You are on page 1of 121

ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA MINERAY I SKAY Jizi Koufinsky Przekad: Krzysztof Jakubowski DELTA Strona 2: Sfaleryt - Cavnic (Rumunia); rzeczywista

wielko krysztaw do 12 mm Strona 4: Ametyst - Porkura (Rumunia); rzeczywista wielko krysztaw do 4 cm Strona 5: Odsonicie ska bazaltowych - Rovne koo Semily (Czechy) Tytu oryginau: The Illustrated Encyclopedia of Minerals & Rocks Tekst: Jizi Koufimsky Rysunki: Karel Drchal Z jzyka angielskiego przeoy: Krzysztof Jakubowski Redaktor: Elbieta Skrzyska Redaktor techniczny wydania polskiego: Elbieta Kacprzak Korektor: Elbieta Kijewska (c) AYENTINUM NAKAD ATELSTYf, s. r. o., 1995 (c) Copyright for the Polish edition by Oficyna Wydawnicza "Delta W-Z" Warszawa, tel ./fax 42-70-05 Wszelkie prawa rozpowszechniania, cznie z rozpowszechnianiem przez film, fotokopie i inne rodki techniczne - a take w postaci roszcze i wycigw - zastrzeone dla Wydawnictwa Aventinum, Praha ISBN 83-7175-085-4 Skad i amanie: "Coronei" Warszawa Druk i oprawa: Polygrafia, Praha 3/23/02/72-01 Sowo wstpne 7 Czowiek i kamie 9 Pojcia podstawowe 14 Wasnoci mineraw 15 Pochodzenie i wystpowanie mineraw 23 Rozdzia 1. Pierwiastki rodzime 29 Rozdzia 2. Siarczki i zwizki pokrewne 43 Rozdzia 3. Halogenki 69 Rozdzia 4. Tlenki 75 Rozdzia 5. Wglany 127 Rozdzia 6. Siarczany i zwizki pokrewne 141 Rozdzia 7. Fosforany i zwizki pokrewne 153 Rozdzia 8. Krzemiany 167 Rozdzia 9. Zwizki organiczne 237 Rozdzia 10. Meteoryty i tektyty 245 Skorowidz nazw mineraw i ska 251 Czowiek od niepamitnych czasw podziwia niezrwnan urod ksztatw i barw mineraw. Ludzie pierwotni nie umieli wyjani niektrych waciwoci i pikna kamieni i uznawali je czsto za efekt dziaania si nadprzyrodzonych. Wielu kamieniom przypisywano niezwyk moc, wierzc w ich wpyw na los czowieka. To przekonanie przetrwao zreszt a do czasw obecnych.

Mineray s jednym z najwspanialszych tworw natury, nic wic dziwnego, e liczba ich mionikw i kolekcjonerw stale ronie. Dzieje si tak pomimo wszelkich zawioci nauki o mineraach - mineralogii. Badania mineraw bowiem wymagaj dobrej znajomoci podstaw chemii, fizyki oraz wielu innych nauk pokrewnych. Sama tylko niezwykle trudna krystalografia moe wielu zniechci do studiw mineralogicznych, nawet jeli s one traktowane jedynie jako hobby. W zamierzeniu ksika ta stanowi przede wszystkim wprowadzenie do mineralogii, a tym samym prb zaprezentowania najwaniejszych wiadomoci z tej dziedziny. wiadomie zrezygnowano w niej z rozbudowania czci teoretycznej, starajc si raczej zwrci uwag na wiele interesujcych szczegw ze wszystkich dziedzin nauk mineralogicznych. Cz ogln powicono bliszej analizie wielorakich zwizkw midzy czowiekiem i mineraami oraz wyjanieniu podstawowych poj z zakresu mineralogii i geologii, ktrych znajomo jest niezbdna dla kadego prawdziwego mionika wiata mineraw. Zasadnicz cz ksiki stanowi rozdziay powicone pierwiastkom i zwizkom chemicznym tworzcym poszczeglne gromady mineraw, ktre zostay usystematyzowane zgodnie ze stosowan obecnie klasyfikacj naukow. Opis kadego minerau zawiera dane dotyczce skadu chemicznego, podstawowych waciwoci fizycznych oraz informacje o genezie i wystpowaniu poszczeglnych mineraw, a take o ich zastosowaniu praktycznym w dawnych czasach i obecnie. Przedstawiono rwnie charakterystyk najwaniejszych rud kopalin metalononych oraz nagromadze zoowych surowcw niemetalicznych, a take kamieni szlachetnych i ozdobnych. Nie zapomniano rwnie o barwnej historii odkrycia niektrych mineraw, interesujcej etymologii ich nazw oraz o wielu innych zwizanych ze wiatem mineraw ciekawostkach. Oddana do rk Czytelnikw ksika speni swoje zadanie, jeli pomoe im dostrzec i zrozumie pikno zadziwiajcego wiata mineraw, co moe przynie kademu uwanemu obserwatorowi wiele radoci i satysfakcji. Jizi Koufimsky Ilustrowana Encyklopedia mineraw i ska charakteryzuje si oryginalnoci ujcia tematu, co rni j wyranie od innych opracowa z tej dziedziny. Jej twrc jest dr Jizi Koufimsky, znakomity znawca kamieni szlachetnych i ozdobnych, dugoletni kustosz Muzeum Narodowego w Pradze, ktre szczyci si jedn z najprzedniejszych kolekcji mineralogicznych w Europie. Dziki temu autor posiad nie tylko wszechstronn, icie encyklopedyczn znajomo wiata mineraw, ale rwnie prawdziwe i gbokie zamiowania. Std zapewne wywodzi si doskonae wyczucie kolekcjonerskich zainteresowa i pasji. Wysokie kompetencje autora w poczeniu z talentem popularyzatorskim sprawiy, e oprcz precyzyjnych informacji o naturze mineraw znajdziemy w jego dziele take rozliczne ciekawostki i cenne wskazwki wzbogacajce wiedz kadego prawdziwego mionika piknych kamieni. Wielostronne walory tej ksiki zyskuj potwierdzenie w licznych przekadach. W encyklopedii zostay uwzgldnione przede wszystkim aktualne dane wynikajce z postpu nauk mineralogicznych oraz odkry nieznanych dotychczas stanowisk wystpowania niektrych mineraw. Obfity i starannie dobrany materia ilustracyjny, zawierajcy wycznie fotografie barwne w sposb istotny podnosi walory poznawcze tej publikacji. Jestem przekonany, e dostrzee je rwnie polski odbiorca, podzielajc wspln satysfakcj poznawania tajemnic i niepowtarzalnej urody wiata mineraw. Krzysztof Jakubowski Ludzie zawsze i wszdzie pragnli pozna tajemnice natury, by mc czerpa z jej bogactw dla wasnego poytku. Od zamierzchych pradziejw a po czasy wspczesne obserwujemy zaleno midzy rozwojem kultury i cywilizacji a przyrod. Na przestrzeni caej historii istotnym wyznacznikiem rozwoju kulturowego czowieka by jego cisy zwizek z zasobami surowcw mineralnych, cilej mwic - umiejtno ich wykorzystania. Skalne tworzywo jest tak samo wane dla wspczesnych ludzi, jak byo niegdy

dla czowieka pierwotnego, ktry wytwarza ze narzdzia i bro. Staroytni Egipcjanie wydobywali kruszce i stosowali kamie do budowy miast; czowiek XX wieku eksploatuje ogromne iloci najrozmaitszych surowcw mineralnych niezbdnych do produkcji materiaw budowlanych oraz paliw. Ludzie pierwotni, nie znajcy narzdzi i ubra, mieli niewielkie potrzeby. Najwaniejszym mineraem bya wwczas sl kamienna, ktrej zoa odkrywano, ledzc instynktowne zachowanie zwierzt. Dopiero pniej, w miar doskonalenia umiejtnoci korzystania z pracy rk i umysw, zaczto zwraca uwag na znaczenie surowcw skalnych. W poszczeglnych okresach epok kamiennych skay suyy czowiekowi przede wszystkim do wytwarzania narzdzi i broni. Pocztkowo wykorzystywano naturalne odamki skalne i otoczaki wapieni i piaskowcw. Niebawem jednak okazao si, e bardziej przydatne s zakoczone ostrymi krawdziami kawaki kwarcu, krzemieni lub obsydianu, ktre odupywano, a nastpnie wygadzano. U schyku epoki kamiennej odkryto rudy miedzi, ktre zaczto wytapia w otwartym ogniu, a z czasem w specjalnych piecach. Z chwil odkrycia rud cyny (kasyterytu) w zoach aluwialnych czowiek pozna moliwoci czenia miedzi i cyny, odkrywajc, e brz, czyli stop obu tych metali, ma znacznie wiksze walory uytkowe ni czysta mied. Oznaczao to pocztek nowego etapu w dziejach ludzkoci -epoki brzu. Umiejtno zastosowania brzu rozprzestrzeniaa si stopniowo wzdu dolin Nilu i Eufratu, obejmujc nastpnie cay region rdziemnomorski. Poniewa jednak mied i cyna byy bardzo drogie, jeszcze przez dugi czas podstawowym surowcem, z ktrego wykonywano narzdzia powszechnego uytku, pozostaway zwyke skay. Rwnoczenie roso znaczenie kamienia jako materiau budowlanego. Pierwsze paace z kamienia wzniesiono w dolinie Nilu oraz w Mezopotamii, a do budowy piramid w Egipcie wykorzystano bloki wapienne o ogromnej masie. Epoka elaza rozpocza si dopiero okoo 3000 lat temu. Pozyskiwanie elaza z rud jest bowiem procesem bardziej skomplikowanym, wymagajcym znacznie wyszych temperatur ni wytapianie miedzi i cyny. Wskazwk dla poszukujcych rud elaza byo zapewne charakterystyczne, krwistoczerwone zabarwienie powierzchniowych partii z. Rudy wytapiano przy uyciu wgla drzewnego, uzyskujc znaczne iloci elaza wykorzystywanego jako taszy substytut drogiego brzu. Odkrycie metalurgii elaza zapocztkowao bezprecedensowy rozwj rolnictwa i rzemiosa. W okresie redniowiecza elazo szybko staje si najszerzej wykorzystywanym metalem. Rudy elaza wydobywano pocztkowo z powierzchniowych odkrywek, a nastpnie z pytkich kopal podziemnych. redniowieczni grnicy uywali skrajnie prostych narzdzi, ale systematycznie doskonalili techniki wydobycia. Stopniowo opuszczali stare kopalnie, wyeksploatowane w czasach rzymskich, i podejmowali poszukiwanie nowych z. Szybki rozwj grnictwa elaza nastpi zwaszcza w okresie panowania Karola Wielkiego* (742-814) na obszarze Francji oraz przede wszystkim w Europie rodkowej, gwnie na terenie Czech, Sowacji, Saksonii oraz Styrii. lady dawnego grnictwa w tych rejonach zachoway si a do czasw obecnych. Dysponujemy stosunkowo bogat wiedz na temat redniowiecznych metod wydobywania mineraw, lokalizacji gwnych z oraz stosowanych technik grniczych. Zawdziczamy to przede wszystkim Georgiusowi Agricoli (1494-1555), znakomitemu lekarzowi i mineralogowi, ktry znaczn cz swego ycia spdzi na terenie Czech w Jachymovie (by to wwczas jeden z najwaniejszych europejskich orodkw grnictwa srebra). Gwne dziea Agricoli: De re metallica libri XII (Dwanacie ksig o grnictwie i metalurgii) oraz De natura fossilium libri X (Dziesi ksig o naturze kamieni), uznawane s za najwczeniejsze i najwszechstronniejsze opracowania naukowe z dziedziny mineralogii, grnictwa i metalurgii. W miar rozwoju produkcji przemysowej nieustannie wzrastao zapotrzebowanie na rudy metali, paliwa kopalne i inne surowce mineralne niezbdne dla metalurgii, produkcji wyrobw chemicznych, szklarskich, ceramicznych, ogniotrwaych oraz przemysu materiaw budowlanych.

Surowce mineralne stay si rwnie niezbdne dla rozwoju rolnictwa (nawozy mineralne). Coraz powszechniejsze wykorzystywanie surowcw mineralnych wpywao na wzrost ich wydobycia oraz doskonalenie metod pozyskiwania i przetwarzania kopalin. Procesy te zachodz z ca intensywnoci rwnie w dobie obecnej. Niektre bogactwa mineralne zyskay miano surowcw "strategicznych". S to surowce niezbdne do zapewnienia bezpieczestwa narodw. Oczywicie surowce zaliczane do tej grupy zmieniay si na przestrzeni dziejw w zalenoci od postpw nauki i techniki. I tak 10 dzisiaj wydobycie rud elaza nie jest ju tak wane jak sto lat temu, podobnie jak pozyskiwanie niektrych metali niezbdnych do produkcji wysokogatunkowej stali, ktre miao ogromne znaczenie przed pidziesicioma laty. Obecnie za surowce strategiczne uwaa si mineralne substancje radioaktywne, rudy metali lekkich (m.in. dla przemysu lotniczego i kosmicznego), rop naftow oraz niektre inne mineray cenione na rwni z diamentami. Odwieczny zwizek czowieka z kamiennym tworzywem przejawia si nie tylko w praktycznym zastosowaniu ska i mineraw w wielu gaziach przemysu. Ludzi zawsze fascynowao niepospolite pikno niektrych mineraw. Czowiek zwrci uwag na harmoni postaci krysztaw, ktrych pochodzenia nie potrafi wyjani, nic zatem dziwnego, e czsto przypisywa im magiczn moc. Ju w epoce kamiennej ludzie zainteresowali si zotem, ktre z atwoci dawao si wytapia i odlewa. To wanie ze zota sporzdzone zostay pierwsze ozdoby biuteryjne. W epoce brzu w tym samym celu wydobywano mied i srebro. Od najdawniejszych czasw klejnoty, ozdoby i figurki kultowe wytwarzano rwnie z mniej "szlachetnych" materiaw, takich jak mied i brz, lub ze ska o niezwykych barwach i ksztatach. Wspania zot biuteri i inne wyroby ze zota sprzed kilku tysicy lat odnajdywano przede wszystkim w rejonach, gdzie zoto wystpowao w obfitoci, jak choby w Peru i Meksyku. Pocztki wydobycia i zastosowania kamieni szlachetnych sigaj czasw prehistorycznych, ale nie sposb dzi dociec, ktry lud zapocztkowa ich obrbk. Najstarsze przekazy na ten temat dotary z Indii oraz krajw pooonych we wschodniej czci basenu Morza rdziemnego, gdzie znajdoway si pokane zoa kamieni szlachetnych. Rwnie dawno rozpoznano zoa w Sri Lance (rubiny, szafiry), na wyspie Zebirget (St. John) na Morzu Czerwonym (szlachetne oliwiny -chryzolity) oraz w poudniowo-wschodnim Egipcie (szmaragdy). Grawerowane kamienie szlachetne, z ktrych wykonywano toki piecztne w Babilonie i Asyrii, pochodz z czwartego tysiclecia p.n .e. Umiejtno obrbki kamieni szlachetnych przywdrowaa ze Wschodu do Grecji, gdzie narodzia si sztuka rzebienia i grawerowania klejnotw - gliptyka. Rozwinli j Rzymianie, ktrzy przejli metody pracy od Grekw, a nastpnie wzbogacali sw wiedz, czerpic wiadomoci o kamieniach szlachetnych od ludw zamieszkujcych Azj i Afryk Pnocn. Najstarsze rzymskie gemmy (kamienie szlachetne cite w formie wklsej - intaglia, lub wypukej - kamee), znalezione w Etrurii (Toskania), wykazuj wyrane wpywy egipskie. Rzymscy szlifierze kamieni, przewanie greckiego pochodzenia, zaoyli wiele warsztatw, przede wszystkim na poudniu Italii. Wiele szczegw na temat wystpowania z kamieni szlachetnych i opisw budowy krysztaw zawiera powicona historii naturalnej praca Pliniusza Starszego (zm. w 79 r. n.e.). Pliniusz wspomina take o szmaragdowych soczewkach, ktrych uywa cesarz Neron (37-68 n.e.). Wzmiank t uzna mona za pierwszy przekaz na temat technicznego zastosowania szlachetnego minerau. 11 Po upadku cesarstwa rzymskiego tradycje sztuki gliptycznej kontynuowano przede wszystkim w Bizancjum.

W okresie wczesnego redniowiecza, zwaszcza w Europie, grupa posiadaczy drogocennych kamieni ograniczaa si w zasadzie do monowadcw oraz dostojnikw kocielnych. Po rozpadzie cesarstwa rzymskiego sztuka obrbki kamieni wyranie podupada. W znacznej mierze przyczynio si do tego upowszechnienie wiatopogldu przyjmujcego zupenie inn hierarchi wartoci. Wczesne chrzecijastwo przenosio punkt cikoci z afirmacji ycia doczesnego na ycie wieczne. Strojenie si w klejnoty, cakiem naturalne w czasach prehistorycznych i rozpowszechnione zwaszcza w wiecie staroytnym, zaczto teraz uwaa za grzeszny zbytek. Zaniechano wwczas eksploatacji wielu z kamieni szlachetnych. W zapomnienie poszy stosowane niegdy powszechnie na terenach Europy Zachodniej i rodkowej metody obrbki kamieni szlachetnych. W okresie gotyku dominoway bardzo proste sposoby obrbki przezroczystych i przewiecajcych kamieni szlachetnych, ktrych prawie nigdy nie uywano w stanie surowym. Szlifierze starali si usun najbardziej race niedoskonaoci kamieni, a nastpnie nadawali im powierzchniowy poler. Przez dugi czas metody obrbki byy raczej mao skomplikowane nie tylko ze wzgldu na ubogie rodki techniczne, ale rwnie dlatego, e starano si zachowa jak najwiksz mas drogocennych kamieni. Rozkwit sztuki, ktry ogarn ca Europ w XII-XIV stuleciu, wyzwoli ponowne zainteresowanie kamieniami szlachetnymi i ozdobnymi. Pierwsze symptomy tego zjawiska pojawiy si we Francji, a z czasem take w innych krajach kontynentu. Wyranie oywi si te handel kamieniami szlachetnymi. Na znaczeniu zyskay due miasta lece na szlakach wiodcych z zasobnych z wschodnich do Europy. Do najwaniejszych orodkw tego handlu naleay wwczas Bagdad i Kair. Niemal pen list najcenniejszych kamieni oferowanych wwczas na rynkach Bliskiego Wschodu zawar w pochodzcym z XIII wieku traktacie o kamieniach szlachetnych arabski kupiec Ahmed ben Jusuf al Teifassi. W XIV stuleciu, zwaszcza w okresie panowania Karola IV, wanym orodkiem europejskiej sztuki gliptycznej staa si Praga. Na obszarze Czech prowadzono wwczas intensywne poszukiwania kamieni szlachetnych, ktre obrabiano w licznych miejscowych warsztatach rzemielniczych. Szczytowy okres rozwoju artystycznej obrbki kamieni szlachetnych przypad na przeom XVI i XVII wieku, kiedy to Praga staa si siedzib Rudolfa II, gowy witego cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego. Ze wszystkich stron wiata przywoono do Pragi drogocenne kamienie, a na dworze Rudolfa II gromadzili si sawni artyci i uczeni. Nic zatem dziwnego, e wiele wanych informacji o kamieniach szlachetnych i metodach ich obrbki odnale mona w synnej 12 ksidze Gemmarum et lapidum historia (Historia kamieni drogocennych i pospolitych), opublikowanej w Pradze w 1609 roku. Jej autorem by Anselmus Boetius de Boot, z pochodzenia Holender, osobisty lekarz cesarza Rudolfa II, a zarazem wszechstronny uczony i znakomity znawca kamieni szlachetnych. W drugiej poowie XVII wieku do sztuki wkracza barok, stopniowo obejmujc wszystkie dziedziny ycia. Powstaj wwczas monumentalne budowle, ktre maj podkrela potg monowadcw i Kocioa. Zmieniaj si upodobania i ronie zamiowanie do luksusu. Pogo za mod i poszukiwanie wci nowych wzorw sprawio, e do wyrobu biuterii oprcz kamieni naturalnych zaczto powszechnie uywa imitacji szklanych. W drugiej poowie XVIII wieku pod wpywem nowego prdu filozoficznego, racjonalizmu, a take rozwoju nauki i technologii, zmieni si stosunek czowieka do kamieni drogocennych. Powstaa nowa warstwa spoeczna, otaczajca si klejnotami i innymi cennymi przedmiotami, nie tylko z racji ich zdobniczych funkcji, ale take w celu podkrelenia wasnego statusu finansowego. Na nowo rozkwita rzemielnicza obrbka kamieni szlachetnych, szczeglnie w drugiej 13

poowie XIX wieku. Obroty finansowe zwizane z pozyskiwaniem kamieni szlachetnych rozwijaj si na ogromn skale. Wzmoony popyt na kamienie szlachetne przyczyni si do zintensyfikowania poszukiwa nowych z oraz odkrycia nie znanych wczeniej kamieni ozdobnych. Na przeomie XIX i XX wieku o popularnoci kamieni ozdobnych w znacznym stopniu zaczyna decydowa moda. Poszukiwano przede wszystkim atrakcyjnych kamieni naturalnych, pacc za nie wysokie ceny. Pierwsze sukcesy w produkcji syntetycznych kamieni szlachetnych spowodoway jednak czasowe zachwianie pozycji rynkowej prawdziwych kamieni. Sztuczn biuteri szczeglnie chtnie noszono w latach dwudziestych. Nie trwao to dugo i ju wkrtce kamienie naturalne odzyskay sw popularno, a ich ceny znw wzrosy. Mineralogia jest nauk, ktra zajmuje si badaniem mineraw. Jej zadaniem jest nie tylko opis cech zewntrznych oraz waciwoci substancji mineralnych, ale take wyjanienie ich genezy i przemian. Minera jest homogeniczn, najczciej nieorganiczn substancj naturaln o ustalonym skadzie chemicznym, ktra wystpuje w skorupie ziemskiej zazwyczaj w stanie staym, znacznie rzadziej w ciekym. Podkrelenie naturalnego charakteru procesw powstawania mineraw wyklucza z zakresu tak pojmowanej definicji produkty syntezy laboratoryjnej, jak np. krysztay syntetyczne, w tym take syntetyczne kamienie szlachetne lub fazy krystaliczne powstajce podczas procesw metalurgicznych. Cecha homogenicznoci oznacza, e poszczeglne czci minerau maj te same waciwoci fizyczne i chemiczne. Tym rni si mineray od ska, ktre te s wprawdzie nieorganicznymi substancjami naturalnymi, ale skadaj si z rozmaitych 14 mineraw. Ponadto skay tworz wielkie, zwarte partie skorupy ziemskiej (np. granity, bazalty, gnejsy). Niektre skay, np. wapienie, marmury lub kwarcyty, skadaj si wycznie z jednego minerau [skay monomineralne], ale nie zaliczamy ich do mineraw, poniewa nie speniaj one warunku homogenicznoci i tworz z reguy cae serie warstw. Nauka zajmujca si badaniem ska okrelana jest mianem petrografii (petrologii). Mineralogia oglna zajmuje si badaniami wasnoci fizycznych i chemicznych mineraw oraz wyjanianiem warunkw ich powstawania [mineralogia genetyczna]. Mineralogia szczegowa [systematyczna] zajmuje si opisem cech poszczeglnych mineraw i ich odmian, ktre zaliczane s do okrelonych grup [gromad] na podstawie przyjtych kryteriw klasyfikacyjnych uwzgldniajcych najczciej przesanki chemiczne oraz krystalostrukturalne. Zarwno mineralogia, jak i petrografia zwizane s cile z naukami geologicznymi. W okrelonych warunkach wikszo mineraw samorzutnie przybiera posta prawidowych bry ograniczonych gadkimi cianami, zwanych krysztaami. Blisze obserwacje wskazuj, e krysztay tych samych mineraw maj niemal zawsze t sam posta. Mona zatem sformuowa wniosek, e posta krysztau nie jest kwesti przypadku, lecz wynikiem dziaania cile okrelonych praw. O prawidowoci budowy decyduje regularne rozmieszczenie najmniejszych nawet 15 wewntrzna cnaraKieryzuje si zatem uporzdkowan sieci przestrzenn, okrelajc zarazem wasnoci fizyczne i chemiczne substancji krystalicznych. Chocia niektre mineray przybieraj podczas krystalizacji waciw sobie posta, to ich pokrj zewntrzny bywa zrnicowany. Wszystkie jednak maj t sam symetri, powtarzaln w najmniejszych nawet czstkach krysztau. Zewntrzna, symetryczna posta krysztau jest wic nastpstwem jego uporzdkowanej budowy wewntrznej, ktra charakteryzuje si periodycznym rozmieszczeniem poszczeglnych elementw, co decyduje o homogenicznoci minerau. Elementy symetrii wystpujce w krysztaach pozwalaj na wyrnienie siedmiu duych grup, zwanych

ukadami krystalograficznymi. S to ukady: trjskony, jednoskony, rombowy, tetragonalny, trygonalny, heksagonalny i regularny. Wystpujce w przyrodzie krysztay nie zawsze s doskonale wyksztacone, na przykad czsto spotyka si deformacje wzrostu krysztau. Zawsze jednak sta warto maj kty midzy paszczyznami analogicznych cian krysztau. Wanie owe kty s podstawowym kryterium w diagnostycznych badaniach krystalograficznych. Powierzchnie duych krysztaw s zazwyczaj prkowane [zbrudone] i mog by chropowate oraz matowe. Znieksztacenia niektrych cian krysztaw, pojawiajce si w czasie ich wzrostu lub pod wpywem procesw wietrzenia, stanowi cech charakterystyczn wielu mineraw i s pomocne przy ich identyfikacji. Tempo wzrostu krysztaw jest jednym z najwaniejszych czynnikw decydujcych o doskonaoci wyksztacenia cian krysztau. Generalnie rzecz biorc, im wolniej nastpuje wzrost, tym bardziej perfekcyjna jest posta krysztau. Szybka krystalizacja prowadzi zazwyczaj do powstawania krysztaw szkieletowych o sabo wyksztaconych cianach. Krysztay mineraw o prostszym skadzie chemicznym oraz bez obcych domieszek s zwykle lepiej wyksztacone i maj mniejsz liczb cian. 16 Zasadniczy wpyw na form wyksztacenia postaci krysztaw maj warunki fizyczne, w ktrych nastpuje ich wzrost. Szczegln rol odgrywa tutaj temperatura i cinienie, a take swoiste cechy otaczajcej materii skalnej. Krysztay powstajce w sprzyjajcych warunkach rodowiskowych, umoliwiajcych ich atwy wzrost i rozprzestrzenienie, maj zazwyczaj prawidowe formy i doskonale wyksztacone ciany. Dobrze rozwinite krysztay powstaj rwnie w prniach i szczelinach skalnych, gdzie wytrcaj si z krcych roztworw wodnych lub gazowych. Jeeli rosnce krysztay przylegaj do powierzchni skay, najczciej nie mog tworzy prawidowo wyksztaconych cian; ich dalszy rozwj moe odbywa si jedynie w kierunku wolnej przestrzeni. S to tzw. zrosty krysztaw. Rne charakterystyczne postacie krysztaw kalcytu: a) romboedr, b) skalenoedr, c) sup 17 Skupienia niemal rwnolegle uoonych krysztaw, wyrastajcych ze wsplnej podstawy, nosz nazw druzy [szczotki krystalicznej]. Skupienia krysztaw rozwijajce si w owalnej wnce tworz tak zwane geody, wystpujce gwnie w prniach spotykanych w niektrych skaach magmowych, a przede wszystkim w melafirach, fonolitach i bazaltach. Krysztay tworzce druzy i geody uoone s zazwyczaj w mniej lub bardziej regularny sposb. Bezadnie rozmieszczone zbiorowiska ciasno zronitych, wzajemnie przenikajcych si krysztaw nosz nazw skupie ziarnistych. Skadaj si one z ogromnej liczby malekich krysztakw bez wyranych zarysw cian i ograniczonych zazwyczaj przypadkowymi powierzchniami. S one okrelane niekiedy mianem agregatw krystalicznych. Skupienia mineraw krystalicznych, Struktura krysztaw: a) grafitu, b) diamentu Osie symetrii w poszczeglnych ukadach krystalograficznych: a) ukad regularny, b) tetragonalny, c) rombowy, d) jednoskony, e) trjskony, f) heksagonalny lub trygonalny (romboedryczny) 18 Struktura heksagonalna patkw niegu Asymetryczny kryszta kwarcu zbudowane z niezwykle drobnych ziarn rozpoznawalnych jedynie pod mikroskopem, nosz nazw skupie zbitych. Znacznie rzadziej spotykane s w przyrodzie mineray nie wykazujce budowy krystalicznej. Okrelane s one mianem mineraw amorficznych [bezpostaciowych] i zaliczane s zazwyczaj do substancji mineralnych.

Wzrostem pojedynczych osobnikw krysztaw rzdz okrelone prawa. Czsto mona je odnie rwnie do caych grup krysztaw. Tworz one wwczaspmwidlowe zrosty bliniacze (podwjne, potrjne itd.). Inn interesujc form wystpowania mineraw spseudomorfozy, zwane niekiedy krysztaami faszywymi. Mimo zewntrznego podobiestwa, struktura wewntrzna tych mineraw nie odpowiada postaciom ograniczajcym te krysztay. Ich geneza moe by rna, ale zawsze jest rezultatem zmiany skadu pierwotnej materii krysztau i zastpienia jej inn substancj. Budowa wewntrzna mineraw decyduje nie tylko o postaci zewntrznej, ale take okrela ich cechy fizyczne. Std te istniej pewne wyrane zalenoci midzy postaci krysztaw a ich wasnociami fizycznymi. Niektre cechy fizyczne, jak na przykad twardo, upliwo lub wasnoci optyczne, wykazuj zalenoci wektorowe i s odmienne w rnych kierunkach. Natomiast inne wasnoci fizyczne, takie jak gsto czy te promieniotwrczo, nie s uzalenione kierunkowo. Poniej opisano gwne wasnoci fizyczne mineraw, zwracajc szczegln uwag na te, ktrych okrelenie nie wymaga zastosowania specjalistycznej aparatury. 19 Gsto [masa waciwa, ciar waciwy] okrelana jest stosunkiem masy do objtoci. Gsto wzgldna wskazuje, ile razy badana substancja mineralna jest cisza od wody o tej samej objtoci w temperaturze 4C. Wiksza zawarto pierwiastkw cikich (np. oowiu, rtci, srebra i in.) w mineraach powoduje zwikszenie ich masy, wiksza za zawarto wody w mineraach sprawia, e s one lejsze. Mineray o stabilnym skadzie chemicznym charakteryzuj si sta mas. Gsto mineraw oznacza si rozmaitymi metodami, m.in. za pomoc wagi hydrostatycznej lub te przy wykorzystaniu do pomiarw tzw. cieczy cikich. Wan cech mineraw jest twardo, czyli stopie ich odpornoci na uszkodzenia mechaniczne przy prbie zarysowania powierzchni danego minerau. Twardo poszczeglnych mineraw okrela si zazwyczaj za pomoc skali twardoci Mohsa, ktra skada si z dziesiciu wskanikowych mineraw, uporzdkowanych wedug wzrastajcej skali twardoci: 1 - talk, 2 gips, 3 - kalcyt, 4 - fluoryt, 5 - apatyt, 6 - ortoklaz, 7 - kwarc, 8 - topaz, 9 - korund, 10 - diament. Skala Mohsa ma wycznie charakter wzgldny i nie pozwala stwierdzi, ile razy kolejne umieszczone na niej mineray (od 1 do 10) s twardsze od talku (ktry jako najbardziej mikki ma stopie 1). Do dokadnego okrelania twardoci bezwzgldnej su specjalne przyrzdy zwane sklerometrami. upliwo jest cech cile zwizan z twardoci. Jest to zdolno minerau do pkania i oddzielania si pod wpywem zewntrznego nacisku lub uderzenia wzdu okrelonych paszczyzn (tzw. paszczyzn upliwoci) uzalenionych od jego budowy krystalicznej. Podatno i charakter upliwoci jest wan cech diagnostyczn. upliwoci nie naley myli ze skonnoci do oddzielnoci, ktra nie wykazuje zwizku z kierunkami paszczyzn sieciowych krysztaw. Mineray, ktre nie wykazuj upliwoci, rozpadaj si pod wpywem nacisku wzdu nierwnych i przypadkowych powierzchni okrelanych mianem przeamu. Przeamy charakteryzuj si pewnymi swoistymi cechami, co pozwala je okrela opisowo jako np. przeam muszlowy, haczykowaty, ziarnisty itd. Szczeglnie wan grup cech fizycznych uatwiajcych rozpoznawanie mineraw stanowi ich wasnoci optyczne. Niektre z tych wasnoci mona bada okiem nieuzbrojonym, do oznaczania innych stosuje si specjalne przyrzdy. wiato padajce na powierzchni danego minerau 20 tylko czciowo przenika do jego wntrza, niektre bowiem promienie wietlne odbijaj si lub zaamuj. Im wicej promieni przechodzi przez minera, tym bardziej jest on przezroczysty. W zalenoci od stopnia przepuszczalnoci wiata wyrnia si mineray: przezroczyste, pprzeroczyste [przewiecajce], nieprzezroczyste.

Barwa minerau moe by okrelona jako wraenie wzrokowe wywoane rodzajem padajcego wiata lub te zdolnoci pochaniania [absorpcji] czci promieni wietlnych przechodzcych przez minera. Barwa postrzegana przez ludzkie oko jest albo barw wasn minerau uwarunkowan jego podstawowym skadem chemicznym, albo te efektem domieszek barwicych substancji czy te mechanicznych wtrce obcego pigmentu. Niekiedy zabarwienie moe by spowodowane defektem sieci krystalicznej, wywoanym np. napromieniowaniem. Szczeglny charakter maj tak zwane barwy metaliczne, pojawiaj si bowiem jako rezultat metalicznego odblasku na powierzchni niektrych mineraw nieprzezroczystych. Zabarwienie [tzw. barwy naleciae] pojawia si moe rwnie na skutek interferencji promieni wietlnych wzdu cieniutkich warstewek powstaych podczas utleniania minerau, wnikania wody lub innych zmian chemicznych. Poysk mineraw jest zjawiskiem wywoanym odbiciem promieni wietlnych od ich powierzchni. Zaley on od wielu czynnikw, przede wszystkim od zdolnoci absorpcji wiata przez minera. Rne zrosty bliniacze krysztaw: a) gipsu, b) ortoklazu (tzw. bliniak karlsbadzki), c) aragonitu 21 Przykady kierunkw upliwoci w rnych mineraach: a) galeny (ukad regularny), b) kalcytu (ukad trygonalny), c) miki wykazujcej tylko upliwo jednokierunkow Poysk mineraw okrela si w zalenoci od jego charakteru i intensywnoci, przy czym wyrnia si nastpujce rodzaje: diamentowy, metaliczny, szklisty, tusty, jedwabisty, matowy itd. Rysa, kolejna staa cecha rozpoznawcza kadego minerau, jest, cile mwic, barw sproszkowanego minerau. Jej nazwa wywodzi si od sposobu uzyskiwania proszku mineralnego przez potarcie minerau o tward i szorstk powierzchni, np. nieszkliwionej pytki porcelanowej, lub, jeli minera jest twardy, przez zarysowanie pilnikiem albo noem. Rysa pozwala odrni minera barwny od zabarwionego. Zjawiskiem wystpujcym w niektrych mineraach jest promieniotwrczo naturalna. Mona j stwierdzi za pomoc pytek lub filmw fotograficznych. Do rejestrowania i pomiarw promieniowania uywane s rozmaite typy licznikw scyntylacyjnych Geigera-Mullera. W mineralogicznej praktyce diagnostycznej wykorzystuje si rwnie zjawisko luminescencji. Niektre mineray poddane nawietlaniu promieniami ultrafioletowymi, promieniami X lub katodowymi emituj charakterystyczne wiato, umoliwiajce identyfikacj okrelonych mineraw. Zjawisko luminescencji, szczeglnie w wietle ultrafioletowym, jest niezwykle efektowne i z tego powodu demonstrowane bywa na ekspozycjach w wielu muzeach mineralogicznych. Rwnie wielu kolekcjonerw specjalizuje si w gromadzeniu mineraw luminescencyjnych. 22 Mineray, podobnie jak pierwiastki chemiczne, rni si stopniem rozpowszechnienia w skorupie ziemskiej. Wiele mineraw (na przykad kwarc) spotyka si niemal wszdzie, inne wystpuj niezwykle rzadko. Rnorodne s take sposoby powstawania mineraw w warunkach naturalnych. Ten sam minera moe pojawia si w rnych zespoach mineralnych (paragenezach), ktre powstaj wsplnie w takich samych warunkach i w okrelonym rodowisku geologicznym. Tak wic przy opisie warunkw wystpowania mineraw naley uwzgldnia take aspekt czysto geologiczny. Mineray powstaj pod wpywem rozmaitych procesw, ktre dzieli si zazwyczaj na trzy gwne typy: procesy magmowe (wulkaniczne), procesy sedymentacyjne (gwnie w rodowisku wodnym) oraz procesy metamorficzne (metamorfizm).

Mineray ska magmowych powstaj dziki procesom, ktre mona przeledzi badajc produkty ich oddziaywania (skay magmowe) lub te obserwujc aktywne wulkany. Magma to ruchliwa, gorca materia, ktrej gwnym skadnikiem jest stop krzemianowy z rozpuszczonymi w nim gazami i przegrzanymi roztworami wodnymi, zawierajcy liczne pierwiastki i zwizki chemiczne, m.in. siarki i metali. Powstaje ona w ogniskach magmowych, ktre usytuowane s w gbokich partiach skorupy ziemskiej, przypuszczalnie na gbokoci ponad 6-10 km. Pod wpywem ruchw skorupy ziemskiej oraz innych procesw zachodzcych w ogniskach magmowych nastpuje wycinicie magmy, ktra przemieszcza si w grne partie skorupy ziemskiej lub zastyga w postaci lawy na powierzchni Ziemi. Jeli wdzierajca si magma krzepnie poniej powierzchni Ziemi, powstaj skay nazywane skaami plutonicznymi lub gbinowymi (intruzyjnymi). Skay tworzce si z zastygajcej magmy, ktra wydostaa si na powierzchni Ziemi, nosz 23 nazw ska wylewnych lub wulkanicznych, (ekstruzyjnych). Wyrnia si take skay zylowe, ktre powstaj w cisym zwizku z intruzjami magmowymi. Gbinowe skay magmowe zastygaj pod pokryw starszych ska. Charakteryzuj si struktur ziarnist, poniewa krzepn powoli, a tworzce je mineray maj dostatecznie duo czasu na spokojn krystalizacj. W procesie powstawania mineraw ska magmowych istotn rol odgrywaj skadniki lotne, ktrych ucieczka jest utrudniona. Wpywaj one na przebieg krzepnicia magmy i sprzyjaj gromadzeniu si pierwiastkw rzadkich (wchodzcych w skad gorcych roztworw wodnych lub gazowych), co prowadzi do powstawania y rudnych. W powolnie zastygajcej magmie jako pierwsze krystalizuj mineray ciemne, charakteryzujce si wiksz gstoci i wysz temperatur topnienia. Znajduj si wrd nich mineray z grupy oliwinu, amfibole, skalenie wapniowe [plagioklazy] i ciemna mika. W nastpnej kolejnoci krystalizuj skadniki jasne, takie jak skalenie sodowe, jasna mika i kwarc. Najbardziej rozpowszechnionymi gbinowymi skaami magmowymi s granity zbudowane gwnie ze skaleni sodowych, kwarcu i miki. Gabra zawieraj przede wszystkim skalenie wapniowe i pirokseny, natomiast anortozyty zbudowane s niemal wycznie ze skaleni wapniowych [plagioklazw]. Syenity s w istocie granitami pozbawionymi niemal kwarcu. Dioryty s zblione do granitw, ale w ich skadzie przewaaj mineray ciemne. Skay wylewne (wulkaniczne) zastygaj na powierzchni Ziemi, czsto w postaci lawy. Podczas erupcji magmy wikszo lotnych skadnikw uchodzi w przestrze i dziki temu skay szybko krzepn, za ich struktura jest zazwyczaj drobnoziarnista lub szklista. Niekiedy trudno jest rozrni poszczeglne skadniki mineralne. W skaach wylewnych czsto spotyka si kuliste pustki pozostae po ulatniajcych si gazach; owe pustki s czciowo lub cakowicie wypenione rnymi mineraami. Zjawiskiem typowym na obszarach niedawnej aktywnoci wulkanicznej s gorce rda. Najczciej wystpujcymi skaami wylewnymi s bazalty. Powstaway one przewanie w okresie trzeciorzdu i charakteryzuj si ciemnym zabarwieniem, a ich skad mineralny jest zbliony do gabra. Fonolity maj z reguy szare zabarwienie. Melafiry s w zasadzie skaami bazaltowymi 24 wieku paleozoicznego i mezozoicznego [paleobazalty]. Do ska wylewnych zaliczane s take szkliwa wulkaniczne, a przede wszystkim obsydiany. Skay yowe tworz si w szczelinach starszych formacji skalnych i nie osigaj z reguy duej miszoci. Mog mie struktur zarwno grubo-, jak drobnoziarnist. W obrbie mikroziarnistej masy pojawiaj si czsto tzw. fenokrysztay porfirowe [prakrysztay]. Krysztay te tworz si przed zastygniciem pozostaej masy magmy i w zwizku z tym s doskonale wyksztacone. Skay 25

zawierajce tego typu fenokrysztay nosz nazw porfirw. Do typowych ska yowych zaliczane s rwnie pegmatyty. S to z reguy gruboziarniste skay typu granitu, ktre powstaj w kocowym stadium krystalizacji magmy zasobnej w skadniki lotne. Pegmatyty obfituj w liczne pierwiastki rzadkie, ktre sprzyjaj mineralizacji kruszcowej oraz krystalizacji cennych kamieni szlachetnych. Nic wic dziwnego, e pegmatyty uznawane s przez zbieraczy mineraw za szczeglnie interesujce formacje skalne. W trakcie rnorodnych procesw pomagmowych, zachodzcych po zastygniciu magmy, pojawiaj si warunki sprzyjajce powstawaniu bogatych z mineralnych. yy rudonone tworz si podczas ozibiania si gorcych roztworw wodnych [hydrotermalnych] przesyconych gazami i zawierajcych substancje mineralizujce. Procesy te, zachodzce w przedziale temperatur 20CMK)00C, prowadz do wypenienia szczelin i pustek skalnych w grnej strefie skorupy ziemskiej. Wrd pierwiastkw tworzcych nagromadzenia w yach rudnych wystpuj najczciej: zoto, srebro, nikiel, kobalt, bizmut, ow, cynk, mied, elazo, arsen, antymon i rt. yy rudne maj zazwyczaj formy cia paskich, ale mog take tworzy struktury wyduone lub nieregularne. Najpospolitszym typem z yowych s rudy siarczkowe, tzn. yy bogate w kruszce siarczkowe. Zoa yowe zwizane s gwnie z intruzjami ska magmowych, a przede wszystkim granitw. Pierwotne zoa kasyterytu [gwnego minerau cyny] wystpuj w postaci typowych y kruszcowych lub te niekiedy spotykane s w pegmatytach. Zwizane s one gwnie z grejzenami, skaami zoonymi niemal wycznie z kwarcu i yszczykw, ktre powstaj w stosunkowo wysokich temperaturach rzdu 500-600C [stadium pneumamatolityczne dyferencjacji magmy]. Pod wpywem oddziaywania czynnikw atmosferycznych, wody oraz organizmw ywych procesom wietrzenia i erozji ulegaj skay znajdujce si na powierzchni Ziemi. Rozpadajce si skay w postaci drobnych ziarn lub wikszych okruchw s wymywane i przenoszone przez wod, a nastpnie tworz wtrne nagromadzenia w rejonach niekiedy bardzo odlegych od pierwotnego miejsca ich wystpowania. Tak powstaj okruchowe skay osadowe. Ogromn rol w powstawaniu sedymentw odgrywaj organizmy ywe, zarwno rolinne, jak i zwierzce [osady organogeniczne]. 26 Wiele gatunkw fauny morskiej ma czci szkieletowe zbudowane z wglanu wapnia lub Krzemionki. Po mierci organizmw ich szcztki szkieletowe gromadz si na dnie morskim, tworzc nastpnie potne serie osadw, np. ska wapiennych. Do czsto wystpujcych okruchowych ska osadowych nale m.in. piaskowce zoone z ziarn mineralnych lub okruchw innych ska scementowanych spoiwem. Skay ilaste zbudowane s z najdrobniejszej frakcji ziarn mineralnych. Skay metamorficzne [przeobraone] mog powstawa w wyniku rnorodnych procesw. Wszystkie skay podlegaj nieustannym przemianom, ale mianem metamorfizmu okrelane s zjawiska zachodzce pod wpywem oddziaywania odpowiednio wysokich cinie i temperatury. W zmieniajcych si warunkach rodowiskowych nastpuje przeobraenie pierwotnych ska i ich przekrystalizowanie prowadzce do powstawania nowych mineraw. Wikszo ska zmetamorfizowanych charakteryzuje si upkowat tekstur. Do najbardziej rozpowszechnionych ska metamorficznych zaliczane s mln. gnejsy, fyllity oraz rozmaite typy upkw krystalicznych. W wyniku przeobraenia pierwotnych ska magmowych (o niskiej zawartoci krzemionki) powstaj serpentynity i amfibolity. Skay mog ulega metamorfizmowi take pod wpywem wysokich temperatur spowodowanych erupcjami roztopionej lawy. Zachodzce wwczas przeobraenia ska nosz nazw metamorfizmu kontaktowego [termicznego], a tworzce si mineray okrelane s jako mineray kontaktowe. Szczeglnie podatne na przeobraenia w strefach kontaktowych s skay osadowe.

