dwiema biegunowymi klasami spoecznymi - kapitalistami, wacicielami rodkw produkcji, i pozbawionymi tych rodkw robotnikami - by uwaany za podstawowy konflikt spoeczny, ktry ley u podoa wszelkich konfliktw i jest si napdowa wszystkich ruchw spoecznych, z ruchami narodowymi wcznie. W tych ostatnich za narodowymi hasami dostrzegano ukryt walk klas. Teza o mierci klas" jest zakwestionowaniem dominujcej roli tak rozumianej klasy" w okrelaniu podziaw spoecznych, jak rwnie uznawania konfliktw klasowych za jedyne istotne konflikty spoeczne. W adnym razie nie jest rwnoznaczna z twierdzeniem, e podziay i nierwnoci spoeczne wywodzce si ze sfery ekonomicznej i wynikajce z odmiennego w niej usytuowania nie maj znaczenia. mier klas" oznacza jedynie utrat przez klas (rozumian w duchu Marksowskim) dotychczasowej kluczowej roli w okrelaniu nierwnoci spoecznych i przeksztacenie si jej w jedn z wielu teoretycznych kategorii analizy stratyfikacji i konfliktw" (Pakulski 1993b: 289). Na rzecz tezy o zmniejszeniu si przydatnoci pojcia klasy do analizy wspczesnych spoeczestw ponowoczesnych przytacza si wiele argumentw. S one trojakiego rodzaju.
304
1.
Jedne dotycz zmiany charakteru klas i relacji midzy nimi. Zmierzch tradycyjnego przemysu
wydobywczego i cikiego oraz zamieranie wielkich zakadw produkcyjnych przy jednoczesnym wzrocie sektora usug powoduje zmniejszenie liczebnoci klasy robotniczej i zanikanie warunkw sprzyjajcych rozwojowi robotniczej wiadomoci klasowej. Wbrew przewidywaniom Marksa w spoeczestwach wspczesnych nie nastpuje dychotomizacja podziaw spoecznych i przyblianie si ich do biegunowego modelu. Wprost przeciwnie, zamazywaniu ulegaj granice midzy biegunowymi klasami: kapitalistw - wacicieli rodkw produkcji, i robotnikw posiadaczy wycznie siy roboczej, a take pojawia si obszar ich wsplnych interesw. Zamazywanie granic midzy biegunowymi klasami ma kilka przyczyn i wiele postaci. Po pierwsze, znacznie rozrastaj si kategorie spoeczno-zawodowe sytuujce si midzy dwiema biegunowymi klasami. Po drugie, same granice tych klas trac wyrazisto. Wasno rodkw produkcji, w tym kapitau, oddziela si od jego zarzdzania. Rozrasta si wewntrznie zrnicowana kategoria menederw, ktrzy nie s wacicielami, ale zarzdcami przedsibiorstw, korporacji i kapitaw. W rezultacie rozporzdzanie rodkami produkcji staje si waniejsze od ich wasnoci, a tym samym zrnicowanie spoeczne w wymiarze wadzy waniejsze od zrnicowania w wymiarze wasnoci. Wiele przedsibiorstw to spki akcyjne. Wacicielami akcji, a tym samym czstkowymi wacicielami rodkw produkcji mog by rwnie robotnicy. W wielu krajach istniej nadto fundusze emerytalne, ktre pochodz ze skadek pracowniczych i ktrych wacicielami s skadkodawcy. Stanowi znaczn cz kapitau finansowego, ktry bywa uwaany za najwaniejsz wspczenie form wasnoci (Drucker 1999). Uczestnictwo w funduszu emerytalnym czyni jego uczestnika wacicielem jakiej czstki rodkw produkcji nawet wtedy, kiedy podstaw jego utrzymania jest sprzeda wasnej siy roboczej. Z kolei wsplnym interesem kapitalistw i robotnikw jest ochrona krajowych zakadw przed midzynarodow konkurenq' zagraajc ich bytowi, a tym samym stanowic grob utraty miejsc pracy. Dlatego te i waciciele, i robotnicy zainteresowani s tak polityk gospodarcz pastwa, ktra chroni krajowy przemys i sprzyja jego rozwojowi. 2. Drugi rodzaj argumentowania polega na wskazywaniu, e szans yciowe jednostek zale nie
tylko od przynalenoci do klasy okrelanej przez kryteria ekonomiczne. W spoeczestwach ponowoczesnych nastpuje przeksztacanie wielu umiejtnoci w zawody kwalifikowane. Ustanawiane s formalne progi kwalifikacji, wskanikiem za ich osignicia jest odbycie stosownych szkole i zdanie egzaminw. Do orzekania o dopuszczeniu do danego
305
zawodu decyduj ciaa wyposaone w odpowiednie uprawnienia i powoywane specjalnie w tym celu. Oznacza to profesjonalizacj zawodw, ktra prowadzi do wzrostu znaczenia wiedzy powiadczanej formalnymi wiadectwami i dyplomami. W rezultacie jednym z istotnych wymiarw zrnicowania spoecznego staje si poziom wyksztacenia. Badacze zwracaj uwag, e w spoeczestwach ponowoczesnych zmienia si zasada stratyfikacji spoecznej: strukturyzujca rola kapitau i wasnoci ustpuje zrnicowaniu profesjonalnej wiedzy i kwalifikacji technicznych" (Do-maski 1994: 84). W kocu lat osiemdziesitych XX wieku pojawia si nawet teza o wyanianiu si klasy dysponentw wiedzy" (knowledge class) zoonej z ludzi zajmujcych si produkcj i dystrybucj wiedzy, ktra to klasa zastpuje klas robotnicz w roli gwnego przeciwnika buruazji przemysowej (Berger 1995a). Wasno intelektualna staje si nie mniej wana, a nawet waniejsza od wasnoci materialnej, chocia uzyskana dziki niej pozycja jest zagroona ostr konkurenq' i jako taka niepewna. W spoeczestwach ponowoczesnych wzrasta znaczenie Weberowskich stanw", to jest podziaw w wymiarze kultury, opartych na rnicach systemw wartoci, stylw ycia i konsumpcji (w literaturze socjologicznej czsto okrela si to jako wzrost znaczenia orientacji statusowych"). W tym typie spoeczestw czowiek jest przede wszystkim konsumentem i charakter jego konsumpcji okrela jego miejsce w przestrzeni spoecznej. Zawd jest w dalszym cigu wanym wyznacznikiem pozycji spoecznej, ale nie dlatego, e sytuuje w klasowych relacjach posiadajcy-nieposiadajcy kapita ekonomiczny, lecz dlatego, e jest oznak pozycji i wskanikiem spoecznego znaczenia oraz moliwoci konsumpcyjnych jednostki. Podstawow rol w podziaach spoecznych przestaje odgrywa gospodarka, a zaczyna kultura. Do opisu nowej sytuacji stosuje si pojcia kapitau kulturowego i kapitau spoecznego. Ich posiadanie ma znaczcy wpyw na usytuowanie jednostki w ukadzie nierwnoci spoecznych (patrz: ramka na nastpnej stronie). W spoeczestwach ponowoczesnych zwraca si te uwag na znaczenie pozycji przypisanych, okrelanych przez przynaleno etniczn, kolor skry, preferencje seksualne, a take pe, ktra zaczyna by postrzegana jako wyznacznik rnic spoecznych (zob. Rnice pici jako rnice spoeczne, s. 345). Osobn spraw jest rozwj najrozmaitszych regulaqi prawnych chronicych przedstawicieli rnego rodzaju mniejszoci, wynikajcy z charakaterystycznej dla tych spoeczestw silnej orientacji indywidualistycznej i wysokiej wartoci jednostki. Ma to taki skutek, e szans yciowe jednostek zaczynaj mniej zalee od przynalenoci klasowej, natomiast bardziej od politycznie zdefiniowanych i prawem gwarantowanych uprawnie" (Pakulski 1993b: 285).
306
Kapita kulturowy. Pojcie to wprowadzi Pierre Bourdieu. Oznacza idee, wiedz i umiejtnoci, jakie ludzie nabywaj, uczestniczc w yciu spoecznym. Obejmuje midzy innymi umiejtno poprawnego posugiwania si jzykiem i znajomo regu grzecznego zachowywania si. Oglnie okrelany jest jako jzykowe i kulturowe kompetencje. Kapita spoeczny. W literaturze socjologicznej pojcie kapitau spoecznego wystpuje w dwu znaczeniach. W odniesieniu do spoeczestwa oznacza umiejtno wsppracy midzyludzkiej w obrbie grup i organizacji w celu realizacji wsplnych interesw" (Fukuyama 1997: 20). Zdolno ta wie si z istniejcym w danej zbiorowoci zaufaniem spoecznym oraz przestrzeganiem norm lojalnoci, rzetelnoci, uczciwoci. Kapita spoeczny tworzony jest i przekazywany za porednictwem mechanizmw kulturowych: religii, tradycji, historycznego nawyku (Fukuyama 1997: 39). W odniesieniu do jednostki kapita spoeczny rozumiany jest jako sie jej towarzyskich znajomoci, spoecznych kontaktw i powiza (Markowski 1998: 120).
Wszystkie te nowe podziay najrozmaiciej si krzyuj i nakadaj tak nawzajem na siebie, jak i na stare" podziay klasowe. Pogmatwane staj si linie konfliktw spoecznych. Badacze okrelaj t sytuacj jako rozproszenie wzorw zrnicowania" (Pakulski 1993b; Waters 1997). 3. Trzeci wreszcie rodzaj argumentw dotyczy maej mocy wyjaniajcej przynalenoci klasowej. Wyjania ona jedynie 17 procent dochodw i okoo 10 procent preferencji wyborczych (Waters 1997: 37; Halaby, Weak-liem 1993; Clark, Lipset, Rempel 1993; Franklin, Mackie, Valen 1992). Prowadzone w rnych krajach badania orientacji politycznych wykazuj, e ich zrnicowanie nie wie si z podziaem na klasy. (W tym miejscu kontrargumentem mog by wyniki bada systemw wartoci, ktre wskazuj na ich zwizek z usytuowaniem w procesie produkcji - zob. Osobowo, s. 139). Zwolennicy tezy o mierci klas wskazuj, e rozdzierajce wspczesny wiat konflikty i wystpujce w nim ruchy spoeczne nie daj si interpretowa w kategoriach klasowych. Dotyczy to nie tylko dramatycznych i krwawych konfliktw narodowociowych i ruchw zmierzajcych do uzyskania autonomii i niezalenoci narodowej, ale take takich ruchw, jak ruch Solidarnoci" w Polsce lat osiemdziesitych czy Zielonych" w Niemczech (Pakulski 1993a). Wskazuj ponadto na mae znaczenie klasy dla jednoznacznego okrelania tosamoci jednostki, ktra to tosamo jest obecnie bardziej ni kiedykolwiek pynna i zalena od zmiennego kontekstu sytuacyjnego. Jest tak midzy innymi dlatego, e wspczenie istnieje wicej ni kiedykolwiek rozmaitych wsplnot, z ktrymi jednostka odczuwa czno w rnych sytuacjach. S to zarwno wsplnoty dane w bezporednim dowiadczeniu, jak i wsplnoty wyobraane", ktre powstaj dziki rodkom masowego przekazu. Jedne i drugie skupiaj ludzi o podobnych zainteresowaniach, troskach czy gustach: wegetarian, obrocw rodowis-
307
ka, rodzicw dzieci niepenosprawnych etc. rodki masowego przekazu wzmacniaj ponadto poczucie wsplnoty ludzi o jednakowych cechach przypisanych, takich jak kolor skry, pe czy wiek. Panorama spoeczna ponowoczesnych spoeczestw to zawia mozaika subkultur gustu,
niesformalizowanych zrzesze, zwizkw obywatelskich inicjatyw, buntowniczych grup etnicznych i religijnych, kohort pokoleniowych, enklaw alternatywnych stylw ycia, internetowych grup dyskusyjnych, stowarzysze zawodowych etc. Wiele z tych zrzesze ma ywot efemeryczny, inne trwaj dugo. cz one i mobilizuj do wsplnych dziaa ludzi rnicych si pozycj ekonomiczn i usytuowaniem w podziaach sceny politycznej. Wszystko to sprawia, e zanika zwizek midzy spoeczno-ekonomiczn pozycj jednostki oraz jej stylem ycia i konsumpq'i, jej tosamoci i politycznymi zachowaniami. Wedle zwolennikw pogldu o mierci klas", wiadczy to o utracie przez klas pozycji centralnej kategorii zrnicowania spoecznego. Tak rozumian mier klas" niektrzy wi ze wzrostem oglnego dobrobytu w wysoko rozwinitych spoeczestwach. Wyraany jest pogld, e po zaspokojeniu potrzeb materialnych znaczenia nabieraj wartoci pozamaterialne, takie jak wolno osobista, samorealizacja, a oprcz tego widoczne staj si koszty dobrobytu oraz konieczno dbania o rodowisko i jego ochron. Pogld ten znajduje wsparcie w wynikach midzynarodowych bada porwnawczych. Wykazuj one siln korelacj midzy wysokoci dochodu narodowego w przeliczeniu na jednego mieszkaca danego kraju a wyborami wartoci przez jego mieszkacw (Inglehart 1990, za: Clark, Lipset, Rempel 1993).
2. Klasa rednia
Podczas kiedy w debacie o mierci klas dominuje pojmowanie klasy na sposb Marksowski, w dyskusjach dotyczcych klasy redniej klasy rozumiane s podobnie jak u Warnera, to jest jako poziomy hierarchii spoecznej (zob. Koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia), s. 285). Klasa rednia, jak sama nazwa wskazuje, jest okreleniem rodkowego poziomu. Poniej niej umiejscawiana jest klasa robotnicza, ponad ni za klasa wysza. Klas robotnicz wyodrbnia wykonywanie pracy fizycznej, klasa wysza natomiast jest wyrniana na podstawie mao precyzyjnych i w znacznej mierze intuicyjnych kryteriw, rnicych si zreszt w poszczeglnych krajach. I tak na przykad w Wielkiej Brytanii, mwic o klasie wyszej, ma si na myli gwnie arystokracj, zwaszcza rodow, natomiast w Stanach Zjednoczonych osoby najbogatsze ze szczeglnym uwzgldnieniem tych, ktrzy nale do takich od pokole.
308
W rozwaaniach o klasie redniej cise wyznaczenie jej granic nie budzi szczeglnego zainteresowania. Uwaga skierowana jest na jej skad i charakter, jej historyczn zmienno oraz miejsce i rol we wspczesnych spoeczestwach ponowoczesnych. W okresie klasycznego kapitalizmu dziewitnastowiecznego klasa rednia" obejmowaa tych wszystkich, ktrych nie mona byo zaliczy ani do robotnikw, ani do wielkich kapitalistw. Skadaa si przede wszystkim z drobnych przedsibiorcw i to oni decydowali o jej charakterze. Z biegiem czasu, wraz z liczebnym wzrostem kadr urzdniczych, a take przedstawicieli wolnych zawodw, klasa rednia" zacza si rozrasta, a drobni przedsibiorcy, dalej wchodzc w jej skad, przestali okrela jej oblicze. Obecnie klasa rednia" w rozwinitych spoeczestwach przemysowych to wielce zrnicowany zbir kategorii spoeczno-zawodowych. Jej czonkw charakteryzuje do wysoki poziom dochodw, lecz nie on jest ich podstawowym wyrnikiem. Mimo e wszyscy przedstawiciele klasy redniej ciesz si pewnym dobrobytem, dochody ich s zrnicowane i w niektrych przypadkach nie odbiegaj od dochodw pewnych kategorii robotnikw. Podstawow lini demarkacyjn midzy klas robotnicz a redni nie jest dochd, ale praca umysowa o charakterze dajcym niejak samodzielno i niezaleno lub praca na wasny rachunek (ale poza rolnictem) (Domaski 1994; Drozdowski 1998). W wyniku historycznej zmiany oblicza klasy redniej mwi si o niej obecnie jako o nowej klasie redniej w odrnieniu od grupujcej drobnych przedsibiorcw starej klasy redniej, stanowicej nieodczny element spoeczestwa agrarno-drobnomieszczaskiego, ktre jest oparte na drobnej wasnoci indywidualnej i rodzinnej" (Drozdowski 1998: 91). Przedstawicieli nowej klasy redniej spoeczestw ponowoczesnych charakteryzuje sia
ekonomiczna", ktr czerpi z trzech rde: Wasnoci - czyli posiadania jakiej czci rodkw produkcji, czy to w postaci wasnego samodzielnego przedsibiorstwa, czy pakietu akcji, czy te udziau w spce etc. Kontroli - czyli umownego prawa do zarzdzania jak czci procesu produkcyjnego (prac, zasobami kapitaowymi bd te jednym i drugim). Szans na rynku - czyli posiadania kwalifikacji bd talentw uwaanych za szczeglnie wartociowe na rynku pracy (Runciman 1990). Wyrnikiem nowej klasy redniej jest te poziom wyksztacenia. Coraz wyraniej wida, e w gruncie rzeczy trudno o dostp do dochodw klasy redniej bez posiadania formalnego dyplomu, ktry potwierdza nabycie wiedzy w sformalizowanym procesie ksztacenia (Drucker 1999: 40). Zrnicowany zbir ludzi zaliczanych do nowej klasy redniej czy nie tylko to, e zajmuj rodkowe pozycje w hierarchii spoecznej. Mimo
309
rnych rde wasnych pozycji maj podobne orientacje i denia. Podobny jest take ich styl ycia, i to na tyle, e to on wanie bywa uwaany za najbardziej charakterystyczny rys ich odrbnoci" (Domaski 1994: 121). Przedstawiciele tak rozumianej klasy redniej odznaczaj si przedsibiorczoci, aktywnoci, deniem do sukcesu i ambitnymi planami kariery zawodowej, a take wysokimi aspiracjami w zakresie ksztacenia zarwno wasnego, jak i swoich dzieci. Klas redni charakteryzuje rwnie indywidualizm, ktrego wyrazem jest midzy innymi przywizywanie wagi do osigni zdobywanych osobistym wysikiem, dziki wasnym chciom i zdolnociom. Klas t, zwaszcza jej poziom niszy, cechuje nadto silne denie do zaznaczania swojej odrbnoci i podkrelanie dystansu w wymiarze kultury do klasy niszej. Klasa rednia jest bardzo wraliwa na oznaki prestiu i dominuje w niej orientacja stanowa, w Weberowskim rozumieniu stanu. Poniewa nowa klasa rednia skupia ludzi o wysokim poziomie wyksztacenia, przewaaj w niej orientacje wiatopogldowe charakterystyczne dla ludzi wyksztaconych. Liczne badania prowadzone w wielu krajach wykazuj, e ludzie wyksztaceni czciej deklaruj poparcie dla wolnoci osobistych, maj pozytywny stosunek do dyskryminowanych grup mniejszociowych, s zwolennikami mniejszej represyjnoci w karaniu przestpcw i - w ogle - mniejszego rygoryzmu, opowiadaj si za rwnoci pci, kontrol urodze, prawem do aborq'i i s bardziej tolerancyjni w sprawach obyczajowoci seksualnej" (Domaski 1994: 86). Nowej klasie redniej przypisuje si rol stabilizatora w spoeczestwie, i to zarwno w sferze gospodarki, jak i polityki. W gospodarce jej stabilizujca rola wynika z posiadanych moliwoci konsumpcyjnych. Bdc zbiorem ludzi o pewnym poziomie dobrobytu, stanowi duy rynek nabywcw, zwaszcza jeli wzi pod uwag nie tylko jej moliwoci materialne, ale i wraliwo na presti, ktrego oznakami bywa midzy innymi posiadanie pewnych dbr i zdolno nadania za mod". W sferze polityki jest jak zawsze buforem, ktry - agodzc napicia midzy radykalnymi doami spoecznymi a konserwatywn klas wysz - zapobiega starciom spoecznym. Liczebny wzrost nowej klasy redniej w wyniku charakterystycznej dla spoeczestw ponowoczesnych zmiany ich skadu spoeczno-zawodowego sprawia, e spoeczestwa te staj si spoeczestwami klasy redniej". I to w dwojakim sensie. Po pierwsze, w sensie liczebnej dominacji pozycji spoecznych umiejscowionych w rodkowych partiach ukadu nierwnoci. W rezultacie
310
ukad ten przestaje mie ksztat zwajcej si ku grze piramidy i przybiera posta rombu, bardzo rozszerzonego w rodku (Clark, Lipset 1991: 406). Badania postrzegania zrnicowania spoecznego wykazay, e klasa rednia, rozumiana jako zbir tych wszystkich, ktrzy nie s zaliczani ani do kategorii bogatych, ani do kategorii biednych, jest we wszystkich krajach gospodarczo rozwinitych szacowana na ponad 50 procent ich populacji (w Japonii nawet 70 proc). Midzynarodowe badania porwnawcze wykazay take, i wraz ze wzrostem zamonoci w danym kraju odsetek ten si zwiksza (Pawe Morawski 2001: 94). Po drugie, w sensie dominacji w kulturze tych spoeczestw wartoci, orientacji i stylu ycia waciwych ludziom usytuowanym w rodku drabiny spoecznej. Istnieje w nich i nadaje im ton dua zbiorowo grup i jednostek, ktre razem wzite tworz orodek specyficznego stylu ycia, mentalnoci i pogldw. Z tego orodka emanuj wzory docierajce do odlegych krgw, ktre rzutuj na ksztat caych spoeczestw" (Domaski 1994: 268).
3. Underclass i marginalizacja spoeczna

W wiatowej literaturze socjologicznej termin underclass (tumaczony nie najszczliwiej jako podklasa") pojawi si w kocu lat siedemdziesitych XX wieku (Frieske 1999: 12). Pocztkowo okrela spoecznoci gett czarnej ludnoci miast amerykaskich. Byy to zbiorowoci ludzi wyczonych z gwnego nurtu ycia spoecznego. Ze warunki ekonomiczne utrudniay powrt do niego zarwno im samym, jak i ich dzieciom. Wewntrz gett wytwarzaa si specyficzna kultura przetrwania, ktra pomagaa przey, ale jednoczenie wzmacniaa odcicie od reszty spoeczestwa i utrudniaa wczenie si do niego. (W amerykaskich gettach wyksztacia si nawet szczeglna odmiana jzyka angielskiego. Dzieci, ktre w nich wyrastay, miay utrudnion nauk w szkole, poniewa mao rozumiay jzyk, ktrym mwili nauczyciele.) W latach dziewidziesitych XX wieku termin underclass zosta przeniesiony do Europy przez badacza brytyjskiego, ktry dostrzeg w Wielkiej Brytanii podobne zjawisko formowania si zbiorowoci ludzi, yjcych w trwaej biedzie (Warzywoda-Kruszyska 1998: 37-38). Pojawienie si tego terminu byo konsekwencj odkrycia, e w demokratycznych spoeczestwach ponowoczesnych, cieszcych si dobrobytem i wyznajcych zasad merytokracji, istnieje kategoria ludzi, ktrzy nie tylko nie korzystaj z dobrodziejstw rozwoju gospodarczego, ale s praktycznie wykluczeni ze spoeczestwa. Underclass to ponowoczesna posta marginalizacji i wykluczenia, ktre istniej we wszystkich typach spoeczestw, chocia w kadym z nich
311
rzdz nimi inne reguy. Wspczesna marginalizacja spoeczna i uruchamiajce j mechanizmy, nawet jeli w jakiej czci pokrywaj si z wczeniejszymi, maj wasne cechy szczeglne. Pojawiaj si jako pochodna szybkiego rozwoju techniki. Pod jego wpywem wci zmienia si rynek pracy, a dostosowywanie si do jego zmiennych potrzeb wymaga duej elastycznoci. Kurczy si liczba miejsc pracy dla ludzi o niskich kwalifikacjach. Nie kady potrafi by elastyczny i nie kady jest w stanie podnosi swoje kwalifikacje. Zmienno rynku pracy jest nowym mechanizmem, wyrzucajcym ludzi na margines spoeczny. Wspczesna marginalizacja spoeczna nie polega na braku uprawnie, jak to bywao niegdy, ale na niemonoci korzystania z nich. Jak pisze Kazimierz Frieske, marginalno spoeczna w nowoczesnych spoeczestwach wyznaczona jest przez warunki, jakie trzeba speni, aby mc korzysta z praw przysugujcych, przynajmniej formalnie, wszystkim jego czonkom [...] dostp do rynku pracy wyznaczaj kwalifikacje, aby skorzysta z ochrony, jak kademu gwarantuje system prawny, trzeba umie napisa pozew, ale - aby si tego nauczy, trzeba mie dostp do systemu edukacyjnego" (Frieske 1999: 23). Wspczesna marginalizacja jest wielowymiarowa. Nie prowadzi ona jednak automatycznie do powstania underclass. Aby taka powstaa, ludzie przede wszystkim musz by skupieni przestrzennie. Takie skupienie sprzyja wytwarzaniu si subkultury ubstwa: specyficznych systemw wartoci i wzorw zachowa, wzorw organizacji rodziny, uczestnictwa w yciu spoecznym, aspiracji edukacyjnych etc. Kultura underclass kojarzona jest czsto (i nie bez powodu) z brakiem zapobiegliwoci i aspiracji edukacyjnych, wczesnym, samotnym macierzystwem, przestpczoci, narkomani. W skupiskach ludzi wykluczonych kultura ta utrwala si, i to tak dalece, e moe nie zanika wraz z polepszeniem si sytuacji materialnej ludzi yjcych w jej krgu. Przekazywana nastpnym pokoleniom, zamyka, a co najmniej utrudnia ich drog do przezwycienia sytuacji marginalizacji i wykluczenia. Przynaleno do underclass ma tendencj do dziedziczenia. Mimo istnienia specyficznej kultury wykluczonych, badacze zgodnie zwracaj uwag, e nie tworz oni adnej grupy w socjologicznym rozumieniu tego pojcia. Stanowi kategori spoeczn, ktrej czonkw czy jedynie podobiestwo strategii przetrwania (Frieske 1999: 29). S dobitnym wiadectwem zaniku tkanki spoecznej (Fitoussi, Rosanvallon 2000: 158). Wrd rnych czynnikw wyrzucajcych ludzi na margines spoeczny najwiksze znaczenie ma bezrobocie i bieda. S one ze sob cile zwizane, ale bynajmniej nie tosame.
312
Bezrobocie
W spoeczestwach ponowoczesnych o zmiennych rynkach pracy wszyscy s zagroeni utrat zatrudnienia, chocia nie wszyscy w jednakowym stopniu. Im wysze kwalifikacje, tym zagroenie jest mniejsze, ale w niewielu wypadkach znika cakowicie. Utrata pracy ma nie tylko oczywiste konsekwencje ekonomiczne. Nawet specjalista, ktrego zasoby pozwalaj mu utrzymywa si na znonym poziomie materialnym mimo braku staego zatrudnienia, bolenie odczuwa jego utrat. Wraz z nim traci bowiem dotychczasow kluczow rol spoeczn okrelajc jego tosamo (zob. Rola spoeczna, s. 144, oraz Tosamo, s. 149). Sprzyja to niemiemu poczuciu zagubienia. Ponadto z miejscem pracy wie si rozlega sie stosunkw spoecznych. Jego utrata powoduje, e obumieraj zwizane ze rodowiskiem pracy kontakty towarzyskie, co rodzi poczucie wykluczenia (Fitoussi, Rosanvallon 2000). Psychiczne skutki bezrobocia zale od dugoci jego trwania. Krtkotrwae pozostawanie bez pracy moe ich w ogle nie powodowa. Inaczej jest w przypadku bezrobocia dugotrwaego, zwaszcza kiedy przechodzi w stan chroniczny. Najgorsze jest to, e wraz z wyduaniem si czasu pozostawania bez pracy maleje szansa na jej znalezienie.
Zatrudnienie uzyskuj przede wszystkim ci, ktrzy ju je maj, nastpnie ci, ktrzy byli krtko bezrobotni, i tak dalej... Mona by nawet uporzdkowa prawdopodobiestwo znalezienia pracy w bezporedniej zalenoci od stosunku midzy okresem zatrudnienia i okresem bezrobocia (Fitoussi, Rosanvallon 2000: 85).
Jest tak z kilku przyczyn. Jedn jest zamieranie kontaktw z ludmi usytuowanymi na rynku pracy, a tym samym zmniejszanie si moliwoci pomocy z ich strony w jej znalezieniu. Inn to, e wci zmieniajce si technologie wymagaj staego nabywania nowych umiejtnoci. Przerwa w pracy oznacza zatrzymanie tego procesu, a wic stopniowe tracenie kwalifikacji, ktre z kadym dniem bardziej si starzej. Dotyczy to zwaszcza robotnikw wykwalifikowanych, ktrych powrt do pracy wymaga w wielu przypadkach dodatkowego szkolenia. (W 2000 roku pewien polski elektryk powiedzia w prywatnej rozmowie, e ten, kto w jego zawodzie mia trzyletni przerw w pracy, ju si do niej nie nadaje, cakowicie bowiem zmieniy si i materiay, i narzdzia, ktrych si uywa, jak rwnie przepisy bezpieczestwa.) Trzeci przyczyn jest to, e przeduajcy si okres bez pracy niszczy nawyki dyscypliny, ktrej wymaga kada praca.
313
Bieda
W spoeczestwach ponowoczesnych obok rozrastania si klasy redniej, nastpuje zwikszanie si dystansu ekonomicznego midzy jego gr i doem. W kocu lat dziewidziesitych XX wieku w Stanach Zjednoczonych zauwaono, e w cigu ostatnich lat dwudziestu dochd oglny najuboszych 20 procent rodzin amerykaskich spad o 21 procent, gdy dochd najbogatszego kwintyla wzrs o 20 procent" (Bauman 1998: 11). W Wielkiej Brytanii odsetek osb yjcych w gospodarstwach domowych o dochodzie niszym ni poowa redniego dochodu wynosi w 1971 roku 9 procent, natomiast w roku 1991 - 24 procent (Bilton, Bonnett, Jones, Skinner, Stanworth, Webster 1997: 159). Jednoznaczne okrelenie granicy ubstwa oraz cise wyliczenie odsetka mieszkacw danego kraju yjcych poniej tej granicy nie jest moliwe. Stosowane s bowiem rne miary ubstwa, z ktrych kada inaczej wyznacza t granic (zob. Miary ubstwa i ich ograniczenia, s. 337). Te metodologiczne trudnoci w niczym nie zmieniaj podstawowego faktu, jakim jest istnienie ludzi yjcych w biedzie. Nie wpywaj te na to, co w zjawisku ubstwa interesuje socjologa, ktry jest zobowizany do poszukiwa spoecznej i kulturowej treci kryjcej si za niskimi dochodami jednostek i rodzin" (Tarkowska 2000a: 19). Bieda jest kategori niejednoznaczn nie tylko w kategoriach ilociowych. Jest take zrnicowana jakociowo. Bez wzgldu na przebieg granicy ubstwa pewne jednostki i rodziny znajduj si tu za ni, inne w znacznym od niej oddaleniu. Bieda jednych i drugich jest inn bied. Odmienna jest te bieda krtkotrwaa i przejciowa, zwizana z wydarzeniami losowymi czy cyklem ycia jednostki bd rodziny, oraz bieda dugotrwaa. Jeszcze inna jest bieda chroniczna towarzyszca czowiekowi przez cae ycie, a nawet przekazywana nastpnemu pokoleniu i spychajca do underclass. Ubstwo ma istotne konsekwencje spoeczne, gdy prowadzi do kumulacji niedostatkw. Niskie dochody ograniczaj bd wrcz uniemoliwiaj nie tylko zaspokajanie podstawowych potrzeb bytowych, takich jak waciwe odywianie, posiadanie odziey, utrzymywanie czystoci, leczenie si, zapewnienie sobie dachu nad gow etc. Ograniczaj take uczestnictwo w yciu spoecznym, ktre jest nieuniknienie zwizane z wydatkami. Kosztuje nie tylko bilet do kina, muzeum, codzienna gazeta, abonament radiowy i telewizyjny, ale nawet zaatwienie sprawy w wielu urzdach, ktre czsto wymagaj zoenia podania opatrzonego znaczkiem skarbowym. Kosztuje take komunikacja: przejazdy, telefony, listy, co utrudnia kontakty ze znajomymi, jak rwnie czonkami rodziny mieszkajcymi w innych dzielnicach czy miejscowociach. Biedni we wszystkich krajach to przede wszystkim bezrobotni oraz osoby o niskich zarobkach i wielodzietne. Mimo oglnych podobiestw
314
bieda w kadym kraju ma wasne oblicze. Rna jest liczebno ludzi biednych i ich cechy demograficzne, a take rda biedy i czynniki j utrwalajce. Przykadowo w Stanach Zjednoczonych, a ostatnio i w krajach Europy Zachodniej zauwaa si feminizacj biedy, a zwaszcza jej etnicyzacj. Znaczne rnice poziomu ycia midzy krajami w poczeniu z du atwoci przemieszczania si w przestrzeni dziki wspczesnym rodkom komunikacji powoduj, e do zamonych, wysoko rozwinitych krajw napywaj legalnie bd nielegalnie ludzie z krajw ubogich. W miejscu nowego pobytu, nawet majc kwalifikacje, wykonuj prace najniej patne i o najniszym prestiu, ktrych nie chc podejmowa miejscowi. Sprawia to, e najjaskrawsze rnice spoeczne zaczynaj pokrywa si z podziaami etnicznymi (zob. Zbiorowo etniczna, s. 241). Bieda w gospodarczo rozwinitych, zasobnych krajach jest kompromitujcym zjawiskiem i powanym problemem. Stanowi on wyzwanie dla ideologw i politykw. Przedmiotem gorcych sporw s socjalne funkcje pastwa i sposoby ich wypeniania. Dyskusje dotyczce zwalczania biedy ogniskuj si wok trzech gwnych kwestii. Pierwsz jest ocena zjawiska nierwnoci. Dla jednych samo ich istnienie jest rzecz z i niesprawiedliw. W zwizku z tym uwaaj, e naley zapobiega nadmiernemu bogaceniu si ludzi przez wprowadzanie wysokich podatkw, a uzyskane rodki finansowe przeznacza na wyrwnywanie standardu ycia ludzi uboszych. Inni natomiast sdz, e w nierwnociach spoecznych, nawet najwikszych, nie ma nic zego. Wana jest nie rozpito nierwnoci, ale to, aby poziom, na jakim yj ludzie usytuowani na najniszym stopniu skali nierwnoci, nie grozi ich marginalizacj, oraz aby ich bieda zmniejszaa si wraz ze wzrostem krajowego bogactwa. Drug jest diagnoza rde biedy. Jedni s skonni widzie je w wydarzeniach losowych, takich jak rne postacie upoledzenia fizycznego i choroby, oraz w postawach jednostek, ktre nie potrafi sobie radzi, naduywaj alkoholu i nie chce im si pracowa. Inni przyczyn biedy szukaj w systemie spoecznym oraz procesach socjalizacji umacniajcych kultur biedy. Trzecim przedmiotem sporw jest to, w jakim stopniu dziaania pomocowe powinny by prowadzone centralnie przez agendy administracji pastwowej, w jakim za przez samorzdy lokalne i organizacje pozarzdowe. Stanowiska zajmowane w tych kwestiach zale od przekona ideowych i zwizanych z nimi orientacji politycznych dyskutantw. Niezalenie od tego, jakie stanowiska w danym kraju przewaaj i jakie ksztaty przybieraj pod ich wpywem systemy opieki spoecznej, zawsze pozostaje podstawowy dylemat: w jaki sposb udziela pomocy
Rozdzia XIII. Zrnicowanie spoeczne spoeczestw ponowoczesnych 315
ludziom potrzebujcym, aby nie uzalenia ich od niej, ale umoliwia im, a przynajmniej ich dzieciom, zerwanie z bied i opuszczenie marginesu spoecznego, jeeli ju si na nim znaleli. Systemy opieki spoecznej poszczeglnych pastw cz w sobie zazwyczaj elementy dwu modeli radzenia sobie z bied: europejskiego" i amerykaskiego". Wyrniajc je, Stanisawa Golinowska pisze, e w modelu europejskim istotne jest wyrwnywanie standardw socjalnych, czyli wikszy zakres redystrybucji dochodw. Natomiast w podejciu amerykaskim pierwszoplanowe s rwne szans i brak barier, a nawet wyzwalanie inicjatywy oraz wspomaganie przedsibiorczoci dziki rodkom publicznym" (Golinowska 2001).
ROZDZIA XIV
Zrnicowanie spoeczne, nierwnoci i ruchliwo spoeczna w Polsce
1. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe 320 2. Ruchliwo spoeczna 325 3. Polska klasa rednia 329 4. Nierwnoci spoeczne w wietle antropologicznych bada poborowych 332 5. Wie w ukadzie nierwnoci spoecznych 334 6. Oblicze polskiej biedy 337
Przemiany koca lat osiemdziesitych XX wieku w Polsce nie polegay wycznie na zmianie ustroju politycznego, ale rwnie modelu gospodarki. Gospodarka znajdowaa si w stanie gbokiego kryzysu i nie moga sprosta midzynarodowej konkurencji ani nawet zaspokoi potrzeb krajowych. Wiele prb jej usprawnienia podejmowanych w czasach PRL wykazywao jasno, e jest to niewykonalne bez rezygnacji z jej charakteru nakazowo-rozdzielczego. Poniewa taka gospodarka uwaana bya za istotn cech socjalizmu, jej zmiana nie bya moliwa bez zmiany ustroju politycznego. Dopiero po przeksztaceniu ustroju mona byo podj zadanie jej naprawy przez zmian rzdzcych ni zasad i poddanie jej prawom rynku. Tak drog zmian wskazywao dowiadczenie europejskie, zgodnie z ktrym nie moe by sprawnej gospodarki bez rynku, ktrym rzdzi prawo popytu i poday. Skutki zmiany podstaw gospodarki z natury rzeczy wykraczaj znacznie poza sfer samej gospodarki. Maj one daleko idce konsekwencje spoeczne, poniewa przeksztacaj reguy gry w caym spoeczestwie. Socjolodzy powicali i powicaj wiele uwagi spoecznym skutkom transformacji
oraz wyanianiu si nowego ksztatu spoeczestwa polskiego. Analizujc zrnicowania i nierwnoci spoeczne w dzisiejszej Polsce, rozpatruj je zarwno na tle ich ukadu w czasach PRL, jak i obecnych procesw rnicowania si spoeczestw ponowoczesnych. Rozwj bada zrnicowania, nierwnoci i ruchliwoci spoecznej w Polsce zacz si na dobre w latach szedziesitych XX wieku. Rozpoczto wwczas realizacj duych projektw badawczych, w ktrych stosowano odpowiadajce midzynarodowym standardom metody i techniki reprezentatywnych bada ilociowych. Mimo ogranicze politycznych wyniki tych bada dostarczyy wielu informacji, ktre do dzisiaj zachoway warto i s cennym materiaem porwnawczym. Dotyczy to zwaszcza zrnicowania spoeczno-zawodowego i procesw ruchliwoci spoecznej badanych przy uyciu standaryzowanych metod ilociowych. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe nie wyczerpuje wszystkich wymiarw rnic i nierwnoci spoecznych w Polsce. Wiedz o nich uzupeniaj badania socjologiczne prowadzone z odmiennych inspiracji teo-
320
retycznych i przy uyciu innych narzdzi ni badania uwarstwienia spoeczno-zawodowego. Wzbogacaj j take wyniki bada antropologw, ktrzy w latach 1965-1995 badali polskich poborowych. Osobnym przedmiotem zainteresowa przedstawicieli polskich nauk spoecznych i obiektem bada staa si bieda, ktra w nowych warunkach politycznych przestaa by tematem tabu, a w nowych warunkach gospodarczych zacza si powiksza. Wraz z wkroczeniem na ciek rozwoju gospodarczego zacz rosn dystans midzy grnym a dolnym kracem skali zarobkw, co odpowiada oglnej prawidowoci (Kuznets 1989, za: Domaski 2000a: 89) (zob. Bieda, s. 313).
W 1982 roku 10 procent populacji o najwyszych zarobkach zarabiao 2,8 raza wicej ni 10 procent populacji o najniszych zarobkach. W roku 1995 byo to ju 3,5 raza wicej, a w roku 1998 - 4,4 raza wicej (Domaski 2000a: 91).
1. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe
Uksztatowane w Polsce w okresie realnego socjalizmu zrnicowanie spoeczno-zawodowe miao pewne szczeglne cechy, zwizane z brakiem prywatnej wasnoci rodkw produkcji i nakazowo-rozdzielczym modelem gospodarki. Po zmianie ustrojowej w roku 1989 miejsce centralnego planowania zaj rynek i powstay warunki do samodzielnej dziaalnoci gospodarczej. Wpyno to na zrnicowanie spoecznozawodowe i charakter zwizanych z nim nierwnoci. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe w okresie PRL Kraje realnego socjalizmu ze wszystkimi swoimi osobliwociami byy wariantami nowoczesnych spoeczestw przemysowych. Proces uprzemysowienia, jaki w nich zachodzi, podlega oglnym prawidowociom i wywoywa skutki spoeczne podobne do pojawiajcych si we wszystkich innych krajach o rosncym uprzemysowieniu. Podstawow prawidowoci jest to, e w miar postpu uprzemysowienia spada odsetek osb zatrudnionych w rolnictwie, wzrasta natomiast zatrudnienie w rnych gaziach przemysu i w usugach. Prawidowo ta sprawia, e za jedn z miar poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju uznaje si proporcje siy roboczej zatrudnionej w tak zwanych trzech sektorach: pierwszy obejmuje rolnictwo i przemys wydobywczy, drugi - przemys przetwrczy i budownictwo, trzeci - transport, handel i usugi.
Rozdzia XIV. Zrnicowanie spoeczne, nierwnoci i ruchliwo spoeczna... 321
Przyjmuje si, e im wyszy w danym kraju odsetek zatrudnionych w sektorze pierwszym, tym wiksze jego zacofanie gospodarcze, natomiast odsetek zatrudnionych w sektorze trzecim jest miar poziomu jego rozwoju gospodarczego. Podstawowym skutkiem spoecznym uprzemysowienia jest przemieszczanie si ludzi ze wsi do miast. Wie dostarcza siy roboczej, ktra w miar potrzeb zapenia poszczeglne kategorie spoeczno-zawodowe. Uprzemysowienie socjalistyczne, podlegajc oglnym prawidowociom procesw uprzemysowienia, miao take cechy szczeglne: Biegiem procesu uprzemysowienia nie rzdzi rynek, ale centralny plan, przy ktrego ukadaniu czsto kierowano si bardziej wzgldami ideologicznymi i politycznymi ni racjonalnoci gospodarcz. Nacisk kadziono na rozwj przemysu cikiego i produkcj rodkw produkcji, natomiast nie przywizywano wagi do produkcji rodkw konsumpcji i lekcewaono sfer usug. Gwnym czynnikiem wzrostu produkcji by wzrost zatrudnienia, nie za zwikszanie wydajnoci pracy. Dodatkowym elementem bya socjalistyczna polityka gospodarcza, ktrej zasad byo ograniczanie wszelkiej tak zwanej prywatnej inicjatywy, czyli samodzielnej dziaalnoci gospodarczej w sferze produkcji, w handlu oraz w usugach. Splot tych wszystkich czynnikw odcisn pitno na charakterze spoeczno-zawodowego zrnicowania w okresie PRL. O miejscu kategorii spoeczno-zawodowych na skalach zarobkw i prestiu system polityczny decydowa w znacznej mierze porednio, poprzez przyjty model socjalistycznego uprzemysowienia. Zarobki. Konsekwencj socjalistycznego modelu uprzemysowienia byy dwie cechy zrnicowania zarobkw w PRL. Denie do rozwoju produkcji przez wzrost zatrudnienia stwarzao stae zapotrzebowanie na si
robocz i sprzyjao relatywnie wyszemu wynagradzaniu pracy prostej ni pracy wymagajcej wysokich kwalifikacji (Mokrzycki 1997: 40).
Jeli w 1973 r. stosunek redniego wynagrodzenia pracownikw z wyszym wyksztaceniem do redniej pacy w caej gospodarce uspoecznionej wynosi 1,56, to w 1978 spad do 1,27, w 1980 osign poziom 1,11, by w 1981 przekroczy symboliczn liczb 1 i zatrzyma si na poziomie 0,94. [...] w roku 1981 okoo 60% pracownikw z wyszym wyksztaceniem miao ju wynagrodzenie nisze ni rednia krajowa, podczas gdy w 1968 r. ponad 80% z nich zarabiao jeszcze powyej redniej krajowej" (Wesoowski, Mach 1986; Beskid, Jarosiska, Milic-Czerniak 1988, za: Mokrzycki 1997: 41).
322
Rezultatem byo zmniejszanie si rnic midzy zarobkami pracownikw umysowych i fizycznych oraz saby zwizek midzy wyksztaceniem i zarobkami z pracy (Pohoski 1995: 350; Mokrzycki 1997: 34-35). Zjawisko to przybrao na sile w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XX wieku (patrz ramka na poprzedniej stronie), kiedy to pojawiy si dodatkowe motywy polityczne podnoszenia zarobkw robotnikw. Starano si w ten sposb zapobiec ich wystpieniom rewindykacyjnym. Nacisk na rozwj przemysu cikiego i wydobywczego powodowa z kolei znaczne rnicowanie si zarobkw robotnikw wykwalifikowanych pracujcych w rnych dziaach gospodarki. Jak wykazyway badania, jedne dziay byy bardziej uprzywilejowane w rozdziale rodkw finansowych ni inne. Na wysoko zarobkw wikszy wpyw mia dzia gospodarki ni wysze wyksztacenie i kompetencje zawodowe (Domaski, Mach, Somczyski, Zaborowski 1991: 45; Pohoski 1995: 364). Presti. Hierarchia prestiu zawodw w PRL (podobnie zreszt jak i w innych krajach socjalistycznych) miaa jedn osobliwo. Bya ni znacznie wysza ni w krajach o gospodarce rynkowej pozycja zawodu robotnika wykwalifikowanego. Wedug bada z lat szedziesitych XX wieku robotnicy wykwalifikowani przemysu cikiego znajdowali si w kategorii zawodw cieszcych si wysokim prestiem, w tej samej, w ktrej miecili si na przykad prawnicy i ekonomici. Presti zawodu robotnika wykwalifikowanego w przemyle lekkim i usugach by wprawdzie niszy od prestiu zawodu robotnika w przemyle cikim i mieci si w grupie zawodw o rednim prestiu, ale i tak by wyszy od prestiu zawodu pracownikw biurowych (Somczyski 1974: 305-307). Socjolodzy stwierdzili wystpowanie w tamtym okresie zjawiska, ktre nazwali rozbienoci (bd dekompozycj) cech pooenia spoecznego. Polegaa ona na odmiennym usytuowaniu zawodw na kadej z trzech skal: wyksztacenia, zarobkw i prestiu. Rozbieno ta przejawiaa si w dwch postaciach: wysokiego usytuowania na skali dochodw zawodw o niskim prestiu oraz niskiej na skali dochodw zawodw o wysokim prestiu. Pierwsza wystpowaa w przypadku kategorii zawodowych zwizanych z samodzieln dziaalnoci gospodarcz. Tak zwana inicjatywa prywatna w caym okresie PRL miaa niski presti, do czego w znacznej mierze przyczyniaa si wczesna propaganda. W badaniach z lat szedziesitych presti wacicieli sklepw i drobnych kupcw by niszy od prestiu pwykwalifikowanych robotnikw nie tylko przemysu cikiego, ale rwnie przemysu lekkiego i usug. W latach siedemdziesitych wy-
Rozdzia XIV. Zrnicowanie spoeczne, nierwnoci i ruchliwo spoeczna...
323
rniajcy si zamonoci waciciele podmiejskich gospodarstw ogrodniczych byli okrelani pogardliwym mianem badylarzy". Druga wyraaa si w niskim usytuowaniu na skali dochodw przedstawicieli zawodw, ktrych wykonywanie wymaga wyszego wyksztacenia i znacznych kwalifikacji dajcych wysok pozycj na skali prestiu.
Zrnicowanie spoeczno-zawodowe po zmianie ustrojowej 1989 roku