Mineray tzw. paragenezy alpejskiej spotykane s niekiedy w postaci druz [szczotek krystalicznych] wypeniajcych pustki i szczeliny skalne. yy typu alpejskiego, charakteryzujce si doskonale wyksztaconymi krysztaami rnych mineraw, szczeglnie czsto wystpuj w rejonie Alp; std wywodzi si ich nazwa. Gorce roztwory wodne o temperaturze poniej 400C migrujce wrd ska powoduj powstawanie skupie typowych zespow mineralnych na cianach szczelin i innych pustek skalnych. 27 Rozdzia 1 PIERWIASTKI RODZIME Skrty: Tw. - twardo; G - gsto (ciar waciwy); R. - rysa Pierwiastki, poza kilkoma wyjtkami, rzadko tworz osobne mineray. Spord 109 znanych pierwiastkw chemicznych zaledwie 22 wystpuje w postaci czystej, czyli rodzimej. W rzeczywistoci jest ich nieco wicej, poniewa niektre pierwiastki tworz rne mineray, np. wgiel moe wystpowa zarwno w postaci diamentu, jak i grafitu. Pierwiastki zaliczane do grupy metali lekkich nie tworz wasnych mineraw ze wzgldu na zdolno do szybkiego utleniania si w warunkach naturalnych, co ogranicza moliwo ich zachowania si w stanie rodzimym. Oglnie mona powiedzie, e im wiksza skonno danego pierwiastka do wchodzenia w zwizki chemiczne, tym mniejsze prawdopodobiestwo naturalnego wystpowania w czystej postaci. Dlatego na przykad elazo rodzime spotyka si w przyrodzie o wiele rzadziej ni czyste zoto, chocia skorupa ziemska zawiera ponad 4% elaza, zota za tylko niespena kilka milionowych procent. Naturalnie stopy midzymetaliczne (np. amalgamaty) ujmowane s zazwyczaj w systematyce mineraw w grupie pierwiastkw. 29 Regularny; Tw. 2,5-3; G. 8,4 do 8,9 g/cm3; miedzianoczerwona; poysk metaliczny; R. czerwonobrazowa Mied bya prawdopodobnie pierwszym metalem uytkowanym przez czowieka. Przyczynio si do tego zapewne due rozpowszechnienie z rud miedzi oraz stosunkowo atwa obrbka tego metalu. Staroytni Rzymianie nadali miedzi nazw cuprum, wic j z odkryciem w owym czasie z na Cyprze. Mied wystpuje przede wszystkim w rnych zoach rudnych, najczciej w zwizkach z innymi pierwiastkami, chocia niekiedy spotykana jest rwnie w stanie rodzimym. Zazwyczaj tworzy nieregularne, krzaczasto rozgazione skupienia krysztaw. Czysta mied, podobnie jak wikszo mineraw zawierajcych ten metal, ma zazwyczaj wyranie zabarwion powierzchni. Jest to najczciej bkitny nalot azurytu lub ziele malachitu. Mied rodzima krystalizuje z roztworw hydrotermalnych lub te w wyniku przemiany siarczkw miedzi w powierzchniowych partiach kruszcowych y rudnych (zwanych stref cementacji). Gwne zoa miedzi rodzimej wystpuj w USA (Michigan), Australii, Wielkiej Brytanii (Kornwalia) i w Rosji (Ural). [W Polsce niewielkie wystpienia miedzi rodzimej w postaci drobnych, krzaczastych skupie krysztaw pojawiaj si sporadycznie w Sudetach (m.in. Pogrze Kaczawskie)]. 30 Regularny; Tw. 2,5-3; G. 9,6 do 12 g/cm3; srebrzystobiae, tawe na powierzchni z brzowymi, wpadajcymi w czer odcieniami; poysk silnie metaliczny; R. srebrzystobiaa Srebro, podobnie jak mied, wystpuje nie tylko w zwizkach, ale rwnie jako czysty metal (srebro rodzime), wykorzystywany przez czowieka od najdawniejszych czasw. Archeolodzy odnaleli srebrn biuterie w grobowcach krlw chaldejskich z czwartego tysiclecia? p.n.e. Najstarsze europejskie kopalnie srebra, eksploatowane przez Fenicjan i Kartagiczykw, odkryto na terenie dzisiejszej Hiszpanii. W pniejszym okresie wanymi orodkami grnictwa srebra byy Saksonia (Freiberg) i Czechy, gdzie wydobywano srebro od VII wieku. Po odkryciu Ameryki

importowano srebro z Meksyku i Peru, co spowodowao zaamanie si europejskiego przemysu wydobywczego. Zdarzao si, e srebro osigao tak sam warto jak zoto, np. w Japonii zoto i srebro ceniono na rwni a do XVII stulecia. Dlatego te kraje zasobne w zoa srebra przeyway swj rozkwit w okresie intensywnej ich eksploatacji. 31 Srebro rodzime wystpuje zazwyczaj w postaci spltanych nitek (drutw) tworzcych niekiedy kbki. Czsto rwnie tworzy nieregularne pytki, blaszki, inkrustacje i skupienia, a take zwarte bryki. Regularne krysztay s rzadsze. Czyste srebro powstaje zazwyczaj w wyniku rozkadu siarczkowych rud srebra, na przykad galeny i argentytu, tworzc wzbogacenia w strefie utleniania y kruszcowych. Najwaniejsze znane dzi zoa europejskie wystpuj w Norwegii (Kongsberg). Poza obszarem Europy najwiksze wystpienia srebra rodzimego znajduj si w Meksyku i Ameryce Pnocnej (Jezioro Grne), na Ataju w Rosji (Ziemnogorsk). W niektrych zoach, np. w okolicy Schneeberg w Niemczech oraz w Peru, znaleziono pokane bryy rodzimego srebra o masie kilku ton. W Jachymovie (Czechy), gdzie jeszcze w XVI wieku wydobywano due iloci srebra z bogatych powierzchniowych y rudnych, znaleziono nici srebra dochodzce do 30 cm dugoci. Podobne znaleziska stwierdzono w zou Kongsberg (Norwegia). W zoach saskich, przede wszystkim w synnej kopalni Himmelsfurst w okolicy Freibergu, a take w Schneeberg i innych zoach, czsto spotykano naturalne pytki srebra o dugoci ponad 40 cm. wieo wydobyte srebro rodzime ma wspania, srebrn barw i poysk, ktre jednak szybko znikaj w kontakcie z powietrzem; srebro wwczas ciemnieje, pokrywajc si warstw siarczku srebra. Rodzime srebro jest metalem mikkim, dlatego wytwarza si stopy srebra z innymi metalami, uywane do wyrobu monet i w jubilerstwie. Rne zwizki srebra stosuje si w medycynie i przemyle fotograficznym. Regularny; Tw. 2,5-3; G. 15,5 do 19,3 g/cm3; zocistote do biaawego (w przypadku duych domieszek srebra); poysk metaliczny; R. zocistota do srebrzystej Zoto jest metalem, ktry w historii odgrywa zawsze ogromn rol. Przez cae wieki marzenia o zocie kojarzyy si z wizj bogactwa i wadzy. Dlatego te alchemicy prbowali wytworzy zoto sztucznie, nie osigajc jednak w tej dziedzinie sukcesu. Badania archeologiczne wskazuj, e kruszec ten by najprawdopodobniej pierwszym metalem poznanym przez czowieka, ktry poszukujc zota wrd wirw i piaskw rzecznych wzbogaca stale sw wiedz praktyczn, przydatn w dalszych odkryciach. Najstarsze zachowane przedmioty ozdobne ze zota pochodz z wczesnej epoki kamiennej. Warto zota musiaa by zawsze wyjtkowo wysoka, poniewa uywano go do wyrobu monet ju w VII wieku przed nasz er. Zoto wystpuje w skaach zwykle w stanie tak wysokiego rozproszenia, e nie mona go dostrzec goym okiem. Tworzy cienkie, mikkie blaszki, nitki, rzadziej ziarna oraz bryki, ktre nale do prawdziwych rzadkoci. Najpikniejsze patki zota rodzimego znaleziono w bloku skalnym w pobliu Krepie w poudniowych Czechach. Najwiksze bryki (samorodki) zota pochodz ze z w Ameryce Pnocnej oraz ze stanu Wiktoria w Australii, gdzie w pobliu Ballarat znaleziono w 1869 r. samorodek o masie 85 kg. Jeeli ju samo zoto jest rzadkoci, to tym wiksz osobliwoci musz by wyjtkowe znaleziska doskonale wyksztaconych omiociennych lub 32 szeciennych krysztaw. Zoto nie utlenia si i w normalnych warunkach nie wie si z innymi pierwiastkami. Dlatego zoto w przyrodzie spotykane jest zazwyczaj w czystej postaci i bardzo rzadko wystpuje w stanie zwizanym. Zoto rodzime wytrca si najczciej wprost z gorcych roztworw wodnych lub powstaje w wyniku rozkadu zotononych siarczkw, gwnie pirytu, arsenopirytu i anty monitu, w ktrych znajduje si czsto jego lady. Blisko 50% wiatowej produkcji zota pochodzi ze zotononych zlepiecw formacji Witwatersrand w Afryce Poudniowej. Inne wane zoa znajduj si w Ameryce Pnocnej (np. Mother Lode w Kalifornii), Kanadzie, Australii oraz w Rosji (gwnie Syberia). W Europie zoa

zota wystpuj na terenie Francji, Rumunii i Sowacji. Zoto wykorzystuje si nie tylko do wyrobu biuterii, ale take do bicia monet, w medycynie i w przemyle szklarskim. Stopy zota znajduj rwnie zastosowanie w technice (np. zcza) i stomatologii. Rodzimy stop zota i srebra, ktry wystpuje w zoach czystego zota, nosi nazw elektrum. Okrelenie to wywodzi si od bladotej barwy przypominajcej bursztyn (electrum - bursztyn). Zoto jest idealnie kowalne i rozcigliwe. Mona je rozku na tak cienki listek (0,00014 mm gruboci), e stanie si on przewiecajcy w barwach tozielonych. Z jednego grama zota uzyska mona drut (ni) o dugoci do 160 m. Gstoci przewyszaj zoto tylko metale z grupy platynowcw. Poniewa jednak zoto jest bardzo mikkie, czy si je zwykle z twardszymi metalami, jak mied, srebro, platyna lub nikiel. [W Polsce zoto rodzime wystpuje w ilociach ladowych na Dolnym lsku (m.in. Zoty Stok, Zotoryja, Lwwek l., Bolesawiec). Szczytowy okres grniczej eksploatacji dolnolskiego zota przypada na XII-XIV wiek]. 33 Regularny; Tw. 4-4,5; G. 14 do 19 g/cm3 (w stanie czystym 21); stalowosrebrna; poysk metaliczny; R. szara Platyna jest jednym z najwaniejszych i najbardziej wartociowych metali szlachetnych wystpujcych w stanie naturalnym. Bywao jednak, e platyn ceniono niej od srebra, z ktrym na skutek podobiestwa j mylono. Platyna zostaa odkryta dopiero w XVI wieku w okruchowych zoach zota w aluwiach Rio Pinto (obecnie San Juan) w Kolumbii. Nie przycigaa ona uwagi uczonych a do 1748 r., kiedy to hiszpaski podrnik Ulloa donis o odkryciu "srebra", ktre nie chce si topi. Platyna wystpuje najczciej w postaci ziaren lub drobnych usek wrd aluwiw, do ktrych zostaa przetransportowana z zasadowych ska magmowych (o maej zawartoci krzemionki). Najwiksze wiatowe zoa platyny znajduj si w rejonie Sudbury w Ontario (Kanada) oraz na Uralu. Mniejsze zoa wystpuj w Afryce Poudniowej i w USA, a take w basenie rzeki San Juan koo Bogoty (Kolumbia). Gwne zastosowanie znajduje w przemyle chemicznym i do wyrobu biuterii. Zuycie platyny stale wzrasta. Badania wskazuj, e platyna jest gwnym skadnikiem naturalnych stopw midzymetalicznych. Platyna i metale pokrewne, takie jak pallad, osm i iryd (tzw. platynowce), maj wyjtkow gsto i wykorzystywane s przede wszystkim w technice elektronicznej, w metalurgii i w chemii. Podobnie jak platyna rodzima, take jej zwizki wystpuj w przyrodzie niezwykle rzadko. Pikne krysztay sperrylitu (arsenek platyny, PtAs2) znaleziono niedawno koo Norylska w pnocnej Syberii. 34 Romboedryczny; Tw. 3; G. 5,7 g/cm3; cynkowobiay z ciemnymi nalotami; R. szara Arsen i jego zwizki znane s od czasw staroytnych jako trucizna. Arsen pozyskiwany by najczciej z rnych mineraw, gwnie z arsenopirytu. W postaci rodzimej wystpuje stosunkowo rzadko. Najczciej przybiera formy owalnych naskorupie o gadkiej lub niekiedy gruzekowatej powierzchni. Tworzy na og zwarte skupienia drobnoziarniste, znacznie rzadziej wystpuje w postaci niewielkich krysztaw o pokroju igiekowym. wieo wydobyty ma barw bia, ale szybko pokrywa si ciemnym nalotem. Czsto towarzyszy yom kruszcowym srebra lub kobaltu. Gwne zoa arsenu wystpuj we Freibergu (Saksonia, Niemcy), Wittichen (Schwarzwald, Niemcy), Jachymovie (Czechy) oraz w Japonii i Chile. Arsen, zwaszcza pozyskiwany z rud siarczkowych, ma dzi szerokie zastosowanie. Uywany jest do wyrobu lekw, barwnikw i preparatw pestycydowych, a take do produkcji szka, impregnowania drewna itd. Naturalny zwizek arsenu i antymonu nosi nazw allemontytu (od miejsca odkrycia w Alpach Francuskich). Tworzy zwykle wypuke nerkowate skupienia i ma cynowobia barw. Podobnie jak

arsen wystpuje w yach rudnych, ale jest stosunkowo rzadkim mineraem i dlatego nie ma wikszego znaczenia praktycznego. Allemontyt zosta odkryty w 1822 r. przez synnego krystalografa francuskiego Rene Justa Hauy (1743-1822). 35 Heksagonalny lub romboedryczny; Tw. 1; G. 2,1-2,3 g/cm3; od elazistoczarnego do stalowoszarego; poysk metaliczny; R. czarna Grafit by uywany niegdy do zdobienia naczy glinianych. W przeszoci mylono go czsto z molibdenitem lub z oowiem i rudami antymonu. W XVIII wieku sdzono, e grafit jest wglem z niewielkimi domieszkami elaza. Nazw grafitu wywodzi si z greckiego grdphein - pisa, a wprowadzi j w 1789 r. niemiecki mineralog A. Werner (1749-1817). Szwedzki chemik J. Berzelius (1779-1848) odkry, e grafit jest, obok diamentu, jedn z form allotropowych pierwiastka wgla. Ogromne rnice waciwoci grafitu i diamentu tkwi w odmiennym uoeniu atomw C. Grafit wystpuje najczciej w postaci blaszkowatych lub uskowatych skupie, niekiedy w zbitej formie ziemistej, i powstaje z przeobraenia substancji wglistych (grafityzacja). Zoa grafitu eksploatowane s w USA (Adirondack), w Czeskim Lesie (Czechy i Bawaria w Niemczech) i Sri Lance. Pocztkowo grafitu uywano przede wszystkim do wyrobu owkw, ale dzi stosowany jest gwnie do produkcji ognioodpornych tygli, wytopu stali oraz w technice nuklearnej (reaktory). W rejonie jeziora adoga (Rosja) wydobywa si szungity - skay zawierajce zbliony do grafitu zbity wgiel. Wykorzystuje si je do wyrobu przedmiotw dekoracyjnych. 36 Regularny; Tw. 10; G. 3,52 g/cm3; przezroczysty, ty, brzowy, zielony, rzadziej niebieski lub czarny; poysk diamentowy Diament jest jednym z najcenniejszych kamieni szlachetnych; dziki wyjtkowym waciwociom fizycznym zajmuje wrd mineraw miejsce szczeglne. Odkrycie diamentw przypada na czasy staroytne. Wspomina o nich rzymski przyrodnik Pliniusz Starszy (23-79 n.e.), chocia Rzymianie znali tylko diamenty o niewielkich rozmiarach. Wiele legend o odkryciach i losach starych diamentw pochodzi z dawnych Indii, mimo e wikszo najsynniejszych, duych i wartociowych kamieni odkryto stosunkowo niedawno, bo na pocztku XVII wieku. Natura diamentu pozostawaa jednak dugo tajemnic. Synny angielski fizyk Izaak Newton (1643-1727) postawi w 1675 r. hipotez, e diament jest palny. Wniosek ten uzasadni on wyjtkow zdolnoci diamentu do zaamywania promieni wietlnych. W 1694 r. dwch Wochw - Averani i Targioni, przeprowadzio eksperyment przy uyciu soczewek, ktry zakoczy si spaleniem diamentu. Pniej angielski chemik sir Humphry Davy (1778-1829) dowid, e diament rzeczy wicie jest wglem. Od najdawniejszych czasw znajdowano diamenty w postaci ziaren i niewielkich omiocianw wystpujcych w zoach aluwialnych, do ktrych zostay przetransportowane z ciemnych zasadowych ska magmowych. Poszukiwania diamentw w skaach macierzystych rzadko kiedy koczyy si powodzeniem. W zasadzie znane s tylko cztery takie zoa. Najstarszym z nich jest synna kopalnia w rejonie Kimberley w Republice Poudniowej Afryki, gdzie diamenty wystpuj w zwietrzaych skaach ultrazasadowych (perydotytach) zwanych kimberlitami. Inne due pierwotne 37 zoa diamentu znajduj si w dolinie rzeki Wiluj na obszarze Jakucji (Rosja). W 1961 r. odkryto diamentonone kimberlity w Sierra Leone, a nieco pniej w Indiach [i w Australii]. Najlepiej znane aluwialne zoa diamentw znajduj si w Zairze, Angoli, Tanzanii, Ghanie i na zachodnim wybrzeu Afryki (Gwinea, Wybrzee Koci Soniowej, Liberia).

Najsynniejsze due diamenty pochodz ze z w Indiach. Szczeglnie cenne kamienie wydobyte z tamtejszych kopal staway si zwykle wasnoci indyjskich ksit, radw i maharadw. Przechowywano je w skarbcach i przekazywano z pokolenia na pokolenie. Niektre trafiy do skarbcw witynnych. Przez dugi czas nie byy one znane w innych krajach, zwaszcza europejskich, do ktrych dotary znacznie pniej gwnie w postaci upw wojennych. Pierwsze wiadomoci o duych diamentach indyjskich dotary do Europy dziki wysikom francuskiego poszukiwacza Jana Baptysty Taverniera, ktremu w 1665 r. zlecono zbadanie synnych indyjskich skarbcw. Obecnie najlepiej znane zoa diamentw znajduj si w Republice Poudniowej Afryki, chocia przez dugi czas nie naleay one do rejonw najwikszego wydobycia. Tamtejsze pola diamentowe zostay odkryte dopiero w 1871 r. Od tego momentu w stosunkowo krtkim okresie, bo zaledwie do 1920 r., dostarczyy one wicej diamentw ni wszystkie kopalnie wiata razem wzite, poczwszy od staroytnoci. [Obecnie najwikszym producentem diamentw jest Australia]. Historia odkry wielu diamentw jest niezwykle ciekawa, a losy poszukiwaczy i samych kamieni s bardzo barwne, niekiedy wrcz dramatyczne. Drogocenne diamenty przeznaczone do wyrobw jubilerskich uzyskuj z reguy szlif brylantowy o duej liczbie cianek. Niewielkim diamentom lub kamieniom ze skazami nadaje si szlif rozetkowy. Mao kto zdaje sobie spraw, e tylko okoo 23% wydobywanych diamentw nadaje si na drogocenne klejnoty, podczas gdy reszt zuywa w caoci przemys. Diamenty stosowane obecnie w przemyle s rwnie wytwarzane syntetycznie. 38 Rombowy; Tw. 1,5-2; G. 2-2,1 g/cm3; ta do brzowej; poysk od diamentowego do tustego; R. od bezbarwnej do tej W przyrodzie wystpuje wiele mineraw zawierajcych siark. Wydobywane s one wszdzie tam, gdzie tworz due koncentracje zoowe. Czasami siarka wystpuje take w postaci rodzimej, ktra znana bya czowiekowi najwczeniej. W staroytnoci przypisywano jej nadprzyrodzone moce ze wzgldu na wulkaniczne pochodzenie i atwo spalania. Od najdawniejszych czasw Rzymianie znali siark gwnie ze z sycylijskich, eksploatowanych rwnie obecnie. Szybko znaleziono dla niej wiele zastosowa, zwaszcza wwczas, gdy odkryto jej atwopalno oraz zdolno utrzymywania intensywnego niebieskiego pomienia, z ktrego wydzielaj si ostre, gryzce opary dranice oczy i gardo. W XVII stuleciu wielu uczonych zastanawiajcych si nad przyczyn atwopalnoci siarki doszo do wniosku, e musi by ona mieszanin witriolu [dawna nazwa kwasu siarkowego] i specjalnej niewakiej "materii ognia", zwanej flogistonem. Fakt, e siarka jest pierwiastkiem, odkryto dopiero w 1809 r., kiedy zacza si rozwija nowoczesna chemia. 39 Zoa siarki maj najczciej pochodzenie wulkaniczne. Znane s rwnie zoa siarki wytrcajcej si z gorcych roztworw wodnych oraz powstajcej przy wspudziale organizmw ywych [bakterii - przyp. tum.]. Siarka wystpuje rwnie obficie we wszystkich kopalniach wgla, gdzie powstaje przez sublimacj podczas spalania. Czsto tworzy take drobne krysztay w wyniku rozkadu niektrych rud siarczkowych. Krysztay siarki maj zwykle pokrj piramidalny lub tabliczkowaty i tworz czsto skupienia w postaci druz. Wystpuj w szczelinach zoowych i zdarza si, e pojedyncze krysztay dochodz nawet do 10 cm dugoci. Maj silny, diamentowy poysk i jasnot lub miodowobrzow barw. Krysztay s jednak tak kruche, e mog si rozpa w rkach pod wpywem ciepoty ciaa. Maj niewielk gsto oraz niski stopie twardoci. Doskonale wyksztacone ciany krysztaw siarki spotyka si wyjtkowo. Znacznie czciej siarka wystpuje w postaci nieregularnych bryek, pytek, gwiadzistych skupie ziarnistych i impregnacji. Niekiedy tworzy naskorupienia o nerkowatym ksztacie lub w formie stalaktytw i stalagmitw. Czasami wystpuje w postaci zbitych pokryw ziemistych.

Jedno z najbogatszych z siarki w Europie znajduje si na Sycylii i rozciga si szerokim, piciokilometrowym pasem midzy Etn a Agrigento. Jeszcze do niedawna std wanie pochodzia prawie czwarta cz wiatowej produkcji siarki. Dopiero w pierwszej poowie naszego stulecia Sycyli wyprzedziy w wysokoci wydobycia Stany Zjednoczone. Poza Sycyli bogate europejskie zoa siarki znajduj si w Polsce, w okolicy Tarnobrzega. Zasoby siarki w Stanach Zjednoczonych (Luizjana i Teksas ze zoem Boling) stanowi okoo 75% rezerw wiatowych i s szacowane na okoo 250 mln ton. Zoa siarki rodzimej maj szczeglne znaczenie, poniewa jej pozyskiwanie ogranicza si w zasadzie do oczyszczenia. Jednake wikszo siarki wykorzystywanej do celw przemysowych pochodzi z przerbki pirytw. Siarka uywana jest obecnie przede wszystkim do produkcji kwasu siarkowego i tlenkw siarki. Od wysokoci produkcji kwasu siarkowego zaley np. wytwarzanie lekw, farb i innych siarkowych preparatw. W formie sproszkowanej siark stosuje si m.in. do niszczenia rnych grzybw pasoytniczych, insektw, a take do impregnacji drewna, wulkanizacji gumy, wyrobu celulozy oraz do wytwarzania wielu innych preparatw dla najrozmaitszych gazi przemysu. 40 Rozdzia 2 I ZWIZKI POKREWNE Do tej grupy mineraw zalicza si siarczki i zblione do nich waciwociami zwizki arsenu, antymonu, telluru i selenu. Poza kilkoma wyjtkami, siarczki s zwizkami metalicznymi. Dawniej dzielono je na blendy, byszcze i piryty. Blendy, w przeciwiestwie do metalicznych blyszczy i pirytw, s siarczkami o wygldzie niemetalicznym; byszcze s ciemniejsze i bardziej mikkie, natomiast piryty janiejsze i twardsze. Podzia ten nie jest ju obecnie stosowany. Znacznie pniej rozpoznano siarkosole (sole siarkokwasw), ktre wyodrbniano niegdy spord waciwych siarczkw. S one zwizkami bardziej zoonymi. Oprcz prostych pocze siarki i metalu zawieraj one inne niemetaliczne lub metaliczne pierwiastki, takie jak elazo, kobalt, nikiel, bizmut, arsen lub antymon, ktre wykazuj pokrewiestwo chemiczne z siark. Jednak nawet i ten podzia nie jest dzi stosowany, siarczki i siarkosole bowiem zaliczane s zazwyczaj do tej samej grupy mineraw. Siarczki powstaj gwnie z gorcych roztworw wodnych, zwykle w wysokich przedziaach temperatur. Jednoskony, pseudoregularny; Tw. 2,5; G. 8,31-8,45 g/cm3; oowiowy, stalowoszary; poysk metaliczny; R. czarna Hessyt jest jednym z nielicznych naturalnych tellurkw. Wystpuje zwykle w postaci zbitej lub tworzy krysztay o pokroju regularnym, czsto zdeformowane. Spotykany niekiedy w zotononych lub srebrononych yach kwarcowych. Gwne zoa hessytu znajduj si w Botes w Siedmiogrodzie (Rumunia), w kopalni Zawadinsk na Ataju (Rosja), w Kalifornii (USA) oraz w Coqu-imbo (Chile). Hessyt jest rzadk rud srebra. Spord pozostaych telurkw na szczegln uwag zasuguje tellurobizmutyt, czyli tellurek bizmutu 612X63, wystpujcy w postaci zbitych skupie o podzielnoci liciastej i bladotej barwie. Spotyka si go w zotononych yach kwarcowych. Warto wspomnie rwnie o tetradymicie, tellurku bizmutu i siarki, 6)2X628. Jego nazwa pochodzi z greckiego tetradymos czterokrotny, poniewa tworzy krysztay zbliniaczone poczwrnie. Jest stalowoszary z wyrazistym poyskiem metalicznym. upliwo doskonaa. Spotykany rzadko w zotononych yach kwarcowych w skaach wylewnych i ich lufach (np. tufy andezytowe). Regularny; Tw. 2; G. 6,71 g/cm3; szarobiay; poysk metaliczny z niebieskimi lub czarnymi odcieniami; R. szara Berzelianit, wystpujcy w kopalni miedzi w okolicy Akrikerum na poudniowy zachd od Sztokholmu, zosta po raz pierwszy zidentyfikowany przez szwedzkiego uczonego Johana Berzeliusa [1779-1848] w 1818 r. Podobnie jak wszystkie selenki jest bardzo rzadkim mineraem i

wystpuje jedynie w kilku miejscach w yach wglanowych. Niemniej okoo trzydziestu lat temu odkryto niespodziewanie stosunkowo zasobne wystpienia berzelianitu w kilku miejscach na pograniczu Czech i Moraw. Minera tworzy drobnoziarniste skupienia w yach kalcytowych wystpujce wraz z innymi rzadkimi selenkami. Podobnie jak siarczkowe rudy miedzi berzelianit powstaje z gorcych roztworw wodnych [hydrotermalnych]. 44 Regularny; Tw. 3; G. 4,9-5,3 g/cm3; miedzianoczerwony do brzowego; poysk metaliczny; R. czarna Rombowy; Tw. 2,5-3; G. 5,7-5,8 g/cm3; szary; poysk metaliczny; R. szara Bornit i chalkozyn wystpuj zazwyczaj w mieszaninach mineralnych, tworzc wsplne nagromadzenie zoowe. Oba zaliczane s do siarczkw metalicznych i wystpuj najczciej w miedzianononych yach hydrotermalnych, zwaszcza w strefie przypowierzchniowej. S wanymi skadnikami rud miedzi. Bornit nazywany bywa niekiedy "pstr rud miedzi" ze wzgldu na jaskrawe plamiste zabarwienie. Najczciej wystpuje w postaci skupie zbitych lub ziarnistych; rzadko tworzy krysztay. Najwiksze zoa znajduj si w USA (Butte, Montana) i w Meksyku. Znane zoa europejskie wystpuj w okolicach Salzburga (Austria) i Yrancic (Czechy). Krystaliczny bornit znaleziony zosta w okolicy Redruth w Kornwalii (Wielka Brytania). Chalkozyn spotykany jest czciej ni bornit i ma wiksz skonno do wystpowania w postaci krysztaw o pokroju tabliczkowatym lub supkowym. Najlepsze okazy pochodz z kopalni Anacanda w Butte (USA) oraz z okolic Redruth w Kornwalii (wielko krysztaw dochodzi do 4,5 cm). [Bornit i chalkozyn nale do gwnych kruszcw Cu w dolnolskich zoach upkw miedziononych z okolic Zotoryi, Lubina i Gogowa]. 45 Rombowy - pseudoregularny; Tw. 2; G. 7,3 g/cm3; czarny; na wieym przeamie z silnym metalicznym poyskiem, czsto pokryty ciemnym nalotem matowym; R. szara lub czarna Argentyt, zwany te byszczem srebra, by najwaniejsz rud srebra w okresie wietnoci grnictwa w rejonie Rudaw (Gr Kruszcowych). Georgius Agricola, "ojciec mineralogii", opisa argentyt w 1529 r. jako rud srebra o oowianej barwie, wystpujc w kopalniach w Jachymovie (Czechy). Zwrci te uwag, e minera ten przypomina galen (siarczek oowiu, PbS). W 1598 r. tak sam rud pochodzc z Saksonii opisa synny intendent mennic praskich Lazar Ercker. W owej epoce grnictwo przeywao okres bujnego rozwoju. W Rudawach znajdowano wwczas pokane iloci argentytu wystpujce w zoach zalegajcych pytko pod powierzchni ziemi, co sprzyjao opacalnej eksploatacji srebra. Argentyt tworzy zwarte wypenienia srebrnononych y hydrotermalnych lub wystpuje w postaci krzaczastych pseudomorfoz rodzimego srebra. Rzadziej spotykane s krysztay argentytu najczciej le wyksztacone, zdeformowane. Bladoszara barwa i silny metaliczny poysk na wieym przeamie sprawiaj, e argentyt przypomina galen. Jednak oba te mineray mona bez trudu odrni. Argentyt bardzo szybko traci metaliczny poysk i pokrywa si ciemnym nalotem. Mona go te atwo zarysowa i przeci zwykym noem. W przeciwiestwie do galeny nie wykazuje upliwoci, natomiast odznacza si charakterystycznym haczykowatym przeamem. Wyrnia si take wysok gstoci. Najwaniejsze zoa argentytu znajduj si w okolicach Freibergu i Schneebergu w Saksonii oraz w Baskiej Szczawnicy na Sowacji. Poza Europ wydobywany jest w Comstock Lode (Nevada, USA) i w rejonie Guanaju-ato na pnocny zachd od Mexico City. W niektrych spord wymienionych z, np. w Saksonii, znajdowano bryy argentytu o masie dochodzcej do 4 kg. W kopalniach Comstock Lode argentyt wystpuje w zwartych, graniastych wizkach o pokanych rozmiarach

wraz z innymi szlachetnymi rudami srebra. Oprcz rodzimego srebra argentyt jest najbogatsz rud srebra, zawarto bowiem czystego kruszcu przekracza niekiedy 87%. 46 Regularny; Tw. 3-4; G. 3,5-4,2 g/cm3; brzowy do czarnego, rzadziej ty, brunatny, niekiedy bezbarwny (cleiofan); poysk tusty do diamentowego; R. ta do brzowej Sfaleryt wywodzi sw nazw z greckiego sphaleros (podstpny, niepewny), poniewa przybiera tak rne barwy, e nawet dowiadczeni grnicy mieli kopoty z jego rozpoznaniem. Jeszcze w XVI wieku mylono sfaleryt z rud srebra i dopiero w XVIII wieku odkryto, e zawiera znaczn ilo cynku. Sfaleryt nie by jednak wykorzystywany praktycznie a do lat szedziesitych XIX wieku, bowiem dopiero wwczas opracowano metod metalurgicznej przerbki cynku. Przedtem traktowano sfaleryt jako bezuyteczne zanieczyszczenie rud oowiu komplikujce proces metalurgiczny. Sfaleryt wystpuje najczciej w postaci skupie ziarnistych i tworzy wypeniajce szczeliny skalne krysztay o doskonaej upliwoci i silnym poysku metalicznym. Naley do najczciej spotykanych siarczkw. Wystpuje w yach rudnych, zwykle razem z galen lub pirytem, czasami te z chalkopirytem (tzw. rudy polimetaliczne). Najwiksze zoa sfalerytu znajduj si w Stanach Zjednoczonych (grny bieg Missisipi, stan Nowy Jork), a w Europie na pograniczu Niemiec i Belgii (Moresnet). Inne wane zoa wystpuj w Austrii (Bleiberg w Karyntii), Czechach (Pfibram) oraz w Polsce na Grnym lsku (Bytom, Olkusz). Wspaniae okazy tych krysztaw sfalerytu znaleziono w Hiszpanii (Picos de los Europas). Ta szczeglna odmiana sfalerytu wykorzystywana jest jako kamie ozdobny. Sfaleryt jest gwn rud cynku, ktry suy przede wszystkim do wyrobu blach odpornych na utlenianie. Zawarte w sfalerycie domieszki w postaci galu, indu i germanu wykorzystuje si do produkcji pprzewodnikw. Wurtzyt [wurcyt] ma ten sam co sfaleryt skad chemiczny, ale rni si struktur wewntrzn, a zatem i pokrojem krysztaw (s one heksagonalne). W przeciwiestwie do sfalerytu jest stosunkowo rzadki. Przewanie ma barw brzow lub tobrzow i wystpuje w skupieniach zbitych, przybierajc niekiedy posta promienist lub igiekow. Spotykany w yach rudnych ze sfalerytem lub czciej z galen (zoa polimetaliczne). 47 Tetragonalny; Tw. 3; G. 4,1-4,3 g/cm3; mosinoty, zocistoty; poysk metaliczny; R. zielonoszara Chalkopiryt przyciga uwag jaskrawymi barwami. Tczowe barwy z przewag fioletu, bkitu i czerwieni powstaj w wyniku zaamania wiata i rozszczepienia promieni wietlnych na zwietrzaych paszczyznach powierzchniowych minerau. Prawdziwa barwa chalkopiry tu obserwowana na nie-zwietrzaej powierzchni przypomina barw pirytu. Jest jednak intensywniejsza - od mosinotej do zototej, zwykle z lekkim zielonkawym odcieniem. Dlatego te identyfikacj obu mineraw bardzo uatwia wzicie pod uwag zrnicowania odcieni, postaci krysztaw i stopnia twardoci. W przeciwiestwie do pirytu chalkopiryt mona zarysowa noem. Chalkopiryt wystpuje zwykle w skupieniach zbitych lub ziarnistych, rzadziej w postaci krystalicznej. Spotykany najczciej w yach kruszcowych wraz z innymi siarczkami. Najlepiej znane zoa znajduj si w Alpach (Mitterberg koo Salzburga w Austrii), w Siegerland (pikne krysztay w kopalni Klara) i w Mansfeld na terenie Niemiec (znany tam z tzw. upkw miedziowych), w Kornwalii (Wielka Brytania) oraz w stanie Pensylwania (USA). Chalkopiryt jest najbardziej rozpowszechnion w przyrodzie rud miedzi i zawiera blisko 35% czystego metalu. [W Polsce spotykany w rejonach dawnej eksploatacji z miedzi, m.in. w Miedziance i Miedzianej Grze koo Kielc (Gry witokrzyskie), oraz w wielu miejscowociach na Dolnym lsku.] Regularny; Tw. 3-4,5; G. 4,4-5,1 g/cm3; od czarnej do szarej; poysk metaliczny, tusty; R. szara z pmetalicznymi odbyskami take z odcieniem czerwonym lub winiowym

Tetraedryt nazw sw zawdzicza pokrojowi krysztaw, ktre zwykle przybieraj form czworocianw. Najczciej wystpuje jednak w postaci skupie grubo- i drobnoziarnistych lub zbitych. Przeam nierwny lub zbliony do muszlowego. 48 Nazw "tetraedryt" obejmuje si obecnie grup mineraw tworzcych najczciej mieszane odmiany antymonowo-arsenowe. Niektre spord nich wyodrbniane s pod osobnymi nazwami mineralogicznymi. Tenantyt, nazwany tak ku czci brytyjskiego chemika Smithsona Tennanta (1761-1815), zawiera gwnie arsen; austriacki schwazyt zawiera pokan ilo cynku, natomiast saksoski freibergit zawiera do 30% srebra. Tetraedryty wystpuj w yach kruszcowych, zwykle wsplnie z innymi mineraami, takimi jak chalkopiryt, bornit (siarczek miedzi i elaza), oraz wieloma innymi siarczkami, zwaszcza z pirytem, sfalerytem, galen i argentytem. Niekiedy spotykane s w pustkach skalnych z rodzimym srebrem, rzadziej w zoach metasomatycznych i w upkach miedziononych. Due zoa tetraedrytu znajduj si w Alpach, w Rumunii, Saksonii (okolice Freibergu) i w Grach Kruszcowych. Bogate druzy piknych krysztaw tetraedrytu wystpuj gwnie w Austrii (Brixiegg i Schwaz w Tyrolu), Rumunii (Botes, Cavnic), Wielkiej Brytanii (Kornwalia), Algierii (z domieszkami srebra) oraz w USA (m.in. Idaho). Tetraedryt pozyskiwany jest czsto nie tylko jako bogata ruda miedzi (30-50% Cu), ale take jako ruda srebra oraz rtci i innych pierwiastkw, co spowodowane jest zmiennym skadem chemicznym tej grupy mineraw. Zawarte w tetraedrytach domieszki pozyskiwane s jako produkt uboczny. 49 Heksagonalny; Tw. 4; G. 4,6 g/cm3; tobrzowy; poysk metaliczny; R. czarna Pirotyn lub piryt magnetyczny zawdzicza sw nazw temu, e w przeciwiestwie do podobnego pirytu i markasytu jest zazwyczaj silnie magnetyczny (pod warunkiem, e jest chemicznie czysty). Najczciej wystpuje w postaci zbitej lub drobnoziarnistej, rzadziej tworzy tabliczkowe krysztay. Na wieym przeamie ma barw jasnot, ale bardzo szybko ciemnieje. Spotykany jest gwnie w niektrych zasadowych skaach magmowych i w upkach krystalicznych. Powstaje rwnie z roztworw hydrotermalnych, towarzyszc innym siarczkom w yach kruszcowych. Najwiksze zoa pirotynu wystpuj w rejonie Sudbury (Ontario, Kanada). Wspaniae okazy krysztaw spotyka si w Austrii (Karyntia), Rumunii (Herja) oraz we Francji i Brazylii, a ostatnio gwnie w rejonie Norylska na pnocy Syberii. Pirotyn wykorzystywany jest do produkcji kwasu siarkowego i innych zwizkw siarki. Niektre odmiany pirotynu zawieraj znaczce iloci innych pierwiastkw, np. niklu i kobaltu, a take zota i platyny. Maj one due znaczenie jako rudy tych metali, znane m.in. ze z na Uralu (Rosja) i w rejonie Sudbury (Kanada), gdzie jako niklonony pentlandyt zaliczany jest do najzasobniejszych rud niklu. Inn wan rud niklu, ze wzgldu na zabarwienie podobn do pirotynu, jest nikielin, arsenek niklu (NiAs). 50 Romboedryczny; Tw. 3; G. 5,3 g/cm3; od mosinotej do zielonoszarej; poysk metaliczny; R. czarna Milleryt zosta odkryty przeszo sto lat temu przez grnikw w szczelinach z wgla w okolicach Kladna (rodkowe Czechy). Milleryt tworzy drobne, cienkie krysztay o mosinotej barwie, wystpujce w postaci igiekowatych skupie, ktrych pojedyncze osobniki osigaj niekiedy znaczn dugo (6 cm) i okrelane bywaj przez grnikw mianem "zotych wosw". Najwspanialsze okazy mona obecnie znale w szczelinach ilastych syderytw, zwanych pelosyderytami, ktre tworz kuliste struktury. Igy millerytu, uoone czsto w postaci piknie uksztatowanych graniastych skupie, dostrzec mona dopiero po przeamaniu kulistych konkrecji. Milleryt znaleziono take w innych krajach. Jego zoa znajduj si w Niemczech, m.in. w

Nadrenii i Saksonii (Freiberg, Johanngeorgenstadt), w Kanadzie i w niektrych stanach USA. Wspaniae okazy pochodz z pustek wrd ska wapiennych w pobliu St. Luis (Missouri). Mimo e milleryt zawiera ok. 56% niklu, nigdy nie jest traktowany jako ruda tego metalu. Dzieje si tak dlatego, e nieznane s dostatecznie zasobne zoa, aby ich eksploatacja bya obecnie opacalna. 51 Regularny; Tw. 2,5-3; G. 7,2-7,6 g/cm3; od szaroczarnej do oowiowoszarej; silny poysk metaliczny; R. szara Galena zostaa odkryta ju w staroytnoci. Czsto wspominali o niej autorzy z tej epoki. Wiadomo, e w owych czasach ze wzgldu na du atwo procesu przetwarzania z galeny pozyskiwano ow. Babiloczycy wyrabiali oowiane wazy, Rzymianie wykonywali z oowiu przewody wodocigowe. Z chwil wynalezienia druku ow sta si podstawowym metalem stosowanym do wyrobu czcionek. Galena jest pospolitym mineraem zwaszcza y kruszcw polimetalicznych. Wystpuje w postaci charakterystycznych skupie ziarnistych lub tworzy regularne krysztay. Wykazuje doskona upliwo i czsto po uderzeniu rozpada si z atwoci na mae szeciany. Jest raczej cika. Najwiksze zoa galeny znajduj si w Ameryce Pnocnej, gwnie w dorzeczu Missouri i Missisipi, a w Europie w Austrii (Bleiberg, Karyntia) i w Polsce na Grnym lsku (Bytom, Olkusz, Tarnowskie Gry). Wydobywana take w Czechach (Pfibram i Stfibro). Galena jest najwaniejsz rud oowiu, jego zawarto osiga niemal 87%. Jest rwnie najbardziej pospolit rud srebra, ktrego domieszki dochodz do 0,5%. [Std wywodzi si jej dawna polska nazwa srebrzanka]. Ow stosowany jest do pokrywania kabli, wyrobu pyt akumulatorowych, produkcji oson materiaw promieniotwrczych, stopw, w przemyle szklarskim, petrochemii, a take w tradycyjnym drukarstwie do wyrobu czcionek. Zwizki oowiu wykorzystuje si take do wyrobu farb jako pigmenty (biay i czerwony). 52 Heksagonalny; Tw. 2-2,5; G. 8,2 g/cm3; czerwony; poysk diamentowy; R. szkaratna Cynober zosta odkryty przez staroytnych Grekw ju w VII wieku p.n.e. w okolicach Almaden na poudniu Hiszpanii. Pocztkowo by uywany jako czerwony pigment, okrelany mianem kinnabari (std wywodzi si nazwa minerau). Dopiero Rzymianie dostrzegli, e cynober jest rdem ywego srebra - rtci. Zdobyli oni rwnie umiejtno wytwarzania ze wspaniaej, czarnej farby. redniowieczni alchemicy sdzili, e z rtci bdzie mona uzyska zoto. Cynober wystpuje w postaci skupie ziarnistych, zbitych lub ziemistych, niekiedy w postaci drobnych krysztaw. Najczciej spotykany w formie wyodrbnionych y rudnych. Poza Almaden, ktre i dzi jeszcze naley do najwikszych z rtci w wiecie, dobrze znane s rwnie inne rejony wydobycia, m.in. we Woszech (Toskania), Serbii (Avala koo Belgradu) oraz w USA (Kalifornia). Najwiksze krysztay cynobru znaleziono w Chinach (prowincja Hu-nan); krysztay i pikne bliniaki dochodzce do 4,5 cm wydobyto ze z Wan-shan-khang. Cynober jest gwn rud rtci, ktrej zawiera 86%. Rt znajduje zastosowanie w medycynie i do wyrobu amunicji. Mniejsze znaczenie ma ju obecnie przy przerbce metali szlachetnych, zwaszcza przy pozyskiwaniu zota i srebra z rud [amalgamacja]. Wykorzystywana take do produkcji farb. Warto wspomnie, e w ostatnich kilku dekadach popyt na rt nie wzrasta, poniewa zastpowana jest ona innymi, taszymi substancjami (np. przy wyrobie luster). 53 Rombowy; Tw. 2-2,5; G. 4,63 g/cm3; oowianoszary z tczowymi nalotami; poysk metaliczny; R. czarna Antymonit znany by ju Pliniuszowi Starszemu, ktry wspomina o nim jako o kosmetycznym preparacie, gdy sproszkowanego, srebrzystoszarego antymonitu uywano wwczas czsto do

barwienia powiek. Antymonit wystpuje w rnych yach kruszcowych, czsto wsplnie ze zotem. Tworzy wyduone krysztay, czsto o pokroju igiekowym. Niekiedy wystpuje w skupieniach zbitych. Zasyn dziki urzekajco piknym krysztaom pochodzcym ze z na wyspie Sikoku w Japonii, ktre uywano do wyrobu ozdb. Krysztay cieszyy si du popularnoci wrd miejscowej ludnoci, wykorzystywano je bowiem jako podprki do kompozycji kwiatowych lub jako tworzywo malekich patkw w synnych miniaturowych ogrdkach japoskich. Te niezwyke twory mineralnego wiata stanowiy niekiedy zasadnicz cz dekoracyjnego wystroju wntrza domostw. Japoskie antymonity byy rzeczywicie uderzajco pikne. ciany naturalnych pustek skalnych zdobiy bogate druzy i skupienia wspaniaych, kolumnowych krysztaw lnicych jak polerowana stal. W Japonii od dawna zaprzestano ju wydobycia antymonitu i krysztay, ktre osigay niekiedy jeden metr dugoci, nale obecnie do niezwykle cennych rzadkoci. Oglda je mona dzi jedynie w kolekcjach muzealnych. 54 Najwiksze zoa antymonitu znajduj si w Meksyku oraz w cninacti (prowincja luangsi;. iNajzasobniejsze zoa europejskie wystpuj w Maych Karpatach (Sowacja) oraz w Bohutinie i Milesovie koo Pfibramu (Czechy), na Sardynii i w Toskanii (Wochy) oraz w Serbii w miejscowoci Fojnica, Krupanj i Kostjanik. Pikne druzy antymonitu spotykane s w Rumunii (Baia Sprie, Chiusbaia). Antymonit jest gwn rud antymonu, ktrego zawarto dochodzi do 71 %. Blisko trzy czwarte produkcji antymonu zuywa si do wyrobu rnego rodzaju stopw w celu podwyszenia ich twardoci. Zoowe nagromadzenia antymonitu zawieraj do 15% antymonu, ktremu towarzyszy z reguy cynk i ow. Rombowy; Tw. 2-3; G. 3,9-4,6 g/cm3; ciemny, stalowoszary z brzowym odcieniem; poysk metaliczny; R. brunatnoszara Berthieryt otrzyma sw nazw na cze francuskiego chemika P. Berthiera (1782-1861) i jest stosunkowo mao znanym mineraem. Tworzy zazwyczaj skupienia zbite lub igiekowe, w czym przypomina antymonit. Berthieryt rni si jednak barw, z reguy stalowoszar z ywymi brunatnobrzowymi poyskliwymi pasemkami. Wystpuje w yach rudnych, zwykle wraz z antymonitem. Gwne zoa berthierytu znajduj si we Freibergu (Niemcy), Bohutinie koo Pfibramu (Czechy), w Baia Sprie i Chiusbaia (Rumunia) oraz Oruro (Boliwia). Pokrewny skad chemiczny ma miargyryt (siarczek srebra i antymonu, Ag2Sb2S4). Nazwa wywodzi si z greckiego meion - mniej, oraz argyrion ~ srebro, poniewa zawiera mniej srebra ni inne podobne rudy tego kruszcu, ktrym czsto towarzyszy. 55 wystpuje w postaci drobnych, pojedynczych krysztaw o pokroju tabliczkowym lub tworzy zwarte skupienia ziarniste. Na wieym przeamie jest ciemnoczerwony, podobnie jak pirargiryt, ale pod wpywem wietrzenia szybko szarzeje, wpadajc prawie w czer. Miargyryt spotykany jest stosunkowo rzadko w obrbie srebrnononych y kruszcowych i znany jest gwnie ze z Zatacecas w Meksyku, Braunsdorf w Saksonii i Pfibram w Czechach. Rombowy; Tw. 2,5-3; G. 5,7-5,9 g/cm3; ciemnoszary; poysk metaliczny; R. stalowoszara do czarnej Bournonit znany by od dawna z pustek skalnych i y rudnych w Grach Harzu. Wystpienia tego minerau spotykane s rwnie w okolicach Pfibramu (Czechy) oraz w Kornwalii (Wielka Brytania), gdzie tworzy due zoa w okolicach Endellion, uznawane za cenn rud antymonu (std pochodzi pierwotna nazwa tego minerau - endellionit). Obecnie stosowan nazw wprowadzono dla uczczenia francuskiego krystalografa i mineraloga Bournona (1751-1825), ktry okreli skad chemiczny minerau. Krysztay bournonitu maj zazwyczaj pokrj tabliczek o prostoktnym zarysie. Niekiedy wystpuj w postaci zrostw bliniaczych. Krysztay supkowe spotykane s znacznie rzadziej. Bournonit tworzy rwnie zespoy dobrze rozwinitych krysztaw wystpujcych w yach rudnych lub skupienia ziarniste albo zbite, dobrze rozpoznawalne dziki

silnemu poyskowi. Jest stosunkowo kruchy. Bournonit pozyskuje si gwnie jako rud miedzi i oowiu. 56 Rombowy; Tw. 2,5; G. 5,8-6,2 g/cm-3; oowianoszary z niebieskawym odcieniem; poysk metaliczny; R. brzowoczarna Boulangeryt zosta tak nazwany dla podkrelenia zasug francuskiego inyniera grnictwa C.L. Boulangera (1810-1849). Ze wzgldu na swj niezwyky wygld jest jednym z najciekawszych i najbardziej poszukiwanych mineraw. Tworzy zazwyczaj skupienia wkniste lub promieniste zoone z pojedynczych, wyduonych krysztaw o pokroju igiekowym, ktre czsto przenikaj si wzajemnie. Z tego powodu wraz z innymi rzadkimi siarczkami nazywany bywa niekiedy rud pierzast. Spotykany w hydrotermalnych zoach polimetalicznych kruszcw oowiu. Gwne zoa znajduj si w Mollieren we Francji, w Wolfsbergu (Gry Harzu w Niemczech), Pfibramie w Czechach, lokalnie na Grnym lsku, w rejonie Nerczyska na Uralu (Rosja). Boulangeryt jest rud oowiu (55,2% Pb). Innym mineraem z tej samej grupy siarczkwjest jamesonit, ktry sw nazw zawdzicza szkockiemu mineralogowi Robertowi Jamesowi (1774-1854). Tworzy podobne jak boulangeryt skupienia wkniste zoone z drobnych, jednoskonych krysztaw o pokroju igiekowym. Spotykany w zoach hydrotermalnych oraz w zotononych yach kwarcowych. Najwaniejsze jego zoa znajduj si w Arnsbergu w Westfalii, w Grach Harzu i Freibergu w Niemczech, okolicach Kasejovic i Pfibramu w Czechach oraz w Zlata Ida koo Koszyc na Sowacji (wystpuj tu igiekowe krysztay dochodzce do 20 cm dugoci). 57 Heksagonalny; Tw. 2,5; G. 5,57 g/cm3; szarawoczerwony, pod wpywem wiata zmienia si na szary lub czarny; poysk diamentowy; R. jaskrawoszkaratna Prustyt zaliczany jest do tzw. szlachetnych rud srebra, ktrym to mianem okrelano dawniej rudy o wysokiej zawartoci tego kruszcu. Prustyt by atwo rozpoznawalny ze wzgldu na szkaratn barw i silny poysk. Niestety, prustyt wystawiony na wiato szybko traci poysk i zmienia barw na szar, a nawet czarn. Dzieje si tak dlatego, e na jego powierzchni tworz si cienkie warstewki metalicznego srebra (jest to podobna reakcja fotochemiczna jak na kliszy fotograficznej). Prustyt wystpuje zazwyczaj w postaci skupie ziarnistych, czasami zbitych, rzadziej tworzy krysztay. Spotykany w yach kruszcowych rud arsenu. Wspaniae, romboedryczne krysztay prustytu pochodz z Saksonii (Freiberg, Annaburg), Jachymova (Czechy), ze stanu Chihuahua w Meksyku oraz z Chile, gdzie w zou Chaarcillo spotykane s krysztay dochodzce do 5 cm. Prustyt jest jedn z najwaniejszych rud srebra, zawiera bowiem a 65,4% kruszcu. Pirargiryt jest bardzo podobny do prustytu, ale zamiast arsenu zawiera antymon (Ag3SbS3). Na wieym przeamie jest ciemnoczerwony w przeciwiestwie do janiejszego prustytu. 58 Poysk metaliczny do diamentowego. Pod wpywem wiata przyjmuje takie same odcienie jak prustyt. Tworzy take krysztay o pokroju supkowym, ale znacznie czciej wystpuje w postaci skupie ziarnistych lub zbitych. 7 Regularny; Tw. 6-6,5; G. 4,9-5,2 g/cm3; ty lub spiowoty; silny poysk metaliczny; R. czarna z brzowym odcieniem Piryt jest znany od czasw staroytnych. Jego nazwa wywodzi si z greckiego pyr (ogie) i nawizuje do iskier pojawiajcych si w trakcie rozupywania tego minerau. W Grecji uwaano, e posiada waciwoci lecznicze (przypuszczano, e zapobiega "psuciu si krwi"), i dlatego noszono 59

go jako amulet. Inkowie wykonywali z pirytu lustra. W inkaskich grobowcach znajdowano pyty z polerowanego pirytu i dlatego minera ten bywa niekiedy nazywany "kamieniem Inkw". W redniowieczu rdem wiadomoci o pirycie byy dowiadczenia grnikw zdobywane w trakcie poszukiwa i wydobycia tego minerau. Dokadniejsze poznanie wasnoci pirytu oraz umiejtno odrniania go od innych podobnych mineraw jest ju dorobkiem pniejszych czasw. Piryt wystpuje powszechnie i zapewne kady rozpozna bez trudu mae, zocistote ziarna i krysztay pirytu spotykane w wglu, ktre na pierwszy rzut oka przypominaj zoto. Czarna rysa pirytu, w przeciwiestwie do tej rysy zota, pozwala natychmiast wykaza rnic. Najwiksze iloci pirytu wystpuj w skaach osadowych. Piryt czsto tworzy dobrze wyksztacone krysztay w postaci szecianw, omiocianw o rnym pokroju, niekiedy z charakterystycznymi bruzdami na powierzchni cian. Najdoskonalsze krysztay pirytu spotykane s w yach kruszcowych. Znacznie czciej piryt wystpuje w postaci skupie zbitych lub ziarnistych. Jego spiowote i zote powierzchnie s niejednokrotnie pokryte, barwnymi plamami, najczciej niebieskimi, zielonymi lub czerwonymi. Jest to efekt skonnoci pirytu do szybkiego wietrzenia i utleniania. Warto zwraca szczegln uwag na kady okaz pirytu przechowywany w kolekcji, poniewa podczas jego rozkadu wydziela si kwas siarkowy, ktry niszczy wszystko, co znajduje si w pobliu. Podobne przemiany zachodz oczywicie w warunkach naturalnych. W wyniku procesw utleniania pirytw powstaj rne siarczany Jak m.in. gips (uwodniony siarczan wapnia), aluminit (uwodniony siarczan glinu), melanteryt (uwodniony siarczan elaza). Inne produkty utleniania wchodz 60 w skad uwodnionych tlenkw elaza, takich jak np. limonit i goethyt. Piryt rozkada si szybko w kwasie azotowym i jest atwo topliwy. Ze wzgldu na swoje wasnoci chemiczne piryt jest niepodanym skadnikiem ska wykorzystywanych do zewntrznego zdobienia budowli, poniewa jego obecno powoduje szybkie pojawianie si plam i rdzawych zaciekw. Wanymi orodkami wydobycia pirytu s Rio Tinto w Hiszpanii oraz Japonia. Synne krysztay pirytu pochodz z Elby i innych z woskich (np. Gavorrano), ze z Khalkidiki w Grecji, Galliyare w Szwecji oraz USA (Utah). Piryt jako surowiec jest szeroko uywany w technice. Przede wszystkim wykorzystuje si go do produkcji kwasu siarkowego, siarczanw, do wytwarzania farb itp. Niektre piryty zawieraj domieszki zota i miedzi i wykorzystywane s wwczas jako rudy tych metali. Znaczenie pirytu jako surowca dostarczajcego siark znacznie ostatnio zmalao. Przyczyniy si do tego eksploatacja nowo odkrytych z siarki rodzimej oraz wykorzystanie gazw przemysowych pochodzcych ze spalania wgli zawierajcych siark. Ze wzgldu na swj wyjtkowy poysk piryt stosowany jest niekiedy do celw dekoracyjnych. [W Polsce piryt jest rwnie bardzo rozpowszechniony. W przeszoci zoa pirytu eksploatowano w Rudkach koo Supi Nowej (Gry witokrzyskie). Wystpuje rwnie w wielu rejonach na Dolnym lsku oraz towarzyszy zoom kruszcowym cynku i oowiu na Grnym lsku. Spotykany jest w kopalni wgla brunatnego Turw]. 61 Rombowy; Tw. 5-6; G. 4,6-4,9 g/cm3; mosinoty; poysk metaliczny; R. czarna z brzowym odcieniem, janiejsza ni pirytu Markasyt ma ten sam skad chemiczny co piryt oraz prawie identyczne zabarwienie i wiele innych zblionych waciwoci. Nic wic dziwnego, e nazw pyr (ogie) okrelano w staroytnoci zarwno piryt, jak i markasyt, uwaajc je a do redniowiecza za kamienie o waciwociach leczniczych. Dopiero w 1814 r. francuski mineralog Rene Just Haiiy wykaza po raz pierwszy rnice pomidzy pirytem i markasytem. Dzi dysponujemy ca gam testw pozwalajcych na rozpoznanie obu mineraw.

Markasyt ma inn struktur wewntrzn, a co za tym idzie - inn posta krystaliczn. Krysztay markasytu s najczciej mae i maj pokrj tabliczkowy lub supkowy. Nierzadko s zbliniaczone i tworz zoone zrosty, take z pirytem. Znane s pod nazw m.in. "pirytu grzebieniastego". S to zazwyczaj bliniaki "piciokrotne" zoone z wyduonych zespow supkowych krysztaw. Czsto spotyka si take skupienia zbite, ziarniste, igiekowe lub promieniste oraz formy naciekowe w postaci stalaktytw lub piknie wyksztaconych naskorupie. 62 W szczelinach wgla markasyt wystpuje niekiedy w postaci warstewek o nerkowatej powierzchni i nosi wwczas nazw "pirytu wtrobowego". Doskonale uformowane skupienia promieniste i konkrecje okrelane s czsto przez grnikw mianem "pomaraczy". Rnorodno ksztatw markasytu jest rzeczywicie ogromna. Markasyt ma barw niemal identyczn jak piryt. Jest rwnie mosinoty, chocia nieco bledszy z szarozielonym odcieniem. Odrnienie obu mineraw po kolorze jest prawie niemoliwe. [Znacznie atwiej mona wykaza rnic uwzgldniajc posta krysztaw, ktre maj daleko wicej charakterystycznych cech, a take biorc pod uwag nisz gsto markasytu]. Markasyt i piryt wystpuj wsplnie w zoach wgla oraz w rozmaitych zmetamorfizowanych i niezmetamorfizowanych skaach osadowych. Tworz konkrecje w iach i wapieniach, znacznie rzadziej wystpuj w yach kruszcowych. Rwnie geneza obu tych mineraw wykazuje wiele podobiestw. Markasyt jest jednak mniej rozpowszechniony od pirytu, chocia w nieduych ilociach spotyka si go w wielu miejscach. Wystpuje tylko w powierzchniowych strefach skorupy ziemskiej i, w przeciwiestwie do pirytu, wytrca si z kwanych roztworw hydrotermalnych w niskich przedziaach temperatur lub powstaje podczas rozkadu organizmw rolinnych i zwierzcych. Markasyt umieszczony wewntrz pudeka zamienia si po chwili w szarawy py i wydziela zapach kwasu siarkowego. Dzieje si tak dlatego, e markasyt utlenia si jeszcze szybciej ni piryt. Produkty rozkadu s rwnie podobne. Najczciej s to siarczany (gwnie gips) oraz limonit. Najlepiej znane zoa markasytu znajduj si w Folkestone i Dover w Wielkiej Brytanii, we Freibergu w Niemczech oraz na przedgrzu Rudaw w Czechach (okolice Sokolova). Czasami markasyt pokryty jest drobnymi szecianami krysztaw pirytu. Niestety, te markasyty s szczeglnie nietrwae i ulegaj szybkiemu rozpadowi. Poniewa markasyt jest mniej rozpowszechniony od pirytu, jego praktyczne zastosowanie jest stosunkowo niewielkie. Tylko nieliczne zoa markasytu stanowi baz surowcow dla produkcji kwasu siarkowego. [W Polsce markasyt wystpuje w znacznych ilociach w dolomitach kruszcononych na obszarze Grnego lska oraz w Rudkach koo Supi Nowej (Gry witokrzyskie), a take w kopalni wgla brunatnego Turw]. 63 Rombowy; Tw. 5,5; G. 6,07-6,15 g/cm3; szary lub cynowobiay; poysk metaliczny; R. ciemna szaro-czarna Arsenopiryt zosta opisany po raz pierwszy w 1546 r. przez G. Agricol, ktry nazwa go trujcym pirytem. Staroytni wiedzieli o jego istnieniu, ale nie byli w stanie uchwyci subtelnej rnicy midzy arsenopirytem a kilkoma innymi pirytami. Uczeni nie powicali mu zbyt wiele uwagi a do koca XVIII wieku, a jego skad chemiczny okrelono dopiero w 1812 r. Arsenopiryt jest typowym mineraem utworw hydrotermalnych i wystpuje w yach polimetalicznych wraz z innymi rudami kruszcw, siarczkowych lub samodzielnie. Ze wzgldu na tawy odcie wygldem przypomina nieco piryt. Na wieym przeamie ma barw stalowoszar lub cynowobia. Tworzy skupienia zbite lub krystaliczne. Najwiksze zoe arsenopirytu wystpuje w Szwecji [Boliden]. Inne znane zoa znajduj si we Francji (Aude), Niemczech (Frei-berg), Austrii (Salzburg) i Meksyku. Mimo e arsenopiryt zawiera znaczn ilo arsenu (do 46%), pierwiastek ten

pozyskiwany jest gwnie (90%) z innych rud arsenowych. [W Polsce zoa arsenopirytu zotononego wystpuj na Dolnym lsku w rejonie Zotego Stoku, gdzie byy eksploatowane do poowy XX wieku]. 64 Heksagonalny; Tw. 1-1,5; G. 4,7-4,8 g/cm3; oowianoszary; poysk metaliczny; R. szarozielona Molibdenit otrzyma nazw przez pomyk, poniewa greckie sowo molybdos znaczy "grafit", z ktrym by czsto mylony. W staroytnej Grecji terminem tym okrelano nie tylko molibdenit i grafit, ale take inne podobne mineray, m.in. zawierajce antymon, ktre wykorzystywano do wyrobu przyborw do pisania. W 1778 r. szwedzki chemik Carl Wilhelm Scheele wyodrbni molibdenit z grupy mineraw o tej samej nazwie. Molibdenit tworzy formy heksagonalne wystpujce w postaci blaszkowych i uskowych skupie. Wykazuje doskona upliwo i rzeczywicie czsto przypomina grafit, od ktrego molibdenit mona jednak atwo odrni dziki niebieskawo-fioletowej barwie i metalicznemu poyskowi. Wystpuje przede wszystkim w granitach i pegmatytach zwizanych ze strefami metamorfizmu hydrotermalnego, zwykle razem z kasyterytem i wolframitem. Blisko 90% wiatowej produkcji molibdenitu pochodzi ze z w Climax w stanie Kolorado. Inne wane zoa znajduj si w Chile i Renfrew w Kanadzie, a w Europie w Czarnogrze i w Czechach. Molibdenit jest najwaniejsz rud molibdenu, ktrego zawarto osiga 60%. Molibden wykorzystywany jest gwnie do produkcji stali szlachetnych oraz do wytwarzania gstych smarw. 65 Jednoskony; Tw. 1,5; G. 3,5-3,6 g/cm3; pomaraczowoczerwony, ciemnopomaraczowy; poysk tusty do diamentowego; R. jasnopomaraczowa Realgar jest jednym z naturalnych zwizkw arsenu; wykorzystywany pocztkowo jako barwnik. Znany by pod rnymi nazwami handlowymi: rubin arsenowy, blenda arsenowa lub szko arsenowe. Realgar tworzy si w wyniku rozkadu mineraw arsenowych, gwnie arsenopirytu. Wystpuje w postaci ziaren lub krysztaw. Najpikniejsze okazy realgaru pochodz z Allchar koo Salonik w Grecji, gdzie wystpuj wsplnie z aurypigmentem w bogatych zoach rud arsenowych. W mieszaninie obu tych mineraw spotka mona czasami dobrze wyksztacone, supkowe krysztay wieego anty monitu - podstawowej rudy antymonu w tym zou. Okazy z Allchar s jednym z najbardziej urozmaiconych kolorystycznie zespow mineralnych, dziki kontrastowi barw - zocistotej, krwistoczerwonej i jaskrawej stalowoniebieskiej. Podobne zoa znajduj si w Cavnic i Baia Sprie w Rumunii. Najwiksze zoe pozaeuropejskie znajduje si w Stanach Zjednoczonych (Nevada). W Luchumi na Kukazie spotykane s due, supkowe krysztay realgaru, ktrych wielko dochodzi do 1,5 cm. Obecnie realgar stosuje si w pirotechnice (skadnik tzw. biaych pomieni Grecji) oraz do produkcji garbnikw. Realgar zawiera do 70% arsenu. 66 Jednoskony - pseudorombowy; Tw. 1,5-2; G. 3,48 g/cm3; zocistoty, brzowawy; poysk perowy, diamentowy; R. cytrynowota Aurypigment, ktrego nazwa znaczy w przyblieniu tyle co "zoty pigment", uywany by jako barwnik malarski. Pocztkowo importowano go do Europy ze rodkowego Wschodu w postaci duych patkw dochodzcych do 10 cm dugoci, znanych pod nazw "turecki aurypigment". Pochodzi ze z Djulamerk w poudniowej Turcji w pobliu granicy z Irakiem. Obecnie naturalne zoa aurypigmentu nie zaspokajaj duego zapotrzebowania na wytwarzane ze farby i dlatego produkowany jest sztucznie pod nazw "krlewskiej ci". Niektrym zoom aurypigmentu towarzysz inne rudy arsenu. Aurypigment tworzy w szczelinach skalnych skupienia nerkowate, graniaste lub naciekowe. Krysztay s raczej rzadkie. Gwne zoa: Cavnic, Baia Sprie (Rumunia), Allchar (Grecja) i wspomniany ju Djulamerk. Krysztay aurypigmentu, dochodzce do 60 cm dugoci, zostay znalezione w zou Minkiule koo Jakucka we wschodniej Syberii. Aurypigment wykorzystywany jest jako ruda arsenu, ktrego zawarto dochodzi do 61%.

67 Rozdzia 3 HALOGENKI Mineray, ktre s zwizkami chemicznymi pierwiastkw zaliczanych do grupy tzw. halogenw (chlorowcw), to znaczy chloru, fluoru, bromu i jodu, nazywane s halogenkami. Wrd wymienionych czterech pierwiastkw szczegln pozycj zajmuje fluor, ktry rni si zdecydowanie od pozostaych, i dlatego mineray zawierajce fluor wystpuj w paragenezach cakowicie odmiennych od zwizkw mineralnych chloru, bromu i jodu. Najwiksza koncentracja mineraw fluoru wystpuje w skaach granitowych. Lotne skadniki magmy, a w szczeglnoci produkty ekshalacji wulkanicznych, s ju znacznie ubosze w fluor, natomiast charakteryzuj si duym udziaem chloru. Dlatego te w aktywnych wulkanach spotykane s zaledwie ladowe iloci fluoru, podczas gdy chlor wystpuje w gazach wulkanicznych w wielkiej obfitoci. Jednak najwiksza koncentracja chloru, bromu i jodu wystpuje w nieorganicznych skaach osadowych, przede wszystkim pochodzenia morskiego. W porwnaniu z innymi grupami halogenki s w krlestwie mineraw reprezentowane raczej ubogo. Do szeroko rozpowszechnionych zaliczy mona jedynie fluoryt i sl kamienn. Regularny; Tw. 2; G. 3,1-3,2 g/cm3; bezbarwny, szary, rzadziej czerwonawy lub niebieski; poysk szklisty lub matowy; R. bezbarwna Sl kamienna (halit) ju w czasach prehistorycznych stanowia wany przedmiot handlu. Bya bez wtpienia najbardziej niezbdnym mineraem dla czowieka i do dzi pozostaje artykuem pierwszej potrzeby. Wzmianki o soli kamiennej odnale mona w dzieach wielu przyrodnikw i filozofw staroytnych. Pliniusz Starszy (23-79 n.e.), ktry zgin podczas erupcji Wezuwiusza, wymienia wiele metod pozyskiwania soli kamiennej przez odparowanie wody morskiej lub solanek. W rejonie wybrzey Morza rdziemnego zoa soli kamiennej znane byy z Hiszpanii, z okolic dzisiejszej Barcelony (Cardona). W Indiach sl kamienn wydobywano ju w epoce wypraw Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.). Eksploatacja synnej Solnej Komnaty (Salzkammergut) w dzisiejszej Austrii sigaa nawet znacznie odleglejszych czasw. Jak dowiody wykopaliska archeologiczne, sl kamienn wydobywano tam co najmniej od XV wieku p.n.e. Pozostaoci pradawnych kopalni soli odkryto w okolicach Hallstatt, gdzie oprcz podziemnych sztolni i wyrobisk znaleziono opaty, drabiny i inne narzdzia grnicze, doskonale zachowane dziki konserwujcej dziaalnoci soli. Rozwj kopalnictwa soli w Hallstatt datowany jest na wczesn epok elaza (800-400 lat p.n.e.). Inne lady dawnego grnictwa solnego znane s z okolic Wieliczki i Bochni w Polsce [sigaj rwnie odlegych pradziejw i zostay potwierdzone pniej dokumentami Magnum Sal z XI wieku ]. Bogate zoa wielickiej soli wystpuj w przewarstwieniach osadw gipsu i iw solononych. Chocia ludzie od dawna zdawali sobie spraw ze znaczenia z soli dokadny jej skad chemiczny ustali dopiero w 1810 r. brytyjski chemik i fizyk sir Humphry Davy. Gwne zasoby soli kamiennej znajduj si w morzu. Poniewa przecitne zasolenie wody morskiej wynosi 3,7%, szacuje si, e wszystkie morza i oceany wiata zawieraj okoo 20 mln km3 soli. Dlatego przez wieki sl pozyskiwano prost metod odparowywania sonej wody z pytkich zbiornikw pooonych wzdu wybrzey morskich. Ten sposb wydobycia soli rozpowszechniony jest szczeglnie w przybrzenych rejonach Morza rdziemnego i Morza Czarnego. 69 Zoa soli kamiennej, oczy wicie w postaci staej, wystpuj take w gbi ldu niemal we wszystkich formacjach geologicznych. Powstaway one przed milionami lat na skutek odparowania wody z pytkich zbiornikw morskich w suchym i gorcym klimacie. Sl, krystalizujc stopniowo z wody morskiej, tworzya pierwotnie poziomo uoone warstwy, ktre ulegay powolnym deformacjom. Silnie plastyczne pokady soli kamiennej formoway si nastpnie w zoa solne,

ktrym towarzysz czsto gips i anhydryt, a take sole potasowe. Zoa te s obecnie gwnymi rejonami eksploatacji grniczej. Sl kamienna wystpuje przewanie w postaci skupie ziarnistych lub zbitych, a w szczelinach tworzy czsto regularne krysztay. Maj one doskona upliwo i rozpryskuj si z atwoci pod jednym uderzeniem motka na wiele malekich, regularnych krysztaw. W niektrych kopalniach wgla kamiennego wystpuj solne stalaktyty i stalagmity; jest to bardzo interesujce z mineralogicznego punktu widzenia. Chemicznie czysta sl kamienna jest przezroczysta. Szare zabarwienie pochodzi od iu, czerwone od hematytu, brzowe-od substancji bitumicznych, a niebieskie od metalicznego sodu. Sl kamienna zawiera zwykleliczne domieszki, m.in. w postaci chlorkw magnezu i wapnia. Jest doskonale rozpuszczalna w wodzie. Gwnymi producentami soli s Stany Zjednoczone AP, Wielka Brytania oraz Niemcy. Do najbardziej znanych z nale wspominane ju uprzednio orodki grnictwa soli w Austrii i w Polsce. Pikne i interesujce zarazem krysztay soli wystpuj w rejonach wysychajcych sonych jezior, takich jak Morze Martwe, Wielkie Jezioro Sone w stanie Utah (USA), sone jeziora w Afryce Pnocnej itp. Krystaliczne formacje solne wystpuj rwnie na stepach. 70 Najpikniejsze okazy krysztaw soli kamiennej spotyka si obecnie w niektrych kopalniach soli na Syberii, a take w wielu rejonach w Stanach Zjednoczonych, m.in. takich jak sone jezioro Lake Searles koo San Bernardino w Kalifornii. Pochodzce z tych z skupienia krysztaw osigaj przewanie dugo od 2 do 8 cm, a niektre pojedyncze krysztay mog dochodzi do 30 cm dugoci. [W synnych Grotach Krysztaowych w Wieliczce, ktre objte s cis ochron, wystpuj wielkie krysztay czystego halitu o krawdziach do 40 cm dugoci]. Sl jest niezbdna czowiekowi do ycia. Kady z nas spoywa jej rocznie okoo 7,5 kg. Due iloci soli wykorzystuje si dzisiaj w przemyle chemicznym jako podstawowy surowiec do produkcji zwizkw sodu i chloru. Due, przezroczyste krysztay s stosowane w optyce i do budowy aparatury pomiarowej. Sl kamienn pozyskuje si gwnie ze z ldowych, podczas gdy tradycyjne metody odparowywania z wd morskich stosuje si w ograniczonym zakresie. Roczna produkcja soli kamiennej siga w przyblieniu 35 mln ton. Sylwin (chlorek potasu, KCl) krystalizuje podobnie jak sl kamienna i zawiera czsto domieszki chlorkw sodu i magnezu. Tworzy regularne krysztay o doskonaej upliwoci lub skupienia ziarniste, niekiedy igiekowe, rwnie o dobrej upliwoci. Bezbarwny, biaawy, czsto z odcieniem niebieskim lub czerwonym. Wystpuje w zoach solnych, przede wszystkim w rejonie Stassfurtu (Niemcy) i w Polsce (Inowrocaw, Wapno). Sylwin jest najwaniejsz sol potasow i ma ogromne znaczenie techniczne, zwaszcza w produkcji nawozw potasowych i wyrobie myde potasowych. Potas metaliczny jest wykorzystywany jako katalizator przy produkcji syntetycznego kauczuku. 71 Regularny; T w. 3,5- 4; G. 3,1 -3,2 g/cm3; zabarwienie rne, najczciej fioletowe, zielone, tawe, rzadziej bezbarwny; poysk szklisty; R. bezbarwna Fluoryt jest mineraem, ktry zawsze zwraca uwag piknym wyksztaceniem krysztaw i rozmaitoci barw. Przyciga wzrok grnikw wydobywajcych cyn w Rudawach, ktrzy nazywali go kwiatem rudy. Rwnie redniowieczni grnicy angielscy nadali fluorytowi poetyck nazw: "bkitny John". Jednak nie oni pierwsi dostrzegli wspaniao barw i ksztatw fluorytu. Jego walory zdobnicze doceniali ju bowiem staroytni Grecy. Z fluorytu wykonywano pikne, wielobarwne wazy, synce pniej jako wazy murryskie (od ac. murra - fluoryt). Fluoryt importowano wwczas z Partii (dzisiejszy Iran). W czasach imperium rzymskiego wazy z fluorytu cenione byy bardzo wysoko. Kiedy zaczynao brakowa tego rzadkiego minerau, zaczto produkowa imitacje ze szka. Byy to prawdopodobnie pierwsze prby imitacji kamieni szlachetnych.

Stosunkowo czsto wystpuj pikne okazy,krysztaw fluorytu o zrnicowanych barwach. Krysztay fluorytu maj doskona upliwo. Minera ten wystpuje rwnie w postaci skupie ziarnistych lub zbitych. W 1824 r. niemiecki mineralog Friedrich Mohs (1773-1839) odkry, e w okrelonych warunkach fluoryt wykazuje osobliw cech zmiennoci barw, ktr pniej, wanie od fluorytu, nazwano fluorescencj. Zaobserwowa mona j szczeglnie dobrze w przezroczystych odmianach fluorytu. Wystawione na wiato o okrelonej barwie natychmiast emituj wiato o innej barwie. Dla przykadu fluoryt nawietlony promieniami ultrafioletowymi wieci fioletowo. (Termin "fluorescencja" stosowany jest obecnie dla okrelenia wielu innych rodzajw 72 luminescencji). Zmienno barw fluorytu wystpuje niekiedy w obrbie poszczeglnych osobnikw krystalicznych. Poza wystpieniami w zoach rud cyny fluoryt spotykany jest czsto w pegmatytach oraz yach hydro termalnych. Krystalizuje w wysokich temperaturach wrd resztkowych produktw magmowych obfitujcych w skadniki lotne. Fluoryt pochodzenia osadowego jest znacznie rzadszy i wystpuje np. w szczelinach wapieni lub wgli. Niemniej jednak najbogatsze zoa fluorytu o znaczeniu przemysowym nale wanie do tej kategorii i wystpuj m.in. w seriach wapiennych na obszarze Illinois i Kentucky w Stanach Zjednoczonych AP. Spord z europejskich do najlepiej znanych nale zoa w rejonie Freibergu w Niemczech oraz w Wielkiej Brytanii - w Weardale koo Durham oraz hrabstwie Derby (std pochodzi odmiana zwana "bkitny John"). Fluoryt pojawia si take w znacznych ilociach we Francji, Woszech oraz w Rosji (gwnie rejon Bajkau). Fluoryt jest najbardziej rozpowszechnionym mineraem fluoru, wanego surowca chemicznego wykorzystywanego m.in. do produkcji gazw i kwasw fluorowych. Zwizki fluoru stosowane s rwnie w przemyle szklarskim i w hutnictwie (fluoryt uywany jest jako topnik podczas przerbki rud). Bezbarwny fluoryt wykorzystywany jest do wytwarzania soczewek optycznych przepuszczajcych promienie ultrafioletowe. Fluor i niektre jego zwizki s trujce i maj zastosowanie do produkcji rodkw dezynfekcyjnych. Niektre wasnoci zwizkw fluoru, umoliwiajce obnienie temperatury nawet do -100C, decyduj o jego zastosowaniu w przemyle chodniczym. Fluor wykorzystywany jest rwnie w innych procesach technologicznych, m.in. przy przerbce surowcw uranowych w technice rakietowej. Fluoryt jest cenionym kamieniem ozdobnym wykorzystywanym od dawna do wyrobu przedmiotw dekoracyjnych. [W Polsce niewielkie wystpienia fluorytu spotykane s m.in. na Dolnym lsku (Kletno koo Kodzka, Bystrzyca Kodzka, Kamienna Gra)]. 73 Rozdzia 4 TLEINKI Tlenki s zwizkami tlenu z pierwiastkami metalicznymi lub niemetalicznymi. Wyrnia si wrd nich proste tlenki bezwodne (np. kwarc, kasyteryt) i uwodnione, czyli wodorotlenki (np. opal, goethyt). Grupa spineli, w skad ktrej wchodz na przykad spinel i magnetyt, naley do tlenkw zoonych (dwutlenki z pierwiastkami dwu- lub trjwartociowymi), chocia w niektrych starszych podrcznikach zaliczana jest do odrbnej grupy. Wrd tlenkw znajduje si wiele mineraw, ktre wykazuj izomorfizm [rwnopostaciowo]. Do tlenkw zalicza si te obecnie niewielk grup mineraw manganowych, ktre s take dwutlenkami, ale w przeciwiestwie do spineli zawieraj czterowartociowy mangan oraz inne dwuwartociowepierwiastki (najczciej rwnie mangan). Jednym z takich mineraw jest psylomelan. W niektrych klasyfikacjach do tlenkw zaliczany bywa wolframit, chocia zwykle wcza si go do osobnej grupy wolframianw. [Swoistym wyjtkiem s mineray grupy SiO2 (m.in. kwarc), ktre ze wzgldu na pokrewiestwo wasnoci krystalochemicznych zaliczane s do krzemianw]. Tlenki i wodorotlenki s ogromnie

zrnicowan gromad mineraw, zarwno pod wzgldem pochodzenia, jak i wystpowania w rozmaitych rodowiskach geochemicznych. Regularny ;Tw. 3,5-4; G.5,8-6,2g/cm3; czerwonobrunatna; poysk na wieym przeamie diamentowy; R. bladoczerwona 75 Kupryt zosta opisany po raz pierwszy w 1546 r. przez U. Agricol, ktry na powierzchni warstw niektrych rud miedzi zauway ciemno zabarwiony minera. Dokadniejszy opis tego minerau zawdziczamy francuskiemu mineralogowi Rome de lIsle, ktry w roku 1783 stwierdzi jego wystpowanie w synnych zoach w Kornwalii (Wielka Brytania) i Timis (Rumunia). Nazw "kupryt" (od aciskiego cuprum) wprowadzi wiedeski mineralog W. Haidinger w 1845 r. Kupryt, czsto nazywany czerwon rud miedzi, wystpuje w postaci zbitej, drobnoziarnistej lub ziemistej. Niekiedy tworzy mae krysztay zwykle o pokroju igiekowym lub wknistym. Zwany bywa wwczas chalkotrichitem (od greckiego chalkos - mied i thrix - wosy). Naturalna barwa kuprytu jest ciemnoczerwona z poyskiem diamentowym, natomiast rysa ma odcie metaliczny. Ziemiste skupienia kuprytu zawieraj zwykle domieszki limonitu i przybieraj barw brzowoczerwon (ceglasta ruda miedzi). Kupryt jest produktem ubocznym utleniania miedzi lub jej rud siarczkowych. Dlatego wystpuje z reguy w grnej strefie y kruszcowych i towarzyszy zwykle miedzi rodzimej. W pustkach skalnych y kruszcowych mona spotka pikne omiocienne krysztay kuprytu o barwie karminowej. W wielu zoach obok owych omiociennych krysztaw pojawiaj si skupienia chalkotrichitu, ktrego igieki s w rzeczywistoci cienkimi, wyduonymi szecianami kuprytu lub innych wtrnych mineraw miedziowych. W strefie wietrzenia kupryt przechodzi we wtrne, uwodnione wglany miedzi (malachit i azuryt). Gwne zoa: Rumunia (Modawia), Niemcy (Siegen w Nadrenii), Bonia (Sinjako), Francja (Chessy pod Lyonem), gdzie wystpuj omiocienne krysztay dochodzce do 3 cm dugoci, Rosja (Ural), Stany Zjednoczone AP (Jerome, Clifton i Bisbee w Arizonie), Australia (Broken Hill w Nowej Poudniowej Walii), w Anglii (Liskeard i Gwennap w Kornwalii) oraz Boliwia i Namibia. Kupryt jest, obok miedzi rodzimej, najbogatsz rud miedzi, ktrej zawarto dochodzi do 88,8%. Wysoko cenione s przezroczyste krysztay kuprytu, ale wystpuj one niezwykle rzadko. Innym bezwodnym tlenkiem miedzi jest tenoryt, nazwany tak na cze neapolitaskiego botanika M. Tenora (1780-1861). Znany jest on take pod nazw "melakonit" (z greckiego melas -czarny, i konis - py) lub "czarna mied". Ten tlenek miedzi, CuO, pojawia si gwnie w skupieniach ziemistych w powierzchniowej strefie kruszcw miedzi. Jego jednoskone, pseudoheksagonalne krysztay o pokroju tabliczkowatym s wielk rzadkoci. W odrnieniu od pospolitych odmian pylastych, krysztay tenorytu przybieraj barw stalowoczarn z silnym metalicznym poyskiem. W Europie znane s zoa w rejonie Wezuwiusza we Woszech, w okolicach Siegen (Zagbie Ruhry) i Daaden (Nadrenia) w Niemczech, w rejonie Jachymova (Czechy), w Rumunii oraz w Hiszpanii (Burgos). Najwiksze zoa tenorytu wystpuj w Stanach Zjednoczonych AP, przede wszystkim w okolicach Jeziora Grnego oraz Bisbee w Arizonie, gdzie tworz pokane pokady przypominajce nagromadzenia asfaltu. Regularny; Tw. 8; G. 3,5 g/cm3; rozmaicie zabarwiony, najczciej szkaratny (spinel rubinowy), tawy, niebieskawy, rowy (rubicell); poysk szklisty; R. biaa 76 Spinel nazw sw wywodzi przypuszczalnie z greckiego spinos - iskra, prawdopodobnie ze wzgldu na skrzce si barwy jego szlachetnych odmian. Spinel by od dawna kamieniem poszukiwanym i wykorzystywanym do celw zdobniczych, chocia mniej cenionym od rubinu, ktry przypomina swym wygldem. Krysztay spineli s zazwyczaj niewielkie, dlatego spotykane niekiedy wiksze osobniki nale do prawdziwych rzadkoci. Kilka takich wspaniaych okazw

stanowi wasno Brytyjskiego Muzeum Historii Naturalnej w Londynie. Spinel o masie 400 karatw przechowywany jest w kolekcji rosyjskiego skarbca pastwowego, inny wielki szkaratny spinel znajduje si wrd brytyjskich klejnotw koronnych. Pikne spinele zdobi koron witego Wacawa przechowywan w Zamku Praskim. Obfite domieszki rnych pierwiastkw, przewanie dwu- i trjwartociowego elaza i chromu, nie zaburzaj wprawdzie jednorodnoci krysztaw spineli, ale wpywaj na ich zabarwienie. Dla przykadu, barwa czerwona jest wywoana obecnoci chromu, brzowoczerwona- elaza trjwartociowego, a niebieskawe odcienie spowodowane s przez elazo dwuwartociowe. Obecno rnych pierwiastkw daje efekt wielobarwnoci. Czysty chemicznie-spinel, wytwarzany sztucznie, jest bezbarwny. Zarwno dwu-, jak i trjwartociowe elazo obecne jest w pokanych ilociach w czarnej odmianie zwanej pleonastem, ktra czsto zawiera take chrom. Pleonast traktowany bywa niekiedy jako osobny minera. Szlachetne spinele, wystpujce w wielu odmianach, znane s powszechnie pod nazwami stosowanymi przez jubilerw, jak np. czerwonokrwisty - rubin spinelowy, rowoczerwony - baa rubin, niebieskoczerwony - spinel almandynowy i hiacyntowoczerwony lub somianoty - rubicell. 77 Regularny; Tw. 5,5; G. 5,2 g/cm3; czarny z niebieskawym odcieniem; poysk metaliczny; R. czarna Magnetyt jest mineraem, ktry ze wzgldu na swe wasnoci magnetyczne zwraca szczegln uwag staroytnych przyrodnikw i filozofw. Wspomina o nim Pliniusz Starszy, opisujc wzgrze nad rzek Indus, zbudowane w caoci ze skay przycigajcej elazo. Wedug legendy, pierwszym odkrywc owej skay by pasterz imieniem Magnus, ktry zauway, e wieki z jego butw oraz elazne okucie laski przywary do ziemi. Mona zatem powiedzie, e magnetyzm jako zjawisko fizyczne zawdzicza sw nazw legendarnej postaci. Inna, bardziej prawdopodobna wersja wie nazw magnetytu z miejscem jego odkrycia - Magnesia w staroytnej Tesalii (Grecja). Magnetyt tworzy zazwyczaj skupienia ziarniste lub zbite, czasami wystpuje w postaci omiociennych krysztaw. Jest silnie magnetyczny. Najbardziej rozpowszechnione zoa magnetytu wystpuj w rudach skarnowych towarzyszcych skaom magmowym i metamorficznym. Zawierajce magnetyt skarny obfituj w krzemiany wzbogacone w elazo, takie jak: granaty (andradyt), pirokseny, hedenbergity, rne odmiany amfiboli oraz epidoty. Najwaniejsze zoa magnetytu znajduj si na rozlegych Obszarach grskich w pnocnej Szwecji [Kiruna-vaara], Norwegii, w Stanach Zjednoczonych AP, na Uralu i w okolicach Kurska (Rosja). Pikne krysztay magnetytu zostay znalezione w Binnatal (Szwajcaria). Magnetyt jest najcenniejsz rud elaza, ktrego zawarto dochodzi do 72%. Chromit, tlenek chromu i elaza zawierajcy niekiedy domieszki magnezu, trudno na pierwszy rzut oka odrni od magnetytu. Jest jednak sabo magnetyczny i ma brzow rys. Praktycznie rzecz biorc chromit jest jedyn rud chromu. Najwiksze zoa chromitu wystpuj w Zimbabwe, 78 Republice Poudniowej Afryki, na Filipinach i w USA. Zbliony do chromitu jest franklinit, tlenek elaza i cynku z domieszkami manganu. Franklinit tworzy zazwyczaj czarne, omiocienne krysztay wystpujce w skupieniach wraz z innymi mineraami (np. kalcytem). Najsynniejsze zoa znajduj si w rejonie Franklin i Ogdenburg w stanie New Jersey (USA). Rombowy; Tw. 8,6; G. 3,7 g/cm3; ty, tozielony, aleksandryt - zielony w wietle dziennym, fiole-towoczerwony w wietle sztucznym; poysk szklisty; R. bezbarwna Chryzoberyl, chocia mniej znany jako kamie szlachetny, ceniony jest bardzo wysoko. Wystpuje w pegmatytach i skaach metamorficznych (gnejsy i upki mikowe), tworzc dobrze wyksztacone krysztay o pokroju tabliczkowym lub supkowym. Pod wzgldem twardoci zajmuje wrd mineraw trzecie miejsce po diamencie i korundzie.