Zarobki. Zmiana modelu gospodarki pooya kres uprzywilejowaniu przemysu cikiego oraz wydobywczego i ujawnia niewydolno wielu zakadw tych bran. Okazao si, e nie byy one w stanie wytwarza zgodnie z rachunkiem ekonomicznym produktw speniajcych wymogi rynku i znajdujcych nabywcw. Odbio si to na materialnym pooeniu zatrudnionych w tych zakadach robotnikw. Pogorszenie pooenia odczuli tym dotkliwiej, im bardziej uprzywilejowana bya uprzednio brana, do ktrej naleay ich zakady. W paszczynie zrnicowania spoeczno-zawodowego pojawiy si objawy rekompozycji cech pooenia spoecznego. W latach dziewidziesitych zacza nasila si zaleno zarobkw od wyksztacenia i wysoko wyspecjalizowanego zawodu (Pohoski 1995: 365-366, Domaski 1997: 64). W rezultacie zaczy powiksza si rnice midzy zarobkami pracownikw umysowych i fizycznych na korzy tych pierwszych. Presti. Niekorzystnym zmianom pooenia zawodw zwizanych z niszymi kwalifikacjami na skali zarobkw nie towarzyszyo w latach dziewidziesitych XX wieku obnienie si ich prestiu. Rozmaite badania zgodnie pokazyway, e robotnicy wykwalifikowani wci zajmowali wysokie miejsc w hierarchii prestiu.
Przeprowadzone w 1995 roku badania wykazay, e robotnicy wykwalifikowani byli lokowani na skali prestiu wyej (31,6) ni pracownicy biurowi (24,2) i pracownicy placwek handlowych (23,3) (Somczyski, Domaski 1998: 134). W badaniach CBOS z 1996 roku grnik wraz z lekarzem zaj drugie miejsce na skali prestiu (74), ustpujc jedynie profesorowi uniwersytetu (79). Robotnik wykwalifikowany, ktrego przykadem w tych badaniach by tokarz, znalaz si na skali prestiu wyej (63) ni dyrektor fabryki (61), minister (60) i ksidz (56) (Biuletyn CBOS, BS/132 /130/96).
Odejcie od centralnie planowanej gospodarki i wprowadzenie gospodarki rynkowej miao ponadto dwa skutki, istotne z punktu widzenia
324
zrnicowania spoeczno-zawodowego oraz charakteru nierwnoci spoecznych. Jednym byo powstanie warunkw rozwoju sektora prywatnego tak w sferze produkcji, jak w handlu i usugach. Jego rozwj spowodowa zwikszanie si liczby pracownikw najemnych w tym sektorze i rozrost spoeczno-zawodowej kategorii wacicieli". Drugim byo pojawienie si w wyniku racjonalizacji zatrudnienia i likwidacji zbdnych stanowisk roboczych nowej kategorii spoecznej -bezrobotnych. Bezrobocie dotkno przede wszystkim robotnikw niewykwalifikowanych, a w drugiej kolejnoci wykwalifikowanych, natomiast najmniej odczuli je specjalici o wysokich kwalifikacjach. (W 1992 roku odsetki bezrobotnych w tych trzech kategoriach zawodowych wynosiy 20, 13 i 3-4 procent) Bezrobocie byo czstsze w rocznikach modszych i wrd kobiet ni w rocznikach starszych i wrd mczyzn.
Bezrobocie, ktre wystpio w Polsce po zmianach ustrojowych, w najmniejszym stopniu dotkno ludzi z wyszym wyksztaceniem nie tylko dlatego, e wiksze byo zapotrzebowanie na prace zwizane z ich kwalifikacjami. Rwnie dlatego, e byli bardziej elastyczni. Mogli podejmowa prace dalekie od swojej specjalizacji, korzystajc z kwalifikacji, ktre przy okazji swojej specjalizacji nabyli (na przykad znajomoci jzykw obcych) bd mogli atwo naby dziki zdobytej w toku ksztacenia si umiejtnoci szybkiego uczenia si nowych rzeczy. Niejeden biolog, matematyk czy fizyk przeksztaca si bez specjalnego trudu (chocia by moe i bez przyjemnoci) w tumacza, redaktora poczytnego pisma, agenta ubezpieczeniowego czy maklera giedowego.
Zjawisko bezrobocia jako takie stao si trwaym elementem naszego ycia spoecznego, chocia w rnych latach i w rozmaitych rejonach kraju odsetki osb nie majcych pracy s i bd rne. Oprcz jawnego bezrobocia i od dawna znanego ukrytego bezrobocia na wsi pojawio si nowe bezrobocie ukryte w postaci wczeniejszego (o mniej wicej dziesi lat) przechodzenia na emerytur. Moliwo tak stwarzano pracownikom likwidowanych i upadajcych zakadw. Ograniczenie zatrudnienia w sferze przemysu przyczynio si te do zwikszania ukrytego bezrobocia na wsi. Wobec koniecznoci zmniejszania zatrudnienia w pierwszym rzdzie zwalniano tak zwanych chopw--robotnikw, czyli robotnikw bdcych jednoczenie wacicielami gospodarstw rolnych. Wychodzono z zaoenia, e w ich wypadku utrata pracy nie bdzie rwnoznaczna z utrat wszelkich rodkw do ycia.
325
2. Ruchliwo spoeczna
W pierwszych latach powojennych w Polsce miaa miejsce wzmoona ruchliwo spoeczna (Domaski 1998). Powodowao j kilka przyczyn. Wojna spowodowaa znaczne ubytki ludnoci. Zgino wielu ludzi w sile wieku, w tym znaczny
odsetek wysoko wykwalifikowanych specjalistw. Obaj okupanci prowadzili polityk ich wyniszczania, chocia kady z innych powodw. Sowieci dlatego, e widzieli w nich wrogw klasowych. Niemcy dlatego, e w podbitym przez siebie wiecie dla Polakw przeznaczali rol niewolniczej siy roboczej. Do realizacji tego planu zmierzali zarwno przez eksterminacj fizyczn elity intelektualnej, jak i zablokowanie Polakom moliwoci ksztacenia na poziomie ponadpodstawowym, likwidujc szkoy rednie i wysze. W momencie zakoczenia wojny grne pitra hierarchii spoecznej byy bardzo przerzedzone. Programem nowej wadzy bya nie tylko odbudowa zniszczonego wojn kraju, ale take jego intensywne uprzemysowienie, ktre jak wiadomo - oznacza przepyw ludzi ze wsi do miasta i wzrost liczebny zawodw wymagajcych wyszych kwalifikacji. Oprcz tych samoistnie sprzyjajcych ruchliwoci spoecznej warunkw istniay take wzmacniajce j mechanizmy uruchamiane z motyww politycznych. Nowa wadza okrelaa si jako wadza ludowa i jako taka chciaa pooy kres panowaniu buruazji. Aby tego dokona, musiaa szybko wyksztaci wasnych specjalistw, a przede wszystkim wyeliminowa wrogw klasowych" z aparatu zarzdzania pastwem oraz gospodark i zapeni go swoimi ludmi. Tworzono wic rnego rodzaju przyspieszone kursy, ktre pozwalay w krtkim czasie nadrobi braki edukacji i zdoby co najmniej surogat wyszego wyksztacenia. Wystpowaa te praktyka powierzania pewnych stanowisk
(na przykad dyrektora fabryki) osobom, ktre miay niskie wyksztacenie formalne, ale cieszyy si opini ludzi bystrych i dobrych towarzyszy". Zostao wprowadzone bezpatne szkolnictwo wszystkich poziomw. Organizowano rne zaoczne i wieczorowe studia wysze umoliwiajce podnoszenie kwalifikacji osobom pracujcym. Na studia te czsto trafiali ludzie wytypowani przez swoje zakady pracy. Natenie ruchliwoci spoecznej charakterystyczne dla pierwszych lat powojennych osabo w latach szedziesitych. Jednak jaki lad po nim pozosta. Midzynarodowe badania w kocu lat osiemdziesitych XX wieku wykazay, e w Polsce bariera mobilnoci midzy robotnikami a inteligencj, jak rwnie midzy rolnikami a inteligencj (bardzo wysoka, niemal nieprzekraczalna w innych krajach) bya nisza ni w Wielkiej Brytanii, Francji i Niemczech, a take ni na Wgrzech,
326
ktre podobnie jak Polska naleay do krajw socjalistycznych (Erikson, Goldthorpe 1992, za: Domaski 1998: 450). Wgrzy jednake nie doznali w czasie wojny takich jak Polacy wyniszcze wysoko wykwalifikowanych kadr i nie mieli tylu pustych" miejsc w grnych partiach hierarchii spoecznej. wiadczy to o tym, e masowy awans robotnikw i chopw w Polsce w pierwszych latach po wojnie mia nie tylko polityczne przyczyny.
Charakter ruchliwoci spoecznej

Ruchliwo spoeczna w Polsce w okresie PRL bya zwizana z procesami uprzemysowienia, ktre zmieniay spoeczno-zawodowy skad ludnoci, i silnie uzaleniona od zmian poziomu rozwoju gospodarczego kraju. Ten zwizek i ta zaleno nastpujco okreliy jej charakter (Pohoski 1996): Poniewa natenie ruchliwoci spoecznej zaleao od tempa rozwoju gospodarczego kraju, jego spowolnienie, ktre zaczo si w latach szedziesitych i doprowadzio do kryzysu gospodarczego lat osiemdziesitych, spowodowao najpierw jej niewielkie osabienie, a nastpnie znaczny spadek. Poniewa ruchliwo spoeczn powodowaa przede wszystkim zmiana skadu spoeczno-zawodowego wynikajca z uprzemysowienia, bya to gwnie ruchliwo strukturalna. Natomiast w rozwinitych gospodarczo krajach o gospodarce rynkowej podstawow rol w procesach ruchliwoci odgrywa ruchliwo wymienna (zob. Ruchliwo spoeczna s. 294). Zmiany skadu spoeczno-zawodowego wynikajce z rozwoju gospodarczego powoduj zwikszanie si liczby pozycji na rednich i wyszych szczeblach drabiny spoecznej przy jednoczesnym zmniejszaniu si liczby pozycji na niszych jej szczeblach. Dlatego te w uprzemysawiajcej si Polsce midzypokoleniowa ruchliwo spoeczna w gr drabiny spoecznej bya znacznie czstsza ni w d. Nawet kiedy pod koniec lat siedemdziesitych ruch w d zwikszy si, wci pozostawa znacznie mniejszy ni w rozwinitych gospodarczo krajach o gospodarce rynkowej (Pohoski 1996: 51). Polska w okresie socjalizmu pod wzgldem stopnia rwnoci szans wymiany midzy grupami zawodowymi i dystansami midzy nimi niewiele rnia si od rozwinitych gospodarczo pastw o innym ustroju politycznym. Byo tak mimo istnienia szczeglnego wykluczenia spoecznego, ktre polegao na stosowaniu kryterium politycznego przy obsadzaniu stanowisk kierowniczych w administracji pastwowej i zakadach pracy.
Skania to niektrych badaczy do twierdzenia, e otwarto struktur spoecznych jest w gruncie rzeczy socjologiczn sta i nie zmienia si atwo nawet przy radykalnej zmianie systemu politycznego. Zmiany s, ale marginalne" (Domaski 1998: 463).
W prowadzonych w Polsce w 1972 roku badaniach nad zrnicowaniem spoecznym i ruchliwoci spoeczn analizowano midzy innymi wpyw czynnikw przypisanych i czynnikw osiganych na wyksztacenie, pozycj spoeczno-zawodow i zarobki badanych. Brano pod uwag nastpujce czynniki przypisane: pe, wyksztacenie ojca, pozycja spoeczno-zawodowa ojca, miejsce zamieszkania (wie-miasto) oraz liczba rodzestwa. Okazao si, e najwiksze znaczenie miaa pe badanych oraz wyksztacenie ojca i jego pozycja spoeczno-zawodow. Czynniki przypisane najsilniej oddziayway na zarobki, wyjaniajc jedn czwart ich wariancji. Wpyw pci by netto prawie trzykrotnie wikszy od wpywu kolejnego pod wzgldem znaczenia czynnika przypisanego - wyksztacenia ojca. Nieco mniejsze znaczenie miay czynniki przypisane w przypadku wyksztacenia respondentw. Wyjaniay 21 procent jego wariancji. Najsabiej oddziayway one na pozycj spoeczno-zawodow badanych, wyjaniajc jedynie 9 procent jej wariancji w okresie ich pierwszej pracy, a 7 procent w momencie bada. Z czynnikw osiganych najwikszy wpyw na pozycj spoeczno-zawodow respondentw miao ich wyksztacenie, ktre wyjaniao 14 procent wariancji tej pozycji w okresie pierwszej pracy (Pohoski 1979).
Po transformacji ustrojowej badacze zauwayli zahamowanie, a nawet lekkie odwrcenie spadkowej tendencji ruchliwoci wewntrzpokoleniowej i midzypokoleniowej, ktra wystpowaa w cigu poprzednich trzydziestu lat. Z bada przeprowadzonych w 1994 roku wynika, e odsetek mczyzn przechodzcych do innej kategorii zawodowej wzrs z 9,7 procent w latach 1983-1988 do 20 procent w latach 1988-1994 (Domaski 2000a: 22). Zaobserwowany wzrost ruchliwoci spoecznej wie si ze wzrostem ruchliwoci wymiennej (Pohoski 1996: 57). Ruchliwoci strukturalnej sprzyjao w nowych warunkach jedynie powstanie moliwoci tworzenia prywatnych zakadw pracy poza rolnictwem. Dao to skokowy wzrost odsetka prywatnych przedsibiorcw.
W cigu okoo 5 lat (1987-1991/2) udzia tej grupy zawodowej [...] wzrs w Polsce dwukrotnie (z okoo 5% do 12% wrd mczyzn i z okoo 2% do 5% wrd kobiet czynnych zawodowo [...]. Nowi waciciele stosunkowo czciej rekrutuj si z grupy pracownikw umysowych - inteligencji i technikw, relatywnie rzadziej - z grupy robotnikw wykwalifikowanych, i niemal w ogle - spord niewykwalifikowanych pracownikw fizycznych i pracownikw umysowych" (Pohoski 1996: 55-56).
328
Z czasem jednak nastpio usztywnienie barier spoecznych, ktre tworz si ze wzgldu na rnice szans ludzi o rnym pochodzeniu spoecznym (Domaski 2000a: 51).
Mczyni i kobiety w procesie ruchliwoci spoecznej

Badajc zrnicowanie spoeczno-zawodowe oraz ruchliwo spoeczn, badacze najczciej ograniczaj si do badania mczyzn. Podstawowym powodem takiego postpowania jest to, e kariery zawodowe mczyzn daj bardziej przejrzysty obraz ruchliwoci wewntrz -pokoleniowej. Nie ma w nich przerw wystpujcych w karierach zawodowych kobiet; wiele z nich na kilka lat przerywa prac w celu wychowania dzieci. Uzasadnieniem traktowania uoglnie sformuowanych na podstawie badania samych mczyzn jako dotyczcych ogu dorosej ludnoci jest to, e wzory przemieszcze midzy kategoriami zawodowymi mczyzn i kobiet s bardzo podobne. Ponadto wpyw pochodzenia na szans dostpu do pozycji na rnych szczeblach hierarchii spoecznej jest taki sam w przypadku obu pci. Jeli wic celem bada jest poznanie oglnych wzorw ruchliwoci spoecznej w danym spoeczestwie i okrelenie stopnia jego otwartoci, usprawiedliwione jest ograniczenie si do badania samych mczyzn. Nie wynika z tego, e nie warto bada i e nie bada si w Polsce zrnicowania spoeczno-zawodowego i ruchliwoci spoecznej kobiet. To wanie badania wykazay, e odmiennoci zarwno zrnicowania spoeczno-zawodowego kobiet, jak i dynamiki ich ruchliwoci mieszcz si w oglnym wzorze. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe kobiet. Wrd kobiet dominujc i wci powikszajc si kategori spoeczno-zawodow s pracownice umysowe. Kobiety przewaaj w kategoriach pracownikw umysowych niszego szczebla, podczas kiedy mczyni w zawodach robotnika wykwalifikowanego (Domaski 2000a: 19). Nastpne dwie kategorie to pracownice fizyczne poza rolnictwem oraz rolniczki, ktra to kategoria systematycznie maleje w ostatnich dziesicioleciach, aczkolwiek proces ten zacz si pniej ni wrd mczyzn. Odsetek kobiet bdcych wacicielkami przemysowych i rzemielniczych zakadw pracy jest wyranie mniejszy ni odsetek wacicieli wrd mczyzn, chocia i wrd nich podwoi si po przemianach ustrojowych 1989 roku. Kobiety prawie w ogle nie s reprezentowane wrd wyszej kadry kierowniczej.
Ruchliwo spoeczna kobiet. Badajc ruchliwo spoeczn w Polsce na przestrzeni wielu lat, socjolodzy stwierdzili, po pierwsze, e kobiety zaczy by mobilne pniej ni mczyni, oraz po drugie, e tempo rozwoju gospodarczego odmiennie wpywao na ruchliwo mczyzn i kobiet (Pohoski 1996: 54-55). Oba te zjawiska badacze tumacz charakterem socjalistycznego uprzemysowienia. Rozwijanie przemysu cikiego stwarzao zapotrzebowanie na msk si robocz, co sprzyjao odpywowi mczyzn z rolnictwa i opniao odchodzenie z niego kobiet. Spowolnienie tempa gospodarczego rozwoju a do poziomu kryzysu, ktre hamowao ruchliwo spoeczn mczyzn, nie miao hamujcego wpywu na ruchliwo kobiet. W przemyle cikim i w ogle w caej produkcyjnej sferze gospodarki zatrudniony by znacznie mniejszy odsetek kobiet ni mczyzn. Kobiety, rozpoczynajc karier zawodow, podejmoway gwnie prace umysowe i fizyczno-umysowe w administracji, owiacie, subie zdrowia (jako fizyczno-umysowe okrela si takie zawody jak konduktor, listonosz, fryzjer, bileter w kinie etc). Popyt na tego rodzaju prace nie jest uzaleniony od tempa rozwoju gospodarki i przy jego sabniciu nie tylko nie spada, ale moe nawet zwiksza si. W Polsce po przemianach ustrojowych spadkowi strukturalnej ruchliwoci mczyzn towarzyszy wzrost strukturalnej ruchliwoci kobiet.
3. Polska klasa rednia

Kada dogbna zmiana, zwaszcza polegajca nie tylko na zmianie ustroju politycznego, ale i przebudowie modelu gospodarki, jednych czyni wygranymi, a drugich przegranymi. Wygrywajcy dostarczaj wsparcia wprowadzanym zmianom i s zapleczem politycznym tych, ktrzy je przeprowadzaj. Do szybko uwidocznio si, e przegranymi polskich przemian, zreszt zgodnie z logik wspczesnego kapitalizmu czy te, jak chc niektrzy, pokapitalizmu", s rolnicy i robotnicy, zwaszcza zatrudnieni w wielkich zakadach przemysowych, ktre zaczy upada. Za wygrywajcych byli natomiast uznawani drobni i redni waciciele spoza rolnictwa oraz rnego rodzaju prywatni przedsibiorcy, ktrych zaczto utosamia z klas redni. Staa si ona rdem nadziei politykw i przedmiotem rozwaa publicystw. Pogld, e kategoria spoeczna wacicieli wygrywa, mia w pierwszych latach po transformacji oparcie w faktach. Spoeczno-zawodowa kategoria wacicieli liczebnie wzrosa. Wiele danych wiadczyo te o dynamicznym rozwoju sektora prywatnego. W latach 1989-1992 udzia tego sektora w globalnym zatrudnieniu wzrs z 12 do 56,6 procent, w globalnej produkcji z 7,4 do 45,3 procent. Dane te nie obejmuj sfer czarnej
330
i szarej gospodarki, ktrych udzia w przychodach niektrzy szacuj na 20 procent" (Mokrzycki 2001: 76). W 1998 roku w sektorze prywatnym zatrudnionych byo ju 70,2 procent czynnej zawodowo ludnoci (Domaski 2000a: 107). Wzrosy take dochody prywatnych przedsibiorcw, wynoszc ich na szczyt hierarchii zarobkowej. Jednak w pniejszych latach gwnymi wygrywajcymi zaczli by przedstawiciele wyszych kadr kierowniczych (Domaski 2000a: 110, 116). Temat klasy redniej podjli take socjolodzy, ktrzy jednak bardzo krytycznie odnieli si do wyobrae, jakie o wspczesnej polskiej klasie redniej mieli politycy i publicyci. Wysuwali wobec nich dwa podstawowe zarzuty. Wskazywali, po pierwsze, na anachroniczno utosamiania klasy redniej z drobnymi i rednimi wacicielami. Jeden z socjologw stwierdzi wrcz, e jest to koncepcja klasy redniej sigajca czasw Manifestu komunistycznego" (Mokrzycki 2001: 69). Po drugie, wykazywali, e w Polsce pierwszej poowy lat dziewidziesitych nie istnieje klasa rednia ani w anachronicznej, ani tym bardziej nowoczesnej postaci i e w wypowiedziach politykw i publicystw jest ona artefaktem", ideologiczn kreacj, tworzon w poszukiwaniu siy spoecznej, ktrej biece interesy byyby zgodne z kierunkiem reform i ktra stanowiaby naturaln baz polityczn reformatorw" (Mokrzycki 2001: 69, 81). W oczach socjologw rozwj drobnych przedsibiorstw nie by wystarczajcym dowodem istnienia czy te tworzenia si klasy redniej, nawet starego typu. Klasyczn, dziewitnastowieczn kapitalistyczn klas redni czyo bowiem nie tylko podobne usytuowanie w gospodarce, ale take podobiestwo kultury i uznawanych wartoci. Charakteryzowa j duch przedsibiorczoci i etos purytaski. Tymczasem w Polsce lat dziewidziesitych mielimy do czynienia nie tyle ze spontanicznie powstajc i odtwarzajc dawny wzr klas redni, ile z wymuszon klas redni" (Drozdowski 1998: 96). Wielu ludzi zaczo prowadzi dziaalno gospodarcz nie z powodu oywiajcego ich ducha przedsibiorczoci" i nie w deniu do niezalenoci, ale z lku przed degradacj materialn czy wrcz utrat rodkw do ycia. Dawna inicjatywa prywatna take nie okazaa si zalkiem kapitalizmu, zdolnym do rozwinicia si w klas redni starego typu. Wielu rzemielnikw i wacicieli drobnych warsztatw w nowych warunkach bankrutowao, nie mogc sprosta wymogom gospodarki rynkowej i nie umiejc dziaa zgodnie z jej reguami. W socjalizmie jako prywatna inicjatywa" funkcjonowali na pograniczu legalnoci. W warunkach cigych niedoborw i rynku producenta utrzymanie si na powierzchni wymagao raczej mentalnoci waciwej podziemiu gospodarczemu ni mentalnoci dziewitnastowiecznej klasy redniej.
331
Ludzie podejmujcy po przeomie ustrojowym wasn dziaalno gospodarcz pochodzili z rnych krgw spoecznych i tworzyli zrnicowany zbir; rwnie pod wzgldem kulturowym. Mokrzycki zwraca uwag na przepa spoeczn pomidzy np. niewyksztaconym wacicielem sklepu a byym profesorem uniwersytetu, nawet jeli ten drugi jest rwnie wacicielem sklepu" (Mokrzycki 2001: 80). Badania sozologiczne z pocztku lat dziewidziesitych wskazyway take, e mylne jest upatrywanie w prywatnych przedsibiorcach gwnych poplecznikw dokonywanych reform. Sondae mwiy, e prywatni przedsibiorcy lokuj si (na czym, co mona by uzna za skal liberalizmu) powyej redniej, ale zawsze poniej inteligencji. Spord cech, ktre zawsze we wszystkich niemal sondaach i badaniach wykazuj korelacj z poparciem dla liberalnych reform, na pierwszym miejscu znajduje si wyksztacenie wysze, na drugim mody wiek, na trzecim zamieszkiwanie w duym miecie" (Mokrzycki 2001: 80-81). Skoro klasa rednia w rzeczywistoci nie istniaa, moga by ona jedynie wykreowana. Jednake socjolodzy zgodni byli co do tego, e kreowanie jej w starowieckiej, dziewitnastowiecznej postaci jest nieporozumieniem. Wyraali pogld, e tego typu klasa rednia" wprawdzie moe osania reformy i stabilizowa kapitalizm drobnych wacicieli, ale nie jest forpoczt nowoczesnej gospodarki rynkowej, lecz grup, ktra w gruncie rzeczy przyczynia si do petryfikacji swoistej transformacyjnej prowizorki" (Drozdowski 1998: 100). Wskazywali rwnie, e koncentrowanie uwagi decydentw politycznych na drobnych wacicielach uwaanych za podstawowych reprezentantw klasy redniej dajcej im oparcie, oznacza postrzeganie dokonujcych si w Polsce zmian w kontekcie dziewitnastowiecznego kapitalizmu. Wspczenie bowiem drobny waciciel jest postaci drugoplanow. Na plan pierwszy wysuwa si natomiast nowa klasa rednia w zachodnim sensie tego sowa, w ktrej gwn rol zaczyna obecnie odgrywa knowledge class. Reformy liberalne w Europie rodkowej na tyle, na ile s skuteczne, wpisuj si w ten wanie wspczesny kontekst. I odwrotnie, skuteczno tych reform jest wyranie zalena od ich zbienoci z tendencjami kapitalizmu wspczesnego" (Mokrzycki 2001: 83). Z perspektywy wiedzy socjologicznej o wspczesnym wiecie ponowoczesnych spoeczestw kapitalistycznych Polska, chcc sprosta jego wyzwaniom, musi wytworzy now klas redni, ktrej czci skadowa mog by waciciele i przedsibiorcy, ale nie oni powinni stanowi jej trzon i decydowa o jej obliczu. Zalkiem nowej klasy redniej moe i musi sta si kategoria spoeczna tradycyjnie okrelana jako inteligenta. W niej, ze wzgldu na po-
332
siadane wyksztacenie, ruchliwo zawodow, kontakty midzynarodowe, tkwi potencjalne moliwoci stworzenia nowoczesnej klasy redniej dysponentw wiedzy" (knowledge class), ktra jest wan czci skadow wspczesnych spoeczestw ponowoczesnych. Jednake aby tego rodzaju nowa klasa rednia moga zaistnie, konieczne jest z jednej strony powstanie warunkw, w ktrych kwalifikacje i kompetencje maj warto rynkow, a z drugiej strony - nabycie przez ich posiadaczy umiejtnoci ich sprzedawania. Oczywicie nie kademu moe si to uda. Jak zauwaa jeden z socjologw, naley wtpi, czy do roli wspczesnej knowledge class przygotowana jest caa polska inteligencja. Wydaje si, e wysokie i jasno sprecyzowane wymagania, jakie stawia nowej klasie redniej wspczesny rynek, pocign za sob nieuchronnie - zjawisko swoistej denominacji znacznej czci dzisiejszej inteligencji" (Drozdowski 1998:101). W sumie istnienie nowoczesnej klasy redniej w Polsce jest kwesti otwart. Dobr wrb jest, e - jak pokazuj badania - w drugiej poowie lat dziewidziesitych XX wieku wikszy wpyw na usytuowanie na skali dochodw zaczyna wywiera kapita profesjonalnych kwalifikacji" ni kapita wasnoci". Co prawda, przyczyn jest nie wzrost wynagrodzenia wysoko wykwalifikowanych kadr, ale pojawienie si przed nimi wikszych moliwoci dodatkowego zarobkowania poza gwnym miejscem pracy (Domaski 2000a: 116). Jednoczenie w postrzeganiu zrnicowania spoecznego w Polsce dominuje dychotomiczny podzia na biednych i bogatych. Do klasy redniej obejmujcej tych, ktrzy nie s ani biedni, ani bogaci, zalicza si okoo 40 procent populacji (w 1997 roku 37,3 proc), podczas kiedy w krajach gospodarczo rozwinitych odsetek ten przekracza, i to niekiedy znacznie, 50 procent (Morawski 2001: 94) (zob. Klasa rednia, s. 307).
4. Nierwnoci spoeczne w wietle antropologicznych bada poborowych

Polscy antropolodzy przeprowadzili w 1995 roku badania na wielkiej, trzydziestotysicznej reprezentatywnej prbie poborowych (Bielicki, Szklarska, Welon, Brajczewski 1997). Byy to trzecie z serii tego rodzaju bada przeprowadzanych wczeniej w latach 1965 i 1986. Antropologw interesowa zwizek wzrostu poborowych z takimi cechami ich pooenia spoecznego, jak wyksztacenie i zawd rodzicw, wielko miejscowoci zamieszkania oraz liczba rodzestwa. Celem byo okrelenie nierwnoci spoecznych w Polsce. U podstaw bada leao nastpujce, ugruntowane teoretycznie zaoenie:
333
Wzrost jest cech biologiczn uwarunkowan genetycznie. Jednake geny okrelaj wycznie moliwoci organizmu, natomiast o wykorzystaniu tych moliwoci decyduj wpywy rodowiska: ilo i jako odywiania, ryzyko zakae i chorb, obcienie prac fizyczn, antyzdrowotne nawyki, stresy psychonerwowe etc. (Bielicki, Szklarska, Welon, Brajczewski 1997: 13). Jest rzecz sprawdzon w wielu krajach, e dzieci yjce w lepszych warunkach osigaj wyszy wzrost. Wzrost jest wic prostym, atwo mierzalnym wskanikiem warunkw, w jakich wzrastaj osobnicy. Zebrane przez antropologw dane pochodzce z trzech bada poddano drobiazgowym analizom statystycznym. Dostarczyy one nie tylko odpowiedzi na pytania, czy w Polsce wystpuje zrnicowanie biologicznego dobrostanu jednostek" i jakie czynniki je warunkuj. Ujawniy take zmienno w czasie zarwno samego zrnicowania, jak i siy oddziaywania poszczeglnych czynnikw na jako ycia. Wynikao z nich co nastpuje: W Polsce istnieje spoeczne zrnicowanie jakoci ycia. Wzrost modziey skorelowany jest z
wielkoci zamieszkiwanej miejscowoci, z wyksztaceniem i zawodem rodzicw oraz liczb rodzestwa. Wszystkie te czynniki wpywaj na biologiczny dobrostan" modziey. Im wysze wyksztacenie rodzicw i presti ich zawodu, im mniej dzieci w rodzinie, a take im wiksza jest miejscowo, w ktrej yj poborowi, tym wiksza jest ich rednia wysoko. Okazao si, e wbrew potocznym pogldom wielko zamieszkiwanej miejscowoci oddziaywaa w rwnomierny sposb i nie byo skokowej rnicy midzy wsi a miastem jako takim. Ze wskanikw pooenia spoecznego antropolodzy utworzyli czn piciostopniow skal rodowisk rnicujcych wzrost, a tym samym okrelajcych jako yda, ktra wpywa na rozwj biologiczny dzieci. Dolnym kracem tej skali (najniszy wzrost) okazaa si kombinacja: wie, ojciec rolnik indywidualny, rodzice - wyksztacenie podstawowe; natomiast grnym (najwyszy wzrost): miasta ponad 100 tysicy mieszkacw, ojciec specjalista z wyksztaceniem wyszym, matka z wyksztaceniem co najmniej rednim. Trzy badania przeprowadzone w Polsce w cigu trzydziestu lat wykazay, e w okresie tym
nastpio podniesienie oglnego poziomu cywilizacyjnego i polepszenie jakoci ycia, ale nie zmniejszyo si spoeczne zrnicowanie. Spoeczne zrnicowanie biologicznego dobrostanu" wystpuje w wielu krajach, ale nie we wszystkich. Na przykad w krajach skandynawskich rozwarstwienie spoeczne nie wie si z rnicami jakoci ycia wpywajcymi na rozwj biologiczny dzieci.
334
Przypadek krajw skandynawskich skoni autorw opracowania do sformuowania nastpujcej tezy: Po osigniciu przez spoeczestwo odpowiednio wysokiego przecitnego poziomu zamonoci i przy odpowiedniej polityce socjalnej pastwa - nierwnoci sytuacji spoecznej i materialnej rodzin, cho nadal istotne, nie rnicuj ju dobrostanu biologicznego dzieci. Taka biologiczna bezklasowo jest zapewne jedynym (cho majcym znaczenie fundamentalne) rodzajem bezklasowosci moliwym do osignicia przez nowoczesne spoeczestwo industrialne i postindustrialne. Badania antropologw s w stanie poinformowa wanie o tym, jak daleko jest jeszcze - danemu spoeczestwu - do owego jedynie osigalnego stanu bezklasowoci" (Bielicki, Szklarska, Welon, Brajczewski 1997:12).
Analiza wpywu czynnikw spoecznych na wzrost poborowych wykazaa, e w cigu trzydziestu lat, jakie upyny midzy pierwszymi a ostatnimi badaniami, zmienia si kolejno ich siy oddziaywania. Wyranie wzrosa rola wyksztacenia matki, natomiast zmalaa rola dzietnoci. Badania wykazay znaczne upoledzenie cywilizacyjne wsi utrzymujce si przez cay trzydziestoletni okres objty badaniami. Synowie rolnikw dopiero w roku 1995 osignli taki redni wzrost, jaki dwadziecia lat wczeniej mieli synowie wielkomiejskich ojcw z wyszym wyksztaceniem. Upoledzajcy wpyw rodowiska wiejskiego na rozwj dzieci jest na tyle znaczny, e nie przeciwwa go wpywy pozostaych czynnikw. rednia wzrostu poborowych z zamieszkaych na wsi maodzietnych rodzin inteligenckich bya nisza od redniej wzrostu poborowych z podobnych rodzin zamieszkaych w miecie. Tak wic za niskoroso" modziey wiejskiej odpowiedzialny jest nie tylko niszy poziom wyksztacenia w rodzinach wiejskich i ich wiksza dzietno, ale i samo rodowisko wiejskie. Jak si okazuje, z punktu widzenia potrzeb rozwojowych dzieci, rodowisko wiejskie samo w sobie jest gorsze od innych (Bielicki, Szklarska, Welon, Brajczewski 1997: 67).
5. Wie w ukadzie nierwnoci spoecznych. Wie-miasto jako wymiar zrnicowania spoecznego

W Polsce w kocu 1999 roku 38,2 procent ludnoci yo na terenach uznanych za wiejskie na podstawie kryteriw administracyjnych, natomiast 61,8 procent na terenach administracyjnie uznawanych za miejskie, z czego 21,8 procent w miastach liczcych powyej 200 tysicy mieszkacw (Rocznik Statystyczny 2000). Badania antropologw, podobnie jak rozmaicie ukierunkowane badania socjologw, przy rnych okazjach ujawniaj
gbokie rnice materialnego i cywilizacyjnego poziomu ycia w miejscowociach rnej wielkoci. Na jednym kracu skali sytuuje si poziom ycia w wielkich miastach, na drugim - na wsi. Raport o rozwoju spoecznym Polska 2000. Rozwj obszarw wiejskich opracowany w ramach Programu Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju powiada, e nasz kraj to w istocie dwie Polski. Polska miejska, naleca do krajw wysoko rozwinitych, i Polska wiejska, ktra jeszcze tej bariery nie pokonaa". Do takiego wniosku uprawnia Wskanik Rozwoju Spoecznego (Human Development Index, HDI: Jest waon redni z nastpujcych, znormalizowanych zmiennych: przecitna oczekiwana dugo ycia w momencie urodzenia, skolaryzacja na poziomie wyksztacenia wyszego, analfabetyzm oraz dochd narodowy brutto na gow wedug parytetu siy nabywczej"; Giza-Poleszczuk 2002: 239). W roku 1997 jego warto dla caej Polski wynosia 0,809, co sytuowao j w grupie krajw rozwinitych, chocia na przedostatnim miejscu. Ten sam wskanik dla terenw miejskich mia warto 0,828, a dla wiejskich tylko 0,794, co byo poniej wartoci granicznej krajw rozwinitych, za ktr przyjmuje si warto 0,800 (Raport... 2000: VIII). Na wsi mniej si zarabia. Dochody wiejskich gospodarstw domowych s o 30 procent mniejsze od dochodw gospodarstw miejskich (Raport... 2000: 51). Wpyw wielkoci miejsca zamieszkania na zarobki wzrs i wzrasta po przemianach ustrojowych. Podczas gdy w 1987 roku wielko miejsca zamieszkania wyjaniaa jedynie 0,6 procent zmiennoci dochodw, to w 1995 roku - 1,5 procent, a w 1998 roku - 33 procent (Domaski 2000: 93). Wie jest biedna. Przykadowo stopa ubstwa relatywnego (zob. Oblicze polskiej biedy, s. 337) na wsi w 1997 roku wynosia 23 procent i bya ponad dwukrotnie wysza ni w miastach ogem (10 proc). W miastach duych, liczcych ponad p miliona mieszkacw, wynosia w tyme roku tylko 4 procent (Sfera ubstwa... 1998: 20). Wie jest le wyksztacona. Wyksztacenie wysze ma znacznie mniejszy odsetek mieszkacw wsi ni miast. W latach dziewidziesitych wraz ze wzrostem nierwnoci szans edukacyjnych (zob. Owiata w ukadzie nierwnoci spoecznych, s. 421) znacznie pogorszy si dostp dzieci wiejskich do szk wyszych. Wedle danych Raportu w latach osiemdziesitych XX wieku co czternaste dziecko wiejskie podejmowao studia wysze, w latach dziewidziesitych czynio to jedynie co sto trzydzieste sto czterdzieste (Raport... 2000: VIII). Przepa midzy miastem a wsi jest nie tylko pochodn rnic poziomu kwalifikacji i wyksztacenia ludnoci zamieszkujcych te dwa rodzaje obszarw. Badania antropologw dowodnie wykazay, e upoledzajco dziaa sama wiejsko".
336
Zrnicowanie ludnoci wiejskiej

Wie zamieszkuje nie tylko ludno rolnicza. Osoby yjce w gospodarstwach domowych, ktrych wycznym bd gwnym rdem utrzymania jest rolnictwo, to tylko 53 procent mieszkacw wsi. Oni te, jak wykazay badania w 1999 roku, w znakomitej wikszoci (ponad 80 proc.) postrzegaj samych siebie jako rolnikw (Halamska 2000: 13). Mieszkacy terenw wiejskich, ktrzy nie s rolnikami, utrzymuj si z pracy zarobkowej poza rolnictwem oraz z tak zwanych dochodw transferowych (emerytury, renty, zasiki). To ostatnie rdo dochodw jest podstawowym rdem utrzymania znacznej czci ludnoci wiejskiej. Utrzymuje si z niego 37,3 procent ludnoci wiejskiej, wicej ni z dochodw z pracy poza rolnictwem (24,4 proc.) (Rosner 2000: 59). Jedn z konsekwencji spoecznych zmiany modelu gospodarki polskiej w 1989 roku byo zwikszenie si na terenach wiejskich liczby gospodarstw domowych utrzymujcych si ze rde niezarobkowych (o 11,9 punktu procentowego) przy jednoczesnym zmniejszeniu si liczby gospodarstw domowych, ktrych gwne rdo utrzymania stanowio rolnictwo (o 9,1 punktu procentowego), a take praca zarobkowa poza rolnictwem (o 2,7 punktu procentowego) (Rosner 2000: 57). Ponad poowa mieszkacw terenw wiejskich nie jest zalena od sytuacji w rolnictwie i polityki rolnej pastwa, ale od sytuacji na lokalnych rynkach pracy i polityki socjalnej pastwa. Rne kategorie mieszkacw terenw wiejskich maj tylko jeden interes wsplny. Jest nim rozwj infrastruktury spoecznej i technicznej wsi: sieci szk, placwek owiatowych, orodkw zdrowia, drg, wodocigw, instalacji gazowych, linii telefonicznych etc.
Zrnicowanie rolnikw
W kadym kraju, niezalenie od poziomu jego rozwoju gospodarczego, ustroju politycznego i kultury, pomiar dystansw midzy kategoriami spoeczno-zawodowymi pokazuje, e rolnicy s usytuowani poza gwnym wymiarem, jak gdyby na drugiej osi identyfikujcej spoeczno-kulturow izolacj wsi" (Domaski 2000a: 29). W Polsce kategoria rolnikw usytuowana w innym wymiarze ni pozostae kategorie spoecznozawodowe jest silnie wewntrznie zrnicowana. Podstawowym czynnikiem rnicujcym jest stopie powizania z rynkiem (Halamska 2000: 73). Z jednej strony mamy rolnikw-farmerw, ktrych gwnym rdem dochodu jest gospodarstwo rolne nastawione na produkcj rynkow, pra-
337
ca w nim pochania wikszo siy roboczej rodzin, a szans przetrwania i rozwoju zale od umiejtnoci radzenia sobie z konkurencj. Z drugiej strony s rolnicy, ktrzy uzupeniaj rodki utrzymania czerpane z gospodarstwa dochodami z pracy poza rolnictwem. Produkcja rolna suy im w znacznej mierze lub nawet wycznie do zaspokajania potrzeb rodziny. S to gospodarstwa rolne, w ktrych, jeli istnieje jakakolwiek produkcja na rynek, to i tak dominuje w nich logika gospodarki naturalnej. Na podstawie spisu rolnego z 1996 roku i przy przyjciu bardzo niskiego progu towarowoci odsetek gospodarstw indywidualnych produkujcych na rynek szacowano na 45,9 procent, reszta produkowaa na potrzeby wasne (Wilkin 2000: 50). Proporcje typw gospodarstw s rne w rnych regionach Polski. Najwicej na rynek produkuj gospodarstwa w pnocno-zachodniej czci kraju, najmniej - w poudniowo-wschodniej. W tej ostatniej tereny wiejskie s gsto zaludnione, a gospodarstwa rolne mae. Gsto zaludnienia uatwia rozwj infrastruktury spoeczno-technicznej. Prowadzi to do paradoksu polegajcego na tym, e wicej relatywnie dobrze wyposaonych w infrastruktur wsi jest w rejonach do biednych i o sabych ekonomicznie gospodarstwach rolnych, natomiast w rejonach z duymi i silnymi ekonomicznie gospodarstwami wsie czsto s niewielkie i o sabej infrastrukturze (Wilkin 2000: 40-41).
6. Oblicze polskiej biedy. Miary ubstwa i ich ograniczenia

Dane dotyczce ubstwa s w Polsce rutynowo zbierane przez Gwny Urzd Statystyczny systematycznie badajcy budety gospodarstw domowych. S one powszechnie przyjt jednostk analizy w badaniach poziomu ycia. Do okrelenia granicy ubstwa nie ma jednego narzdzia pomiaru. Wykorzystywanych jest kilka miar rozmaicie konstruowanych. Jedn z nich jest miara subiektywna polegajca na ocenie przez badanych wasnej sytuacji materialnej i moliwoci zaspokajania potrzeb. Miary obiektywne to minimum socjalne i minimum egzystencji. W Polsce oba te minima s ustalane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych na podstawie wyceny elementw spoycia arbitralnie uznanych za niezbdne. Stosowana bywa take miara relatywnej granicy ubstwa (Sfera ubstwa... 1998: 8) oraz miara, ktr mona okreli jako oficjaln granic ubstwa (Tarkowska 1998: 4).
338
Minimum socjalne to minimum potrzeb uznanych spoecznie za uzasadnione" (Tymowski 1973: 7). Okrelenie to wskazuje na jego uznaniowy charakter. Na ustalenie poziomu minimum socjalnego ma wpyw oglna zamono danego kraju. Jak ustali minimum socjalne i co wczy do koszyka podstawowych potrzeb, jest zawsze przedmiotem sporw i dyskusji. (Na przykad, czy tak potrzeb jest gazeta codzienna? Bilet do kina raz w miesicu, raz w roku? Paczka papierosw dziennie?) Niezalenie od sporw dotyczcych spraw szczegowych istnieje oglna zgoda co do tego, e przy obliczaniu minimum socjalnego naley oprcz wydatkw na ywno i mieszkanie uwzgldnia take zaspokajanie potrzeb zwizanych z funkcjonowaniem spoecznym, takich jak edukacja, zdrowie, kultura, transport, rekreacja. Nie bez powodu minimum to okrelane jest jako socjalne. Minimum socjalne nie jest uwaane za prg ubstwa, ale za granic wyznaczajc sfer niedostatku i ostrzegajc przed ubstwem. Minimum egzystencji z kolei stanowi prg ubstwa. Jest ono nisze od minimum socjalnego, poniewa przy jego obliczaniu uwzgldnia si jedynie zaspokojenie najniezbdniejszych potrzeb i pomija koszty zaspokajania potrzeb zwizanych z wykonywaniem pracy zawodowej, komunikacj, kultur i wypoczynkiem, a nawet korzystaniem z telewizji. Minimum egzystencji uwzgldnia jedynie te potrzeby, ktrych zaspokojenie nie moe by odoone w czasie, a konsumpcja nisza od poziomu wyznaczonego t granic prowadzi do biologicznego wyniszczenia; poziom minimum egzystencji przyjto za granic ubstwa skrajnego" (Sfera ubstwa... 1998: 14; wyrnienie - BS). Ubstwo relatywne. Granic ubstwa relatywnego wyznacza pewien procent mediany lub rednich wydatkw gospodarstw domowych (czciej rednich). Taki pomiar ubstwa stosuje Urzd Statystyczny Krajw Unii Europejskiej (EUROSTAT) (Sfera ubstwa... 1998:15). Wzgldno tak okrelanego ubstwa jest rzecz oczywist. W krajach o wyszym poziomie dochodw, a tym samym i rednich oglnych wydatkw gospodarstw domowych, granica ubstwa jest usytuowana na znacznie wyszym poziomie ni w krajach biedniejszych. W Polsce GUS za granic ubstwa relatywnego przyjmuje 50 procent ogu rednich wydatkw gospodarstw domowych. Oficjalna granica ubstwa mogaby by rwnie nazwana administracyjn. Jest stosowana przy administracyjnych decyzjach przyznajcych prawa do zasiku czy innego rodzaju pomocy socjalnej. Granic t w Polsce wyznacza wysoko minimalnej emerytury. Ostatnia miara rni si istotnie od trzech pozostaych miar obiektywnego ubstwa. Podstaw jej jest bowiem wysoko dochodw (najczciej
na gow w gospodarstwie domowym), a nie wydatkw gospodarstwa domowego. W przypadku kadego z tych sposobw szacowania ubstwa ciso jego szacunku jest ograniczona. W przypadku okrelania ubstwa na podstawie wydatkw budetw rodzinnych ograniczeniem jest trudny do oszacowania udzia w spoyciu produktw nie kupowanych, ale wytwarzanych przez czonkw gospodarstwa domowego i uzyskiwanych w ramach gospodarki naturalnej, czyli tak zwana prosumpcja. W przypadku okrelania ubstwa na podstawie przychodw ograniczeniem s nieuchwytne dochody dodatkowe pochodzce z tak zwanej szarej sfery.
Zasig i gboko polskiego ubstwa

Poszczeglne miary ubstwa wyznaczaj jego granice na rnym poziomie, a tym samym odmiennie okrelaj jego zasig. Na najwyszym poziomie przebiega granica wyznaczana przez minimum socjalne. W Polsce oglny poziom rednich wydatkw (a tym samym dochodw) gospodarstw domowych niewiele przewysza minimum socjalne. Granica relatywnego ubstwa przebiega znacznie poniej granicy minimum socjalnego, ale powyej granicy minimum egzystencji.
W roku 1997, przy przyjciu minimum socjalnego za 100 procent, rednie wydatki ogu gospodarstw domowych stanowiy jego 117 procent, poziom wydatkw uznawanych za relatywn granic ubstwa 58 procent, a minimum egzystencji 44 procent. Oczywicie, proporcje te bd si z roku na rok zmienia, ale nie w taki sposb, aby ulegy zasadniczemu przeksztaceniu (obliczenia wasne na podstawie danych w: Sfera ubstwa... 1998: 13).
Wielo miar ubstwa sprawia, e zalenie od przyjtej miary poziomu biedy inaczej rysuje si jej zasig. Im wyej dana miara sytuuje poziom biedy, tym wiksza proporcja ludnoci znajduje si w jej sferze. Z danych GUS wynika, e na przykad w roku 1997 w gospodarstwach domowych poniej minimum socjalnego yo w Polsce ogem 50,4 procent ludnoci, poniej relatywnej granicy ubstwa - 15,3 procent, a poniej minimum egzystencji: - 5,4 procent {Sfera ubstwa... 1998: 16). Gboko ubstwa to rnica midzy poziomem wydatkw wyznaczajcych granic ubstwa a wydatkami gospodarstw domowych yjcych poniej tej granicy. Mona y zarwno tu poniej danej granicy, jak i w znacznej od niej odlegoci. W 1997 roku w Polsce wydatki rodzin yjcych w sferze niedostatku, czyli poniej minimum socjalnego, byy
340
rednio o 31 procent nisze od jego granicy, a yjcych w skrajnym ubstwie - rednio o okoo 17 procent nisze od granicy minimum egzystencji (Sfera ubstwa... 1998: 16).
Stara i nowa bieda

W czasach PRL zakres i gboko biedy w Polsce byy trudne (a nawet niemoliwe) do oszacowania z dwojakiego rodzaju powodw. Jedne z nich to powody polityczne. Bieda bya czym, czego z zasady nie mogo by w spoeczestwie socjalistycznym. Oznaczao to ograniczenie moliwoci jej badania i cenzurowanie wszelkich o niej wzmianek. Samo wprowadzenie kategorii minimum socjalnego i pierwsze jego obliczenia na pocztku lat siedemdziesitych XX wieku napotykay na due trudnoci. Wydana w 1973 roku ksika Andrzeja Tymowskiego Minimum socjalne. Metodyka i prba okrelenia zostaa mocno pocita" przez cenzur. Bezproblemowo godzono si jedynie na ujawnianie biedy, ktra dawaa si tumaczy bd wydarzeniami losowymi, takimi jak cika choroba czy kalectwo, bd patologi spoeczn w postaci alkoholizmu lub nagannej niechci do pracy. W PRL osoby niepracujce okrelane byy jako pasoyci" i formuowano nawet postulaty, aby uchylanie si od pracy uzna za wykroczenie. Kategori spoeczn, o ktrej ubstwie mona byo jawnie mwi i o ktrej mwiono a nadto, byli emeryci. Emeryta utosamiano z biedakiem.
Jak we wszystkich stereotypowych wyobraeniach, w stereotypie emeryta-biedaka byo zarwno ziarno prawdy, jak i faszu. Fasz polega na tym, e nie wszyscy emeryci yli w biedzie, poniewa wysoko emerytur bya silnie zrnicowana. Jednym dochd w postaci emerytury pozwala jedynie na przeycie, innym na ycie w dostatku. Midzy tymi biegunami mieciy si rnej wielkoci dochody emerytalne, z ktrych cz bya rwna, a nawet wysza od dochodw przypadajcych na jednego czonka w rodzinach wielu modych ludzi majcych dzieci. Bieda tych rodzin bya jednak starannie przemilczana.
Drugim powodem trudnoci rzetelnego oszacowania poziomu i zakresu biedy bya pozarynkowa dystrybucja dbr. Istniaa bardzo rozbudowana sfera konsumpcji zbiorowej za porednictwem zakadu pracy (zakadowe bezpatne obki i przedszkola, niskopatne orodki wczasowe, rnego rodzaju przydziay" trudno dostpnych dbr po cenach urzdowych, a nawet niszych). Ponadto, w warunkach braku rynku, o dostpie do wielu dbr decydoway bardziej ukady" ni pienidze.
W rezultacie rodziny o takich samych dochodach yy na bardzo rnym poziomie. Rzetelne i wiarygodne obliczanie koszyka kosztw utrzymania byo rwnie utrudnione przez to, e pewnych towarw nie sposb byo znale w sklepach, chocia istniay wskaniki ich produkcji i ich ceny urzdowe. Trudne do cisego i rzetelnego okrelenia ubstwo w PRL miao te inny charakter ni ubstwo pniejsze. Byo rozproszone przestrzennie i spoecznie, czciej zwizane z wydarzeniami losowymi i patologi spoeczn, a take fazami ycia rodzin i jednostek, co w duej mierze czynio je czasowo ograniczonym. Mode rodziny z maymi dziemi byy bardziej zagroone ubstwem ni rodziny w rednim wieku z dorosymi dziemi. Bardziej naraeni na bied byli ludzie starzy ni ludzie w wieku produkcyjnym. Bieda wystpowaa w wielodzietnych rodzinach robotnikw rolnych i miejskich robotnikw niewykwalifikowanych. Jakkolwiek trudno jest oszacowa cile zakres wczesnej biedy, badacze uwaaj, e Polska wesza w okres transformacji z jedn pit populacji zagroon ubstwem. Zachodzce przemiany zwikszyy zakres biedy. Rne miary ubstwa, zarwno obiektywne, jak i subiektywne, zgodnie wskazuj, e w latach 1989-1994 ubstwo roso, i to gwatownie. Niektrzy badacze mwi nawet o podwojeniu si biedy po upadku komunizmu (Tarkowska 2000b: 55). Wzrost biedy mia dwa rda. Jednym byo pogorszenie si sytuacji materialnej wielu kategorii spoeczno-zawodowych, co wyrazio si we wzrocie odsetka yjcych poniej minimum socjalnego. Drugim - pojawienie si bezrobocia, a wraz z nim nowej kategorii ubogich. W nowych warunkach nie tylko powikszy si zakres biedy, ale i zmieni si jej charakter. Dawna bieda bya rozproszona, obecnie pojawiaj si jej skupiska. Tworz si przede wszystkim na obszarach wiejskich, zwaszcza tam, gdzie ulegy likwidacji Pastwowe Gospodarstwa Rolne (PGR), oraz w maych miejscowociach, w ktrych upady zakady przemysowe, a wraz z nimi znikna wikszo miejsc pracy. Regionem zagroonym, powstawaniem skupisk biedy jest Grny lsk. Zauwaono rwnie tworzenie si gett biedy" w starych dzielnicach miast przemysowych, odzi, Wrocawia czy Katowic, w ktrych przetrwaa stara infrastruktura i domy mieszkalne o niskim standardzie (Warzywoda-Kruszyska 1998; Wdz, cki 1998). Podstawowym czynnikiem powodujcym ubstwo jest obecnie dugoterminowe bezrobocie. Za bezrobocie dugoterminowe uwaa si pozostawanie bez pracy duej ni dwanacie miesicy. Dugoterminowi bezrobotni we wszystkich regionach kraju stanowi podobny odsetek ogu
342
bezrobotnych. Natomiast samo zjawisko bezrobocia jest silnie zrnicowane regionalnie i zaley od sytuacji na lokalnych rynkach pracy. Najwysza stopa bezrobocia jest w regionach o przewadze gospodarki rolnej i sabo uprzemysowionych, natomiast najnisza w wojewdztwach z duymi centrami miejskimi i zrnicowanym rynku pracy.
Jak wielka moe by skala rnic regionalnych, pokazuj przykadowo dane odnoszce si do roku 1993. W roku tym stopa procentowa bezrobocia w stosunku do ludnoci pracujcej poza rolnictwem wynosia dla caego kraju 23 procent. Natomiast w dawnym wojewdztwie suwalskim signa 51,8 procent i bya najwysza w kraju. Najnisz natomiast stop bezrobocia miao w tym czasie dawne wojewdztwo warszawskie: 8,5 procent (Kzek 1996: 95, 96).
Innymi czynnikami sprzyjajcymi ubstwu s wielodzietno, niskie kwalifikacje, niski poziom wyksztacenia oraz rodzaj zamieszkiwanej miejscowoci. Wszystkie te czynniki, jak wykazay wspomniane ju badania antropologw, maj od dawna wpyw na poziom ycia warunkujcy biologiczny dobrostan modziey". Jednake obecnie wpyw tych czynnikw na zagroenie ubstwem uleg wzmocnieniu z tego wzgldu, e - pominwszy wielodzietno - dziaaj one nie tylko bezporednio, ale i porednio, przez zwikszanie ryzyka bezrobocia. Nowy w stosunku do czynnikw take dawniej obniajcych poziom ycia sta si w latach dziewidziesitych XX wieku mody wiek. Wedle kryterium minimum egzystencji, w drugiej poowie lat dziewidziesitych prawie poowa populacji dotknitej przez bied miaa mniej ni dziewitnacie lat, przy czym jedna trzecia z nich - mniej ni czternacie. Dawniej z powodu biedy cierpieli przede wszystkim ludzie starzy, w latach dziewidziesitych cierpiay przede wszystkim dzieci. Ludzie liczcy szedziesit pi i wicej lat stanowili w tym okresie zaledwie 5 procent populacji biednych, podczas kiedy dzieci - 30 procent (Tarkowska 1998: 14).
Dugotrwaa bieda jako zalek underclass

Zbiorowo ludzi trwale ubogich jest potencjalnym tworzywem underclass. W Polsce tego rodzaju zbiorowo szacowano w 1997 roku na nieco ponad 4 procent caej populacji (Marody, Hausner 1999: 147). Pozostajcy w stanie trwaego ubstwa rni si od reszty spoeczestwa nie tylko poziomem dochodu, lecz rwnie wartoci swych kwalifikacji [...] postaw wobec pracy, aspiracjami i preferencjami. Ich bieda ma tendencj do stawania si dugotrwa, czasami trwa, a nawet
przekazywan midzypokoleniowo ze wzgldu na brak zdolnoci penego uczestniczenia w yciu ekonomicznym" (Rutkowski 1998: 63, za: Marody, Hausner 1999: 147). Badacze polskiej biedy stwierdzili, e zwaszcza jeli jest dugotrwaa, towarzyszy jej poczucie wstydu,
upokorzenia i ponienia. Prowadzi to do samoizolacji spoecznej i skonnoci do zamykania si w krgu najbliszej rodziny. Wrd polskich biednych ma miejsce hipertrofia rodziny". Wystpuje take przekazywanie modemu pokoleniu postawy wycofywania si z zewntrznych w stosunku do rodziny relacji spoecznych i form aktywnoci spoecznej. Dziedziczeniu biedy sprzyja jej przestrzenne skupienie, o ktrym bya ju mowa.
ROZDZIA XV
Rnice pci jako rnice spoeczne
1. Kobiety jako przedmiot zainteresowania nauk spoecznych 2. Spoeczne rnice pci 349 3. Feminizm i ruchy kobiece 357
347
W spoeczestwach nowoczesnych ujawni si i nabra znaczenia podzia spoeczny, ktrego podstaw jest rnica pci. Zauwaono zwizane z nim upoledzenie kobiet w wielu wymiarach ycia spoecznego. Problematyka zrnicowania spoecznego pci znalaza si w obszarze zainteresowania nauk spoecznych.
1. Kobiety jako przedmiot zainteresowania nauk spoecznych

Przez dugi czas nauki spoeczne nie dostrzegay kobiet jako specyficznej kategorii spoecznej, ktra moe,
a nawet powinna by autonomicznym przedmiotem bada. W przypadku socjologii, konstytuujcej si jako odrbna nauka w XIX wieku, spowodowane to byo zarwno charakterem mieszczaskiej kultury dziewitnastowiecznej Europy, jak i wczesnym wyobraeniem o tym, jakimi problemami powinna zajmowa si nauka, ktrej przedmiotem jest spoeczestwo. Socjologia, ktrej u zarania przywieca wzr nauk przyrodniczych, pojmowaa spoeczestwo jako obiektywnie istniejcy, ponadjednostkowy twr i koncentrowaa uwag na wykrywaniu prawidowoci rzdzcych jego funkcjonowaniem i rozwojem. W obszarze tak ukierunkowanych zainteresowa nie byo miejsca na problemy wykraczajce poza perspektyw makrospoeczn. Z tej natomiast perspektywy dostrzegalne byy wycznie zjawiska spoeczne w sferze publicznej. Tymczasem kobiety zwizane z gospodarstwem domowym sytuowane byy w sferze prywatnej, ktra nie interesowaa wczesnej socjologii. Miao to dalekosiny wpyw na ksztatujce si w toku rozwoju socjologii obszary i sposoby bada oraz pola teoretycznych docieka. Powszechn praktyk stao si wypowiadanie sdw oglnych o procesach i zjawiskach spoecznych na podstawie bada ograniczonych do samych mczyzn. W przypadku niektrych kwestii jest to zreszt praktyka uzasadniona (zob. Mczyni i kobiety w procesie ruchliwoci spoecznej, s. 328), w przypadku innych wynika z koniecznoci. Socjolodzy bowiem, nawet jeeli doceniaj znaczenie nierwnoci zwizanych z pci, napotykaj na
348
ogromne trudnoci poczenia wiedzy o nich z wiedz o tradycyjnych paszczyznach nierwnoci" uzyskiwan za pomoc dotychczas stosowanych, dobrze teoretycznie ugruntowanych i wyprbowanych procedur badawczych. Rnice midzy mczyznami a kobietami s bowiem paszczyzn zrnicowania spoecznego, jakociowo rn od podziaw zawodowych i barier klasowo-warstwowych okrelanych przez stosunki wasnoci i kierowania przedsibiorstwami" (Domaski 1992: 18) (podobnie jak jakociowo rne s zrnicowania etniczne). Dodatkow trudnoci bywa niech samych kobiet do wychodzenia poza dobrze znany i swojski wiat mikrospoeczny sfery prywatnej i wypowiadania si o rzeczywistoci makrospoecznej. W jednym z pierwszych bada dotyczcych postrzegania zrnicowania spoecznego, przeprowadzonych w latach szedziesitych XX wieku przez Stefana Nowaka (Nowak 1966), trudno ta okazaa si nie do przezwycienia i badacz wbrew swoim pierwotnym zamiarom ograniczy si do prby zoonej z samych mczyzn. (Jak opowiada, jedna z kobiet, uzasadniajc odmow odpowiedzi, uja rzecz dosadnie: Bo ja jestem od garw, a od klasw to s chopy"). Wszystkie te trudnoci powoduj niewidoczno" kobiet, ktra co najmniej utrudnia, a w istocie uniemoliwia uzyskanie penej wiedzy o badanych spoeczestwach. Jest to problem, z ktrym boryka si nie tylko socjologia. Ekonomici na przykad zwracaj uwag, e w krajach Trzeciego wiata praca kobiet, wykonywana gwnie w rodzinnych gospodarstwach rolnych oraz w domu, a wic poza publiczn sfer pracy wynagradzanej pieninie, nie znajduje odbicia w obrazujcych poziom ycia statystykach, ktre s oparte na powszechnie przyjtych procedurach oblicze dostosowanych do uwzgldniania jedynie prac zarobkowych. W rezultacie pomijane jest gospodarcze znaczenie pracy kobiet zwizanej gwnie z produkcj i przetwarzaniem ywnoci. Powoduje to zanion ocen aktywnoci gospodarczej krajw Trzeciego wiata przez midzynarodowe organizacje, takie na przykad jak Bank wiatowy (Sklair 1991: 13). W kocu lat szedziesitych zaczy nastpowa zmiany. Po pierwsze, zmienia si zacza sama socjologia. Jej scjentystyczny model pocz traci popularno, natomiast zyskiway j orientacje teoretyczne zwizane z perspektyw interakcjonistyczn, a wraz z nimi nabieraa znaczenia problematyka mikrospoeczna (zob. Socjologia wspczesna, s. 36). Po drugie, pojawiy si ideologie i ruchy feministyczne, ktre nie tylko podjy kwesti spoecznych nierwnoci zwizanych z pci, ale rwnie zaczy gosi potrzeb przebudowy socjologii (Maynard 1990) i dopomina si o uwzgldnianie w niej feministycznej perspektywy i feministycznych metod bada spoecznych (Reinharz 1992).
Rozdzia XV. Rnice pci jako rnice spoeczne
349
Poczwszy od lat siedemdziesitych kobiety i ich sytuacja spoeczna zaczy by wanym przedmiotem bada nauk spoecznych. W ogromnym tempie przybywa prac podejmujcych problematyk miejsca kobiet w spoeczestwie. Tak jest w historii, historii nauki, biografistyce, filozofii. Wychodzi wiele czasopism powiconych tej problematyce. W socjologii mno si prace teoretyczne i empiryczne powicone zrnicowaniom spoecznym zwizanym z pci. Problematyka ta wkracza do podrcznikw i programw studiw socjologicznych. Na wielu uniwersytetach powstaj samodzielne kierunki i specjalizacje okrelane jako Gender Studies bd Women Studies. Fala tych zainteresowa nie omina Polski. I u nas coraz liczniej pojawiaj si prace historyczne i socjologiczne powicone miejscu kobiet w rnych spoeczestwach. Poczwszy od 1986 roku, kiedy to powstay na Uniwersytecie Warszawskim pierwsze Podyplomowe Studia nad Kulturow i Spoeczn Tosamoci Pci Gender Studies, nastpuje coraz intensywniejsza instytucjonalizacja tego kierunku zainteresowa w poszczeglnych orodkach akademickich.
2. Spoeczne rnice pci

Nierwnoci spoeczne zwizane z rnicami pci nie s szczegln cech rozwinitych spoeczestw nowoczesnych, ale wikszoci, jeli nie wszystkich spoeczestw ludzkich. Co wicej, mona zasadnie broni pogldu, e w spoeczestwach nowoczesnych z krgu kultury zachodniej upoledzenie kobiet zwizane z ich nisz pozycj jest mniejsze, a jego formy mniej dotkliwe ni w wielu spoeczestwach z krgu innych kultur i na innych poziomach rozwoju gospodarczego. Niemniej jednak to wanie w nowoczesnych spoeczestwach zachodnich pojawia si w ostatnich dziesicioleciach wiadomo nierwnoci spoecznych zwizanych z pci. Rozwojowi tej wiadomoci sprzyjaj trzy cechy tych spoeczestw: S to spoeczestwa o pozycjach osiganych, w ktrych istnieje idea merytokracji oraz wiara w moliwo jego realizacji. Istnienie pozycji przypisanych zwizanych z pci jest z nimi sprzeczne. W spoeczestwach tych kobiety uzyskay prawa wyborcze i tym samym stay si mniej wicej poow elektoratu. Wszystkie partie zaczy interesowa si zdobywaniem ich gosw i zwraca uwag na ich pooenie oraz na zgaszane przez nie postulaty. W spoeczestwach tych zrodzia si ideologia praw czowieka bdca wyrazem wiadomoci, e wszyscy ludzie zasuguj na jednakowe
350
traktowanie i nikt nie moe by dyskryminowany ze wzgldu na takie lub inne cechy przypisane. Wszystko to razem, wyczulajc na spoeczne rnice pci, pozwalao je dostrzega w poszczeglnych wymiarach ycia spoecznego.
Rnice pci w sferze pracy

Od zarania dziejw czowieka w spoecznociach ludzkich wystpuje podzia pracy zwizany z pci. W pierwotnych spoeczestwach zbieracko--myliwskich kobiety zajmoway si zbieractwem, mczyni za polowaniem. We wszystkich badanych przez antropologw spoeczestwach przedprzemysowych istnieje podzia na czynnoci mskie, ktrych wykonywanie naley do mczyzn, oraz kobiece, ktre s domen kobiet. Jednak nie w kadym spoeczestwie te same czynnoci uwaane s za mskie i kobiece. Mona jednak dostrzec pewne oglne reguy rzdzce tym podziaem. Mczyni najczciej wykonuj prace, ktre wymagaj wikszej siy fizycznej i oddalania si od domu, kobiety te, ktre mona wykonywa przy mniejszym wysiku fizycznym i w pobliu domu. Inn regu jest, e niezalenie od tego, jakie to s czynnoci, te, ktre s uznawane za mskie, traktowane s jako waniejsze ni te, ktre s uznawane za kobiece. Mona w tym, oczywicie, widzie przejaw dyskryminacji pracy kobiet. Jednak w spoeczestwach przedprzemysowych bya to bardziej dyskryminacja w sferze kulturowej ni ekonomicznej. W spoeczestwach tych jednostk produkcyjn bya rodzina. O wynikach jej dziaalnoci gospodarczej decydowaa praca wszystkich czonkw cznie z dziemi. Ekonomiczne efekty pracy kobiet byy rwnie wane jak pracy mczyzn, chocia czynnoci przez nie wykonywane mogy cieszy si mniejszym prestiem i aden szanujcy si mczyzna za skarby wiata nie siadby przy koowrotku i nie zacz prz, jeli akurat przdzenie byo w danym spoeczestwie uznawane za czynno kobiec. W spoeczestwach o gospodarce przedprzemysowej nie byo te wyranego uzalenienia ekonomicznego kobiet od mczyzn, poniewa zaleno ta bya obustronna. Praca kobiet na rwni z prac mczyzn decydowaa o bycie rodziny (zob. Europejska rodzina w epoce przedprzemysowej, s. 377). Uprzemysowienie, wraz z ktrym zaczyna si podzia na spoeczn sfer pracy najemnej i prywatn sfer pracy domowej, przynosi znaczce zmiany w tych relacjach. Tradycyjna skonno do niszej oceny pracy kobiet zaczyna znajdowa wyraz nie tylko w sferze kultury, ale take na rynku pracy.
351
W dziewitnastowiecznej Europie wraz z rewolucj przemysow kobiety zaczy by zatrudniane na du skal jako najemna sia robocza. Dla pracodawcw byo oczywiste, e kobietom i dzieciom (ktre te wczenie pracoway w fabrykach) paci si mniej. Chtnie wic przyjmowali je do pracy jako potulniejsz i tasz si robocz wszdzie tam, gdzie proces produkcyjny nie wymaga zbyt wielkiej siy fizycznej. W sferze pracy najemnej robotnicza solidarno klasowa nie obejmowaa kobiet. Dugo, bo jeszcze w XX wieku, zwizki zawodowe zrzeszajce robotnikw o wysokich kwalifikacjach rzemielniczych zabraniay swoim czonkom szkolenia kobiet i pracowania z kobietami, groc wydaleniem za zamanie tych zakazw (Reszke 1991: 48). Badacze zauwayli, e tam, gdzie proporcja kobiet jest maa, robotnicy d do wykluczenia kobiet lub do ich dyskryminowania w zatrudnieniu. Tam, gdzie proporcja kobiet jest dua, robotnicy popieraj dania rwnych pac dla obu pci, bojc si, e zostan zastpieni niej opacanymi kobietami" (Reszke 1991: 58). Wiele bada pokazuje przejawy wspczesnej dyskryminacji kobiet w sferze pracy najemnej: s niej opacane ni mczyni, s czciej zatrudniane w niepenym wymiarze godzin, w zawodach, w ktrych pracuj, zajmuj gwnie niskie pozycje, pracuj najczciej w zawodach o niskim prestiu.
Kobiety pracujce zawodowo dominuj liczebnie w zawodach zwizanych ze wiadczeniem usug zblionych do prac wykonywanych przez gospodynie domowe we wasnym gospodarstwie, takich jak sprztanie (pomoce domowe), szycie (krawcowe, szwaczki), przygotowywanie posikw (kucharki, pracownice gastronomii), opieka nad chorymi i dziemi (pielgniarki, wychowawczynie w przedszkolach, nauczycielki). W 125 spoeczestwach, w ktrych przeprowadzono studia porwnawcze, mczyni czciej ni kobiety wykonywali prace niebezpieczne i wymagajce siy fizycznej w takich branach jak grnictwo, hutnictwo, transport i produkcja cikiego sprztu. Kobiety byy bardzo nielicznie reprezentowane w zawodach dajcych wadz polityczn, kontrol kapitaw, w zawodach zwizanych z zarzdzaniem przedsibiorstwami, natomiast przewaay w zawodach pomocniczych o mniejszej zoonoci zada" (Domaski 1992: 36).
Nisze zarobki kobiet ni mczyzn s powszechn regu. Badania socjologiczne wykazuj, e z czynnikw przypisanych najsilniejszy wpyw za rnicowanie zarobkw ma pe (zob. Ruchliwo spoeczna, s. 325). Inny poziom zarobkw kobiet i mczyzn wystpuje nawet wtedy, kiedy wyeliminowany zostanie wpyw takich czynnikw jak wiek, wyksztacenie, kwalifikacje zawodowe, sta pracy i odmienno rl zawodowych (Domaski 1992: 87-92). Tak jest na wiecie, tak jest i w Polsce.
352
Z danych zamieszczonych w Roczniku Statystycznym 1998 wynika, e w Polsce we wrzeniu 1997 roku zarabiao 1500 z i wicej 25 procent zatrudnionych mczyzn, natomiast tylko 11 procent zatrudnionych kobiet. Rnice rednich pac mczyzn i kobiet w poszczeglnych grupach zawodowych przedstawiay si w 1997 roku nastpujco: mczyni robotnicy przemysowi i rzemielnicy pracownicy usug osobistych i sprzeday technicy i redni personel specjalici parlamentarzyci, wysi urzdnicy i kierownicy (Fuszara 1999) 872 747 1055 1218 1725 kobiety 567 521 774 898 1302
Upoledzenie kobiet na rynku pracy, rozmaicie wyjaniane przez rne teorie (Reszke 1991), przejawia si nie tylko w postaci niszych zarobkw. Kobiety chtniej ni mczyni s zwalniane z pracy, co powoduje, e na przykad w Polsce wrd ludzi pozbawionych pracy wikszy jest odsetek kobiet ni mczyzn, mimo e poziom wyksztacenia bezrobotnych kobiet jest wyszy ni mczyzn. Odsetek ten wykazuje przy tym tendenq wzrostow. W kocu 1992 roku kobiety stanowiy 53,3 procent bezrobotnych (Reszke 1995:136), a w odniesieniu do lat pniejszych mwi si nawet o 60-procentowym udziale kobiet wrd bezrobotnych (Fuszara 1999). Tego rodzaju dyskryminacji sprzyja stereotypowe wyobraenie kobiet jako przede wszystkim matek i on, w zwizku z czym uwaa si, e bezrobocie jest dla nich mniej dotkliwe ni dla mczyzn. Powiada si, po pierwsze, e mog by utrzymywane przez mczyzn, a po drugie, e praca w domu i opieka nad dziemi mog dawa im zadowolenie i chroni przed zaamaniem psychicznym, jakim utrata pracy grozi mczynie, dla ktrego rola zawodowa jest podstawowym skadnikiem jego tosamoci. W Polsce rozpowszechnione jest przekonanie, e chocia wiele kobiet pracuje, najwaniejszym ich pragnieniem jest dom i dzieci. W roku 1999 tego rodzaju opini wyrazio 88 procent badanych, podczas gdy odsetek podobnych odpowiedzi w Holandii wynis 41 procent, a w Wielkiej Brytanii 45 procent (Halman 1999: 23). Polskie badania socjologiczne wykazay, e w latach dziewidziesitych ponad poowa badanych zgadzaa si z pogldem, e kiedy brakuje miejsc pracy, mczyni powinni mie wiksze prawo do pracy ni kobiety". Jest rzecz interesujc, e wystpowanie tego pogldu silniej rnicoway wiek, wyksztacenie i usytuowanie spoeczne ni pe
353
(Siemieska, Marody 1996: 45). Dawa tu o sobie zna paradoks zadowolonego niewolnika" (Domaski 1992) polegajcy na akceptowaniu przez kobiety swojej gorszej w porwnaniu z mczyznami pozycji spoecznej. Midzynarodowe badania porwnawcze wykazay, e akceptacja dyskryminacji kobiet na rynku pracy jest wiksza, po pierwsze, w krajach, w ktrych demokracja jest sabiej zakorzeniona i mniej ustabilizowana, a po drugie, w krajach katolickich.
Generalnie w Europie rodkowej i Wschodniej znacznie wicej osb ni w innych krajach opowiadao si za odmiennym traktowaniem kobiet i mczyzn na rynku pracy [...]. Ponad 60 procent badanych na Litwie, 50-55 procent w Polsce i Czechosowacji, 40-45 procent w Estonii, otwie i Rosji podzielao pogld, e gdy brakuje miejsc pracy, mczyni powinni mie pierwszestwo w jej otrzymaniu. [...] W Europie Zachodniej gotowo godzenia si z takim rozwizaniem bya znacznie nisza. Tak na przykad w katolickiej Portugalii, ktra wkroczya na drog przemian demokratycznych pniej ni wikszo krajw zachodniej Europy, odsetek osb podzielajcych t opini wynosi 35 procent. W krajach skandynawskich wyrniajcych si najbardziej zaawansowanymi procesami egalitaryzacji kobiet i mczyzn by on znacznie niszy; w Norwegii i Finlandii wynosi okoo 15 procent, a w Danii i Szwecji 10 procent. Oglnie w krajach katolickich - w tym rwnie w objtych analizami porwnawczymi Austrii, Brazylii i Chile - wicej badanych ni w innych krajach byo skonne akceptowa dyskryminacyjn polityk zatrudniania" (Siemieska, Marody 1996: 45-16).
Dyskryminacja na rynku pracy ma konsekwencje sigajce poza sam rynek pracy. W Polsce mniejsze zarobki kobiet w poczeniu z niszym wiekiem emerytalnym (co traktowane jest jako przywilej) powoduj, e rna jest rednia wysoko emerytur mczyzn i kobiet. Rnica ta widoczna w starym systemie emerytalnym, w nowym systemie, jak wszystko wskazuje, jeszcze si zwikszy (Fuszara 1999).
Rnice pci w sferze wadzy i polityki

Pe powszechnie stanowi barier awansu i kobiety zajmuj zazwyczaj nisze pozycje zawodowe ni mczyni. W sferze pracy wadza najczciej naley do mczyzn. Nawet w silnie sfeminizowanych sektorach gospodarki stanowiska kierownicze zajmuj czciej mczyni ni kobiety. Skupienie wadzy w rkach mczyzn szczeglnie jaskrawo widoczne jest na poziomie pastwa, i to niemal we wszystkich krajach. Ankieta przeprowadzona w 1971 roku w dziewidziesiciu trzech spoeczestwach wykazaa, e w kadym z nich polityczn wadz sprawuj w ogromnej wikszoci mczyni, a w 88 procentach tyche zajmuj wszystkie wane polityczne stanowiska. Poza bardziej sformalizowanymi i obywatel-
354
skimi systemami politycznymi mczyni w 84 procentach spoeczestw odgrywaj wszystkie istotne role przywdcze, rwnie w grupach rodowych" (Wrangham, Peterson 1999: 146). W Europie kobiety uzyskiway czynne i bierne prawa wyborcze stopniowo w kolejnych krajach dopiero w XX wieku. Odsetek kobiet wrd parlamentarzystw danego kraju nie wykazuje adnych korelacji z dat uzyskania przez nie praw wyborczych. W Polsce wiat polityki take jest wiatem mczyzn. Przewaga liczebna mczyzn uzasadniana bywa wol wyborcw. Tymczasem to, kto zostaje wybrany' zaley w znacznej mierze od tego, kto i jak by zgaszany, a take jak promowany przez partie polityczne. Wrd przedstawianych przez partie kandydatw jest zazwyczaj niewiele kobiet. W polskich wyborach 1993 roku w dziewiciu wojewdztwach adna z partii, z ktrej zostali wybrani senatorzy, nie zgosia ani jednej kobiety. Oglnie w tych wyborach kobiety stanowiy jedynie 9,9 procent kandydatw do Senatu (Siemieska 1996: 93). W wyborach 1997 roku wrd kandydatw do Sejmu byo 16 procent, a do Senatu - niecae 11 procent kobiet, na listach krajowych za zajmoway one ogem 14 procent miejsc (Fuszara 1999). Kobiety s najczciej umieszczone na listach na dalekich pozycjach (Siemieska 1996:94), a take sabiej promowane w rodkach masowego przekazu. Analiza przekazw telewizyjnych zwizanych z wyborami 1997 roku ujawnia, e w telewizji rne ugrupowania polityczne promoway niemal wycznie (a niektre wycznie) mczyzn" (Fuszara 1999). Z kolei analiza wynikw wyborw 1993 roku wykazaa, e nieprawd jest, jakoby wyborcy nie chcieli gosowa na kobiety. W wojewdztwach, w ktrych kandydowali przedstawiciele obu pci, rednia liczby gosw oddanych na kobiety bya wiksza ni rednia liczby gosw oddanych na mczyzn (Siemieska 1996: 93). Okazao si rwnie, e rednie pooenie kobiet na listach kandydatw wedug rankingu im przypisanego przez poszczeglne partie byo w wielu okrgach nisze przed gosowaniem ni ich rednie miejsce po uporzdkowaniu kandydatw wedug liczby gosw oddanych na nich przez wyborcw" (Siemieska 1996: 94). Nie inaczej przedstawia si sytuacja na poziomie wybieralnych organw wadz samorzdowych. Take tutaj kobiety stanowi jedynie kilkanacie procent zgaszanych kandydatw, z tym e odsetek ten jest zazwyczaj nieco wyszy w gminach wikszych. Pomijaniu kobiet na listach wyborczych towarzyszy przekonanie, e kobiety nie nadaj si do polityki i nie interesuj si ni. Tymczasem, jak wykazuj badania, jest w tym tylko cz prawdy. Zainteresowania polityk kobiet silniej ni zainteresowania mczyzn zale od poziomu
355
wyksztacenia i usytuowania spoeczno-zawodowego - im s one wysze, tym wiksze jest zainteresowanie polityk. W rezultacie rnicujcy wpyw pci na zainteresowania polityk wystpuje jedynie wrd osb o wyksztaceniu podstawowym i zasadniczym zawodowym (Siemieska 1996: 86). Dopominanie si o wikszy udzia kobiet w polityce uzasadniane jest nie tylko powoywaniem si na prawa przysugujce wszystkim ludziom, ale take tym, e kobiety ze wzgldu na swoje specyficzne dowiadczenia yciowe, wynikajce z ich cech biologicznych i kulturowo uksztatowanych modeli ich rl w spoeczestwie, mog wnie do polityki odmienne spojrzenie, przyczyniajc si do lepszej identyfikacji wanych spoecznie problemw i sposobw ich rozwizywania" (Siemieska 1996: 68). Badania ujawniaj rnice w sposobie dziaania kobiet i mczyzn w sferze polityki. Stopie autorytaryzmu jest wyszy wrd posw ni wrd posanek. Dla kobiet celem jest czciej realizacja okrelonych zada ni samo uzyskanie wpyww politycznych. Kobiety s te bardziej od mczyzn wyczulone na potrzeby ludzi i czciej opowiadaj si za rozwizaniami legislacyjnymi chronicymi grupy szczeglnie poszkodowane (Siemieska 1996: 107,124).
Rnice pci w sferze obyczaju

Obyczaje z trudem oraz bardzo powoli ulegaj przeksztaceniom w wyniku zmian zachodzcych w spoeczestwie. Wkroczenie kobiet na rynek pracy w XIX wieku, jak rwnie uzyskanie przez nie praw politycznych w wieku XX nie spowodoway egalitaryzacji postaw wobec obu pci i nie doprowadziy do jednakowego ich traktowania. Ograniczajc si do terenu Polski, przytoczy mona wiele przykadw rnic obyczajowych w traktowaniu kobiet i mczyzn. Jednym z nich s podwjne standardy oceny kadej z pci stosowane w orzecznictwie sdw rodzinnych. Analiza akt spraw rozpatrywanych w 1986 roku przez jeden z warszawskich sdw dla nieletnich wykazaa, e dziewczta i chopcy byli stawiani przed sdem z zupenie innych powodw. W przypadku chopcw byy to zawsze naruszenia jakiego paragrafu kodeksu karnego - drobne kradziee czy wamania. Nie byo ani jednej sprawy, ktrej powodem byoby wycznie oskarenie o demoralizacj. Natomiast wikszo dziewczt bya sdzona ze wzgldu na ucieczki z domu, wagarowanie, przebywanie w nocnych lokalach, a wic zachowania, ktre uznawano za wyraz demoralizacji. Sd interesowa si yciem seksualnym sdzonej dziewczyny, a jej zwizek z jakim mczyzn w czasie ucieczki z domu by oczywistym dowodem jej wyko-
356
lejenia. Chopcw natomiast nikt o ich ycie seksualne nie pyta. Ponadto, jak stwierdzia autorka tych analiz, Magorzata Fuszara, wobec dziewczt znacznie czciej ni wobec chopcw stosowane s rodki surowe. W moich badaniach okazao si, e a 50 procent dziewczt zostao umieszczonych poza domem rodzinnym, a w przypadku chopcw stao si tak w 26 procentach przypadkw, mimo e chopcy zawsze, a dziewczta w bardzo nielicznych przypadkach, oskarani byli o popenienie przestpstwa" (Fuszara 1995: 159-160). Odmienne traktowanie mczyzn i kobiet przez sdy rodzinne wystpowao take w orzecznictwie dotyczcym spraw rozwodowych. W przypadku mczyzn zwracano uwag gwnie na to, czego robi nie powinni (naduywa alkoholu, bi ony i dzieci, wywoywa awantur i obrzuca czonkw rodziny wyzwiskami), podczas kiedy w przypadku kobiet, oprcz obowizku oenia na dom (czego wymagano take od mczyzn), wymagano wiadcze na rzecz ma, dzieci i czonkw rodziny w postaci gotowania, prania, sprztania etc. (Fuszara 1995: 165). Czytelny w orzecznictwie sdw rodzinnych patriarchalny wzr rodziny jest bardzo trway i wci podtrzymywany przez rne rodki przekazu i cay system socjalizacyjny. Wiele analiz treci audycji telewizyjnych, czasopism oraz podrcznikw szkolnych pokazuje dowodnie, e kobiety przedstawione s w nich jako istoty o wskich zainteresowaniach, zaabsorbowane gwnie obowizkami domowymi, ktre s ich podstawowym i ochoczo wykonywanym zadaniem yciowym (Siemie-ska 1997). Przemiewcze dowcipy w przypadku mczyzn odnosz si najczciej do poszczeglnych kategorii zawodowych (na przykad niegdysiejsza seria dowcipw o milicjantach), natomiast w przypadku kobiet do duo szerszych kategorii (na przykad blondynek, ktre skdind uchodz za kwintesencj kobiecoci). Zauwaalna jest take tendencja do wyszego oceniania tego, czemu przypisywana jest cecha mskoci", ni tego, czemu kobiecoci". Powiedzenie kobiecie, e zachowaa si po msku", traktowane jest jako komplement, natomiast powiedzenie mczynie, e zachowa si po kobiecemu, ju w samym sformuowaniu ma odcie pogardliwy, poniewa najczciej brzmi: zachowae si jak baba". W sferze kultury symbolicznej zaliczenie jakiego dziea do literatury kobiecej" nie ma charakteru pochway, natomiast inaczej jest ze stwierdzeniem, e ksika jakiej autorki to mska proza". Przykadem odmiennego traktowania mczyzn i kobiet jest te europejska moda. Wiele wzorowanych na mskim ubraniu strojw jest bezproblemowo uznawanych za cz garderoby damskiej - spodnie, marynarki, koszulowe bluzki, krawaty. Noszenie ich przez kobiety nikogo nie
357
razi. Natomiast mczyzna ubierajcy si w damskie suknie natychmiast zyskuje etykietk dewianta seksualnego, chocia zamiowanie do tego rodzaju ubra wcale nie musi wiza si z jakkolwiek osobliwoci zachowa seksualnych.
3. Feminizm i ruchy kobiece

Feminizm w najszerszym rozumieniu oznacza dostrzeganie upoledzenia spoecznego kobiet i denie do jego zniesienia. Tak pojmowany feminizm ma dug histori. Pojawi si w Europie wraz z pocztkiem nowoczesnych spoeczestw przemysowych. Jego narodziny obwieszczaa publikacja ksiki Mary Wollstonecraft A Vindication of the Rights of Women, ktra ukazaa si w 1792 roku. Feminizm nigdy nie by ideologi jednolit. W oglnej formule de do wszechstronnego rwnouprawnienia kobiet mieciy si i mieszcz rne orientacje i ruchy spoeczne. Dwie nastpujce po sobie fale feminizmu rniy si charakterem de. Feminizm pierwszej fali istnia do poowy XX wieku. Walczy o formalne zrwnanie kobiet wobec prawa: o dostp do szk wyszych i uzyskanie praw wyborczych, o rwn pac za rwn prac. Po zrealizowaniu tych celw okazao si, e formalna rwno pci wcale nie oznacza penego ich zrwnania. wiadomo tego zrodzia feminizm drugiej fali (zwany Drug Fal, a take Nowym Ruchem Kobiecym bd Drugim Ruchem Kobiecym). Jego pocztki datowane s na lata szedziesite XX wieku i wizane z ksik Betty Fredan The Feminine Mystique, opublikowan w Stanach Zjednoczonych w 1963 roku. Feminizm drugiej fali, nie lekcewac formalnoprawnych przejaww dyskryminacji kobiet i nie rezygnujc z walki o ich likwidacj, koncentruje uwag na kulturze, w ktrej widzi rdo dyskryminacji. Spraw kluczow s dla niego spoeczno-kulturowe treci rl kobiety" i mczyzny" oraz poj kobiecoci" i mskoci". Kwestionujc ich dotychczasow posta, dy do nowego ich zdefiniowania w sposb prowadzcy do zrwnania obu pci nie tylko w wymiarze formalnoprawnym, ale i obyczajw o-kulturowym Nowa problematyka wprowadzia nowe terminy: gender i seksizm. Gender sownikowo oznacza rodzaj, mski lub eski, w gramatyce. Poza gramatyk dotyczy rozrnienia midzy kobietami i mczyznami, ktre jest oparte na cechach spoecznych i kulturowych, przyswojonych w trakcie socjalizacji i uksztatowanych odmiennie w rnych kulturach (Rwno praw ... 2000:10). W literaturze polskiej czsto wystpuje w brzmieniu oryginalnym lub jest tumaczony jako pe kulturowa" bd pe spoeczno-kulturowa ".
358
Seksizm z kolei jest terminem utworzonym przez analogi do rasizmu. Tak jak rasizm dzieli ludzi na nalecych do lepszej i gorszej rasy, tak seksizm dzieli ludzi na nalecych do lepszej i gorszej pci.
Ideologie feministyczne
S trzy podstawowe odmiany feminizmu: liberalny, socjalistyczny i radykalny. Rni si diagnoz przyczyn upoledzenia kobiet w spoeczestwie oraz wyborem drg prowadzcych do jego likwidacji. Feminizm liberalny cieszy si najwiksz popularnoci. Jego gwn tez jest, e poza podstawowymi rnicami biologicznymi nic nie rni obu pci. Wszelkie odmiennoci mczyzn i kobiet w reakcjach psychologicznych, kierunkach zainteresowa, sprawnociach intelektualnych i manualnych s wycznie rezultatem pierwotnej i wtrnej socjalizacji. W ich toku kada z pci ksztatowana jest odmiennie, w wyniku czego jedne predyspozycje i sposoby zachowania staj si kobiece, a inne mskie. Feminizm liberalny domaga si, aby kobiety i mczyni, majc jednakowe moliwoci, mieli rwny dostp do wszystkich pozycji zawodowych i rl spoecznych. Sztywny podzia rl na kobiece i mskie widzi jako krzywdzcy obie pcie. Kobiety, majc ograniczony obyczajem dostp do wielu rl zawodowych, nie mog w peni rozwija swoich talentw; mczyni s wykluczani ze sfery prywatnej i pozbawiani wielu radoci, jakie daje kontakt z wasnymi dziemi. Feminizm liberalny dy do zmiany dotychczasowych praktyk kulturowych. Sprzeciwia si wszelkim przejawom odmiennego traktowania kobiet i mczyzn, uwaajc je za dyskryminacj. Sprzeciwia si take przekazywaniu w toku socjalizacji (w tym w edukacji szkolnej) tradycyjnych stereotypw kobiety" i mczyzny". Feminizm socjalistyczny zwany bywa take marksistowskim bd lewicowym. Przyczyn ucisku kobiet widzi w kapitalizmie i opisuje w jzyku marksistowskim, nazywajc kobiety klas wyzyskiwan. Dostrzega ich wyzysk nie tylko na rynku pracy, ale take w domu rodzinnym, w ktrym pracuj nieodpatnie jako ony i matki. Z ich pracy jako gospody domowych korzystaj wszyscy mczyni, chocia najwikszy zysk czerpi kapitalici, poniewa reprodukcja nowych pokole robotnikw nic ich nie kosztuje. Feminizm socjalistyczny widzi wsplnot interesw kobiet i klasy robotniczej. Uwaa, e jednym i drugim wolno moe przynie jedynie obalenie kapitalizmu. Feminizm radykalny. Podczas kiedy feminizm socjalistyczny za upoledzenie kobiet wini kapitalizm i kapitalistw, feminizm radykalny obar-
359
cza win patriarchalizm i mczyzn. Przyczyn ucisku kobiet widzi we wrodzonych skonnociach mczyzn do dominacji i agresji. Uwaa, e nierwno pci istnieje dziki staym wsplnym wysikom mczyzn skierowanym na umacnianie swojego panowania nad kobietami i ich wyzyskiwania. Gosi, e panowanie mczyzn nad kobietami wspieraj wszystkie instytucje spoeczne, a zwaszcza rodzina. Feminizm radykalny widzi w niej rdo wszelkiego za. Dla feminizmu radykalnego mczyni s klas rzdzc, kobiety -podporzdkowan. Nawouje on do walki z patriarchalizmem i domaga si cakowitej przebudowy spoecznej. W tym miejscu spotyka si z feminizmem socjalistycznym. Te trzy nurty, zreszt wewntrznie niejednolite, nie wyczerpuj wszystkich odmian feminizmu. Odmian tych jest wiele i bywaj wyrniane na podstawie rozmaitych kryteriw. Tak wic mona spotka si z wyodrbnianiem feminizmu postmodernistycznego, psychoanalitycznego, lesbijskiego, a take ekofeminizmu, postfeminizmu etc. (Johnson 2000; Evans 1995; Whelehan 1995).
Dylematy feminizmu
Feminizm jako ideologia i jako ruch stawiajcy sobie za cel pene zrwnanie kobiet i mczyzn we wszystkich sferach ycia spoecznego zmaga si z dwoma dylematami. Jeden dotyczy relacji midzy pciami, drugi zbienoci i rozbienoci interesw samych kobiet. 1. Kwestionowanie przez feminizm biologicznego uwarunkowania rnic midzy pciami, poza podstawowymi rnicami budowy anatomicznej i roli w procesie reprodukcji, prowadzio do postulatu, aby kobiety na rwni z mczyznami dopuci do wszelkich prac, w tym do suby w wojsku, policji oraz stray poarnej i powierza im wykonywanie identycznych zada, poniewa uzdolnienia i moliwoci obu pci s takie same. Argumentacja na rzecz tego postulatu zgodna bya z panujcymi w naukach spoecznych pogldami na rol biologii i kultury w ksztatowaniu predyspozycji jednostek. Jednake w ostatnich dziesicioleciach zaczy pojawia si dowody, e kultura nie jest a tak wszechwadna, jak sdzono jeszcze przed pl wiekiem. W odniesieniu do rnic midzy pciami wiele bada neurofizjologicznych i psychologicznych, czsto podejmowanych w intencji udowodnienia braku tych rnic, zaczo dawa wyniki wiadczce o czym przeciwnym (Pool 1994). Badania mzgu wykazay rnice w budowie mzgu mczyzn i kobiet (Moir, Jessel 1989). Psychologiczne badania zachowa seksualnych ujawniy, e mczyni i kobiety czego innego szukaj we wzajemnych zwizkach (Townsend 1998). Ich odmienne orien-
360
taqe nie daway si przy tym wytumaczy rnicami socjalizacji obu pci, natomiast dobrze je wyjaniao odwoanie si do dziedzictwa ewolucyjnego: inne wzory zachowa sprzyjay sukcesowi reprodukcyjnemu mczyzn, inne takiemu sukcesowi kobiet. W przypadku uznania biologicznego uwarunkowania odmiennoci psychologicznej mczyzn i kobiet obstawanie przy pogldzie, e obie pcie mog robi to samo i w taki sam sposb, grozi wpadniciem w anty-feministyczn puapk. Zaczyna bowiem oznacza przyjcie norm mskiej kultury za wzr i konieczno podjcia stara o udowodnienie, e kobiety s w stanie normom tym sprosta. Rodzi to istotne pytania o kierunek emancypacyjnych de kobiet. Czy ma to by emancypacja kobiet w ramach mskiego wiata, czy emancypacja wiata kobiet? Czy naley dy do zacierania rnic midzy pciami i tworzenia obojnaczej kultury, czy te do dowartociowania rnic pci i tworzenia kultury splecionej z dwu odrbnych, ale rwnie cennych i cenionych wtkw: kobiecego i mskiego? W zwizku z podstawowymi pytaniami o rodzaj relacji midzy pciami pojawia si take pytanie, czy rwnouprawnienie kobiet jest spraw wszystkich, czy tylko samych kobiet i czy w ich walce o nie mczyni mog by sojusznikami, czy tylko przeciwnikami. Na wszystkie te pytania poszczeglne odmiany feminizmu udzielaj innych odpowiedzi. 2. Feminizm Drugiej Fali zacz si w Stanach Zjednoczonych wrd wyksztaconych biaych kobiet z klasy redniej. Czarne kobiety szybko zakwestionoway tez o wsplnocie interesw kobiet. Miay poczucie, e ich podstawow tosamo okrela nie pe, ale przynaleno do upoledzonej kategorii czarnych. W ten sposb ju we wczesnej fazie feminizmu Drugiej Fali ujawni si istotny problem krzyowania si i konkurowania tosamoci kobiecej z innymi tosamociami: etnicznymi, klasowymi i innymi (Whelehan 1995). Pojawio si generalne pytanie: Jakie s oglne interesy wszystkich kobiet oraz co je czy mimo wielorakich dzielcych je rnic? Co jest i moe by podoem kobiecej solidarnoci i poczucia tosamoci, ktre pozwala mwi my kobiety"?
Wspczesne ruchy kobiece

Zrnicowanie feministycznych ideologii, rozmaito interesw poszczeglnych kategorii kobiet, a take ich orientacji wiatopogldowych i przekona politycznych sprawia, e ruchy kobiece i inicjatywy organizacyjne tworz wielobarwn mozaik o cigle zmieniajcym si wzorze. Jedne z nich stawiaj sobie za cel rozwizywanie takiego lub innego problemu kobiet i czstkowej poprawy ich losu, inne tworzenie obszarw
361
kobiecej ekspresji. Ruchy te i inicjatywy czasem bywaj podejmowane w cisym zwizku z ideologi feministyczn, czasami bez zwizku z ni, a niekiedy nawet z odcinaniem si od feminizmu. Termin ten bowiem nie tylko w Polsce nabra pejoratywnego zabarwienia (Whelehan 1995: 211), zapewne w duej mierze wskutek utosamiania go z haaliwym feminizmem radykalnym. Ruchy kobiece przybieraj take rn posta. Jedne z nich odpowiadaj wzorowi starych ruchw spoecznych, inne maj niesformalizowan struktur i sposb dziaania waciwy nowym" ruchom spoecznym (zob. Ruchy spoeczne, s. 109). Przykad Polski jest charakterystyczny. Informatory z roku 2000 mwi o stu do ponad dwustu rozmaitych organizacjach i inicjatywach kobiecych, istniejcych i powstajcych w celu rozwizywania poszczeglnych problemw kobiet. S wrd nich ruchy feministyczne, zawodowe, kocielne, oddziay partii czy grupy tworzce si na uniwersytetach, s wreszcie oddziay polskie midzynarodowych grup kobiecych [...]. Wrd polskich organizacji spotykamy zarwno takie, ktre maj bardzo sformalizowan struktur, ktrych dziaania charakteryzuj si regularnoci, podziaem wadz, cile okrelonymi programami, celami i metodami dziaa, jak i grupy o pynnej i sabo zarysowanej strukturze. Niektre z tych ostatnich grup po pewnym czasie dziaa sabo sformalizowanych upodobniaj si w sposobach dziaa i organizacji do grup sformalizowanych, inne przez duszy czas zachowuj may stopie formalizacji" (Fuszara 2000).
Wpyw feminizmu i ruchw kobiecych na prawo europejskie

W uchwalonej w Rzymie w 1950 roku Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci znalaz si artyku 14, ktry mwi, e korzystanie z praw i wolnoci wymienionych w Konwencji powinno by zapewnione wszystkim ludziom bez adnej dyskryminacji. Wymienia te wiele prawdopodobnych powodw niedopuszczalnej dyskryminacji, rozpoczynajc od pci (Rwno praw... 2000:187). Byo to w czasach, kiedy - nie liczc Szwajcarii - kobiety w krajach europejskich uzyskay ju czynne i bierne prawa wyborcze, natomiast nie pojawi si jeszcze feminizm Drugiej Fali. W nastpnych latach, wraz z rozwojem aktywnoci kobiet podejmujcych najrozmaitsze inicjatywy organizacyjne w celu obrony swoich interesw oraz narodzinami feminizmu Drugiej Fali, walka z dyskryminacj ze wzgldu na pe zacza nabiera coraz wikszej wagi. Znajduje to odbicie w prawie europejskim oraz orzeczeniach Europejskiego Trybunau Praw
362
Czowieka, ktry dyskryminacj ze wzgldu na pe traktuje jako jedn ze szczeglnie powanych (Nowicki 2000: 216-217). Z czasem pojcie dyskryminacji ulego interpretacji rozszerzajcej. Oprcz dyskryminacji bezporedniej wyrniono dyskryminacj poredni, ktra pojawia si wtedy, kiedy pozornie neutralne prawo ma negatywne konsekwencje dla jednej z kategorii obywateli. Ponadto uznano, e pastwo jest zobowizane nie tylko do powstrzymywania si od dyskryminowania, ale rwnie do skutecznej ochrony przed wszelkimi jej przejawami. Oczywicie, dyskryminacja ze wzgldu na pe moe dotyka nie tylko kobiet. Przykadem jest kilka orzecze Trybunau dotyczcych dyskryminacji mczyzn. Jednak kobiety czciej cierpi z jej powodu i z tego wzgldu szczeglnie wiele wysiku powicaj jej zwalczaniu. Trud ten przynosi owoce. Nie mona nie wiza z wpywami feminizmu i ruchw kobiecych powstania Komisji Praw Kobiet i Rwnoci Parlamentu Europejskiego, jak rwnie tego, e w opracowanym przez Komisj Europejsk programie dziaania na lata 19951997 sprawa rwnoci pci staa si spraw priorytetow (Machiska 2000: 8). rodowiska kobiece uznay za niezwykle wany, z punktu widzenia interesw kobiet, artyku 141 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk (w wersji Traktatu amsterdamskiego) z 1997 roku, dopuszczajcy tak zwan dyskryminacj pozytywn jako niesprzeczn z zasad rwnoci.
Artyku ten powiada: Przez wzgld na potrzeb zapewnienia w praktyce penej rwnoci kobiet i mczyzn w yciu zawodowym zasada rwnego traktowania nie wyklucza utrzymywania lub wprowadzania przez pastwa czonkowskie rozwiza i rodkw prawnych przewidujcych specjalne prerogatywy dla nieproporcjonalnie nisko reprezentowanej pci w celu uatwienia jej przedstawicielom wykonywania pracy zawodowej lub w celu zapobieenia albo zrekompensowania utrudnie w przebiegu kariery zawodowej" (Rwno prazv... 2000: 12).
W drugiej poowie lat dziewidziesitych zasada rwnoci pci zacza zajmowa poczesne miejsce w obszarze polityki spoecznej. Wydawane w ostatniej dekadzie XX wieku Zalecenia i Dyrektywy Rady Wsplnoty Europejskiej, majc na wzgldzie rzeczywist rwno szans obu pci na rynku pracy, zwracay uwag na konieczno zrwnania ich pod wzgldem obowizkw rodzicielskich. W roku 1992 zalecano, eby pastwa czonkowskie podjy i/lub propagoway inicjatywy majce na celu umoliwienie kobietom i mczyznom pogodzenia zawodowych, rodzinnych i wychowawczych obowizkw, wynikajcych z opieki nad dziemi", a take, aby propagoway i zachcay, ze stosownym szacunkiem dla wolnoci osobistej, do wikszego zaangaowania mczyzn, aby na-
363
stpi rwny podzia obowizkw rodzicielskich midzy kobiet i mczyzn" {Rwno praw..., 2000: 7071). Cztery lata pniej zostaa ogoszona wsplnotowa Dyrektywa wskazujca, i naley wyda przepisy umoliwiajce mczyznom i kobietom pogodzenie obowizkw zawodowych i rodzinnych" {Rwno praw... 2000: 22).
Dyrektywy Rady (Wsplnoty Europejskiej) s to akty o wicym co do celu charakterze w stosunku do pastw, do ktrych s skierowane [...], wybr rodkw i metod naley do pastwa czonkowskiego. Dyrektywy wskazuj pastwu wymagane kierunki zmian prawa krajowego" {Rwno praw... 2000: 9).
Socjologia polska ma duy dorobek w dziedzinie bada nad zrnicowaniem spoecznym i ruchliwoci spoeczn. Rozwj tych bada, a wraz z nimi pojawianie si licznych publikacji powiconych tej tematyce datuje si od lat szedziesitych XX wieku. W odniesieniu do ruchliwoci spoecznej praca Bogdana W. Macha Funkcja i dziaanie: systemowa koncepcja ruchliwoci spoecznej (1989) jest godn uwagi analiz ruchliwoci spoecznej z funkcjonalistycznej perspektywy teoretycznej. Presti jako wymiar zrnicowania spoecznego w perspektywie historycznej omawia praca Henryka Domaskiego Presti (1999a). O zrnicowaniu spoecznym w Polsce po transformacji ustrojowej mwi wyczerpujco ksiki Henryka Domaskiego Hierarchie i bariery spoeczne w latach dziewidziesitych (2000) oraz Ubstwo w spoeczestwach postkomunistycznych (2002a). Tej samej problematyce powicony jest zbir prac, pisanych w znacznej mierze przez ekonomistw, wydany pod redakcj Tadeusza Kowalika Nierwni i rwniejsi. Sprawiedliwo dystrybucyjna czasu transformacji (2002). Omawiane s tam midzy innymi trzy reformy spoeczne ostatnich lat (emerytalna, edukacji i opieki zdrowotnej) z punktu widzenia rwnoci szans. Wpyw transformacji ustrojowej na spoeczne oblicze i sytuacj chopw oraz robotnikw omawiaj prace Krzysztofa Gorlacha Chopi, rolnicy, przedsibiorcy: kopotliwa" klasa w Polsce postkomunistycznej (1995) i Juliusza Gardawskiego Przyzwolenie ograniczone. Robotnicy wobec rynku i demokracji (1996). Klasie redniej powicona jest ksika Henryka Domaskiego Polska klasa rednia (2002b), natomiast zalkom polskiej klasy wyszej opracowanie Krzysztofa Jasieckiego Elita prywatnego biznesu. Formowanie si nowych aktorw transformacji w Polsce (2001). O problemach pomocy spoecznej mwi ksika Stanisawy Golinowskiej i Ireny Topiskiej Pomoc spoeczna - zmiany i warunki skutecznego dziaania (2002). Pracy kobiet powicona jest ksika Henryka Domaskiego Zadowolony niewolnik idzie do pracy. Postawy wobec aktywnoci zawodowej kobiet w 23 krajach (1999b), natomiast ich uczestnictwu w yciu politycznym -
366
rozprawa Renaty Siemieskiej Me mog, nie chc czy nie potrafi. O postawach i uczestnictwie politycznym kobiet w Polsce (2000). Punkt widzenia psychologii na odmienno kobiet i mczyzn przedstawia praca Sandry Lipsitz Bem Msko, kobieco. O rnicach wynikajcych z pci (2000). Z kolei obrazy kobiet w literaturze, filmie oraz sztuce analizuj artykuy zamieszczone w zbiorze wydanym pod red. Magorzaty Radkiewicz Gender w humanistyce (2001). Ideologie i ruchy feministyczne obszernie omawia ksika Rosemarie Putnam Tong Myl feministyczna. Wprowadzenie (2002).
5. INSTYTUCJE
ROZDZIA XVI
Sfera reprodukcji
1. Rodzina jako instytucja 371 2. Europejska rodzina w epoce przedprzemysowej 377 3. Rodzina w spoeczestwie przemysowym 380 4. Rodzina wspczesna 383 5. Wspczesna rodzina polska 388
1. Rodzina jako instytucja