Spord wszystkich barwnych i przezroczystych odmian tego minerau za najbardziej wartociowy uznawany jest aleksandryt, nazwany tak na cze cara Rosji Aleksandra II. 72. Chryzoberyl - Marsikov (Czechy); rzeczywista wielko krysztaw dochodzi do 15 mm 79 Ten niezwyky kamie ma w wietle dziennym soczyst barw zielon, ktra w wietle sztucznym zmienia si na fiokoworow. Dlatego te powiada si niekiedy, e aleksandryt jest za dnia szmaragdem, a noc staje si ametystem. Gwne zoa chryzoberylu znajduj si w Sri Lance i w Brazylii (Espirito Santo). Nowe stanowiska odkryto take w kilku rejonach Afryki. Pikne, jasnote i doskonale przezroczyste krysztay chryzoberylu znalezione zostay w pobliu jeziora Alaotra na Madagaskarze. Wyjtkowo cenne, ciemne krysztay aleksandrytu, ktrych dugo dochodzi do 2 cm, wystpuj w Zimbabwe. Do najlepiej poznanych z europejskich naley rejon Marsikova na Morawach. Krysztay chryzoberylu z Marikova maj wspania, t barw, ale s zbyt spaszczone, by mogy by poddawane obrbce szlifierskiej. Du saw ciesz si zoa aleksandrytu odkryte w 1833 r. nad rzek Toko-waja na Uralu, ktre przez dugi czas byy jedynym miejscem wydobycia tego minerau. Znacznie pniej aleksandryt odkryto wrd z obfitujcych w inne odmiany chryzoberylu, m.in. w Sri Lance i Brazylii. Do rzadkoci nale due krysztay chryzoberylu. Doskonale przezroczyste krysztay dochodzce do 10 cm znaleziono w zoach aluwialnych na obszarze Madagaskaru. Niekiedy spotyka si do due otoczaki chryzoberylu o jedwabistym poysku (cymofan). Po nadaniu szlifu soczewkowatego wyrniaj si one wspaniaym, mienicym si poyskiem. Wystpuj gwnie w Sri Lance i Brazylii. Najpikniejsz i najwiksz grup krysztaw aleksandrytu - druz o wymiarach 25 x 15 cm, skadajc si z 22 krysztaw o masie 5 kg - znaleziono na Uralu. Ten wspaniay okaz znajduje si w zbiorach Muzeum Mineralogicznego im. A. Fersmana Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie. Najwikszy, pojedynczy kryszta aleksandrytu pochodzi ze Sri Lanki. Po przeciciu i oszlifowaniu zachowa on mas 66 karatw i jest obecnie przechowywany w kolekcji Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Najwiksze krysztay chryzoberylu, osigajce blisko 18 cm dugoci, odkryto w pegmatytach koo Golden w stanie Colorado (USA). Ceny chryzoberyli, a zwaszcza aleksandrytw o doskonaej przezroczystoci, utrzymuj si niezmiennie na bardzo wysokim poziomie. Najwyszej jakoci 10-karatowy aleksandryt wyceniany jest na nie mniej ni 30 tys. USD. 80 Romboedryczny; Tw. 9; G. 3,9-4,1 g/cm3; bezbarwny (leukoszafir) oraz rozmaicie zabarwiony, ladowe domieszki tlenkw chromu tworz odmiany czerwone (rubin), za tlenki elaza i tytanu odmiany niebieskie (szafiry), take szare, czerwonobrzowe itd.; poysk diamentowy, na mniej przezroczystych krysztaach - tusty; R. biaa Korund wystpuje w postaci kilku bardzo cennych, przezroczystych odmian barwnych, spord ktrych od niepamitnych czasw jako kamienie szlachetne syn rubin i szafir. Na przykad ju od tysicy lat eksploatowane s znane zoa szafirw Ratnapura w pobliu Colombo w Sri Lance. Od czasw staroytnych tymi kamieniami zdobiono szaty hinduskich ksit. Pierwsza pisemna wzmianka o zoach rubinu pochodzi z VI wieku n.e. i dotyczy kopal w okrgu Mogok w pnocnej Birmie. Wiadomo jednak, e rubiny odkryto tam znacznie wczeniej, podobnie zreszt jak w Sri Lance. Ju w redniowieczu szafiry, a zwaszcza rubiny, szeroko stosowano do wyrobu klejnotw. Kamieniom nadawano wwczas nieregularny ksztat kaboszonw w postaci zaokrglonych form bez naszlifowywania cianek na powierzchni. Ten rodzaj szlifu by szczeglnie przydatny przy obrbce wykorzystywanych dla celw zdobniczych kamieni pprzeroczystych i nieprzezroczystych. Stosowano go w owym czasie powszechnie przede wszystkim ze wzgldu na

ograniczone jeszcze moliwoci technik szlifierskich oraz z uwagi na ch zachowania jak najwikszej iloci drogocennego materiau. Szafiry i rubiny szlifowane t dawn metod zobaczy mona na przykad w synnej czeskiej koronie witego Wacawa pochodzcej z 1346 r. Znajdujcy si w niej okazay kamie jest najwikszym rubinem wykorzystanym do celw zdobniczych. Ma on nieregularny ksztat, jego wymiary wynosz 39,5x36,5x14 mm, a masa 250 karatw. Najwiksze kolekcje duych rubinw i szafirw znajduj si w rodowych klejnotach hinduskich ksit i w dawnych zbiorach szachw Iranu. S to przewanie kamienie o nieregularnym szlifie kaboszonowym. 81 Rubiny s to najczciej Krysztay supkowate o powoju piramidalnym, rzadziej tabliczkowate lub igiekowe. Zwykle jednak wystpuje w postaci skupie ziarnistych lub zbitych (szmergiel). Zoa korundu spotykane s najczciej w skaach metamorficznych lub w aluwiach. Dla przykadu macierzyst ska rubinw birmaskich s gruboziarniste marmury w strefie kontaktowej z granitami i pegmatytami. Z kolei rubiny, a take szafiry wystpujce w Sri Lance pochodz gwnie ze z aluwialnych. Znane s zoa rubinw w Tajlandii, Indiach, Borneo, Australii, Madagaskarze oraz w Stanach Zjednoczonych (Karolina Pnocna). Nowe zoa odkryto rwnie w Kenii, Tanzanii oraz w Kambody, gdzie szczeglnie zasobne s wystpienia w rejonie Pailin. Bardzo interesujce rubiny, chocia niezbyt przezroczyste, znaleziono rwnie w okolicach Prilepu w Macedonii. Wystpuj one w marmurach dolomitowych i tworz krysztay o niezwykych, rzadko spotykanych ksztatach. Rwnie ze z norweskich wydobywane s krysztay rubinu o wysokiej jakoci jubilerskiej. Szlachetne odmiany rubinw wystpuj jednak w przyrodzie stosunkowo rzadko. Wysoko cenione s rubiny gwiadziste, wykazujce interesujce z punktu widzenia krystalograficznego zjawisko asteryzmu. Ujawnia si ono szczeglnie wyrazicie, kiedy kamie city w postaci kaboszonu ukazuje w szczytowej swej czci charakterystyczne, jasne linie powstae z odbicia wiata, ktre sprawiaj wraenie szecioramiennej lub trjramiennej gwiazdy. Najwiksze zoa szafirw znajduj si w Tajlandii, Kaszmirze, Australii oraz w USA (Montana), a take (co odkryto ostatnio) w Tanzanii i Kambody. Mniejsze zoa znajduj si w Chinach i na Madagaskarze. Najbardziej znane zoa europejskie zlokalizowane s w Czechach (Izerska ka). Szczeglnie interesujce s szafiry gwiadziste. Warto doda, e zjawisko asteryzmu wystpuje w krysztaach szafiru znacznie czciej i ujawnia si z wiksz doskonaoci ni w krysztaach rubinu. W przyrodzie spotykane s rwnie inne barwne odmiany szlachetnego korundu. Na przykad biay leukoszafir stosowany bywa jako imitacja diamentu. Rwnie wysoko cenione s te korundy (lub te szafiry) i bardzo rzadkie korundy o barwie fiokoworowej. 82 Korund jest nie tylko wysoko cenionym kamieniem szlachetnym, ale take ma bardzo due znaczenie w przemyle, gwnie dlatego, e naley do najtwardszych mineraw, ustpujcych tylko diamentowi. Ponadto charakteryzuje si du odpornoci na dziaanie czynnikw mechanicznych i chemicznych, bardzo nisk rozszerzalnoci oraz wysok temperatur topnienia. Nic wic dziwnego, e wci wzrasta produkcja sztucznego korundu niezbdnego zarwno dla celw przemysowych, jak i jubilerskich. Syntetyczny rubin znajduje na przykad szerokie zastosowanie w technice laserowej. Romboedryczny; Tw. 6,5; G. 5,2-5,3 g/cm3; przewanie czerwony, w postaci krystalicznej ciemnoszary; poysk metaliczny; R. winiowoczerwona Hematyt by znany i wydobywany ju w staroytnoci. Wspomina o nim nawet Wergiliusz w Eneidzie, zachwycajc si piknem byszczcych krysztaw z wyspy Elby. Barwy hematytu pojawiaj si dziki odbiciu oraz zaamaniu i rozszczepieniu wiata na powierzchniowej warstwie minerau. Znaleziska archeologiczne wiadcz o tym, e w Babilonie i Egipcie due bryy hematytu [tzw. szklane gowy] uywane byy do celw dekoracyjnych.

Hematyt wystpuje w bardzo rozmaitych postaciach rnicych si stanem skupienia, form wyksztacenia i zmiennoci barw. Rysa hematytu ma jednak zawsze barw winiowoczerwon. Bardzo rozpowszechniona odmiana pylasta nosi nazw mietany hematytowej. Drobnoziarniste, useczkowate skupienia hematytu, ktrym towarzyszy czsto kwarc, nazywane s mik elazn. Tworzy ona niekiedy warstwowane kompleksy 83 skalne okrelane mianem elaznych upkw mikowych lub jako itabryt (od nazwy z w rejonie grzbietu Itabira w Brazylii). Hematyt powstaje w bardzo zrnicowanych warunkach rodowiskowych i naley do najbardziej rozpowszechnionych mineraw w przyrodzie. Jego obecno powoduje czerwone zabarwienie gleby, piasku oraz caych kompleksw skalnych. Sama nazwa "hematyt" wywodzi si od barwy czerwieni (z greckiego haima - krew). Poza skaami osadowymi hematyt wystpuje take w seriach metamorficznych oraz w mniejszych ilociach w skaach magmowych jako skadnik y hydrotermalnych, gwnie w strefie utleniania. Zoa hematytu s bardzo liczne. Najbogatsze z nich eksploatowane s m.in. w Szwecji, Stanach Zjednoczonych AP w tzw. elaznym Pasie (Iron Ranges) wok Jeziora Grnego, na Ukrainie (Krzywy Rg). Ze z alpejskich (np. St. Gotthard) znane s piknie wyksztacone skupienia paskich krysztaw hematytu, nazywane rami alpejskimi. Zbite skupienia naciekowe hematytu [tzw. krwawnik], znane m.in. z obszaru Czech i Wielkiej Brytanii, wykorzystywane s jako kamienie ozdobne do wyrobu sygnetw, naszyjnikw i innych przedmiotw dekoracyjnych. Jako ruda elaza hematyt zawiera okoo 70% czystego metalu. Czerwona ochra elazowa uywana jest jako pigment do produkcji barwnikw oraz jako materia cierny. [W Polsce hematyt eksploatowany by dawniej w Rudkach (Gry witokrzyskie) oraz na Dolnym lsku. Zoa hematytu znane s take z Tatr (Huciska, Tomanowa)]. Romboedryczny - pseudoheksagonalny; Tw. 7; G. 2,65 g/cm3; barwy - patrz tekst; R. bezbarwna, biaa do szarej Kwarc znany by dobrze w wiecie staroytnym, zwaszcza w swej najczystszej postaci - krysztau grskiego [skalnego]. Jego nazwa pochodzi z greckiego krystallos -ld. Czysty, bezbarwny kwarc okrelony zosta mianem krysztau skalnego, poniewa przypomina ld i w przeciwiestwie do szka pozostaje dugo zimny nawet w podwyszonej temperaturze. Dzieje si tak dlatego, e kwarc jest bardzo sabym przewodnikiem ciepa. Wiedzieli o tym doskonale staroytni Rzymianie. Zamoni patrycjusze przechowywali czsto w swoich domach due kule krysztaowe uywane do chodzenia doni. Pliniusz Starszy, pozostajc pod wraeniem tej szczeglnej cechy krysztau grskiego, sdzi, e powsta on z tak silnie zamroonego lodu, i nie moe ju stopnie nawet pod wpywem najwyszej temperatury. 84 Grecy i Rzymianie znali dobrze inne liczne odmiany kwarcu, lecz nie zdawali sobie sprawy, e s one wszystkie t sam substancj mineraln. Kwarc suy czowiekowi od niepamitnych czasw, przede wszystkim dlatego, e by szeroko rozpowszechniony w przyrodzie i pozostawa odporny na dziaanie czynnikw zewntrznych. Nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e by on pierwszym mineraem zastosowanym przez czowieka do wyrobu podstawowych narzdzi i broni, ktre 85 zapewniay mu warunki bytowania. Wyroby z krzemienia (odmiana kwarcu) znane s od pocztku epoki kamiennej [starszego paleolitu] a do schyku okresu neolitu, ktry rozpocz si u progu II tysicleciap.n.e. Czowiek wykorzystywa kwarc na przestrzeni caych dziejw i stosuje go do dzi. W prawiekach ceniono krzemie za jego twardo, wysok odporno oraz ze wzgldu na ostre, tnce krawdzie.

Stopniowo, poprzez stulecia, odkrywano kolejne walory kwarcu. Jego uyteczno stale rosa; obecnie jest on stosowany w wielu gaziach nowoczesnej techniki i przemysu. Ju staroytnych grnikw zachwycao pikno krysztaw kwarcu. W miar postpu cywilizacyjnego i kulturalnego popularno kwarcu i jego odmian znacznie wzrosa. Doskonao ksztatw i wspaniao barw sprawiay, e by on coraz bardziej poszukiwanym kamieniem ozdobnym. Do dzi podziwia mona wspaniale cite krysztaowe puchary redniowieczne, wykonywane przez synnych mistrzw tej epoki (przede wszystkim Wochw i Niemcw). Wspczesne wyroby rzadko dorwnuj im piknoci i precyzj wykonania. Te prawdziwe dziea sztuki wytwarzano gwnie z surowca pochodzcego ze z alpejskich. Najpikniejsze egzemplarze gromadzi w swej kolekcji cesarz Rudolf II nazywany czsto maximus adorator et amator gemmarum. Wiele z nich zachowao si do dzi w kolekcjach muzealnych (np. w Wiedniu). Wyroby redniowiecznej i renesansowej sztuki zdobniczej i jubilerskiej wiadcz o ogromnej popularnoci rnych odmian kwarcu. Byy one bardzo poszukiwane ze wzgldu na doskona przezroczysto i silny poysk, dziki czemu zastpoway czsto inne, znacznie rzadsze i bardziej wartociowe kamienie szlachetne. Kwarc wystpuje w przyrodzie w bardzo urozmaiconych postaciach, poczwszy od form doskonale wyksztaconych krysztaw a do skupie drobnoziarnistych i zbitych. Oprcz przezroczystego, bezbarwnego krysztau grskiego spotyka si liczne odmiany o wyrazistym zabarwieniu. Do bardzo popularnych odmian krystalicznych naley ametyst o piknych, zrnicowanych barwach od purpury 86 do fioletu. Wywoane s one prawdopodobnie domieszkami elaza oraz, wpywem promieniowania jonizujcego. Zabarwienie kwarcu z niektrych z nie jest trwae w wietle dziennym i szybko zanika. Ametyst by ulubionym kamieniem staroytnych Grekw i Rzymian, ktrzy wierzyli, i zapobiega on pijastwu (jego nazwa wywodzi si z greckiego amethystos - nieupojony). Z ametystu wykonywano cenne amulety i liczne przedmioty dekoracyjne. Krystaliczn odmian kwarcu o bladotej barwie wywoanej obecnoci trjtlenku elaza jest cytryn. Kwarc dymny tworzy krysztay o barwie dymnobrzowej lub brzowoczarnej. Czarne, nieprzezroczyste odmiany kwarcu dymnego nosz nazw morionu, wywodzc si z aciskiego mor-morion, zastosowan pierwotnie przez Pliniusza Starszego dla okrelenia czarnego jaspisu i onyksu, pochodzcego z Indii. Zabarwienie obu tych odmian spowodowane jest prawdopodobnie naturalnym promieniowaniem radioaktywnym. Podczas podgrzewania kwarc dymny i morion trac swoje zabarwienie. 87 Bardzo popularn odmian tego kwarcu jest kwarc rowy, charakteryzujcy si rnymi odcieniami ru - od bladorowego do bardziej intensywnego, czasami przechodzcego w fiolet. Barwy te wywoane s obecnoci tlenku manganu i zanikaj, gdy minera zostanie podgrzany do temperatury 575C. Pozostawiony duej pod wpywem zewntrznych warunkw atmosferycznych rwnie traci barwy. A do momentu odkrycia form krystalicznych w zoach brazylijskich kwarc rowy znany by dotychczas niemal wycznie w postaci zbitej. Pra lub kwarc zielony (w redniowieczu znany te pod nazw "prasius") wywodzi sw nazw z greckiego prasios - ziele porowa. Barw sw zawdzicza obecnoci licznych wrostkw zielonego aktynolitu. Delikatny odcie zieleni sprawia, e kamie ten by dawniej uywany znacznie czciej ni obecnie do wytwarzania ozdb, mozaik itp. Kwarc szafirowy jest zbit odmian niebieskozielonego kwarcu, ktrego barwa wywoana jest obecnoci licznych, wknistych wrostkw niebieskawych amfiboli (krokidolitu). Czerwony, brzowy lub ty kwarc elazisty wystpuje w postaci skupie zbitych, ziarnistych lub krystalicznych. Kwarc mleczny zawdzicza sw bia barw nie obcym domieszkom, ale

zawartoci duej liczby drobniutkich pcherzykw gazu. Odmiany zanieczyszczone o szerokiej gamie 88 barw obejmowane s wspln nazw kwarcu zwykego lub pospolitego. Szary rogowiec jest mieszanin kwarcu i chalcedonu, podobnie jak brzowoczarny krzemie. Na rynku jubilerskim bardzo popularne s wkniste, wstgowe odmiany kwarcu. Ich swoiste, delikatne zabarwienie i jedwabisty poysk, szczeglnie wyraziste po oszlifowaniu, spowodowane s obecnoci wkienek amfiboli, a w szczeglnoci krokidolitu. W zalenoci od zabarwienia wyrnia si szarozielone kwarcowe kocie oko [zawierajce wrostki azbestu], niebieskoszare sokole oko oraz tygrysie oko z tymi wkienkami zwietrzaego krokidolitu. Kwarc awenturynowy [awenturyn] jest bardzo osobliwym mineraem. Wystpuje w postaci zbitej i zawiera ogromn liczb malekich blaszek miki i hematytu, ktre nadaj mu charakterystyczn migotliwo. Jest rzecz interesujc, e imitacja tego kamienia pojawia si wczeniej, zanim zosta on odkryty. Stao si to w synnej weneckiej hucie szka Murano, kiedy do stopionej masy szklanej dostay si przez nieuwag drobniutkie opiki miedzi, ktre spowodoway efekt wyjtkowej byskotliwoci szka. Zdarzenie to miao charakter przypadkowy (po wosku per aventura) i dlatego uzyskany wyrb szklany nazwany zosta awenturynem. Dopiero pniej, kiedy odkryto minera o podobnym wygldzie, nadano mu t sam nazw. Oprcz wspomnianych ju krystalicznych, drobnoziarnistych i zbitych odmian kwarcu spotyka si wiele innych krysztaw, wyrnianych ze wzgldu na szczeglne wyksztacenie i pokrj. Chodzi tu zarwno o pojedyncze krysztay, jak i ich skupienia, ktre powstajc gwnie z roztworw hydrotermalnych przybieraj rozmait posta w zalenoci od warunkw krystalizacji. Naprzykad kwarc kapturowy tworzy specyficzne formy krysztaw, zawierajce malekie warstewki obcej substancji mineralnej , takiej jak mika, ktra przerywa normalny ich wzrost. Krysztay takie mona rozbi jednym uderzeniem na szereg maych "kapturkw". Kwarc gwiadzisty skada si z pojedynczych krysztaw zgrupowanych w ksztacie gwiadzistych skupie. Tak zwany kwarc berowy, spotykany czsto w szczelinach upkw krystalicznych, tworzy jeszcze inne formy. Na pierwotny supkowaty kryszta, zwajcy si na szczycie, narasta drugi, nieco 89 szerszy, zwykle ograniczony z obu stron i zawsze zorientowany w tym samym kierunku co smuklejszy dolny kryszta. W wyniku przetopienia niektrych ska porfirowych powstaje tak zwany kwarc porfirowy; wystpuje on w postaci krysztaw ograniczonych tylko cianami romboedrycznymi, bez cian pryzmatycznych. Krysztay tzw. kwarcu babiloskiego przybieraj ksztaty zwajce si ku wierzchokowi. Kwarc ruinowy (stonewall quartz) tworz przerastajce si krysztay uoone w rwnolege pasma, ktre w przekroju poprzecznym przypominaj kamienne ciany, ruiny. Kwarc, niekiedy zwany "plastrem miodu", wystpuje jako powierzchniowa pseudomorfoza po rozpuszczeniu pierwotnego minerau, ktrego jedyn pozostaoci jest powoka kwarcu. 90 Krysztay kwarcu s zwykle bardzo pikne. najczciej tworz rnorodne kombinacje supa heksagonalnego ograniczonego romboedrycznymi cianami, niekiedy maj posta trapezoedru lub bipiramidy. Kty midzy takimi samymi cianami zawsze wynosz 60, niezalenie od stopnia rwnomiernoci wzrostu krysztaw. ciany supa s zwykle poprzecznie prkowane (zbrudone). Warunki krystalizacji rzadko s idealne. Najrozmaitsze czynniki zewntrzne, m.in. zmiany cinienia, nierwny dopyw substancji mineralnej, ograniczona przestrze, powoduj zaburzenia wzrostu krysztaw i nierwnomierny ich rozwj, jednak kty midzy poszczeglnymi przecinajcymi si cianami pozostaj zawsze niezmienne. Wanie na podstawie obserwacji

krysztaw kwarcu duski lekarz, geolog i mineralog Niels Stensen [Nicolaus Steno, 1638-1686], sformuowa w 1669 r. podstawowe prawo krystalografii - prawo staoci ktw, tworzc tym samym naukowe podwaliny krystalografii. 91 wrd krysztaw kwarcu spotykane s niekiedy prawdziwe giganty. Synie z nich w szczeglnoci Madagaskar, gdzie pojedyncze krysztay dochodz nawet do kilku metrw w obwodzie. Stosunkowo czsto krysztay kwarcu wystpuj w licznych niewielkich pustkach wypenionych czciowo lub cakowicie pierwotnym roztworem krystalizacyjnym. Stanowi one wane rdo informacji o warunkach powstawania kwarcu w poszczeglnych zoach. Kwarc jest najbardziej rozpowszechnionym mineraem w skorupie ziemskiej i stanowi ponad 12% jej skadu. Ponadto okoo 47% krzemionki zawieraj rnorodne krzemiany, ktre nale do gwnych mineraw skaotwrczych. Kwarc jest podstawowym skadnikiem wielu ska magmowych (np. granitw) oraz licznych ska metamorficznych (gnejsy, upki krystaliczne, kwarcyty). Najokazalsze krysztay kwarcu wystpuj gwnie w prniach skalnych wrd gruboziarnistych granitw, w pegmatytach, w niektrych yach rudnych oraz w upkach krystalicznych. W yach kruszcowych s one zazwyczaj ska ponn, chocia spotyka si rwnie czsto yy zbudowane z samego kwarcu. Krysztay czystego kwarcu wystpuj zwykle w szczelinach upkw, ale rwnie spotyka si je w skaach wulkanicznych, takich jak melafiry, czsto wsplnie z agatami. W pustkach skalnych wrd ska wulkanicznych pojawia si take ametyst, ktry czsto tworzy geody - skupienia krysztaw narastajce od cian wolnej przestrzeni i skierowane wierzchokami ku jej rodkowi. Geody spotyka si rwnie w skaach ponnych y kruszcowych i w yach kwarcowych. Podobne formy wystpowania s charakterystyczne dla kwarcu dymnego i morionu. Kwarc rowy spotykany jest zwykle w pegmatytach. Rogowiec wystpuje w yach rudnych jako minera pochodzenia nieorganicznego. Krzemie spotykany jest zwykle w postaci konkrecji utworzonych dziki koncentracji organicznej substancji krzemionkowej, gwnie w mezozoicznych skaach osadowych. Ze wzgldu na wysok odporno kwarcu na wietrzenie fizyczne i chemiczne jest on bardzo rozpowszechniony w wielu skaach osadowych i wystpuje w duej iloci w aluwiach, piaskach i wirach. Jak wic wida, kwarc moe powstawa w przyrodzie w bardzo zrnicowany sposb. Krystalizuje zarwno z magmy w wysokich przedziaach temperaturowych, jak i na powierzchni Ziemi 92 w normalnych temperaturach. Moe powstawa z gorcych roztworw wodnych, ale take i ze stosunkowo chodnych. Najwspanialsze krysztay kwarcu, zwaszcza przezroczystego, pochodz z upkw alpejskich. W 1719 r. w miejscowoci Zingenstock koo Grimsel w szwajcarskich Alpach Berneskich odkryto ogromn grot. Nazwano j "krysztaow komnat", poniewa wydobyto z niej ponad 100 ton najpikniejszych przezroczystych krysztaw. Masa niektrych pojedynczych krysztaw przekraczaa 800 kg. Najbogatsze obecnie zoa krysztaw kwarcu znajduj si we wschodniej i pnocno-wschodniej czci Madagaskaru, w poudniowej Brazylii (rejon Cristalina w grach Serra dos Cristaes, stan Goias), a take w Arkansas w Stanach Zjednoczonych AP. W rejonie Hot Springs (Arkansas) odkryto prni skaln o wymiarach 2 x 10 m, z ktrej wywieziono wagon towarowy czystego kwarcu. Na Madagaskarze wydobywane s bloki kwarcowe o masie do 50 kg. Std wanie pochodz najwiksze znane dotychczas krysztay grskie. Brazylijskie krysztay mierz niekiedy wicej ni p metra gruboci. W Karpatach na Ukrainie znajduj si zoa niewielkich, idealnie przezroczystych krysztaw kwarcu zwanych "diamentami marmaroskimi", wystpujce wrd trzeciorzdowych piaskowcw fliszowych [niewielkie zoa "diamentw marmaroskich"

spotykane s take w polskich Bieszczadach, w okolicy Baligrodu]. Za najdoskonalej wyksztacone okazy uznawane s krysztay grskie znajdowane w prniach skalnych synnych nienobiaych marmurw kararyjskich w pnocnych Woszech. Przypominaj one nieco wspominane poprzednio "diamenty marmaroskie", ale przewyszaj je znacznie rozmiarami i urod. Podobne s "diamenty z Herkimer", wystpujce w postaci lunych, pojedynczych osobnikw krysztau grskiego w rejonie Herkimer w pobliu Nowego Jorku. Ich wyjtkowa przezroczysto i silny poysk sprawia, e przypominaj rzeczywicie prawdziwe diamenty. Najwiksza geoda ametystowa znaleziona zostaa w 1900 r. w Rio Grande do Sul w Brazylii. Mierzya ona 10 x 5 x 3 m, a jej cakowita masa wynosia 7 ton. Poszczeglne czci tej geody podziwia mona w licznych muzeach. Podobne, chocia znacznie mniejsze gniazda krysztaw lub zbitych odmian kwarcu wystpuj w okolicach Idar-Oberstein w Niemczech lub u podny Karkonoszy. Najzasobniejsze zoa ametystu, oprcz wspominanych z w Brazylii i Urugwaju, znajduj si w Meksyku i na Madagaskarze (Betafo), skd pochodz najbardziej soczycie zabarwione odmiany tych kamieni. 93 Najwspanialsze europejskie ametysty pochodz z Uralu (Murzinka) oraz z y rudnych w Karpatach, a w szczeglnoci z rejonu Cavnic w Rumunii oraz Baskiej Szczawnicy na Sowacji. Niestety, barwy ametystw z Baskiej Szczawnicy szybko blakn pod wpywem wiata dziennego. [W Polsce niewielkie zoa delikatnie zabarwionych ametystw mona obecnie spotka w niektrych yach kwarcowych i w pustkach ska wulkanicznych na Dolnym lsku]. Cenne zoa kwarcu dymnego i morionu znajduj si w Alpach, przede wszystkim w okolicach St. Gotthard. Tworz one zazwyczaj due skupienia krysztaw w pustkach ska granitowych. Jedn z najwikszych, o wymiarach 6 x 4 x 2 m, odkryto w 1868 r. w szwajcarskim kantonie Uri, skd wydobyto 30 ton kwarcu dymnego. Najwikszy okaz z tego stanowiska jest eksponowany w Muzeum Historii Naturalnej w Bernie (najwikszy kryszta ma dugo 70 cm i mas 130 kg). Wspaniae druzy kwarcu dymnego znajdowane s na Uralu (Murzinka), w Brazylii, na Madagaskarze i w stanie Kolorado (USA). Atrakcyjne kwarce dymne wystpuj rwnie w Czechach, przede wszystkim w pegmatytach z okolic Dolni Bori. [W Polsce pikne krysztay kwarcu dymnego i morionu spotykane s obecnie przede wszystkim w kawernach wrd granitw masywu strzegomskiego na dolnym lsku]. Naturalne krysztay cytrynu s stosunkowo rzadkie. Najpikniejsze okazy pochodz z Brazylii i z Uralu. Wikszo spotykanych na rynku jubilerskim cytrynw to sztucznie podgrzewane ametysty lub dymny kwarc. S one oferowane pod rnymi nazwami, m.in. "zoty topaz", "hiszpaski topaz", "topaz Madera" lub "topaz uralski". Zoa rowego kwarcu wystpuj gwnie na Madagaskarze i w Brazylii, gdzie oprcz odmian zbitych spotyka si formy krystaliczne. W Europie wiksze zoa kwarcu rowego znane s z pegmatytw na obszarze Bawarii oraz z terenw Uralu. 94 Zbite skupienia kwarcu elazistego wystpuj w niektrych yach rudnych w okolicy Hofovic w Czechach, formy krystaliczne za w Nadrenii Pnocnej-Westfalii (Iserlohn). Zielony kwarc awenturynowy wysoko ceniono w Chinach, gdzie nazywano go cesarskim kamieniem Yu. Awenturyn znajdowany jest take czsto na Uralu (Miass), Syberii oraz w Indiach. W Europie wiksze jego zoa spotyka si m.in. w rejonie Styrii (Austria). Rzadko zdarzaj si wiksze nagromadzenia zoowe wknistych odmian kwarcu. Kwarcowe kocie oko i sokole oko oraz szczeglnie cenione tygrysie oko wystpuje gwnie na terenie Sri Lanki, Republiki Poudniowej Afryki (Gry Azbestowe) i Chin. Pokane zoa tygrysiego oka zostay odkryte stosunkowo niedawno w Australii.

Czysty, bezbarwny kwarc (kryszta grski), stosunkowo niedrogi kamie ozdobny, wykorzystuje si obecnie przede wszystkim do wytwarzania wikszych przedmiotw artystycznych. Decyduje o tym wysoka twardo i odporno tej odmiany kwarcu. Ametyst ma zastosowanie przede wszystkim w wyrobie biuterii i drobnych przedmiotw dekoracyjnych. Jego warto jako kamienia ozdobnego zaley od bogactwa odcieni i intensywnoci zabarwienia krysztaw. Niektre ametysty podgrzewane do temperatury okoo 250C zmieniaj barw na gbo komiodowot. W ten oto stosunkowo prosty sposb uzyskiwane s sztuczne cytryny, czsto brane take za szlachetne topazy. Poddane napromieniowaniu odzyskuj pierwotn barw fioletow. Do ametystw, cytrynw, kwarcw dymnych, krysztaw grskich, a nawet kwarcu rowego mona stosowa szlif brylantowy lub te nadaje im si posta kaboszonu o ksztacie wyduonym, owalnym i okrgym. Kwarc dymny, morion i ametyst su do wykonywania duych kamieni zdobicych piercienie. Rozmaite odmiany kwarcu s chtnie wykorzystywane w gliptyce, tzn. sztuce rzebienia i rytowania kamieni w postaci miniaturowych paskorzeb (gemm) z wzorem wypukym (kamea) lub wklsym (intaglio). Niektre przezroczyste odmiany kwarcu zawieraj bardzo interesujce wrostki innych mineraw, ktre podnosz ich warto jubilersk. S to np. patki zielonego chlorytu, igieki aktynolitu, turmalinu lub brzowego rutylu - sagenitu. Znane s one pod rnymi poetyckimi nazwami: "strzay Amora", "wosy Wenery", "wosy Tetydy". W regionach, gdzie mona je znale, np. w Alpach, sprzedaje si je turystom po stosunkowo wysokich cenach. To samo dotyczy piknie wyksztaconych krysztaw kwarcu, a przede wszystkim okazw krysztau grskiego oraz towarzyszcych im czsto innych mineraw, jak np. adular. Aby przeledzi bieg y kwarcowych, poszukiwacze krysztaw (Strahler) 95 wdzieraj si w najbardziej niebezpieczne rejony Alp. Okrelaj oni uderzeniami motka pooenie kawern, a nastpnie otwieraj je oskardem, poddajc dalszym ogldzinom. Owe kawerny wystpuj czsto w najbardziej niedostpnych miejscach. Niektrzy poszukiwacze maj niekiedy szczcie sta si odkrywcami zapierajcych sw wspaniaoci dech w piersiach prawdziwych "grot krysztaowych", ktrych ciany zdobi czyste krysztay grskie lub bajkowe krysztay kwarcu dymnego. Wiele takich "krysztaowych grot" odkryto m.in. w Szwajcarii. Obecnie kwarc jest wanym surowcem mineralnym dla przemysu szklarskiego i optycznego. Przezroczysty, bezbarwny kwarc naturalny wykorzystywany jest m.in. do wytwarzania szkie optycznych. Bardzo szerokie zastosowanie znajduje kwarc w radiotechnice i optoelektronice, chocia krysztay kwarcu wykorzystywane do tych celw s ju dzi najczciej wytwarzane syntetycznie. Stosowane s one w rnych instrumentach optycznych (m.in. do mikroskopw polaryzacyjnych sucych do bada mineralogicznych, w spektroskopii, do konstrukcji teleskopw astronomicznych itd.). W ostatnich latach zwraca si szczegln uwag na doskonalenie technologii produkcji kwarcu syntetycznego, poniewa zblia si moment cakowitego niemal wyczerpania z kwarcu naturalnego (krysztau grskiego) przydatnego dla celw technicznych. Czyste, syntetyczne krysztay kwarcu maj ogromne znaczenie dla przemysu, szczeglnie w elektronice, ktra wymaga materiau nie tylko doskonale czystego, ale przede wszystkim o idealnej strukturze wewntrznej (monokrysztay). Wymogw tych nie speniaj zazwyczaj naturalne krysztay, nawet wwczas gdy doskonale nadaj si do celw jubilerskich. S to bowiem w wikszoci krysztay zbliniaczone. We wszystkich krajach rozwinitych stale wzrasta popyt na syntetyczne krysztay kwarcu. W Stanach Zjednoczonych zuycie kwarcu syntetycznego przekracza rocznie 3000 ton, a jej warto szacowana jest na okoo 18 mln USD. 96

Mieszanina kwarcu romboedrycznego, skrytokrystalicznego chalcedonu i domieszek barwicych; Tw. okoio 7; G. zrnicowana; czerwony, ty, zielony, brunatny, wielobarwny; poysk tusty lub szklisty; R. od biaej do szarej [Termin "jaspis" stosuje si najczciej do okrelenia skrytokrystalicznych ska krzemionkowych]. Jaspis jest jednym z tych kamieni ozdobnych i dekoracyjnych, ktre byy dobrze znane ju w staroytnoci. Mona powiedzie, e w przeszoci by on nawet bardziej popularny ni obecnie. Staroytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie uywali jaspisu do wyrobu ozdb i amuletw, stosujc rnorodne metody wiercenia otworw w kamieniach oraz rzebienia na ich powierzchni znakw i symboli, a pniej nawet i portretw. Byy to pocztki sztuki rzebienia i rytowania kamieni (gliptyki). O piknie barw jaspisu wspomina ju Pliniusz. Popularno jaspisw przetrwaa do redniowiecza. Czerwonokrwiste jaspisy zdobi ciany kaplic czeskiego zamku Karlstein i synnej kaplicy w. Wacawa na Hradczanach w Pradze. Dekoracje owe pochodz z okresu panowania cesarza Karola IV, ktry w 1347 r. poleci ozdobi tym kamieniem wszystkie swoje ulubione pomieszczenia. W tym czasie jaspisy i ametysty wydobywano z y po saskiej stronie Gr Kruszcowych (okolice Drezna), a nastpnie przewoono do Pragi, gdzie byy one przecinane i szlifowane. Wiele ciekawych informacji o popularnoci jaspisu w dobie renesansu zawiera dzieo Boetiusa de Boota, nadwornego lekarza cesarza Rudolfa II, zatytuowane Gemmarum et lapidum historia. De Boot opisuje na przykad wielki blat stou z cesarskiej kolekcji, wyoony barwnymi jaspisami pochodzcymi ze z u podna Karkonoszy. Przedstawia on wspania kompozycj pejzaow i, uznawany za jeden z siedmiu cudw wiata, przewysza saw wiele innych dzie sztuki wykonanych w owej epoce z czeskich jaspisw. Wyjtkowo bogata kolekcja najrozmaitszych obiektw sztuki zdobniczej wykonanych z jaspisu przechowywana jest w Ermitau (dawny Paac Zimowy) w Petersburgu. W salach i komnatach paacowych znajduj si wielkie kolumny i wazy, liczce niekiedy po kilka metrw, ktre byy sporzdzane czasami z jednego bloku jaspisu przez rzemielnikw ze synnych rosyjskich warsztatw w Peterhofie i Jekaterynburgu. Wykorzystywane do tych celw jaspisy wyrniaj si ogromn rozmaitoci barw i pochodz z bogatych z w rejonie Orska na Uralu. Wspaniale obrabiane indyjskie jaspisy odnale mona w kolekcjach hinduskich maharadw. Pliniusz stosowa termin "jaspis" jedynie dla okrelenia janiejszych odmian tego kamienia. Jednoczenie wymienia wiele barwnych odmian, nadajc im osobne nazwy, np. ciemne i czarne jaspisy indyjskie nosiy pierwotnie nazw "morion", pniej zastosowan dla okrelenia ciemnego kwarcu 97 dymnego. Zielony jaspis z regularnymi, krwistoczerwonymi plamkami hematytu nazywany by heliotropem (z greckiego Helios - soce, i trepa, tropein - zmiana barwy). [Obecnie nazw "heliotrop" odnosi si do ciemnozielonych odmian chalcedonu ubarwionych charakterystycznymi czerwonymi plamkami]. Jaspisy wystpuj w przyrodzie stosunkowo czsto, zazwyczaj z towarzyszcymi im agatami i chalcedonami. Powstaj gwnie w wyniku krystalizacji gorcych roztworw w szczelinach ska wulkanicznych, najczciej melafirw. Krzemionka uwolniona z pierwotnych mineraw pod wpywem dziaania gorcych roztworw ulega ponownej krystalizacji w szczelinach skalnych w postaci drobnoziarnistych skupie zbitego, nieprzezroczystego kwarcu lub skrytokrystalicznego chalcedonu. S to gwne skadniki jaspisw obok domieszek naturalnych, barwicych substancji mineralnych. Czerwone zabarwienie powoduje sproszkowany pylasty hematyt, te i brzowe barwy pochodz od limonitu, a zielone odmiany zawdziczaj swe barwy domieszkom wknistych skupie chlorytw. Niekiedy jaspisy powstaj w wyniku metamorfizmu ska osadowych poddanych oddziaywaniu gorcych law melafirowych.

Jaspisy tworz rwnie rozmaite konkrecje w skaach osadowych, z ktrych s wypreparowywane podczas procesw wietrzenia. Tego typu konkrecje, tworzce zazwyczaj paskie, wyduone formy, wystpuj np. w wapieniach na obszarze Egiptu. Te bardzo ciekawe, kasztanowobrzowe lub kawowobrzowe "otoczaki" jaspisowe o silnym poysku nosz rwnie nazw "kwarcu Nilu". Charakteryzuj si one do niezwyk powierzchni uksztatowan przez ziarenka piasku niesione przez pustynne wiatry. Po przeciciu i oszlifowaniu maj one rzeczywicie bardzo atrakcyjny wygld, zwykle bowiem s piknie warstwowane oraz urozmaicone krzaczastymi nalotami dendrytowymi przypominajcymi gazki skamieniaego mchu. Wykonywane s z nich najrozmaitsze przedmioty ozdobne i pamitki dla turystw. Wspaniae jaspisy wystpuj w rejonie Kozakova w czeskich Karkonoszach. Synne zoa znajduj si na poudniowym Uralu, gdzie wydobywane s bryy jaspisu o masie kilku ton. Dobrze znane s rwnie niemieckie jaspisy zwaszcza z Nadrenii (Idar-Oberstein) oraz z wielu stanowisk 98 w Saksonii (dolina rzeki Miiglitz i okolice Chemnitz). Due zoa znajduj si rwnie w Indiach, Brazylii i w Egipcie, szczeglnie w pasie pustynnym wzdu doliny Nilu. Heliotrop spotykany jest w wielu zoach indyjskich wraz z innymi odmianami jaspisu, z reguy w tych samych miejscach, gdzie wystpuj chalcedony i agaty. Obrabiane s one w miejscowych warsztatach szlifierskich lub eksportowane do Europy. Zoa jaspisw odkryte zostay rwnie ma Madagaskarze. Jaspis jest doskonaym surowcem, przydatnym do wyrobu wielu przedmiotw, przede wszystkim o charakterze ozdobnym. Decyduje o tym jego wysoka odporno fizyczna i chemiczna, atwa dostpno, wystpowanie w duych blokach, pozbawionych skaz, oraz, co najwaniejsze atrakcyjny wygld. Z tych wzgldw by on ju od czasw staroytnych cenionym materiaem sucym do wyrobu rozmaitych drobnych przedmiotw ozdobnych, zwaszcza elegancko rzebionych uchwytw, klamer, kaset, przyciskw oraz bardziej wartociowych, wspaniale rzebionych lub grawerowanych brosz, piercieni, wisiorw, naszyjnikw itp. Synnym orodkiem obrbki tych kamieni by rejon pooony u podna Karkonoszy w Czechach. Prosperowa on doskonale a do momentu pojawienia si duych iloci jaspisw, agatw i kwarcw ze z w Brazylii i Urugwaju, ktre napyway do warsztatw w Idar-Oberstein (Nadrenia). Dziki temu warsztaty owe zyskay impuls do szybkiego rozwoju na znacznie wiksz skal i wypary czeskie produkty z europejskiego rynku. Wyroby z jaspisu s rwnie bardzo popularne w Rosji i na Ukrainie oraz w niektrych rejonach Stanw Zjednoczonych AP. S to gwnie rozmaite naczynia dekoracyjne, puchary, przyciski do papieru, mozaiki itp. Najpikniejsze odmiany jaspisu wykorzystywane s take jako kamienie ozdobne w jubilerstwie. 99 Romboedryczny - skrytokrystaliczny; Tw. 6,5; G. 2,59-2,61 g/cm3; rnorodnie zabarwiony, najczciej mlecznoszary, toczerwony (karneol, sard) lub zielony (plazma), czsto ctkowany; poysk tusty lub szklisty; R. biaa do szarej Chalcedon by doskonale znany ludom staroytnym. Szczeglnie wysoko ceniono go w Egipcie, Grecji i w Azji Mniejszej. W artystycznej obrbce chalcedonw przodowali staroytni Egipcjanie. Do dzi przetrway wykonane z chalcedonu skarabeusze wyobraajce uka Ateu-chus sacer, ktre pokrywano hieroglifami i noszono jako amulety. Znajdowano je gwnie w sarkofagach mumii wraz z innymi klejnotami i kamieniami ozdobnymi. Chalcedon wywodzi sw nazw od staroytnego miasta Chalcedon (obecnie Kalkidoy) w pobliu dzisiejszego Stambuu, gdzie odkryto jego zoa. W staroytnoci znano ju liczne odmiany chalcedonw, jak np. plazma oraz karneol, ktrego nazwa pochodzi od aciskiego sowa carneus (misny) i nawizuje do czerwonego koloru tego kamienia. W redniowieczu bardzo cenionym kamieniem ozdobnym by chryzopraz, pikna, jabkowozielona odmiana chalcedonu. Jego nazw wywodzi si z greckiego chryzos - zoty, prasinos -

zielonkawy. W czasach panowania cesarza Rudolfa II zapotrzebowanie na chalcedon byo tak wielkie, e wadca w wysya w rejony jego wystpowania specjalnych poszukiwaczy, wyposaonych w rozmaite przywileje. 100 Chalcedon jest bardzo interesujc odmian kwarcu, ktra rni si od wielu innych odmian nie tylko cechami zewntrznymi, ale przede wszystkim struktur wewntrzn substancji krzemionkowej. Na pierwszy rzut oka chalcedon sprawia wraenie zbitej, bezpostaciowej substancji mineralnej. Dopiero pod mikroskopem okazuje si, e jest on w rzeczywistoci zbudowany z bardzo drobnych, wknistych osobnikw krystalicznych uoonych pasmowo lub promienicie. Chalcedon jest wic skrytokrystalicznym kwarcem tworzcym liczne odmiany o rnych wasnociach optycznych. Chalcedon tworzy najczciej skupienia zbite lub nieregularne formy naciekowe o nerkowatym ksztacie. Jego powierzchnia ma z reguy przeam nierwny lub zadziorowaty. Czsto wystpuje razem z opalem oraz rnymi mineraami barwnymi, takimi jak hematyt, limonit i chloryt. 101 Jeli submikroskopowe pory pomidzy poszczeglnymi wknami krystalicznymi s nieco wiksze ni zazwyczaj, chalcedon i jego odmiany mog by sztucznie barwione. Dawniej procesy sztucznego barwienia okryte byy tajemnic, dzi s stosowane powszechnie. Ogromna rozmaito odmian chalcedonw okrelana jest gwnie na podstawie charakterystycznej kolorystyki. Uywane przez kolekcjonerw nazwy rnych odmian barwnych chalcedonu nie maj czsto wikszego uzasadnienia z mineralogicznego punktu widzenia, ale s powszechnie znane. Karneol [karnioll swoje czerwone zabarwienie zawdzicza tlenkom elaza. Jego czerwonobrunatna, pomaraczowa odmiana jest cenionym kamieniem ozdobnym. Plazma ma barw zielon pochodzc od domieszek chlorytu. Agat mszysty jest chalcedonem zawierajcym niewielkie dendryty w postaci tlenkw elaza lub manganu (brzowe lub czarne) albo te chlorytu (zielone). Kacholong jest kredowobia mieszanin chalcedonu i opalu. Jego nazwa jest pochodzenia mongolskiego i znaczy tyle co "pikny kamie". Chryzppraz jest zielonojabkow odmian chalcedonu zabarwion tlenkami niklu. Bardzo pospolite s przezroczyste odmiany chalcedonw o barwie szarej , niebieskawej lub tej. Najwiksze i najbogatsze zoa chalcedonu wystpuj w szczelinach i pustkach skalnych w melafirach i innych wulkanitach o teksturze migdaowcowej, powstajcych z szybko krzepncej lawy. Liczne pustki, tworzce si w tych skaach stopniowo po uwalniajcych si gazach, wypeniane s wtrnie przez el krzemionkowy. Obecnie skupienia chalcedonu spotykane s nie tylko w skaach 102 pierwotnych, ale rwnie w zwietrzelinie ska wulkanicznych. Wystpuj one rwnie czsto w aluwiach strumieni i rzek, ktre przenosz je niejednokrotnie na znaczne odlegoci. Pierwotne i wtrne zoa tego typu wystpuj w Brazylii, Urugwaju i w Indiach, przede wszystkim na obszarze Dekanu. W Europie znane s gwnie zoa z rejonu Idar-Oberstein w Nadrenii (Niemcy), z przedgrza Karkonoszy w Czechach, z Islandii i Wysp Owczych. [Najwaniejszym rejonem eksploatacji chalcedonu jest obecnie Urugwaj i ssiadujcy z nim stan Rio Grande do Sul w Brazylii. Wydobywane s tam czsto bryy chalcedonu w masie kilku ton]. Chalcedon moe rwnie powstawa jako minera wtrny w wyniku rozkadu krzemianw. Tego typu zoa pojawiaj si w powierzchniowej strefie niektrych z kruszcowych m.in. w Austrii (Styria), na Sowacji i Sardynii (La Speranza). W rejonach tych wystpuj piknie uksztatowane formy naciekowe w postaci niewielkich stalaktytw i stalagmitw chalcedonowych o barwach biaych, przewiecajcych lub bladoniebieskich, ktre tworz niekiedy miniaturowe groty.