Rodzina bywa przedmiotem zainteresowania socjologii w dwojaki sposb. Po pierwsze, jako grupa spoeczna. Przy takim zainteresowaniu rodzin przedmiotem uwagi staje si wewntrzne
ustrukturowienie rodziny, charakter relacji midzy jej czonkami oraz wypeniane przez ni funkcje. Sprzyja te ono rozpatrywaniu rodziny w kategoriach oglnych jako typu grupy pierwotnej (zob. Grupa pierwotna, s. 194). Po drugie, jako instytucja kontrolujca proces reprodukcji osobnikw ludzkich. Kontrola ta w spoeczestwach rnego typu przybiera rozmaite postacie, co powoduje, e w polu uwagi sozologicznej pojawia si kulturowa i historyczna zmienno form rodziny. Proces reprodukcji osobnikw ludzkich, bdcych istotami biokulturowymi, jest z natury rzeczy procesem dwoistym. Skada si na zarwno biologiczna reprodukcja przedstawicieli gatunku homo sapiens, jak i spoeczno-kulturowa reprodukcja czonkw danej zbiorowoci i uczestnikw danej kultury. Zrnicowanie spoeczestw i kultur w cigu dziejw ludzkoci powodowa musi rozmaito spoecznej organizacji reprodukcji ludzkiej, a tym samym form rodziny, chocia wszystkie wyrastaj na tym samym podou biologicznym. Peni te takie same funkcje, chocia w poszczeglnych spoeczestwach waga i sposb realizacji tych funkcji bywaj rne. Funkcje te to: regulacja zachowa seksualnych, biologiczne odtwarzanie populacji, zapewnianie materialnych rodkw do ycia, socjalizacja nowego pokolenia, ochrona i wsparcie emocjonalne, sytuowanie w przestrzeni spoecznej i okrelanie spoecznej tosamoci. Biologiczne podoe reprodukcji ludzkiej Szczegln cech ludzkiego procesu reprodukcji jest dugotrwaa niesamodzielno dziecka ludzkiego i jego potrzeba opieki. Biologowie ewolucyjni wi z tym inn osobliwo ludzk, ktr jest ukryty proces owulacji
372
Cz pita. Instytucje
i caoroczna dostpno seksualna kobiet. Uwaaj, e powstaa ona w rezultacie ewolucji biologicznej, poniewa wzmacniajc zwizek mczyzny z kobiet, skaniaa go do wiadcze na rzecz kobiety i jej dzieci, co zwikszao ich przeywalno. W pierwotnych spoecznociach zbieracko-owieckich trudnica si zbieractwem kobieta nie bya w stanie samodzielnie zapewni dzieciom podstaw egzystencji. Konieczna bya wsppraca mczyzny-owcy.
Pojcie rodziny
W potocznym odczuciu odpowied na pytanie, co to jest rodzina, wydaje si nader atwa. Jednake z chwil kiedy wykraczamy poza potoczne mylenie i zaczynamy uwzgldnia antropologiczn i historyczn perspektyw, pojcie rodziny traci jednoznaczno. Badacze rodziny przyznaj si do trudnoci ze zdefiniowaniem przedmiotu swoich bada. Trudnoci wynikaj z tego, e pojcie rodziny" zawiera w sobie dwa powizane, ale nietosame elementy. Jednym jest pokrewiestwo o podou biologicznym, drugim - zamieszkiwanie we wsplnym gospodarstwie domowym. To ostatnie moe czy osoby, midzy ktrymi nie ma adnych wizw krewniaczych. Z kolei osoby, bardzo blisko spokrewnione biologiczne, na przykad rodzice i dzieci, mog y w odrbnych gospodarstwach domowych przestrzennie oddalonych. Badacze s zgodni, e granice rodziny jako jednostki badawczej nie daj si w sposb zadowalajcy okreli na podstawie kryterium pokrewiestwa. Pokrewiestwo biologiczne jest bowiem stopniowalne odzwierciedlaj to pojcia bliskich" i dalekich" krewnych. Ponadto istniej powinowaci" nie zwizani wizami krwi, ale wczani do zbioru krewnych. Zasig granicy zbioru krewnych uwaanych za rodzin jest okrelany spoecznie, a co za tym idzie rnie w poszczeglnych spoeczestwach. Z tego te powodu wielu badaczy zajmujcych si problematyk rodziny skonnych jest za podstawowe jej kryterium uznawa nie pokrewiestwo, ale wsplne zamieszkiwanie (Gottlieb 1993). Niektrzy z nich wysuwaj nawet postulat, aby w ogle nie mwi o rodzinie, tylko o gospodarstwie domowym (domostwie). Ono to bowiem, ich zdaniem, jest w kadym spoeczestwie podstawow komrk spoeczn, ktra okrela form reprodukcji ludzkiej (Robertson 1991). Inni, nie porzucajc terminu rodzina", zwracaj uwag na jego niejednoznaczno i moliwo zwizanych z nim nieporozumie.
Rozmaito form rodziny

Na form rodziny wpywaj warunki ekologiczne i zasoby rodowiska, w jakim yje dane spoeczestwo, sytuacja demograficzna, typ gospo-
Rozdzia XVI. Sfera reprodukcji
373
darki i poziom rozwoju gospodarczego. Istotny wpyw maj take, wsparte tradycj, normy kultury. Normy te jednake nie s niezmienne i z czasem ulegaj modyfikacjom tak pod wpywem zmian zachodzcych w danej zbiorowoci, jak i oddziaywa otoczenia zewntrznego. Mimo zmiennoci form rodziny istniej co najmniej dwa stae elementy, ktre pozwalaj rne postacie organizacji reprodukcji wcza do tej samej oglnej kategorii rodziny". Rdze rodziny ludzkiej tworzy spoecznie uznany zwizek kobiety i mczyzny, czyli maestwo, oraz dzieci zrodzone z tego zwizku. Mimo rozmaitoci form maestw, a take sposobw ich sankcjonowania, w kadym spoeczestwie odrnia si uznane spoecznie i sformalizowane zwizki mczyzn i kobiet od innych ich zwizkw. Odrnia si rwnie dzieci zrodzone w zwizkach maeskich od dzieci zrodzonych poza nimi. Powszechne jest tabu kazirodztwa, to jest zakaz utrzymywania stosunkw seksualnych z bliskimi krewnymi (incestu). Zakaz ten ma dwojakie uzasadnienie: biologiczne i spoeczne. Biologiczne, albowiem podzenie dzieci przez bliskich krewnych (ktrzy mog by nosicielami tych samych recesywnych genw powodujcych zaburzenia rozwojowe bd schorzenia) zwiksza
prawdopodobiestwo urodzenia potomstwa niepenosprawnego. Spoeczne, albowiem zwizki midzy czonkami jednej i tej samej rodziny byyby rdem konfliktw i prowadziy do rywalizacji wewntrz rodziny. Powodowayby take mieszanie si rl w rodzinie i zamazywanie granic pokole, a tym samym niepomiernie komplikoway linie dziedziczenia. Wskazuje si take, i tabu to, zmuszajc do poszukiwania partnerw wrd czonkw innych rodzin, sprzyja powstawaniu powiza midzy rodzinami i tworzeniu si wsplnot spoecznych. Jednake powszechno tabu kazirodztwa odnosi si wycznie do najbliszych krewnych, to jest rodzestwa oraz rodzicw i dzieci. W odniesieniu do dalszych krewnych tabu to przedstawia si rozmaicie w rnych kulturach. Rozmaito wzorw rodzin ludzkich dotyczy postaci maestwa, regu dziedziczenia, regu zamieszkiwania, typu wadzy w rodzinie, zasady doboru partnerw. Maestwo. Podstawowymi postaciami maestwa s: maestwo monogamiczne (zwizek jednego mczyzny z jedn kobiet) i maestwo poligamiczne. To ostatnie moe mie posta poligynii (zwizku jednego mczyzny z kilkoma kobietami) lub poliandrii (zwizku jednej kobiety z kilkoma mczyznami). Niezalenie od postaci maestwo jako spoecznie uprawomocniony zwizek osobnikw odmiennej pci peni we wszystkich spoeczestwach podobn rol porzdkujc. Ze wzgldu na to, e reprodukcyjne mo-
374
Cz pita. Instytucje
liwoci kobiet s znacznie mniejsze ni mczyzn, a proporcje obu pci s w kadej populacji jednakowe, poda" podnych kobiet jest zawsze znacznie mniejsza ni popyt" na nie. Nieuporzdkowana rywalizacja mczyzn o zdobycie kobiet zapewniajcych im sukces reprodukcyjny byaby rdem nieustajcych walk w spoeczestwie. Przeciwdziaa temu instytucja maestwa, ktra jest form racjonowania reprodukcyjnych usug kobiet" (Robertson 1991: 53). Maestwo okrela, z ktrym mczyzn zwizana jest dana kobieta, i oznacza uzyskanie spoecznej zgody na monopolizacj reprodukcyjnych i produkcyjnych usug danej kobiety przez danego mczyzn. Zawaszczenie kobiety przez mczyzn dziki maestwu znakomicie ilustruje dziewite przykazanie: Nie bdziesz poda ony bliniego swego", po ktrym zaraz nastpuje dziesite: Ani adnej rzeczy, ktra jego jest". Dane antropologiczne z lat czterdziestych XX wieku dotyczce dwustu trzydziestu omiu spoeczestw przedprzemysowych pokazuj, e tylko czterdzieci trzy z nich wymagao, aby mie nie wicej ni jednego wspmaonka w tym samym czasie, w czterech kobieta moga mie wicej ni jednego ma, natomiast w pozostaych mczyzna mg mie wicej ni jedn on. Dane te wskazuj na niezwyk rzadko poliandrii. Najczciej przytaczanym przykadem takiej formy maestwa jest plemi Toda, yjce w Himalajach. W plemieniu tym mami kobiety byli bracia lub inni blisko spokrewnieni mczyni. Ojcem dziecka zostawa ten, ktry dopeni odpowiedniego obrzdu, w ktrego rezultacie stawa si ojcem take nastpnych dzieci do czasu, a inny mczyzna zdecydowa si na odbycie rytuau ojcostwa. Tego rodzaju forma maestwa miaa ekonomiczne uzasadnienie. Plemi Toda yo na bardzo nieurodzajnej ziemi, a mczyni czsto pracowali z dala od domu jako tragarze i przewodnicy grscy. Poliandryczna forma maestwa ograniczaa dostp mczyzn do kobiet, a tym samym liczebno populacji, co byo wane przy skpych zasobach. Pokrewiestwo mczyzn bdcych mami jednej kobiety sprzyjao te utrzymaniu wasnoci w rodzinie. Dodatkow korzyci byo to, e ta forma maestwa umoliwiaa sta obecno jakiego mczyzny w domu i wykonywanie przez niego prac w gospodarstwie domowym. Poligynia, to jest wieloestwo, wystpuje z kolei w wielu spoeczestwach. Jednake akceptacja takiej formy maestwa w jakim spoeczestwie nie oznacza, e wszyscy mczyni posiadaj w nim po kilka on. Nie jest to moliwe chociaby ze wzgldw demograficznych. Ponadto posiadanie wielu on jest kosztowne. Z tego te wzgldu wieloestwo byo i jest najczciej praktykowane w spoeczestwach silnie zhierarchizowanych. Ten, kto jest zasobny, ma wiele on, natomiast kto jest ubogi, ma jedn lub adnej i jest wykluczony z procesu reprodukcji.
375
Maestwo poligyniczne, ktre umoliwia mczynie znaczny sukces reprodukcyjny, ma take uzasadnienia spoeczne. wiadczy o bogactwie, a tym samym zwiksza presti spoeczny. W pewnych warunkach ma take uzasadnienia ekonomiczne. W rolniczych spoecznociach afrykaskich, w ktrych podstawowym narzdziem uprawy ziemi bya motyka (tak zwane rolnicze spoeczestwa kopieniacke), istniao due zapotrzebowanie na si robocz. O rce do pracy byo znacznie trudniej ni o sam ziemi. ona miaa znaczn warto i jako sia produkcyjna, i jako reprodukcyjna, dostarczajca siy roboczej w postaci dzieci. Poniewa kobiety byy cenne, zdobycie ony wymagao uiszczenia opaty rodzinie kobiety. Zgromadzenie odpowiednich rodkw dla wielu mczyzn byo nie tylko trudne, ale i niemoliwe. Dlatego te nawet w spoeczestwach dopuszczajcych wieloestwo przewaay maestwa monogamiczne. W rezultacie najczstsz form maestwa jest maestwo monogamiczne. Jego zdecydowana przewaga prowadzi nawet do stwierdzenia, e czowiek jako gatunek przejawia siln statystyczn preferencj do monogamii" (Bielicki 1995: 16). Zwizki monogamiczne przewaaj dlatego, e s najefektywniejsz form maestwa. Produktywn efektywno gospodarstwa domowego opartego na zwizku dwojga ludzi wykaza Gary Becker, odwoujc si do teorii racjonalnoci decyzji. Dziedziczenie. Dziedziczenie moe wystpowa jako patrylinearne -wycznie w linii mskiej, matrylinearne - wycznie w linii eskiej, bd te bilateralne - zarwno w linii eskiej, jak i mskiej. Przy bilateralnej formie dziedziczenia potomkowie obu pci mog by traktowani rwno lub z uprzywilejowaniem potomkw mskich. Tak jest na przykad w przypadku dziedziczenia tronu brytyjskiego. Kobieta dziedziczy tron jedynie w braku mskiego potomka. Mimo e najstarszym dzieckiem brytyjskiej krlowej Elbiety jest ksiniczka Anna, nastpc tronu jest nie ona, ale modszy od niej syn krlowej, ksi Karol. Oprcz zasady dziedziczenia dbr przez wszystkie dzieci lub wszystkich synw w rwnych czciach wystpuje take zasada primogenitury, to jest dziedziczenie caego majtku rodzicw przez najstarszego syna. Ta ostatnia zasada najczciej dotyczy posiadoci ziemskich i jej celem jest zapobieenie ich rozdrobnieniu. Wrd angielskiej arystokracji najstarszy syn by wycznym dziedzicem nie tylko dbr, ale i tytuu szlacheckiego. W rezultacie w Wielkiej Brytanii byo wielu modych, starannie wychowanych i dobrze wyksztaconych mczyzn pozbawionych materialnych podstaw egzystencji. Historycy dopatruj si w tym przyczyny specyficznej drogi rozwoju kapitalizmu angielskiego oraz ekspansji angielskiego kolonializmu. W polskich rodach magnackich nie podlegaa podziaowi wydzielona cz posiadoci okrelana jako ordynacja". Bya ona w caoci dziedziczona przez najstarszego syna - ordynata.
376
Instytucje
Cz pita.
Miejsce zamieszkania. W zalenoci od tego, czy po zawarciu maestwa mczyzna zamieszkuje u rodziny ony i staje si czonkiem jej gospodarstwa domowego, czy te kobieta przenosi si do rodziny ma, mwimy o rodzinie matrylokalnej bd patrylokalnej. Jeli nowa para maeska organizuje wasne gospodarstwo domowe, jest to rodzina neolokalna. Z miejscem zamieszkiwania wie si kwestia wielkoci rodziny. W literaturze przedmiotu wyrnia si rodzin ma, zwan najczciej rodzin elementarn (bd nuklearn), i rodzin wielk. Rodzina elementarna to tworzca gospodarstwo domowe dwupokoleniowa rodzina zoona z pary maeskiej i jej dzieci. Dane antropologiczne i historyczne wiadcz, e rodzina wielka bywa rozmaicie skomponowana. W gospodarstwie domowym grupujcym krewnych i powinowatych zazwyczaj jedna para maeska stanowi jego rdze. Wadza w rodzinie. Jeli o sprawach rodziny decyduje wycznie ojciec, jest to rodzina patriarchalna. Jeli matka - matriarchalna. Wadza matriarchalna wystpuje najczciej w rodzinie niepenej, pozbawionej ojca, ktry bd zmar, bd odszed. Jeli decyzje w rodzinie podejmowane s wsplnie przez ma i on, ojca i matk, jest to rodzina partnerska. Ukad wadzy w rodzinie moe odbiega od obowizujcej w danej spoecznoci normy. O rzeczywistej wadzy w rodzinie patriarchalnej wiele mwi polskie przysowie: Mczyzna jest gow rodziny, ale kobieta szyj, ktra t gow krci". Dobr maeski. W wielu zbiorowociach istniej reguy okrelajce, kto z kim moe zawiera zwizek maeski, a kto z kim nie moe. Reguy te maj due znaczenie, albowiem maestwo w wielu spoecznociach to rwnie zwizek midzy rodzinami i klanami. W spoeczestwach pierwotnych czsto wystpuj wyrane podziay na podgrupy, z ktrych naley i z ktrych nie wolno polubia partnerw. Czsto wystpuj te zakazy polubiania partnerw spoza grupy wasnej. Niekiedy maj one charakter formalny, niekiedy posta spoecznej dezaprobaty takich zwizkw, a niekiedy nie w peni wiadomej, widocznej w statystykach, tendencji do wyboru partnerw z grupy wasnej. Zawieranie maestw w obrbie jednej zbiorowoci nosi miano endogamii. Przeciwiestwem jej jest egzogamia. Endogamia wystpuje czsto w zbiorowociach etnicznych i religijnych, zwaszcza tych, ktre nie chc si stopi z otaczajc je spoecznoci i utraci wasnej tosamoci kulturowej. Formuuj one dobitnie, a czasami ostro, zakazy maestw z osobnikami spoza wasnej zbiorowoci. Przykadem s ortodoksyjni ydzi. W Skrzypku na dachu Tewje Mleczarz, czowiek wielkiej agodnoci, kiedy jego crka wie si z rosyjskim chopcem, uznaje, e dla niego jako ojca umara i odmawia za ni kadysz (modlitw za zmarych). Tendencj do endogamii przejawiaj te warstwy spoeczne (w tym miejscu, jak i w dal-
377
szych czciach rozdziau, warstwa" wystpuje w znaczeniu oglnej teoretycznej kategorii stratyfikacyjnej - zob. Klasy i warstwy - rozmaito znacze, s. 287), czego odbiciem jest pojcie mezaliansu. Wtek mioci dwojga modych, ktrym formalne bd obyczajowe zakazy nie pozwalaj na maestwo, jest trwaym wtkiem literackim w dzieach rnego formatu - od Romea i Julii Williama Szekspira do Trdowatej Heleny Mniszkwny.
2. Europejska rodzina w epoce przedprzemysowej Gospodarstwo domowe, czyli domostwo

W epoce przedprzemysowej, ktrej umowny koniec w Europie wyznaczaj rewolucja francuska i rewolucja przemysowa, wiat spoeczny przedstawia si ludziom jako zoony nie z autonomicznych jednostek ludzkich, ale ze zbiorowoci, w ktre wtopione byy jednostki. W oczach wczesnych ludzi elementarn czstk spoeczn bya rodzina, przez ktr rozumiano zbiorowo tworzc jedno gospodarstwo domowe. Tak rozumiana rodzina bya nie tylko jednostk reprodukcyjn, ale i produkcyjn, zwaszcza wrd mieszczan i chopw. Postrzeganie spoeczestwa jako zoonego z rodzin utosamianych z domostwami miao daleko idce konsekwencje spoeczne. Kad tak rozumian rodzin uosabiaa gowa domu". Pozycja gowy domu dawaa uprawnienia, ktre nie zaleay od osobistych cech osoby. Najczciej gowami domu byli mczyni bdcy take ojcami biologicznymi, ale nie zawsze. Bywao, e wskutek splotu rnych okolicznoci pozycj t piastowa bezdzietny kawaler lub owdowiaa kobieta. W rezultacie w wioskach francuskich, w ktrych kadej rodzinie przysugiwa jeden gos wyraany przez jej gow, w podejmowaniu wioskowych decyzji mogy bra udzia kobiety, jeeli miay tak pozycj (Gottlieb 1993: 242). Gowa domu miaa wadz absolutn, ktrej jedynym ograniczeniem by zwyczaj i opinia pobratymcw. Pastwo nie interesowao si wewntrznym yciem rodziny ani przejawami domowej tyranii. Jeli prawo czego bronio, to autorytetu gowy domu. Nie znaczy to, e rodzina pozostawaa poza kontrol spoeczn. Jako jednostka produkcyjna, bya powizana z otoczeniem spoecznym w sposb cakowicie pozbawiajcy j prywatnoci. Do kadego domu obcy mieli swobodny dostp. Wci si po nim krci kto z zewntrz i wszyscy dookoa doskonale wiedzieli, co si w kadym domu dzieje, czego dobr ilustracj jest przytaczane ju polskie przysowie: Wiedz ssiedzi, jak kto siedzi". Ssiedzi mogli, a nawet czuli si zobowizani wtrca si w sprawy rodziny, kiedy midzy ro-
378
Cz pita. Instytucje
dzicami a dziemi lub midzy maonkami dziao si co odbiegajcego od normy (Skolnick, Skolnick 1989: 14). Rodziny bdce zbiorami domownikw miay urozmaicony skad. Tworzyli je midzy innymi sucy (najczciej bezenni), ktrych a do XVIII wieku traktowano tak jak krewnych i wymagano od nich wykonywania takich samych prac jak od czonkw rodziny biologicznej tej samej pci i w tym samym wieku. Domownikami byway take osoby zamne, ktrym ubstwo nie pozwalao na utrzymywanie wasnego gospodarstwa domowego. W domach rzemielnikw i kupcw do gospodarstwa domowego naleeli te uczniowie i terminatorzy, w domach arystokracji - paziowie. Do wczesnej rozszerzonej rodziny mogli nalee te najrniejsi krewni. (Zjawisko krewnych, rezydentw i rezydentek, ktrzy przytulali si przy rodzinie" z braku wasnych rodkw do ycia, miao dugi ywot; w polskich dworach wystpowao chyba do koca ich istnienia.) Wielko rodzin-gospodarstw domowych bya rna. Zaleaa zarwno od usytuowania spoecznego i pooenia ekonomicznego, jak i etapu rozwoju rodziny. Rwnie od regionu. Gospodarstwa domowe szlachty, a zwaszcza arystokraci, byy due, a nawet bardzo due. Liczna suba wiadczya o pozycji spoecznej i dodawaa prestiu. Wielko rodzin mieszczan i chopw zaleaa od ich pooenia ekonomicznego. Ludzie ubodzy mieli rodziny mae, zoone tylko z rodzicw i dzieci, bogatsi rozszerzone. W czasach pniejszych, wraz z pocztkami uprzemysowienia, rodziny ludzi biednych zaczy rozrasta si, gdy staway si punktem zaczepienia i wsparcia dla krewnych przybywajcych ze wsi do miast w poszukiwaniu pracy. W pnocno-zachodniej Europie regu byy gospodarstwa domowe zbudowane wok jednej rodziny elementarnej. Natomiast w Europie Poudniowej i Wschodniej istniay gospodarstwa domowe zoone z kilku rodzin elementarnych podlegajcych wadzy jednej gowy domu". Jeli w danym regionie regu bya rodzina neolokalna, kada rodzina pocztkowo bya rodzin ma. Powikszaa si z czasem, w miar jak rodziy si dzieci i przybywali krewni i sucy. Kiedy dzieci dorastay i zakaday wasne rodziny, rodzina macierzysta kurczya si, a po odejciu ich wszystkich i mierci jednego ze wspmaonkw zanikaa. Pozostay przy yciu wspmaonek czsto szuka schronienia w innym gospodarstwie domowym. Maonkowie, rodzice, dzieci Dobr maeski nie by wynikiem decyzji indywidualnych. O tym, kto z kim moe wej w zwizek maeski, decydowao przede wszystkim usytuowanie spoeczne. W spoeczestwie stanowym kady stan, a niekiedy nawet jego warstwy byy zbiorowociami endogamicznymi.
379
Poniewa maestwo byo przede wszystkim zwizkiem rodzin, partnerw maestwa wybieray rodziny zgodnie z swymi politycznymi lub/i ekonomicznymi interesami. Przez maestwa rodziny wchodziy w alianse polityczne, czyy swoje fortuny i rozbudowyway posiadane przedsibiorstwa. Wrd mieszczastwa, a take bogatszego chopstwa zawarcie maestwa byo zawizaniem spki produkcyjnej. Pozycje ojca, matki i dziecka okrelay silniej kryteria spoeczne ni biologiczne. Mczyzna bdcy gow domu by przez wszystkich domownikw nazywany ojcem, nawet jeli by bezdzietnym kawalerem. On za mwi o swoich domownikach moja rodzina". Matkami nazywano kobiety matkujce domownikom, nawet jeli nie miay wasnych dzieci. Ze wzgldu na du miertelno dzieci wiele rodzin nie miao potomstwa, ktremu mona by przekaza majtek i ktre mogoby zapewni rodzicom opiek na staro. Sprzyjao to przemieszczaniu si dzieci midzy rodzinami, co mona uzna za system adopcji niesformalizowanych. Rodziny wielodzietne i ubogie oddaway swoje dzieci bogatszym bezdzietnym krewnym, a nawet ludziom obcym. Brano te na wychowanie sieroty, ktrych byo duo ze wzgldu na krtk wczenie redni ycia. W ten sposb wiele dzieci stawao si czonkami rodziny innej ni biologiczna i t przybran uwaao za swoj. Ojciec by absolutnym wadc w rodzinie, podobnie jak monarcha w pastwie absolutnym. Ponosi cakowit odpowiedzialno za wszystko, co dziao si w domu, cznie z opiek nad dziemi i ich wychowywaniem. Do XIX wieku ksiki kucharskie i poradniki domowe adresowane byy do mczyzn. Nie do pomylenia byo, aby obowizki zawodowe mogy przeszkodzi mczynie w wypenianiu obowizkw ojcowskich. Nadrzdno obowizkw domowych bya w rodzinach mieszczaskich tak oczywista, e nie byo rzecz niezwyk ograniczanie na ich rzecz dziaalnoci zawodowej (Gillis 1996: 183). Inaczej byo wrd biedakw i szlachty. Tych pierwszych bieda zmuszaa do szukania pracy poza domem, tych drugich odcigay od domu obowizki pastwowe: suba wojskowa i dworska, a w Polsce, kraju demokracji szlacheckiej, sejmikowanie. Podstawow rol kobiety a do poowy XIX wieku bya nie rola matki, ale ony - pracownika rodzinnej jednostki produkcyjnej. Rodzenie dzieci byo oddzielone od opieki nad nimi. Miao to midzy innymi przyczyny demograficzne. miertelno kobiet przy porodach bya dua, a nadto liczne porody dzieliy tak krtkie odstpy czasu, e kobieta nie bya w stanie opiekowa si wszystkimi dziemi, ktre urodzia. wczesna rednia dugo ycia sprawiaa te, e matka rzadko doywaa dorosoci wszystkich swoich dzieci. Pominwszy rodziny ubogie, od pierwszej chwili po przyjciu na wiat dziecka zajmowa si nim ojciec i zaczyna od znalezienia dla niego mam-
380
Cz pita. Instytucje
ki. Najczciej bya ni kobieta yjca na wsi, ktrej za opat oddawano na dwa lata dziecko do wy karmienia. W bogatszych rodzinach zatrudniano mamk w domu. Matce pokazywano urodzone dziecko jedynie na chwil lub wcale. Niekiedy pierwszy raz widziaa je dopiero po kilku latach, jeli oczywicie i ona, i ono doyli tego momentu. Dziemi niezbyt si przejmowano i mao o nie troszczono. Jedn z przyczyn braku uczu, ktre wspczenie uwaane s za naturalne, mogo by unikanie stresw zwizanych z ich mierci. Dzieci przychodziy na wiat szybko jedno po drugim i szybko z niego odchodziy. W Europie Zachodniej w pierwszym roku ycia umierao ich od 20 do 40 procent. Do dwudziestego roku ycia doywao jedynie 50 procent urodzonych dzieci. Podrzutki i sieroty oddawane opacanym z funduszy publicznych wiejskim mamkom umieray prawie wszystkie - przeywao ich co najwyej 10 procent (Gottlieb 1993: 133). Dzieci byy cenione jako sil robocza i zabezpieczenie rodzicw na staro. Po ukoczeniu siedmiu lat mogy by uznane za dorose. Wiek, w ktrym dziecko uznawano za dorose, zalea od spoecznego i ekonomicznego usytuowania rodziny, a take od regionalnych zwyczajw. Doroso oznaczaa obcienie obowizkami, a nie wyzwolenie si spod wadzy ojcowskiej. Ta ustawaa dopiero z chwil opuszczenia przez dzieci domu i zaoenia wasnej rodziny. Powierzanie dzieci innym rodzinom na pewien czas lub na stae miao rne uzasadnienia. Dzieci szlacheckie wysyano do innych domw, aby zdobyy ogad i poznay wpywowych ludzi. Dzieci mieszczaskie oddawano do terminu w celu nauczenia ich zawodu. Ludzie ubodzy oddawali dzieci ze wzgldu na trudnoci z ich wyywieniem. Takie pozbywanie si dzieci nie byo uwaane za uchybienie obowizkom ojcowskim czy macierzyskim. Kilkunastolatki prawie zawsze przez jaki czas yy i pracoway w obcych domach. Byo to dla nich okazj do poznania wiata i zdobycia dowiadczenia. Tak wic chocia rodziny w postaci rozbudowanych gospodarstw domowych byy mao ruchliwe, dua ruchliwo jednostek midzy rodzinami sprzyjaa ich powizaniu i tworzeniu si tkanki spoecznej.
3. Rodzina w spoeczestwie przemysowym

Wraz z rozwojem kapitalizmu i tworzeniem si spoeczestwa przemysowego rodzina ulegaa przemianom. Jej nowy wzr ksztatowa si stopniowo, najwczeniej wrd dziewitnastowiecznego mieszczastwa tych krajw europejskich, ktre pierwsze wkroczyy na ciek uprzemysowienia. Z czasem upowszechni si w rnych warstwach spoecznych
381
caej Europy. Rodzina odpowiadajca temu wzorowi jest obecnie traktowana jako rodzina tradycyjna", a czsto nawet uwaana za odwieczn i naturaln form spoecznej organizacji reprodukcji ludzkiej. Nowa posta rodziny formowaa si pod wpywem zmian, ktre zachodziy wraz z postpujcym uprzemysowieniem. W gospodarce coraz powszechniejszym rdem utrzymania stawaa si praca najemna poza domem. W spoeczestwie zaczynay dominowa pozycje osigane (zob. Rola spoeczna, s. 144). Ksztatoway si ustroje demokratyczne, w ktrych ludzie stawali si rwnymi wobec prawa obywatelami posiadajcymi prawa wyborcze, a wic udzia we wadzy. Jednostka stawaa si samoistn wartoci, rozwija si indywidualizm. Jednym z jego kulturowym wyrazw by romantyzm. Na przeksztacenia rodziny istotny wpyw mia te czynnik demograficzny. Wyduaa si rednia dugo ludzkiego ycia i spadaa umieralno dzieci. W nowych warunkach zmianie ulegaa wielko rodziny, forma zawierania maestw i relacje midzy maonkami. Zmieniay si treci rl ma, ojca, matki i ony, zmieniaa pozycja dzieci w rodzinie, a take zakres i charakter kontroli rodziny. Przeksztacenia te miay charakter procesw o rnym rytmie w poszczeglnych krajach europejskich i warstwach spoecznych. Wielko rodziny. Rodzina zmniejszaa si i przybieraa posta rodziny elementarnej zoonej wycznie z rodzicw i dzieci. Mae gospodarstwo domowe jako ruchliwsze przestrzennie byo lepiej dostosowane do nowych warunkw. Zmniejszenie rodziny nie polegao na zmianie z trzypokoleniowej w dwupokoleniow. Z przyczyn czysto demograficznych dziadkowie i babcie jako powszechny element krajobrazu rodzinnego pojawili si dopiero w XX wieku (Skolnick, Skolnick 1989: 11). Z gospodarstwa domowego zniknli natomiast rozliczni krewni, a najemni sucy przestali by uwaani za czonkw rodziny. Midzy sub" a pastwem" wyrs znaczny dystans. Maestwo stopniowo zaczynao by zawierane w wyniku osobistych decyzji partnerw, ktrzy coraz czciej kierowali si wzgldami romantycznymi. W miar powikszania si redniej dugoci ycia przeksztacao si ono ze zwizku dwojga rodzicw wychowujcych gromadk dzieci w zwizek dwojga ludzi oparty na wzajemnych uczuciach. Sto lat temu statystyczna para maeska wychowywaa dzieci przez poow czasu trwania ich zwizku, wspczenie przez jedn pit (Skolnick, Skolnick 1989: 15). Mczyzna, ojciec, m. Rodzina w postaci gospodarstwa domowego przestawaa by jednostk produkcyjn. Podstaw egzystencji zaczynaa by praca najemna wykonywana poza domem. Pojawia si granica mi-
382
Cz pita. Instytucje
dzy wiatem spraw publicznych i pracy zarobkowej oraz prywatnym wiatem rodziny. Wrd mieszczastwa, ktre zrodzio nowy wzr rodziny, sfera publiczna staa si domen mczyzn. Mczyzna opuci dom, ktry przesta by podstawowym terenem jego dziaania i przeksztaci si w miejsce jego wytchnienia. Umiejtne zarzdzanie sprawami domowymi przestao by kryterium dobrego ojcostwa, stao si nim natomiast skuteczne dostarczanie rodkw finansowych na utrzymanie rodziny (Gillis 1996: 188). Rola ojca zesza na drugi plan nie tylko wobec roli zawodowej. Mczyzna w rodzinie sta si przede wszystkim mem, a dopiero potem ojcem, i to zwizanym z dziemi przez osob ony. Podstaw mskiej tosamoci przestaway by relacje z dziemi i zaczynay by relacje z kobietami. Mimo tych zmian patriarchalna wadza w rodzinie saba bardzo powoli. Trwaa duej ni zwizana z ni odpowiedzialno za funkcjonowanie gospodarstwa domowego, ktr przerzucano na kobiety. Na przykad we Francji prawo o wadzy mowskiej istniao do 1938 roku, termin za wadza ojcowska" znikn z prawa dopiero w 1970 roku i zosta zastpiony przez wadz rodzicielsk" (Delumeau, Roche 1995: 377). Poczwszy od XIX wieku patriarchalna wadza w rodzinie, ktra uprzednio w peni harmonizowaa z absolutn wadz monarchy w pastwie, zaczynaa by w coraz wikszej sprzecznoci z zasadami ksztatujcego si i umacniajcego ustroju demokratycznego. Kobieta, matka, ona. Wraz z podziaem na publiczn sfer pracy zawodowej i prywatn sfer rodziny kobieta wykluczona z tej pierwszej zostaa cile zwizana z drug i obarczona za ni pen odpowiedzialnoci. Zosta zerwany jej zwizek z produkcj, natomiast umocniony z reprodukcj. Oczywicie nie dotyczy to kobiet z ubogich rodzin robotniczych zmuszonych do pracy zarobkowej i chtnie zatrudnianych jako tasza od mczyzn sia robocza oraz kobiet w rodzinach chopskich, ktre to rodziny dalej byy jednostkami produkcyjnymi. Macierzystwo zostao uznane za podstawowy obowizek i naturalne powoanie kobiety. Jej zadaniem stao si nie tylko rodzenie dzieci, ale take opiekowanie si nimi. Odwrotnie ni to byo uprzednio, rola matki staa si doniolejsza ni rola ony. Ojciec, zajty prac poza domem, przestawa by gwn postaci w rodzinie - stawaa si ni matka; take w sferze symbolicznej. Gos matki, umiech matki i mio matki stay si centralnymi symbolami drugiej poowy XIX wieku. Dzieci. Zmieni si emocjonalny stosunek do dzieci. Badacze wi t zmian ze spadkiem ich miertelnoci. Dzieci, ktre miay szans doy dorosego wieku, warte byy emocjonalnych i nie tylko emocjonalnych inwestycji. Posiadanie dzieci stopniowo coraz mniej wizao si z korzyciami, a coraz bardziej z kosztami. W spoeczestwie o pozycjach osiganych, aby zapewni dzieciom odpowiedni pozycj, naleao da im
383
waciwe wyksztacenie. Pojawio si pojcie dziecistwa jako odrbnej fazy ycia, w ktrej nie ma obowizku pracy, ale za to jest obowizek nauki. Najgbsza zmiana nastpia midzy rokiem 1870 i 1930. Na pocztku tego okresu dzieci byway jeszcze wykorzystywane jako tania sia robocza. Natomiast w latach trzydziestych XX wieku dziki ustawodawstwu pastwowemu wolne od pracy zarobkowej dziecistwo stao si udziaem wszystkich dzieci w krgu kultury euroamerykaskiej (Zelizer 1989, za: Skolnick, Skolnick 1989: 380). Formy kontroli rodziny. W okresie przedprzemysowym rozbudowane gospodarstwa domowe byy ze sob poczone najrozmaitszymi zwizkami i nieustannym przepywem ludzi. Kontrola, jakiej podlegay, bya nieformaln kontrol opinii ssiedzkiej. Nowa, elementarna rodzina w indywidualistycznej epoce przemysowej, w ktrej prywatno staa si wartoci, zostaa uwolniona od ingerencji otoczenia spoecznego, ale jednoczenie poddana kontroli pastwa. Wiele funkcji spenianych uprzednio przez rodzin, takich jak opiekowanie si osobami chorymi i starymi czy nauczanie dzieci, zaczo by wypeniane przez organizacje formalne sfery publicznej - szpitale, przytuki, szkoy. Dzieci zaczy by postrzegane jako mali obywatele, ktrzy nie s wyczn wasnoci rodzicw, ale nale rwnie do pastwa, ktre obowizane jest je chroni. Ustawowo wprowadzano powszechny obowizek szkolny. W rnych krajach pojawiao si te coraz wicej ustaw chronicych dzieci i zawajcych granice ojcowskiej oraz rodzicielskiej wadzy.
4. Rodzina wspczesna
W epoce wspczesnej, okrelanej mianem ponowoczesnej, w spoecznej organizacji reprodukcji ludzkiej zauwaalne s nowe zjawiska. Niektre s pogbieniem wczeniej widocznych tendencji, inne rezultatem wpywu przemian otoczenia spoecznego rodziny, a jeszcze inne - rozwoju nauk medycznych. S one czsto postrzegane w kategoriach kryzysu rodziny". Sprzyja temu widoczne rozlunianie si zwizku midzy yciem seksualnym, maestwem i reprodukcj. W rodzinie nastpuje zmierzch wadzy patriarchalnej. Zmieniaj si treci rl ma i ojca oraz matki i ony. Zmienia si charakter zwizku maeskiego i wizanych z nim oczekiwa. Zmienia si pozycja dzieci w rodzinie. Poszerza si zakres wpywu pastwa na rodzin. Chocia wiele nowych zjawisk nie ma charakteru powszechnego, towarzyszce im przyzwolenie spoeczne wiadczy o dogbnoci przemian. Wadza w rodzinie. Wadz ojca krok po kroku ustawowo ograniczao pastwo. Dobitnym wyrazem ogranicze nie tylko wadzy ojca, ale
384
Cz pita. Instytucje
w ogle wadzy rodzicielskiej jest pojawienie si w wielu krajach sdw opiekuczych wadnych pozbawia rodzicw praw rodzicielskich i odbiera im dzieci, a take rzecznikw praw dziecka, do ktrych dzieci mog skada skargi na ze traktowanie przez rodzicw. Wadza ma z kolei ulegaa osabieniu wskutek de emancypacyjnych samych kobiet. Coraz goniej protestoway przeciwko wykluczeniu ze sfery publicznej i brakowi praw obywatelskich sprzecznemu z zasadami rozwijajcej si demokracji. Kobiety stopniowo uzyskiway dostp do studiw wyszych i zdobyway uprawnienia polityczne (zob. Rnice pci jako rnice spoeczne, s. 345). Na rynku pracy zaczy pojawia si w nowej postaci, ju nie tylko jako niewykwalifikowana i tania sia robocza, ale jako osoby wysoko wykwalifikowane. Coraz wicej kobiet podejmowao prac zawodow dla uzyskania niezalenoci, potwierdzenia wasnej wartoci i dajcej zadowolenie samorealizacji. Coraz wicej przybywao rodzin, w ktrych oboje maonkowie pracowali poza domem i oboje wnosili wkad do budetu domowego. W tej sytuacji dotychczasowa wyczna odpowiedzialno kobiet za rodzin zacza by przez nie postrzegana jako upoledzenie, co rodzio postulat rwnego obcienia obojga maonkw obowizkami wobec gospodarstwa domowego i realizacji modelu rodziny partnerskiej. Denia kobiet do zmiany ich pozycji w rodzinie z podporzdkowanej na rwnorzdn wzmacniay idee rwnoci i wolnoci zwizane z rozwojem demokracji i koncepcj praw czowieka. Maestwo. Zawieranie maestw w wyniku indywidualnych decyzji stao si rzecz oczywist. Maestwo coraz czciej jest traktowane jako zwizek dwojga ludzi, ktrego gwnym celem jest zaspokajanie potrzeb emocjonalnych i seksualnych, nie za potrzeb ekonomicznych ani nawet reprodukcyjnych. Zwizek oparty wycznie na wzajemnych uczuciach staje si bardziej kruchy i czciej ulega rozpadowi ni zwizek, ktrego podstaw bya wspzaleno ekonomiczna. Coraz wicej jest rozwodw, a ich upowszechnianiu si sprzyja rozwj indywidualizmu wraz z towarzyszcym mu przekonaniem, e kady czowiek ma prawo do osobistego szczcia. Jeeli dane maestwo go nie daje, nie ma powodu, aby trwao. W oczach wielu osb wzrost odsetka rozwodw jest wiadectwem wysokich wymaga stawianych maestwu, i to zarwno przez mczyzn, jak i kobiety, ktre wraz z moliwociami pracy zawodowej uzyskuj perspektyw niezalenoci finansowej. W rezultacie nie wystarcza im m jako ywiciel rodziny, ale chc w nim mie darzcego uczuciem kochanka. Prawo jednostki do samorealizacji w penym mioci zwizku popada w sprzeczno z prawem dzieci do posiadania obojga rodzicw. W ostatnich dziesicioleciach poza wzrostem odsetka rozwodw nowym zjawiskiem jest upowszechnianie si zwizkw nieformalnych. Jed-
385
ne z nich s z czasem formalizowane, inne trwaj przez wiele lat w nie-sformalizowanej postaci lub te s zrywane i zastpowane przez kolejne.
W Szwecji w 1960 roku wskanik par yjcych w nieformalnych zwizkach wynosi 1 procent, a w 1974 wzrs do 12 procent. Z kolei w Danii w 1974 roku wynosi 8 procent, w 1979 roku 13 procent, [...] a w 1982 ju 17 procent. W Wielkiej Brytanii w roku 1992 ponad 18 procent niezamnych kobiet i mczyzn w wieku 16-59 lat yo razem bez lubu" (Kwak 1995: 143,144).
Nowym zjawiskiem znamionujcym wspczesno jest take coraz wiksza jawno zwizkw homoseksualnych, a nawet denie do ich formalizacji. Niektre kraje wprowadziy regulacje prawne dajce tak moliwo. Ojciec. Rozdzielenie biologicznej i spoecznej funkcji ojca nie jest niczym nowym, obecnie dokonuje si jednak nie tylko jako rezultat adopcji, ale rwnie powtrnych maestw rozwiedzionych rodzicw oraz sztucznego zapodnienia. W pierwszym przypadku ojciec biologiczny jest znany i moe obowizkami ojcowskimi dzieli si z drugim mem matki. W przypadku sztucznych zapodnie biologiczny ojciec jest anonimowym dawc nasienia, a funkcj ojcowsk peni bezpodny m matki lub niekiedy partnerka matki homoseksualnej. Matka. W obrazie rodziny koca XX wieku blednie posta ojca, a coraz intensywniejszych barw nabiera posta matki. Tendencja do sprowadzania istoty rodziny do relacji matka-dziecko dawaa o sobie zna ju wczeniej, ale obecnie ulega znacznemu wzmocnieniu. Wyrazem tego jest midzy innymi spoeczna akceptacja samotnych matek" i pojcie rodziny niepenej", ktre najczciej oznacza matk z dzieckiem lub dziemi. Tendencja ta znajduje te odbicie w decyzjach sdw orzekajcych w sprawach rozwodowych.
W Polsce w 1995 roku w 68,7 procent spraw rozwodowych wadz rodzicielsk przyznano wycznie matce, w 25,6 procent obojgu rodzicom, wycznie za ojcu tylko w 3,3 procent (Duch-Krzysztoszek 1998: 31).
We wszystkich krajach europejskich notuje si liczebny wzrost dzieci urodzonych ze zwizkw pozamaeskich. Najwikszy odsetek takich dzieci jest w krajach skandynawskich. W Szwecji w latach dziewidziesitych wynosi okoo 50 procent (Newsweek", stycze 1997). Matkami dzieci pozamaeskich s najczciej kobiety usytuowane na samej grze i na samym dole hierarchii spoecznej. W pierwszym przypadku s to kobiety o duych dochodach, na przykad gwiazdy kultury masowej, ktre dla zaspokojenia pragnienia macierzystwa ani nie potrzebuj, ani nie chc wiza si na stae z jednym mczyzn. W drugim
386
Cz pita. Instytucje
- s to kobiety bez pracy lub o bardzo niskich zarobkach, dla ktrych zasiek dla samotnych matek bywa podstawowym rdem utrzymania. Tak jest na przykad wrd kobiet w amerykaskich miejskich gettach, gdzie tylko jedna rodzina na dziesi jest rodzin z ojcem, a take wrd bezrobotnych dziewczyn w Wielkiej Brytanii. O tych ostatnich w styczniu 1997 roku pisa Newsweek": Kiedy trudno o prac, mode dziewczyny mog decydowa si na dziecko, poniewa nie widz dla siebie niczego innego, czym mogyby si zaj". Chocia matka zaja centralne miejsce w spoecznym procesie reprodukcji, pojcie matki utracio nie tylko spoeczn, ale i biologiczn jednoznaczno ze wzgldu na pojawienie si matek zastpczych". S nimi kobiety, godzce si by w ciy i urodzi dziecko w zastpstwie innej kobiety, ktrej zapodniona komrka jajowa zostaje wszczepiona do ich macicy. Ktra z nich jest w takim przypadku matk biologiczn? Dzieci. Dawniej dzieci byy inwestycj zapewniajc rodzicom na staro rodki utrzymania i opiek. Wraz z powstaniem systemw emerytalnych ta rola dzieci zanika i rozpoczo si umacnianie autonomicznej pozycji dziecka w rodzinie. Wyduy si okres wolnego od odpowiedzialnoci dziecistwa i pojawia si pozbawiona dorosych obowizkw kategoria nastolatkw". Dobro" dziecka stao si nadrzdnym celem rodziny, obowizki za rodzicw wobec dziecka zaczy growa nad ich prawami wobec niego. Dzieci staj si coraz kosztowniejsze i jest ich w rodzinie coraz mniej. Coraz wikszych nakadw wymaga ich wyksztacenie chronice przed degradacj spoeczn i zapewniajce konkurencyjno na rynku pracy. Pojawio si pojcie dzieci wysokiej jakoci". Sytuacja dzieci w rodzinie podlega coraz cilejszej kontroli ze strony pastwa, czego wyrazem s wspomniane wczeniej sdy opiekucze i rzecznicy praw dziecka.
Jeli na pocztku XX wieku ojciec cieszy si niewtpliwie peni ojcowskiej i mowskiej wadzy i stanowi szczyt trjkta, ktrego podstaw byy ona i dzieci, to poczynajc od 1970 roku, pozycje te ulegy zasadniczej zmianie. Na szczycie trjkta znalazo si teraz dziecko i jego dobro, za jego podstaw staa si para rodzicielska z jednej strony, a ten trzeci porednik, ktry pojawi si midzy rodzicami i dziemi, to znaczy pastwo - z drugiej" (Delumeau, Roche 1995: 387)
Pastwo i rodzina. Wspczesne pastwa wpywaj na proces reprodukcji ludzkiej co najmniej na trzy sposoby. Po pierwsze, przez ustawodawstwo zapewniajce poszanowanie praw dziecka i rwnoprawno maonkw. Po drugie, przez ustawodawstwo socjalne. Rodzaje zasikw socjalnych i reguy ich przyznawania oddziauj nie tylko na decyzje o liczbie
387
posiadanych dzieci, ale rwnie na decyzj o zawarciu zwizku maeskiego, ktry w pewnych przypadkach moe powodowa utrat uprawnie do pomocy socjalnej. System zasikw moe take osabia pozycj ojca. Jak pisa londyski The Economist" w 1995 roku: Kiedy kobiety przekonuj si, e pastwo jest lepszym - od mczyzny - ywicielem rodziny, w ich oczach nastpuje dewaluacja instytucji ojca". Po trzecie, przez system podatkowy. Systemy opodatkowania dochodw mog sprawi, e zawarcie maestwa bdzie wiza si z korzyci materialn lub strat.
Wspczesna rodzina jako rzeczywisto empiryczna i jako warto

W przekazach kultury masowej, jak rwnie w potocznej wiadomoci rodzina jest synonimem harmonii i mioci. Zapewne takie rodziny istniej i by moe jest ich nawet wikszo. Jednak coraz wyraniej wida, e rodziny to take miejsca ostrych napi, udrki psychicznej i maltretowania fizycznego. Rnego rodzaju badania ujawniaj psychiczne okaleczenia powodowane przez toksycznych rodzicw" i nadopiekucze matki. Istnieje syndrom maltretowanego dziecka", w prasie za co jaki czas czytamy o katowanych, czasem nawet na mier, dzieciach. Tabu milczenia zostao zdjte z molestowania seksualnego dzieci. Coraz goniej mwi si rwnie o maltretowanych onach. Pojawio si pojcie gwatu maeskiego" uwzgldniane nawet w kodeksach karnych (w Polsce ju w latach trzydziestych XX wieku).
Badania przeprowadzone w 1999 roku w dwudziestu piciu krajach europejskich pokazay co nastpuje: W dwudziestu z nich ponad 80 procent respondentw uznao rodzin za bardzo wan rzecz w swoim yciu. Najniszy odsetek respondentw, ktrzy wyrazili tak opini, by w Portugalii i na Litwie (65 proc). W adnym kraju odsetek osb, ktre sprzeciwiy si opinii, e maestwo jest instytucj przestarza, nie by niszy ni 70 procent, a w dziewiciu z nich wynis 90 procent i wicej. W adnym kraju odsetek respondentw aprobujcych samotne macierzystwo nie przekroczy 50 procent. W Szwecji, w ktrej odsetek dzieci urodzonych w zwizkach pozamaeskich wynosi 50 procent, samotne macierzystwo zaaprobowao jedynie 25 procent badanych. Jest to odsetek niszy ni we Woszech (39 proc), w ktrych odsetek dzieci pozamaeskich wynosi 7,3 procent. Wystpuje powcigliwo w aprobacie homoseksualizmu. rednia ocen w dziesiciopunktowej skali - od cakowitej dezaprobaty (1) do penej aprobaty (10) - bya wysza ni 5 tylko w dwch krajach (Portugalii i Islandii). W siedmiu krajach natomiast rednia ta nie przekroczya 2,5 (Halman 1999).
388
Cz pita. Instytucje
Statystyki policyjne ujawniaj, e ofiarami wikszoci zabjstw s czonkowie rodziny zabjcy. Z danych amerykaskich wynika, e w USA wicej funkcjonariuszy policji traci ycie i doznaje obrae, interweniujc w konfliktach rodzinnych ni w jakichkolwiek innych sytuacjach. Jednak niezalenie od tego, co w rzeczywistoci dzieje si w rodzinach, i niezalenie od rozmaitych nowych postaci spoecznej organizacji reprodukcji ludzkiej badania empiryczne wykazuj, e we wszystkich krajach europejskich ceniona jest rodzina zgodna ze wzorem uksztatowanym w wieku XIX, ktra jest okrelana jako tradycyjna" (patrz: ramka na poprzedniej stronie).
5. Wspczesna rodzina polska