Odmiana chalcedonu zwana plazm powstaje podobnie w wyniku wietrzenia serpentynw i wystpuje czsto razem z opalem. Wtrne zoa chalcedonu spotykane s rwnie w wielu innych miejscach, m.in. wrd ilastych syderytw, w pokadach wgla kamiennego lub jako konkrecje w skaach osadowych (np. biay kacholong). Karneol wystpuje gwnie w Brazylii i w Indiach (najpikniejsze karneole pochodz z okolic Bombaju). W Europie spotykany jest na przedgrzu Karkonoszy w Czechach oraz na obszarze Siedmiogrodu w Rumunii. W czasach staroytnych karneol znajdowano w Arabii i w Egipcie, a zbliony do sard i sardonyks w Azji Mniejszej. Byy one wwczas wysoko cenionymi kamieniami ozdobnymi. Rwnie i obecnie importowane s do Europy z tych wanie rejonw oraz z Brazylii i Indii. Najwaniejsze zoa agatu mszystego znajduj si w Indiach (zielony), na Uralu 104 (zielony i czarny; oraz z okolic miasta Mocna (Al Mukna) w Jemenie (czarne), ktre w Europie wystpuj pod nazw kamieni z Moch. Kacholong spotykany jest gwnie na obszarach pustynnych w Mongolii, w skaach bazaltowych u podna Karkonoszy oraz w prniach krzemionkowych konkrecji wystpujcych w jurajskich wapieniach krasowych na Morawach. Najlepsze zoa chryzoprazu znajduj si w Polsce na Dolnym lsku w okolicach Szklar i Zbkowic oraz w Australii [Marlborough Creek]. Szczeglnie interesujce s niektre chalcedony z Urugwaju i Brazylii, zawierajce inkluzje cieczy - pozostao pierwotnego roztworu. Takie okazy znane s pod nazw "enhydros", ktra wywodzi si z greckiego hydor - woda [lub okrelane bywaj mianem agatu wodnego]. Chalcedonu, podobnie jak jaspisu i agatu, uywa si do wyrobu najrozmaitszych przedmiotw ozdobnych. Take wrd kolekcjonerw ogromnie popularne s rne odmiany chalcedonu. Twardoci chalcedony nieznacznie tylko ustpuj kwarcom. Z kolei odporno chemiczna sprawia, e chalcedon jest doskonaym surowcem do wytwarzania elementw stabilizujcych wag precyzyjnych, kompasw i innych instrumentw oraz do produkcji tuczkw i modzierzy chemicznych. Sproszkowany chalcedon uywany jest do polerowania wielu twardych materiaw oraz jako dodatek do niektrych barwnikw i farb. Mieszanina skrytokrystalicznego chalcedonu, romboedrycznego kwarcu i bezpostaciowego opalu; Tw. w przyblieniu 7; G. zmienna; barwy - patrz tekst; R. biaa do szarej Agat jest i by zawsze jednym z najbardziej popularnych kamieni ozdobnych. Pierwsze wzmianki o nim znale mona w dzieach greckiego filozofa, lekarza i przyrodnika Teofrasta (376-287 p.n.e.), ale oczywicie agat by znany i stosowany znacznie wczeniej. To wanie Teofrast nada 105 nazw temu kamieniowi, prawdopodobnie od miejsca jego zwania Dirillo) na poudniu Sycylii. Poniewa agat charakteryzuje si wyjtkowo zrnicowanym i piknym zabarwieniem, nic wic dziwnego, e by jednym z najwczeniej dostrzeonych kamieni. Wykorzystywali go ju staroytni Sumerowie i Egipcjanie. We wszystkich kulturach staroytnych sigano po agat, stosujc go nie tylko do wytwarzania przedmiotw ozdobnych i wyrobu najrozmaitszych naczy i waz, ale take do sporzdzania wszelkiego rodzaju amuletw. Do najpikniejszych i najwyej cenionych ozdb naleay synne gemmy (kamee, intaglia) rzebione w agacie. Agaty nadaway si do tych celw w sposb szczeglny ze wzgldu na rozmaito barw i niepowtarzalno wzorw, co zapewniao oryginalno wyrobu. Najwczeniejsze gemmy agatowe przedstawiay zwykle rne motywy religijne. Poniewa pikne agaty wystpoway bardzo rzadko, uwaano je za co niezwykego, a ich powstanie czono z ingerencj si nadprzyrodzonych. Najwyszy poziom w artystycznej obrbce agatw osignli staroytni Grecy, nic wic dziwnego, e ich wyroby cieszyy si w antycznym wiecie ogromnym zainteresowaniem. Surowiec, z ktrego powstaway te wspaniae dziea, wykorzystywano z niezrwnan doskonaoci i mistrzostwem. Przez wieki przetrway nazwiska greckich artystw (np. Diodoras, Semon, Daidolas

i inni). Najwiksz saw zyska Pyrgoteles, nadworny snycerz gemm na dworze Aleksandra Wielkiego. Jego to sygnatur podrabiali staroytni i wspczeni faszerze. Oprcz wspaniaych dzie sztuki sporzdzano z agatu przedmioty codziennego uytku, m.in. rne ozdoby i pieczcie. 106 Rzymianie, spadkobiercy kultury greckiej, szybko opanowali sztuk artystycznej obrbki agatw, a w szczeglnoci umiejtno wyrobu tradycyjnych piercieni i tokw piecztnych. Sw wiedz zdobywali take wrd cywilizowanych ludw Azji i Afryki, z ktrymi utrzymywali bliskie kontakty. wiadczy o tym najstarszy rzymski klejnot z agatu w postaci skarabeusza, odnaleziony na ziemiach zajmowanych przez Etruskw. Piercienie z agatu znano w Rzymie od najdawniejszych czasw, chocia pocztkowo nosi je mogli tylko patrycjusze. Hannibal po zwyciskiej bitwie pod Kannami (216 r. p.n.e.), w ktrej pokona legiony rzymskie, mg okreli liczb i rang polegych dowdcw po insygniach wytoczonych na piercieniach. Piercienie z agatu przesane zostay do Kartaginy jako trofeum wojenne. Okoo 85 r. p.n.e. utworzono w Rzymie pierwsz kolekcj agatowych klejnotw, tzw. daktyliotek. Znacznie bogatsz i pikniejsz kolekcj stworzono nieco pniej z upw wojennych Pompejusza. W 61 r. p.n.e. wystawiono j na Kapitelu jako akt dzikczynienia bogom za odniesione zwycistwo nad Mitrydatesem, krlem Pontu. Po upadku imperium rzymskiego tradycje obrbki agatw kontynuowano na wschodzie, w Bizancjum. Najwspanialsze jednak dziea sztuki rzebiarskiej w agacie naley bez wtpienia przypisa artystom greckim. Specjalnoci rzemielnikw z Konstantynopola staa si umiejtno barwienia agatw przez podgrzewanie; uzyskiwano w ten sposb kolory czerwony i czarny. Metody barwienia, utrzymywane w tajemnicy, przez dugie stulecia przekazywano z pokolenia na pokolenie tylko w wskim krgu. Nawet i dzi nie znamy wszystkich sposobw barwienia stosowanych przez artystw owej epoki. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turkw sztuka gliptyki upada, co zmniejszyo rwnie popularno agatw. 107 Agaty wystpuj zwykle w migdaowcowych pustkach melafirw i innych ska powstajcych w wyniku aktywnoci wulkanicznej. Liczne pustki skalne, pozostajce po ulotnieniu si gazw z krzepncej lawy, zostay nastpnie wypenione przez ozibiony roztwr krzemionkowy, ktry zastygajc powoli utworzy agaty. Owe agatowe wypenienia s znacznie twardsze i bardziej odporne ni otaczajce je skay i dziki temu zachowuj si one doskonale w zwietrzelinie po rozpadzie ska macierzystych. Agatowe warstewki s zwykle ywo zabarwione; z reguy poszczeglne pasemka odzwierciedlaj ksztat pustki skalnej, ktr stopniowo wypenia pierwotny roztwr krzemionkowy. Regularnie uoone pasma s doskonale widoczne po przeciciu i oszlifowaniu agatu. Czasami dostrzegalny jest rwnie wyranie otwr wejciowy, przez ktry przedostawa si do wntrza roztwr krzemionkowy wraz z substancjami barwicymi. Niekiedy centralna cz agatu pozostaje wolna i wwczas powstaj w niej krysztay kwarcu dymnego, krysztau grskiego lub ametystu. Niektre agaty maj doskona porowato, co umoliwia ich sztuczne barwienie. Szczeglnie przydatne do tych celw s agaty brazylijskie, poniewa porowato poszczeglnych warstewek nieraz znacznie si rni. Mniej porowate warstewki nie przyjmuj barwnika i pozostaj w naturalny sposb bledsze lub cakowicie biae. Te wasnoci agatw zostay ju wczeniej dostrzeone i jak poprzednio wspomniano, wykorzystywano je podczas ich barwienia jeszcze w Konstantynopolu. 108 Stosowane obecnie sztuczne barwniki daj moliwo uzyskania caego bogactwa odcieni.

Najbardziej znane s zoa agatw w Brazylii, przede wszystkim w stanie Rio Grande do Sul na pograniczu z Urugwajem. Agaty znajdowane s rwnie w Indiach (pwysep Kathijawar), w Chinach, na Uralu i Syberii oraz na Islandii, chocia te ostatnie nie s najwyszej jakoci. Za najbogatsze w Europie uwaa si zoa w okolicach Idar-Oberstein w Nadrenii (obecnie s one ju praktycznie wyczerpane), na przedgrzu Karkonoszy w Czechach, w Saksonii, gwnie w okolicach Schlottwitz, oraz w Rumunii. W XIV wieku agaty pozyskiwano gwnie z wielu stanowisk w Saksonii, a w XVI i XVII stuleciu wydobywano je u podna Karkonoszy w Czechach. Szczegln popularnoci cieszyy si one w okresie panowania cesarza Rudolfa II, ktry by mionikiem tych kamieni i zgromadzi na dworze praskim wspania kolekcj wyrobw artystycznych z agatw. W XIX stuleciu najwikszym orodkiem wydobycia i obrbki agatw by Idar-Oberstein w Nadrenii, ktry z czasem sta si centrum przemysowej obrbki kamieni szlachetnych i ozdobnych pochodzcych z rnych rejonw wiata. Mimo i biuteria i inne wyroby z agatw nie s ju tak popularne jak w przeszoci, wci istnieje zapotrzebowanie na przedmioty artystyczne wykonywane z agatw. S to m.in. rozmaite naczynia, wazy, szkatuki, przybory do pisania, przyciski do papieru, popielniczki itd. Wci ciesz si zainteresowaniem sygnety, szczeglnie wykonywane z onyksu i karneolonyksu (sardonyksu). Podobnie jak chalcedony, rwnie agaty maj szerokie zastosowanie w rnych gaziach przemysu. [W Polsce wiksze zoa piknie zabarwionych agatw znaleziono na dolnym lsku w skaach wulkanicznych (porfirach i melafirach), gwnie w Grach Kaczawskich (Nowy Koci, Pczki Dolne) oraz w okolicach Kamiennej Gry i Kodzka]. 109 Bezpostaciowy; Tw. 5,5-6,5; G. 1,9-2,3 g/cm3; bezbarwny, biay, toczerwony (opal ognisty), rzadziej rnobarwny, czsto wykazuje opalescencj (gr barw); poysk woskowy, szklisty lub perowy; R. biaa lub bezbarwna Opal jest mineraem, ktrego barwy, a raczej niezrwnana gra barw, s zjawiskiem zupenie wyjtkowym, nieporwnywalnym z niczym. Nic wic dziwnego, e opal by jednym z pierwszych kamieni szlachetnych wykorzystywanych do celw zdobniczych i wysoko cenionych ju w czasach staroytnych. Najstarsze zachowane przedmioty wykonane z opalu datowane s na okoo 500 r. p.n.e. Jego nazwa pochodzi od starego sowa aciskiego opalus, ktre za Pliniuszem Starszym stosowano pocztkowo tylko dla okrelenia opalu szlachetnego. Pliniusz pisa: "Paski kamie szlachetny zwany opalus jest najcenniejszym ze wszystkich kamieni, ale trudno go okreli i opisa. Ma on szlachetny ogie rubinu, gorejc purpur ametystu i morsk ziele szmaragdu, a wszystko to razem mieni si niewiarygodn kompozycj barw..." Powiadano, e rzymski senator Noniusz, ktry posiada kunsztownie grawerowany opal o wielkoci zaledwie orzecha laskowego, wola wybra wygnanie ni odda go wielkiemu triumwirowi Markowi Antoniuszowi (83-30 r. p.n.e.). Popularno opali, a zwaszcza szlachetnych odmian charakteryzujcych si wyjtkow gr barw, utrzymywaa si przez wieki i trwa do dzi. Najsynniejszym historycznym opalem by Ogie Troi, nalecy do francuskich klejnotw koronnych cesarzowej Jzefiny. Obecnie przechowywany jest on w zbiorach Muzeum Historii Naturalnej w Paryu. Opal jest bezpostaciow substancj mineraln. Tworzy naskorupienia, czsto o nerkowatym ksztacie, formy naciekowe i graniaste, stalaktytowe lub wypenienia pustek skalnych. Niekiedy 110 wystpuje w postaci yowej lub wstgowej, a take, znacznie rzadziej, tworzy pseudomorfozy po innych mineraach.

Zrnicowanie barw zaley od odmiany. Duy wpyw na gr barw ma zawarto wody, ktra nie jest wartoci sta. Opal zawiera zazwyczaj od 3 do 13% wody, ale niekiedy zawarto wody dochodzi do 34%. Zdarzaj si te okazy opali, ktre praktycznie pozbawione s wody. Spord wszystkich kamieni drogocennych opal szlachetny wyrnia si najdoskonalsz, wspaniale mienic si gr barw. Zjawisko to spowodowane jest zaamaniem i rozszczepieniem promieni wietlnych w zwizku z obecnoci drobniutkich, kulistych czstek bezpostaciowej krzemionki skupiajcych si w swoist, uporzdkowan "sie przestrzenn". Te szczeglne cechy wewntrznej budowy opali szlachetnych zostay ujawnione dopiero przy uyciu mikroskopu elektronowego. To wanie dziki tym niezwykym wasnociom optycznym opal uznawany jest za jeden z najcenniejszych kamieni szlachetnych, mimo e ma stosunkowo niski stopie twardoci (zaledwie 5 do 6,5 w skali Mohsa). Ta swoista uomno, niewybaczalna w odniesieniu do innych kamieni szlachetnych, rekompensowana jest wzbudzajc niezmienny zachwyt niezrwnan gr barw opali. Najwyej cenion odmian jest czarny opal. Ciemne odmiany szlachetnych opali, wyrniajce si niezwykle intensywn gr barw, zostay odkryte w drugiej poowie XIX wieku w Australii. Niektre okazy czarnych opali bywaj cenione wyej ni diamenty. Do najpikniejszych odmian naley opal ognisty. Odznacza si on gbok czerwieni, podobn do barwy kwiatw hiacyntu, oraz przezroczystoci i siln opalescencj szczeglnie ujawniajc si po oszlifowaniu. Jego barwa oscyluje pomidzy jasnotobrzow a gbok czerwieni. Kamie ten przywiz do Europy z Meksyku znakomity niemiecki przyrodnik Aleksander Humboldt (1769-1859), ktry natrafi na podczas terenowych studiw wulkanologicznych. Hydrofan [opal wodnisty! jest natomiast szczeglnie interesujcy z mineralogicznego punktu widzenia. Opal ten w trakcie ekspozycji szybko traci wod i tym samym charakterystyczn gr 111 barw. Zanurzony w wodzie odzyskuje ponownie przezroczysto i gr barw. Warto jubilerska tego kamienia jest jednak wielce problematyczna. Gr barw charakteryzuj si tylko niektre odmiany opali. Inne, nie wykazujce opalescencji, s bardzo rzadko uywane w celach zdobniczych. Cakowicie bezbarwny jest najczystszy opal zwany hialitem lub opalem szklistym. Najszerzej znany jest jednak opal pospolity, najczciej zbity, od nieprzezroczystego do przewiecajcego, o zmiennym zabarwieniu. Okrelany jest on rozmaitymi nazwami w zalenoci od dominujcej tonacji barw. Opal mleczny jest mieszanin opalu i krystalicznej krzemionki. Charakteryzuje si mlecznobia barw, przewiecajc zwykle na powierzchni. Zabarwienie niektrych opali spowodowane jest obecnoci tlenkw metali, gwnie elaza (np. opal woskowy, opal elazisty) lub innych obcych substancji (inkluzji). Do tej grupy zaliczany jest opal serpentynowy. Jego zielona barwa pochodzi od licznych drobniutkich wkienek serpentynu powstaych w trakcie jego rozkadu. Forcheryt to lokalna nazwa opalu o zabarwieniu pomaraczowotym, pochodzcym od aurypigmentu, ktry spotykany jest w gnejsach z okolic Knittelfeld (Styria, Austria). Bardzo podobny, tobrzowy fioryt wystpuje w formie konkrecji w szczelinach ska trachitowych w okolicach Santa Fiora (Toskania, Wochy). Opal jaspisowy (jaspopal) jest intensywnie i bogato zabarwion mieszanin opalu i chalcedonu oraz mikrokrystalicznego kwarcu i mineralnych pigmentw. Opal prazowy lub prazopal ma barw zielon pochodzc od uwodnionych krzemianw niklu. Wystpuje m.in. w okolicach Szklar na Dolnym lsku oraz w Nowej Kaledonii. Menilit lub opal bulasty, znany m.in. z rejonu Menilmontant pod Paryem, tworzy charakterystyczne skupienia warstewkowane lub konkrecje o barwie szarobrzowej, przypominajcej krzemie. Kachalong jest kredowobia mieszanin opalu i chalcedonu. Opal drzewny, zwany take opalem drzewiastym, powstaje w wyniku przesycenia substancj opalow tkanki drewna, ktra zachowuje swoj struktur. Jedn z jego odmian jest tabasheer - opal wypeniajcy kolanka bambusa.

112 Opal wystpuje w przyrodzie nieporwnanie rzadziej ni kwarc. Najczciej wytrca si z roztworw w postaci elu krzemionkowego. Niekiedy wydziela si z gorcych rde (gejzerw) oraz powstaje w wyniku rozkadu zawartych w skaach krzemianw. Czsto spotykany jest w serpentynitach, a take w andezytach i bazaltach. Skay opalowe - diatomity, okrelane take mianem tripoli [w polskim sownictwie "trypla"], od miejsca wystpowania w okolicach Trypolisu (Libia), powstaj w wyniku nagromadzenia ogromnej liczby malekich szkieletw krzemionkowych jednokomrkowych glonw zwanych okrzemkami [ac. Diatomeae}. S to skay kruche, porowate i z reguy tworz lune skupienia ziemiste; std nazywane s zwykle ziemi okrzemkow. Organiczne pochodzenie maj rwnie menility i kacholong, ktre wystpuj wrd ska osadowych. Opalowa substancja krzemionkowa uwolniona w trakcie procesw wietrzenia kontynentalnego tworzy take nagromadzenia w piaskowcach. Diatomity s stosowane do polerowania metali, produkcji dynamitu, izolatorw cieplnych i dwikowych oraz wytwarzania filtrw chemicznych. Gejzeryt wykorzystywany jest do wyrobu produktw ceramicznych, a take specjalnych emalii. Najstarsze zoa opali szlachetnych rozpoznano w okolicy Dubnika koo Proszowa na obszarze dzisiejszej Sowacji. Znane s one na caym wiecie rwnie jako tzw. wgierski opal. Byy one eksploatowane ju w czasach staroytnych. Std pochodzi wiele synnych opali szlachetnych, midzy innymi wspominany ju wczeniej wspaniay Ogie Troi. Opal wystpujcy w tych zoach znajdowano w pustkach i szczelinach skalnych andezytw, a przede wszystkim w brekcjach i tufach wulkanicznych. Wyrnia si on szczeglnie pikn, mikk gr barw w odcieniach niebieskofioletowych, zielononiebieskich z czerwonymi odbyskami. Wraz z opalem szlachetnym wystpuj take inne odmiany opali. Zasobne zoa opali pospolitych znajduj si w caym regionie rodkowej i poudniowej Sowacji; s one zwizane ze skaami wulkanicznymi okresu trzeciorzdowego, gwnie andezytami i trachitami. Najwikszy i najpikniejszy opal zachowany do czasw obecnych znaleziono w Dubniku w roku 1775 na dnie potoku. Obecnie oglda go mona w zbiorach wiedeskiego Muzeum Historii Naturalnej. Kamie o masie 600 gramw (3000 karatw) ma wymiary 12,5 x 5,7 cm, a jego warto szacowano z pocztkiem naszego wieku na 700 tys. dukatw. Najwiksza kolekcja opali ze z w Dubniku przechowywana jest w Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie. Saw opali sowackich definitywnie przymiy odkryte pniej opale australijskie, a nastpnie meksykaskie, charakteryzujce si znacznie ywszymi barwami. Najbogatsze obecnie zoa opali szlachetnych znajduj si w Australii, gwnie w stanach Wiktoria, Queensland i Nowa Poudniowa Walia. 113 Odkryto je w drugiej poowie XIX wieku, z czym wie si ciekawa legenda. Opowiada ona o myliwym, ktry ustrzeli kangura. Kiedy zwierz upado, zaczo gwatownie apami ry gleb. Nagle rozrzucona na wszystkie strony ziemia roziskrzya si ywymi barwami. Myliwy pozbiera szybko dziwne kamienie i napeni nimi kieszenie. W Adelajdzie pokaza je zotnikowi, ktry natychmiast rozpozna szlachetne opale. Oczywicie kupi od niego wszystkie kawaki i tak rozpocza si opalowa gorczka. Pustynia zapenia si penymi nadziei poszukiwaczami opali, ktrzy zaoyli ma osad White Cliffs. Wedug rde historycznych australijskie opale rozpoczto wydobywa na wiksz skal w 1875 r. Opale szlachetne pochodzce ze z australijskich wystpuj w ogromnej rozmaitoci odmian. Kamienie wyrniajce si wyjtkowo intensywn gr barw nazywane s "opalami arlekinowymi" (harlequin, arlekin). Najbardziej wartociowe czarne opale wystpuj przede wszystkim w zoach White Cliffs [i Lighting Ridge] w Nowej Poudniowej Walii. [Inne synne zoa australijskich opali szlachetnych znajduj si w poudniowej Australii (Coober Pdy, Andamooka, Mintabie) oraz w

rnych rejonach Queenslandu]. Wydobycie opali szlachetnych odgrywa wan rol w gospodarce Australii [std pochodzi obecnie okoo 90% wiatowej produkcji]. Najwikszy nie oszlifowany opal australijski o wymiarach 50 x 15 cm znajduje si w Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku. Najwikszy australijski opal szlifowany o masie 155 karatw przechowywany jest w zbiorach Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Pod koniec XIX wieku odnaleziono w Queenslandzie jeszcze jeden wspaniay kamie, ktry jednak przeama si podczas wydobycia. Jedna jego cz o masie 250 karatw znajduje si obecnie w brytyjskim skarbcu krlewskim i zachwyca wspania gr barw w soczystych odcieniach szkaratu, ciemnej zieleni i ametystowego fioletu. [Najcenniejszym opalom australijskim nadawane s poetyckie nazwy wasne: "Czerwony Admira", "Pandora", "wiato wiata", "Bkitny Rycerz" itp.]. Znacznie mniejsze znaczenie maj zoa opali szlachetnych wystpujce m.in. w Stanach Zjednoczonych (Yirgin Yalley, Nevada) i w Meksyku. Pikne opale ogniste wystpuj w znacznych ilociach na obszarze pnocnego Meksyku (Zimapan), gdzie wydobywa si je od 1870 r. ze szczelin i pustek skalnych w porfirach i trachitach. Podobne opale ogniste odkryto take w Azji Mniejszej, chocia ich wydobycie nie odbywa si jeszcze na szersz skal. W Indiach znajduj si liczne zoa rozmaitych odmian opali pospolitych i dendrytycznych (mszystych). 114 Opal drzewny (drzewiasty) wystpuje gwnie w stanie Idaho (USA), gdzie w zou Clover Creek znaleziono m.in. przepikne pnie dbw przesycone substancj opalow. Hialit znany jest dobrze z wyczerpanych ju obecnie z w skaach bazaltowych w rejonie Yalu (Do-upovske Yrchy) w Czechach. Zasobne zoa hialitu eksploatowane s dzi gwnie w Meksyku i Boliwii (Potosi). Spotykany jest rwnie w Japonii w postaci niewielkich kulistych form. Formy takie tworz si z gorcych roztworw krzemionkowych wypeniajcych szczeliny i pustki skalne w fazie zamierajcej aktywnoci wulkanicznej. Z reguy wytrcaj si w postaci niewielkich, wyjtkowo piknych graniastych form w miejscach chodniejszych, blisko powierzchni. Menility, oprcz wspomnianych ju z w rejonie Menilmontant pod Paryem, spotykamy rwnie w zachodnich Czechach. [W Polsce menilit (opal bulasty) wystpuje na obszarze fliszu karpackiego w seriach skalnych tzw. upkw menilitowych]. Kacholong pojawia si gwnie w Mongolii. Odmiana opalu zwana gejzerytem wystpuje w rejonach gorcych rde mineralnych, przede wszystkim na terenie Islandii oraz Parku Narodowego Yellowstone w USA. Najbardziej poszukiwane s opale wyrniajce si atrakcyjn gr barw. Do celw zdobniczych wykorzystywane s take inne odmiany opali. Szczeglnym zainteresowaniem ciesz si opale drzewne i opale dendry tyczne, ktre po przeciciu i oszlifowaniu z wyjtkow wyrazistoci ujawniaj urozmaicon wzorzysto. Opalom nadaje si zwykle szlif kaboszonowy. Bardzo rzadko natomiast stosowany jest szlif fasetkowy (zdobi si nim np. niektre najwyszej jakoci opale ogniste). Przy obrbce opali szlachetnych zwraca si bowiem uwag przede wszystkim na wydobycie migotliwej gry barw. W 1921 r. cakiem przez przypadek odkryta zostaa metoda syntetycznego barwienia opali. Francuski zarzdca kopalni w Dubniku Bittner-Belangenay rozla atrament na lece na stole opale. Atrament zabarwi kilka opali tak doskonale, e nawet po cakowitym ich wysuszeniu, odczyszczeniu i oszlifowaniu zachoway one niezwyke , dotychczas nie znane odcienie barw. Opale barwione sztucznie tak metod otrzymay nazw "kameleon". W staroytnoci wierzono, e opal przynosi szczcie swojemu wacicielowi. Trudno zatem wyjani, skd wzi si ugruntowany wspczenie przesd, cakowicie przeciwstawny dawnym wierzeniom, e ten pikny i popularny kamie nie sprzyja fortunie. Powiada si, e plotk t rozpucili waciciele kopal w Dubniku w celu zapobieenia ustawicznym kradzieom opali, co zreszt przynioso czciowy skutek.

115 Tetragonalny; Tw. 6-7; G. 6,8-7,1 g/cm3; brzowy, czarny,rzadziej tawy; poysk metaliczny, niekiedy diamentowy; R. bladobrzowa lub biaa Kasyteryt suy czowiekowi jako ruda cyny od najdawniejszych czasw ze wzgldu na atwo wydobycia i obrbki. Umiejtno wytopu cyny znana bya ju w VI tysicleciu przed nasz er, znacznie wczeniej ni wytop elaza. Kasyteryt podgrzewano wglem drzewnym w prymitywnych piecach do wypalania cegy, gdzie atwo uzyskiwano temperatur 1000C, umoliwiajc wytop cyny. Poniewa kasyteryt czsto wystpowa wsplnie z rud miedzi i wytapiano je razem, otrzymywano zwykle twardy, ty stop. W ten oto sposb czowiek po raz pierwszy wyprodukowa brz, metal o znacznie wyszej jakoci ni mikka cyna, ktry okaza si bardzo przydatny do wyrobu wielu przedmiotw codziennego uytku. Kasyteryt tworzy doskonale wyksztacone kolumnowe krysztay, czsto zbliniaczone. Znacznie czciej wystpuje w postaci zbitej, ziarnistej lub tworzy skupienia wkniste. Niekiedy bywa rozproszony w skaach (np. w grejzenach) lub spotyka si go w yach pokadowych rud wolframu i molibdenu. Czsto przechodzi do z okruchowych. Najwiksze tego typu zoa aluwialne kasyterytu znajduj si w Malezji (Kuala-Lumpur) - dostarczaj jednej trzeciej wiatowej produkcji cyny, oraz w Indonezji (wyspy Hangka, Belitung), Tajlandii [w Chinach i Australii]. Najwiksze zoa pierwotne wystpuj w Boliwii, w Europie gwnie w Wielkiej Brytanii (Kornwalia) oraz w Czechach (Cinovec). Cyna naley do grupy metali o bardzo duym praktycznym zastosowaniu, a jednoczenie jest niesychanie uboga we wasne rudy. Jest to niemal wycznie kasyteryt, ktry wystpuje w wikszych ilociach jedynie w kilku miejscach na wiecie. Zawiera on zwykle ponad 78% cyny i jest najlepsz rud tego metalu, pozostae bowiem pojawiaj si z reguy w duym rozproszeniu i nie tworz koncentracji z sprzyjajcych eksploatacji. Nic wic dziwnego, e wydobycie kasyterytu we wszystkich znanych zoach stale ronie. Cyna uywana jest obecnie gwnie do wytwarzania opakowa sucych do przechowywania ywnoci (folia cynowa, puszki do konserw), poniewa jest metalem nieszkodliwym dla zdrowia. Kasyteryt jest rwnie mineraem popularnym wrd kolekcjonerw. Szczeglnie wysoko cenione s jego krysztay, wystpujce w postaci bliniakw, czsto wielokrotnych. Wikszo duych krysztaw pochodzi ze z grejzenowych z rejonu Modot w Mongolii i Oulmes w Maroku (krysztay dochodzce do 15 cm). 116 Tetragonalny; Tw. 6; G. 4,2-4,3 g/cm3; czerwonoczarny, szkaratny, rzadziej tobrzowy albo czarny; poysk tusty lub diamentowy; R. bladobrzowa, tawa, szaroczarna lub zielonoczarna Rutyl, od dawna pozyskiwany z licznych z aluwialnych i y kwarcowych, wystpuje w postaci wyduonych krysztaw supkowych. Ze wzgldu na zewntrzne podobiestwo mylono go czsto z turmalinem i dopiero w 1795 r. niemiecki chemik M.H. Klaproth stwierdzi, e rutyl zawiera znaczn ilo tytanu. W 1801 r. niemiecki geolog i mineralog Abraham Gottlob Werner zaproponowa obecnie stosowan nazw, wywodzc si z aciskiego rutulus, co oznacza "zocisto-ty, czerwonoty, rudy". Nikt nie wyobraa sobie wwczas, e w przyszoci rutyl nabierze znaczenia jako ruda tytanu. Duo wczeniej rutyl by znany w zupenie innej postaci. W wielu rejonach Alp znajdowano wspaniae, przezroczyste krysztay kwarcu zawierajce cienkie, igiekowate krysztay rutylu. Tworzyy one czsto niezwyk, spltan siatk ogromnie urozmaicajc zewntrzn posta tego minerau. Ta forma wyksztacenia znana jest pod nazw sagenitu (kwarc sagenitowy) i uznawana bya niegdy za odrbny minera, wykorzystywany szeroko do zdobienia piercieni i naszyjnikw. Z uwagi na niezwyky wygld okrelano j bowiem mianem "wosw Wenus" lub "strza mioci" (fleches damour). Dopiero znacznie pniej stwierdzono, e s to wrostki rutylu.

117 Supkowate krysztay rutylu tworz czsto bliniaki kolankowe, niekiedy wielokrotne. Spotykany jest rwnie w postaci zbitej, ziarnistej lub skupie igiekowych. Smolistoczarna odmiana rutylu wzbogacona w elazo nosi nazw nigrynu [rutyl elazawy]. Spotyka si j czsto w niektrych ubogich w krzemionk skaach magmowych, w sjenitach, diorytach, a take w gnejsach i upkach mikowych. Dziki duej odpornoci na wietrzenie wystpuje rwnie w osadach okruchowych. Znane s pikne krysztay rutylu ze Styrii (Modriach). Sagenit wydobywany jest w Tyrolu oraz ze z rutylu w Szwajcarii (St. Gotthard); w Czechach (okolice Sobeslava). Bogate zoa krysztaw rutylu odkryto w poudniowej Norwegii (Kragero), w Rosji (Ural) oraz w wielu rejonach Stanw Zjednoczonych (Arkansas, Georgia, Wirginia i Pensylwania) i Brazylii. Rutyl jest podstawowym rdem tytanu, uywanym do produkcji stali oraz wykorzystywanym szeroko w wielu gaziach nowoczesnego przemysu. Stopy elaza z tytanem [elazotytan] podnosz jako stali, zwikszajc jej wytrzymao i odporno na wysokie temperatury. Stosowane s w przemyle lotniczym i rakietowym. Wglik tytanu jest skadnikiem twardych stopw uywanych do produkcji narzdzi wykorzystywanych przy obrbce metali. Rutyl zawiera 61% tytanu. Naturalne rutyle s raczej rzadko wykorzystywane jako kamienie ozdobne. Wikszym, dobrze wyksztaconym krysztaom nadaje si zwykle szlif brylantowy uwydatniajcy wysoki poysk. Natomiast syntetyczne rutyle zaliczane s do najpikniejszych sztucznych kamieni ozdobnych. W przeciwiestwie do kamieni naturalnych s one przezroczyste, maj nisz twardo. 118 Tetragonalny; Tw. 5,5-6; G. 3,9 g/cm3; niebieskoczarny, czarny, brzowy, ty; poysk diamentowy lub metaliczny; R. bezbarwna do bladotej Anataz charakteryzuje si wyduonym pokrojem krysztaw i std wywodzi sw nazw (z greckiego anatasis - wyduony). Ma ten sam co rutyl skad chemiczny i ukad symetrii, ale rni si budow wewntrzn. Krysztay anatazu przyjmuj zwykle posta podwjnej piramidy i wyrniaj si silnym poyskiem. Jest znacznie mniej rozpowszechniony ni rutyl. Najczciej wystpuje w druzach ska metamorficznych i yach hydrotermalnych. Spotykany w szczelinach ska metamorficznych (gnejsw), czsto w towarzystwie brukitu. Oprcz z w dolinach Alp Szwajcarskich (Tavetsch, Binn, Maderaner Tal, St. Gotthard) znane s zoa krysztaw anatazu w okolicach Le Bourg-dOisans (Isere, Francja), Rauris w Austrii oraz liczne stanowiska we woskich Alpach. Anataz wystpuje w okolicy Kutnej Hory w Czechach, Minas Gerais w Brazylii oraz na Uralu w Rosji. Anataz nie ma praktycznego zastosowania, ale jest poszukiwany przez kolekcjonerw. Szczeglnie cenione s przezroczyste krysztay o wartoci jubilerskiej znajdowane w wirach diamentononych w stanie Minas Gerais w Brazylii. Pikne niebieskie krysztay anatazu spotykane s w skaach diorytowych nad rzek Beaver Creek (Gunnison County) w stanie Colorado (USA) oraz w rejonie Bothayille (Orange Free State) w Republice Poudniowej Afryki. 119 Rombowy; Tw. 5,5-6; G. 4,14 g/cm3; ltobrzowy, czarny; poysk diamentowy lub metaliczny; R. bezbarwna Brookit [brukit] ma taki sam skad chemiczny jak rutyl i anataz, ale krystalizuje w ukadzie rombowym. Tworzy niewielkie krysztay o pokroju supkowym i tabliczkowatym. Znany wycznie w postaci krystalicznej. Wystpuje sporadycznie w gnejsach i jeszcze rzadziej w druzach pegmatytowych (przede wszystkim w skaach albitowych). Gwne zoa znajduj si w Pragarten (Tyrol, Austria), w Szwajcarii, na Uralu (Miass) oraz w rejonie Magnet Cave w stanie Arkansas (odmiana zwana lokalnie arkanzytem). Kolekcjonerzy interesuj si szczeglnie zoami w dolinie Maderaner Tal (Szwajcaria), gdzie mona znale brzowo zabarwione krysztay brookitu,

dochodzce do 5 cm wielkoci. Bardzo poszukiwane s rwnie krysztay arkanzytu wystpujce w postaci podwjnych piramid pseudoheksagonalnych, osigajce wielko do 3 cm. 120 Jednoskony; Tw. 4,5-5,5; G. 7-7,5 g/cm3; R. czarna elazistoczarny z brzowym odcieniem; poysk metaliczny; Wolframit uwaany by niegdy za niepodan domieszk utrudniajc wytapianie rud cyny. Nazw sw zawdzicza prawdopodobnie dawnym grnikom niemieckim, ktrzy zaobserwowali, e podczas topienia kasyterytu w nieznany wwczas bliej metal "przegryza si" (podobnie jak wilk, po niem. Wolf) przez rud. Od wolframitu pochodzi wanie nazwa pierwiastka wolframu odkrytego w 1781 r. Przez dugi czas wolframit uznawano za bezwartociow ska ponn i dopiero pniej sta si bardzo poszukiwanym surowcem. Wedug niektrych systemw klasyfikacyjnych wolframit zaliczany jest do odrbnej gromady wolframianw. Tworzy najczciej krysztay supkowe lub tabliczkowe o doskonaej upliwoci oraz skupienia blaszkowate i wkniste. Wystpuje zazwyczaj w yach rudnych wraz z kasyterytem, gdzie niekiedy odgrywa rol dominujc. Najwaniejsze zoa wolframitu znajduj si w USA (Boulder County w Kolorado, Kalifornia i Nowy Meksyk), w Boliwii, w Chinach i Korei Poudniowej. W Europie wolframit wystpuje w Portugalii (Panasquera), w kopalni Clara koo Oberwolfach w Niemczech oraz w czeskich Rudawach. Wolfram jest wykorzystywany przede wszystkim w hutnictwie do produkcji stalj oraz w przemyle elektrotechnicznym do wyrobu drutw wolframowych niekiedy o rednicy mniejszej od 0,01 mm, sucych m.in. do wytwarzania arwek. Moliwoci takiego zastosowania wynikaj przede wszystkim z wyjtkowo wysokiego punktu topliwoci wolframu (3,3C, najwyszy spord wszystkich metali). Wiele zwizkw wolframu wykorzystuje si take do impregnacji ubiorw aroodpornych oraz do wytwarzania twardych spiekw (np. wglik wolframu). Wolframit jest najwaniejsz rud wolframu. Podobny do wolframitu jest rzadko spotykany tantalit - tlenek tantalu, elaza, niobu i manganu (Fe,Mn)(Ta,Nb)2Og, ktry wystpuje w postaci pryzmatycznych krysztaw. Tantalit jest praktycznie jedynym rdem pozyskiwania tantalu wykorzystywanego do wytwarzania aparatury chemicznej i narzdzi chirurgicznych oraz urzdze do produkcji syntetycznych wkien. 121 Regularny; Tw. 5-6; G. 8-10 g/cm3; czarny z odcieniami zieleni, brzu lub szaroci; poysk ywiczny, tusty; R. brzowoczarna, szara, oliwkowozielona Uraninit w do znacznej iloci wydobywano w Jachymovie (Czechy), prawdopodobnie od samego pocztku eksploatacji tutejszych z srebra, sdzc pierwotnie, e jest to ubosza ruda srebra o maej zawartoci kruszcu. Pniej, kiedy stwierdzono nieobecno srebra, nazwano ten bardzo przypominajcy smo minera blend smolist albo smk uranow. Poniewa uwaano wwczas, e jest on bezuyteczny, wyrzucano go wraz z innymi odpadami na hady. Trudno jest dzi zrozumie, e ta najbardziej wartociowa ruda tak wanych zwizkw uranu i radu moga by marnotrawiona. W 1787 r. niemiecki chemik M.H. Klaproth odkry w uraninicie nowy pierwiastek, ktry nazwa uranem, nawizujc do gonego wwczas odkrycia planety Uran. W 1896 r. francuski fizyk Henri Becquerel wykaza, e uran emituje szczeglny rodzaj promieniowania, ktremu nada nazw radioaktywnoci. Niedugo pniej Maria Skodowska-Curie (1867-1934) odkrya w uraninicie nowe pierwiastki rad i polon, ktre charakteryzoway si wiksz promieniotwrczoci ni uran. Zarwno Becquerel, jak i Skodowska-Curie, uywali do swoich dowiadcze prbek uraninitu z Jachymova. Zezwoli na to wczesny rzd Austro-Wgier w przekonaniu, e uywany do bada surowiec nie ma wikszej wartoci. Uraninit tworzy zazwyczaj zwarte wypenienia y, rzadziej formy naciekowe o nerkowatym ksztacie. W postaci krystalicznej spotykany jest wyjtkowo (Norwegia, Szwecja). Wystpuje

gwnie w yach kruszcowych, pegmatytach i granitach. Uraninit jest mineraem nietrwaym. atwo tworzy liczne, wtrne odmiany mineralne, ktre z reguy zawieraj obfite domieszki innych pierwiastkw pochodzcych z rozkadu gwnie tlenkw, wglanw, fosforanw i krzemianw. Charakteryzuj si one zazwyczaj ywymi, jaskrawymi barwami ci, zieleni, pomaraczowymi itd. 122 Szczeglnie bogate w pierwiastki promieniotwrcze s powierzchniowe strefy y uraninitowych, utleniane i penetrowane przez wod. Uraninit charakteryzuje si bardzo du gstoci oraz wyjtkowo siln promieniotwrczoci. Jeli pooymy go na kliszy fotograficznej, to na skutek rozpadu pierwiastkw promieniotwrczych powstanie naturalny wizerunek (radiogram) uraninitu. Najwiksze zoa uraninitu znajduj si w Kanadzie nad jeziorem Huron oraz w rejonie Shinkolobwe w Zairze (Shaba). Wystpuj tam due, chocia niewyranie zarysowane krysztay uraninitu o cianach dochodzcych do 4 cm dugoci. Jeszcze wiksze krysztay udao si znale w miejscowoci Wilberforce (Renfrew County) w prowincji Ontario w Kanadzie. Maj one posta szecianu lub niedoskonaego dwunastocianu i osigaj dugo okoo 10 cm. Wszystkie zoa uraninitu wystpuj w ssiedztwie masyww granitowych. Uraninit, ktry zawiera od 75 do 96% uranu oraz pewne iloci radu i polonu, jest uwaany obecnie za najwaniejsz rud pierwiastkw promieniotwrczych, ktre jako rdo energii atomowej nale do najwaniejszych surowcw strategicznych. Zawarty w uraninicie rad, stosowany w medycynie, wystpuje w ilociach ladowych (dla pozyskania 1 grama radu potrzebny jest cay wagon uraninitu). Rombowy; Tw. 5-5,5; G. 4,3 g/cm3 (w agregatach spada do 3,3); czarnobrzowy, czerwonobrzowy; poysk diamentowy lub metaliczny; R. brzowota, pomaraczowota Goethyt [getyt] wystpuje czsto razem z limonitem i z tego powodu uwaany by dawniej za jedn z jego odmian. W 1806 r. uznano go za odrbny minera i nadano nazw "goethyt" - na cze synnego poety niemieckiego J.W. Goethego (1749-1832), ktry by rwnie wytrawnym kolekcjonerem mineraw. Barwa 123 i skad chemiczny goethytu zblione s do limonitu, ale w przeciwiestwie do niego tworzy zwykle mae, igiekowate krysztay. Rdzawobrzowe krysztay goethytu, wyrniajce si charakterystyczn, aksamitn gadkoci, znane pod nazw "odmiany aksamitnej", wystpuj w Pfibramie (Czechy). Goethyt wystpuje razem z limonitem w strefie utleniania mineraw elaza oraz powstaje z roztworw hydrotermalnych, wzgldnie jako produkt dehydratacji [odwodnienia] limonitu. Najbardziej znane zoa znajduj si w Niemczech (Siegerland) oraz w Wielkiej Brytanii (Kornwalia). W Grach Kruszcowych wydobywany jest razem z limonitem. Z ekonomicznego punktu widzenia nie ma wikszej wartoci (rudy ubogie). Due pseudomorfozy goethytu po pirycie znaleziono w rejonie Pelican Point w pobliu Wielkiego Jeziora Sonego w stanie Utah (USA). Substancja koloidalna; Tw. zmienna, najczciej 4-5,5; G. 2,7 4-,3 g/cm3; brzowy, ty; poysk szklisty lub matowy; R. brzowa Limonit to w istocie naturalna rdza. Jest bardzo rozpowszechniony i powstaje gwnie w strefie wietrzenia innych rud elaza, pokrywajc ich powierzchni rdzawymi plamami. Okrelane s one niekiedy star grnicz nazw "czap elaza". Limonit przyjmuje zwykle posta sypk lub ziemist, ale tworzy rwnie odmiany zbite w formie naciekw stalaktytowych lub nerkowatych. Odmiany ziemiste i sproszkowane okrelane s ogln nazw ochry, natomiast zbite, bryowate nosz rne nazwy lokalne [np. w polskim sownictwie -elaziak brunatny, ruda skalista, skalak]. Od hematytu, z ktrym czsto razem wystpuje, limonit rni si wyranie przede wszystkim jaskraw barw rysy 124

[limonit - brzowa, hematyt - winiowoczerwona]. Znane s zoa limonitu m.in. w Szwecji i Finlandii , gdzie okrela si je mianem rudy bagiennej lub rudy jeziornej. [Rwnie i w Polsce atwo spotka limonity w postaci tzw. rudy darniowej lub rudy kowej]. S to z reguy rudy stosunkowo ubogie w elazo. Eksploatacja limonitu jest obecnie opacalna jedynie w przypadku duych nagromadze lub te przy okazji wydobycia innych rud elaza. Jednoskony; Tw. 4; G. 4,33 g/cm3; stalowoszary, czarny; poysk pmetaliczny; R. czerwonobrzowa, czarna Manganit znany by od najdawniejszych czasw i wedug przekazw staroytnych historykw stosowano go do odbarwiania szka. Szlachetny fiolet zwizkw manganu doskonale neutralizowa te zabarwienie surwki szklanej. Pocztkowo mineralne zwizki manganu utosamiano z podobnymi rudami elaza i dopiero w drugiej poowie XVIII wieku wykazano ich odmienno. Manganit wystpuje zazwyczaj wsplnie z piroluzytem i psylomelanem (tlenki manganu) oraz tlenkami elaza. Supkowe krysztay manganitu tworz czsto druzy lub delikatne skupienia prcikowo-promieniste. Spotyka si je na og w skaach magmowych w postaci wyodrbnionych y rudnych, czsto wsplnie z kalcytem i barytem. We wszystkich znaczniejszych kolekcjach mineralogicznych na wiecie znajduj si pikne druzy supkowatych krysztaw manganitu pochodzce z Ilfeld w Grach Harzu. Manganit jest jedn z najwaniejszych rud manganu, ktra zawiera ponad 60% czystego metalu. Domieszki manganu podwyszaj elastyczno i spoisto stali oraz jej odporno na odksztacenia. Mangan stosowany jest rwnie w przemyle chemicznym, m.in. do produkcji rodkw dezynfekcyjnych, barwnikw oraz do wytwarzania baterii elektrycznych. 125 Rozdzia 5 WGLANY Wglany, czyli sole kwasu wglowego, stanowi bardzo du i wan grup mineraw. Ich pochodzenie jest zrnicowane, a ich wystpowanie w przyrodzie warunkuje niewielka odporno na dziaanie kwasw oraz atwo rozkadu w podwyszonych temperaturach i przy stosunkowo niskim cinieniu. Wyrnia si wrd nich wglany bezwodne i uwodnione. Wglany bezwodne dziel si z kolei na dwie due grupy. Pierwsz z nich jest szereg trygonalnego (romboedrycznego) kalcytu (kalcyt, magnezyt, syderyt, rodochrozyt, smitsonit), natomiast drug stanowi szereg rombowego aragonitu (aragonit, cerusyt i inne). Podwjne wglany bezwodne (np. dolomit), ktre rwnie krystalizuj w klasie romboedru, wykazuj rnice strukturalne w stosunku do zblionej grupy kalcytu. Wglany uwodnione zawieraj gwnie wglany metali dwuwartociowych, takich jak mied, ow i cynk. Wystpujce w przyrodzie borany i azotany rozpatrywane s czsto wsplnie z wglanami ze wzgldu na podobiestwo niektrych cech. Do azotanw zaliczana jest naprzykad krystalizujca w ukadzie rombowym saletra potasowa, KNO3 [nitrokalit], oraz azotan trygonalny, czyli saletra sodowa, NaNO3, zwana take saletr chilijsk [nitronartyt]. Wrd boranw najwaniejsze znaczenie praktyczne maj jednoskony boraks (uwodniony boran sodu, Na2B407 10H2O) oraz take jednoskony kernit (Na2B4O? 4H20). Trygonalny; Tw. 3; G. 2,6-2,8 g/cm3; zwykle bezbarwny, biay, brzowawy, ty, niebieski; poysk szklisty, na paszczyznach upliwoci perowy; R. biaa Kalcyt nie budzi specjalnego zainteresowania a do drugiej poowy XVII wieku, kiedy to nad fiordem Eski, na wschodnim wybrzeu Islandii, dokonano niezwykego odkrycia. Podczas wydobycia bazaltu odsonite kawern o wymiarach 6x3 m, ktra bya wypeniona ogromn liczb szarobiaych, wrzecionowatych krysztaw kalcytu. Niektre byy cakowicie przezroczyste, inne tylko czciowo. Wydobyty kalcyt przyciga uwag swym ksztatem i barw; do Europy eksportowano go pod nazw srebrzystego kamienia. [Czyste bezbarwne krysztay kalcytu okrelane s do dzi mianem spatu islandzkiego].