Polska w 1999 roku naleaa do krajw europejskich o najwyszych odsetkach osb uznajcych rodzin za bardzo wan (91 proc), a maestwo za instytucj nieprzestarza (94 proc). W Polsce jednoczenie odsetek osb aprobujcych samotne macierzystwo by najniszy wrd wszystkich badanych w 1999 roku krajw europejskich i wynis 13 procent (Halman 1999). Szeroka aprobata wartoci rodzinnych w Polsce ma co najmniej dwie przyczyny. Jedn jest wpyw Kocioa katolickiego. Drug dua liczba rodzin rolnikw, odpowiadajcych wzorowi rodziny przedprzemysowej, bdcej nie tylko jednostk reprodukcyjn, ale i produkcyjn. Zmiany rodzimego rodowiska spoeczno-gospodarczego oraz importowane przez rodki masowego przekazu wzory obyczajw ponowoczesnych spoeczestw oddziauj z inn si na tradycyjne rodziny wiejskie (naley zaznaczy wysokie prawdopodobiestwo tego, e podobnie jak wykazay antropologiczne badania poborowych, zrnicowanie wielu zmiennych nie odpowiada
dychotomicznemu podziaowi na wie i miasto, ale wielkoci zamieszkiwanej miejscowoci stopniowalnej od wsi do wielkiego miasta; zob. Ruchliwo spoeczna, s. 294) ni na rodziny miejskie, zwaszcza yjce w duych metropoliach. Dane statystyczne informuj, e rodziny wiejskie i miejskie rni si struktur gospodarstw domowych i dzietnoci. Na wsi jest te mniej ni w miecie rozwodw i dzieci pozamaeskich. W sferze seksu, maestwa i prokreacji w Polsce lat dziewidziesitych nastpuj zmiany podobne do tych, jakie w latach szedziesitych i siedemdziesitych XX wieku zachodziy w Europie Zachodniej (Dobrodzicka 1999: 152). Od koca lat osiemdziesitych zauwaalne jest te oddzielanie si sfery ycia seksualnego od maestwa i prokreacji. Wzrasta tolerancja wobec przedlubnych stosunkw seksualnych modziey i zmniejsza si rnica tolerancji wobec chopcw i dziewczt.
Rozdzia XVI. Sfera reprodukcji Struktura gospodarstw domowych (w procentach): Jednorodzinne Dwurodzinne Trzy i wicej rodzinne miasto 92,5 7,1 0,4
389 wie 77,6 20,9 1,5
Dzietno. W roku 1997 na 7 tysicy kobiet w wieku 15-44 lat ywych urodze byo w miecie 276, a na wsi - 423. W tym samym roku wskanik dzietnoci wynis dla miasta 1,305, a dla wsi 1,843 (Rocznik Statystyczny 1998: 94, 97). Przecitna liczba osb w gospodarstwie domowym w roku 1995: miasto: 2,80; wie: 3,59; w gospodarstwach domowych z uytkownikiem gospodarstwa rolnego: 4,06 (Raport o sytuacji... 1998: 211). procent urodze ywych Dzieci pozamaeskie: (Duch-Krzysztoszek 1998: 32) Rozwody. W roku 1997 w miecie 26,02 procent rozwizanych maestw miao za przyczyn rozwd, podczas kiedy na wsi tylko 6,5 procent. Pozostae rozwizane maestwa miay za przyczyn mier wspmaonka (Rocznik Statystyczny 1998: 96). 12,0 6,5
Wrd samej modziey odsetek opinii, e pierwsze kontakty seksualne modzi ludzie powinni mie dopiero po lubie, zmala midzy rokiem 1988 a 1998 z 41 do 17 procent (BS/98/99). Zmieniaj si nie tylko pogldy modziey, ale i jej zachowania. W dekadzie 1988-1998 wzrs odsetek modziey szkl ponadpodstawowych, majcej za sob inicjacj seksualn. W Polsce wzrasta te liczba zwizkw nieformalnych. Podczas kiedy w badaniach z 1988 roku 51 procent respondentw stwierdzio, e nie zna adnej pary yjcej w tego rodzaju zwizku, w badaniach z 1993 roku odpowiedziao tak tylko 10 procent badanych (Kwak 1995: 149). Maestwo. W Polsce maestwo jest wysoko cenion wartoci. W badaniach z koca lat osiemdziesitych szczliwe, udane ycie maeskie" jako najwaniejszy lub wany cel w yciu wskazao 74,7 procent respondentw (Duch-Krzysztoszek 1998: 96). Wysoki odsetek Polakw (86 proc.) postrzega te swj dom rodzinny jako miejsce, gdzie s ludzie, ktrzy si kochaj, rozumiej i gdzie jest mi najlepiej" (BS 197/175/94). Mimo to w latach dziewidziesitych wspczynnik nowo zawieranych maestw obnia si. W roku 1990 wynosi on 6,7 w przeliczeniu na 1000 osb, natomiast w 1997 ju 5,3 (Rocznik Statystyczny 1998: 96). Model maestwa. W prowadzonych w Polsce badaniach operuje si trzema modelami maestwa. S to modele: tradycyjny" - jedynie m pracuje i zarabia wystarczajco na utrzymanie rodziny, ona za zajmuje si wycznie prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci; partnerski" - m i ona tyle samo czasu przeznaczaj na prac zawodow i w rwnym stopniu zajmuj si domem i dziemi; mieszany" - m
390
Cz pita. Instytucje
Badania CBOS pokazuj, e przyczyny niezawierania maestw przez mode kobiety i modych mczyzn w 1996 roku postrzegane byy nastpujco (mona byo wybra trzy odpowiedzi; w procentach): Diety mczyni obawiaj si trudnoci materialnych 7 2 65 obawiaj si trudnoci mieszkaniowych 6 0 52 obawiaj si nieudanego maestwa 3 9 24 nie mog znale odpowiedniego partnera/ki 2 5 24 wybieraj wolno, ycie bez zobowiza 2 4 44 obawiaj si, e zaoenie rodziny przeszkodzi im 2 4 25 w karierze zawodowej 1 3 25 obawiaj si obowizkw rodzicielskich (W zestawieniu tym uwzgldniam jedynie odpowiedzi o odsetkach powyej 20 proc.) Opinia, e ludzie nie wstpuj w zwizek maeski z obawy, i zaoenie rodziny przeszkodzi im w karierze zawodowej, bardzo silnie zaley od cech pooenia spoecznego ankietowanych - im wysze maj wyksztacenie, kwalifikacje zawodowe i dochody, a take im lepiej oceniaj swoje warunki materialne i s modsi, tym czciej przypisuj tego typu lki zarwno mczyznom, jak i kobietom. O mczyznach zdecydowanie najczciej sdz tak uczniowie i studenci [...], o kobietach za badani z wyszym wyksztaceniem. Osoby o wysokim statusie spoecznym, a take uczca si modzie czciej ni inni przeywaj niepokoje o swoj karier zawodow i w zwizku z tym czciej dostrzegaj je w caym spoeczestwie. [...] Im nisze maj wyksztacenie badani, tym rzadziej sdz, e mczyni nie eni si, gdy wybieraj wolno, ycie bez zobowiza, tym czciej natomiast uwaaj, i nie mog znale odpowiedniej kandydatki na on. Trudnoci te stanowi rzeczywisty i nabrzmiay problem w rodowisku wiejskim. Rolnicy te w porwnaniu z reszt badanych najczciej w tym widz przyczyn bezennoci mczyzn i umieszczaj j na drugim miejscu po trudnociach materialnych" (BS/186/184/96).
i ona pracuj zawodowo, m powica wicej czasu na prac zawodow, ona oprcz pracy zawodowej zajmuje si domem i dziemi. Trzeci model jest w gruncie rzeczy wariantem modelu tradycyjnego zmodyfikowanym o potrzeb wsparcia budetu domowego drug pensj. Nic wic dziwnego, e w badaniach z 2000 roku w porwnaniu z rokiem 1997 jego akceptacja zmalaa o tyle punktw procentowych, o ile wzrosa akceptacja modelu tradycyjnego". Natomiast midzy rokiem 1995 a 2000 akceptacja modelu partnerskiego" wzrosa wprawdzie niewiele, ale nastpi liczcy si wzrost jego aprobaty przez mczyzn.
Akceptowane modele maestwa (w procentach): tradycyjny" 1995 rok 2000 rok partnerski" 1995 rok 2000 rok kobiety mczyni
34 38 42 42
55 47 25 33
391
Akceptowanie danego wzoru maestwa nie jest rwnoznaczne z jego realizacj we wasnym yciu.
W 1995 roku za wzorem tradycyjnym" opowiadao si 43 procent respondentw, natomiast za realizowany we wasnym maestwie uznao go 26 procent. Podobnie byo w przypadku wzoru partnerskiego", ktry akceptowao 35 procent respondentw, a tylko 24 procent uznao za realizowany w ich wasnym maestwie (BS/13/ 10/95).
Dzieci. Jak wykazuj badania, w Polsce oddzielanie si sfery seksu od maestwa i reprodukcji nie oznacza, e reprodukcja przestaa by uwaana za gwny cel maestwa. W kocu lat osiemdziesitych wartoci, z ktr najczciej wizano maestwo, byo posiadanie dziecka (66,2 proc), rzadziej wskazywano na zaspokojenie potrzeby mioci (48,6 proc.) i oparcie w potrzebie (45,3 proc.) (DuchKrzysztoszek 1998: 98). W rozmaitych badaniach respondenci, bez wzgldu na pe, znacznie czciej deklarowali zadowolenie z dzieci ni z maestwa, przy czym rozbieno ta bya wiksza w przypadku kobiet. W porwnaniu z innymi krajami europejskimi Polska naley do tych, w ktrych jest wysoki (chocia nie najwyszy) odsetek opinii, e rodzice powinni zrobi wszystko dla dobra dziecka (67 proc), i najwyszy odsetek opinii, e dzieci obowizane s kocha i szanowa swoich rodzicw (89 proc.) (Halman 1999: 15). W latach dziewidziesitych XX wieku, a wic po zmianach ustrojowych w Polsce, nastpi spadek liczby zawieranych maestw oraz zaczo rodzi si coraz mniej dzieci. W roku 1990 rednia liczba dzieci kobiet w wieku rozrodczym wynosia 2,04, a w 1998 - 1,43, czyli osigna wspczynnik dzietnoci, ktry nie zapewnia zastpowalnoci pokole. Przy czym nie wystpiy statystycznie istotne zwizki midzy akceptowanym wzorem maestwa i deklaracjami co do podanej liczby dzieci (BS/53/2000). Spadek dzietnoci nie znaczy, e Polacy w ogle nie chc mie dzieci. Chc, ale najczciej tylko dwoje (BS/53/2000). W potocznej opinii podstawowym powodem ograniczania liczby dzieci s trudnoci materialne, zwaszcza zwizane ze zdobyciem wasnego mieszkania. Socjolodzy natomiast dostrzegaj tu charakterystyczn dla nowoczesnych spoeczestw tendencj do spadku liczby dzieci w miar coraz wyszej pozycji spoecznozawodowej rodzicw (Duch-Krzysztoszek 1998: 151). Przewiduj te pojawienie si skonnoci do opniania wieku zawierania maestw i ograniczania liczby dzieci w modszych pokoleniach wkraczajcych w doroso po przemianach ustrojowych. Wysoka pozycja rodziny skania do przywizywania wagi do jakoci dzieci". Koszty zwizane z podwyszaniem jakoci" dzieci skaniaj do
392
Cz pita. Instytucje
ograniczania ich liczby. Badania z pocztku lat dziewidziesitych wykazay, e posyanie dzieci na dodatkowe zajcia pozaszkolne jest silnie skorelowane z wyksztaceniem rodzicw, natomiast nie wykazuje zwizkw z dochodami gospodarstwa domowego (Giza-Poleszczuk 2000: 148). Stosunek do ksztacenia dzieci jest te skorelowany z miejscem zamieszkania.
W badaniach modziey szk ponadpodstawowych w 1999 roku 78 procent modych ludzi zamieszkaych na wsi stwierdzio, e ich rodzice chc, aby po ukoczeniu nauki uczyli si dalej, natomiast wrd modziey zamieszkaej w maych miastach odsetek ten wynosi 91 procent, a w miastach powyej 500 tysicy mieszkacw 97 procent (BS/19/99).
Matki i ojcowie. Polskie rodziny s wyranie matkocentryczne. Prowadzone od 1992 roku przez CBOS badania wrd modziey szk ponadpodstawowych nieodmienne informuj o silniejszym zwizku modych ludzi z matk ni z ojcem. Czciej jako dobre i bardzo dobre oceniaj swoje stosunki z matk ni z ojcem. Z matk te czciej rozmawiaj o problemach osobistych, o szkole i nauce, o planach na przyszo, a take o seksie. Jedynym wyjtkiem s rozmowy o polityce, ktre prowadzone s czciej z ojcem ni matk (BS/19/99). Zagroenia i konflikty w rodzinie. W pracach powiconych rodzinie wskazuje si, e najpowaniejsze zagroenia rodziny wynikaj z pooenia materialnego. Zwraca si te uwag, e zmniejszanie si dzietnoci oraz starzenie si spoeczestwa zwiksza bdzie obcienie rodzin opiek nad ludmi starymi, ktrej nie bd w stanie sprosta systemy zabezpieczenia spoecznego. Zagroenia te dostrzegane s w krajach bogatszych od Polski i o rozwinitych funkcjach opiekuczych. Tym wiksze s wic w Polsce. Poza rodzinami bezrobotnych w najgorszej sytuacji materialnej s rodziny rolnikw, ktrych deklarowana sytuacja materialna w kocu lat dziewidziesitych nie rnia si od sytuacji rodzin bezrobotnych (BS/87/87/98). W niemal co czwartej polskiej rodzinie dochodzi do ktni i awantur przynajmniej par razy w miesicu. Jako najczstsz przyczyn nieporozumie rodzinnych wymienia si sytuacj finansow, brak pienidzy i pracy (60 proc). W dalszej kolejnoci przyczynami tymi s: podzia obowizkw domowych (40 proc.) i problemy zwizane z wychowywaniem dzieci (32 proc.) (BS/208/183/94). Rodziny radz sobie z zagroeniami wynikajcymi z pogarszajcej si sytuacji, rezygnujc z korzystania z patnych usug i rozszerzajc zakres domowej dziaalnoci usugowo-produkcyjnej, jak remont mieszkania, drobne naprawy, szycie etc. (Beskid, Zarzycka-Skrzypek 1993: 91). W sytuacjach kryzysowych odgrywa rol take pomoc krewnych, najczciej rodzicw, dziadkw. Udzielana jest nie tylko w formie wsparcia
Rozdzia XVI. Sfera reprodukcji 393
finansowego jako darowizna lub poyczka, ale rwnie w formie prac naprawczych, pomocy w zaatwieniu spraw w urzdzie czy znalezieniu pracy. Wbrew bowiem temu, co sdzono ongi, w spoeczestwach prze-
mysowych nie znikaj kontakty midzy krewnymi. Jeli sabn, to nie wskutek zmian zachodzcych w rodzinach/gospodarstwach domowych w rezultacie procesu uprzemysowienia jako takiego, ale nagych awansw spoecznych (Giza-Poleszczuk 2000: 123). Przykad Polski wskazuje, e nawet w spoeczestwie przemysowym, w ktrym dokona si awans spoeczny szerokich mas ludnoci, wizy krewniacze oywaj i nabieraj znaczenia we wszelkiego rodzaju sytuacjach kryzysowych. Rodzina i pastwo. Opnianie wieku zawierania maestw, spadek dzietnoci, pojawienie si tak zwanego ujemnego przyrostu naturalnego (wicej zgonw ni narodzin) - wszystko to niepokoi demografw, a wraz z nimi i politykw. W programach rnych partii pojawia si haso polityki prorodzinnej". Czsto jest ono tu rozumiane jako propagowanie tradycyjnego" modelu maestwa i zachcanie kobiet za pomoc odpowiedniego ustawodawstwa do wycofywania si z rynku pracy i zajmowania wycznie rodzin oraz rodzenia wikszej liczby dzieci. Tymczasem w odczuciu spoecznym polityka prorodzinna to dla przeszo poowy naszych obywateli pomoc dla modych maestw w uzyskaniu mieszkania, a dla mniej wicej jednej czwartej rozbudowa oglnych funkcji socjalnych pastwa i likwidowanie bezrobocia. Tylko okoo jednej pitej badanych widzi w wikszych zasikach rodzinnych i wychowawczych oraz zasikach na dziecko waciw form wspierania rodzin. Oglna ocena polityki prorodzinnej pastwa w roku 2000 wypada le. Przy skali piciopunktowej nikt z badanych nie oceni tej polityki jako bardzo dobrej, jako dobr ocenio j 6 procent, dostateczn - 47 procent, a niedostateczn - 46 procent (BS/53/2000).
ROZDZIA XVII
Sfera polityki
1. Polityka i wadza 397 2. Pastwo 400 3. Demokracja 403
1. Polityka i wadza
Polityka ogldana z perspektywy socjologicznej to zachodzce w zbiorowociach procesy, dziki ktrym jednostki bd grupy zdobywaj wadz, posuguj si ni i j trac. Takie ujcie polityki cile wie si z pojciem wadzy, ktra - zgodnie z klasyczn definicj Maxa Webera -oznacza zdolno kontrolowania lub wpywania na dziaania innych bez wzgldu na ich zgod. Tak rozumiana wadza wystpuje zarwno na mikro-, jak i makropoziomie ycia spoecznego i przybiera rozmaite formy. Powoduje to, e sfera polityki moe by widziana bardzo szeroko i obejmowa wszelkie relacje midzyosobnicze, w ktrych przejawia si owa zdolno kontrolowania i wpywania na dziaania innych. Takie relacje wystpuj nie tylko w zbiorowociach ludzkich, ale i w wielu zbiorowociach zwierzcych (zob. Biologiczne podstawy ycia spoecznego z perspektywy biologii ewolucyjnej, s. 53). Tymi ostatnimi jednake socjologowie si nie interesuj, chocia zdarza si to co poniektrym politologom (przykadem artyku Freda H. Wilhoite jr.: Wadza polityczna u naczelnych: podejcie biobehawioralne, 1991). W kadej dowolnie licznej zbiorowoci, jeli nie jest to jedynie pewna liczba osb przypadkowo znajdujcych si w tym samym miejscu, jaka forma przywdztwa jest rzecz nieuniknion. Badania psychologw wykazay, e w zbiorowociach utworzonych dla celw eksperymentalnych z kilku przypadkowo dobranych ludzi, ktrym powierza si do wykonania jakie zadanie, spontanicznie wyaniaj si dwie role przywdcze. Z jedn zwizane jest organizowanie dziaa, z drug za - zapobieganie konfliktom i dbanie o dobr atmosfer (zob. Struktura przywdztwa, s. 189). Unaocznia to dwie podstawowe funkcje wadzy, ktrymi s organizowanie zbiorowych dziaa oraz likwidowanie, a co najmniej agodzenie konfliktw. Istnienie przywdztwa jest te uwaane za jedn z konstytutywnych cech grupy jako pewnej ustrukturowionej caoci odrniajcej si od bezksztatnego zbioru jednostek (zob. Mae grupy jako mikrostruktury spoeczne, s. 185).
398
Cz pita. Instytucje
Z tak szeroko rozumian polityk mamy do czynienia na kadym kroku: w kadej rodzinie, organizacji, stowarzyszeniu etc. Odzwierciedla to jzyk potoczny, gdy nierzadko mona usysze, e polityk naszego ojca jest niesprzeciwianie si w sposb jawny decyzjom matki, ale ich ignorowanie", czy te: mj kierownik ma tak polityk, e w delegacje subowe wysya jedynie modszych wiekiem pracownikw". Aczkolwiek szerokie rozumienie polityki jest w peni uzasadnione, najczciej - mwic o niej - ma si na myli jej zakres wszy, obejmujcy procesy zdobywania, utrzymywania i tracenia wadzy na poziomie makrospoecznym. Zaznaczy naley, e sozologiczne zainteresowania wadz na poziomie makrospoecznym nie ograniczaj si do mechanizmw jej uzyskiwania, sprawowania i tracenia, a wic polityki w sensie cisym. Dla socjologw wadza to rwnie jeden z wanych wymiarw zrnicowania spoecznego (zob. Zrnicowanie spoeczne i ruchliwo spoeczna, s. 275). Istotne jest dla nich take pytanie o spoeczne rda wadzy w poszczeglnych spoeczestwach, ktrymi moe by zarwno bogactwo, jak presti, sprawno organizacyjna, wasno rodkw produkcji, a nawet przewaga liczebna. Niezalenie od rozmaitych zainteresowa socjologii rnymi aspektami wadzy na wszystkich poziomach ycia spoecznego, istnieje w jej obrbie subdyscyplina okrelana jako socjologia polityki" lub socjologia stosunkw politycznych" o obszarze zainteresowa bliskim obszarowi nauk politycznych. Pojawia si ona do pno w socjologii, ktr charakteryzuje (zwaszcza charakteryzowaa u jej zarania) koncentracja uwagi przede wszystkim na spoeczestwie jako swoistym, odrbnym od pastwa tworze. Nauki polityczne skupiaj uwag na makrospoecznym porzdku politycznym, traktowanym jako zinstytucjonalizowany i sformalizowany system, za pomoc ktrego pewne jednostki i grupy zdobywaj, utrzymuj i sprawuj wadz nad innymi. Centralne miejsce w tym porzdku zajmuje pastwo. Zrnicowanie form pastwa i sposobw jego dziaania koncentruje na sobie uwag nauk politycznych, a take prawnych. Polityk jako przedmiotem bada interesuje si te psychologia. Istnieje taka jej cz, ktra okrelajc si jako psychologia polityczna - zajmuje si zachowaniami jednostek w obszarze polityki. W obrbie jej zainteresowa znajduj si takie kwestie jak zwizki midzy cechami osobowoci a orientacjami politycznymi, zachowania wyborcze, a take podejmowanie decyzji dotyczcych polityki (Skaryska 1999: 8).
Rozdzia XVII. Sfera polityki
399
Prawomocno wadzy
Szerokie Weberowskie okrelenie wadzy jako zdolnoci wpywania na dziaania innych bez pytania o ich zgod odnosi si moe do dwu zupenie rnych sytuacji. Jednej, kiedy posuszestwo zostaje uzyskane przez zastosowanie rodkw przymusu bd grob ich uycia, i drugiej, kiedy posuszestwo wynika z uznania czyich uprawnie do wydawania polece i uznania za waciwe podporzdkowywanie si im. W tym drugim przypadku mwimy o wadzy prawomocnej. Rozrnienie tych dwch rodzajw wadzy ma dugi rodowd w europejskiej myli politycznej. Wadza oparta na przymusie nigdy nie stanowia teoretycznego problemu, chocia bywaa i bywa niemaym problemem praktycznym tych, ktrzy jej podlegaj, a niekiedy i tych, ktrzy j sprawuj. Uwaa si bowiem, e tego rodzaju wadza jest mao stabilna. Ludzie s jej posuszni tylko w takiej mierze, w jakiej zdolna jest to posuszestwo wymusi. Kiedy zdolno ta maleje, sabnie posuszestwo. Przykadem moe by Polska w latach osiemdziesitych XX wieku, w ktrej bujnie rozwijay si rne zorganizowane formy oporu wobec wadzy, do bezradnej wobec nich mimo tak rozpaczliwej prby ich stumienia jak wprowadzenie stanu wojennego. Problemem s natomiast powody, dla ktrych ludzie uznaj czyje prawo do sprawowania wadzy, a swoje posuszestwo uwaaj za rzecz oczywist. Pytanie o te powody w jzyku politologii wspczesnej jest pytaniem o legitymizacj wadzy i jej rda. U podstaw rozmaitych, mniej lub bardziej rozbudowanych odpowiedzi jest klasyczne rozrnienie trzech typw prawomocnego panowania Maxa Webera. Wyrni on panowanie charyzmatyczne, tradycyjne i legalne, czyli racjonalne. Panowanie charyzmatyczne wynika ze szczeglnych cech osobistych przywdcy, ktre powoduj, e jego zwierzchnictwo jest spontanicznie uznawane za oczywiste. Ludzie id za nim, s mu posuszni i uznaj jego autorytet ze wzgldu na jego walory. O takich osobach mwi si, e maj charyzm. Charyzmatyczne przywdztwo szczeglnie widoczne jest w rnych ruchach religijnych, chocia dostrzec te je mona w podwrkowych grupach koleeskich. Niektrzy uwaaj, e jest to najbardziej elementarna i najpierwotniejsza forma przywdztwa, wystpujca take wrd naszych zwierzcych przodkw i kuzynw (Wilhoite 1991). Panowanie tradycyjne z kolei opiera si na zwyczaju i tradycji. Uznaje si dan zwierzchno, poniewa w tej postaci istnieje od zawsze". Z panowaniem tradycyjnym mamy najczciej do czynienia w monarchiach, w ktrych prawo czonkw danego rodu do sprawowania wadzy postrzegane jest jako niekwestionowalne. Naturalnie, u rde tradycyjnego
400
Cz pita. Instytucje
panowania moe by gwat i przemoc, ale upyw czasu, nadajc mu patyn, uprawomocnia je. Panowanie legalne z kolei opiera si na normach prawnych i kompetencji osb sprawujcych wadz na mocy tych norm. Tego rodzaju wadza to wedle Webera wadza biurokratyczna. Wyrnione przez niego trzy typy prawomocnego panowania s oczywicie typami idealnymi. W rzeczywistoci, zwaszcza w wiecie wspczesnym, wystpuj w najrozmaitszych poczeniach. Premier rozporzdzajcy wadz na zasadzie biurokratycznej moe by obdarzony osobist charyzm, a tradycyjne postacie rzdw mog opiera si na konstytucji i procedurach biurokratycznych. Za przykad powizania panowania charyzmatycznego, tradycyjnego i legalnego uwaa si wadz papiesk za pontyfikatu Jana Pawa II.
2. Pastwo
Podobnie jak to jest w przypadku wadzy, u podstaw wspczesnych definicji pastwa ley jego okrelenie dane przez Maxa Webera i uznawane za klasyczne. Powiada on, e pastwo to instytucja, ktra ma wyczne prawo do posugiwania si si w obrbie danego terytorium. Takie okrelenie pastwa wskazuje na jego cztery cechy charakterystyczne. Po pierwsze, e jest aparatem sprawowania wadzy; po drugie, e sprawuje j monopolistycznie; po trzecie, e jest to wadza prawomocna; po czwarte, e jest organizacj opart na zasadzie terytorialnej, a nie rodowej, i wizach krwi. Inaczej okrela pastwo Karol Marks. Dla niego byo ono organem panowania klasowego i klasowego ucisku. Wbrew pozorom nie s to sprzeczne okrelenia pastwa. Kade z nich bowiem mwi o innym jego aspekcie; definicja Weberowska o oglnych cechach organizacji pastwowej odrniajcych j od innych organizacji, natomiast Marksowska o tym, w czyim interesie wadza pastwowa jest sprawowana. Marks zreszt nie by pierwszy, ktry w pastwie dostrzeg stranika przywilejw spoecznych. Wiele wiekw wczeniej t rol pastwa zauway Platon. Stwierdzi, e gdyby pan ze swymi niewolnikami znalaz si na pustyni, gdzie nie ma pastwa, niezbyt dugo cieszyby si nie tylko posiadaniem niewolnikw, ale take wasnym yciem. Marksowska i Weberowska definicje pastwa cznie okrelaj obszar wspczesnych zainteresowa politologicznych. Obejmuj one zarwno pytania o mechanizmy dziaania pastwa, jak i o to, do kogo wadza w pastwie naley i w czyim interesie jest sprawowana.
401
Obie te porednio wskazuj na jego historyczno. Pastwo zorganizowane na zasadzie terytorialnej, z wyodrbnionymi organami wadzy publicznej, nie mogo powsta bez nadwyek produkcyjnych niezbdnych do utrzymywania wyspecjalizowanego aparatu wadzy. Wraz z nadwykami nastpowao rnicowanie si spoeczestwa, a wraz z tym pojawiay si nowe konflikty wymagajce rozwizywania. Wzmagao to potrzeb pastwa. W dziejach ludzkoci w wyniku specyficznych procesw historycznych w rozmaitych miejscach globu ziemskiego powstaway pastwa rnego typu, ktre przy caej swej rnorodnoci odpowiaday oglnej Weberowskiej definicji pastwa.
Ksztatowanie si nowoczesnych pastw europejskich

Pocztki nowoczesnych pastw europejskich wi si z powstawaniem i rozwojem kapitalizmu, najpierw handlowego, nastpnie przemysowego. Rozwj handlu wymaga ujednolicenia opat celnych i drogowych, w okresie feudalnym nakadanych dowolnie przez wadcw poszczeglnych prowinqi, a nawet dbr. Przede wszystkim potrzebowa sieci bezpiecznych drg, na ktrych nie groziyby napady zbjcw i samowolnych panw feudalnych, rabujcych kupcw przejedajcych przez ich terytoria. Wszystko to moga zapewni jedynie odpowiednio silna i sprawna wadza centralna. Bogacce si i wzrastajce w si mieszczastwo, stan trzeci", stao si zapleczem spoecznym ksztatujcych si nowoczesnych pastw w Europie Zachodniej. Ich pocztkow postaci ustrojow byy monarchie absolutne, z ktrymi wi si narodziny centralizacji pastwa i pastwowej biurokracji oraz armii. Ksztatowanie si scentralizowanego aparatu pastwowego napotykao wiele oporw. Centralizacji sprzeciwiay si zgromadzenia lokalne, ktre traciy wadz na rzecz centrum, rne orodki wadzy lokalnej zmuszane do jej oddania lub dzielenia si ni, a take zwyky lud, dla ktrego centralizacja oznaczaa konieczno nowych wiadcze na rzecz wyaniajcego si aparatu pastwowego: oddawania ludzi do wojska i pacenia podatkw (Tilly 1998: 19). W rezultacie tworzenie si mapy politycznej nowoczesnej Europy byo procesem dugim i zawiym, na ktry skadao si zarwno wyrastanie i organizowanie pastw, jak tracenie, a czasem nabywanie praw politycznych przez rne spoecznoci regionalne. Liczba mniej lub bardziej niezalenych jednostek politycznych zmalaa w Europie midzy rokiem 1500 a 1900 z okoo piciuset do dwudziestu kilku (Tilly 1998:19). Niemcy i Wochy zjednoczyy si i stay si jednolitymi pastwami dopiero w drugiej poowie XIX wieku.
402
Cz pita. Instytucje
Ksztatujce si w Europie pastwa stopniowo przestaway by uwaane za osobist wasno wadcy i zaczynay by postrzegane jako wasno ludu, co oznaczao kres absolutyzmu. W osiemnastowiecznej myli politycznej pojawia si idea ludu jako suwerena, najdobitniej wyraona przez Jana Jakuba Rousseau. Przy czym, tak jak i we wczeniejszej myli politycznej, bycie suwerenem oznaczao dla niego posiadanie wadzy ustanawiania praw. Innym istotnym dorobkiem myli tego okresu bya sformuowana przez Monteskiusza (i do dzi uznawana za fundament demokracji) zasada podziau wadzy na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz. Uznanie ludu za suwerena prowadzio nieuniknienie do pytania o to, kto jest ludem". Odpowied na nie miaa daleko idcy wpyw tak na przeobraenia spoeczne, jak i na wykrelanie granic pastw. Wtedy bowiem, kiedy pastwo byo uwaane za wasno rzdzcej dynastii, jego granice mogy by dowolnie wyznaczane przez podboje, maestwa i przymierza dynastyczne. Jeli natomiast suwerenem stawa si lud, musiaa to by jaka przestrzennie usytuowana wsplnota historyczno-kulturowa. Takie te wsplnoty stay si z czasem podstaw organizacyjn pastw. Jak pisze jeden z politologw, znaczenie suwerennoci ludu polegao na tym, e uksztatowane kulturowo, etnicznie i historycznie wsplnoty zyskay wymiar polityczny, ktrego przedtem nie miay. Ze wzgldu wic na zrnicowanie tych wsplnot efektem uniwersalnej idei suwerennoci ludu bya nacjonalistyczna partykularyzacja, ktra pocigna zasadnicze konsekwencje w przestrzennej organizacji pastw" (Beetham 1995: 295). W ten sposb na europejskiej scenie politycznej pojawiy si pastwa narodowe.
Pastwa narodowe we wspczesnym wiecie