Erasmus Bartholin (1625-1698), duski lekarz, zbada dokadnie w minera i w 1669 r. ogosi odkrycie zjawiska podwjnego zaamania wiata [dwjomnoci] przechodzcego przez kryszta kalcytu. Moemy si o tym przekona na przykad umieszczajc zadrukowany papier pod przezroczystym krysztaem kalcytu - wtedy druk bdzie widoczny jako druk podwjny. Odkrycie zjawiska dwjomnoci miao ogromne znaczenie dla rozwoju bada optycznych. Skay wapienne zbudowane z kalcytu znane byy oczywicie od najdawniejszych czasw. Krystaliczne wapienie, czyli marmury, byy przecie gwnym tworzywem greckich rzebiarzy. Wydobywano je na wyspie Paros oraz z kamienioomw na zboczach gr Pendeli w pobliu Aten. Podobnie jak Grecja, z piknych marmurw syna i nadal synie Italia. W XV wieku rozpoczto wydobycie marmurw na wschodnich stokach Apeninw, przede wszystkim w okolicach Carrary. W wiekach rednich stosowano marmury przede wszystkim w rzebiarstwie i do ozdabiania kociow. Bardzo popularny by w owych czasach tak zwany marmur ruinowy wydobywany w okolicach Rorencji. 127 Kalcyt - obok kwarcu - jest najbardziej rozpowszechnionym mineraem w powierzchniowej strefie skorupy ziemskiej. Wystpuje w nieskoczonej niemal rozmaitoci form. Pomidzy doskonale wyksztaconymi krysztaami kalcytu a rozlegymi pokadami wapieni zbudowanych z mikroskopijnych ziarenek spotyka si setki form i niezliczon ilo kombinacji. Kalcyt krystalizuje zwykle w postaci romboedrw o doskonaej upliwoci, ktre tworz czsto druzy i szczotki krystaliczne. Najbardziej znane s krysztay supkowe, tabliczkowe oraz w formie skale-noedrw i piramid. Krysztay kalcytu s czsto zbliniaczone. Poniewa kalcyt jest atwo rozpuszczalny, zastpowany jest on czsto przez inne substancje mineralne, ktre tworz pseudomorfozy po kalcycie. Najbardziej rozpowszechnione pseudomorfozy zbudowane s z kwarcu, chalcedonu, limonitu, gipsu, a take wielu innych mineraw. Z drugiej strony rwnie i sam kalcyt tworzy czsto pseudomorfozy, np. po aragonicie, barycie, fluorycie, kwarcu, gipsie i anhydrycie. Czysty kalcyt jest zazwyczaj bezbarwny lub biay. Pod wpywem czynnikw naturalnych ulega jednak czsto zabarwieniu w zalenoci od rodzaju domieszek mineralnych. Rowy kalcyt zawiera zwykle znaczne iloci manganu, a odmiany purpurowofioletowe maj domieszki kobaltu. Pochodzenie niektrych odcieni barwnych (np. niebieskich marmurw) wci nie jest do koca wyjanione. Niektre kalcyty wykazuj siln luminescencj pod wpywem oddziaywania promieni ultrafioletowych. Ziarniste kalcyty, pochodzce z pewnych stanowisk w okolicach Pfibramu (Yranice), zawieraj domieszki oowiu oraz manganu i wykazuj bardzo atrakcyjn czerwon luminiscencj. 128 Drobno- i gruboziarniste skupienia kalcytu tworz niekiedy zwarte masywy skalne wapieni, wrd ktrych spotykane s czasami wkniste agregaty krysztaw lub konkrecje. Wikszo form naciekowych - stalaktytw i stalagmitw, zbudowana jest z substancji wapiennej. W sytuacjach wyjtkowych ich zakoczenia maj posta krystaliczn. Wszystkie te niesychanie zrnicowane formy wystpowania kalcytu, obok piknych postaci krysztaw, maj czsto doskonale wyksztacone powierzchnie. Dotyczy to take malekich, mikroskopijnych ziarn tworzcych potne serie warstw wapieni powstajcych w rnych okresach geologicznych i uksztatowanych pod wpywem zmiennych warunkw ich rozwoju. Najbardziej znane wystpienia krystalicznego kalcytu zwizane s z yami kruszcononymi. W Europie krysztay kalcytu spotykane s m.in. w zoach rud oowiu w pnocnej Anglii, przede wszystkim w okolicach Alston Moor, Egremont, Frizington i Wearsdale w Cumbrii. Znajdowane w tych zoach krysztay kalcytu maj najczciej form doskonale czystych lub rowawych skalenoedrw, romboedrw lub supw dochodzcych do 10 cm oraz sercoksztatnych bliniakw

wystpujcych w prniach skalnych. Zoa kalcytu znane s take z okolic Fontainebleau we Francji, z Bawarii i Gr Harzu (Andreasberg) w Niemczech oraz w Rumunii. Bardzo poszukiwane przez kolekcjonerw s charakterystyczne, szpiczaste zakoczone krysztay kalcytu wystpujce w okolicy Pfibramu w Czechach. Tworz one bardzo interesujce skupienia podwjnie zbliniaczonych krysztaw romboedrycznych, ktrych zakoczenia przypominaj gwk szpilki. Ostatnio takie krysztay znaleziono w okolicach miejscowoci Stfibro w zachodnich Czechach. Spord z pozaeuropejskich najwiksze i najbardziej interesujce wystpienia krysztaw kalcytu znane s z obszarw USA (przede wszystkim stany Illinois i Tennessee). Znajdowane tam krysztay kalcytu towarzysz zoom fluorytu. Ich wielko dochodzi niekiedy do 10 cm. S to z reguy te i miodowobrzowe krysztay o doskonaej przezroczystoci, czsto zbliniaczone. Due, te i doskonale wyksztacone krysztay kalcytu wystpuj rwnie w zoach rud cynku i oowiu koo Joplin w stanie Missouri (USA). Niekiedy wzrastaj one na duych krysztaach galeny, osigajc sporadycznie wielko dochodzc do 1 m. Obrobione i polerowane krysztay kalcytu ze z amerykaskich wzbogacaj wiele kolekcji. Obrbka tych kamieni jest bardzo trudna i dlatego ceny ich s wyjtkowo wysokie, chocia nie nadaj si one do celw jubilerskich ze wzgldu na niewielk twardo. Wspaniae, lnice krysztay kalcytu znajduje si rwnie w rejonie Guanajuato (Meksyk). Krystaliczny kalcyt wystpuje rwnie w pustkach ska wylewnych, np. w fonolitach z rejonu Wzgrz Mariaskich koo Usti nad ab (Czechy), w melafirach z okolic Idar-Oberstein (Niemcy) oraz w podobnych skaach wulkanicznych z okolic West Pater-son i New Jersey (USA). Ich geneza jest podobna do synnych z kalcytu z rejonu Helgustadir na Islandii. Znacznie wiksze zoa tego samego pochodzenia stwierdzono w pustkach ska bazaltowych w rejonie Taos w Nowym Meksyku (USA). Wystpujce 129 tutaj doskonale przezroczyste krysztay kalcytu typu islandzkiego osigay niekiedy rozmiary 6 x 2 m, a niektre bloki wydobyte z tych z miay ciar przekraczajcy 25 ton. Podobne zoa znajduj si w stanach Montana i Kalifornia w USA oraz w okolicy Chihuahua na terenie Meksyku, gdzie znaleziono upliwe krysztay zielonego kalcytu. Due bloki kalcytu, wykazujce charakterystyczn dwjomno, s wydobywane w rejonie Bajdar na Krymie. Kolekcjonerzy wysoko ceni przezroczyste krysztay kalcytu w postaci skalenoedrw dochodzcych do 10 cm wielkoci, ktre wystpuj wrd z miedzi rodzimej nad Jeziorem Grnym (Michigan). Wraz z aragonitem kalcyt wytrca si z roztworw wodnych gorcych rde, tworzc porowaty trawertyn (np. w Tivoli koo Rzymu). W odrnieniu od marmurw, ktre s wapieniami krystalicznymi, trawertyny s silnie porowatymi skaami niemetamorficznymi. Z roztworw wodnych wytrcaj si rwnie kuliste skupienia kalcytu zwane pisalitami, spotykane m.in. w rejonie Hammam Meskoutine w Algierii lub osadw termalnych wok gejzerw na terenie Parku Narodowego Yellowstone w stanie Wyoming (USA). Stosunkowo mao znany jest fakt, i skay wglanowe, zwane karbonatytami, mog powstawa take w wyniku procesw magmowych. Ich geneza nie jest jednak w peni wyjaniona. Ze wzgldu na zjawisko dwjomnoci wystpujce w przezroczystych krysztaach kalcytu, s one wykorzystywane do wyrobu elementw przyrzdw optycznych, m.in. mikroskopw polaryzacyjnych stosowanych do bada mineralogicznych [obecnie naturalne krysztay kalcytu wypierane s przez syntetyczne polaroidy]. Wapienie maj szerokie zastosowanie w rnych gaziach przemysu i s uznawane za jeden z waniejszych surowcw mineralnych. 130 Trygonalny; Tw. 4; G. 3,3-3,6 g/cm3; zwykle rowy lub szkaratny, czasami biay, brudnoszary, brzowawy, zielonkawy; poysk szklisty; R. biaa Rodochrozyt nazw sw wywodzi z greckiego rhodon - miq., i khrosis - barwa. Niekiedy spotykany take pod nazw "dialogit". Wystpuje najczciej w yach kruszcononych i zoach

osadowych pirytu i manganu. Tworzy zazwyczaj niewielkie yy razem z pirytem i psylomelanem. Znacznie rzadziej spotykany w szczelinach ska wulkanicznych, takich jak spility. Rzadko tworzy krysztay; najczciej wystpuje w postaci grubo- lub drobnoziarnistych skupie zbitych. Niekiedy napotyka si formy naciekowe o ksztacie kulistym, nerkowatym lub groniastym oraz konkrecje. Najpikniejsze krysztay rodochrozytu w postaci skalenoedrw dochodzcych do 10 cm znaleziono w 1970 r. w Hotazel koo Kimberley w Republice Poudniowej Afryki. Poddawane s one obrbce jako kamienie szlachetne. Wspaniae krysztay rodochrozytu pochodz rwnie z Gr Harzu, Freibergu (Saksonia), Sacaramb i Cavnic (Rumunia), zachodnich stanw USA i Usinska na Syberii. Pikne zbite odmiany rodochrozytw odkryte w rejonie Capilitas w Argentynie wykorzystywane s jako kamienie ozdobne. Rodochrozyty eksploatowane s rwnie jako rudy manganu, zawierajce 42,8% tego pierwiastka. Znaczenie przemysowe maj jedynie zoa wystpujce w Pirenejach oraz w poudniowej Hiszpanii (Huelva). Mangan ma due zastosowanie w metalurgii elaza i stali gwnie do produkcji tzw. surwki zwierciadlanej i elazomanganu. 131 Trygonalny; Tw. 4-4,5; G. 3 g/cm3; biay, tawy lub szarawy; poysk szklisty; R. biaa Magnezyt sw nazw zawdzicza obecnoci magnezu, ale przez dugi czas nie wzbudza szczeglnego zainteresowania. Jeszcze p wieku temu metaliczny magnez uywany by jedynie jako skadnik ogni sztucznych lub jako rdo wiata przy fotografowaniu wntrz. Wraz z rozwojem nowoczesnych gazi przemysu zastosowanie magnezu roso i dzieje si tak nadal. Podobnie jak wszystkie wglany, magnezyt rwnie wystpuje pod wieloma rnymi postaciami, zarwno krystalicznymi, jak i zbitymi. Odmiany drobno- i grubokrystaliczne bardzo przypominaj marmur i wystpuj czsto jako przewarstwienia wrd wapieni i dolomitw jako produkt dziaalnoci hydrotermalnej. Zbite skupienia magnezytu powstaj w wyniku rozkadu serpentynitw i zawieraj czsto domieszki substancji krzemionkowej (chalcedonu lub opalu), ktra podnosi jego twardo. Gwne stanowiska wystpowania magnezytu w Europie znajduj si w Austrii (Yeitsch, Leoben i Miirzzuschlag w Styrii), w poudniowej Sowacji, w Rosji (Ural, Satka), Grecji i we Woszech (Toskania). [W Polsce zbite odmiany magnezytu znane s z obszarw wystpowania serpentynitw na Dolnym lsku]. Na obszarach pozaeuropejskich wiksze zoa magnezytu znajduj si w USA (Kalifornia, Nevada, Washington) oraz w Australii (Nowa Poudniowa Walia). Magnezyt znajduje wielorakie zastosowania, m.in. jako wany surowiec w przemyle materiaw ogniotrwaych wykorzystywanych przede wszystkim w hutnictwie oraz w przemyle ceramicznym i budowlanym. 132 Trygonalny; Tw. 4-4,5; G. 3,7 g/cm3; zwykle brzowawolty, ciemnobrzowy, czarny, niekiedy z jasnymi metalicznymi odcieniami; poysk szklisty, niekiedy perowy; R. biaa Syderyt jest wan rud elaza, ktr wydobywano ju na pocztku VIII wieku w synnych zoach Erzberg na obszarze Styrii w dzisiejszej Austrii. Masyw grski Eisenerzer zbudowany jest niemal w caoci z syderytu, ktry jest eksploatowany rwnie i obecnie. Powstanie tych z jest niezwykle interesujce. Pierwotne skay wapienne poddawane byy dziaaniu gorcych roztworw wodnych wydobywajcych si z gbi Ziemi, ktre wypukiway substancj wapienn zastpowan stopniowo mniej rozpuszczalnym syderytem (rnetasomatozahydrotermalna). Podczas tego procesu powstaway wspominane ju krzaczaste skupienia wglanu wapnia, zwane kwiatem elaza. Syderyt wystpuje czsto jako skadnik y kruszcowych, towarzyszc np. rudom miedzi i tworzc wwczas formy zbite lub krystaliczne. Najpikniejsze okazy romboedrycznych krysztaw syderytu, uksztatowane w postaci rozetowatych skupie lub druz, pochodz najczciej wanie z y kruszcononych. Tego typu wystpienia nie maj jednak znaczenia ekonomicznego. Bardzo interesujce s soczewkowate skupienia syderytw [sferosyderyty] oraz syderyty ilaste [elaziaki ilaste] spotykane w wielu zagbiach wglowych. Niektre konkrecje sferosyderytowe osigaj

czsto p metra dugoci (np. w pnocnej Anglii, w okolicach Halle w Niemczech). Chocia syderyty zawieraj stosunkowo niewiele elaza (48%) w porwnaniu z innymi rudami, s cenionym surowcem ze wzgldu na atwo przerbki. [W Polsce zoa syderytw ilastych wystpuj gwnie na obszarze Zagbia Staropolskiego i Zagbia Czstochowskiego oraz Grnolskiego Zagbia Wglowego]. 133 Trygonalny; Tw. 5; G. 4,3-4,5 g/cm3; zwykle szarobiay, bezbarwny, tawy z zielonymi i niebieskimi odcieniami, brzowy; silny poysk szklisty, nawet lekko perowy; R. biaa Smithsonit [smitsonit] wydobywano bardzo wczenie jako rud cynku, chocia sam cynk nie by wwczas jeszcze wykorzystywany jako odrbny metal. W owych czasach wykonywano wiele piknych przedmiotw mosinych, do ktrych produkcji potrzebowano duych iloci mosidzu (stopu miedzi i cynku). Znano ju wtedy wiele mineraw, ktre w poczeniu z miedzi daway popularny mosidz. Szczeglnie przydatny do tych celw by tzw. kalamin [galman krzemianowy], wystpujcy w grnych partiach y kruszcowych cynku i oowiu. Dopiero w drugiej poowie XVIII wieku wykazano, e kalamin skada si z dwch rnych mineraw: wglanu cynku (smithsonit) i uwodnionego krzemianu cynku (hemimorfit). Smithsonit zosta tak nazwany na cze brytyjskiego chemika i mineraloga Jamesa Smithsona (1765-1829) [by on rwnie zaoycielem fundacji stanowicej podwaliny synnego Smithsonian Institution w Waszyngtonie]. Minera smithsonit tworzy najczciej skupienia naciekowe, nerkowate i skorupowe. Jest produktem utleniania kruszcw cynku, gwnie sfalerytu, i wystpuje najczciej w grnych partiach z. Najwaniejsze nagromadzenia zoowe znajduj si w Polsce na Grnym lsku, w okolicach Altenbergu (Niemcy) oraz na Syberii (Nerczysk), Sardynii, Austrii (Karyntia), w Stanach Zjednoczonych. Najpikniejsze, przewiecajce bryy smithsonitu pochodz ze z miedzi w Tsumeb (Namibia) i s wykorzystywane rwnie jako kamienie ozdobne. 134 Trygonalny; Tw. 3,5-4; G. 2,8-2,9 g/cm3; szary, biay, czerwonawy; poysk szklisty lub perowy; R. biaa Dolomit tworzy niekiedy cae masywy grskie. Podobiestwo niektrych cech dolomitu do innych wglanw jest tak due, e pierwotnie nie potrafiono ich rozrni. Dlatego przez wiele lat wszystkie te mineray o zblionym wygldzie uwaano za kalcyty lub skay wapienne. Sytuacja zmienia si dopiero w 1791 r., kiedy to francuski geolog D. Dolomieu zwrci uwag na szczeglne waciwoci skay wystpujcej gwnie w poudniowym Tyrolu. Szwajcarski mineralog H.B. de Saussure (1740-1799), ktry przeprowadzi bardziej szczegowe badania, na cze Dolomieu nada owej skale nazw dolomit. Ze wzgldu na pokrj krysztaw, skad chemiczny i barw "dolomit" przypomina kalcyt i magnezyt. Pierwotne skay dolomitowe, ktrych gwnym skadnikiem jest minera dolomit, powstaway w zbiornikach wodnych, gwnie w morzach, przy wspudziale organizmw ywych. Ich pochodzenie wykazuje due podobiestwo do ska wapiennych, ktre niekiedy ulegaj przeobraeniu w dolomity [dolomityzacja]. Krystaliczne dolomity wystpuj czsto w hydrotermalnych yach kruszcononych, np. w Solbad Hall (Tyrol, Austria), Binnen Tal (Szwajcaria), Baska Szczawnica (Sowacja) i w okolicy Freibergu (Niemcy). [W Polsce dolomity kruszconone (Zn, Pb) wystpuj gwnie na obszarze lsko-krakowskim]. Najwaniejsze zoa pozaeuropejskie znajduj si w Vermont (USA) oraz w Guanajuato (Meksyk). Dolomity wykorzystywane s do produkcji specjalnych cementw oraz w przemyle materiaw ogniotrwaych i w hutnictwie (topniki). 135

Rombowy; Tw. 3,5-4; G. 2,95 g/cm3; zwykle biay, szary z czerwonawymi lub czarnymi odcieniami; poysk szklisty; R. biaa Aragonit zosta odkryty w XV wieku podczas przebijania sztolni przez bogate zoa syderytu Erzberg w pnocnej Styrii (Austria), ktra miaa uatwi poszukiwania y srebra i zota. Na pierwszy rzut oka nowo odkryty minera przypomina skamienia rolin o nienobiaej, lekko niebieskawej barwie, dziki czemu zosta nazwany "kwiatem elaza". S to, oglnie rzecz biorc, osobliwe, krzaczaste wykwity aragonitu, tworzce czsto gsto splecione, odygowate agregaty. Karol Linneusz jako pierwszy stwierdzi, e w "kwiat elaza" ma identyczny skad chemiczny jak kalcyt. Pniejsze badania wykazay jednak, e ma on wiele waciwoci analogicznych do krysztaw minerau uchodzcego dotychczas za kalcyt i wystpujcego w Aragonii (Hiszpania). Std te wywodzi si obecna nazwa aragonitu. 136 Czsto tworzy charakterystyczne bliniaki, niekiedy wielokrotne. Krysztay wystpuj zazwyczaj w skupieniach igiekowych lub wknistych. Aragonit, podobnie jak kalcyt, powstaje w bardzo rnych warunkach. Jednak o ile kalcyt krystalizuje ze stosunkowo chodnych roztworw, aragonit wytrca si w wyszych temperaturach. Wpywa to na jego budow wewntrzn, ktra rni go od kalcytu i warunkuje odmienn posta krystaliczn oraz inne waciwoci fizyczne. Aragonit krystalizuje rwnie z gorcych rde, tworzc charakterystyczne, drobne bryowate formy tzw. grochowcw przypominajcych rzeczywicie ziarenka grochu i znanych m.in. z Karlovych Varw w Czechach. Pikne formy krystaliczne aragonitu pochodz z miejscowoci Hofenec koo Bilina (Czechy) oraz z Tyrolu. Chocia nie maj one adnego znaczenia praktycznego, to jednak s bardzo poszukiwane przez kolekcjonerw. Do wytwarzania przedmiotw ozdobnych wykorzystywano jedynie niektre formy naciekowe aragonitu znajdowane w Karlovych Varach i wyrniajce si pasmow kompozycj naprzemianlegych, brzowo zabarwionych warstewek. Nosi on lokaln nazw vfidlovec, pochodzc od nazwy gorcego rda - Vfidlo. [Odmiana aragonitu zasobna w ow, znana jako tarnowskit (aragonit oowiowy), wystpuje m.in. w Polsce na Grnym lsku w okolicy Tarnowskich Gr.] Rombowy - pseudoheksagonalny; Tw. 3-3,5; G. 6,4-6,5 g/cm3; szary, biay, szaroczarny; poysk zbliony do diamentowego, swoicie tusty; R. biaa Cerusyt by spotykany od dawna podczas wydobycia rud srebra i miedzi ze z powierzchniowych. Najpikniejsze okazy krysztaw cerusytu wystpuj w grnych partiach y kruszcowych. Jego nazwa wywodzi si z aciskiego cerussa - biaa farba. 137 Cerusyt powstaje zawsze jako produkt wietrzenia galeny, zwaszcza w tych partiach y kruszcowych, ktre znajduj si w strefie atwej penetracji wd powierzchniowych i dwutlenku wgla. Galena, podobnie jak wiele innych mineraw, poddaje si rozpuszczajcemu dziaaniu zmineralizowanych roztworw wodnych. Krysztay cerusytu s zrnicowane i charakteryzuj si wielkim bogactwem postaci. Ich cech szczegln jest silny poysk. Bogate druzy krysztaw cerusytu pochodzce ze z w Niemczech (przede wszystkim z kopalni Friedrichseegen koo Ems i Johanngeorgenstadt w Saksonii), a take ze starych z koo Stfibro w Czechach, s ozdob licznych kolekcji na caym wiecie. Zasobne zoa znajduj si rwnie w Nerczysku (Syberia, Rosja) oraz w stanie Kolorado (USA). Cerusyt zawiera w przyblieniu 73% oowiu, ale jako ruda tego kruszcu eksploatowana jest jedynie w kilku miejscach, gdzie wystpuje w dostatecznie duej iloci. Strontianit [stroncjanit] - wglan strontu, oraz witheryt [witeryt] - wglan baru, tworz krysztay podobne do cerusytu. Jednoskony; Tw. 3,5-4; G. 3,7-3,9 g/cm3; niebieski; poysk szklisty; R. jasnoniebieska Azuryt wystpuje razem z malachitem w strefie wietrzenia kruszcw miedzi, ktre zawdziczaj im charakterystyczne niebieskozielone zabarwienie na powierzchni. Krysztay azurytu maj

niepowtarzaln, gbok, ciemnoniebiesk barw, natomiast skupienia ziarniste lub ziemiste s bladoniebieskie, przypominajce kolor niezapominajki. Najbogatsze zoa azurytu wystpuj w Tsumeb (Namibia), w rejonie Bisbee i Morenci w Arizonie (USA) i Burra koo Adelaide w Australii oraz w Ninym Tagile na Uralu (Rosja). W Europie pikne krysztay azurytu wydobywane s w miejscowoci Chessy koo Lyonu we Francji oraz w Baita w Rumunii i na terenie Modawii. Azuryt, mimo i zawiera 55% miedzi, rzadko jest traktowany jako ruda, poniewa obfituje z reguy w liczne zanieczyszczenia. W postaci sproszkowanej uywany jest jako niebieski pigment do farb artystycznych oraz do produkcji niebieskiego siarczanu miedziowego. Jest zbyt mikki, by znale szerokie zastosowanie jako kamie ozdobny. Jednak po oszlifowaniu wykazuje silny poysk i pikne odcienie barw. ywo zabarwione okazy azurytu poprzerastane malachitem [azurmalachit, malachit azurytowy] ciesz si ogromnym zainteresowaniem kolekcjonerw. Wyrazisto barw okazw pochodzcych z niektrych z (np. Banat w Rumunii) kontrastuje dodatkowo dziki tym lub rdzawobrzowym nalotom limonitu. 138 Jednoskony; Tw. 4; G. 4 g/cm3; zielony, ciemnozielony; poysk jedwabisty lub szklisty; R. zielona Malachit jest nie tylko modnym kamieniem ozdobnym. Grecy i Rzymianie wykorzystywali go do wyrobu amuletw. Malachit, wystpujcy w postaci ywozielonych powok, poszukiwany by rwnie w kopalniach miedzi przez staroytnych grnikw, ktrzy nadali mu nazw "skalnej zieleni". Std wywodzi si zapewne wprowadzona pniej, obecnie stosowana nazwa. Malachit okrelano rwnie mianem "aksamitnej rudy" lub "atasowej rudy". Malachit jest najbardziej rozpowszechnionym produktem utleniania miedzi i jej rud. Spotykany jest najczciej w powierzchniowych strefach wszystkich z kruszcw miedzi. Oprcz powierzchniowych naskorupie i nalotw malachit tworzy czsto drobne skupienia wkniste lub ziemiste. Bardzo rzadko wystpuje w postaci krysztaw o pokroju igiekowym. Najbardziej znane zoa tego minerau eksploatowane byy na rozlegych obszarach Uralu (przede wszystkim Gumaszewgk, Miednorudniansk i Niny Tagi). Najwiksza brya malachitu o masie 60 ton zostaa wydobyta w Gumaszewsku na Uralu. Inne wielkie zoa znajduj si w Zairze. Nagromadzenia zoowe malachitu wystpuj rwnie w Stanach Zjednoczonych AP, m.in. w Bisbee, Rumunii (Baita), w Niemczech (Betzdorf) oraz w Tsumeb (Namibia) i Burra koo Adelaide w Australii. Malachit dla celw zdobniczych wydobywany jest take ze z w okolicach Eilat (Izrael). By moe s to ponownie odkryte, stare i zapomniane kopalnie staroytnych Grekw i Rzymian. Malachit jest nie tylko cenionym kamieniem ozdobnym, ale rwnie wartociow rud miedzi (zawiera w przyblieniu 57% Cu). [W Polsce malachit wydobywano dawniej w Grach witokrzyskich (Miedzianka koo Kielc); spotykany rwnie na hadach starych kopal miedzi na dolnym lsku]. Najpikniejsze okazy i wyroby z malachitu zobaczy mona w Paacu Zimowym (Ermita) w St. Petersburgu (Rosja). 139 Rozdzia 6 SIARCZANY I ZWIZKI POKREWNE Siarczany nale do soli kwasu siarkowego. S mikkie i maj wygld niemetaliczny. Przewanie osadzaj si w basenach morskich lub powstaj w trakcie erupcji wulkanicznych. Niekiedy tworz si w wyniku oddziaywania kwasu siarkowego wydzielajcego si podczas utleniania siarczkw, gwnie pirytu i markasytu. Wrd siarczanw wyrnia si dwie due grupy - bezwodne (np. anhydryt i baryt), oraz siarczany uwodnione (np. gips i zippeit). Do siarczanw zaliczane s rwnie pewne grupy mineraw, ktre chocia s interesujce pod wzgldem naukowym i z punktu widzenia zastosowa technicznych,

nie zostay szczegowo opisane w tej ksice. S to przede wszystkim witriole rodzime (uwodnione siarczany metali dwuwartociowych) - np. melanteryt (uwodniony siarczan elaza) lub chalkantyt (uwodniony siarczan miedzi), oraz atuny (podwjnie uwodnione siarczany metali jednowartociowych i trjwartociowych lub metali dwuwartociowych i trjwartociowych) - np. halotrichit (uwodniony siarczan glinu i elaza). Podobnie jak siarczany, do gromady soli kwasw tlenowych zaliczane s chromiany (kro-koit), wolframiany (scheelit) i molibdeniany (wulfenit). Wystpuj one jako mineray pierwotne zwizane ze strefami kontaktowymi granitw lub te jako mineray wtrne strefy wietrzeniowej z rud siarczkowych pochodzenia hydrotermalnego. Rombowy; Tw. 3,5; G. 2,9-3 g/cm3; zwykle biay, bezbarwny, niebieskawy, szarawy, czerwonawy; poysk perowy, szklisty; R. biaa Anhydryt jest podobny do gipsu, z ktrym go pierwotnie mylono (z uwagi na zbliony wygld zewntrzny i skad chemiczny). Nazw sw wywodzi z greckiego an (bez) i hy-dor (woda). W odrnieniu od gipsu anhydryt nie zawiera wody. Wystpuje zwykle w postaci zbitej, a upliwo wykazuje tylko w okrelonych kierunkach. Tworzy osady wytrcajce si wprost z wody morskiej, podobnie jak zoa soli kamiennej i gipsu. Towarzyszy z reguy skaom solnym, a pod wpywem dziaania wody powoli przechodzi w gips. 141 Najbardziej znane zoa wystpuj w rejonie Wieliczki, gdzie anhydryt tworzy interesujce skupienia [tzw. trzewiowce]; w Salzburgu (Austria), Bertchesgaden, Luneburgu i Stassfurcie (Niemcy), w Vulpino koo Bergamo (Wochy) oraz Spiskiej Nowej Wsi (Sowacja). Najwiksze zoa pozaeuropejskie znajduj si w Stanach Zjednoczonych (Nowy Jork, Kansas, New Jersey). Anhydryt do dugo nie wywoywa specjalnego zainteresowania i dopiero stosunkowo niedawno sta si wanym surowcem dla przemysu chemicznego (gwnie do produkcji kwasu siarkowego). Rombowy; Tw. 3-3,5; G. 3,9-4 g/cm3; zwykle niebieski, bezbarwny, tawy, czerwonawy; poysk szklisty lub perowy; R. biaa Celestyn, zwany czasami celestytem, znany by dobrze kapanom bengalskim, ktrzy uywali go do barwienia pomieni. Dziki temu uzyskiwano jaskrawopurpurowe zabarwienie "bengalskich ogni", ktrych tajemnicze pikno napeniao wiernych podziwem i lkiem. Dopiero znacznie pniej chemicy stwierdzili, e owa szkaratna barwa pomieni wywoana jest przez pierwiastek stront, ktry jest skadnikiem celestynu, podczas gdy tozielone barwy pochodz od zwizkw baru. Pierwsze ognie sztuczne sporzdzano wanie z soli obu tych pierwiastkw (Sr, Ba), ktre mieszano z chlorkiem potasu, wglem drzewnym i siark. Nazw celestynu wywodzi si z aciskiego caelestis (niebiaski) ze wzgldu na jego bkitnoniebieskie zabarwienie. Tworzy zwykle grube krysztay tabliczkowe lub supkowe. Wystpuje najczciej wrd ska osadowych, niekiedy w yach hydrotermalnych i pustkach ska wulkanicznych. Znane s pikne krysztay celestynu z Sycylii. Zoa o znaczeniu przemysowym eksploatowane s w Wielkiej Brytanii (Bristol, Clifton, Yate), w Egipcie (Mokatam) i USA (jezioro Erie, Na-shyille). W Polsce pikne skupienia krysztaw celestynu spotyka si w wapieniach siarkononych w okolicach Tarnobrzega. Celestyn znajduje zastosowanie w przemyle chemicznym i spoywczym oraz wykorzystywany jest w celach pirotechnicznych. 142 Rombowy; Tw. 3-3,5; G. 4,48 g/cm3; biay oraz rnie zabarwiony, zwykle w odcieniach zielonych, tych, czerwonych, niebieskich lub brzowych; poysk metaliczny, na niektrych paszczyznach perowy; R. biaa Baryt by dobrze znany dawnym grnikom, ktrzy spotykali go czsto w yach kruszcowych. Przez dugi czas uwaano ten minera za bezwartociowy materia uboczny, chocia interesowali si nim redniowieczni alchemicy. Woski alchemik Vincenzo Cascariolo z Bolonii, podgrzewajc

baryt wraz z innymi mineraami podczas jednego ze swoich eksperymentw w 1630 r., stwierdzi, e fosforyzuje on w ciemnociach. W ten oto sposb nastpio odkrycie zjawiska fosforescencji, dzi doskonale znanego, wwczas jednak wywoujcego wielkie poruszenie. Poniewa Cascariolo bada kuliste skupienia barytu wystpujce wrd margli gipsowych w okolicach Bolonii, odkryty przez niego kamie nazwany zosta przez wspczesnych mu przyrodnikw "wiecc kul Bolonii". Znacznie pniej, kiedy owe kuliste skupienia zostay zbadane dokadnie, okazao si, e "wiecce kule" maj ten sam skad mineralny, co dobrze znany "ciki kamie" spotykany w yach kruszcowych. Baryt otrzyma sw nazw z greckiego barys (ciki), poniewa istotnie charakteryzowa si niezwykym ciarem. Wysoka gsto barytu zbliona jest do niektrych rud elaza, jak np. hematyt lub magnetyt. Baryt wystpuje najczciej w yach kruszcowych wraz z rudami siarczkowymi srebra, cynku i oowiu. Krystalizuje z roztworw hydrotermalnych oraz wystpuje rwnie wrd ska osadowych. Najczciej spotykany jest w postaci wyodrbnionych y, zazwyczaj w bliskim ssiedztwie masyww granitowych, niekiedy w towarzystwie fluorytu i kalcytu. Masywne, czsto kilkumetrowej gruboci yy barytu s szczeglnie dogodne do eksploatacji, podobnie jak koncentracje barytu wrd ska osadowych [barytolity]. Baryt wystpuje rwnie w ssiedztwie niektrych gorcych rde. Oprcz wysokiego ciaru waciwego, baryt wyrnia si take czsto spotykanymi , doskonale wyksztaconymi krysztaami. Maj one przewanie pokrj tabliczko waty, niekiedy supkowy i osigaj nierzadko pokan wielko. Zbite skupienia barytu tworz najrozmaitsze agregaty, gwnie blaszkowate, o dobrej upliwoci. Czysty baryt jest bezbarwny lub biay, ale najczciej spotykane s odmiany o delikatnym zabarwieniu spowodowanym rnymi domieszkami. 143 Najwaniejszymi producentami barytu s Stany Zjednoczone, Niemcy (zoa Meggen) i Wielka Brytania. Z przemysowego punktu widzenia najbardziej uyteczne s zbite skupienia barytu, ale mineralogw i kolekcjonerw znacznie bardziej interesuj krysztay barytu. Szczeglnie wysoko cenione s okazy krysztaw barytu z Wielkiej Brytanii, a przede wszystkim ze stanowisk Cumbria i Tavistock w hrabstwie Devon. Z tych wanie z pochodz wyjtkowo pikne, due krysztay tabliczkowe o wyranych zakoczeniach w barwach szarotych, niebieskoszarych i miodowotych, a take stosunkowo rzadkie krysztay supkowe o rwnie piknych barwach. Inne dobrze znane zoa barytu znajduj si w Rumunii (Baia Sprie), w Niemczech (Freiberg w Saksonii), Czechach (Pfibram), na Sowacji (Baska Szczawnica). [W Polsce zoa barytu wystpuj na Dolnym lsku (Boguszw, Stanisaww), gdzie mona spotka take dobrze wyksztacone skupienia krysztaw]. Obecnie baryt wykorzystywany jest w przemyle chemicznym, przede wszystkim do produkcji farb barowych. Szczegln przydatno wykazuje siarczan baru jako skadnik biaych farb, cakowicie nietoksycznych i odpornych na dziaanie czynnikw chemicznych. Baryt stosowany jest rwnie jako wypeniacz przy produkcji papieru oraz w przemyle ceramicznym do wyrobu glazury, w przemyle szklarskim, do wytwarzania specjalnego cementu i cikiego betonu chronicego przed promieniowaniem radioaktywnym. Surowce barytowe s take poszukiwanym materiaem barwicym, stosowanym w medycynie. O wykorzystaniu soli barowych do produkcji ogni sztucznych (ognie bengalskie) wspomniano ju uprzednio. 144 Jednoskony; Tw. 2,5; G. 1,8-1,9 g/cm3; bezbarwny; poysk jedwabisty; R. biaa Halotrichit, ktrego nazwa pochodzi z greckiego als (sl) i trichos (wosy), naley rwnie do grupy uwodnionych siarczanw, powstajcych w wyniku rozkadu chemicznego siarczkw. Jest najbardziej rozpowszechnionym naturalnym aunem potasowym. Wystpuje czsto wsplnie ze spokrewnionym z nim pickeringitem, uwodnionym siarczanem magnezu i glinu. Halotrichit

spotykany jest najczciej w szczelinach ska ilastych, gdzie tworzy drobne krysztay igiekowe lub wkniste. Gwne zoa: Mrsfeld (Niemcy), ervenica (Sowacja), wzdu Gila River w stanie Nowy Meksyk (USA), Copiap (Chile) i Urmiah (Iran). Jak dotd halotrichit nie znalaz praktycznego zastosowania. Innym ciekawym mineraem z grupy aunw jest czermikit (nazwa pochodzi od z w miejscowoci ermniki w Czechach), uwodniony siarczan potasowo-amonowy. Spotykany jest w skaach ilastych oraz na hadach wglowych razem z innymi siarczanami. Tworzy tabliczkowate skupienia zoone z wkienek zorientowanych prostopadle do ich powierzchni. Rzadko wystpuje w postaci krystalicznej. Jednoskony; Tw. 1,5-2; G. 2,3-2,4 g/cm3; najczciej bezbarwny, biay, tawy, czerwonawy, szary, brunatny; poysk szklisty, na paszczyznach upliwoci perowy lub jedwabisty; R. biaa 145 Gips jest znany od czasw staroytnych. Jako materiau modelarskiego uy go po raz pierwszy grecki rzebiarz Lizyp z Sikionu. Wedug Pliniusza Starszego by on te pierwszym artyst, ktry zastosowa gips do sporzdzenia odlewu ludzkiej twarzy. Mao znany jest fakt, e gips by prawdopodobnie pierwszym mineraem zbadanym pod mikroskopem w 1695 r. przez Antona van Leeuwenhoeka, holenderskiego przyrodnika-amatora i wynalazc mikroskopu. Krysztay gipsu maj pokrj tabliczkowy lub supkowy i przypominaj niekiedy mik. W czystej postaci krystalicznej gips jest przejrzysty i bezbarwny. Odmiany zbite s biae lub czsto zabarwione na kolor ty i brzowy w zalenoci od charakteru domieszek. Drobnoziarniste odmiany gipsu nosz nazw alabastru, natomiast zupenie czyste i przewiecajce okrelane s mianem selenitu. [Spotykane niekiedy wkniste skupienia gipsu znane s pod nazw spat satynowy lub szpak gipsowy]. Rozpoznanie gipsu nie nastrcza trudnoci, poniewa mona go atwo zarysowa paznokciem. Gips powstaje jako osad wysychajcych mrz, zazwyczaj razem z anhydrytem, ktry czsto przeobraa si w gips na skutek absorpcji wody. Interesujce wystpienia gipsu spotykane s rwnie w strefie wietrzenia rud siarczkowych (np. pirytu) oraz w pokadach wgla kamiennego. Najbardziej znane zoa gipsu wystpuj we Woszech (Volterra, Toskania), w Hiszpanii i Egipcie. Inne due nagromadzenia zoowe znajduj si w wielu rejonach Stanw Zjednoczonych AP, Rosji oraz we Francji, w Wielkiej Brytanii i Czechach (Opawa). [W Polsce skay gipsowe, oprcz 146 Wieliczki, tworz zasobne pokady w Niecce Nidziaskiej, na Grnym lsku i lsku Opolskim (Gubczyce, Kietrz)]. W wielu rejonach Sahary spotykane s wrd pustynnych piaskw rozetowate skupienia doskonale wyksztaconych krysztaw gipsu. Zawieraj one niekiedy ponad 50% drobnych ziaren piasku, wchonitych podczas szybkiej krystalizacji - soczewkowatych krysztaw, ktre przybieraj charakterystyczne, brzowawe, szarawe lub tawe barwy. Tworz one czsto okazae skupienia przypominajce kwitnce re lub inne kwiaty bd licie i z tego powodu nazywane "rami pustyni". Powstaj one wskutek ewaporacji zrnineralizowanych wd, sonych jezior oraz niekiedy w rezultacie rozkadu pirytw. Gipsy wykorzystywane s przede wszystkim do produkcji najrozmaitszych materiaw wicych. Dziki wypalaniu w temperaturze 300-400C uzyskuje si gips modelarski (zwany niekiedy gipsem paryskim), ktry twardnieje po zmieszaniu z wod. Stosowany jest on w przemyle budowlanym, w medycynie, do sporzdzania odleww. Praony w temperaturze wyszej ni 400C gips traci zdolno pochaniania wody i wykorzystywany jest wwczas do produkcji cementu (gips cementowy) oraz barwnikw. Alabaster jest cenionym materiaem rzebiarskim, a selenit ze wzgldu na niezwyky poysk bywa stosowany jako kamie ozdobny. Stosunkowo rzadko wykorzystuje si obecnie gipsy do produkcji kwasu siarkowego i siarki. Jednoskony; Tw. 3; G. 2,5 g/cm3; czarnoty, cytrynowoty; R. ta