Z chwil pojawienia si pastw narodowych stay si one podstawowymi jednostkami organizacyjnymi adu wiatowego. Zapanowaa zasada penej suwerennoci pastw na podlegych im terenach. Jako wyraz tej suwerennoci traktowano samodzielno gospodarcz, militarn i kulturaln pastwa, jej gwarancj za widziano w jego samowystarczalnoci w tych trzech dziedzinach. Oczywicie, tak samowystarczalno mogy uzyska jedynie odpowiednio due i silne pastwa, co wielu zbiorowociom regionalnym uniemoliwiao posiadanie wasnej pastwowoci. W wiecie wspczesnym ograniczeniu ulegy wszystkie trzy rodzaje samodzielnoci i samowystarczalnoci. Wspczesna bro jest tak technicznie wyrafinowana i kosztowna, e prawie adne z dzisiejszych pastw nie jest w stanie samodzielnie zapewni sobie rodkw obrony. W gospo-
403
darce rozpowszechniaj si midzynarodowe korporacje i kapita swobodnie wdruje po wiecie w poszukiwaniu najkorzystniejszych miejsc dla inwestycji. Elektroniczne rodki przekazu umoliwiaj nieograniczony przepyw informacji i przekaz kultury. Wspczenie ograniczaj samodzielno pastw narodowych w jej dotychczasowym rozumieniu problemy, ktrych rozwizanie przekracza moliwoci pojedynczych pastw narodowych, a nawet wicej, powstaje konieczno zewntrznej kontroli ich dziaa i spraw wewntrznych. Przykadowo wymieni tu mona potrzeb walki z midzynarodowym terroryzmem oraz kontroli przestrzeni kosmicznej, eksploatacji mrz, zanieczyszczania biosfery. Te wszystkie nowe zjawiska ograniczajce samodzielno pastw narodowych powoduj, e o niepodlego mog ubiega si i ubiegaj wsplnoty etniczne, jakie w czasach innej - tradycyjnej suwerennoci nie mogy o tym marzy. Trjng suwerennoci zakrela granice perspektyw bytu pastwowego. By uformowa si w pastwo, musiay narody in spe legitymowa si realistyczn moliwoci samodzielnego bytu, wspartego o samowystarczalno gospodarcz, militarn, kulturaln. Dzi, gdy adne lub prawie adne pastwo mwi na serio o samowystarczalnoci nie moe, nikt ju si niczym legitymowa nie musi" (Bauman 2000). Rezultatem jest powstawanie coraz wikszej liczby maych i sabych pastw, a wraz z nimi rodz si nowe problemy. Pastwa te s spragnione penej samodzielnoci na swoim terytorium i zarazem niezdolne do jej utrzymania. Pragnienie samodzielnoci zwizane z silnymi emocjami nacjonalistycznymi kae im przeciwstawia si wiatowej kontroli, a jednoczenie ich wewntrzna sabo czyni je podatnymi na manipulacje i naciski ze strony midzynarodowego kapitau eksterytorialnego. Wszystko to prowadzi do pytania o przyszo pastw narodowych w globalizujcym si wiecie. Jakie bdzie ich miejsce i rola, jaki zakres ich samodzielnoci i co zostanie uznane za jej niezbywaln cz. S to pytania odnoszce si tak do caego wiata, jak i jednoczcej si Europy, ktrej zjednoczony ksztat wci jest przedmiotem dyskusji i sporw.
3. Demokracja
Uznanie ludu za suwerena oprcz pytania, kto jest ludem, rodzio pytanie o sposb, w jaki ma by realizowana jego suwerenno. Poszukiwanie odpowiedzi na nie prowadzio tak do rozwoju teorii demokracji, jak i praktycznych prb wcielania jej w ycie.
404
Cz pita. Instytucje
Wspczenie demokracja, jej postacie i problemy niemal bez reszty absorbuj uwag politologw (Szczupaczyski 1998: 11). Zanikny niegdysiejsze zainteresowania typologi i klasyfikacj ustrojw. Jeeli jaki typ ustroju poza demokracj przyciga uwag, to jest nim autorytaryzm. Jednake i on jest rozpatrywany w cisym powizaniu z demokracj liberaln jako jej przeciwiestwo. Przez systemy autorytarne rozumiane s bowiem takie systemy polityczne, w ktrych nie ma podstawowych instytucji demokratycznych (Krasnodbski 1998). Demokracja zaja centralne miejsce w polu uwagi, poniewa konkurencyjne wobec niej ustroje, takie jak faszyzm i komunizm, z ktrymi niemao ludzi wizao nadzieje na przezwycienie niedostatkw ustroju demokratycznego, skompromitoway si, ukazujc swoje ponure oblicza. W przypadku komunizmu dodatkowo ujawni si jego hamujcy wpyw na rozwj gospodarczy, skutkujcy uboeniem spoeczestw. Jak powiada jeden ze wspczesnych politologw, w ostatnim pwieczu wiat sta si wiadkiem niesychanych i bezprecedensowych zmian politycznych. Wszystkie inne gwne formy ustrojowe odmienne od demokracji albo zniky, albo stay si ekscentrycznymi nieco przeytkami, albo wycofay si do swych ostatnich twierdz" (Dahl 2000: 7). Liczebny wzrost w skali wiata krajw o ustroju demokratycznym w cigu XIX i XX wieku nie by procesem harmonijnym. Mia trzy fale przedzielone okresami odwrotu od demokracji. Pierwsza, duga fala demokratyzacji, to lata 1828-1926; druga, krtka, lata 1943-1962; trzecia natomiast zacza si w 1974 roku (Huntington 1995). Chocia poszczeglni politolodzy rni si w liczbowych ocenach procesw demokratyzacji, zgodni s co do tego, e w wiecie wspczesnym ich zasig ulega nieustannemu poszerzaniu, nawet jeli tu i wdzie pojawiaj si jakie ich zakcenia. W dziejach kultury europejskiej demokracja, rozumiana jako rzdy ludu, ma dugi rodowd. Ustrj nazwany demokracj, od greckiego sowa demos - lud i kratos - wadza, zaprowadzono po raz pierwszy w staroytnych Atenach. Tam te Perykles w synnej mowie nad grobem Ateczykw polegych w wojnie ze Spart sformuowa idee, ktre na stae zrosy si z wyobraeniem demokracji. S to: 1) udzia wszystkich obywateli w rzdach pastwem, 2) rwno obywatelska, 3) wolno jednostki, 4) aktywne uczestnictwo w yciu publicznym. Bardzo podobnie wspczesny politolog okrela zasady, ktrych przestrzeganie jest niezbdne, aby dane stowarzyszenie czy organizacja, niezalenie od ich rodzaju i wielkoci, mogy by uznane za demokratyczne. S to: 1) rzeczywiste uczestnictwo, 2) rwne prawo gosu, 3) owiecone rozumienie, 4) nadzr nad podejmowanymi zadaniami, 5) wczenie wszystkich dorosych (Dahl 2000: 39). Inny za stwierdza, e obok wadzy drugim istotnym komponentem demokratycznej organizacji spoe-
405
czestwa powinna by kontrola. Kontrol lud powinien sprawowa nieustannie, co wymaga zwikszonej aktywnoci obywateli, obiektywnoci prasy, niezalenej opinii publicznej, istnienia organizacji kontrolujcych wadz w interesie etnicznych grup mniejszociowych, religijnych, organizacji konsumentw, aktywnych zwizkw zawodowych, obrocw praw jednostkowych itd.". Demokracja na poziomie pastwa wymaga rwnie rozwoju mechanizmw mikrodemokracji, stosunkw demokratycznych w zakadach pracy, organizacjach spoecznych, rodzinach (Ludwikowski 1998: 124). Wraz z rozwojem nowoczesnych organizacji pastwowych wprowadzenie w nich demokracji wymagao przezwycienia istotnej trudnoci. Przydatno ateskiego wzoru bya ograniczona. Ateny byy maym miastem-pastwem i wszyscy obywatele mogli mie rzeczywisty udzia w sprawowaniu w nim rzdw. Panowaa w nich demokracja bezporednia. Przez wiele wiekw nie umiano wyobrazi sobie innej postaci demokracji i uwaano, e tego rodzaju ustrj nadaje si wycznie dla pastw niewielkich. Tak sdzono jeszcze w XVIII wieku, kiedy rodzia si idea suwerennoci ludu oraz istotna dla pniejszego rozwoju demokracji idea podziau wadz na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz. Dopiero wiek XIX wynalaz form demokracji jako ustroju odpowiedniego dla duych pastw. Bya ni demokracja przedstawicielska. Zrodzia si z poczenia tradycji demokracji ateskiej z nowoytn ide suwerennoci ludu oraz parowiekowym dowiadczeniem europejskich zgromadze stanowych, takich jak angielski parlament, francuskie stany generalne, hiszpaskie cortezy, niemieckie landtagi czy wreszcie polski sejm. Ten ostatni bliski nam przykad pokazuje, jak w przedstawicielstwach stanowych wyksztacay si mechanizmy i procedury, ktre mogy by nastpnie wykorzystane w konstrukcji organw przedstawicielskich przekraczajcych granice stanowe. Prawa wyborcze, ktre w krajach europejskich z ksztatujcymi si ustrojami demokratycznymi naleay pocztkowo jedynie do nielicznych mczyzn o odpowiednio wysokich dochodach, w cigu XIX i XX wieku ulegay stopniowemu rozszerzaniu na coraz szersze krgi ludnoci. Przykadem moe by Wielka Brytania, gdzie w 1831 roku prawa te miao 4 procent dorosej ludnoci w wieku powyej dwudziestu lat, natomiast w roku 1931 - 97 procent. Wspczesna definicja ustroju demokratycznego powiada, e jest to ustrj, gdzie sprawujcy wadz odpowiedzialni s na forum publicznym przed obywatelami, ktrzy dziaaj za porednictwem obieralnych przedstawicieli, wspzawodniczcych i wsppracujcych zarazem ze sob" (Schmitter, Lynn 1995: 29).
406
Cz pita. Instytucje
Warunkiem, uznania jakiego pastwa za demokratyczne jest istnienie w nim wielu instytucji uwaanych obecnie za konieczny warunek demokracji. S to: 1) wybierani przedstawiciele, 2) wolne, uczciwe i regularnie powtarzane wybory, 3) wolno sowa, 4) rnorodne rda informacji, 5) wolno stowarzyszania si, 6) inkluzywne obywatelstwo. To ostatnie oznacza, e aden dorosy czowiek stale mieszkajcy w danym kraju i poddany jego prawom nie moe by pozbawiony uprawnie, ktre maj inni i ktre s niezbdne do funkcjonowania wyej wymienionych piciu instytucji politycznych" (Dahl 2000: 8082). Instytucje uwaane za warunek konieczny demokracji wyznaczaj jedynie najoglniejsze ramy ustroju demokratycznego. Mog by one wypeniane rozmaitymi treciami, w tym elementami demokracji bezporedniej w postaci referendum. Rozmaito ta znajduje odbicie w teoriach demokracji, z ktrych jedne za spraw podstawow uwaaj formalne przestrzeganie procedur demokratycznych, inne za rzeczywisty udzia obywateli w podejmowaniu decyzji politycznych (w literaturze przedmiotu wystpuj pojcia demokracji proceduralnej i demokracji partycypacyjnej). Demokracj poredni charakteryzuje istnienie partii politycznych. Partie s to grupy przybierajce posta mniej lub bardziej sformalizowanych organizacji, ktre d do udziau we wadzy pastwowej i rywalizuj z innymi tego rodzaju grupami o uzyskanie poparcia spoecznego dla realizacji tego denia. Partie porednicz midzy wadz pastwow a obywatelami. Rni si zarwno programami, jak i stopniem zorganizowania, a take tym, e wyraaj wartoci i interesy innych odamw spoeczestwa. Tak jak i wszystkie inne organizacje formalne s zagroone patologiami, zwaszcza przemieszczeniem celw" (zob. Patologie" organizacji formalnych, s. 212). Ograniczeniem rozrostu patologii jest regularnie powtarzany test wyborczy. Partia, ktra nie potrafi przekona wyborcw, e reprezentuje ich interesy i realizuje uznawane przez nich wartoci, przegrywa wybory. Podstawowym zadaniem partii jest nominowanie kandydatw do cia przedstawicielskich, ktre sprawuj wadz ustawodawcz. W poszczeglnych pastwach wybory czonkw tych cia odbywaj si wedle rozmaitych ordynacji wyborczych. Bywaj one wikszociowe (kada partia otrzymuje tyle miejsc w parlamencie, w ilu okrgach jej kandydat otrzyma najwiksz liczb gosw), proporcjonalne (kada partia otrzymuje liczb miejsc w parlamencie w proporcji do liczby oddanych na ni gosw) bd s kombinacj obu. W pastwach uznawanych za demokratyczne rne s nie tylko ordynacje wyborcze, ale i partie, a co za tym idzie - systemy partyjne. Jak pisze jeden z politologw: Najprawdopodobniej adne inne instytucje polityczne nie ksztatuj politycznego krajobrazu kraju bardziej ni ordy-
407
nacja wyborcza i system partyjny. I adne nie s bardziej rnorodne" (Dahl 2000: 121). Okrelenie demokracji jako ustroju, w ktrym lud jest suwerenem, przy jednoczesnym utosamianiu suwerennoci z posiadaniem wadzy ustawodawczej pozostawia spraw otwart form i sposb sprawowania wadzy wykonawczej. W jednych pastwach, ktrych ustroje speniaj warunki instytucjonalne demokracji, najwyszym zwierzchnikiem wadzy wykonawczej, czyli rzdu, jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych, w innych premier powoywany przez parlament i przed nim odpowiedzialny, natomiast prezydent peni wycznie rol reprezentacyjn podobnie jak krl w istniejcych jeszcze w Europie monarchiach. Pierwszy przypadek okrelany jest jako system prezydencki, drugi za jako system parlamentarny. S te (na przykad w Polsce) systemy mieszane: parlamentarnoprzezydenckie, w ktrych prezydent, penic rol reprezentacyjn, ma take pewne uprawnienia wadcze. Przyznanie ludowi wadzy suwerennej zostawia spraw otwart nie tylko sposb sprawowania wadzy, ale i jej zakres. Nie okrela, jak daleko moe ona siga i gdzie ma przebiega granica midzy tym, co prywatne, a tym, co publiczne, czyli do jakiego stopnia pastwo ma prawo ingerowa w ycie prywatne obywateli. Okrelenie tych granic jest przedmiotem debat i sporw zarwno na paszczynie ideologicznej i teoretycznej, jak i praktycznej. Zasadnicze przedmioty dyskusji s dwa: demokracja i liberalizm oraz demokracja i biurokracja. Dodatkow paszczyzn sporu jest to, kto ma rzeczywisty wpyw na procesy decyzyjne w pastwie demokratycznym i jak rol odgrywaj w nim elity oraz jaki zakres ich wpywu daje si pogodzi z demokracj.
Demokracja i liberalizm
We wspczesnych pastwach uznawanych za demokratyczne demokrata, ktrej korzenie sigaj staroytnoci, i liberalizm bdcy wynalazkiem czasw nowoytnych wystpuj we wzajemnym powizaniu. Zwizek ten jednake nie jest ani konieczny, ani bezkonfliktowy. Wprawdzie podstawy doktrynalne zarwno demokracji, jak i liberalizmu wywodz si z praw jednostki ludzkiej, ale nie ma midzy nimi zgody, ktre z tych praw naley uzna za podstawowe. Dla demokracji naczeln wartoci jest rwno rozumiana jako rwno polityczna, co najwaniejszym czyni prawo kadej jednostki do udziau w sprawowaniu wadzy. Dla liberalizmu naczeln wartoci jest wolno jednostki, ktrej jedyn granic jest krzywda drugiego czowieka, co z kolei najwaniejszym czyni prawo
408
Cz pita. Instytucje
czowieka do wolnoci od zewntrznych ogranicze w jak najszerszej sferze ycia. Pierwsi nowoytni teoretycy europejskiej demokracji cenili wolno, jednak, rozumiejc j jako wolno polityczn, uwaali, e istot jej jest podleganie czonkw spoeczestwa nie samowolnemu wadcy, ale prawu, w ktrego stanowieniu bior udzia. Dla tych teoretykw ograniczanie swobd jednostek przez stanowione przez nie prawo nie byo sprzeczne z tak rozumian wolnoci. Demokracja i liberalizm odpowiadaj te na inne pytania odnoszce si do ustroju pastwa; demokracja odpowiada na pytanie o to, kto ma sprawowa wadz i przy uyciu jakich procedur, liberalizm - jakie funkcje ma spenia pastwo (Bobbio 1998: 60). Z liberalizmem, dla ktrego spraw zasadnicz jest maksymalnie szerokie zakrelenie granic wolnoci jednostki, wie si koncepcja pastwa minimum" o ograniczonej zarwno wadzy, jak i funkcjach, ktre powinny jak najmniej wykracza poza zapewnianie bezpieczestwa tak wewntrz kraju, jak i na arenie midzynarodowej. Mimo e liberalizm domaga si maksymalnego ograniczenia wszelkiej wadzy, a z demokracj wie si pogld, i jedyn granic dla wadzy rzdzcych jest wola wikszoci, maj one istotny punkt styczny w postaci uznawania takiej samej podstawy uprawnie wadczych. I demokracja, i liberalizm opowiadaj si za pastwem prawa. Pastwo prawa za to pastwo, w ktrym wadza publiczna poddana jest oglnym normom (prawu konstytucyjnemu) i moe by sprawowana w obrbie, jaki wyznaczaj jej te prawa, przy zachowaniu prawa obywatela do odwoania si do niezawisego sdziego, aby ten rozpozna i przeciwstawi si naduyciom wadzy" (Bobbio 1998:11). Tak rozumiane pastwo prawa wywodzi si zarwno z tradycji demokratycznych, jak i liberalnych. Demokracj i liberalizm dzieli natomiast okrelenie szerokoci uprawnie wadczych, a co za tym idzie zakresu funkcji pastwa. Liberalizm jest za ich ograniczaniem, demokracja nie tylko nie sprzeciwia si ich rozszerzaniu, ale niekiedy nawet go wymaga. Szczeglnie wyranie wystpuje to w przypadku funkcji gospodarczej i socjalnej pastwa. Liberalizm zdecydowanie sprzeciwia si ingerencji pastwa w sfer gospodarki, w ktrej, jak twierdzi, powinny rzdzi jedynie prawa rynku. Tymczasem niekontrolowana gospodarka rynkowa nieuniknienie prowadzi do wzrostu nierwnoci ekonomicznych, ktrych konsekwencj jest nierwny dostp do sfery politycznej (Dahl 2000: 147), co podwaa podstawow zasad demokracji. Denie do przeciwdziaania upoledzeniu ekonomicznemu skutkujcemu marginalizacj spoeczn prowadzi do rozbudowy funkcji socjalnej pastwa. Rozbudowie tej sprzyjaj dodatkowo naciski parlamentarne
409
i pozaparlamentarne jednostek upoledzonych ekonomicznie. Demokracja zapewnia im, tak jak i wszystkim innym obywatelom, prawo tworzenia rnego rodzaju stowarzysze, w tym partii politycznych, reprezentujcych ich interesy na forum parlamentu. W rezultacie do gwarantowanych przez demokracj swobd obywatelskich zostaj dopisywane prawa socjalne. Przy pewnym ich poziomie demokracja staje si demokracj socjaln, a pastwo pastwem opiekuczym. Wspczesne europejskie pastwa demokratyczne oscyluj midzy demokracj liberaln a demokracj socjaln, pastwem minimum a rozbudowanym pastwem opiekuczym, wci poszukujc zotego rodka midzy nimi. Zadanie trudne, gdy umiejscowienie tego rodka stale si zmienia zalenie od stanu gospodarki danego kraju i midzynarodowej koniunktury gospodarczej. Nadmierne przesunicie w stron pastwa opiekuczego grozi zaduszeniem" gospodarki: zahamowaniem, a co najmniej spowolnieniem tempa jej rozwoju. Skutkuje to, po pierwsze, zmniejszeniem dochodw pastwa pochodzcych z podatkw i tym samym funduszy na cele publiczne, co oznacza ograniczenie moliwoci realizacji celw socjalnych. Po drugie, spadkiem liczby miejsc pracy i wzrostem bezrobocia, co wzmacnia naciski na rozszerzenie funkcji socjalnych pastwa, chocia jego dochody malej. Z kolei nadmierne przesunicie w stron pastwa liberalnego grozi pogbianiem si nierwnoci spoecznych, ktre przekadaj si na sprzeczn z demokracj nierwnoci w dostpie do sfery politycznej. Pogbianie to stwarza take zagroenie wybuchem niezadowolenia spoecznego, a co najmniej grozi przegran w wyborach aktualnie rzdzcych partii. Przed kadym ze wspczesnych pastw demokratycznych stoi trudne zadanie godzenia tego, co spoecznie suszne, z tym, co finansowo moliwe. Zadanie to jest szczeglnie trudne w pastwach postkomunistycznych, ktre odziedziczyy po komunizmie zarwno zacofan gospodark, jak i rozbudowany systemem zabezpiecze spoecznych.
Demokracja i biurokracja
adne pastwo nie moe istnie bez biurokratycznego aparatu administracji publicznej, ktra jest narzdziem sprawowania wadzy wykonawczej i przeksztaca oglne przepisy w konkretne decyzje dotyczce indywidualnych spraw (Peters 1999). Wspczenie widoczny jest ogromny rozrost biurokratycznego aparatu pastwowego mimo niechci, jaka towarzyszy temu procesowi, i prb przeciwdziaania mu. Jednym z przykadw tego rozrostu mog by Stany Zjednoczone, w ktrych sto pidziesit lat temu rzd federalny liczy 5 tysicy funkcjonariuszy, a w kocu XX wieku liczy ich 3 miliony.
410
Cz pita. Instytucje
Rozrost biurokracji ma wiele przyczyn. Podstawowa to ilociowy wzrost problemw spoecznych i rozszerzenie zakresu dbr publicznych, za ktre odpowiedzialnoci obarcza si pastwo. Za dobra publiczne, czyli takie, z ktrych korzystania nikt nie moe by wykluczony, uwaana jest wspczenie nie tylko podstawowa infrastruktura materialna kraju (drogi, zdrowe rodowisko etc), ale take edukacja, opieka zdrowotna etc. Wspczesna rodzina jest dobrym przykadem przejmowania przez pastwo wielu funkcji, ktre dawniej wypeniay zrzeszenia innego rodzaju, a take wkraczania przez pastwo w celu ochrony praw jednostek do sfery uznawanej dawniej za prywatn. W przypadku rodziny jest to ochrona praw kobiet i dzieci (zob. Feminizm i ruchy kobiece, s. 357). Bez aparatu biurokratycznego nie sposb przeprowadzi wyborw do cia przedstawicielskich ani realizowa podstawowej dla demokracji zasady rwnoci wobec prawa. Nie mona te wypenia funkcji opiekuczych pastwa. Cenne dla liberalizmu swobody jednostki wymagaj gwaranci formalnych, ktrych nie jest w stanie zapewni drogie ich sercom pastwo minimum. B. Guy Peters w pracy powiconej administracji publicznej zwraca uwag, e to, na co moe pozwoli sobie rzd dzisiaj, byoby nie do pomylenia przed pierwsz wojn wiatow, przed latami wielkiego kryzysu gospodarczego, a nawet przed okresem tak zwanej zimnej wojny. Realia kadego z tych wydarze czy procesw historycznych cakowicie zmieniy nasze opinie o zadaniach pastwa i roli rzdw" (Peters 1999: 65). Podany zakres interwencji pastwa jest przedmiotem wielu sporw politycznych. Omnipotencj pastwa prbuje si ogranicza przez delegowanie wadzy na nisze szczeble samorzdowe i powierzanie organizacjom pozarzdowym wykonywania licznych zada. Zdaniem wielu, jej przeciwwag moe by jedynie rozwj spoeczestwa obywatelskiego, rozumianego jako wielo dobrowolnych stowarzysze na rnych poziomach i w rnych obszarach ycia spoecznego. Stowarzysze, ktre d do realizacji dbr publicznych za pomoc rodkw prywatnych. Spoeczestwo obywatelskie jest przejawem poczucia odpowiedzialnoci jednostek za dobro wsplne danej zbiorowoci wynikajcej ze wiadomoci, i jego realizacja jest korzystna dla wszystkich jej czonkw. (Przykadem zapobieganie tragedii wsplnego pastwiska" -zob. Wsppraca i wspdziaanie, s. 65). Wymaga take umiejtnoci wsppracy dla urzeczywistnienia wsplnych celw bez ogldania si na pastwo i jego agendy realizujce cele publiczne za pomoc rodkw publicznych. Trudno polega na tym, e jak pokazuje dowiadczenie, wycofywanie si pastwa z jednego rodzaju dziaalnoci skutkuje poszerzeniem innego ich rodzaju. I tak na przykad prywatyzacja pewnych sektorw
411
gospodarki, zwaszcza tych, ktre zapewniaj obywatelom podstawowe usugi, stwarza konieczno ich kontrolowania w celu ochrony interesw tyche obywateli. Pouczajcy jest przykad Wielkiej Brytanii, w ktrej prywatyzacja British Telecom spowodowaa powstanie Office of Telecomunication Regulation (Oftel), a prywatyzacja British Gas - Office of Gas Regulation (Ofgas) (Peters 1999: 57). Problem relacji midzy biurokracj i demokracj polega na tym, e demokracja nie moe realizowa swoich celw bez organizacji biurokratycznych dziaajcych na rnych poziomach i w rnych sferach ycia spoecznego, a jednoczenie organizacje te chcc nie chcc stanowi jej zagroenie. Jednym z jego rde s waciwe biurokracji patologie (zob. Patologie" organizacji formalnych, s. 212). Innym to, e tworzc szczegowe przepisy, organizacje biurokratyczne mog przekroczy granice uprawnie wadzy wykonawczej i przez tak zwane prawo powielaczowe przywaszcza sobie uprawnienia wadzy ustawodawczej. Dotyczy to zwaszcza administracji centralnej. Wszystkie natomiast organizacje formalne, zwane biurokratami, maj wpisan w siebie zasadnicz sprzeczno midzy zasadami swego funkcjonowania a zasadami demokracji. Dostrzeg j Robert Michels (1876--1936) i nazwa elaznym prawem oligarchii. Analizujc powstawanie i dziaanie partii politycznych, stwierdzi, e w wielkich, zoonych spoeczestwach ludzie nie mog w pojedynk wyraa swoich potrzeb i skutecznie broni wasnych interesw, wobec czego musz stowarzysza si i tworzy organizacj. Jednake kiedy ju j utworz, okazuje si ona zazwyczaj na tyle dua, e niemoliwe staje si nie tylko bezporednie uczestniczenie kadego z czonkw w jej pracach, ale nawet ogarnicie caoci jej potrzeb. Koniecznoci staje si stworzenie specjalistycznego, biurokratycznego aparatu wykonawczego i powierzenie prawa podejmowania decyzji przywdcom. W rezultacie organizacja, ktra powstaa w celu reprezentowania zrzeszonych w niej czonkw, pozbawia ich moliwoci podejmowania decyzji. Z czasem wyniesieni na szczyt przywdcy ucz si politycznej gry i manipulowania czonkami przez selekcj udostpnianych im informacji, zwoywanie zebra w dogodnych dla siebie terminach i zgaszanie wnioskw w momencie i w sposb zapewniajcy ich przyjcie. Poniewa przywdcy decyduj o doborze personelu i awansach, mog stworzy popierajcy ich zespl. Ostatecznie ich pierwszoplanow trosk staje si utrzymanie wasnej pozycji i umocnienie wadzy, realizacja za celw, dla ktrych organizacja zostaa powoana, schodzi na plan dalszy. Wielkim pytaniem wspczesnoci jest pytanie o to, w jakiej mierze elazne prawo oligarchii dziaa na poziomie pastw uznawanych za demokratyczne. Jest to pytanie o dystrybucj wadzy w tyche pastwach i charakter ich politycznych elit.
412
Cz pita. Instytucje
Elity i demokracja
Potocznie przez elit rozumiane s osoby wyrniajce si szczeglnymi dokonaniami w jakiej dziedzinie. Takich elit jest wiele w kadym spoeczestwie: kulturalna, intelektualna, biznesowa etc. Jednake nie wszystkim z nich badacze elit powicaj jednakow uwag. W centrum ich zainteresowa s elity polityczne. Skadaj si one z osb, ktre - zajmujc wysokie pozycje w wielkich i wpywowych organizacjach, zwaszcza partiach politycznych - mog w sposb stay i znaczcy oddziaywa na ksztat decyzji politycznych. Klasykami problematyki elit w socjologii s Vilfredo Pareto (1848--1923) i Gaetano Mosca (1858-1941). Obaj za najwaniejszy podzia spoeczny uwaali podzia na rzdzcych (elit) i rzdzonych (masy). Przy wszystkich rnicach, jakie wystpoway midzy ich pogldami, obaj tak samo sceptycznie zapatrywali si na moliwo realizacji ustroju demokratycznego, w ktrym wszyscy obywatele mieliby zapewniony rwny wpyw na decyzje polityczne. Niezalenie od ich szczegowych pogldw, a take politycznych sympatii, ich wspln zasug jest ukazanie problemu relacji midzy istnieniem elit politycznych a demokracj. Sta si on jednym z centralnych problemw tak teorii elit, jak i teorii demokraq'i (Wasilewski 1995: 185). Zwrcenie uwagi na elity spowodowao, e demokraq zaczto pojmowa midzy innymi jako metod wyboru elity wadzy (Widmaier 1995), rol za obywateli jako odrzucanie lub aprobowanie w kolejnych wyborach przywdcw politycznych, czyli elit, ktre prowadz ze sob konkurencyjn walk o gosy wyborcw. Tak pojmowana demokracja jest zinstytucjonalizowan walk elit politycznych o uzyskanie od obywateli mandatu na sprawowanie wadzy (Wasilewski 1995: 187). W teoriach elit s dwa naczelne pytania dotyczce ich relacji z demokracj. Jedno jest pytaniem o to, czy na decyzje polityczne ma wpyw wiele elit reprezentujcych interesy rnych odamw spoecznych, czy te wszystkie one tworz razem jedn elit wadzy. Czy wic w danym spoeczestwie istnieje zaprzeczajcy demokracji monopol wadzy, czy te go nie ma? Kwestia ta jest uwaana za rozstrzygaln empirycznie (Wasilewski 1995: 188). Drugie pytanie jest pytaniem o to, w jakich warunkach istnienie elit nie zagraa demokracji, a nawet j utwierdza. Za podstawowy warunek uwaane jest poszanowanie przez elity demokratycznych regu gry i uznawanie przez nie wartoci demokratycznych instytucji. Jak pisz badacze tej problematyki, demokratyczna stabilno wymaga, aby elity postrzegay polityk raczej jako przetarg ni wojn, a jej wynik jako warto
Rozdzia XVII. Sfera polityki 413
dodan a nie sum zerow" (Burton, Gunther, Higley 1995: 16). Inni za stwierdzaj, e stabilno ustroju demokratycznego zaley od odpowiedzialnoci i profesjonalizmu elit (Higley, Pakulski 1999:119).
Uwag badaczy elit przycigaj te takie kwestie, jak kontakty midzy elitami a gwnymi siami spoecznymi, tempo i wzory zmiany elit oraz rola elit w transformatach ustrojowych w porwnaniu z innymi zbiorowymi aktorami, takimi jak masowe ruchy spoeczne czy klasy (niezalenie od ich rozumienia). Wszystkie one s przedmiotem rozwaa i dyskusji politologw oraz socjologw tak w odniesieniu do poszczeglnych spoeczestw, jak i na paszczynie oglnej teorii.
ROZDZIA XVIII
Sfera ekspresyjno-integracyjna
1. Edukacja 417 2. Kultura symboliczna spoeczestwa masowego 424 3. Religia 431
Czowiek, tak jak wszystkie istoty ywe, potrzebuje bezpiecznego schronienia, ochrony przed zimnem, poywienia i moliwoci reprodukcji. Jednak potrzeby czowieka nie ograniczaj si do tego, co jest niezbdnym warunkiem przetrwania fizycznego. Odczuwa take potrzeb wyraania uczu oraz impulsw twrczych, rwnie poczucia cznoci z innymi ludmi i uczestniczenia we wsplnocie. S to waciwe ludziom potrzeby, ktre okrela si mianem ekspresyjno-integracyjnych.
Z potrzeb tych wyrasta kultura symboliczna (zob. Kultura symboliczna, s. 87), a ich zaspokajaniu suy wiele instytucji zwizanych zarwno z jej sfer, jak i sfer owiaty oraz religii. Sposoby zaspokajania tych potrzeb ksztatuj si wspczenie w warunkach spoeczestwa przemysowego, ktre jest spoeczestwem masowym, to jest takim, o ktrego obliczu decyduj nie elity, ale masy. W charakterystykach spoeczestwa przemysowego jako spoeczestwa masowego wskazuje si na nastpujce jego cechy: upowszechnienie owiaty, w rezultacie czego umiejtno czytania i pisania przestaje mie charakter elitarny; pojawienie si kategorii czasu wolnego; kiedy gwnym rdem utrzymania staje si praca zarobkowa poza domem w rnego rodzaju przedsibiorstwach, doba zaczyna dzieli si na czas pracy i czas, ktrym kady moe dowolnie rozporzdza; indywidualizacja i atomizacja spoeczna, ktrej konsekwencj jest kurczenie si sfery stosunkw osobowych (zob. Grupa pierwotna, s. 194); rozwj rodkw technicznych, ktre umoliwiaj jednoczesne docieranie informacji do coraz wikszej liczby ludzi.
1. Edukacja
W europejskich spoeczestwach przedprzemysowych umiejtno czytania i pisania miaa charakter elitarny. Nauczanie byo domen duchowiestwa i odbywao si bd w domach, bd w szkoach zakonnych. Gwnym przedmiotem w szkoach, przynajmniej w Polsce, bya nauka aciny. Jej znajomo szlachta uwaaa za niezbdn dla odrnienia si od posplstwa.
418
Cz pita. Instytucje
Wiedz i umiejtnoci praktyczne osigano przez obserwacj i naladownictwo. Rodziny chopskie i mieszczaskie byy jednostkami produkcyjnymi: rolniczymi i rzemielniczymi. Dzieci od najmodszych lat uczestniczyy w ich pracach i w ten sposb zdobyway rne umiejtnoci praktyczne i zawodowe. Nauka zawodu poza rodzin odbywaa si przez terminowanie u majstrw, co oznaczao przyczanie si na pewien czas do ich gospodarstw domowych - rodzin. Ten sposb zdobywania kwalifikacji zawodowych nie wymaga umiejtnoci czytania i pisania. Nie wymagaa jej rwnie praca rkodzielnicza. Spoeczestwo przemysowe przynioso zasadnicz zmian. Jednostkami produkcyjnymi stay si wyspecjalizowane przedsibiorstwa, a produkcja maszynowa w coraz szerszym zakresie zastpowaa rkodzieo. Wymagaa ona ludzi o nowym rodzaju kwalifikacji, co stworzyo konieczno zmiany sposobw ksztacenia. Na ziemiach polskich zaczy si one zmienia na pocztku XIX wieku. W Ksistwie Warszawskim, a potem w Krlestwie Polskim podjto takie reformowanie systemu szkolnictwa, aby uczyni je powszechnym i dronym, to znaczy aby aden poziom nauczania nie zamyka drogi do edukacji na kolejnym poziomie, ale by do niego wstpem. Zaczto te ka nacisk na nabywanie umiejtnoci praktycznych w toku edukacji szkolnej. Dodatkowym powodem wczesnego reformowania szkolnictwa byo pojawienie si w Ksistwie Warszawskim zapotrzebowania na pracownikw aparatu administracyjnego. Powstay komisje egzaminacyjne, badajce przydatno do pracy w urzdach i kwalifikacje do okrelonego stopnia subowego. Warunkiem dopuszczenia do egzaminu byo przedstawienie wiadectwa ukoczenia odpowiedniej szkoy. Ten historyczny przykad uzmysawia oczekiwania wobec edukacji pojawiajce si wraz ze spoeczestwem przemysowym. Jedne wynikaj z rozwoju technologii, ktry sprawia, e obsuga coraz bardziej skomplikowanych urzdze technicznych wymaga coraz szerszej wiedzy i wikszych umiejtnoci. Inne - z towarzyszcego rozwojowi spoeczestwa przemysowego rozrostu organizacji biurokratycznych i pastwowego aparatu administracyjnego. U podstaw nowoczesnych systemw edukacyjnych ley wic rosnce zapotrzebowanie na coraz wyej wykwalifikowane kadry dla produkcji, zarzdzania i administracji. Przywoany przykad pozwala take dostrzec podstawowe cechy systemw edukacyjnych nowoczesnych spoeczestw przemysowych. S one nastpujce: Wszystkie szkoy tworz jeden system poddany kontroli pastwa. Wczone s do niego take szkoy prywatne i wyznaniowe, ktre obowizane s realizowa te same oglne zaoenia programowe okrelane przez odpowiednie ministerstwa.
Rozdzia XVIII. Sfera ekspresyjno-integracyjna
419
System szkolny jest hierarchiczny. Ma trzy zasadnicze poziomy: podstawowy, redni i wyszy, ktre w poszczeglnych krajach bywaj obudowywane rnymi formami porednimi. System szkolny, przynajmniej z zaoenia, ma by drony. Przy jego konstrukcji widoczne s starania o likwidacj lepych uliczek", to jest takich szk, ktrych ukoczenie nie otwiera drogi do nastpnego poziomu (w Polsce takimi szkoami byy zasadnicze szkoy zawodowe, ktre obecnie ulegaj stopniowej likwidacji). Cech nowoczesnych spoeczestw przemysowych jest take to, e ronie w nich rola formalnych wiadectw i rnego rodzaju certyfikatw potwierdzajcych uzyskane wyksztacenie (cech t pokaza take przytoczony przykad historyczny).
W kocu 1994 roku w siedmiu krajach (Kanada, Stany Zjednoczone, Holandia, Niemcy, Polska i Szwajcaria przeprowadzono badania [alfabetyzmu funkcjonalnego - BS] na reprezentatywnych dla tych krajw prbach mczyzn i kobiet w wieku 16-65 lat. Badani otrzymali trzy rodzaje materiaw, w miar typowych, z ktrymi czowiek styka si najczciej w yciu codziennym: teksty (na przykad artykuy z gazet, ogoszenia), dokumenty (jak formularze, gwarancje, instrukcje obsugi) i materiay wymagajce operacji ilociowych (rachunki, formularze bankowe, zeznania podatkowe). Do kadego z materiaw doczone zostay zadania mierzce sposb rozumienia tekstu". Uzyskane wyniki sytuowano na trzech piciostopniowych skalach, z ktrych kada mierzya jeden rodzaj umiejtnoci (poziom I oznacza najmniejsze, poziom IV/V najwiksze umiejtnoci). W Polsce w porwnaniu z innymi krajami najwikszy by odsetek osb na poziomie najniszym kadej skali i najmniejszy na poziomie najwyszym. Ujawni si take znaczny dystans midzy Polsk a nastpnym w kolejnoci krajem na obu kracach skali. Odpowiednie dane przedstawiaj si nastpujco (w procentach):
Po ls k a Kraj nastpny
w kolejnoci Zadania tekstowe: Poziom I 42,6 Poziom IV/V 3,1 USA 20,7 Szwajcaria 8,9 niem. Zadania z dokumentami: USA 23,7
Kraj o najlepszych wynikach Szwecja Szwecja 7,5 32,4
Poziom I
45,4
Szwecja Szwecja
6,2 35,5
Poziom IV/V 5,8
Szwajcaria 16,0 franc. Zadania ilociowe: USA Szwajcaria niem. 21,0 19,0
Poziom I (Biaecki 1996)
39,1
Szwecja Szwecja 35,8
Poziom IV/V 5,8
420
Cz pita. Instytucje
W miar rozwoju tych spoeczestw nastpuje coraz szersze upowszechnianie owiaty. Dziaania w tym kierunku podejmuj pastwa, ktre okrelaj minimalny poziom wyksztacenia powszechnego i wymuszaj jego osiganie. W Polsce posyanie dzieci do osiemnastego roku ycia do szkoy jest ustawowym obowizkiem rodzicw. Jego zaniedbanie podlega formalnym sankcjom karnym. W spoeczestwach przemysowych nastpuje take podnoszenie si poziomu powszechnego wyksztacenia, a upowszechnianiu ulegaj coraz wysze jego poziomy. Wyksztacenie rednie przestaje mie charakter elitarny i rosn odsetki ludzi podejmujcych studia wysze. Zmienia si take kryterium analfabetyzmu. Niegdy analfabetyzm oznacza nieznajomo alfabetu, a tym samym brak umiejtnoci czytania i pisania. Obecnie pojawio si pojcie alfabetyzmu funkcjonalnego". Analfabet jest czowiek, ktry wprawdzie zna litery, umie czyta i pisa, ale nie rozumie czytanych tekstw i nie potrafi korzysta z informacji przekazywanych za pomoc pisma (instrukcji obsugi urzdze, objanie dotyczcych stosowania danych nawozw, zaywania lekarstw etc.) (patrz: ramka na poprzedniej stronie).
Zadania szkoy
Podstawowym i najbardziej oczywistym zadaniem szk jest dostarczanie wiedzy, zarwno wiedzy zawodowej przygotowujcej do funkcjonowania na rynku pracy, jak i tej, ktra potrzebna jest do codziennego ycia we wspczesnych spoeczestwach zbiurokratyzowanych. Trudno w nich y, nie umiejc nada telegramu, dokona przekazu pienidzy, napisa podania i wypeni formularza, czynnoci wymaganych przez rne urzdy w najrozmaitszych okolicznociach yciowych. Jednake rola szkoy nie ogranicza si do dostarczania wiedzy. Szkoy s wanymi agendami socjalizacji, a to, czego ucz, suy nie tylko nabywaniu rnych umiejtnoci i sprawnoci intelektualnych, ale take integracji spoecznej. W szkole, ktra jest miejscem socjalizacji wtrnej (zob. Socjalizacja wtrna, s. 153), dziecko uczy si y w zbiorowoci innej ni rodzina oparta na wizach krwi. Rozpoczynajc nauk, trafia do grona rwienikw, z ktrych wielu widzi po raz pierwszy w yciu. Uczy si nawizywa z nimi stosunki, a tym samym poznaje zasady wspycia spoecznego. Szkoa jest te organizacj biurokratyczn, w ktrej obowizuje przestrzeganie sformalizowanych regu i ujtych w regulaminach nakazw, dziecko musi si nauczy stosowania do nich. Jednym sowem, w szkole wchodzi w wiat zbiorowoci odmiennych od grup pierwotnych (zob. Grupa pierwotna, s. 194), wrd ktrych upywao jego dotychczasowe ycie.
421
W toku nauki szkolnej jest take wczane do zbiorowoci spoza zakresu dowiadczenia osobistego. Dowiaduje si, e jest czonkiem narodu i obywatelem pastwa oraz uczy si zwizanych z tym rl (zob. Rola spoeczna, s. 144). W warunkach powszechnego obowizku szkolnego i kontrolowanego przez pastwo jednolitego systemu owiatowego wszystkie dzieci ucz si tego samego i w taki sam sposb. Poznaj jednakowe wartoci, normy i wzory zachowa spoecznych oraz reguy wspycia spoecznego. Ucz si, jak by patriotycznym czonkiem narodu i dobrym obywatelem. W toku nauki szkolnej ten dziaajcy integrujco przekaz jest najczciej przekazem porednim. Zawiera si w tekstach literackich wczanych do lektur szkolnych, w obrazach przeszoci Polski prezentowanych w podrcznikach historii, a take w tekstach zada matematycznych i wicze gramatycznych. Przekaz ksztatujcy spoeczn, narodow i obywatelsk wiadomo jest jednoczenie narzdziem kontroli spoecznej (zob. Kontrola spoeczna i porzdek spoeczny, s. 159). Zawarto ideologiczna podrcznikw szkolnych bywa czstym przedmiotem zarwno analiz, jak dyskusji i sporw. Wyrazem doceniania wpywu treci przekazywanych przez upowszechniony system szkolny jest to, e przemianom ustrojowym i spoecznym towarzysz zmiany w systemie owiatowym. Zmianie ulegaj zarwno programy nauczania, jak i organizacja szkolnictwa.
Owiata w ukadzie nierwnoci spoecznych

Od zarania budowy powszechnego i dronego systemu owiatowego w spoeczestwie przemysowym poczynaniom w tym zakresie przywieca wzr spoeczestwa merytokratycznego. Takiego, w ktrym tylko uyteczno stanowi midzy ludmi rno", zgodnie ze sformuowaniem Stanisawa Staszica, jednego z organizatorw szkolnictwa w Ksistwie Warszawskim. Wierzono w moliwo realizacji tego wzoru poprzez odpowiednio zbudowany system szkolnictwa, ktry pozwoli pooy kres dziedziczeniu pozycji spoecznych i sprawi, e o miejscu zajmowanym przez czowieka w spoeczestwie decydowa bd wycznie jego zdolnoci osobiste i predyspozycje psychiczne, a take wysiek indywidualny. Przekonanie to, jak rwnie fakt, e szkoa jako miejsce nabywania kwalifikacji staa si gwnym mechanizmem rozmieszczania jednostek na pozycjach spoecznych, sprawiy, e procesy edukacyjne znalazy si w polu uwagi socjologw zainteresowanych problematyk zrnicowania spoecznego i ruchliwoci spoecznej. Ich badania i analizy wykazuj zudno wiary w osabianie przez szkoy tendencji do dziedziczenia pozycji spoecznych w spoeczestwie
422
Cz pita. Instytucje
przemysowym. Ujawniaj istnienie w wielu krajach silnej zalenoci midzy pochodzeniem spoecznym a dostpem do kolejnych szczebli owiatowych. Wykazuj, e pochodzenie okrela szans przejcia z poziomu podstawowego na redni silniej ni ze redniego na wyszy. Powoduje to, e bardzo wczenie dokonuj si zasadnicze rozstrzygnicia co do pozycji spoecznej moliwej do osignicia dziki wyksztaceniu. Zauwaono take, i w miar zmniejszania si selekcji na pierwszym progu wskutek upowszechniania coraz wyszych poziomw owiaty wzmacnia si selektywne znaczenie drugiego (Domaski 2000b).
W Polsce nierwno szans edukacyjnych pogbia si w latach dziewidziesitych XX wieku. Nastpi wzrost wpywu pochodzenia spoecznego. Na obu szczeblach edukacyjnych zwikszyy si szans edukacyjne dzieci specjalistw i kadry kierowniczej. W roku 1987 ich szans przejcia na szczebel ponadpodstawowy byy czterokrotnie wiksze w porwnaniu ze redni dla ogu ludnoci oraz prawie dwukrotnie wiksze w porwnaniu z dziemi pracownikw umysowych. W latach 1998-1999 stay si dziewiciokrotnie wiksze w porwnaniu ze redni dla ogu ludnoci i siedmiokrotnie wiksze w porwnaniu z dziemi pracownikw umysowych. W roku 1987 dzieci te miay trzykrotnie wiksze szans przejcia na szczebel wyszy w porwnaniu ze redni dla ogu ludnoci i dwukrotnie wiksze w porwnaniu z dziemi pracownikw umysowych. W latach 1998-1999 szans te stay si cztery i p raza wiksze w porwnaniu ze redni dla ogu ludnoci i przeszo trzy i p raza wiksze w porwnaniu z dziemi pracownikw umysowych (Domaski 2000b).
Przyczyn selekcjonujcego wpywu pochodzenia spoecznego na szans edukacyjne szuka si zazwyczaj poza szko. Najczciej widzi sieje w kosztach edukacji, ktrym nie mog sprosta rodziny biedniejsze, trudnociach dojazdu do oddalonych szk wyszego poziomu oraz kulturowym upoledzeniu rodowiska dzieci, ktrych rodzice maj niski poziom wyksztacenia i nie przejawiaj aspiracji edukacyjnych. Takie diagnozy skaniaj do poszukiwania rodkw zaradczych w rozwoju systemw stypendialnych oraz preferowaniu przy przyjmowaniu na studia dzieci ze rodowisk uwaanych za upoledzone kulturowo. W PRL na przykad w pewnym okresie przyznawano dodatkowe punkty dzieciom robotnikw i chopw. Punkty te dodawano do punktw uzyskanych dziki ocenom na egzaminach wstpnych na studia. Rozpowszechnione jest przekonanie, e likwidacja barier utrudniajcych dostp do szk kolejnych poziomw umoliwi rozmieszczanie ludzi na pozycjach spoecznych zgodnie z zasadami
merytokratycznymi. Szkoy jako takie traktowane s zazwyczaj jako instytucje wyrwnujce rnice pochodzeniowe. Potocznie wierzy si, e sukces szkolny zaley wycznie od osobistych zdolnoci i zapau ucznia do nauki.
423
Nie jest to prawda. Badacze zauwayli zrnicowanie osigni szkolnych dzieci wywodzcych si z rnych rodowisk spoecznych, chocia nie ma powodu uwaa, e rozkad zdolnoci jest rodowiskowo zrnicowany. Dostrzegli take mechanizmy ocen i promowania, a nawet organizacji nauki w szkole, ktre dziaaj na rzecz pogbiania rnic pochodzeniowych, a tym samym wzmacniania tendencji do dziedziczenia pozycji spoecznych.
Odmienne traktowanie uczniw o rnym pochodzeniu spoecznym jest najczciej mimowolne i niewiadome. Niekiedy siga bardzo daleko i wykracza poza samo rnicowanie oczekiwa i stronniczo ocen. W polskich szkoach zauwaono pojawianie si podziaw na klasy grupujce dzieci lepiej wyposaone w kapita kulturowy i uznane za zdolniejsze i klasy grupujce pozostae dzieci. Niekiedy nie chce si (lub nie potrafi) zauway, e s to dyskryminujce podziay wedle spoecznego pochodzenia. Dyrektorka jednego z warszawskich gimnazjw, ktrej zarzucano wprowadzenie pochodzeniowego podziau na klasy, stwierdzia: Bzdura. Absolutnie nie mamy adnej klasy skadajcej si z dzieci biznesmenw, urzdnikw i nauczycieli. Zapewniamy tylko [wyrnienie - BS] dzieciom kontynuacj nauki jzyka obcego. Poziom zaawansowania decyduje o podziale na klasy". Przyznaa nastpnie, e - jak pisze dziennikarka - moe tak by, i dzieci z klas zaawansowanych jzykowo pochodz z bardziej elitarnych domw, gdzie rodzice wczeniej zadbali o nauk i rozwj dziecka. Ale nigdy si nad tym nie zastanawiaam, to nie byo kryterium" (Niezgoda 2001).
rodowiskowo zrnicowane s nie zdolnoci, ale kapita kulturowy, ktry dzieci zdobywaj w toku socjalizaqi pierwotnej i z ktrym przychodz do szkoy. Odmienne usytuowanie w spoeczestwie, a co za tym idzie - rne warunki yciowe przedstawicieli poszczeglnych warstw powoduj, e odmiennie postrzegaj oni wiat. Znajduje to odzwierciedlenie w sposobach wychowywania dzieci (zob. Osobowo, s. 139) i procesach socjalizacji pierwotnej, w toku ktrej dziecko zdobywa nie tylko wiedz o otaczajcym wiecie, ale take znajomo pewnych strategii poznawczych oraz wzorw jzykowej organizacji i komunikowania, czyli kodw jzykowych. Brytyjski uczony, Basil Bernstein, wyrni dwa takie podstawowe kody: ograniczony i wypracowany. Rni si one dwojako: formalnymi cechami uywanego jzyka (zasobem sownictwa, strukturami skadniowymi) oraz wasnociami poznawczymi przekazywanymi za porednictwem jzyka (Bokszaski, Piotrowski 1990; Ma-rody 1987). Dzieci z odmiennych rodowisk rni posugiwanie si innymi kodami jzykowymi. Te, ktrych rodzice s lepiej wyksztaceni i usytuowani wyej w hierarchii spoecznej, posuguj si kodem wypracowanym, te, ktre maj sabo wyksztaconych rodzicw, wykonujcych prace fizyczne - kodami ograniczonymi. Wpywa to na oceny szkolne. Te pierwsze dzieci s lepiej oceniane i uznawane za zdolniejsze, te drugie uzyskuj etykietki gorszych uczniw. Uruchomiony zostaje mechanizm naznaczania z jego wszystkimi konsekwencjami (zob. Dewiacja, s. 164) oraz
424
Cz pita. Instytucje
zaczyna dziaa tak zwany efekt Pigmaliona. Polega on na tym, e korzystny obraz wasnej osoby pobudza zachowania potwierdzajce ten obraz w oczach innych. Eksperymentalnie zostao wykazane, e dzieci, w stosunku do ktrych nauczyciele maj korzystne oczekiwania, czyni wiksze postpy ni dzieci, w stosunku do ktrych nauczyciele nie maj takich oczekiwa. Istotn rzecz jest to, e podstawa tych oczekiwa moe nie by w ogle zwizana z faktycznymi uzdolnieniami uczniw" (Somczyski 1991: 131-132).
2. Kultura symboliczna spoeczestwa masowego

Owiata i czas wolny stwarzaj szerok kategori odbiorcw kultury, ktrzy staj si publicznoci. Socjologicznie rozumiana publiczno to zbir jednostek rozproszonych w przestrzeni, nie znajcych si osobicie i nawet nie wiedzcych o swoim istnieniu, ale poczonych jednoczesnym odbiorem tych samych przekazw. W tym samym czasie dowiaduj si o ldowaniu czowieka na Ksiycu, mierci Johna Lennona, sklonowaniu owcy Dolly i wielu innych wzbudzajcych emocje faktach i zjawiskach. Wiedzc, e nie s jedynymi odbiorcami tych informacji, czuj si czciami zbiorowoci, co pozwala im przezwycia poczucie osamotnienia. Spoeczestwo masowe pod wzgldem psychospoecznym jednoczy w znacznym stopniu oddziaywanie rodkw masowego przekazu.
Kultura masowa
W spoeczestwie masowym wraz z pojawieniem si szerokiego krgu rozporzdzajcych wolnym czasem odbiorcw oraz rodkw technicznych pozwalajcych na kierowanie do nich przekazw powstaje specyficzna posta kultury symbolicznej - kultura masowa. Jej istotn cech jest dominacja trzeciego ukadu przekazu kultury (zob. Kultura jako przedmiot zainteresowa socjologii, s. 89), to jest takiego, w ktrym nie ma bezporedniego kontaktu midzy twrc a odbiorc. Umasowienie kultury miao trzy etapy, ktre wyznacza rozwj techniki dostarczajcej nowych rodkw przekazu. W pierwszym etapie rodkiem przekazu pozwalajcym dociera do szerokiego krgu odbiorcw bya wysokonakadowa prasa. W drugim - radio i telewizja. W trzecim -komputery osobiste i sie internetowa. Ksztat wspczesnej kultury masowej zaley z jednej strony od technicznych moliwoci i ogranicze stwarzanych przez aktualnie dostpne rodki przekazu, z drugiej za - od upodoba odbiorcw. Te ostatnie mog by, przynajmniej w pewnym stopniu, poznawane. W odniesieniu
425
do prasy - przez wysoko nakadw poszczeglnych czasopism, w odniesieniu do programw radiowych i telewizyjnych - przez badanie ich suchalnoci" i ogldalnoci", w odniesieniu do przekazw internetowych - przez sprawdzanie czstoci odwiedzania poszczeglnych stron. Istot kultury masowej okrela sposb jej przekazu. Antonina Koskowska definiuje j jako zjawiska intelektualnej, estetycznej i ludyczno-rekreacyjnej (czyli zabawowo-rozrywkowej) dziaalnoci ludzkiej, zwizane w szczeglnoci z oddziaywaniem tak zwanych rodkw masowego komunikowania, a wic treci rozpowszechniane za pomoc tych rodkw" (Koskowska 1964: 96). Midzy treciami tak rozumianej kultury masowej i elitarnej kultury symbolicznej, zwanej te kultur wyszego poziomu lub kultur wysok, nie sposb wyznaczy wyranej granicy. Kultura masowa czsto korzysta z treci kultury wysokiej i nadaje im posta odpowiadajc technicznym moliwociom rodkw przekazu oraz umoliwiajc ich szeroki odbir. Przemieszanie kultur symbolicznych rnego poziomu objawia si wielorako. Dziea literackie staj si podstaw scenariuszy filmowych i seriali telewizyjnych. Obrazy wielkich malarzy s reprodukowane, a ich reprodukcje ozdabiaj nie tylko ciany mieszka, ale take wieczka bombonierek i kartki kalendarzy. Koncerty i utwory muzyczne uznanych przez elit mistrzw s transmitowane przez stacje radiowe i telewizyjne oraz nagrywane na kasety i pyty, a rozwijajca si technika umoliwia coraz lepsz jako tych nagra. Wiersze poetw bdcych twrcami z krgu kultury wyszego poziomu wykorzystywane s jako teksty piosenek, ktre staj si przebojami. Wykrelenie wyranej linii granicznej midzy kultur masow a kultur wysok uniemoliwia rwnie to, e zakres tej ostatniej jest historycznie zmienny. Bywa, e to, co w chwili swego powstania, a nawet przez wiele nastpnych lat, byo uwaane za element kultury posplstwa, z czasem zostaje zaakceptowane jako cz kultury wyszego poziomu. Dobrym przykadem jest jazz, uliczna muzyka Murzynw Nowego Orleanu, ktra obecnie grywana jest w salach filharmonii. Na podstawie kryterium sposobu przekazu i uzupeniajcego je kryterium instytucjonalnego za kultur wysok uzna naley: to, co jest przekazywane przez bezporedni kontakt odbiorcy z twrc bd odtwrc; koncert Pendereckiego grany w filharmonii naley do kultury wyszego poziomu, ale ten sam koncert transmitowany przez stacj telewizyjn zaliczymy do kultury masowej; innymi sowy, kultura wysoka to kultura przekazywana w drugim ukadzie przekazu kultury; to, co za kultur wyszego poziomu zostaje uznane przez autorytety uwaane za kompetentne i co jest upowszechniane przez instytucje o charakterze elitarnym; s to utwory muzyczne wykonywane w filharmo-
426
Cz pita. Instytucje
niach; obrazy zawieszane na cianach muzew i galerii; powieci i wiersze wysoko oceniane przez kompetentnych krytykw literackich i zamieszczane na amach prestiowych czasopism. Poza sposobem przekazu oraz kryterium instytucjonalnym od kultury elitarnej rni kultur masow dominacja w niej treci o charakterze rozrywkowym oraz silniejsza komercjalizacja. Masowi odbiorcy, jakkolwiek zrnicowani pod wzgldem intelektualnych moliwoci odbioru, w czasie wolnym od pracy pragn odpoczynku od monotonii zaj zawodowych i zapomnienia o zwizanych z nimi stresach. Poszukuj wic treci, ktrych odbir nie wymaga wysiku i pozwala oderwa si od codziennoci. Jeli za chodzi o komercjalizacj, jest ona wynikiem tego, e w spoeczestwie przemysowym, ktre jest spoeczestwem rynkowym, wszystko przybiera (a w kadym razie moe przybra) posta towaru. Kultura wysoka jest w stanie, przynajmniej do pewnego stopnia, unika utowarowienia. Twrcy mog stworzy jakie dzieo wycznie dla zaspokojenia swojej potrzeby twrczej, bez zwracania uwagi na moliwo jego sprzeday. Niektre utwory bd pewne dziaania, zaliczane do kultury wyszego poziomu, mog nie poddawa si presji rynku, gdy finansuje je pastwo lub inni mecenasi, ktrzy s zainteresowani ich spoeczn bd prestiow, a bywa e i porednio reklamow wartoci, nie za bezporednio handlow. Kultura masowa w znacznie mniejszym stopniu moe liczy na mecenasw, ktrzy nie spodziewaj si bezporednich zyskw materialnych. Te za moe przynie jedynie odbir masowy. Komercjalizacj jako cech kultury masowej podkrela jedna z jej definicji, ktra powiada, e kultura masowa jest kultur popularn, tworzon przez masow technik przemysow i sprzedawan dla zysku masowej publicznoci konsumentw" (Strinati 1995: 22).
Kultura popularna
Kultura masowa od samego zarania bya przedmiotem ostrej krytyki. Powicane jej prace czciej miay posta paszkwili ni neutralnych analiz. Wysuwano wobec niej trzy rodzaje zarzutw: po pierwsze, e jest tandetna i miaka; po drugie, e przeksztaca ludzi w biernych odbiorcw i niszczy tkwicy w nich potencja twrczy; po trzecie, e ma szkodliwe oddziaywanie spoeczne. Szkody te widziano dwojako i poniekd sprzecznie. Z jednej strony zarzucano jej, e sprzyja panowaniu mas. Likwiduje bowiem rnorodno przez upowszechnianie jednorodnych treci, zgodnych z prymitywnym i wulgarnym gustem tyche mas. Zagraa to elitarnej i wyrafinowanej kulturze wyszego poziomu, a w konsekwencji - samym elitom.
427
Z drugiej strony przeciwnie, w kulturze masowej widziano narzdzie wykorzystywane przez elity do manipulowania masami. W rezultacie tej bardzo gwatownej i penej emocji krytyki termin kultura masowa" nabra zabarwienia negatywnego. Aby uwolni si od niego, w latach szedziesitych XX wieku angielscy i amerykascy badacze zajmujcy si kultur masowego spoeczestwa wprowadzili na jej okrelenie termin kultura popularna". Nowy termin wiza si ze zmian spojrzenia. Zwolennicy terminu kultura popularna" zaczli wskazywa, e w opisach kultury okrelanej jako masowa" wida swoisty etnocentryzm" elit, wyraajcy si w absolutyzacji norm ich wasnej kultury elitarnej. Powiadali dalej, e jeli relatywizm kulturowy staje si elementem naszego wiatopogldu (zob. Relatywizm kulturowy, s. 83) i kultur odmiennych od naszej nie uwaamy za gorsze, tylko za inne, taka postawa nie moe obowizywa wycznie wobec kultur obcych ludw. Rwnie kultura mas musi by traktowana jako inna, nie za gorsza ni kultura elit. Charakterystykom kultury masowej towarzyszy przekonanie, e jest to kultura narzucana odbiorcom przez dnych zysku producentw, ktrzy karmi masy trywialnymi treciami i pozbawiaj je moliwoci uczestnictwa w kulturze wyszego poziomu. Zwolennicy okrelenia kultura popularna" odwracaj zaleno midzy nadawcami a odbiorcami. O treciach i formie tego, co pojawia si w rodkach masowego przekazu, decyduj nie nadawcy, ale gusty odbiorcw. Nadawanie okrelonych programw zaley od ich ogldalnoci", na ktrej pomiar pozwalaj wspczesne rodki techniczne. Wikszo spoeczna dostaje takie przekazy, jakich pragnie, i jest to jej kultura, ktr nie ma powodu gardzi. Jeden z badaczy wyrazi przekonanie, e nikt nie myli ju dzisiaj w kategoriach kultury masowej [...] wiemy obecnie, jak docenia zarwno kultur popularn, jak i kultur wysok" (Strinati 1995:29). Nie mia racji. Wci bowiem jest niemao zwolennikw kategorii kultura masowa". Tyle tylko, e zaczto jej przypisywa zabarwienie ideologiczne. Kultura popularna w epoce spoeczestw ponowoczesnych Opisy wspczesnej kultury popularnej, zarwno krytyczne, jak i przyjazne, s w gruncie rzeczy opisami kultury niewielkiej liczby rozwinitych spoeczestw przemysowych. Takich, w ktrych wysoki poziom rozwoju techniki i gospodarki oraz towarzyszcy im wzrost dobrobytu spowodowa tak daleko idce zmiany, e stay si spoeczestwami nowego rodzaju i zyskay nazw spoeczestw ponowoczesnych (zob. Typy spoeczestw, s. 100). Najbardziej wyrazistym przykadem takiego spoeczestwa s Stany Zjednoczone.
428
Cz pita. Instytucje
W rozwaaniach dotyczcych kultury popularnej w spoeczestwach ponowoczesnych wystpuj cztery zasadnicze tematy: 1. Wpyw elektronicznych technik przekazu na dobr przekazywanych treci i rodzaj wraliwoci odbiorcw. Wci unowoczeniane i coraz powszechniej dostpne multimedialne rodki przekazu sprawiaj, e kultura popularna przestaje by kultur sowa drukowanego i staje si kultur dwiku oraz obrazu. Ma to - jak twierdz niektrzy - powane nastpstwa: Staa i intensywna obecno obrazu i dwiku uwraliwia nasze mzgi na przekazy o charakterze emocjonalnym, symbolicznym, syntetycznym i jednoczenie zmniejszya si oddziaywania przekazw zwizanych z analitycznym, formalnym, racjonalnym i logicznym sposobem mylenia" (Olechnicki 1997: 86). Inn konsekwencj nowych sposobw przekazu jest powoywanie do ycia sztucznej, wirtualnej rzeczywistoci. Tworzy j odbiornik telewizyjny przekazujcy obrazy, ktre wielu ludziom towarzysz od rana do wieczora. Tworzy komputer, ktry dziki grom komputerowym umoliwia przeywanie najrozmaitszych przygd, a dziki Internetowi pozwala kontaktowa si z ludmi yjcymi w najodleglejszych miejscach wiata i nawizywa z nimi bliskie stosunki. Wielu ludziom rzeczywisto wirtualna zaczyna przesania, a nawet zastpowa wiat realny.
Zajrzyjmy na wysz uczelni. Stanowiska komputerowe w bibliotece University of Illinois at Chicago [...]; na wysokich stokach siedz studenci wszelkich kolorw skry i specjalnoci, kilkunastu obcych sobie osobnikw, jeden obok drugiego, rami ssiada nieomale przeszkadza w swobodnym poruszaniu si po klawiaturze. Cisza i absolutny brak wzajemnych relacji osobowych, nikt nikogo nie zauwaa - wszyscy wpatrzeni w kolorowe monitory - jedni przeszukuj zasoby bibliotek na caym wiecie, [...] inni przegldaj ostatni poczt komputerow, jeszcze inni pieczoowicie co wystukuj, to umiechajc si, to marszczc brwi, to znw parskajc ledwie tonowanym miechem. Ci ostatni [...] uczestnicz wanie w internetowej wsplnocie chats, w wirtualnej grze w kluby mionikw tego i owego; maj ju staych partnerw, z ktrymi wymieniaj si uwagami, wyznaj uczucia, umawiaj si na spotkania -jutro o 12.30 w cyberprzestrzeni, a niekiedy na jak najbardziej realne. Zatopienie w wybranej wsplnocie trwa do dugo, ale jako e liczba stanowisk w tym wiecie jest ograniczona, wic trzeba poegna si z sieciowym partnerem, umwi na nastpn sesj, kolejn wymian pogldw i ustpi miejsca cierpliwej kolejce chtnych. [...] Jedni odchodz nawet nie rzuciwszy okiem ani na pozostajcych jeszcze w innym wiecie, ani na wieo przybyych w analogicznym celu oddalenia si od samotnoci tu i teraz; ci drudzy zasiadaj przy wolnym blacie. Znw jednostajny stukot klawiatury, umiechy i wirtualny raj" (Burszta, Kuligowski 1999: 81).
2. Utowarowienie kultury. Spoeczestwa ponowoczesne s spoeczestwami, cieszcymi si obfitoci dbr, ktrych zasb przewysza samoistnie odczuwane potrzeby. Dlatego te kontynuacja produkcji wymaga stworzenia nowych. Prowadzi to do wzrostu roli strategii marketingowych i reklamowych.
429
Reklama staje si coraz bardziej natarczywa i wszechobecna. Jej specyficzny jzyk i stylistyka zyskuj szerok popularno i s coraz powszechniej uywane do wszelkiego perswazyjnego oddziaywania na masowego odbiorc. Miasta zapeniane s billboardami, na ktrych mona znale nie tylko reklamy nowych kosmetykw czy modeli telefonw komrkowych, ale take szczytne hasa oraz portrety bohaterw narodowych (takie portrety, ktrym nie towarzyszyy adne podpisy, pojawiy si na ulicach Warszawy w 2000 roku). Techniki marketingowe i reklamowe zaczynaj by wykorzystywane w kampaniach wyborczych. W multimediach o doborze treci decyduje przede wszystkim ich warto handlowa; to, czy da si je korzystnie sprzeda bd samoistnie, bd jako to reklam. Dla twrcw programw telewizyjnych najbardziej istotna jest ich ogldalno.
Wszystko [...], jeli jest w stanie zwrci uwag klienta, moe sta si towarem - patologie, ludzkie nieszczcia i tragedie, ale te wartoci duchowe czy ycie rodzinne i prywatno. Co wicej - zaistnienie w przestrzeni publicznej pewnych wartoci, wzorw zachowa, problemw spoecznych, nowych trendw intelektualnych czy artystycznych jest moliwe tylko po uprzednim przeksztaceniu ich w towar albo w element strategii marketingowych nastawionych na ich sprzeda (Krajewski 1997: 15).
3. Wzrost roli konsumpcji. Spoeczestwa ponowoczesne s spoeczestwami, w ktrych ronie znaczenie konsumpcji. Jej rodzaj staje si jednym z istotnych wyznacznikw pozycji spoecznej. Podziay spoeczne wedle stylw konsumpcji krzyuj si z podziaami opartymi na innych kryteriach, ktre - jak twierdz niektrzy - staj si coraz mniej istotne (zob. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe, s. 291). Konsumpcja staje si te jedn z naczelnych wartoci. Wszechobecne reklamy budz podanie coraz to nowych przedmiotw i przekonuj, e jeste tego warta/y". Sprzedawcy stosuj rozmaite techniki manipulacyjne zachcajce, a po prawdzie przymuszajce, do zakupw. Kupowanie staje si naogow czynnoci, ktra zastpuje rozrywk, spotkania z przyjacimi dla wymiany myli, a do pewnego stopnia take ycie rodzinne. Jednym ze sposobw wsplnego spdzania czasu staj si niedzielne wyprawy do centrw handlowych.
Jedyn publiczn przestrzeni bardzo wielu okolic stay si centra handlowe. A w centrach handlowych mona tylko kupowa lub marzy o kupowaniu. W centrum handlowym nie znajdziesz normalnej restauracji. S tylko szybkie dania i stoliki przewanie porozstawiane na rodku hali, eby komu nie przyszo do gowy siedzie tam i gada. Bo centra handlowe s wityniami religii zakupw. Trzeba kupi danie - zwykle na jednorazowym talerzu - szybko je zje i dalej kupowa. Taka restauracja to stacja paliw dla kupujcych maszyn napdzanych pizz, hot-dogiem albo hamburgerem. Masz zatankowa i i do nastpnego sklepu. Nie moesz traci czasu na prne gadanie" (Barber 1998).
430
Cz pita. Instytucje
4. Globalizacja kultury. Elektroniczne rodki przekazu umoliwiaj upowszechnianie wzorw kulturowych spoeczestw ponowoczesnych w caym wiecie. Rwnie w spoeczestwach o mniej rozwinitej gospodarce, niszym poziomie ycia i borykajcych si z problemami, o ktrych w wiecie ponowoczesnym zdono ju zapomnie. Zakres, w jakim wzory te s w nich przyjmowane, w jaki sposb wpywaj na przeksztacanie si miejscowych kultur i jakim przemianom same pod ich wpywem ulegaj, zaley od miejscowych warunkw. Oczywist barier rozprzestrzeniania si tych wzorw s moliwoci materialne poszczeglnych krajw. To, w jakiej mierze sta je na budowanie sieci nadajnikw i przekanikw, a ich mieszkacw na zakup odbiornikw. Wraz z pokonywaniem tej bariery poszerza si strumie przekazw napywajcych z caego wiata. Globalizacja w sferze kultury uchodzi za bardziej zaawansowan ni w sferze gospodarki. W przypadku kultury popularnej globalizacja w znacznej mierze oznacza amerykanizacj. Jest tak co najmniej z dwu powodw. Po pierwsze, z racji swojej potgi ekonomicznej Stany Zjednoczone maj wiksz ni inne kraje moliwo szerokiego wykorzystywania najnowoczeniejszych rodkw przekazu, a tym samym propagowania wasnej kultury popularnej. Po drugie, ogromna liczba odbiorcw w tym wielkim kraju sprzyja wynajdywaniu form przekazw odpowiadajcych zapotrzebowaniom i gustom masowego odbiorcy. Ich formuy s nastpnie wykorzystywane w innych krajach, wypeniane rodzimymi treciami i dostosowywane do miejscowych warunkw. W przypadku telewizji s to przykadowo programy typu Talk-show", Koa fortuny" czy Milionerw", seriale komediowe zwane sitkomami" etc. Dobrym przykadem jest take program Wielki Brat" wymylony na przeomie XX i XXI wieku. Polega on na przekazywaniu obrazu zachowa kilkorga ludzi odosobnionych w specjalnym pomieszczeniu i bez przerwy obserwowanych przez kamer. Codziennie widzowie orzekaj, kto jest najmniej sympatyczny i powinien by wyczony z grupy. Ten, kto dotrwa do koca, wygrywa due pienidze. Program pojawi si nastpnie w innych krajach, w tym w Polsce. Obserwatorzy tego zjawiska zauwayli, e w kadym z nich ludzie zachowywali si nieco inaczej, a co ciekawsze, ich zachowania byy zgodne z narodowymi stereotypami. Globalizacja kultury popularnej, w znacznym stopniu zamerykanizowanej, czsto bywa postrzegana jako zagroenie rodzimej kultury poszczeglnych krajw, a co za tym idzie - rwnie tosamoci narodowej. Zagroenie to odczuwane jest zwaszcza w krajach uboszych, ktrych nie sta na wasn ofert programow, konkurencyjn wobec napywajcych z zewntrz przekazw. atwiej jest zakupi obcy, amerykaski czy
431
latynoamerykaski serial, ni wyprodukowa wasny. Nie sta ich take na promowanie wasnej kultury i uczynienie jej elementw skadnikami globalnej mieszanki. Na ile takie zagroenie jest realne, pozostaje spraw otwart. W pracach dotyczcych kultury popularnej spoeczestw ponowoczesnych zwraca si bowiem uwag na jej wielkie zrnicowanie. Wspwystpowanie rnych stylw i przeplatanie si rozmaitych wtkw uwaane jest za jej charakterystyczn cech. W odniesieniu do multimedialnych przekazw wskazuje si zarwno na ich jednolito, jak i rnorodno. Prowadzi to do kwestionowania istnienia jednolitej widowni masowej. Uwaa si, e jest ona podzielona na wiele grup widzw ogldajcych inne programy, do nich adresowane. Wskazuje si take, e rwnolegle z ekspansj standardowej pop-kultury nastpuje odkrywanie wartoci lokalnych, czego przejawem jest pojawianie si w Internecie grup dyskutujcych w miejscowych jzykach o swoich lokalnych problemach (Milczarek 1997: 35).
3. Religia
Sformuowanie oglnego i neutralnego wyznaniowo okrelenia religii napotyka wiele trudnoci. Podstawow jest znaczne zrnicowanie wierze i praktyk, zasugujcych na miano religijnych, ktre wystpuj w poszczeglnych kulturach. Utrudnieniem jest take to, e jak pisze jeden z religioznawcw: Kategoria religii powstaa w spoeczno-kulturowych kontekstach zdominowanych przez tradycj judeochrzecijask. Powane trudnoci natury badawczej w socjologii religii wynikaj ze stopnia, w ktrym nasz podstawowy aparat pojciowy wywodzi si z doktryn religii chrzecijaskiej" (Robertson 1998: 161). Z judeochrzecijask postaci religii zwizane s nastpujce wierzenia: istnieje jedna istota najwysza - Bg; Bg jest stworzycielem wiata i wszystkiego, co yje; to, co stworzy, jest przedmiotem Jego cigej uwagi; mier czowieka nie jest kocem wszystkiego; los czowieka po mierci zaley od przestrzegania regu zachowania okrelonych w doktrynie religijnej. Jednake, jak wykazuj badania midzykulturowe, czne wystpowanie takich wierze nie jest powszechne. Wiele religii nie uznaje istnienia istoty najwyszej, a nawet istnienia bogw. Niektre nie mwi nic o pocztkach wiata i ycia. Inne uwaaj, e bogowie interesuj si bardzo mao bd wcale ludmi i ich sprawami. Niektre nic nie mwi o yciu po mierci, a wiele z nich nie uzalenia losu po mierci od postpowania czowieka na ziemi. Pewnym przezwycieniem tych trudnoci jest okrelenie religii sformuowane przez mile'a Durkheima (1858-1917). Jego punktem wyjcia
432
Cz pita. Instytucje
byo stwierdzenie, e kade spoeczestwo dzieli wiat na czci wit i wieck. Rzeczy wite to rzeczy chronione i izolowane przez zakazy; rzeczy wieckie to rzeczy, do ktrych te zakazy si stosuj i ktre nie powinny si styka z rzeczami witymi. Wierzenia religijne to wyobraenia wyraajce natur rzeczy witych oraz bd ich wzajemne stosunki, bd stosunki z rzeczami wieckimi. I wreszcie obrzdy to reguy postpowania, okrelajce waciwe zachowanie si czowieka w stosunku do rzeczy witych. Gdy pewna liczba rzeczy witych pozostaje ze sob w relacji zgodnoci i zalenoci, tworzc pewnego rodzaju systemow jedno, ktra nie naley jednak do adnego innego systemu tego rodzaju, wwczas zesp wierze i odpowiadajcych im obrzdw tworzy religi" (Durkheim 1990: 35). Krtko mwic, religi jest to, co wie si ze sfer sacrum. Podobnie klasyk socjologii religii Joachim Wach (1898-1955) okrela religi jako dowiadczenie sacrum. Inne pojemne okrelenie religii powiada, e jest to dziedzina poznania opartego na rdach nadprzyrodzonych (wiara) i dziaania ludzkiego skierowanego ku rzeczywistoci transcendentnej" (Zdybicka 2000: 169).
Rnorodno religii
Religie rni si midzy sob trojako: 1) rodzajem obrzdw i praktyk religijnych, 2) treci prawd wiary, 3) form organizacyjn zbiorowoci religijnych. 1) Praktyki religijne mog polega na modlitwie, medytacji lub wpadaniu w trans. 2) Rozmaito wierze mona sprowadzi do czterech podstawowych typw:
Zwyky
nadnaturalizm.
Wystpuje
powszechnie
najprostszych,
pierwotnych
spoeczestwach. Wyznawcy nie uznaj istnienia bogw czy ponadnaturalnych duchw, ale s przekonani o wpywie si ponadnaturalnych na sprawy ludzkie. Melanezyjczycy na przykad wierz w mana", bezosobow si, ktra moe tkwi tak w osobach, jak i rzeczach. Czowiek niekoniecznie musi j mie, ale moe j zdoby dziki okrelonym rytuaom. Mana" moe by dobra lub za, sprawi, e strzaa trafia do celu lub go omija. Pewne postacie nadnaruralizmu wystpuj i w naszym spoeczestwie. Gracz w totolotka wierzy w szczliwe numery, wielu wierzy, e uski wigilijnego karpia noszone w portmonetce zapewni pomylno finansow, a czarny kot, ktry przebieg drog, spowoduje nieszczcie w podry. Animizm. Wyznawcy wierz w istnienie duchw, ktre dziaaj w wiecie. Duchy mog mieszka zarwno w ludziach, jak i w przedmio-
433
tach: rzekach, grach, wiatrach, deszczach. Maj emocje i uczucia. Pomagaj ludziom lub szkodz bd te wykazuj obojtno wobec nich. Nie wymagaj czci tak jak bogowie, ale naley si z nimi liczy i mona prbowa na nie wpywa za pomoc magii lub odpowiednich rytuaw. Teizm. Jest to wiara w bogw. Wystpuje w postaci panteizmu (utosamiania Boga z natur), politeizmu (wiary w wielu bogw) oraz monoteizmu (wiary w jednego Boga). Wspczesne religie monoteistyczne (w kolejnoci ich powstania) to judaizm, chrzecijastwo i islam. Abstrakcyjne ideay. Ten typ wierze wystpuje gwnie w Azji. W centrum uwagi jest nie Bg i jego kult, ale sposb mylenia i zachowywania si czowieka, ktrego zadaniem jest osignicie specjalnego stanu wiadomoci. Najbardziej znanym systemem wierze tego typy jest buddyzm.
Wedle danych internetowych, w roku 2001 w populacji wiatowej odsetki niewyznajcych adnej religii oraz wyznawcw poszczeglnych religii byy nastpujce (w procentach): Chrzecijastwo 33 Islam 22 Hinduizm 16 Bez religii 14 Buddyzm 6 Tradycyjna religia chiska 4 Pierwotna religia tubylcza 3 Inne 3 (http/www.adherents.com/Religions-By-Adherents.html)
3) Istniej trzy podstawowe formy organizacji zbiorowoci religijnych: Koci, sekta i zwizek kultowy. Koci. Jest sformalizowan organizacj religijn, ktra ma wiele cech organizacji biurokratycznej, od ktrej rni j to, e podstawow rol legitymizacyjn odgrywa w niej nie prawo, ale tradycja, chocia bardzo silnie sformalizowana. W Kociele istnieje wyspecjalizowana kategoria funkcjonariuszy. Przynaleno do Kocioa jest okrelana gwnie, chocia nie wycznie, przez urodzenie. Do Kocioa moe przyczy si kady, kto tego chce, po spenieniu okrelonych rytualnych warunkw. Kocioy wystpuj w rnych postaciach. Wyrnia si trzy ich typy. Koci episkopalny. Ma jednolit hierarchiczn organizacj. Duchowni s powoywani na stanowiska przez zwierzchnikw i przed nimi odpowiadaj. Takim Kocioem jest przede wszystkim Koci katolicki. Ponadto Koci anglikaski oraz Cerkwie prawosawne. Koci prezbiteriaski. Ma posta zblion do demokracji przedstawicielskiej. Wadza jest w rkach regionalnej rady. Pochodzi ona z wybo-
434
Cz pita. Instytucje
ru i skada si z duchownych i wieckich czonkw rnych kongregacji. Rada ta (konsystorz) wyznacza kapanw na okrelone stanowiska. W kadym lokalnym Kociele znaczna cz wadzy spoczywa w rkach jego komitetu starszych". Organizacja Kocioa prezbiteriaskiego w USA jest tu wzorem. Koci kongregacyjny. Nie ma hierarchii wadzy panujcej nad wszystkimi jego czciami. Kadym lokalnym Kocioem zarzdzaj jego wieccy czonkowie, ktrzy powouj i odwouj swoich przewodnikw. Przykadem takiego Kocioa s Kocioy baptystw i kwakrw. Sekta. Sekty maj mniej sformalizowan organizacj ni Kocioy. Czsto powstaj jako odam
Kocioa w wyniku buntu przeciwko jego instytucjom lub interpretacjom prawd wiary. Niektre z sekt maj krtki ywot, inne utrwalaj si i nawet mog si przeksztaca w Kocioy tak na przykad byo z metodystami. Czonkowie sekt wstpuj do nich w wyniku nawrcenia. Oczekuje si od nich zaangaowania i dowodw wiary. W sektach bardzo czsto nie ma wyspecjalizowanego kleru, a w rytuaach nacisk pada na emocje, przeycie, spontaniczno. Maa jest w nich rola tradycji w porwnaniu z rol charyzmatycznych przywdcw. Kult. Ma lun organizacje i jest otwarty dla kadego, kto chce w nim uczestniczy. Jego charakter
okrela przedmiot czci oraz rodzaj rytuaw.
Religia w spoeczestwach przemysowych krgu kultury europejskiej