Zippeit dziki swojej szczeglnej barwie zwrci uwag czeskiego metalurga Adolfa Patery w latach pidziesitych ubiegego wieku. W owym czasie okres wietnoci synnych kopal srebra w Jachymovie dobiega ju kresu. Na powierzchni wielkich, zapomnianych had zaczy si pojawia jaskrawo zabarwione, ziemiste skupienia mineraw powstajcych na skutek rozkadu blendy smolistej. Te barwne naskorupienia, w ktrych przewaa zippeit, nasuny Paterze myl wykorzystania mineraw uranowych do wytwarzania barwnikw. Wydobycie rozpoczto w 1859 r. nie 147 tylko w celu pozyskania produktw rozkadu uraninitu, ale take samego uraninitu. Mineray uranowe suyy do wyrobu caej gamy tych barwnikw, poniewa wrd wystpujcych na hadach mineraw wtrnych przewaay zdecydowanie ziemiste naskorupienia o tej wanie kolorystyce. Zippeit naley do grupy tak zwanych ochr uranowych, do ktrych zaliczany jest rwnie uranopilit (uwodniony siarczan alkaliczny uranu). Zippeit zawdzicza sw nazw praskiemu mineralogowi F.X.M. Zippe (1791-1863). Oprcz Jachymova w Czechach znany jest take z wystpie innych z uraninitu, m.in. koo Wlsendorf w Bawarii (Niemcy), w stanie Utah (USA) oraz w rejonie Wielkiego Jeziora Niedwiedziego (Kanada). Obecnie zippeit nie jest ju oczywicie wykorzystywany do wyrobu barwnikw, ale podobnie jak blenda smolista stanowi rdo pozyskiwania pierwiastkw promieniotwrczych. 148 Jednoskony; Tw. 2,5-3; G. 5,9-6 g/cm3; pomaraczo woty; poysk tusty, diamentowy; R. pomaraczowa Krokoit jest stosunkowo rzadkim mineraem, ale w nim wanie odkryto po raz pierwszy pierwiastek chrom. Dokona tego francuski chemik Louis Vauquelin w 1797 r. podczas badania okazw krokoitu pochodzcych z Uralu. Krokoit tworzy pikne, ognicie zabarwione krysztay o pokroju supkowym lub igiekowatym. Wystpuje w zoach chromi tu, w yach kwarcowych i strefie utleniania kruszcw oowiu. Najwaniejsze zoa znajduj si na Uralu w okolicach Berezowska [std dawniej uywana nazwa tego minerau - berezowit] oraz w okrgu Dundas na Tasmanii. Mniejsze nagromadzenia zoowe znane s z Rumunii (Baita), Filipin (Labo), Brazylii (Congonhas da Campo) oraz Zimbabwe (Penchalong). Pikne okazy krokoitu zostay ostatnio odkryte w okolicy Chemnitz (Saksonia). Z uwagi na sporadyczne wystpowanie krokoit nie ma wikszego znaczenia jako ruda chromu, mimo e po raz pierwszy stwierdzono w nim obecno tego metalu. 149 Tetragonalny; Tw. 4,5-5; G. 5,9-6,1 g/cm3; zwykle szarobiay, tawy, brzowawy, rzadziej zielonawy, wyjtkowo bezbarwny; poysk tusty, czsto nawet diamentowy; R. biaa Scheelit [szelit] znajdowano czsto w kopalniach kasyterytu w czeskich Grach Kruszcowych, gdzie nazywano go "spiowobiaym ziarenkiem gradu" (w odrnieniu od "czarnych ziarenek gradu" - kasyterytu). Bliszy jego opis przedstawi w poowie XVIII wieku szwedzki metalurg i chemik Axel Cronstedt, ktry uzna ten minera za rud elaza i nada mu nazw "tungsten" (ciki kamie). Bardziej szczegowe badania i analizy chemiczne przeprowadzi w 1781 r. jego rodak K.W. Scheele, ktry odkry, e wystpuje w nim pierwiastek wolfram [pierwotnie nazywany tungstenem]. Na jego cze minera ten nazwany zosta pniej scheelitem przez francuskiego mineraloga F. Beudanta (1781-1850). Scheelit krystalizuje zwykle w postaci podwjnych piramid (bipiramid). Rzadziej tworzy skupienia zbite. Najbardziej rozpowszechniony w zoach kasyterytu i wolframitu. Krystalizuje z roztworw hydrotermal-nych wzbogaconych w gazy pomagmowe (pneumatoliza) i wystpuje w yach

kwarcowych w strefach kontaktowych granitw. Okazy krysztaw scheelitu s wysoko cenione i stanowi ozdob kadej kolekcji. Znane s one ze z saskich w Zinnwald oraz czeskich (Cinovec), gdzie wystpuj w postaci niewielkich bladobrzowych krysztaw i tworz druzy z kwarcem i zinnwaldytem [minera z grupy yszczykw]. Wystpuje rwnie w rejonie Altenbergu i Schwarzenbergu (Niemcy), w Kornwalii (Anglia), na Uralu (Rosja) i w USA (Connecticut, Nevada, Arizona). Jest wydobywany jako wana ruda wolframu. Do grupy wolframianw naley rwnie stolzyt, nazwany tak na cze J.A. Stolza, lekarza z Teplic (Czechy), ktry po raz pierwszy opisa go jako niezaleny minera. Jest to wolframian oowiu (PbWO4), ktry krystalizuje w ukadzie tetragonalnym, tworzc krysztay podobne do scheelitu. Niewielkie wystpienia stolzytu spotykane s w kwarcach w Cinovcu (Czechy); one wanie zostay po raz pierwszy opisane. [Znany take z Zinnwaldu (Niemcy) i Karyntii (Austria)]. Tetragonalny; Tw. 3; G. 6,7-6,9 g/cm3; zwykle pomaraczowoty, pomaraczowy, ztoszary, brzowawy; poysk tusty, diamentowy; R. biaa lub jasnoszara 150 Wulfenit nazw sw wywodzi od austriackiego mineraloga A. Wulfena, ktry jako pierwszy opisa go w 1785 r. Jest mineraem wyjtkowo piknym, ale rwnie bardzo rzadkim. Tworzy zwykle krysztay tabliczkowate, rzadziej o pokroju krtkich supkw. Wystpuje w towarzystwie galeny, gwnie w strefie utleniania kruszcw oowiu. Gwne zoa: Bleiberg (Karyntia, Austria), Mezica (Sowenia), Hllenthal koo Garmisch (Niemcy), Baita (Rumunia), Phoenixville (Pensylwania, USA), Broken Hill (Nowa Poudniowa Walia, Australia). Wyjtkowo pikne skupienia krysztaw wulfenitu wystpuj w rejonie Villa Ahumada w pamie Sierra de los Lamentos w prowincji Chihuahua w Meksyku. Rozwinite s one w postaci obfitych zgrupowa pomaraczowych i brzowych krysztaw o pokroju tabliczkowym z nieregularnie zarysowanymi krawdziami. Krysztay wronite s w ska macierzyst i ujawniaj niewiele cian, a ich przecitna wielko siga 2-4 cm. Wiksze nagromadzenia wulfenitu s niekiedy eksploatowane jako rudy oowiu. Wulfenit zawiera do 55% tego metalu. 151 Rozdzia 7 FOSFORANY I ZWIZKI POKREWNE Do grupy tej zaliczone zostay nie tylko najbardziej rozpowszechnione fosforany, ale rwnie pokrewne arseniany i stosunkowo rzadkie wanadany. Pod wzgldem liczebnoci odmian mineraw grupa ta ustpuje jedynie krzemianom. Zgodnie z oglnym podziaem wyrniane s tu take bezwodne sole (np. apatyt,piromorfit) i uwodnione sole (np. wiwianit, waryscyt) oraz bezwodne fosforany zasadowe (np. lazulit i inne). Mineray z grupy fosforanw charakteryzuj si czstym izomorfizmem, przy czym podstawieniu mog ulega nie tylko metale, gdy zdolno wzajemnego zastpowania wykazuj take fosfor, arsen i wanad. W wielu forforanach zasadowych jon wodorotlenowy zastpowany jest przez pierwiastki z grupy halogenw [fluorowcw], czego przykadem moe by amblygonit. Bardzo interesujc grup wykazujc wyrany izomorfizm s tzw. miki uranowe, nazywane tak ze wzgldu na pokrj i doskona upliwo krysztaw, ktra upodabnia je do yszczykw. Najbardziej rozpowszechnion grup izomorficznych mieszanin mineralnych stanowi apatyty, piromorfit, mimetezyt [mimetyt] i inne. Wrd fosforanw i zwizkw pokrewnych do prawdziwych rzadkoci nale mineray nie wykazujce skonnoci izomorficznych (tak jak np. lazulit). 153 Jednoskony - pseudorombowy; Tw. 5-6; G. 3 g/cm3; niebieski; poysk szklisty; R. bezbarwna Lazulit wywodzi sw nazw z arabskiego lazul (niebo) i greckiego lithos (kamie). W przeszoci by dobrze znanym kamieniem ozdobnym, nigdy jednak nie ceniono go specjalnie wysoko. Z tego

powodu wykorzystywano go gwnie jako imitacje innych, bardziej szlachetnych kamieni. Arabowie, ktrzy wyspecjalizowali si w imitowaniu kamieni szlachetnych, stosowali go czsto w miejsce turkusu lub znacznie bardziej wartociowego lazurytu (lapis-lazuli). Dlatego niekiedy nosi nazw "imitowany lapis". Lazulit spotykany jest w pegmatytach, w yach kwarcowych oraz skaach metamorficznych wzbogaconych w glin. Wystpuje zwykle w postaci zbitej; rzadko tworzy krysztay o pokroju igiekowym lub tabliczkowatym, ktre wykazuj niekiedy symetri pseudorombow i zbliniaczenia. Gwne wystpienia lazulitu znane s z okolic Salzburga (Austria), Crowders Mountain (Pnocna Karolina) oraz Graves Mountain (Georgia) w Stanach Zjednoczonych AP, Tijuco w Minas Gerais (Brazylia). adne krysztay spotykane s w Crowder Mountain, natomiast najbardziej przydatne dla celw jubilerskich s ciemnoniebieskie krysztay pochodzce z Tijuco. Interesujce, aczkolwiek niewielkie wystpienia lazulitu znane s z Austrii (Krieglach, Styria), Szwajcarii (Zermatt) oraz Szwecji (Yarmland). Lazulit wykorzystuje si obecnie do wyrobu drobnych przedmiotw ozdobnych, niekiedy nadajc mu szlif kaboszonowy. Jednoskony; Tw. 4,5; G. 4,31 g/cm3; szmaragdowy, czarnozielony; poysk szklisty; R. zielona Pseudomalachit swoj nazw zawdzicza duemu podobiestwu do malachitu. Znany jest take pod wieloma innymi nazwami: lunnit (od nazwiska chemika Lunna), ehlit - od miejscowoci Ehle w Nadrenii, gdzie zosta odkryty. Wystpuje take pod nazwami: fosforokalcyt [trombolit, prasyn, tagilit], co wynika z faktu, e dopiero niedawno stwierdzono identyczno wszystkich tych mineraw. Pseudomalachit wystpuje najczciej w postaci skupie nerkowatych, zbitych lub wknistych oraz form naciekowych i naskorupie. Charakteryzuje 154 si soczyst, zielonoszmaragdow barw i jest mineraem strefy utleniania kruszcw miedzi, a przede wszystkim chalkopirytu. Poza Nadreni gwne jego wystpienia znajduj si na Uralu oraz w okolicach Chotebofu w Czechach i Lubietova koo Baskiej Bystrzycy na Sowacji. Pseudomalachit nie ma adnych praktycznych zastosowa i nie wystpuje nigdy w wikszych nagromadzeniach. Wydobywany jest jedynie jako skadnik towarzyszcy rozmaitym rudom miedzi. Jednoskony; Tw. 5,5; G. 2,98 g/cm3; ty; poysk szklisty; R. biaa Brazylianit zosta odkryty stosunkowo niedawno. Jego pierwszy opis przedstawili w 1945 r. amerykascy mineralodzy Pough i Henderson, nadajc mu nazw pochodzc od kraju jego odkrycia. Wystpuje w pegmatytach, tworzc doskonale wyksztacone, czsto zgrupowane w druzy krysztay, spord ktrych wiele ma walory kamieni szlachetnych. Pocztkowo zoa brazylianitu znane byy tylko z okolic Conselheiro Pena w stanie Minas Gerais w Brazylii. W cigu kilku lat zoa te dostarczyy znacznej iloci doskonaego surowca, ktry zawiera pikne krysztay o zadziwiajco duych rozmiarach i doskonale wyksztaconych cianach. Niektre krysztay wystpuj razem ze srebrzycie poyskujcym muskowitem i s mocno wronite w ska macierzyst. Oczywicie takie okazy trafiaj przede wszystkim do muzew i prywatnych kolekcji. Najwspanialsze krysztay o gbokiej, zielonotej lub oliwkowozielonej barwie osigaj niekiedy dugo 12 cm i 8 cm szerokoci. Ostatnio odkryto krysztay o podobnych rozmiarach w innych zoach w Minas Gerais (Mantena). Ustpuj one jednak doskonaoci wyksztacenia krysztaom znanym z pierwszych odkry. W tym samym okresie zaczy pojawia si w wiatowych kolekcjach brazylianity pochodzce z nowych 155 stanowisk, m.in. z kopalni Palermo i Charles Davis koo North Grafton (Grafion County) w New Hampshire (USA). Brazylianit jest bardzo poszukiwanym kamieniem szlachetnym, ktremu nadaje si zwykle szlif fasetkowy. Jest oczywicie rwnie bardzo popularny wrd kolekcjonerw, ktrzy

usilnie zabiegaj o pozyskanie go do swoich zbiorw. Rzadki vesignieit, zasadowy wanadan miedzi i baru, BaCu3(OHVO4)2, tworzy tabliczkowate lub ziemiste skupienia o barwie zielonotej. Wystpuje w strefie utleniania hydrotermalnych y kruszcowych. Spotykany m.in. w okolicach Horni Kaina i we Vrancicach (Czechy) w yach kwarcowych razem z chalcedonem. Heksagonalny; Tw. 5; G. 3,16-3,22 g/cm3; zwykle niebieskozielony, zielony, szary, biay, brzowy; poysk tusty; R. biaa Apatyt swoj nazw wywodzi z greckiego apat (zudzenie, iluzja). Nawizuje ona do pogldw staroytnych, ktre mylnie sdziy, e kady minera ma swoj charakterystyczn barw wasn. Std odmiany barwne apatytu brane byy za rne mineray, jak np. akwamaryn, ametyst, turmalin. Skad chemiczny apatytu okrelono dokadnie dopiero pod koniec XVIII wieku uznajc go wwczas za odrbny minera, ktry nazwany zosta przez Abrahama Gottloba Wernera trafnie apatytem ze wzgldu na swj wprowadzajcy w bd wygld zewntrzny. Apatyt wystpuje w najrozmaitszych postaciach i odmianach barwnych. Jego krysztay mog mie pokrj supkowy, tabliczkowaty, prcikowy, a nawet igiekowy. Spotykany jest take w postaci skupie ziarnistych, zbitych, naciekowych i promienistych. Wchodzi w skad wielu ska magmowych, a w szczeglnoci pegmatytw, chocia rzadko w wikszych ilociach. W skaach osadowych tworzy niekiedy cae warstwy, ktrych gwnym skadnikiem jest wanie apatyt. Znane s one pod nazw ska fosforanowych lub fosforytw. Wystpujce w nich apatyty nie s cakowicie czyste chemicznie i zawieraj liczne domieszki mineralne i organiczne. 156 Apatyty s zwykle te, wkniste lub tworz nieregularne formy nerkowate o barwach w szerokiej gamie odcieni szarych i brunatnych. Liczne pogldy na temat genezy fosforytw s bardzo zrnicowane i stanowi nadal kwestie otwart. Generalnie przyjmuje si, e zwizki fosforu pobierane z wody morskiej akumulowane s w twardych czciach organizmw ywych. Po ich mierci stopniowo uwalniane fosforany, odkadane w postaci koloidalnej w osadach sabo przewietrzanych wd, przechodz w fosforany wapnia. Staffelit [odmiana apatytu fluorowego] wystpuje w postaci skupie stalaktytowych w zoach Staffel koo Limburga (Niemcy). Najwiksze zoa fosforytw i apatytw eksploatowane dla celw przemysowych wystpuj w Stanach Zjednoczonych (Floryda, Tennessee) i dostarczaj niemal poow produkcji wiatowej. Inne wane zoa znajduj si w Afryce Pnocnej (Tunezja, Maroko, Algieria i Egipt), w Rosji (Pwysep Kolski), w Kazachstanie i na Ukrainie. Piknie wyksztacone krysztay apatytu pochodz z St. Gotthard (Szwajcaria), z Saksonii (Niemcy), Quebec (Kanada) i Durango (Meksyk). Fosforyty stanowi przede wszystkim doskonay surowiec do produkcji nawozw sztucznych, atrakcyjnie zabarwione odmiany apatytu natomiast wykorzystuje si jako kamienie ozdobne. Bardzo dobrze znane s niezwykle pikne szlify brylantowe rowych i tych apatytw pochodzcych ze Szwajcarii. Do popularnych kamieni ozdobnych nale tozielone odmiany apatytu, nazywane "kamieniem szparagowym" ze wzgldu na sw barw przypominajc szparagi. Heksagonalny; Tw. 3,5-4; G. 6,7-7 g/cm3; zwykle zielony lub brzowy, rzadziej ty, pomaraczowy, biay, bezbarwny; poysk tusty lub diamentowy; R. biaawa Piromorfit znany by od dawna, chocia w zalenoci od barwy nazywano go rozmaicie. Obecna nazwa wywodzi si z greckiego pyr (ogie) i morph (posta), poniewa sdzono niegdy bdnie, e jego krysztay powstaj bezporednio z lawy wulkanicznej. Dzi wiadomo, e piromorfit tworzy si w strefie utleniania z kruszcw oowiu razem z cerusytem i innymi mineraami wtrnymi pochodzcymi z rozkadu galeny. Piromorfit zdecydowanie wyrnia si wrd nich jaskrawym zabarwieniem i pokrojem krysztaw. Przewanie tworzy osobniki supkowe, zazwyczaj doskonale ograniczone gadkimi cianami i zgrupowane w druzy. 158

Znacznie rzadziej wystpuje w postaci skupie nerkowatych lub ziarnistych. Jaskrawozielonemu zabarwieniu zawdzicza sw wczeniejsz niemieck nazw Grunbleierz - zielona ruda oowiu, stosowan dla odrnienia od mniej pospolitej odmiany brzowej, okrelanej mianem Braunbleierz - brzowa ruda oowiu. Piromorfit z domieszk wapnia nosi lokaln nazw "miesyt", ktra pochodzi od Mie - niemieckiej nazwy czeskiego miasta Stfibro, w ktrego okolicach wystpuje. Odmiana ta spotykana jest w postaci biaawych, promienistych skupie razem z brzowym piromorfitem. Gwne zoa piromorfitu znajduj si w Clausthal - Zellerfeld (Gry Harzu, Niemcy), Johanngeorgenstadt w Saksonii (Niemcy), Kornwalia (Anglia), Leadhills (Szkocja), Pfibram (Czechy), Baska Szczawnica (Sowacja), Nerczysk (Syberia), Berezowsk (Ural, Rosja), Phoenixvil-le w Pensylwanii i Mullan w Idaho (USA), Brazzaville (Kongo) oraz Broken Hill (Nowa Poudniowa Walia, Australia). Piromorfit wystpuje w zoach kruszcw oowiu; kiedy tworzy wiksze nagromadzenia, wydobywany jest jako ruda oowiu (zawiera 75% Pb). Heksagonalny; Tw. 3; G. 6,8-7,1 g/cm3; zwykle brzowawy, ty, rubinowoczerwonawy; silny poysk szklisty lub diamentowy; R. biaa Wanadynit tworzy krysztay supkowe, niekiedy zakoczone podwjnymi piramidami, oraz skupienia nerkowate lub wkniste. Czasami wystpuje w postaci zbitej. Minera strefy utleniania z kruszcw oowiu. Gwne zoa: Obir w Karyntii (Austria), Berezowsk na Uralu (Rosja), Sierra de Cordoba (Argentyna), Zimapan (Meksyk), Algieria, Maroko, Arizona (USA), Australia. Wanadynit jest wan rud wanadu (zawiera 19,4% piciotlenku wanadu). Stopy wanadu i elaza stosowane s do produkcji specjalnych gatunkw stali. Niewielkie iloci wanadu wykorzystuje przemys chemiczny (m.in. piciotlenek wanadu jest stosowany jako katalizator przy produkcji kwasu siarkowego). Obecnie jednak wanad pozyskuje si gwnie jako produkt wtrny przy przerbce niektrych rud elaza (np. ze z Taberg koo Jnkping w Szwecji) oraz boksytw. 159 Heksagonalny; Tw. 3,5-4; G. 6,7-7,1 g/cm3; ty, pomaraczowy; poysk tusty; R. biaa Kampylit wywodzi sw nazw z greckiego kampylos (wygity). Nawizuje ona do charakterystycznego, beczukowatego pokroju krysztaw. Izomorficzny z piromorfitem i mimetytem, z ktrymi najczciej wystpuje razem. Spotykany w strefie utleniania kruszcw oowiu, gdzie tworzy czsto pseudomorfozy po galenie lub cerusycie. Wiksze nagromadzenia znane s z Pfibramu w Czechach oraz ze zoa Ro-ghton Gili, Caldbeck (Cumbria, Anglia). Kampylit jest jednak stosunkowo rzadkim mineraem. Do rzadkich mineraw naley rwnie mimetezyt lub inaczej mimetyt, ktrego nazwa pochodzi z greckiego mimetes --imitacja, poniewa ksztatem przypomina krysztay piromorfitu. Czsto jest te z nim mylony. Najczciej tworzy krysztay supkowe, ktre maj zaokrglone, beczukowate ksztaty przypominajce kampylit. Ta wanie cecha pozwala go odrni od piromorfitu. Wiksze wystpienia mimetytu spotykane s w Johanngeorgenstadt (Niemcy), Nerczysku (Syberia), Tsumeb (Namibia), Phoenixville (Pensylwania, USA) oraz w Meksyku (Chihuahua). 160 Rombowy - pseudoheksagonalny; Tw, 4,5; G. 2,52 g/cm3; niebieskozielony, bezbarwny; poysk woskowy; R. bezbarwna Waryscyt jest bardzo atrakcyjnym, chocia mao znanym kamieniem ozdobnym, ktry czsto bywa mylony z innymi mineraami. Zosta opisany w 1837 r. przez niemieckiego mineraloga Friedricha Adolfa Breithaupta pochodzcego z Vogtlandu w Turyngii, ktry nada mu nazw wywodzc si z dawnego okrelenia tego regionu - Variscia. Krysztay tego samego minerau znaleziono w 1894 r. na zachodnim wybrzeu jeziora Utah (USA) i nadano mu nazw utahlit, ktra obecnie stosowana jest jedynie w odniesieniu do zdobnych odmian waryscytu. Wzbogacona w elazo odmiana nosi nazw redondyt.

Waryscyt wystpuje przewanie w postaci skupie promienistych i wknistych oraz nerkowatych form naciekowych. Rzadko tworzy niewyranie wyksztacone krysztay o pokroju supkowatym. Wypenia szczeliny i prnie ska wzbogaconych w glin, gwnie w upkach krzemionkowych i szarogazach, czsto w towarzystwie bezpostaciowych fosforanw glinu. Najpikniejsze okazy waryscytu w postaci owalnych, jajowatych skupie dochodzcych do 30 cm dugoci wystpuj w pustkach wrd brekcjowatych ska osadowych w okolicach Fairfield (Utah). Wikszo tych konkrecji nie przekracza jednak 7-10 cm; nadaje si gwnie do paskich naszlifw i nie ma walorw kamieni jubilerskich. Sam waryscyt wystpujcy czsto z innymi fosforanami, a przede wszystkim z wardytem (uwodniony fosforan sodu i glinu), jest wyjtkowo piknym, aczkolwiek mao znanym kamieniem ozdobnym. Nadaje mu si zwykle szlif kaboszonowy. 161 Rombowy; Tw. 3,5-4; G. 2,3-2,4 g/cm3; bezbarwny, biaawy, tozielony, czasami zielony, niebieski, brzowy; poysk szklisty; R. biaa Wavellit [wawelit] zosta odkryty w 1800 r. w miejscowoci Barnstaple w hrabstwie Devon (Anglia) przez angielskiego fizyka W. Wavella. Na pocztku XIX stulecia wystpowanie wikszych iloci wavellitu stwierdzono w kopalniach rud elaza i kamienioomach ska budowlanych w okolicach Trenie w Czechach. Wavellit tworzy skupienia promieniste oraz naskorupienia i nacieki niekiedy o ksztatach kulistych, graniastych i nerkowatych, ktre zawieraj drobniutkie krysztay o pokroju wknistym lub igiekowatym. Wystpuje gwnie w skaach osadowych typu piaskowcw i szarogazw. Najlepiej znane wystpienia, oprcz Kornwalii i Czech, znajduj si w Saksonii (Langenstriegis koo Freibergu), w synnych kopalniach magnetytu w Kirunie (Szwecja) oraz w Chester (Pensylwania, USA) i w rejonie Ouro Preto w Brazylii. [W Polsce wavellit znany jest z wystpie w piaskowcach kwarcytowych Gr witokrzyskich oraz z niektrych stanowisk na Dolnym lsku]. Wavellit nie ma wikszego znaczenia praktycznego. Czasami, np. w niektrych rejonach Stanw Zjednoczonych, gdzie tworzy wiksze nagromadzenia zoowe, wykorzystywany jest jako surowiec do wyrobu zapaek. Wavellit poszukiwany jest przez kolekcjonerw przede wszystkim ze wzgldu na atrakcyjno promienisto-kulistych skupie o bladoniebieskiej barwie. Szczeglnie popularne s stosunkowo czsto spotykane bryy wavellitu w postaci drobnoziarnistych skupie tego minerau, znane pod nazw zepharovichyt, ktre pochodz gwnie ze z w Czechach. 162 Jednoskony; Tw. 2; G. 2,6-2,7 g/cm3; jasno- i ciemnoniebieski, zielonkawy; poysk szklisty, na niektrych paszczyznach perowy z metalicznymi odcieniami; R. bezbarwna do jasnoniebieskiej szybko przechodzcej w bkit indygo Wiwianit zosta odkryty na pocztku XVIII stulecia przez brytyjskiego mineraloga J.G. Viviana w yach pirytu w Kornwalii. W roku 1817 Abraham Gottlob Werner nada mu nazw na cze odkrywcy. Krysztay wiwianitu maj najczciej pokrj supkowy lub tabliczkowy i wystpuj zazwyczaj w postaci skupie gwiadzistych lub kulistych. Spotykany jest czsto take w postaci ziemistej lub sproszkowanej, gwnie na torfowiskach. W stanie wieym jest przezroczysty, ale na skutek utleniania bardzo szybko przybiera barwy niebieskie lub zielone. Zjawisko to wie si z obecnoci w wiwianicie elaza dwuwartociowego, ktre ulega czciowej zamianie na elazo trjwartociowe. Odmiany krystaliczne maj najczciej barwy ciemnoniebieskie, natomiast formy ziemiste s z reguy bladoniebieskie. Wiwianit wystpuje w strefie utleniania z pirytu oraz w iach, radach darniowych, a take w koprolitach oraz tworzy inkrustacje szcztkw kostnych i skamieniaych muszli. Spotykany jest rwnie w postaci gwiadzistych skupie razem z krysztaami gipsu. Wystpienia wiwianitu znane s z Bodenmais w Bawarii (Niemcy), Czech oraz pwyspu Kercz (Ukraina). W Stanach Zjednoczonych wiksze zoa wystpuj w Mullica Hill (New Jersey) i Leadville (Kolorado). [W Polsce wiwianit rozpowszechniony jest jako skadnik niektrych rud darniowych i torfw w pnocnej i rodkowej Polsce].

163 Trjskony; Tw. 5-6; G. 2,6-2,8 g/cm3; zwykle zielononiebieski, niebieski, szarozielony; poysk woskowy; R. biaa Turkus [kalait] by bardzo popularnym kamieniem ozdobnym szczeglnie w okresie rozkwitu imperium otomaskiego. Turcy kupowali wwczas turkus i eksportowali go nawet do Persji. Eksploatowane ju od czasw staroytnego Egiptu kopalnie turkusu znajdoway si na pwyspie Synaj, ktry wprawdzie wchodzi wtedy w skad imperium otomaskiego, ale praktycznie pozostawa w rkach plemion wrogo nastawionych do Turkw. Turcy mimo swego panowania musieli sono paci wojowniczym plemionom za pozyskiwany turkus. W okresie tym wydobywano rwnie turkus ze znacznie mniejszych z w Anatolii (Turcja). Turkus tworzy zwykle skupienia skrytokrystaliczne wystpujce w postaci naskorupie i form naciekowych (stalaktytw) oraz konkrecji. Spotykany jest w szczelinach piaskowcw, upkw krzemionkowych, bardzo rzadko w pegmatytach. Najwiksze zoa znajduj si w okrgu Nishapur w Iranie [eksploatowane s tu ju od 2 tysicy lat]. Inne due zoa wystpuj w chinach, Kazachstanie, Turkiestanie oraz w USA, m.in. Los Cenilos w Nowym Meksyku, w Utah, Kalifornii i w Nevadzie. [Nowe wystpienia turkusu znane s rwnie w Australii]. W Europie niewielkie wystpienia turkusu stwierdzono m.in. w okolicach Jordanowa i Grabiny koo widnicy na Dolnym lsku. Atrakcyjnie zabarwione odmiany wykorzystywane s jako kamienie ozdobne. 164 Tetragonalny; Tw. 5; G. 2,8 g/cm3; bladozielony, niebieskozielony; poysk woskowy; R. bezbarwna Wardyt naley do mao znanych kamieni ozdobnych. Po raz pierwszy zosta opisany przez amerykaskiego mineraloga Davisa i pochodzi z jedynego dotychczas znanego stanowiska w Cedar Valley koo jeziora Utah (USA). Wystpuje tam w niewielkich ilociach razem z uthalitem (odmiana waryscytu). Jako kamie ozdobny moe by traktowany jedynie wtedy, gdy wystpuje cznie z waryscytem. Tetragonalny; Tw. 2-2,5; G. 3,3 g/cm3; szmaragdowozielony; poysk perowy; R. jabkowozielona Tetragonalny; Tw. 2-2,5; G. 3,2 g/cm3; tozielony, siarkowoty, zocistoty; poysk intensywnie szklisty, czsto na niektrych powierzchniach perowy; R. ta Torbernit i autunit zaliczane s do grupy mik uranowych. Znajdowane byy w Rudawach ju od dawna przez saskich i czeskich grnikw, ktrzy nazywali je "zielon mik". Pierwszy naukowy opis tych mineraw zawdziczamy Ignacemu Hornowi (1742-1791), profesorowi Uniwersytetu Praskiego, oraz Abrahamowi Gottlobowi Wernerowi (1749-1817), mineralogowi i geologowi z Akademii Grniczej we Freibergu. Torbernit i autunit tworz zazwyczaj cienkie, tabliczkowate krysztay o dobrze wyksztaconych zarysach i doskonaej, "mikowej" upliwoci. Znacznie czciej wystpuj jednak w postaci uskowatych skupie na cianach szczelin skalnych. S to mineray strefy utleniania z uranowych. Najwaniejsze wystpienia: Kornwalia w Wielkiej Brytanii, Johanngeorgenstadt (Saksonia, Niemcy) , JachymoY (Czechy), Brancheville w stanie Connecticut (USA), Shinkholobwe (Zair), Watson-ville (Australia). Miki uranowe maj due znaczenie jako rdo surowcw uranowych. Autunit zawiera 60% U3O8, natomiast torbernit od 55 do 60%. 165 Rozdzia 8 KRZEMIANY Jest to najwiksza i najbardziej rozpowszechniona grupa, obejmujca blisko 40% wszystkich znanych mineraw. W niektrych krzemianach cz atomw krzemu zastpuje glin, tworzc tak zwane glino-krzemiany (np. skalenie, kaolinity). Szczegowa systematyka krzemianw jest do skomplikowana i opiera si na pokrewiestwie krystalochemicznym struktury wewntrznej

poszczeglnych mineraw. Niektre krzemiany wykazujce podobiestwo budowy chemicznej czsto tworz mieszaniny mineralne, ktre wyodrbniaj si w naturalne grupy i charakteryzuj si zblionymi cechami (granaty, skalenie, pirokseny itd.). Szczegln grup krzemianw stanowi zeolity - uwodnione glinokrzemiany metali lekkich (Ca, Na, Ba, Sr, K). Rni si one od wszystkich innych krystalicznych substancji mineralnych tym, e zachowuj swoj wewntrzn struktur i posta krystaliczn nawet po utracie wody. [ze wzgldu na pokrewiestwo krystalochemiczne do krzemianw przestrzennych zaliczane s rwnie mineray grupy kwarcu (SiO2), ktre zostaly omwione przez autora razem z tlenkami w rozdziale 4]. Krzemiany wystpuj w przyrodzie w bardzo zrnicowanych warunkach. Powstaj zarwno jako mineray pierwotne, jak i wtrne, wchodzc w skad najrozmaitszych ska magmowych, metamorficznych i osadowych. Rombowy; Tw. 6,5-7; G. przecitnie 3,5 g/cm3; zwykle tozielony, oliwkowozielony; poysk szklisty; R. biaa Oliwin jako kamie ozdobny by wysoko ceniony ju w staroytnoci. Pierwsze jego zoa znaleziono na malekiej wysepce, ktr Rzymianie nazwali Topazos. Std wywodzi si pierwotna nazwa tego piknego zielonego kamienia -topazus, wystpujca w wielu aciskich rdach. Na tej podstawie sdzono pniej mylnie, e rzymski topazus by kamieniem znanym obecnie jako topaz. Odkryte wczeniej zoa ulegy z czasem zapomnieniu i w zwizku z tym przypuszczano, e w rzymski topazus pochodzi z Indii lub z innych krajw Orientu. 167 Dopiero pniej zoa tego kamienia odkryte zostay w Europie. Wspominany ju Anselmus Boetius de Boot (1552-1612) opisuje jego wydobycie na zboczach wzgrza Kozakov w Czechach. Minera w nazwano chryzolitem, co oznacza zoty kamie (z greckiego chryzois - zoty, litos kamie). Rejon Kozakova pozostawa jedynym znanym miejscem wystpowania tego kamienia szlachetnego a do 1900 r., kiedy to odkryto jego zoa na wyspie Zebirget (angielska nazwa: St. John), pooonej w pobliu egipskiego brzegu Morza Czerwonego. Okazao si, e jest to wanie owa zapomniana wyspa Topazos. Te bogate zoa zyskay wkrtce wielk saw i obecnie s najwaniejszym rejonem wystpowania chryzolitw. Egipskie oliwiny charakteryzuj si wyjtkow czystoci, a co waniejsze, take pokanymi rozmiarami. Oliwin wystpuje najczciej w postaci ziarnistej i tworzy zazwyczaj gniazdowe skupienia [nazywane niekiedy bombami oliwinowymi]. Pojedyncze, lune ziarna oliwinu przypominaj malekie okruchy zielonego szka. Krysztay, przewanie o pokroju supkowym, s raczej rzadkie. Pod wpywem utleniania barwa oliwinw zmienia si na t lub czerwonaw. W wikszych ilociach wystpuje przede wszystkim w ubogich w krzemionk skaach wulkanicznych, gwnie w bazaltach [tzw. bazalty oli winowe]. Czasami s gwnym skadnikiem zasadowych ska magmowych, jak np. dunity, perydotyty. Gwne zoa oliwinu znajduj si na wyspie Zebirget, w Brazylii, Norwegii, w USA (Arizona), na Nowej Zelandii, w rejonie Kozakova w Czechach oraz w grach Eifel (Forstberg) w Niemczech. Przezroczyste odmiany oliwinu, ktre nosz nazw chryzolitu, a take niekiedy perydotu (prawdopodobnie stara, francuska nazwa nieznanego pochodzenia), wykorzystywane s nadal jako kamienie ozdobne. Znacznie rzadziej ni oliwiny spotykane s mineray o podobnym skadzie chemicznym [nalece do tego samego cigu izomorficznego i obejmowane niekiedy take wspln nazw - oliwiny w szerszym tego sowa znaczeniu]. Nale do nich hortpnolit (krzemian magnezu i elaza), for-steryt (krzemian magnezu) i fajalit (krzemian elaza). 168 Regularny; poysk szklisty lub tusty; R. biaa Pirop - krzemian magnezowo-glinowy, Mg3Al2(SiO4)3

Tw. 7-7,5; G. 3,7-3,8 g/cm3; zwykle czerwony Almandyn - krzemian glinowo-elazowy, Fe3Al12(SiO4)3 Tw. 7; G. 4,1-4,3 g/cm3; czerwony Andradyt - krzemian wapnia i elaza, Ca3Fe2(SiO4)3 Tw. 6,6-7,5; G. 3,7-4,1 g/cm3; zwykle szarawy Grossular - krzemian wapnia i glinu, Ca3Al]2(SiO4)3 Tw. 6,5-7,5; G. 3,7-4,3 g/cm3; zwykle zielony lub czerwonobrzowy (hessonit) Spessartyn - krzemian magnezu i aluminium, Mn3Ali2(SiO4)3 Tw. 7; G. 3,77-4,27 g/cm3; zwykle czerwonawy Uwarowit - krzemian wapnia i chromu, Ca3Cr2(SiO4)3 Tw. 6,5-7,5; G. 3,42 g/cm3; szmaragdowozielony z tozielonymi odcieniami Granaty zawdziczaj sw nazw XIII-wiecznemu teologowi i filozofowi Albertusowi Magnusowi (1193-1280) [autor rozprawy De Mineralibus]. Pochodzi ona prawdopodobnie od aciskiego malum granatum (owoc granatu), ze wzgldu na podobiestwo barwy najczciej spotykanych odmian, lub, by moe, od sowa granum (ziarno), zwaywszy na ziarnist posta skupie mineralnych. Do grupy granatw nale rwnie liczne mineray, ktre w staroytnoci i redniowieczu nazywane byy karbunkuami od aciskiego carbunculus - wgielek. Z ca pewnoci termin ten uywany by przez Pliniusza Starszego dla okrelenia czerwonej odmiany granatu - almandynu. Do grupy granatw zaliczane s mineray o podobnym skadzie chemicznym i budowie, ktre czsto tworz pomidzy sob krysztay mieszane. Rozmaitoci barwnych odmian przewyszaj wikszo innych mineraw. 169 Ta rnorodno zabarwienia wynika z faktu, e w skad chemiczny granatw wchodzi moe dua liczba pierwiastkw dwuwartociowych i trjwartociowych wykazujcych izomorfizm. Granaty krystalizuj w ukadzie regularnym przewanie w postaci dwunastocianw rombowych i dwudziestoczterocianw deltoidowych. Bardzo czsto tworz te skupienia ziarniste lub zbite. Nie wykazuj upliwoci, tylko niekiedy bardzo niewyran (np. almandyn). Poniewa granaty maj zrnicowany skad chemiczny i czsto tworz mieszaniny mineralne, bardzo rzadko wystpuj w przyrodzie w stanie czystym, odpowiadajcym teoretycznym wzorom chemicznym. Nale do mineraw rozpowszechnionych o duym znaczeniu skaotwrczym. Granaty powstaj w bardzo zrnicowanych warunkach, ale zawsze pod wpywem oddziaywania wysokich temperatur. Doskonale wyksztacone krysztay spotykane s w gnejsach, upkach mikowych lub w fillitach, marmurach, serpentynitach i granitach pegmatytowych. Ze wzgldu na du odporno na wietrzenie wystpuj czsto w osadach aluwialnych. Rozpowszechnione s take w strefach ska kontaktowych przeobraonych pod wpywem magmy, tworzc niekiedy prawie monomineralne skay granatowe zoone gwnie z granatw, piroksenw i mineraw wzbogaconych w magnez [np. granaty ty i niektre upki krystaliczne]. Pirop jest niewtpliwie najbardziej popularny z caej rodziny granatw. Najwaniejsze zoa tej odmiany granatu znajduj si w poudniowych rejonach Wyyny rodkowoczeskiej. Zostay one odkryte w kocu XVI wieku i tam wanie znaleziono najwikszy czeski granat. Mia on zupenie wyjtkowe rozmiary zblione do wielkoci gobiego jajka. By moe jest to ten sam kamie o masie 3,6 g, ktry zosta osadzony w Orderze Zotego Runa i przechowywany jest obecnie w drezdeskim skarbcu "Griines Gewlbe". Warto doda, e piropy osigajce wielko ziarenka grochu uznawane s dzi za bardzo due i stanowi prawdziw rzadko. Macierzystymi skaami piropw s przede wszystkim serpentynity oraz skay bogate w oliwin, ale najwiksze ich nagromadzenia spotyka si w osadach aluwialnych. 170

Piropy wystpuj zazwyczaj w postaci ciemnych, ognistoczerwonych ziarn o szklistym poysku. Std te wywodzi si ich nazwa pochodzca z greckiego pyropos (podobny do ognia). Barwa ta spowodowana jest domieszkami chromu i elaza. Najbardziej znane zoa oprcz Wyyny rodkowoczeskiej znajduj si w rejonie synnych kopal diamentw w Kimberley w Republice Poudniowej Afryki, w stanach Arizona, Utah, Nowy Meksyk (USA) oraz w diamentononych skaach kimberlitowych w Jakucji (Rosja). Granaty nosz czsto lokalne nazwy zwizane z miejscem ich wystpowania, jak np. czeski granat, arizoski (amerykaski) rubin itd. Mniej znane s zoa znalezione w Australii, Tanzanii, Zimbabwe i Brazylii. Jasnoczerwony, wpadajcy w lekki fiolet granat, stanowicy mieszanin piropu i almandynu, nosi nazw rodolitu i wystpuje gwnie w Karolinie Poudniowej i Kalifornii (USA). Jako kamienie jubilerskie bardzo poszukiwane s obecnie granaty czeskie. Sw wielk popularno zawdziczaj piknej barwie i poyskowi, dodatkowo wzbogacanymi dziki oszlifowaniu. Jednak granaty czeskie rzadko kiedy osigaj due wymiary. Znacznie wiksze s piropy pochodzce z Afryki Poudniowej, znane pod nazw "Cape ruby" - rubiny przyldkowe. Najbardziej rozpowszechnione s granaty o skadzie chemicznym almandynu. S one take gwnym skadnikiem tzw. granatw pospolitych. Almandyn nazw swoj wywodzi od miejsca odkrycia w okolicach staroytnego miasta Alabanda (obecnie w poudniowo-zachodniej Turcji), gdzie by w przeszoci wydobywany. W owych czasach szczeglnie wysoko ceniono almandyny o fioletowawych odcieniach. Warto doda, e spord wszystkich granatw wanie almandyn zaczto najwczeniej wykorzystywa jako kamie ozdobny. Najbardziej rozpowszechnion ska macierzyst almandynw s upki. Krysztay almandynu s do due (np. w porwnaniu z piropami) i z reguy doskonale wyksztacone. Zachowuj wysok warto jubilersk nawet wwczas, kiedy maj pokane rozmiary. Wrd szlifowanych almandynw wymieni mona kilka bardzo dobrze znanych kamieni o wyjtkowej wielkoci i wspaniaym zabarwieniu. Najwikszy z nich znajduje si w kolekcji Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Jest to gwiadzisty almandyn (wykazujcy zjawisko asteryzmu), pochodzcy ze stanu Idaho, o masie 175 karatw. Barwa almandynu przypomina pirop, ale rni si bardziej fioletowawym lub brzowawym odcieniem. Zazwyczaj jest take nieco bledsza ni barwa piropu. Odmienne odcienie spowodowane s rnymi domieszkami. Czyste almandyny s wyjtkiem. Najczciej zawieraj czsteczki piropu i spessartynu oraz inne domieszki. Fioletowy odcie spowodowany jest na przykad obecnoci elaza i chromu. Najwaniejsze zoa almandynu o walorach jubilerskich znajduj si obecnie w Sri Lance, Indiach, Australii, na Madagaskarze, w Brazylii i USA. W Europie najbardziej znane s wystpienia z Tyrolu w Austrii, aclava w Czechach oraz w Rumunii. O wartoci almandynw jako kamieni szlachetnych decyduje ich podobiestwo do rubinw. Najwyej cenione okazy pochodz ze z aluwialnych w Sri 171 Lance i znane s pod handlow nazw rubinw cejloskich. Rwnie w Indiach znajduj si liczne zoa aluwialne almandynw; tu wydobywa si due, zaokrglone krysztay tej odmiany granatw. Almandyny tyrolskie wystpujce w szarozielonych upkach wyrniaj si bardzo piknie wyksztaconymi krysztaami, ktrych wielko czsto przekracza 5 cm. Stosunkowo niedawno odkryto na Alasce nowe zoa bardzo atrakcyjnych almandynw, spotykanych wrd ciemnoszarych upkw mikowych. [W Polsce al-mandyny wystpuj na Dolnym lsku, gwnie w upkach krystalicznych Gr Izerskich i Karkonoszy, w amfibolitach i pegmatytach Gr Sowich oraz w gnejsach koo Strzelina]. Andradyt to kolejny minera z grupy granatw. Jego nazwa, wywodzca si z greckiego andras, zostaa po raz pierwszy uyta przez greckiego filozofa, lekarza i przyrodnika Teofrasta (372-278 p.n.e.) na okrelenie caej rodziny granatw. Andradyt tworzy zazwyczaj skupienia zbite, czsto

wystpujce w upkach i skaach zmienionych kontaktowo oraz w serpentynitach. Towarzysz im z reguy mineray z grupy pi-roksenw (hedenbergit) lub amfiboli. Do najwaniejszych szlachetnych odmian andradytu nale deman-toid i melanit. Zielony demantoid jest bez wtpienia najwyej cenion odmian granatu. Odkryty zosta po raz pierwszy w 1860 r. w zotononych aluwiach koo Ninego Tagiu na Uralu. Dopiero w dwadziecia lat pniej znaleziono demantoid w jego skaach macierzystych w rejonie Sysertska na Uralu. Demantoid przymiewa wszystkie inne granaty silnym poyskiem i bardzo wysok dyspersj (zdolnoci rozszczepiania wiata biaego na jego barwne spektrum), zblion do diamentu. Std jego nazwa, ktra pochodzi bezporednio od dawnego niemieckiego sowa Demant - diament. Demantoid wystpuje take pod inn nazw - topazolit, ktra nawizuje z kolei do barwy przypominajcej niektre topazy. Szmaragdowozielone, jasnozielone i tozielone zabarwienie demantoidu wywoane jest obecnoci chromu. Najbardziej znane obecnie wystpienia demantoidw o wartoci jubilerskiej znajduj si w pnocnych Woszech (Val Ma-lenca) i w Tanzanii. Melanit wywodzi sw nazw z greckiego melas, czyli "czarny". Jego ciemnobrzowe lub czarne zabarwienie spowodowane jest obecnoci tytanu i sodu. Melanit spotykany jest zazwyczaj w postaci krysztaw wystpujcych w skaach wulkanicznych, takich jak np. fonolity. Znane s jego zoa m.in. w rejonie 172 Frascati koo Rzymu oraz Wezuwiusza (Wochy), a take na obszarze Niemiec i Norwegii. Melanii uywany jest czsto do wyrobu biuterii aobnej. Grossular jest granatem, ktrego nazwa pochodzi od botanicznej nazwy agrestu - Ribes grossularia, bo przypomina barw owoce agrestu. Wystpuje w postaci zbitej lub krystalicznej i powstaje w warunkach wysokotemperaturowych przeksztace w strefach kontaktowych magmy zasobnej w krzemionk i ska wapiennych wzbogaconych w glin. Gwne zoa grossularu wystpuj w dorzeczu rzeki Wiluj na Syberii i na Uralu. Spotykany jest take w wielu rejonach Republiki Poudniowej Afryki (np. Wollriiterskop). Hessonit lub essonit jest czerwon odmian grossularu wzbogacon w elazo. Jego nazwa pochodzi z greckiego hesson - gorszy, sabszy, gdy jest mniej ceniony od cyrkonu, do ktrego jest podobny. Gwne zoa hessonitu o walorach jubilerskich wystpuj w Sri Lance, najczciej razem z cyrkonem, z ktrym bywa czsto mylony. Istotnie, trudno odrni hessonit od cyrkonu, a szczeglnie od jego szlachetnych odmian - hiacyntw o charakterystycznym czerwonobrunatnym lub pomaraczowym zabarwieniu. Podobnie jak grossular, hessonit jest typowym mineraem stref kontaktowych ska magmowych i wapieni. Dlatego w zoach pierwotnych towarzysz muz reguy inne mineray strefy kontaktowej, takie jak wollastonit (wknisty, biay krzemian wapnia - CaSiO3), piroksen (diopsyd) i wezuwian. Due krysztay hessonitu wystpuj w okolicach ulova (Jeseniky, Czechy) oraz na obszarze Piedmontu w pnocnych Woszech, w dolinie rzeki Wiluj w Jakucji (Syberia), w Meksyku (Xalostoc), a take w Australii (Mud-gee w Nowej Poudniowej Walii). Spessartyn, kolejna odmiana granatu. Jego nazwa pochodzi od miejsca pierwszego odkrycia w grach Spessart pomidzy Frankfurtem a Wiirzburgiem w Niemczech. Prawie zawsze zawiera mniejsze lub wiksze domieszki almandynu i std jego zabarwienie jest bardzo zmienne. Zwykle ma barw t, pomaraczow, czerwonaw lub brzow; pod wpywem wietrzenia ciemnieje, a nawet staje si czarny. Wystpuje zwykle w postaci krysztaw. Spessartyn spotykany jest w granitach i pegmatytach oraz innych skaach magmowych. Gwne zoa, oprcz Spessart, znajduj si w Grach Harzu (Niemcy), w okolicach Miass na Uralu (Rosja), w rejonie Haddam (Connecticut, USA), Ampandramaika na Madagaskarze oraz w Sri Lance. Przezroczyste odmiany spessartynu s bardzo popularnym kamieniem ozdobnym.