W krgu kultury europejskiej dominuje chrzecijastwo, ktre w znacznej mierze okrelio jej oblicze. Chrzecijastwo bardzo wczenie ulego podziaowi na cz wschodni, ktrej centrum religijnym byo pocztkowo Bizancjum, i zachodni z centrum w Rzymie. Spoeczestwa przemysowe narodziy si w krajach krgu chrzecijastwa zachodniego. Zanim jednak pojawiy si na europejskiej scenie, w chrzecijastwie zachodnim nastpi rozam, chronologicznie zbieny z zacztkami kapitalizmu. Rozam ten w postaci Reformacji da pocztek rnym chrzecijaskim Kocioom, ktre przestay uznawa zwierzchnictwo papiea. Zyskay one nazw protestanckich, a cz chrzecijastwa dalej zwizana z Rzymem - rzymskiego katolicyzmu. Jego wyznawcy stanowi 17 procent wiatowej populacji (Rocznik Statystyczny 2000), natomiast w poszczeglnych krajach europejskich proporcje wyznawcw rozmaitych wersji chrzecijastwa s rne (patrz: ramka na nastpnej stronie). Rozwojowi spoeczestw przemysowych towarzyszy wzrost roli pastwa i rozbudowa centralnej administracji pastwowej. Coraz wicej dziedzin dziaalnoci kociow (nauczanie, leczenie, opieka nad sierota-
435
W Polsce dominuje rzymski katolicyzm obrzdku aciskiego. Wedug Rocznika Statystycznego 2000, jego wyznawcw w 1999 roku byo (w zaokrgleniu do 1 tysica) 34 603 tysice. Wyznawcw innych odamw katolicyzmu (greckokatolickiego, ormiaskiego, bizantyjskiego) byo cznie 118 tysice, a wyznawcw rnych odmian staro-katolicyzmu cznie 51 tysice. Wyznawcw prawosawia byo 562 tysice, natomiast wyznawcw chrzecijastwa protestanckiego i wywodzcego si z tradycji protestanckich cznie 158 tysice. Ponadto w Polsce byo 12 tysicy wiadkw Jehowy, ktrzy w wiatowych statystykach wystpuj jako chrzecijanie, natomiast w polskim Roczniku Statystycznym wczani s do kategorii inne".
mi) przejmoway rnego rodzaju organizacje wieckie, a przede wszystkim pastwo. Zrnicowanie wyznaniowe obywateli wymuszao neutralno wiatopogldow pastwa. Pastwo oddzielao si od Kociow i nabierao charakteru neutralnej wiatopogldowo organizacji wieckiej. Nastpowaa sekularyzacja sfery publicznej. Sekularyzacj t wspomagay przemiany kultury, ktre dokonyway si w miar rozwoju spoeczestw przemysowych. Wartoci coraz powszechniej uznawan stawaa si jednostka, jej wolno i autonomia. Umacniajce si przekonanie, e kady czowiek ma prawo by sam sobie sterem, eglarzem, okrtem", prowadzio do ideologicznych buntw przeciwko rnego rodzaju autorytetom (rwnie kocielnym), ograniczajcym swobod jednostki. Saba rola religii w jej tradycyjnych postaciach instytucjonalnych. Wraz z rozwojem naukowo-technicznym wiar w Boga zacza zastpowa wiara w Rozum. Szerzy si pogld, e wiara w Boga jest zbiorem przesdw wynikajcych z niewiedzy. Rodzio si przekonanie, e w miar wzrostu wiedzy o wiecie dostarczanej przez rozwijajc si nauk wiara w Boga bdzie saba i coraz mniej miejsca w yciu spoecznym bdzie zajmowa religia, ktra z czasem zaniknie. Przewidywania te nie sprawdziy si. Wprawdzie w spoeczestwach nowoczesnych, a zwaszcza ponowoczesnych, zmniejszyy si wpywy ustabilizowanych i uznanych Kociow, ale nie znaczy to, e zamkno dowiadczenie sacrum" i wyeliminowane zostay dziaania ludzkie skierowane ku rzeczywistoci transcendentnej". W spoeczestwach nowoczesnych sacrum pojawia si poza Kocioami i czsto bez zwizku z wiar w Boga. Przykadem jest sfera sacrum zwizana z narodem. Obowizek czci wobec symboli narodowych, rytuay obchodw wit narodowych maj charakter religijny (zob. Nard a nowoczesno, s. 246), tak jak religi rozumia Durkheim. Podobnie religijnego charakteru dopatrzy si mona w stosunku ludzi do przywdcw pastw totalitarnych i w rytuaach masowych zebra i pochodw organizowanych w tych pastwach. Stalina i Hitlera otaczaa atmosfera ubstwienia. O Stalinie piewano kantat skonstruowan na podobiestwo pieni
436
Cz pita. Instytucje
religijnych, a przemwienia Hitlera na masowych zgromadzeniach budziy emocje podobne do tych, jakie wzbudzaj charyzmatyczni przywdcy religijni. W czasach wspczesnych, zwaszcza w wysoko rozwinitych spoeczestwach przemysowych okrelanych mianem ponowoczesnych, rodz si najrniejsze ruchy religijne. Przybieraj posta sekt i kultw rozwijajcych si poza Kocioami. Czsto cz w sobie elementy rnych tradycji religijnych: chrzecijastwa, hinduizmu, buddyzmu. Popularno zyskuj ruchy Hare Kriszna (w Polsce w 1999 roku miay one 5043 wyznawcw; Rocznik Statystyczny 2000) czy Medytacji Transcendentalnej. Do ruchw tych szerok fal napywa modzie rozczarowana efektami wiary w postp naukowo-techniczny, zniechcona do skostniaych struktur wielkich Kociow i poszukujca swojej wasnej drogi do sacrum" (Olechnicki 1997: 83). Pozakocielna zindywidualizowana religijno bywa niekiedy nazywana religijnoci niewidzialn, ukryt". Socjolodzy religii stwierdzaj: Dawny model kocielnie (instytucjonalnie) okrelonej religijnoci przesta by modelem dominujcym, jest wiarygodny dla mniejszoci ludzi wspczesnych w Europie Zachodniej. Poszerzaj si ustawicznie rnorodne formy religijnoci pozakocielnej, a granice midzy tym, co religijne, i tym, co niereligijne, sakralne i wieckie, staj si coraz mniej przejrzyste" (Mariaski 2000: 134).
Religia jako przedmiot zainteresowania socjologii

Socjologia nie interesuje si prawd czy faszem religii, ale religi jako zjawiskiem spoecznym i czci kultury symbolicznej danego spoeczestwa. Najczstszym przedmiotem jej uwagi jest religia chrzecijaska w jej rnych odmianach. W polu zainteresowa socjologii znajduj si funkcje religii w spoeczestwie, relacje midzy religi a zmian spoeczn, wpyw wyznawanej religii na postawy i zachowania jednostek oraz postacie religijnoci i jej natenie. Psychospoeczne funkcje religii. Religia peni nastpujce psychospoeczne funkcje: Wizi spoecznej. Umacnia spjno zbiorowoci. Jednoczy jej czonkw przez obrzdy, ktrych wsplne przeywanie daje poczucie przynalenoci do wsplnoty. Czynnikiem czcym jest take wsplny system wierze i uznawanie tych samych, wywodzonych z nich wartoci. Podpory psychicznej. Religia jest symbolizacj zwizku czowieka z ostatecznymi warunkami jego istnienia" (Bellah 1998: 224). Wyjania sens wiata i cierpienia. Wszystkie przeomowe momenty ycia: narodziny, maestwo, mier, obudowane s rytuaami religijnymi. Dostarczaj one wsparcia w chwilach cikich przey emocjonalnych.
437
Kontroli spoecznej. Religia wzmacnia podstawowe normy i wartoci danego spoeczestwa przez wykazywanie ich boskiego pochodzenie i nadawanie im pozaziemskich sankcji. Ta rola religii bya dawno zauwaana i doceniana przez pisarzy politycznych (na przykad Machiavellego) oraz instrumentalnie wykorzystywana przez wadcw, niezalenie od ich osobistego stosunku do wiary i Kocioa. Religia a zmiana spoeczna. Istniej dwa sprzeczne pogldy na relacje midzy religi a zmian spoeczn. Kady z nich rozporzdza powanymi argumentami. Zgodnie z jednym z nich, religia jest si konserwujc istniejcy stan rzeczy. Midzy innymi dlatego, e - czynic spraw najwaniejsz zbawienie po mierci - sprzyja lekcewaeniu spraw ziemskich, niezwizanych z drog do tego celu. Ponadto, jak dowodzi historia, religia wielokro wspieraa wadz przeciwstawiajc si emancypacyjnym deniom poddanych. Zgodnie z drugim pogldem, religia jest jednym z czynnikw zmiany spoecznej. Argumentem jest rola etyki protestanckiej w ksztatowaniu si kapitalizmu, na ktr wskaza Max Weber w klasycznej rozprawie Etyka protestancka a duch kapitalizmu. Innym argumentem jest wpyw religijnej idei ludzkiego braterstwa na ruch na rzecz praw czowieka. Religijno jako przedmiot bada. W ankietowych badaniach socjologicznych regu jest uwzgldnianie w kwestionariuszach pytania o religijno, ktra jest traktowana jako jedna ze zmiennych niezalenych. Badaczy interesuje, w jakiej mierze pogldy bdce przedmiotem badania wi si bd to z rodzajem wyznawanej religii (w krajach zrnicowanych wyznaniowo), bd ze stopniem religijnoci (w krajach jednolitych wyznaniowo). Ten ostatni przypadek jest przypadkiem Polski. W badaniach CBOS stopie religijnoci mierzony jest bd za pomoc jednego pytania cznie o wiar i praktyki religijne, bd dwch oddzielnych pyta o uczestnictwo w praktykach religijnych i o intensywno wiary.
Religijno w Polsce mierzona za pomoc cznej skali CBOS w roku 1999 przedstawiaa si nastpujco (w procentach):
Wierzcy i praktykujcy regularnie Wierzcy i praktykujcy nieregularnie Wierzcy, ale niepraktykujcy Niewierzcy, ale chodzcy do kocioa Niewierzcy i niepraktykujcy (Roguska, Wcirka 2000: 187). 58 33 5 1 3
Wtedy kiedy religijno stanowi autonomiczny przedmiot bada i nie jest tylko jedn ze zmiennych niezalenych, uwzgldniane jest kilka jej wymiarw. Ankietowani pytani s o: znajomo treci religii to jest do-
438
Cz pita. Instytucje
gmatw, przykaza kocielnych, znaczenia sakramentw; wiar w poszczeglne dogmaty; praktyki religijne, takie jak uczestnictwo we mszy witej, przystpowanie do komunii witej, przestrzeganie postw, a take o stosunek do instytucji Kocioa rzymsko-katolickiego, uczestniczenie w yciu parafii, pogldy na rol Kocioa, ocen dziaalnoci ksiy; wreszcie o moralno religijn, to jest czy i jak z ich wiar i przynalenoci do Kocioa wi si ich oceny moralne (Pawluczuk 2000: 293-294).
Nota bibliograficzna Historyczn zmienno form rodziny w Europie opisuje ksika Jean-Louisa Flandrina, Historia rodziny (1998). Rozprawa Giovanniego Sartoriego Teoria demokracji (1994) obok cytowanych w niniejszej ksice prac Dahla i Bobbiego naley do najwaniejszych wspczesnych dzie dotyczcych teorii demokracji. Robert Putnam w ksice Demokracja w dziaaniu. Tradycje obywatelskie we wspczesnych Woszech (1995) przedstawia wpyw kultury zbiorowoci na ksztatowanie si w nich spoeczestwa obywatelskiego oraz sprawno mechanizmw demokracji. Ksika ta naley do klasyki literatury politologicznej. Z kolei praca Marii Magoski Obywatel w procesie przemian (2001) mwi o zmieniajcym si pojciu obywatel" w przeksztacajcym si wspczesnym wiecie integracji europejskiej. Procesom demokratyzacji w krajach postkomunistycznych Europy rodkowo-Wschodniej powicona jest praca Anny Wolff-Powskiej Oswojona Rewolucja. Europa rodkowo-Wschodnia w procesie demokratyzacji (1998). Podobn problematyk w odniesieniu do Polski podejmuje ksika Mirosawy Grabowskiej i Tadeusza Szawiela Budowanie demokracji. Podziay spoeczne, partie polityczne i spoeczestwo obywatelskie w
postkomunistycznej Polsce (2001). W ksice tej znale mona skrtowe omwienie rnych koncepqi demokracji. Spojrzenie na polityk z perspektywy socjologii humanistycznej proponuje Cezary Trutkowski w pracy Spoeczne reprezentacje polityki (2000). To samo w odniesieniu do poziomu lokalnego czyni Grayna Woroniecka w ksice Dziaanie polityczne. Prba socjologii interpretatywnej (2001). Z kolei prace opublikowane pod red. Krystyny Skaryskiej w tomie Podstawy psychologii politycznej prezentuj spojrzenie na wadz i polityk oczyma psychologw spoecznych (2002). Krytyczn refleksj nad spoeczestwem masowym i jego kultur zapocztkowa Jose Ortega y Gasset ksik Bunt mas wydan w 1930 roku (najnowsze polskie wydanie 2002). Do klasyki prac o kulturze masowej nale powstae w latach szedziesitych XX wieku prace Marshalla McLuhana, dostpne midzy innymi w zbiorze Wybr tekstw (2001). O fascynacji twrcw fenomenem kultury masowej wiadczy opublikowany w kocu lat pidziesitych przez Czesawa Miosza w jego tumaczeniu
440 Cz pita. Instytucje
i z jego wstpem wybr tekstw pierwszych teoretykw kultury masowej: Kultura masowa (2002). Bezcenny zasb informacji o konsekwencjach rozwoju technik audiowizualnych dla kultury zawiera antologia zaprojektowana i zredagowana przez Maryl Hopfinger Nowe media w komunikacji spoecznej XX wieku (2002). Drugim obok Emile'a Durkheima klasykiem socjologii, ktry zajmowa si socjologi religii, jest Max Weber. Przedmiotem jego zainteresowania bya etyka gospodarcza religii wiatowych. Dotyczce jej prace zostay wydane w Polsce w postaci trzech tomw Dzie zebranych z socjologii religii. Etyka gospodarcza religii wiatowych, tom 1: Taoizm i konfucjanizm, tom 2: Hinduizm i buddyzm,
tom 3: Staroytny judaizm (2000). Osobno wydana jest jego najbardziej znana praca z tego zakresu Etyka protestancka a duch kapitalizmu (1994). Problematyk socjologii religii podejmuje te jeden z najwybitniejszych socjologw - teoretykw XX wieku, Niklas Luhmann, w ksice Funkcja religii (1998). Miejsce religii w wiecie wspczesnym omawia Janusz Mariaski w opracowaniu Religia i Koci midzy tradycj i ponowoczesnoci. Studium socjologiczne (1997). Ten sam problem z fenomenologicznego punktu widzenia rozpatruje Thomas Luckmann w pracy Niewidzialna religia. Problem religii we wspczesnym wiecie (1991). O nowych ruchach religijnych pisze Eileen Barker w ksice Nowe ruchy religijne (1997). Informacji o religijnoci w Polsce, tak jak rysuje si ona w badaniach empirycznych, dostarcza praca Ireny Borowik Procesy instytucjonalizacji i prywatyzacji religii w powojennej Polsce (1997).
Literatura przywoywana
Aaronson Bernard S. (1971), Time, Time Stance and Existence, Studium Generale", t. 23, fasc 3. Abercrombie Nicholas, Hill Stephen, Turner Bryan S. (1994), The Penguin Dictionary of Sociology, Penguin Books, London. Altermatt Urs (1997), Powrt wojen etnicznych w Europie?, Znak", nr 3 (502). Altermat Urs (1998), Sarajewo przestrzega, Etnonacjonalizm w Europie, tum. Grzegorz Sowiski, Znak, Krakw. Aronson Eliott (1976), Czowiek - istota spoeczna, tum. Jzef Radzicki, PWN, Warszawa. Bales Robert S. (1965), Ukad rl w grupach zadaniowych, tum. zbiorowe, w: Stefan Nowak (red)., Metody bada socjologicznych, PWN, Warszawa. Barber Benjamin R. (1998), W mackach Mc wiata. Rozmowa z Jackiem akowskim, Gazeta Wyborcza", 14-15 marca. Barker Eileen (1997), Nowe mchy religijne, tum. Tomasz Kunz, Nomos, Krakw. Bauman Zygmunt (1966), Kultura i spoeczestwo. Preliminaria, PWN, Warszawa. Bauman Zygmunt (1998), Zbdni, niechciani, odtrceni - czyli o biednych w zamonym wiecie, Kultura i Spoeczestwo", nr 2. Bauman Zygmunt (2000), Od plemion do narodw - i z powrotem, w: tene, Ponowoczesno jako rdo cierpie, Sic!, Warszawa. Baumgartner Mary P. (1984), Social Control from Below, w: Donald Black (red.), Toward a General Theory of Social Control, t. 1, Academic Press, Inc., Orlando, San Diego, San Francisco, New York, London, Toronto, Montreal, Sydney, Tokyo, Sao Paulo. Beetham David (1995), Legitymizacja wadzy, tum. Jerzy Szczupaczyski, w: Jerzy Szczupaczyski
(red.), Wadza a spoeczestwo, Scholar, Warszawa. Bellah Robert N. (1998), Ewolucja religijna, tum. Baej Kruppik, w: Wadysaw Piwowarski (red.), Socjologia religii. Antologia tekstw, Nomos, Krakw. Berger Peter L. (1995a), Rewolucja kapitalistyczna, tum. Zygmunt Simbierowicz, Oficyna Naukowa, Warszawa. Berger Peter L. (1995b), Zaproszenie do socjologii, tum. Janusz Stawiski, PWN, Warszawa. Berger Peter L., Luckmann Thomas (1983), Spoeczne tworzenie rzeczywistoci, tum. Jzef Ninik, PIW, Warszawa. Bernard Jessie (1973), The Sociology of Community, Scott, Foreman and Company, Glenview, 111., London. Bernstein Basil (1990), Odtwarzanie kultury, Andrzej Piotrowski (red.), tum. Zbigniew Bokszaski, Andrzej Piotrowski, PIW, Warszawa. Beskid Lidia, Jarosiska Maria, Milic-Czerniak Ra (1988), Robotnicy - potrzeby - rzeczywisto. Robotnicy w Polsce. Raporty z bada, Akademia Nauk Spoecznych, Warszawa.
442
Beskid Lidia, Zarzycka-Skrzypek Joanna (1993), Zachowania przystosowawcze gospodarstw domowych, w: Lena Kolarska-Bobiska (red.), Ekonomiczny wymiar ycia codziennego. Raport z badania 92, CBOS, Warszawa. Biaecki Ireneusz (1996), Alfabetyzm funkcjonalny, Nowa Res Publica", nr 6 (93). Bielicki Tadeusz (1995), Struktura rodziny ludzkiej w perspektywie antropologicznej, w: Rodzina - jej funkcje przystosowawcze i ochronne, Polska Akademia Nauk, Warszawa. Bielicki Tadeusz, Szklarska Alicja, Welon Zygmunt, Brajczewski Czesaw (1997), Nierwnoci spoeczne w Polsce: antropologiczne badania poborowych w trzydziestoleciu 1965-1995, Monografie Zakadu Antropologii Polskiej Akademii Nauk, Wrocaw. Bilton Tony, Bonnett Kevin, Jones Pip, Skinner David, Stanworth Michelle, Webster Anthony (1997), Introductory Sociology, Macmillan, London. Black Donald (1984), Social Control as a Dependent Variable, w: Donald Black (red.), Tozuard a General Theory of Social Control, t.1, Academic Press, Inc., Orlando, San Diego, San Francisco, New York, London, Toronto, Montreal, Sydney, Tokyo, Sao Paulo. Black Donald (1990), Foreword, w: Allan V. Horowitz, The Logic of Social Control, Plenum Press, New York, London. Bobbio Norberto (1998), Liberalizm i demokracja, tum. Pawe Bravo, Znak, Krakw. Bojar Hanna (1997), Mniejszoci narodowe - nowe formy uczestnictwa w yciu III Rzeczypospolitej, w: Henryk Domaski, Andrzej Rychard (red.), Elementy nowego adu, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Bokszaski Zbigniew (1989), Tosamo, interakcja, grupa. Tosamo jednostki w perspektywie teorii socjologicznej, Uniwersytet dzki, d. Bokszaski Zbigniew (1991), Kultura i jej rola w yciu czowieka, w: Zbigniew Krawczyk, Witold Morawski (red), Socjologia. Problemy podstawowe, PWN, Warszawa. Bokszaski Zbigniew, Piotrowski Andrzej (1990), Wstp, w: Basil Bernstein, Odtwarzanie kultury, Andrzej Piotrowski (red.), tum. Zbigniew Bokszaski, Andrzej Piotrowski, PIW, Warszawa. Borowik Irena (1997), Procesy instytucjonalizacji i prywatyzacji religii w powojennej Polsce, Uniwersytet Jagielloski, Krakw. Boski Pawe, Jarymowicz Maria, Malewska-Peyre Hanna (1992), Tosamo a odmienno kulturowa, Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Bourdieu Pierre, Passeron Jean-Claude (1990), Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, tum. Elbieta Neyman, PWN, Warszawa. Brown Donald E. (1991), Human Unwersals, McGraw-Hill, New York. Brubaker Rogers (1998), Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej
Europie, tum. Jan uczuski, PWN, Warszawa, Krakw. Buckley Walter (1958), Social Stratification and the Functional Theory of Social Differentiation, American Sociological Review", nr 3. Bujak Franciszek (1976), Przedmowa do: Limanowa, w: tene, Wybr pism, Helena Ma-durowiczUrbaska (red.), PWN, Warszawa. Burnham James (1941), The Managerial Revolution, John Day Company, New York; wyd. pol. (1958), Manaderska rewolucja, b. tum., Biblioteka Kultury, Pary. Burszta Wojciech J. (1998), Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Zysk i S-ka, Pozna. Burszta Wojciech J., Kuligowski Waldemar (1999), Dlaczego kociotrup nie wstaje. Ponowoczesne pejzae kultury, Sic!, Warszawa. Burton Michael, Gunther Richard, Higley John (1995), Elity a rozwj demokracji, tum. Jerzy Szczupaczyski, w: Jerzy Szczupaczyski (red.), Wadza a spoeczestwo, Scholar, Warszawa.
Literatura przywoywana 443
Buss David M. (2001), Psychologia ewolucyjna, tum. Marek Orski, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask. Carrithers Michael (1992), Dlaczego ludzie maj kultury, tum. Anna Tanalska-Dulba, PIW, Warszawa. Chlebowczyk Jzef (1989), W kwestii genezy midzynarodowej ochrony mniejszoci po I wojnie wiatowej, w: Narody. Jak powstaway i jak wybijay si na niepodlego? Profesorowi Tadeuszowi epkowskiemu w szedziesit rocznic urodzin i czterdziestolecie pracy przyjaciele, koledzy, uczniowie, koordynator zespou autorskiego Marcin Kula, PWN, Warszawa. Chmielewski Piotr (1988), Kultura i ewolucja, PWN, Warszawa. Chmielewski Piotr (1994), Nowa analiza instytucjonalna. Logika i podstawoiue zasady, Studia Socjologiczne", nr 3-4. Chmielewski Piotr (1995), Ludzie i instytucje. Z historii i teorii nowego instytucjonalizmu, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa. Clark Terry N., Lipset Seymour M. (1991), Are Social Classes Dying?, International Sociology", nr 4. Clark Terry N., Lipset Seymour M., Rempel Michael (1993), The Decline Political Significance of Social Class, International Sociology", nr 3. Coleman James S., Fararo Thomas J. (1992), Rational Choice Theory. Advocacy and Critique, Sage Newbury Park. Cooley Charles H. (1962), Social Organization. A Study of the Larger Mind, Schocken Books Inc., New York. Cooley Charles H. (1992), Ja spoeczna - 1. Znaczenie Ja", tum. Janusz Mucha, w: Janusz Mucha, Cooley, Wiedza Powszechna, Warszawa. Crozier Michel (1967), Biurokracja. Anatomia zjawiska, tum. Stanisaw Lypacewicz, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa. Crozier Michel, Friedberg Erhard (1982), Czowiek i system. Ograniczenia dziaania zbiorowego, tum. Krystyna Bolesta-Kukuka, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa. Czapw Gabriela, Czapw Czesaw (1969), Psychodrama, PWN, Warszawa. Czepulis-Rastenis Ryszarda (1973), Klassa umysowa". Inteligencja Krlestwa Polskiego 1832-1862, Ksika i Wiedza, Warszawa. Czyewski Marek (1984), Socjolog i ycie potoczne. Studium z etnometodologii i wspczesnej socjologii interakcji, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica 8, d. Czyewski Marek (1990), Recepcja socjologii interpretatywnej w Polsce. Uwagi krytyczne, w: Anna Giza-Poleszczuk, Edmund Mokrzycki (red.), Teoria i praktyka socjologii empirycznej, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Dahl Robert A. (2000), O demokracji, tum. Marcin Krl, Znak, Krakw. Dahrendorf Ralph (1969), Class and Class Conflict in Industrial Society, Stanford University Press, Stanford. Delumeau Jean, Roche Daniel (1995) (red.), Historia ojcw i ojcostwa, Oficyna Wydawnicza VolumenWydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Dobrodzicka Grayna (1999), Ewolucja wartoci rodzinnych, w: Lidia Beskid (red.), Zmiany w yciu Polakw w gospodarce rynkowej, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Dobrowolski Kazimierz (1966), Chopska kultura tradycyjna, w: Studia nad yciem spoecznym i kultur, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw, Warszawa, Krakw.
444
Domaski Henryk (1981), Presti zawodu i jego korelaty, w: Kazimierz M. Somczyski, Wodzimierz Wesoowski (red.), Zrnicowanie spoeczne w perspektywie porwnawczej, Ossolineum, Wrocaw. Domaski Henryk (1985), Rola klasyfikacji zawodw w analizie struktury spoecznej, Ossolineum, Wrocaw. Domaski Henryk (1987), Segmentacja rynku pracy a struktura spoeczna, Ossolineum, Wrocaw. Domaski Henryk (1992), Zadowolony niewolnik. Studium o nierwnociach midzy mczyznami i kobietami w Polsce, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Domaski Henryk (1994), Spoeczestwa klasy redniej, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Domaski Henryk (1997), Mobilno i hierarchie stratyfikacyjne, w: Henryk Domaski, Andrzej Rychard, Elementy nowego adu, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Domaski Henryk (1998), Dwie transformacje w krajach Europy rodkowo-Wschodniej a ruchliwo spoeczna, w: Antoni Suek, Marek S. Szczepaski (red.), lsk - Polska - Europa. Zmieniajce si spoeczestwo w perspektywie lokalnej i globalnej. Xiga X Oglnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice. Domaski Henryk (1999a), Presti, FNP, Wrocaw. Domaski Henryk (1999b), Zadowolony niewolnik idzie do pracy. Postawy wobec aktywnoci zawodowej kobiet w 23 krajach, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Domaski Henryk (2000a), Hierarchie i bariery spoeczne w latach dziewidziesitych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Domaski Henryk (2000b), Selekcja ze wzgldu na pochodzenie spoeczne do szkoy redniej i na studia wysze, Nauka i Szkolnictwo Wysze", nr 2/16. Domaski Henryk (2002a), Ubstwo w spoeczestwach postkomunistycznych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Domaski Henryk (2002b), Polska klasa rednia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw. Domaski Henryk, Mach Bogdan W., Somczyski Kazimierz M., Zaborowski Wojciech (1991), Zmiany struktury spoecznej a transformacja systemu polityczno-ekonomicznego, w: Antoni Suek, Wodzimierz Wincawski (red.), Przeom i wyzwanie. Pamitnik VIII Oglnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, Toru 19-20 wrzenia 1990, Warszawa, Toru. Drozdowski Rafa (1998), Kontrowersje wok klasy redniej w Polsce lat dziewidziesitych, Kultura i Spoeczestwo", nr 1. Drucker Peter F. (1999), Spoeczestwo pokapitalistyczne, tum. Grayna Kranas, PWN, Warszawa. Duch-Krzysztoszek Danuta (1998), Maestwo, seks, prokreacja, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej
Akademii Nauk, Warszawa. Durkheim Emile (1990), Elementarne formy ycia religijnego, tum. Anna Zadroyska, PWN, Warszawa. Durkheim mile (1999), O podziale pracy spoecznej, tum. Krzysztof Wakar, PWN, Warszawa. Durkheim Emile (2000), Zasady metody socjologicznej, tum. Jerzy Szacki, PWN, Warszawa.
Eberhardt Piotr (1996), Midzy Rosj a Niemcami. Przemiany narodowociowe w Europie rodkowoWschodniej w XX w., PWN, Warszawa. Eibl-Eibesfeldt Iraneus (1997), Mio i nienawi. Historia naturalna elementarnych sposobw zachowania si, tum. Anna Danuta Tauszyska, PIW, Warszawa. Encyklopedia socjologii (1998-2002), t. 1-4, Oficyna Naukowa, Warszawa. Erikson Robert, Goldthorpe John H. (1992), Constant Flux, Clarendon Press, Oxford. Evans Judith (1995), Feminist Theory Today. An Introduction to Second-Wave Feminism, Sage, London. Eyerman Ron, Jamison Andrew (1991), Societal Movements: A Cognitive Approach, Polity Press, Cambridge. Fitoussi Jean Paul, Rosanvallon Pierre (2000), Czas nowych nierwnoci, tum. Stefan Amsterdamski, Znak, Krakw. Flandrin Jean-Louis (1998), Historia rodziny, tum. Agnieszka Kury, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa. Frankfort-Nachmias Chavy, Nachmias David (2001), Metody badawcze w naukach spoecznych, tum. Elbieta Hornowska, Zysk i S-ka, Pozna. Franklin Mark, Mackie Thomas, Valen Henry with Clive Bean i in. (1992), Electoral Change: Responses to Evolving Social and Attitudinal Structures in Western Countrics, Cambridge University Press, Cambridge. Frieske Kazimierz W. (1990), Socjologia w dziaaniu. Nadzieje i rozczarowania, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Frieske Kazimierz (1991), Dewiacje spoeczne, w: Zbigniew Krawczyk, Witold Morawski (red.), Socjologia. Problemy podstawowe, PWN, Warszawa. Frieske Kazimierz W. (1999), Marginalno i procesy marginalizacji, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Instytut Polityki Spoecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Frieske Kazimierz W. (2001), Socjologia prawa, Polskie Wydawnictwo Prawne Juris, Warszawa, Pozna. Frysztacki Krzysztof (1996), Rozwj, waciwoci i znaczenie socjologii stosowanej, w: Krzysztof Frysztacki (red.), Z zagadnie socjologii stosowanej, Universitas, Krakw. Fukuyama Francis (1997), Zaufanie. Kapita spoeczny a droga do dobrobytu, tum. Anna i Leszek liwa, PWN, Warszawa, Wrocaw. Fuszara Magorzata (1995), Kobiety w sdach rodzinnych, w: Anna Titkow, Henryk Domaski (red.), Co to znaczy by kobiet w Polsce, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Fuszara Magorzata (1999), Puch cigle marny, Gazeta Wyborcza", 21 lipca.
Fuszara Magorzata (2000), Organizacje i inicjatywy kobiece po 1989 roku, w: Wspczesny ruch kobiecy w Polsce. Seminarium. Warszawa, 4/5 marca 2000, materiay konferencyjne, Orodek Informacji i rodowisk Kobiecych Oka". Gardawski Juliusz (1996), Przyzwolenie ograniczone. Robotnicy wobec rynku i demokracji, PWN, Warszawa. Gellner Ernest (1991), Narody i nacjonalizm, tum. Teresa Howka, PIW, Warszawa. Giddens Anthony (1973), The Class Structure of the Advanced Societes, Hutchinson, London. Giddens Anthony (1998), Sociologia. Zwize, lecz krytyczne wprowadzenie, tum. Joanna Gilewicz, Zysk i S-ka, Pozna. Giddens Anthony, Turner Jonathan H. (1987), Introduction, w: Anthony Giddens, Jonathan H. Turner (red.), Social Theory Today, Stanford University Press, Stanford. Gillis John R. (1996), A World of Their Own Making. Myth, Ritual, and the Questfor Family Values, Harvard University Press, Cambridge, Mass.
446
Giza Anna (1991), ycie jako opowie. Analiza materiaw autobiograficznych w perspektywie socjologii wiedzy, Ossolineum, Polska Akademia Nauk, Wrocaw, Warszawa-Krakw. Giza-Poleszczuk Anna (2000), Przestrze spoeczna, w: Anna Giza-Poleszczuk, Mirosawa Marody, Andrzej Rychard, Strategie i system. Polacy w obliczu zmiany systemowej, Instytut Filozofii i Soq'ologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Giza-Poleszczuk Anna (2002), Zwizki partnerskie, maestwo i dzieci - kulturowe zrnicowanie postaw, w: Aleksandra Jasiska-Kania, Mirosawa Marody (red.), Polacy wrd Europejczykw. Wartoci spoeczestwa polskiego na tle innych krajw europejskich, Scholar, Warszawa. Gliski Piotr (1989), Z dowiadcze jakociowych bada stylu ycia, w: Antoni Sulek, Krzysztof Nowak, Anna Wyka (red.), Poza granicami socjologii ankietowej, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Warszawa. Goffman Erving (2000), Czowiek w teatrze ycia codziennego, tum. Helena Datner-piewak, Pawe piewak, Wydawnictwo KR, Warszawa. Golinowska Stanisawa (2001), Iluzja rwnych szans (wywiad), Tygodnik Powszechny", nr 4. Golinowska Stanisawa, Topiska Irena (2002), Pomoc spoeczna - zmiany i warunki skutecznego dziaania, Case, Warszawa. Gorlach Krzysztof (1995), Chopi, rolnicy, przedsibiorcy: kopotliwa" klasa w Polsce postkomunistycznej, Uniwersytet Jagielloski, Krakw. Gottlieb Beatrice (1993), The Family in the Western World from the Black Deah to the Industrial Age, Oxford University Press, New York, Oxford. Goward Nicole, Nationalism and the Contstruction of History, maszynopis, rozdzia 6 pracy doktorskiej udostpnionej przez autork. Grabowska Mirosawa, Szawiel Tadeusz (2001), Budowanie demokracji. Podziay spoeczne, partie polityczne i spoeczestwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, PWN, Warszawa. Halaby Charles, Weakliem David (1993), Ownership and Authority in the Earnings Function, American Sociological Review", nr 1. Halamska Maria (2000), Charakterystyka spoeczna polskich rolnikw, w: Xymena Doliska (red.), Chop, rolnik, farmer? Przystpienie Polski do Unii Europejskiej nadzieje i obawy polskiej wsi, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Halman Loek (1999), European Images and Discourses on the Family. Exploring Value Differences and Similarities in the Domain of Primary Relations in Eastern and Western Europe, maszynopis. Haas Elbieta (1987), Spoeczny kontekst znacze w teorii symbolicznego interakcjonizmu, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin. Haas Elbieta (1994), Perspektywy socjologii humanistycznej, w: Jan Turowski, Socjologia. Wielkie
struktury spoeczne, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin. Hankiss Elemer (1986), Puapki spoeczne, tum. Tomasz Kulisiewicz, Wiedza Powszechna, Warszawa. Hammersley Martin, Atkinson Paul (2000), Metody badawcze w naukach spoecznych, tum. Sawomir Dymczyk, Zysk i S-ka, Pozna. Haralambos Michael, Holborn Martin (1990), Sociology. Themes and Perspectiues, Collins Educational, Glasgow.
Heritage John C. (1987), Ethnomethodology, w: Anthony Giddens, Jonathan H. Turner (red.), Social Theory Today, Stanford University Press, Stanford. Higley John, Pakulski Jan (1999), Elites in the Shidy of Consolidated Democracy, w: Aleksandra Jasiska-Kania, Melvin L. Kohn, Kazimierz M. Slomczyski (red.), Power and Social Structure. Essays in Honor of Wodzimierz Wesoowski, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Hilgard Ernest R. (1967), Wprowadzenie do psychologii, tum. Jzef Radzicki, PWN, Warszawa. Hinde Robert A. (1990), The Extent and Limitations of the Contributions of Biology to Understanding Human Social Behaviour, Netherlands Journal of Zoology", nr 40 (4). Homans George C. (1961), Social Behavior. Its Elementary Forms, Harcourt Brace, New York. Hopfinger Maryla (2002), Nowe media w komunikacji spoecznej w XX wieku, Oficyna Naukowa, Warszawa. Horowitz Allan V. (1990), The Logic of Social Control, Plenum Press, New York, London. Huntington Samuel P. (1995), Trzecia fala demokratyzacji, tum. Andrzej Dziurdzik, PWN, Warszawa. Informacja o mniejszociach narodowych i etnicznych xv szkoach podstawowych, gimnazjach i szkoach ponadgimnazjalnych (wg danych GUS), Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa, 28 listopada 2000. Inglehart Ronald (1990), Cidture Shift in Advanced Industrial Society, Princeton University Press, Princeton. Inkeles Alex (1984), Nowoczesno indywidualna - problemy i nieporozumienia, tum. Hanna Mokrzycka, w: Joanna Kurczewska, Jerzy Szacki, (red.), Tradycja i ncauoczesno, Czytelnik, Warszawa. Inkeles Alex, Smith David N. (1984), W stron definicji czowieka nowoczesnego, tum. Joanna Kurczewska, w: Joanna Kurczewska, Jerzy Szacki (red.), Tradycja i nowoczesno, Czytelnik, Warszawa. Jahoda Marie, Deutsch M., Cook S.W. (1965), Skale nominalne, porzdkowe, interwaowe i ilorazowe, tum. Janina Frentzel, Piotr Graff, Stefan Nowak, w: Stefan Nowak (red.), Metody bada socjologicznych. Wybr teksw, PWN, Warszawa. Jaowiecki Bogdan (1988), Spoeczne wytwarzanie przestrzeni, Ksika i Wiedza, Warszawa. Jaowiecki Bogdan (1989), Rozwj lokalny, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Wydzia Geografii i Studiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Jaowiecki Bogdan, Sowa Kazimierz Z. (1989), Przedmowa, w: Bogdan Jaowiecki, Kazimierz Z. Sowa, Piotr Dudkiewicz (red.), Spoecznoci lokalne. Teraniejszo i przyszo, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Wydzia Geografii i Studiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Jaowiecki Bogdan, Sowa Kazimierz Z., Dudkiewicz Piotr (red.) (1989), Spoecznoci lokalne.
Teraniejszo i przyszo, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Wydzia Geografii i Studiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Janusz Grzegorz, Bajda Piotr (2000), Prawa mniejszoci narodowych. Standardy europejskie, Stowarzyszenie Wsplnota Polska", Warszawa. Jarymowicz Maria, Szustrowa Teresa (1980), Poczucie wasnej tosamoci - rda, funkcje regulacyjne, w: Janusz Reykowski (red.), Osobowo a spoeczne zachowanie si ludzi, Ksika i Wiedza, Warszawa. Jasiecki Krzysztof (2001), Elita prywatnego biznesu. Formowanie si nowych aktorw transformacji w Polsce, Instytut Filozofii i Soqologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
448
Jasiska-Kania Aleksandra (1991), Socjologiczna koncepcja osbowoci, w: Zbigniew Krawczyk, Witold Morawski (red.), Socjologia. Problemy podstawowe, PWN, Warszawa. Jasiska-Kania Aleksandra (2000), Europejskie systemy wartoci a tosamo narodowa Polakw, referat wygoszony na XI Oglnopolskim Zjedzie Socjologicznym, Rzeszw, maszynopis. Jedlicki Jerzy (1997), Nacjonalizm, patriotyzm i inicjacja kulturowa, Znak", nr 3 (502). Johnson Allan G. (2000), The Blackwell Dictionary of Sociology. A User's Guide to Sociological Language, Blackwell, Oxford, Cambridge. Kaleta Andrzej (1993), Socjologia wsi jako nauka, w: Wodzimierz Wincawski (red.), Studia z socjologii wsi. Dedykowane profesorowi Zbigniewowi T. Wierzbickiemu, Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Toru. Kamiski Antoni Z. (1976), Wadza a racjonalno. Studium z socjologii wspczesnego kapitalizmu, PWN, Warszawa. Kamiski Antoni Z. (1979), Problemy organizacji spoeczestwa globalnego, w: Witold Morawski (red.), Kierowanie w spoeczestwie. Analiza socjologiczna, PWN, Warszawa. Kamiski Antoni Z. (1991), Instytucje i organizacje, w: Zbigniew Krawczyk, Witold Morawski (red.), Socjologia. Problemy podstawowe, PWN, Warszawa. Kamiski Antoni Z. (1998), Biurokracja, haso w: Encyklopedia socjologii, t. 1, Oficyna Naukowa, Warszawa. Kardiner Abram (1975), Osobowo podstawowa, tum. Bohdan Chwedeczuk, w: Wodzimierz Derczyski, Aleksandra Jasiska-Kania, Jerzy Szacki (red.), Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, PWN, Warszawa. Karpiski Jakub (1999), My, Europejczycy, Rzeczpospolita", 6-7 lutego. Kempny Marian, Szmatka Jacek (1992), Wspczesne teorie wymiany. Zbir tekstw, PWN, Warszawa. Kersten Krystyna (1989), Polska - pastwo narodowe. Dylematy i rzeczywisto, w: Narody. Jak powstaway i jak wybijay si na niepodlego? Profesorowi Tadeuszowi epkowskiemu w szedziesit rocznic urodzin i czterdziestolecie pracy przyjaciele, koledzy, uczniowie, koordynator zespou autorskiego Marcin Kula, PWN, Warszawa. Kizwalter Tomasz (1999), O nowoczesnoci narodu. Przypadek Polski, Semper, Warszawa. Kluckhohn Clyde May (1975), Badanie kultury, tum. Urszula Niklas, w: Wodzimierz Derczyski, Aleksandra Jasiska-Kania, Jerzy Szacki (red.), Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, PWN, Warszawa. Koskowska Antonina (1964), Kultura masowa. Krytyka i obrona, PWN, Warszawa. Kloskowska Antonina (1981), Socjologia kultury, PWN, Warszawa. Koskowska Antonina (1991a), Kultura, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Pojcia i problemy
wiedzy o kulturze, Wiedza o Kulturze, Wrocaw. Koskowska Antonina (1991b), Kultura narodowa, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Pojcia i problemy wiedzy o kulturze, Wiedza o Kulturze, Wrocaw. Koskowska Antonina (red.) (1991c), Pojcia i problemy wiedzy o kulturze, seria Encyklopedia kultury polskiej XX wieku", Ossolineum, Wrocaw. Koskowska Antonina (1996), Kultury narodowe u korzeni, PWN, Warszawa. Kohn Melvin L., Mach Bogdan (1986), Wprowadzenie, w: Melvin L. Kohn, Carmi Schooler, Praca a osobowo. Studium wspzalenoci, tum. Bogdan Mach, PWN, Warszawa. Kofta Mirosaw, Jasiska-Kania Aleksandra (2001) (red.), Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe, Scholar, Warszawa. Kohn Melvin L., Schooler Carmi (1986), Praca a osobowo. Studium wspzalenoci, tum. Bogdan Mach, PWN, Warszawa.
Koakowski Leszek (1988), Gwne nurty marksizmu, Aneks, Londyn. Konecki Krzysztof (2000), Studia z metodologii bada jakociowych. Teoria ugruntowana, PWN, Warszawa. Kopaliski Wadysaw (2000), Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych z almanachem, Bertelsmann Media, Warszawa. Koralewicz Jadwiga (1987), Autorytaryzm, lk, konformizm. Analiza spoeczestwa polskiego koca lat siedemdziesitych, Ossolineum, Wrocaw. Korda Piotr (1987), Midzy nami zwierztami, Nasza Ksigarnia, Warszawa. Kosea Krzysztof (1989), Wywiad z interpretacj fotogrammo, w: Antoni Suek, Krzysztof Nowak, Anna Wyka (red.), Poza granicami socjologii ankietowej, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Warszawa. Kowalik Tadeusz (red.) (2002), Nierwni i rwniejsi. Sprawiedliwo dystrybucyjna czasu transformacji, Fundacja Innowacja, Warszawa. Kzek Wiesawa (1996), Bezrobocie jako zjawisko spoeczne, w: Mirosawa Marody, Ewa GucwaLeny (red.), Podstawy ycia spoecznego w Polsce, Instytut Studiw Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Kozyr-Kowalski Stanisaw (1979), Max Weber a wspczesne teorie stratyfikacji spoecznej, PWN, Warszawa. Komiski Andrzej K. (1998), Ekonomia, haso w: Encyklopedia socjologii, t. 1, Oficyna Naukowa, Warszawa. Krajewski Marek (1997), Konsumpcja i wspczesno. O pewnej perspektywie rozumienia wiata spoecznego, Kultura i Spoeczestwo", nr 3. Krasnodbski Zdzisaw (1986), Rozumienie ludzkiego zachowania. Rozwaania o filozoficznych podstatoach nauk humanistycznych i spoecznych, PIW, Warszawa. Krasnodbski Zdzisaw (1998), Autorytaryzm, haso w: Encyklopedia socjologii, t.1, Oficyna Naukowa, Warszawa. Krasko Nina (1996), Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920-1970, PWN, Warszawa. Krebs John R., Davies Norman B. (2001), Wprowadzenie do ekologii behawioralnej, tum. Mikoaj Goachowski, PWN, Warszawa. Kroeber Alfred Louis, Kluckhohn Clyde May (1950), The Concept of Culture: A Critical Revieiv of Definitions, Papers of Peabody Museum", Harvard University, t. 41. Kruczkowska Maria (1999), Francusko po bretosku, Gazeta Wyborcza", 11 lutego. Krzemiski Ireneusz (b.d.w.), Co si dzieje midzy ludmi?, Wydawnictwo Naukowe i Literackie OPEN, Warszawa.
Krzysztofek Kazimierz, Szczepaski Marek S. (2002), Zrozumie rozwj. Od spoeczestw tradycyjnych do informacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice. Kuczyski Pawe, Frybes Marcin, Strzelecki Jan, Lapeyronnie Didier (1994), W poszukiwaniu ruchu spoecznego. Wok socjologii Alaina Touraine'a, Oficyna Naukowa, Warszawa. Kula Witold (1963), Problemy i metody historii gospodarczej, PWN, Warszawa. Kunicki-Goldfinger Wadysaw J.H. (1974), Dziedzictwo i przyszo, PWN, Warszawa. Kunicki-Goldfinger Wadysaw J.H. (1993), Znikd donikd, PIW, Warszawa. Kurcz Ida (1994), Zmienno i nieuchronno stereotypw, Wydawnictwo Instytutu Psychologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Kurczewska Joanna (1979), Nard w socjologii i ideologii polskiej, PWN, Warszawa. Kurczewski Jacek (1973), Prawo prymitywne. Zjawiska prawne zo spoeczestwach przedpastwowych, Wiedza Powszechna, Warszawa. Kuma Jerzy (1972a), Przedmowa, w: Jerzy Kurnal (red.), Twrcy naukowych podstaw organizacji. Wybr pism, PWE, Warszawa.
450
Kurnal Jerzy (red.) (1972b), Twrcy naukowych podstaw organizacji. Wybr pism, PWE, Warszawa. Kuznets Simon S. (1989), Economic Development, the Family and Income Distribution, Cambridge University Press, Cambridge. Kwak Anna (1995), Niezamna kohabitacja jako zjawisko spoeczne, Studia Socjologiczne", nr 3-4. Kwaniewski Jerzy (2002), Socjologia stosowana, haso w: Encyklopedia socjologii, t. 4, Oficyna Naukowa, Warszawa. Lalman David, Oppenheimer Joe, wistak Piotr (1994), Formalna teoria wyboru racjonalnego: kumulatywne nauki polityczne, Studia Socjologiczne", nr 3-4. Lenski Gerhard, Lenski Jean (1987), Human Societies; an Introduction to Macrosociology, McGrawHill, New York. Levi-Strauss Claude (1960), Smutek tropikw, tum. Aniela Steinsberg, PIW, Warszawa. Light Donald, Keller Suzanne, Calhoun Craig (1989), Sociology, Alfred A. Knopf, New York. Linton Ralph (1975), Kulturowe podstawy osobowoci, tum. Aleksandra Jasiska-Kania, PWN, Warszawa. Lipsitz Bem Sandra (2000), Msko, kobieco. O rnicach wynikajcych z pci, tum. Sylwia Pikiel, Gdaskie Towarzystwo Psychologiczne, Gdask. Lissowski Grzegorz (1994), Wprowadzenie, do: Teoria racjonalnego wyboru, Studia Sozologiczne", nr 3-4. Lorenz Konrad (1963), Tak zwane zo, tum. Anna Danuta Tauszyska, PIW, Warszawa. Lorenz Konrad (1977), Odwrotna strona zwierciada. Prba historii naturalnej i ludzkiego poznania, tum. Krzysztof Wolicki, PIW, Warszawa. Lorenz Konrad (1996), Tak zwane zo, tum. Anna Danuta Tauszyska, PIW, Warszawa. Luckmann Thomas (1991), Niewidzialna religia. Problem religii we wspczesnym wiecie, tum. Lucjan Bluszcz, Nomos, Krakw. Luhmann Niklas (1998), Funkcja religii, tum. Dominika Motak, Nomos, Krakw. Ludwikowski Rett R. (1998), Demokracja, haso w: Encyklopedia socjologii, t.1, Oficyna Naukowa, Warszawa. Lutyska Krystyna (1993), Surveye w Polsce. Spojrzenie socjologiczno-antropologiczne (Wybrane zagadnienia), Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. odziski Sawomir (1999), Obcy krajowcy". Perspektywy polityki wielokulturowoci w Polsce, maszynopis udostpniony przez autora. o Maria (1985), Role spoeczne" w nowej roli, w: Edmund Mokrzycki, Maria Ofier-ska, Jerzy Szacki (red.), O spoeczestwie i teorii spoecznej. Ksiga powicona pamici Stanisawa Ossowskiego, PWN, Warszawa.
Mach Bogdan W. (1989), Funkcja i dziaanie: systemowa koncepcja ruchliwoci spoecznej, PWN, Warszawa. Machiska Hanna (2000), Wstp, w: Rwno praw kobiet i mczyzn. Ustawodawstwo Unii Europejskiej i Rady Europy. Orzecznictwo Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci oraz Europejskiego Trybunau Praw Czowieka. Teksty i komentarze, Centrum Praw Kobiet, Warszawa. McLuhan Marshall (2001), Wybr tekstw, tum. Ewa Ralska, Jacek M. Stokosa, Zysk i S-ka, Pozna. Macrae Neil C, Stangor Charles, Hewstone Miles (1999), Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujcie, tum. Magorzata Majchrzak, Anna i Magdalena Kacmajer, Agnieszka Nowak, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask.
Magoska Maria (2001), Obywatel w procesie przemian, Ksigarnia Akademicka, Krakw. Malewska Hanna (1973), Mechanizmy socjalizacji a postawy, w: Stefan Nowak (red.), Teorie postaw, PWN, Warszawa. Manterys Aleksander (2000), Klasyczna idea definicji sytuacji, Instytut Stosowanych Nauk Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Mariaski Janusz (1997), Religia i Koci midzy tradycj i ponowoczesnoci. Studium socjologiczne, Nomos, Krakw. Mariaski Janusz (2000), Spoeczny charakter religii, w: Henryk Zimo (red.), Religia w wiecie wspczesnym. Zarys problematyki religiologicznej, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin. Markowski Daniel (1998), Struktura klasowo-warstwowa, w: Zbigniew Krawczyk, Kazimierz Z. Sowa (red.), Socjologia w Polsce, Wysza Szkoa Pedagogiczna, Rzeszw. Marks Karol (1962), Ndza filozofii, tum. Tadeusz Zabudowski, w: Dziea, t. 4, Ksika i Wiedza, Warszawa. Marks Karol (1966), Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, tum. Edward Lipiski, w: Karol Marks, Fryderyk Engels, Dziea, t.13, Ksika i Wiedza, Warszawa. Marody Mirosawa (1987), Technologie intelektu, PWN, Warszawa. Marody Mirosawa, Hausner Jerzy (1999), Trzy Polski. Potencja i bariery integracji z Uni Europejsk, EU-monitoring III, Fundacja Ericha Brosta przy Fundacji im. Friedricha Eberta, Warszawa. Maynard Mary (1990), The Re-shaping of Sociology? Trends in the Study of Gender, Sociology", nr 2. Mayo Elton (1972a), Hawthorne i Western Electric Company, tum. Zofia Szatyska, w: Jerzy Kurnal (red.), Twrcy naukowych, podstaw organizacji. Wybr pism, PWE, Warszawa. Mayo Elton (1972b), Pierwsze badania, tum. Zofia Szatyska, w: Jerzy Kurnal (red.), Twrcy naukowych podstaw organizacji. Wybr pism, PWE, Warszawa. Mazur Joanna (1998), Grupa spoeczna, haso w: Encyklopedia socjologii, t. 1, Oficyna Naukowa, Warszawa. Maczk Antoni (1996a), Wprowadzenie, w: Antoni Mczak, Henryk Samsonowicz, Andrzej Szwarc, Jerzy Tomaszewski, Od plemion do Rzeczypospolitej. Nard, pastwo, terytorium w dziejach Polski, Ksika i Wiedza, Warszawa. Mczak Antoni (1996b), Rzeczpospolita, w: Antoni Mczak, Henryk Samsonowicz, Andrzej Szwarc, Jerzy Tomaszewski, Od plemion do Rzeczypospolitej. Nard, pastwo, terytorium w dziejach Polski, Ksika i Wiedza, Warszawa. Mead George Herbert (1975), Umys, osobowo, spoeczestwo, tum. Zofia Woliska, PWN, Warszawa.
Mead Margaret (1978), Kultura i tosamo. Studium dystansu midzypokoleniowego, tum. Jacek Howka, PWN, Warszawa. Mead Margaret (1986), Trzy studia. 1. Dojrzewanie na Samoa. 2. Dojrzewanie na Nowej Gwinei. 3. Pe i charakter w trzech spoecznociach pierwotnych, tum. Ewa ycieska, PIW, Warszawa. Melchior Magorzata (1990), Spoeczna tosamo jednostki (w wietle wyzwadw z Polakami pochodzenia ydowskiego w latach 19441955), Instytut Stosowanych Nauk Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Mencwel Andrzej (1995), Antropologia kultury. Zagadnienia i wybr tekstw, oprac. Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Mirosaw Pczak, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Merton Robert K. (1982a), Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, tum. Ewa Morawska, Jerzy Wertenstein-uawski, PWN, Warszawa.
452
Merton Robert K. (1982b), Przyczynki do teorii grup odniesienia, tum. Ewa Morawska, w: tene, Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, tum. Ewa Morawska, Jerzy Wertenstein-uawski, PWN, Warszawa. Merton Robert K. (1982c), Teoria grup odniesienia i struktura spoeczna. Kontynuacje, tum. Ewa Morawska, w: tene, Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, tum. Ewa Morawska, Jerzy Wertenstein-uawski, PWN, Warszawa. Mikoajewska Barbara (1999), Zjawisko wsplnoty. Wybr tekstw, The Lintons' Video Press, New Haven, CT. Milczarek Krystyna (1997), Kultura zideologizowana - kultura skomercjalizowana. Dylematy nauki i praktyki spoecznej, Kultura i Spoeczestwo", nr 3. Miosz Czesaw (opra.) (2002), Kultura masowa, Wydawnictwo Literackie, Krakw. Mises Ludwig von (1998), Biurokracja, tum. Jan Kos, Instytut Liberalno-Konserwatywny, Lublin. Modzelewski Wojciech (2000), Pacyfizm. Wzory i naladowcy, Oficyna Naukowa, Warszawa. Moir Ann, Jessel David (1989), Pe mzgu, tum. Nina Kancewicz-Hoffman, PIW, Warszawa. Mokrzycki Edmund (1980), Filozofia nauki a socjologia. Od doktryny metodologicznej do praktyki badawczej, PWN, Warszawa. Mokrzycki Edmund (1997), Od protokapitalizmu do posocjalizmu: makrostrukturalny wymiar dwukrotnej zmiany ustroju, w: Henryk Domaski, Andrzej Rychard (red.), Elementy nowego adu, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Mokrzycki Edmund (2001), Nowa klasa rednia, w: tene, Bilans niesentymentalny, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Montaigne Michel de (1985), Prby, tum. Tadeusz Boy-eleski, PIW, Warszawa. Moore Barrington, Jr. (1973), Social Origins of Dictatorship and Democracy, Penguin, London. Morawski Pawe (2001), O akceptowalnych i dostpnych szansach yciowych w Polsce w latach dziewidziesitych, w: Bogdan Cichomski, Wiesawa Kzek, Pawe Morawski, Witold Morawski (red.), Sprawiedliwo spoeczna. Polska lat dziewidziesitych, Scholar, Warszawa. Morawski Witold (1979), Wstp, w: Witold Morawski (red.), Kierowanie w spoeczestwie. Analiza socjologiczna, PWN, Warszawa. Morawski Witold (1998), Zmiana instytucjonalna. Spoeczestwo. Gospodarka. Polityka, PWN, Warszawa. Morawski Witold (2001), Socjologia ekonomiczna, PWN, Warszawa. Mucha Janusz (1986), Socjologia jako krytyka spoeczna. Orientacja radykalna i krytyczna we wspczesnej socjologii zachodniej, PWN, Warszawa. Niezgoda Agnieszka (2001), Nowa walka klasowa, Polityka", nr 40.
Nowak Martin A., May Robert M., Sigmund Karl (1995), Matematyka wzajemnej pomocy, tum. Aleksy Bartnik, wiat Nauki", nr 8 (48). Nowak Krzysztof (1989), Interwencja socjologiczna - socjologia dziaania i socjologia w dziaaniu, w: Antoni Suek, Krzysztof Nowak, Anna Wyka (red.), Poza granicami socjologii ankietowej, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Warszawa. Nowak Stefan (red.) (1965), Metody bada socjologicznych. Wybr tekstw, PWN, Warszawa.
Nowak Stefan (1966), Przemiany spoecznej struktury w wiadomoci spoecznej, Biuletyn OBOPiSP, Polskie Radio i Telewizja, Warszawa. Nowak Stefan (1985), Metodologia bada spoecznych, PWN, Warszawa. Nowicka Ewa (1991), wiat czowieka - wiat kultury. Systematyczny wykad problemw antropologii kulturowej, PWN, Warszawa. Nowicki Marek Antoni (2000), Europejska Konwencja Praw Czowieka: zakaz dyskryminacji, w: Rwno praw kobiet i mczyzn. Ustawodawstwo Unii Europejskiej i Rady Europy. Orzecznictwo Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci oraz Europejskiego Trybunau Praw Czowieka. Teksty i komentarze, Centrum Praw Kobiet, Warszawa. Nuttin Joseph (1968), Struktura osobowoci, tum. Tamara Koakowska, PWN, Warszawa. Offe Claus (1995), Nowe ruchy spoeczne: przekraczanie granic polityki instytucjonalnej, tum. Pawe Karpowicz, w: Jerzy Szczupaczyski (red.), Wadza i spoeczestwo, Scholar, Warszawa. Olechnicki Krzysztof (1997), Ruch Nowej Ery (New Age): prba konceptualizacji teoretycznej, Kultura i Spoeczestwo", nr 3. Ortega y Gasset Jose (2002), Bunt mas, tum. Piotr Niklewicz, Muza, Warszawa. Ossowska Maria (1947), Podstawy nauki o moralnoci, Czytelnik, Warszawa. Ossowski Stanisaw (1966), Wi spoeczna i dziedzictwo krwi, w: tene, Dziea, t. 2, PWN, Warszawa. Ossowski Stanisaw (1967a), O osobliwociach nauk spoecznych, w: tene, Dziea, t. 4, PWN, Warszawa. Ossowski Stanisaw (1967b), Przemiany wzorw we wspczesnej ideologii narodowej, w: tene, Dziea, t. 3, PWN, Warszawa. Ossowski Stanisaw (1967c), Wielogowy Lewiatan i grupa spoeczna. O perypetiach pojciowych w socjologii, w: tene, Dziea, t. 4, PWN, Warszawa. Ossowski Stanisaw (1967d), Z zagadnie psychologii spoecznej, w: tene, Dziea, t. 3, PWN, Warszawa. Ostrom Vincent (1994), Federalizm amerykaski. Tworzenie spoeczestwa samorzdnego, tum. Justyna Kubicka Daab, Magorzata Korzycka-Iwanow, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Pracownia Wydawnicza, Warszawa, Olsztyn. Oyster Carol K. (2002), Grupy, tum. Anna Bezwiska-Walerjan, Zysk i S-ka, Pozna. Pakulski Jan (1993a), Mass Social Movements and Social Class, International Sociology", nr 2. Pakulski Jan (1993b), The Dying of Class or of Marxist Class Theory?, International Sociology", nr 3. Palmer Vivien M. (1928), Field Studies in Sociology. A Student Manual, University of Chicago Press, Chicago. Parkison Northcote (1963), Prawo Parkinsona albo w pogoni za postpem, tum. Juliusz Kydryski,
Ksika i Wiedza, Warszawa. Parsons Talcott (1972), Szkice z teorii socjologicznej, tum. Alina Bentkowska, PWN, Warszawa. Pawluczuk Wodzimierz (2000), Religia, haso w: Encyklopedia socjologii, t. 3, Oficyna Naukowa, Warszawa. Peter Laurence J., Hull Raymond (1975), Zasada Petera. Dlaczego wszystko idzie na opak, tum. Juliusz Kydryski, Ksika i Wiedza, Warszawa. Peters B. Guy (1999), Administracja publiczna w systemie politycznym, tum. Kazimierz W. Frieske, Scholar, Warszawa.
454
Petrusewicz Kazimierz (1978), Osobnik, populacja, gatunek, PWN, Warszawa. Piotrowski Andrzej (1998), ad interakcji. Studia z socjologii interpretatywnej, Uniwersytet dzki, d. Pohoski Micha (1979), Proces osigni spoeczno-zawodowych w Polsce, w: Tendencje rozwoju spoecznego, GUS, Warszawa. Pohoski Micha (1983), Ruchliwo spoeczna a nierwnoci spoeczne, Kultura i Spoeczestwo", nr 4. Pohoski Micha (1995), Nierwnoci spoeczne w Polsce - kontynuacje i zmiany w okresie transformacji ustrojowej, w: Ludzie i instytucje. Stawanie si adu spoecznego; Pamitnik IX Oglnopolskigo Zjazdu Socjologicznego, Lublin 27-30 VI1994, do druku przygotowali Antoni Suek, Jzef Styk przy wsppracy Ireny Machaj, t. 1, Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej, Lublin. Pohoski Micha (1996), Nierwnoci spoeczne i ruchliwo spoeczna w Polsce. Kontynuacja i zmiany w okresie transformacji ustrojowej, w: Mirosawa Marody, Ewa Gucwa-Leny (red.), Podstawy ycia spoecznego w Polsce, Instytut Socjologii Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Pohoski Micha, Somczyski Kazimierz M. (1978), Spoeczna klasyfikacja zawodw, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Poleszczuk Jan (1992), Biologiczne inspiracje w teorii socjologicznej, w: Antoni Suek (red.), Dziedzictwo Stefana Nowaka, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Warszawa. Polski Generalny Sonda Spoeczny: struktura skumulowanych danych 1992-1993 (1993), Instytut Socjologii Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Pomian Krzysztof (1992), Europa i jej narody, PIW, Warszawa. Pool John (1994), Eve's Rib. The Biological Roots of Sex Differences, Crown Publishers, New York. Putnam Robert D. (1995), Demokracja w dziaaniu. Tradycje obywatelskie we wspczesnych Woszech, tum. Jakub Szacki, Znak, Krakw. Radkiewicz Magorzata (2001), Gender w humanistyce, Rapid, Krakw. Rakowska-Harmstone Teresa (1997), Ethnicity, National Movements and the Global Village", 2B. A Journal of Ideas", nr 11-12. Raport o rozwoju spoecznym Polska 2000. Rozwj obszarw wiejskich (2000), United Nations Development Program, Graff Press, Warszawa. Raport o sytuacji polskich rodzin (1998), Kancelaria Prezesa Rady Ministrw, Biuro Penomocnika Rzdu do spraw Rodziny, Warszawa. Reinharz Shulamit (1992), Feminist Methods in Social Research, Oxford University Press, New York, Oxford.
Reszke Irena (1991), Nierwno pci w teoriach. Teoretyczne wyjanienia nierwnoci pci w sferze pracy zawodowej, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Reszke Irena (1995), Bezrobocie kobiet - stereotyp i realia, w: Anna Titkow, Henryk Domaski (red.), Co to znaczy by kobiet w Polsce, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Reykowski Janusz (1964), Przedmowa do: Theodore M. Newcomb, Kultura a osobowo, tum. Stanisaw Mika, w: Janusz Reykowski (red.), Problemy osobowoci i motywacji w psychologii amerykaskiej, PWN, Warszawa. Reykowski Janusz (1977), Osobowo jako centralny system regulacji i integracji czynnoci czowieka, w: Tadeusz Tomaszewski (red.), Psychologia, PWN, Warszawa. Reykowski Janusz (1979), Motywacja. Postawy prospoeczne a osobwo, PWN, Warszawa.
Reykowski Janusz (red.) (1980), Osobowo a spoeczne zachowanie si ludzi, Ksika i Wiedza, Warszawa. Robertson Alton F. (1991), Beyond the Family. The Social Organization of Human Reproduction, University of California Press, Berkeley, Los Angeles. Robertson Roland (1998), Gwne zagadnienia analizy religii, tum. Baej Kruppik, w: Wadysaw Piwowarski (red.), Socjologia religii. Antologia tekstw, tum. Natalia Barbaro i in., Nomos, Krakw. Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny 1998, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny 2000, GUS, Warszawa. Roguska Beata, Wcirka Bogna (2000), Religijno i stosunek do Kocioa, w: Krzysztof Zagrski, Micha Strzeszewski (red.), Nowa rzeczywisto. Oceny i opinie 1989-1999, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa. Rosner Andrzej (2000), rda utrzymania ludnoci wiejskiej, w: Xymena Doliska (red.) Chop, rolnik, farmer? Przystpienie Polski do Unii Europejskiej nadzieje i obawy polskiej wsi, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Rwno praw kobiet i mczyzn. Ustawodawstwo Unii Europejskiej i Rady Europy. Orzecznictwo Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci oraz Europejskiego Trybunau Praw Czowieka. Teksty i komentarze (2000), Centrum Praw Kobiet, Warszawa. Runciman Walter G. (1990), How Many Classes are in Contemporary British Society?, Sociology", nr 3. Rutkowski Jan J. (1998), Welfare and the Labor Market in Poland: Social Policy during Economic Transition, World Bank Technical Papers", nr 417, World Bank, Washington. Rybicki Pawe (1979), Z podstawowych zagadnie grupy spoecznej, w: tene, Struktura spoecznego wiata. Studia z teorii spoecznej, PWN, Warszawa. Sahlins Marshall D. (1975), Ewolucja: konkretna i oglna, tum. Dariusz Niklas, w: Wodzimierz Derczyski, Aleksandra Jasiska-Kania, Jerzy Szacki (red.), Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, PWN, Warszawa. Samsonowicz Henryk (1989), Przesanki tworzenia si narodu mazowieckiego na przeomie XV i XVI w., w: Narody. Jak powstaway i jak wybijay si na niepodlego? Profesorowi Tadeuszowi epkowskiemu w szedziesit rocznic urodzin i czterdziestolecie pracy przyjaciele, koledzy, uczniowie, koordynator zespou autorskiego Marcin Kula, PWN, Warszawa. Samsonowicz Henryk (1994), Dzieje polityczne (poowa XlV-pocztek XVI w.), w: Aleksander Gieysztor, Henryk Samsonowicz (red.), Dzieje Mazowsza do 1526 roku, PWN, Warszawa. Samsonowicz Henryk (1996), redniowiecze, w: Antoni Mczak, Henryk Samsonowicz, Andrzej
Szwarc, Jerzy Tomaszewski, Od plemion do Rzeczypospolitej. Nard, pastwo, terytorium w dziejach Polski, Ksika i Wiedza, Warszawa. Sanocki Wodzisaw (1976), Kwestionariusze osobowoci w psychologii, PWN, Warszawa. Sapir Edward (1978), Kultura, jzyk, osobowo, tum. Barbara Stanosz, Roman Zimand, PIW, Warszawa. Sartori Giovanni (1994), Teoria demokracji, tum. Piotr Amsterdamski, Daniel Grynberg, PWN, Warszawa. Sawiski Zbigniew, Domaski Henryk (1996), Polska Socjologiczna Klasyfikacja Zawodw (PSKZ1995). Propozycja badawcza, Spoeczestwo. Badanie. Metody Ask", nr 2.
456
Schmitter Philippe C, Lynn Karl Terry (1995), Czym jest demokracja... i czym nie jest, w: Jerzy Szczupaczyski (red.), Wadza i spoeczestwo, Scholar, Warszawa. Seton-Watson Hugh (1977), Nations and States. An Inquiry into the Origins of Nations and the Politics of Nationalism, Westview Press, Boulder, Co. Sfera ubstzua w Polsce (w wietle bada gospodarstw domowych 1997) (1998), GUS, Departament Warunkw ycia, Warszawa. Shils Edward (1951), The Study ofthe Primary Group, w: Daniel Lerner, Harold D. Laswell (red.), The Policy Sciences: Recent Deuelopments in Scope and Method, Stanford University Press, Stanford. Shils Edward (1984), Tradycja, tum. Jerzy Szacki, w: Joanna Kurczewska, Jerzy Szacki (red.), Tradycja i nowoczesno, Czytelnik, Warszawa. Shils Edward, Janowitz Morris (1956), Cohesion and Disintegration in the Wehrmacht in World War II, w: Daniel Katz i in. (red.), Public Opinion and Propaganda, Dryden Press, New York. Siemaszko Andrzej (1993), Granice tolerancji. O teoriach zachowa dewiacyjnych, PWN, Warszawa. Siemieska Renata (1996), Kobiety: nowe wyzwania. Starcie przeszoci z teraniejszoci, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Siemieska Renata (red.) (1997), Portrety kobiet i mczyzn w rodkach masowego przekazu i w podrcznikach szkolnych, Scholar, Warszawa. Siemieska Renata (2000), Nie mog, nie chc czy nie potrafi. O postawach i uczestnictwie politycznym kobiet w Polsce, Scholar, Warszawa. Siemieska Renata, Marody Mirosawa (1996), Miejsce i rola kobiet w nowym adzie ekonomicznym, w: Mirosawa Marody (red.), Oswajanie rzeczywistoci. Midzy realnym socjalizmem a realn demokracj, Instytut Studiw Spoecznych, Warszawa. Simmel Georg (1975), Socjologia, tum. Magorzata ukasiewicz, PWN, Warszawa. Skaryska Krystyna (1999), Psychologia polityczna: gwne tematy, waniejsze dokonania i fazy rozwoju, w: Krystyna Skaryska (red.), Psychologia spoeczna, Zysk i S-ka, Pozna. Skaryska Krystyna (red.) (2001), Podstawy psychologii politycznej, Zysk i S-ka, Pozna. Sklair Leslie (1991), Sociology ofthe Global System, Harvester Wheatsheaf, New York. Skolnick Arlene S., Skolnick Jerome H. (1989), Introduction, w: Arlene S. Skolnick, Jerome H. Skolnick (red.), Family in Transition. Rethinking Marrage, Sexuality, Child Rearing, and Family Organization, Scott Foresman and Company, Glenview, London. Somczyski Kazimierz M. (1974), Ukady zgodnoci i niezgodnoci pozycji spoecznych, w: Wodzimierz Wesoowski (red.), Zrnicowanie spoeczne, Ossolineum, Wrocaw. Somczyski Kazimierz M. (1989), Social Structure and Mobility: Poland, Japan and the United States, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Somczyski Kazimierz M. (1991), Szkoa i wyksztacenie, w: Zbigniew Krawczyk, Witold Morawski (red.), Socjologia. Problemy podstawowe, PWN, Warszawa. Somczyski Kazimierz M., Domaski Henryk (1998), Zrnicowanie spoeczno-zawodowe, w: Zbigniew Krawczyk, Kazimierz Z. Sowa (red.), Socjologia w Polsce, Wysza Szkoa Pedagogiczna, Rzeszw. Somczyski Kazimierz M., Janicka Krystyna, Mach Bogdan, Zaborowski Wojciech (1996), Struktura spoeczna a osobowo. Psychospoeczne funkcjonowanie jednostki w wa-
runkach zmiany spoecznej, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Slomczyski Kazimierz M., Kacprowicz Grayna (1979), Skale zawodw, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Smith Anthony D. (1986), The Ethnic Origins of Nations, Blackwell, Oxford. Sowa Kazimierz Z. (1989), Zmierzch i odrodzenie lokalizmu, w: Bogdan Jalowiecki, Kazimierz Z. Sowa, Piotr Dudkiewicz (red.), Spoecznoci lokalne. Teraniejszo i przyszo, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Wydzia Geografii i Studiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Starosta Pawe (1995), Poza metropoli. Wiejskie i maomiasteczkowe zbiorowoci lokalne a wzory porzdku makrospoecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d. Steward Julian H. (1950), Area Research. Theory and Practice, Social Science Research Council, New York. Stogdill Ralph M. (1948), Personal Factors Associated with Leadership: A Suroey of the Literature, Journal of Psychology", nr 25. Strelau Jan (1977), Osobowo. Zagadnienia oglne, w: Tadeusz Tomaszewski (red.), Psychologia, PWN, Warszawa. Strinati Dominie (1995), Wprowuadzenie do kultury popularnej, tum. Wojciech J. Burszta, Zysk i S-ka, Pozna. Suek Antoni, Nowak Krzysztof, Wyka Anna (red.) (1989), Poza granicami socjologii ankietowej, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Warszawa. Sulek Antoni (1990), W terenie, w archiwum i w laboratorium. Studia nad warsztatem socjologa, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Sumner William Graham (1906), Folkways, Ginn and Company, Boston (wyd. polskie: Sumner William Graham, Naturalne sposoby postpowania w gromadzie. Studium socjologicznego znaczenia praktyk ycia codziennego, manier, zwyczajw oraz kodeksw moralnych, tum. Marian Kempny, Krystyna Romaniszyn, PWN, Warszawa 1995). Szacka Barbara, Sawisz Anna (1990), Czas przeszy i pami spoeczna. Przemiany wiadomoci historycznej inteligencji polskiej 1965-1988, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Szacka Barbara, Szacki Jakub (red.) (1991), Czowiek, zwierz spoeczne, tum. Krzysztof Najder, Barbara Szacka, Jakub Szacki, Czytelnik, Warszawa. Szacki Jerzy (1975), Wstp, w: Ralph Linton, Kulturowe podstawy osobowoci, tum. Aleksandra Jasiska-Kania, PWN, Warszawa. Szacki Jerzy (red.) (1995), Sto lat socjologii polskiej. Od Supiskiego do Szczepaskiego, PWN, Warszawa.
Szacki Jerzy (1997a), O narodzie i nacjonalizmie, Znak", nr 3 (502). Szacki Jerzy (1997b), W subie spoeczestwa czy wadzy, w: Stanisaw Kozyr-Kowalski, Andrzej Przestalski, Jan Wodarek (red.), Krytyka rozumu socjologicznego. Praca zbiorowa wydana z okazji 100-lecia urodzin Tadeusza Szczurkiewicza, Zysk i S-ka, Pozna. Szacki Jerzy (2002), Historia myli socjologicznej, wydanie nowe, PWN, Warszawa. Szczepaski Jan (1963), Elementarne pojcia socjologii, PWN, Warszawa. Szczepaski Jan (1969), Socjologia. Rozwj problematyki i metod, PWN, Warszawa. Szczepaski Jan (1972), Elementarne pojcia socjologii, PWN, Warszawa. Szczepaski Marek S. (1989), Przestrze i miejskie zbiorowoci lokalne. Szkic z socjologii ycia codziennego, w: Bogdan Jaowiecki, Kazimierz Z. Sowa, Piotr Dudkiewicz (red.), Spoecznoci lokalne. Teraniejszo i przyszo, Instytut Gospodarki Przestrze-
458
nej, Wydzia Geografii i Studiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Szczepaski Marek S. (1992), Pokusy nowoczesnoci. Polskie dylematy rozwojwe, Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice. Szczepaski Marek S. (1999), Modernizacja, haso w: Encyklopedia socjologii, t. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa. Szczupaczyski Jerzy (1998), Sowo wstpne, w: Jerzy Szczupaczyski (red.), Wadza i spoeczestwo 2, Scholar, Warszawa. Szmatka Jacek (opra.) (1978), Elementy mikrosocjologii. Wybr tekstzu klasykw socjologii, tum. Kszysztof Frysztacki, Helena Kozakiewicz, Wojciech Micicki, Janusz Mucha, Jan Olbrycht, Tadeusz Sozaski, Jacek Szmatka, Uniwersytet Jagielloski, Krakw. Szmatka Jacek (1989), Mae struktury spoeczne. Wstp do mikrosocjologii strukturalnej, PWN, Warszawa. Szmatka Jacek (1998), Prba strukturalistycznej koncepcji maej grupy spoecznej, w: Irena Machaj (red.), Mae struktury spoeczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, Lublin. Szmatka Jacek, Lovaglia Michael J., Mazur Joanna (1996), Znaczenie metody w rozwoju teorii socjologicznej. Modyfikacja koncepcji Bergera, Wagnera i Zelditcha kumulatywnego rozwoju wiedzy socjologicznej, Studia Socjologiczne", nr 2. Sztompka Piotr (1974), System and Function, Academic Press, New York. Sztompka Piotr (1985), Teoria socjologiczna koca XX wieku, wstp w: Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, tum. Jacek Szmatka, PWN, Warszawa. Sztompka Piotr (1993), The Sociology of Social Change, Blackwell, Oxford, Cambridge. Szwarc Andrzej (1996), Pod zaborami, w: Antoni Mczak, Henryk Samsonowicz, Andrzej Szwarc, Jerzy Tomaszewski, Od plemion do Rzeczypospolitej. Nard, pastwo, terytorium w dziejach Polski, Ksika i Wiedza, Warszawa. Szymborski Krzysztof (1999), Poprawka z natury. Biologia, kultura, seks, Prszyski i S-ka, Warszawa. Tarkowska Elbieta (1998), Past and Present Poverty in Poland, maszynopis udostpniony przez autork. Tarkowska Elbieta (2000a), Bieda, historia i kultura, w: Elbieta Tarkowska (red.), Zrozumie biednego. O dawnej i nowej biedzie w Polsce, Typografika, Warszawa. Tarkowska Elbieta (2000b), Bieda dawna i obecna, w: Elbieta Tarkowska (red.), Zrozumie biednego, Typografika, Warszawa. Tarkowski Jacek (1994), Pojcie spoecznoci lokalnej, w: tene, Socjologia wiata polityki, t.1, Instytut Studiw Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Tazbir Janusz (1998), Kultura szlachecka w Polsce, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna.
Thorpe William H. (1961), Bird-Song. The Biology of Vocal Communication and Expression in Birds, Cambridge University Press, Cambridge. Tillman Klaus-Jrgen (1996), Teorie socjalizacji. Spoeczno, instytucja, upodmiotowienie, tum. Grzegorz Bluszcz, Bartek Miracki, PWN, Warszawa. Tilly Charles (1998), Formowanie si pastw narodowych w Europie Zachodniej, w: Jerzy Szczupaczyski (red.), Wadza i spoeczestwo 2, Scholar, Warszawa. Tomaszewski Jerzy (1996), Dwadziecia lat niepodlegoci, w: Antoni Mczak, Henryk Samsonowicz, Andrzej Szwarc, Jerzy Tomaszewski, Od plemion do Rzeczypospolitej. Nard, pastwo, terytorium w dziejach Polski, Ksika i Wiedza, Warszawa. Tong Rosemarie Putnam (2002), Myl feministyczna. Wprowadzenie, tum. Jarosaw Mikos, Boena Umiska, PWN, Warszawa.
Touraine Alain, Dubet Francois, Wieviorka Michael, Strzelecki Jan (1982), Solidarite. Analyse d'un mouvement social. Pologne 1980-1981, Fayard, Paris. Townsend John Marshall (1998), What Women Want - What Men Want. Why the Sexes Still See Love and Commitment So Differently, Oxford University Press, Oxford, New York. Trutkowski Cezary (2000), Spoeczne reprezentacje polityki, Scholar, Warszawa. Turner Jonathan H. (1985), Struktura teorii socjologicznych, tum. Jacek Szmatka, PWN, Warszawa. Turner John C. (1998), Ku poznawczej redefinicji pojcia grupa spoeczna", tum. Aleksander Marcinkowski, w: Irena Machaj (red.), Mae struktury spoeczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, Lublin. Turowski Jan (1993), Socjologia. Mae struktury spoeczne, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin. Turowski Jan (1994), Socjologia. Wielkie struktury spoeczne, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin. Turowski Jan (1995), Socjologia wsi i rolnictwa, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin. Tyszkiewicz Anna (1998), eby chcieli chcie. Problematyka konformizmu xv teoriach zachowa i stosunkiu spoecznych, Orodek Bada Modziey, Instytut Stosowanych Nauk Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Tymowski Andrzej (1973), Minimum socjalne. Metodyka i prba okrelenia, PWN, Warszawa. Walicki Andrzej (1996), Marksizm i skok do krlestwa wolnoci. Dzieje komunistycznej utopii, PWN, Warszawa. Wallace Walter L. (1972), Preface, w: Walter L. Wallace (red.), Sociological Theory, Aldine Atherton, Chicago, New York. Waldenberg Marek (2000), Narody zalene i mniejszoci narodowe w Europie rodkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktw i idei, PWN, Warszawa. Warner William L., Lunt Paul S. (1942), The Social Life ofa Modern Community (Yankee City Series 2), New York. Warren Roland L. (1972), The Community in America, Rand McNally, Chicago. Warzywoda-Kruszyska Wielisawa (1998), Wielkomiejscy biedni - formujca si under-class? Przypadek klientw pomocy spoecznej, Kultura i Spoeczestwo", nr 2. Wasilewski Jacek (1995), Elita, haso w: Encyklopedia socjologii, t.1, Oficyna Naukowa, Warszawa. Waters Malcolm (1997), Inequality after Class, w: David Owen (red.), Sociology after Postmodernism, Sage, London, Thousand Oaks, New Delhi. Watkins Ken C. (1975), Social Control, Longman, London, New York.
Weber Max (1975), Klasy, stany, partie - podzia wadzy w obrbie wsplnoty, tum. Dariusz Niklas, w: Wodzimierz Derczyski, Aleksandra Jasiska-Kania, Jerzy Szacki (red.), Elementy teorii
socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, PWN, Warszawa. Weber Max (1975), Trzy czyste typy prawomocnego panowania, tum. Bogdan Chwedeczuk, w: Wodzimierz Derczyski, Aleksandra Jasiska-Kania, Jerzy Szacki (red.), Elementy teorii
socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, PWN, Warszawa. Weber Max (1994), Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tum Jan Miziski, test, Lublin. Weber Max (2000), Dziea zebrane z socjologii religii. Etyka gospodarcza religii wiatowych, t.1: Taoizm i konfucjanizm, tum. Tadeusz Zatorski, t. 2: Hinduizm i buddyzm, tum. Grzegorz Sowiski, t. 3: Staroytny judaizm, tum. Dominika Motak, Nomos, Krakw.
460
Weber Max (2002), Gospodarka i spoeczestwo. Zarys socjologii rozumiejcej, tum. Dorota Lachowska, PWN, Warszawa. Wesoowski Wodzimierz (1962), Studia z socjologii klas i warstw spoecznych, Ksika i Wiedza, Warszawa. Wesoowski Wodzimierz (1966), Klasy, warstwy, wadza, PWN, Warszawa. Wesoowski Wodzimierz, Mach Bogdan W. (1986), Systemowe funkcje ruchliwoci spoecznej w Polsce, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Whelehan Imelda (1995), Modern Feminist Thought. From the Second Wave to Post-Feminism", Edinburgh University Press, Edinburgh. Wiatr Jerzy J. (1976), Spoeczestwo. Wstp do socjologii systematycznej, PWN, Warszawa. Widmaier Hans-Peter (1995), O adzie spoecznym. Demokratyczna polityka spoeczna. Logika demokracji, tum. Tadeusz Kowalak, Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa. Wierciski Andrzej (1990), O odrbnoci taksonomicznej, naturze i istocie gatunkowej czowieka, Problemy", nr 8. Wilhoite Fred H., Jr. (1991), Wadza polityczna u naczelnych: podejcie biobehawioralne, tum. Krzysztof Najder, w: Barbara Szacka, Jakub Szacki (red.), Czowiek, zwierz spoeczne, Czytelnik, Warszawa. Wilkin Jerzy (2000), Struktura wsi i rolnictwa - Polska a kraje Unii Europejskiej, w: Xymena Doliska (red.) Chop, rolnik, farmer? Przystpienie Polski do Unii Europejskiej - nadzieje i obawy polskiej wsi, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Wilson Edward O. (1998), O naturze ludzkiej, tum. Barbara Szacka, PIW, Zysk i S-ka, Warszawa, Pozna. Wilson Edward O. (2000), Socjobiologia. Wydanie popularnonaukowe, tum. Mariusz Siemiski, Zysk i S-ka, Pozna. Wojcieszke Bogdan (2002), Czowiek wrd ludzi. Zarys psychologii spoecznej, Scholar, Warszawa. Wolff-Powska Anna (1998), Oswojona Rewolucja. Europa rodkowo-Wschodnia w procesie demokratyzacji, Instytut Zachodni, Pozna. Woroniecka Grayna (2001), Dziaanie polityczne. Prba socjologii interpretatyzunej, Oficyna Naukowa, Warszawa. Wdz Jacek (1989), Poczucie przynalenoci lokalnej - niektre czynniki konstytutyzune, w: Bogdan Jaowiecki, Kazimierz Z. Sowa, Piotr Dudkiewicz (red.), Spoecznoci lokalne. Teraniejszo i przyszo, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Wydzia Geografii i Studiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Wdz Kazimiera, cki Krzysztof (1998), Nowe i stare ubstwo na Grnym lsku (Ubstwo w
rejonach pogranicza kulturowego), Kultura i Spoeczestwo", nr 2. Wrangham Richard, Peterson Dale (1999), Demoniczne samce. Mapy czekoksztatne i rda ludzkiej przemocy, tum. Monika Auriga, PIW, Warszawa. Zanden James W. Vander (1990), Sociology. The Core, McGraw Publishing Company, New York. Zdybicka Zofia (2000), Religia a kultura, w: Henryk Zimo (red.), Religia w wiecie wspczesnym. Zarys problematyki religiologicznej, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin. Zelizer Viviana A. (1989), Pricinig the Priceless Child: From Baby Farms to Black-Market Babies, w: Arlene S. Skolnick, Jerome H. Skolnick (red.), Family in Transition. Re-thinking Marriage, Sexuality, Child Rearing, and Family Organization, Scott, Foresman and Company, Glenview, London. Literatura przywoywana 461
Zikowski Marek (1981), Znaczenie - interakcja - rozumienie. Studium z symbolicznego interakcjonizmu i socjologii fenomenologicznej jako wersji socjologii humanistycznej, PWN, Warszawa. Znaniecki Florian (1988), Wstp do socjologii, PWN, Warszawa. uk Piotr (2001), Spoeczestwo w dziaaniu. Ekolodzy, feministki, skotersi. Socjologiczna analiza nowych ruchw spoecznych w Polsce, Scholar, Warszawa.
Biuletyny CBOS-u
BS/197/175/94, Rodzina: Warto uznazuana czy realizowana?, Warszawa, listopad 1994. BS/208/183/94, Nieporozumienia i konflikty w rodzinie, Warszawa, grudzie 1994. BS/13/10/95, Funkcjonowanie domu: Podzia obowizkw, obcienia, pomoc, Warszawa, stycze 1995. BS/132/130/96, Presti zawodw a struktura zarobkw, Warszawa 1996. BS/186/184/96, Rodzina w dobie przemian-postrzegane zagroenia, Warszawa, grudzie 1996. BS/87/87/98, Polskie rodziny - poczucie bezpieczestwa materialnego i zagroenia bied, Warszawa, lipiec 1998. BS/19/99, Rodzice i rwienicy w opiniach modego pokolenia Polakw, Warszawa, luty 1999. BS/98/99, Modzie o yciu seksualnym, Warszawa, czerwiec 1999. BS/53/2000, Sytuacja polskich rodzin - oceny i postulaty, Warszawa, marzec 2000.

Barbara Szacka - Wprowadzenie Do Socjologii

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Barbara Szacka - Wprowadzenie Do Socjologii

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OFICYNA -W" NAUKOWA

Rozdzia VIII. GRUPA SPOECZNA

Rozdzia XVI. SFERA REPRODUKCJI

Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

l. Przedsocjologiczna wiedza o spoeczestwie

Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna

jakie prawidowoci. Inn charakterystyczn cech przedsocjologicznej myli spoecznej bya

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

Wiedza potoczna i wiedza naukowa

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania 23

2. Historyczne warunki narodzin socjologii jako dyscypliny naukowej

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

3. Socjologia jako dyscyplina naukowa Ksztatowanie si socjologii jako dyscypliny naukowej

Socjologia jako jedna z nauk spoecznych

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

jaww. W ten sposb ekonomia zgasza ch wykroczenia poza granice swojego

czasach instytucjonalizacji nauk i szukania przez

Wewntrzne zrnicowanie socjologii

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

spoeczestwa jako zorganizowanego, stabilnego, spjnego systemu, ktry jest czym

interpretacyjnej bd rozumiejcej) czy to, e interesuj si wiatem

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

Socjologia wspczesna a powojenna socjologia polska

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

przebiegoci, socjolodzy polscy zaczli wyjeda na stypendia naukowe, a take

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

Przeom humanistyczny w socjologii lat siedemdziesitych znalaz rwnie odbicie w

humanistycznej, a take przejmowanie jej wzorw.

4. Metody i narzdzia badawcze socjologii

Empiryczne poznawanie spoeczestwa

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

Narzdzia badawcze socjologa

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

5. Socjologia jako dyscyplina uyteczna praktycznie

Biologiczne podstawy ycia spoecznego z perspektywy biologii ewolucyjnej

1. Ekologia, etologia i socjobiologia

Rozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego...

Rozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego...

nowi miar przystosowania. Najlepiej przystosowane s nie osobniki najsilniejsze i

czerpania ko60 Cz pierwsza. Prolegomena

2. Podstawowe problemy ycia spoecznego istot ywych

ponadjednostkow caoci, ktra nie daje si zredukowa do jednostkowych zacho-

Rozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego...

3. Sposoby rozwizywania problemw ycia spoecznego wrd krgowcw

Mechanizmy ograniczania agresji

Rozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego...

Rozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego...

4. ycie spoeczne czowieka z perspektywy biologii ewolucyjnej

Rozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego...

Rozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego... 71

l. Kultura jako wyrnik czowieka

Charakterystyka kultury jako atrybutu czowieka

Rozdzia III. Kultura

2. Wielo kultur i relatywizm kulturowy Wielo kultur i kryteria ich wyodrbniania

Rozdzia III. Kultura

Rozdzia III. Kultura

3. Dziedziny kultury i kultura symboliczna

Rozdzia III. Kultura

Rozdzia III. Kultura

4. Kultura jako przedmiot zainteresowania socjologii

Rozdzia III. Kultura

1. Klasyczne teorie rozwoju spoecznego: marksizm i ewolucjonizm