Uwarowit (granat chromowy) uwaany bywa za najpikniejszy zielony kamie ozdobny. Naley do rzadziej spotykanych granatw i pojawia si gwnie w zoach kruszcw chromu. Najpikniejsze okazy uwarowitu pochodz z serpentynitw w okolicach Sysertska w pobliu Swierdowska na Uralu. 173 Pozyskuje si je take w kopalni Texas w Pensylwanii (USA), w Makri (Turcja). W Polsce natrafiono na uwarowit w skaach nefrytowych w okolicy Jordanowa na Dolnym lsku. Krysztay uwarowitu s niewielkie i z tego wzgldu bardzo trudne w obrbce szlifierskiej. Nieprzezroczyste odmiany rnych mieszanin granatw nazywane s granatami pospolitymi. Ich zabarwienie zaley od skadu chemicznego. Skadaj si one gwnie z almandynu lub andradytu i wystpuj najczciej w upkach i gnejsach. Granaty nale do najlepszych materiaw ciernych i polerskich. Przewyszaj pod tym wzgldem nawet twardszy od nich kwarc, poniewa duej zachowuj ostre krawdzie, co zwiksza efektywno ich wykorzystania. Twardo granatw, a w szczeglnoci piropw, decyduje o ich wysokiej przydatnoci do wyrobu oysk w instrumentach precyzyjnych. Walory techniczne piropu podnosz jego inne waciwoci fizyczne, a przede wszystkim doskonae przewodnictwo cieplne i sprysto. Piropy s w szczeglnoci bardzo przydatne jako kamienie do precyzyjnych mechanizmw zegarowych. Tetragonalny; Tw. 7,5; G. 3,9-4,8 g/cm3; zwykle tobrzowy, tozielony, czerwonobrzowy do czarnego, bladoty lub bezbarwny; poysk diamentowy, tusty na przeamie; R. bezbarwna Cyrkon zajmuje wyjtkow pozycj wrd kamieni szlachetnych. Jego zastosowanie w sztuce jubilerskiej nie opiera si na dugiej tradycji, jak to jest w przypadku szafirw, rubinw czy spineli. Dopiero w czasach nam wspczesnych zaczto go szerzej wykorzystywa 174 przede wszystkim ze wzgldu na podobiestwo do diamentu. Wczeniej czysty bezbarwny cyrkon stosowany by do celw jubilerskich tylko sporadycznie. Na rynkach europejskich pojawi si pod nazw "diamentw Matara", pochodzc od nazwy miasta w Sri Lance, gdzie odkryto jego zoa. Przez dugi czas uchodzi zreszt za diament. Chocia wydaje si to dziwne, nawet pierwsze, przepiknie zabarwione, toczerwone o silnym poysku odmiany cyrkonu, zwane hiacyntem, nie zyskay wikszej popularnoci w Europie. Hiacynty, wydobywane ju od dawna z zasobnych z aluwialnych w Sri Lance, zostay zbadane bardziej szczegowo pod koniec XVIII wieku. Stwierdzono wwczas, e zawieraj one pierwiastek cyrkon, ale dopiero znacznie pniej okazao si, e "diamenty Matara" s tym samym mineraem. Cyrkon wystpuje zazwyczaj w postaci tetragonalnych krysztaw lub ziarnistych skupie. Niewielkie iloci cyrkonu spotyka si (jako tzw. minera akcesoryczny) w wielu skaach magmowych, szczeglnie w bogatych w krzemionk i metale alkaliczne (np. potas i sd). W wikszych ilociach pojawia si gwnie w skaach nefelinowo-sjenitowych, w pegmatytach oraz w skaach metamorficznych i aluwiach. Te wanie wtrne nagromadzenia cyrkonu, szczeglnie w wirach i piaskach, maj najwiksz przydatno praktyczn. Ze wzgldu na sw wysok odporno mechaniczn cyrkon jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych mineraw cikich. Gwnym producentem cyrkonu s Indie (Travancore), gdzie jest wydobywany z piaskw plaowych. Zoa te maj oczywicie znaczenie tylko dla przemysu. Najbardziej znane zoa cyrkonu o walorach jubilerskich, oprcz wspomnianej Sri Lanki, znajduj si na Uralu (Miass), w Kanadzie (Renfrew), USA (Henderson County w Poudniowej Karolinie) oraz w Brazylii (Cerro de Caldos). W Europie wystpienia cyrkonu o znacznie mniejszej wartoci jubilerskiej znane s z Tyrolu, Nadrenii (Niemcy), z poudniowo-wschodniej Norwegii oraz z Loch Garvee w Szkocji. [W

Polsce niewielkie wystpienia cyrkonu znane s z obszaru Dolnego lska oraz z piaskw plaowych nad Batykiem]. Cyrkon wydobywany jest gwnie w celu pozyskania pierwiastka cyrkonu oraz niekiedy z uwagi na zawarte w nim pierwiastki promieniotwrcze i pierwiastki ziem rzadkich. Pierwiastek cyrkon jest surowcem wykorzystywanym do produkcji materiaw aroodpornych i ognioodpornych. Stosowany jest rwnie obecnie w reaktorach nuklearnych jako element zabezpieczajcy. Czysty cyrkon (hiacynt) i inne jego odmiany barwne, ale przezroczyste, wykorzystywane s jako kamienie jubilerskie. 175 Rombowy; Tw. 7,5; G. 3,1-3,2 g/cm3; biay, rowy i rnie zabarwiony; poysk szklisty; R. biaa Andaluzyt nazwany zosta od miejsca, gdzie znaleziono go po raz pierwszy. Bya to Andaluzja w Hiszpanii. Przed odkryciem waciwego andaluzytu znano ju jego odmian - chiastolit, ktrego nazwa pochodzi z greckiego chiasmos (podobny do krzya). Wystpowa on w rejonie miasta Santiago de Compostella, syncego z pielgrzymek, co przyczynio si do wykorzystania chiastolitu, nazywanego kamieniem krzyowym, do wyrobu przedmiotw pamitkowych. Krysztay chiastolitu zawieraj ciemne, wgliste wrostki rozmieszczone wzdu prostoktnych osi w ten sposb, e w przekroju poprzecznym ukadaj si one w barwny krzy. Inne odmiany andaluzytu tworz krysztay o pokroju supkowym, czsto wyduonym, podobnym do odyg. Zoa o znaczeniu przemysowym wystpuj w Kazachstanie i w Kalifornii. Inne nagromadzenia zoowe znane s z Austrii, Brazylii, poudniowej Australii i z Uralu. Andaluzyt wykorzystywany jest do produkcji materiaw ognioodpornych oraz do wyrobu specjalnej porcelany. Odmiany pochodzce z Brazylii maj zastosowanie jako kamienie ozdobne. Dysten krystalizujcy w ukadzie trjskonym i rombowy syllimanit maj identyczny skad chemiczny. Dysten wywodzi sw nazw z greckiego di - podwjny, i sthenos - sia, co ma zwizek z jego odmienn twardoci w rnych kierunkach. Jest to bardzo charakterystyczna cecha dystenu. Tabliczkowate krysztay rwnolegle do wyduenia maj twardo 4-5, natomiast w kierunku prostopadym - 7. Odmiana niebieska nosi nazw cjanitu, a szarobiaa i biaa - rhatizytu. Syllimanit tworzy z reguy skupienia igiekowe lub wkniste, zazwyczaj o biaej barwie. Wkniste, czsto spilnione odmiany syllimanitu przemieszane z kwarcem nosz nazw fibrolitu. 176 Rombowy; Tw. 8; G. 3,5-3,6 g/cm3; zabarwiony rozmaicie, zwykle tawy, miodowoty, niebieski, rowawy, rowofioletowy, bezbarwny; poysk szklisty; R. biaa Topaz jest jednym z najlepiej znanych i najdawniej wykorzystywanych kamieni szlachetnych. Cieszy si du popularnoci ju w staroytnoci. Ceniony by bardzo wysoko, dopki znano jego wystpienia jedynie w obrbie Starego wiata. Pniej, kiedy w Ameryce odkryto zasobne zoa wspaniaych, duych kamieni, zainteresowanie topazem znacznie spado. Uznaniem cieszy si niezmiennie jedynie kilka barwnych odmian topazw, gwnie kamienie jasnomiodowe oraz rowe i niebieskie. Ta niefortunna dewaluacja topazw wywoana zostanie przede wszystkim odkryciem najwikszych na wiecie z brazylijskich. Nazwa topazu pochodzi prawdopodobnie od wysepki Topazos na Morzu Czerwonym, gdzie w czasach staroytnych znajdowano mylon z nim odmian oliwinu, zwan chryzolitem. Niektrzy mineralodzy przypuszczaj, e nazwa "topaz" wywodzi si z sanskryckiego sowa tapas - ogie. Rzymianie okrelali mianem topazus wiele innych kamieni ozdobnych o barwie tej (np. te oliwiny), z kolei za prawdziwe topazy okrelano mianem chryzolitw - zotych kamieni. Dopiero wraz z rozwojem nauk mineralogicznych stao si moliwe odrnienie topazu od chryzolitu, piknej, zielonotej odmiany oliwinu. Czsto spotyka si topazy bezbarwne, biae lub szare. O zrnicowaniu barw decyduj domieszki metaliczne. Na przykad powszechnie wystpujce te zabarwienie wywoane jest niewielkimi

domieszkami chromu, niebieskawe za - ladami dwu wartociowego elaza. Za do typowe uwaa si topazy toczerwone, natomiast rowo zabarwione topazy brazylijskie nale raczej do rzadkoci. Krysztay topazu maj pokrj supkowy i stanowi najczciej kombinacj supw pionowych zakoczonych dwucianem podstawowym lub piramidami. Podwjnie zakoczone krysztay s bardzo 177 rzadkie, poniewa z reguy przyrastaj one do podoa. Dobrze rozwinite ciany krysztaw maj czsto podune prkowanie i wykazuj doskonay szklisty poysk. Wiksze krysztay s rwnie czsto przezroczyste. Topazy pochodzce z rnych z wykazuj niejednokrotnie charakterystyczne nieregularnoci postaci. Topazy odznaczaj si doskona upliwoci. Istnieje wiele krysztaw topazw o zadziwiajco duych rozmiarach. W nowojorskim Muzeum Historii Naturalnej znajduje si np. doskonale wyksztacony kryszta przezroczystego topazu pochodzcy z Minais Gerais w Brazylii, ktrego masa wynosi 300 kg, a rozmiary sigaj 80 x 60 x 60 cm. Z tych samych z pochodzi ogromny kryszta rowego topazu o masie 150 kg przechowywany obecnie w zbiorach Muzeum Mineralogicznego we Florencji. Z brazylijskich z wydobyto rwnie wspaniay ty topaz, ktry co prawda pk na trzy czci, ale jego czna masa wynosia 140 kg. Wielki kryszta niebieskiego topazu, pochodzcy ze synnej kopalni Murzinka na Uralu, znajduje si w kolekcji Instytutu Grniczego w St. Petersburgu. Najsynniejszym oszlifowanym topazem jest kamie o nazwie "Braganza", pierwotnie uwaany za diament, ktry zosta znaleziony w 1740 r. w Ouro Preto (Brazylia). Zdobi on obecnie krlewsk koron portugalsk, a jego masa wynosi 1680 karatw. Najwiksze oszlifowane topazy znajduj si w kolekcji Smithsonian Institution w Waszyngtonie i pochodz take ze z brazylijskich. Najwikszy ty kamie ma mas 7725 karatw, niebieski - 3273 karaty, zielonoty - 1469 karatw. Najpikniejsza kolekcja jubilerskich topazw przechowywana jest w skarbcu drezdeskiej Griine Gewlbe. Zawiera ona wiele duych kamieni umieszczonych w wyrobach biuteryjnych oraz liczne topazy oszlifowane, ale nie oprawione. Due, dobrze wyksztacone krysztay topazu s znacznie rzadsze ni bardziej rozpowszechnione skupienia prcikowe i ziarniste. Odmiana topazu wystpujca w tej postaci nosi nazw pycnitu (pyknitu) i pochodzi z greckiego pyknos (gruby). Jest on zazwyczaj nieprzezroczysty, na og ty lub lekko rowy wzgldnie zielony i oczywicie nie przedstawia wartoci jako kamie szlachetny. Topaz jest typowym mineraem kwanych ska magmowych, spotykanym najczciej w pustkach ska granitowych, a przede wszystkim w pegmatytach. Towarzyszy rwnie czsto yom kruszcowym kasyterytu. W aluwiach tworzy wtrne nagromadzenia mineralne. Niektre zoa topazu syn z tego, e wydobywa si w nich charakterystyczne odmiany barwne tego kamienia. Dotyczy to przede wszystkim z w Brazylii, o czym wspomniano ju uprzednio. W kraju tym topazy wystpuj na obszarze stanu Minas Gerais w dwch odrbnych rejonach: w pnocno-wschodniej czci stanu oraz w okolicach jednego z wikszych miast - Ouro Preto. Bezbarwny topaz pochodzcy z rejonu pnocno-wschodniego odkryto najpierw w zoach okruchowych, gdzie wystpowa w postaci otoczakw zwanych pingos dagoa (krople wody); pierwotne wystpienia odkryto znacznie pniej w yach pegmatytowych, upkach mikowych i gnejsach. Wspaniae te i toczerwone topazy pochodzce z drugiego rejonu odkryto w 1760 r. w zwietrzaych yach pegmatytowych, przecinajcych serie upkw. Topaz wystpuje zazwyczaj w towarzystwie czystego kwarcu (krysztau grskiego), 178 kwarcu dymnego, hematytu, turmalinu i innych mineraw. Znane s take zoa topazw w brazylijskim stanie Rio Grande do Sul, zwizane rwnie z pegmatytami. Inne synne zoa, z ktrych wydobywa si krysztay topazu o wyjtkowej wielkoci i piknych, zrnicowanych barwach, wystpuj w Rosji. Towarzysz im czsto beryle. Przezroczyste, lekko niebieskawe krysztay topazu pochodz z kopalni Murzinka koo Jekaterynburga na Uralu.

Spotykane s one w pustkach ska granitowych w towarzystwie dymnego kwarcu, skaleni i lepidolitu. Miejscowo Miass nad brzegami Jeziora Ilmeskiego na Uralu synie z bezbarwnych odmian topazw; w rejonie Zabajkala (gry Adun-Czoon) na Syberii wystpuj wspaniae te krysztay, a w okolicy Urulga topazy winnote. S to z reguy bardzo due krysztay. Spotyka si je rwnie w europejskiej czci Rosji, a zwaszcza na obszarze Ukrainy (Woy, Podole). Spord innych z wiatowych wymieni naley zoa w Japonii, skd pochodz bezbarwne krysztay, oraz przede wszystkim synne zoa okruchowe w Sri Lance, gdzie wystpuj topazy doskonaej jakoci zarwno bezbarwne, jak te oraz bladozielone. Liczce si zoa znajduj si rwnie w Australii oraz w Ameryce Pnocnej: Roniona (Kalifornia), Akes Peak i Nathrop (Kolorado), Stoneham (Ma-ine) i Utah. Najbardziej znanym stanowiskiem europejskim by rejon Schneckenstein w saskich Rudawach (Niemcy), ale obecnie nie ma on ju adnego praktycznego znaczenia. Z mineralogicznego punktu widzenia bardzo interesujce s wystpienia pyknitu w yach kasyterytu z okolic Zinnwaldu w Niemczech i Cinovec w Czechach. Topaz wykorzystywany jest przede wszystkim jako kamie ozdobny. Odmianom bezbarwnym nadaje si szlif brylantowy, natomiast okazy barwne otrzymuj zwykle szlif schodkowy. Jak ju wspomniano, warto topazu jest dzi nisza ni w przeszoci, chocia kamie ten nadal cieszy si du popularnoci. Poniewa wiksze okazy nie nale do rzadkoci, warto topazu wyraona w karatach nie wzrasta automatycznie wraz z mas jak w przypadku innych kamieni szlachetnych. Walory i cen topazu moe natomiast podnie w sposb istotny barwa kamienia. Topaz ceni si za twardo, przejrzysto, przyjemne odcienie barw oraz czysto mineraln. Wspaniaa upliwo uatwia wprawdzie dzielenie materiau, ale komplikuje obrbk szlifiersk. Niektre topazy, zwaszcza intensywnie zabarwione, maj skonno do utraty soczystoci barwy pod wpywem dugotrwaego wystawienia na promienie soneczne. Wiedziano o tym od dawna, ale dopiero stosunkowo niedawno stwierdzono, e decyduje o tym przede wszystkim nie wiato, ale podwyszona ciepota wywoywana przez promienie soneczne. Obecnie jubilerzy zmieniaj sztucznie barw topazw przez ich podgrzewanie. 179 Mona na przykad zmieni ty lub toczerwony topaz brazylijski na kamie o zabarwieniu rowoczerwonym o wysokim wspczynniku zaamania wiata i silnym pleochroizmie. W wyjtkowych przypadkach czysty topaz wykorzystuje si do wytwarzania specjalnych soczewek optycznych. Nieprzezroczyste topazy stosowane s rwnie w przemyle jako materia cierny i polerski. Synteza topazu pozostaje na razie zagadnieniem teoretycznym i nie ma praktycznego znaczenia, poniewa do imitacji topazu uywa si syntetycznych korundw lub niekiedy spineli. Do najczciej spotykanych imitacji nale jednak intensywnie zabarwione cytryny uzyskiwane w wyniku podgrzewania ametystu, okrelane na rynku jubilerskim jako "topazy hiszpaskie", "topazy uralskie", "topaz Madera", "topazy szkockie" itp. Rombowy; Tw.7-7,5; G. 3,7-3,8 g/cm3; brzowy, czerwonobrzowy lub czarnobrzowy; poysk szklisty lub matowy, na przeamie tusty; R. bezbarwna Staurolit wywodzi swoj nazw z greckiego stauros (krzy) i lithos (kamie), poniewa jego zbliniaczone krysztay tworz charakterystyczne zrosty przypominajce ksztat krzya. Z tego powodu znany jest take pod nazw lapis crucifix; krzyowe bliniaki krysztaw staurolitu noszono jako amulety. Najpikniejsze okazy staurolitu wystpujcego razem z cyanitem pochodz z upkw mikowych w rejonie Monte Campione koo Faido oraz Lago Ritone w szwajcarskim kantonie Ticino. Sprzedawano je pod nazw Baseler Taufstein (kamie chrzestny z Bazylei), a poniewa wystpoway do powszechnie i byy niedrogie, cieszyy si du popularnoci. Warto wspomnie, e pojedyncze supkowate krysztay staurolitu s znacznie rzadsze ni zrosty bliniacze. Spotyka si je gwnie w upkach mikowych i fyllitach oraz w strefach kontaktowych

przeobraonych ska osadowych wzbogaconych w tlenki glinu. Niekiedy staurolit jest podstawowym mineraem skaotwrczym [m.in. niektre upki yszczykowe, tzw. staurolityty]. Oprcz wspomnianych z w rejonie przeczy St. Gottharda (Monte Campione) oraz Faido i Lago Ritone w Szwajcarii waniejsze wystpienia staurolitu znajduj si w Fannin County w Georgii oraz w Lisbon i Franconia w New Hampshire (USA), w Sanarce koo Orenburga na Uralu (lune krysztay w aluwiach), Passeyr i Sterzing w Tyrolu, St. Redegund w Styrii (Austria), Aschaffenburgu 180 w Bawarii (Niemcy), Quimper w Bretanii (Francja), Brannie i Wysokich Jesemkach na Morawach. Stosunkowo niedawno due krysztay staurolitu odkryto w kopalni Gorob w Namibii jraz w Ducktown, Tennesee (USA). Odmiana staurolitu, w ktrej elazo zostao zastpione przez kobalt, nosi nazw lusakitu. Lusakit znaleziono w miejscowoci Lusaka w Zambii, gdzie wystpuje jako gwny minera skaotwrczy (30% zawartoci w skale) i jest wydobywany jako surowiec do wytwarzania niebieskiego pigmentu. Jednoskony; Tw. 5-5,5; G. 3,4-3,6 g/cm3; zwykle ty, zielonkawy, brzowy, brzowoczerwony i czerwonawy; silny poysk tusty lub diamentowy; R. bezbarwna Tytanit tworzy krysztay o pokroju tabliczkowym, supkowym lub igiekowym; znany jest take w postaci skupie zbitych i ziarnistych. Istniej rne odmiany tytanitu, okrelane odrbnymi nazwami. Sfen jest odmian przezroczyst, ktra tworzy dobrze wyksztacone krysztay o klinowatym ksztacie. Krysztay tytanitu, a zwaszcza jego przezroczystej odmiany - sfenu, pojawiaj si najczciej w szczelinach skalnych, przede wszystkim w upkach krystalicznych, i s charakterystyczne dla tzw. paragenezy alpejskiej. Tytanit wystpuje jako minera poboczny y pegmatytowych oraz przekrystalizowanych ska wapiennych, take w granodiorytach, sjenitach i pokrewnych skaach magmowych. Spotyka si go take niekiedy w innych typach ska wylewnych, jak np. fonolity (castellit) i diabazy. 181 Najwaniejsze zoa tytanitu znajduj si w okolicach St. Gotthard w szwajcarskich Alpach, w rejonie Achmatowska na Uralu oraz na Pwyspie Kolskim (Rosja) w potnym masywie sjenitowym gr Chibin. Spotykane tam grube, brzowe krysztay lub ziarna tytanitu nosz czsto nazwy pochodzce od miejsc ich wystpowania. Tytanit wystpujcy w tundrze chibiskiej na Pwyspie Kolskim pozyskiwany jest jako produkt uboczny podczas wydobycia apatytw. Inne wane zoa tytanitu znajduj si w okolicach Kragero w Norwegii, Plauen koo Drezna w Niemczech, w okolicach aslava w Czechach, w kopalni elaza Tilly Foster w stanie Nowy Jork (USA) oraz w kilku innych miejscach. Wystpujcy w dostatecznie duej iloci tytanit jest przede wszystkim wan rud tytanu (przecitnie zawiera 24,5% Ti). Tytan wykorzystywany jest gwnie do produkcji stopw elazotytanowych wyrniajcych si szczeglnie wysok odpornoci na dziaanie kwasw. Zwizki tytanu stosowane s rwnie do wytwarzania tych i toczerwonych powok glazurowych w przemyle ceramicznym oraz do produkcji niektrych wkien syntetycznych. Tlenki tytanu s podstawowym skadnikiem bieli tytanowej (lnico biay pigment). Wyjtkowe walory tytanu zwizane s z jego niewielkim ciarem waciwym, odpornoci na korozj i wysok twardoci. W niektrych zoach tytanitu wystpuj rwnie cenne pierwiastki ziem rzadkich. Atrakcyjnie zabarwione odmiany tytanitu s czasami poddawane obrbce szlifierskiej. Rombowy; Tw. 5; G. 3,3-3,5 g/cm3; zwykle bezbarwny lub ty, brzowy; silny poysk szklisty; R. bezbarwna Hemimorfit by od dawna wydobywany z grnych partii z cynku i oowiu, najczciej razem ze smithsonitem. Nierzadko oba mineray uwaano za ten sam minera i okrelano je wspln nazw

182 "kalamin". Dopiero w drugiej poowie XVIII wieku stwierdzono, e pod nazw "kalamin kryj si dwa rne, chocia zewntrznie bardzo podobne do siebie mineray: wglan cynku i krzemian cynku. Krzemian cynku by mniej rozpowszechniony i zosta nazwany hemimorfitem ze wzgldu na hemimorficzny rozwj krysztaw. To niezwyke wyksztacenie krysztaw, obserwowane tylko wrd niektrych mineraw, polega na zrnicowanym zakoczeniu cian. Zazwyczaj wrastaj one piramid w podoe, a od gry zakoczone s cian podstawow. Hemimorfit tworzy najczciej naskorupienia lub skupienia ziarniste, zbite, nerkowate oraz naciekowe, niekiedy take stokowate zgrupowania krysztaw. Hemimorfit wystpuje przewanie w strefie utleniania kruszcw cynku (sfalerytu) w towarzystwie innych mineraw wtrnych, ktre tworz tzw. czap elazn. Powstaje w wyniku procesw metasomatozy polegajcych na stopniowej wymianie atwiej rozpuszczalnych skadnikw wapieni przez krce roztwory wodne, ktre doprowadzaj inne substancje mineralne. Znane s zoa hemimorfitu na pograniczu belgijsko-niemieckim, gwnie w rejonie Vieille Montagne (Belgia) i Aachen (Niemcy). Inne wane zoa znajduj si na obszarze Grnego lska w Polsce (Tarnowskie Gry, Bytom, Olkusz), w Stanach Zjednoczonych AP (Phoenixville Pensylwania, Lesdville - Kolorado, Elkhorn - Montana). Hemimorfit wystpuje take w Afryce Pnocnej, w Nerczysku na Syberii, Rabelj w Sowenii i w Bleibergu w Karyntii (Austria). Hemimorfit jest wan rud cynku (zawarto Zn wynosi 54,2%). 183 Jednoskony; Tw. 6-7; G. 3,3-3,5 g/cm3; zwykle zielonkawy, brzowozielony, czarny, bledszy, gdy zawiera domieszki elaza; poysk szklisty; R. szara Epidot wywodzi swoj nazw z greckiego epidosis (dodatek), poniewa przez dugi czas by mylony z turmalinem, a kiedy zosta wyodrbniony, zaistniaa konieczno dodatkowego uzupenienia obowizujcej klasyfikacji mineraw. Po raz pierwszy zidentyfikowa go francuski krystalograf i mineralog Ren Just Haiiy w 1801 r. Znany jest rwnie pod nazw pistacytu, nawizujc do zielonego zabarwienia przypominajcego orzeszki pistacjowe [obecnie nazwa ta uywana jest dla okrelenia zasobnej w elazo odmiany epidotu wyrniajcej si pistacjowozielon barw]. Epidot tworzy zbliniaczone krysztay supkowe wystpujce w postaci skupie prcikowych, ziarnistych lub zbitych, czasami naskorupie. Jest rwnie mineraem strefy kontaktowej, ale spotykany jest take w innych skaach metamorficznych, ktre powstaj w warunkach niskich temperatur i cinie (epidoty z ma zawartoci elaza). S to gwnie upki mikowe i skarny. Niekiedy wystpuj take w postaci gniazdowych skupie wrd amfibolitw. Gwne rejony wystpowania: Knappenwand w Sulzbachtal koo Salzburga, Sobotin na Morawach, Dolny lsk w Polsce [m.in. Kowary, Strzegom, Strzelin], Achmatowsk na Uralu, Jezioro Grne w Ameryce Pnocnej, wyspa Prince of Wales u wybrzey Alaski. 184 Poniewa epldot nie wyrnia si wiksz twardoci ani te szczeglnym zabarwieniem, rzadko jest stosowany jako kamie ozdobny. Wyjtkiem s ciemnozielone epidoty pochodzce z okolic Salzburga i ze Sri Lanki, ktre poddawane s obrbce szlifierskiej. Poza tym minera ten nie ma adnego znaczenia praktycznego. Niektre piknie wyksztacone krysztay s natomiast bardzo poszukiwane przez kolekcjonerw (np. okazy z Knappenwald). Epidot zawierajcy pierwiastki ziem rzadkich - cez i lantan, okrelany jest nazw ortyt [alanit]. Wystpuje w skaach granitowych i pegmatytach w postaci czarnych lub brzowawych ziarn o ywicznym poysku.

Rombowy; Tw. 6; G. 3,2-3,4 g/cm3; szarobiay, szarawy, brzowawy, czerwonawy (thulit), rzadko niebieski (tanzanit); poysk szklisty, na paszczyznach upliwoci perowy; R. bezbarwna Zoisyt nie wzbudza wikszego zainteresowania jako minera a do 1967 r. Wwczas to niejaki Manuel dSouza odnalaz przez przypadek piknie zabarwiony na niebiesko kamie ozdobny w pobliu miasteczka Arusha na poudniowy zachd od Kilimandaro. Odkrycie to odbio si szerokim echem, a gazety donosiy w tonie wielkiej sensacji o znalezieniu "niebieskiego skarbu Afryki". Za spraw synnej firmy jubilerskiej Tiffany w Nowym Jorku, ywo zainteresowanej piknym kamieniem, nadano mu nazw "tanzanit" pochodzc od kraju jego odkrycia. Dopiero specjalici z Idar-Oberstein w Niemczech, gdzie przekazano kamie do oszlifowania, przeprowadzili w kocu prawidow identyfikacj minerau. 185 Okazao si, e tanzanit jest szczegln odmian zoisytu, niepozornego minerau o przewanie szarawej lub brzowawej barwie. Niebieska barwa tanzanitu spowodowana jest obecnoci domieszek strontu. W tym samym czasie wykazano, e nie ma powodu uwaa tanzanitu za nowy minera we waciwym tego sowa znaczeniu, chocia jest on bez wtpienia niezwykle interesujcym kamieniem ozdobnym, tym bardziej e niebieska odmiana zoisytu nie bya dotd znana. Uwaa si, e posiadaczk najpikniejszej biuterii z tanzanitu jest amerykaska gwiazda filmowa Elizabeth Taylor. Jest to kolia zoona z piciu duych okazw tanzanitu. Zoisyt zawdzicza swoj nazw soweskiemu kolekcjonerowi baronowi S. Zois von Edelstein, ktry finansowa mineralogiczne ekspedycje poszukiwawcze (plonem jednej z nich byo odkrycie zoisytu). Krysztay zoisytu s supkowe lub prcikowe, czsto podunie prkowane. Wystpuje w skupieniach zbitych, ziarnistych lub wknistych. Formy krystaliczne s jednak stosunkowo rzadkie. Odmiana rowa, ktrej zabarwienie wywoane jest obecnoci manganu, nosi nazw thullitu (zoisyt manganowy). Nazwa ta pochodzi od dawnej nazwy pnocnych kracw Norwegii Thule, gdzie zosta on odnaleziony. Zoisyt wystpuje jako minera wtrny w szczelinach gbinowych ska magmowych oraz w strefach kontaktowych ska wapiennych. Gwne wystpienia zoisytu znajduj si w rejonie Zermatt (Szwajcaria), w Norwegii, w okolicy Gefries (Niemcy), w Borovinie na Morawach, Saualpe w Karyntii (Austria) oraz w Stanach Zjednoczonych (Kalifornia, Tennessee). Do celw jubilerskich uywany jest thullit, a ostatnio, chocia na mniejsz skal, rwnie szarozielonkawy zoisyt z Kalifornii. Kamieniom tym nadaje si zwykle szlif kaboszonowy, czasami rwnie stosuje si grawerunek. Tanzanit ma oczywicie najlepsze walory zdobnicze, przede wszystkim ze wzgldu na sw pikn niebiesk barw, ktrej intensywno-wzbogaci mona przez podgrzewanie. Wspczynnik zaamania wiata tanzanitu jest wprawdzie niszy ni normalnego zoisytu, ale pozostaje wci wysoki, zbliony do korundu, co stanowi o jego duej wartoci jako kamienia jubilerskiego. Pewnym mankamentem jednake jest stosunkowo niewielka twardo oraz wyrana upliwo. Tanzanit wkroczy do grupy wyjtkowo drogich kamieni szlachetnych i nadal utrzymuje wysok warto, m.in. ze wzgldu na pogoski o bliskim wyczerpaniu z. Najwikszy dotychczas znaleziony okaz tanzanitu ma mas 126 karatw. 186 Tetragonalny; Tw. 6,5; G. 3,27-3,45 g/cm3; zwykle zielonobrzowy, brzowy lub zielony; poysk szklisty, na przeamie tusty; R. bezbarwna Wezuwian [wezuwianit] to minera o wielu nazwach. Najczciej stosowana pochodzi od Wezuwiusza, gdzie wystpuje obficie wrd ska wulkanicznych utworzonych podczas erupcji tego wulkanu. Inna nazwa wezuwianu, idokrazyt, wywodzi si z greckiego eidos, co oznacza

"podobny", i krasis - skad, poniewa minera ten ma zbliony skad chemiczny do wielu granatw, z ktrymi bywa mylony. Wiele nazw pochodzi od miejsc jego wystpowania. Znany jest jako egeran od miasteczka Eger, niemieckiej nazwy miejscowoci Cheb w Czechach, gdzie zosta odnaleziony po raz pierwszy. wiatow saw ciesz si pobliskie zoa w Hazlov; tu wezuwian wystpuje razem z hessonitem (odmiana granatu) oraz wollastonitem i albitem. Poniewa spotykany w tym zou wezuwianit ma zawsze barw brzow, a jego krysztay wyksztacone s w postaci igiekowatej, nazw "egeran" stosuje si czsto dla okrelenia tej wanie odmiany wezuwianu. Wielki poeta niemiecki J.W. Goethe, ktry by rwnie zamiowanym kolekcjonerem mineraw, tak dalece zafascynowa si piknem wezuwianu, e powici mu dugi poemat. Kolejna nazwa, wiluit, pochodzi od miejsca jego wystpowania nad brzegami rzeki Wiuj we wschodniej Syberii. Nazwa californit (kalifornit) wywodzi si od Kalifornii. Zewntrzny wygld wezuwianitu sprawi, e przez dugi czas mylono go z oliwinem, topazem lub granatami. Ostateczn identyfikacj tego minerau przeprowadzi synny mineralog z Freibergu Abraham Gottlob Werner w 1795 r., nadajc mu nazw "wezuwian". Mniej wicej w tym samym czasie zaliczono go do grupy zoonych krzemianw. Wzr chemiczny wezuwianu okrela jedynie w przyblieniu jego skad, gdy zawiera on czsto liczne domieszki rozmaitych pierwiastkw, jak m.in. mangan, chrom i beryl. Krysztay wezuwianu maj posta supkow ograniczon wieloma cianami, czasami w ksztacie piramidy, lub pokrj prcikowaty wyduony w rnych kierunkach. Tworzy rwnie skupienia ziarniste lub zbite. Krysztay s kruche, przewanie tylko lekko przewiecajce lub nieprzezroczyste. Poszczeglne odmiany maj zrnicowane zabarwienie: egeran jest brzowy, californit - zielony, a wiuit - czarnozielony. 187 Odmiany te okrelane s nazw xantyt, natomiast bladoniebieskie - cypryn. Jest typowym mineraem ska wglanowych (wapienie, dolomity) zmienionych w strefie kontaktu ze skaami magmowymi i w zwizku z tym wystpuje z reguy w towarzystwie innych charakterystycznych mineraw kontaktowych, gwnie krzemianw wapnia. Rzadziej spotykany jest w szczelinach upkw krystalicznych. Spord licznych z, oprcz ju wspomnianych, do najwaniejszych wystpie wezuwianu naley zaliczy: Gpfersgriin w Niemczech, Arendal i Oslo w Norwegii, Monzoni koo Predazzo we Woszech, Ciklova w Rumunii, Bludov na Morawach, kopalnia Achmatow na Uralu oraz Brazylia i Kenia. Z tych dwch ostatnich obszarw pochodz okazy wezuwianitu o wartoci jubilerskiej. Jednak jako kamie ozdobny wezuwian wykorzystywany jest raczej bardzo rzadko. Czasami jednak atrakcyjnie zabarwione okazy ska kontaktowych zawierajcych wezuwianit poddawane s obrbce szlifierskiej. Do tych celw stosuje si take californit, z ktrego wytwarzane s rne drobne przedmioty ozdobne. Duym zainteresowaniem kolekcjonerw ciesz si miejsca wystpowania californitu. Jednym z ciekawszych jest np. rejon Siskiyou County i Riverside w Kalifornii. W ostatnich latach odkryto na terenie Stanw Zjednoczonych AP wiele innych stanowisk wystpowania californitu, m.in. zoe Magnet Cove (Garland i Hot Spring County) w stanie Arkansas, gdzie spotka mona krysztay dochodzce do ogromnych rozmiarw, sigajcych nawet 30 cm dugoci. Doskonale wyksztacone krysztay wystpuj wrd niebieskawych wapieni kontaktowych w rejonie Helena Lewis i Clark County w stanie Montana oraz w okolicach Sanford w stanie Maine. Interesujce dla kolekcjonerw s take zoa wezuwianu w Meksyku i Kanadzie, a przede wszystkim wystpienia supkowych krysztaw pochodzcych ze stanowisk w rejonie Xalostoc i nad jeziorem Jaco w prowincji Chihuahua w Meksyku. Odmiany wezuwianitu o walorach jubilerskich stwierdzono rwnie w Brazylii, a w szczeglnoci w Kenii. Piknie zabarwione skay macierzyste zawierajce wezuwian s czsto szlifowane i polerowane. 188

Trygonalny; Tw. 6,5; G. 3,7 g/cm3; niebieski, czsto z fioletowymi odcieniami, niekiedy bezbarwny; poysk szklisty; R. bezbarwna Benitoit wywodzi swoj nazw od San Benito w grach Diablo (Kalifornia), ktre jest praktycznie jedynym miejscem jego wystpowania. Przez dugi czas uwaano go za szafir. Dopiero w 1907 r. zosta zidentyfikowany przez amerykaskiego mineraloga Landerbacka i opisany jako nowy minera. Stao si to na krtko przed tym, nim zosta uznany za wysoko ceniony kamie szlachetny. Zawdzicza to niezwykemu poyskowi przewyszajcemu nawet szafir oraz wspaniaej niebieskiej barwie, ktra w peni uzasadnia czsto stosowane okrelenie "niebiaski kamie". Obrbka szlifierska benitoitu nastrcza jednak pewnych trudnoci, gdy jego krysztay wykazuj silny pleochroizm, co oznacza w praktyce, e rni si one zabarwieniem w zalenoci od kierunku. Wzdu gwnej osi krystalicznej s intensywnie niebieskie, natomiast w kierunku prostopadym do osi s niemal bezbarwne. Benitoit wystpuje niezwykle rzadko w szczelinach upkw krystalicznych. W San Benito spotykany jest w krystalicznych upkach glaukofanowych zoonych gwnie z sodowo-magnezowego amfibolu - crossytu, w towarzystwie natrolitu [glinokrzemian sodu z grupy zeolitw]. Benitoit wystpuje tam w szczelinach skalnych razem z innymi rzadkimi mineraami, takimi jak czarny neptunit (krzemian tytanu elaza i sodu) i malekimi krysztakami brzowopomaraczowymi joaquinitu (zoony krzemian sodu, wapnia, tytanu i elaza). Praktyczne zastosowanie benitonitu jest raczej ograniczone z uwagi na rzadko wystpowania. Jego warto jest jednak bardzo wysoka, przede wszystkim ze wzgldu na fakt, e wiksze krysztay wystpuj w niewielkiej iloci. Najwikszy dotychczas znaleziony kryszta way tylko 7 karatw. Heksagonalny; Tw. 7,5-8; G. 2,63-2,8 g/cm3; zwykle zielony lub rnie zabarwiony, np. zielonoty (helidor), niebieskozielony (akwamaryn), rowy (morganit), soczysto zielony (szmaragd), czasami bezbarwny; poysk szklisty; R. biaa 189 Beryl i jego przepiknie zabarwione odmiany, zwaszcza szmaragd, nale do najduej znanych i najszerzej stosowanych kamieni szlachetnych. Znane s opowieci o piknej Kleopatrze, ktra nosia wspaniay szmaragd z wygrawerowanym wasnym portretem. Za jej ycia (69-30 p.n.e.) eksploatowano intensywnie kopalnie szmaragdu w Egipcie, chocia wiadomo, e kamie ten wydobywano tam ju znacznie wczeniej (okoo 1650 r. p.n.e.). Ze z egipskich korzystali jeszcze staroytni Rzymianie, Arabowie, a pniej nawet Turcy osmascy. Wedug dawnych przekazw Peruwiaczycy oddawali bosk cze szmaragdowi wielkoci strusiego jaja. Indianie kolumbijscy wydobywali szmaragdy na dugo przed pojawieniem si Hiszpanw, ktrzy przejli kopalnie w 1537 r. W wiedeskim Muzeum Historii Naturalnej przechowywana jest pikna druza krysztaw szmaragdw o wymiarach 18x13 cm. Przypuszcza si, e naleaa ona do Montezumy, wadcy Aztekw w latach 1502-1520. Druza szmaragdw znajdujca si obecnie w skarbcu synnej Griine Gewlbe w Drenie pochodzi z praskiej kolekcji cesarza Rudolfa II (1576-1612). W buddyjskim sanktuarium w Kandy (Sri Lanka) przechowywana jest bardzo stara statuetka Buddy wyrzebiona w jednym kawaku szmaragdu. Najokazalszy obrobiony szmaragd eksponowany jest w zbiorach Muzeum Sztuki w Wiedniu. Nadano mu ksztat wazy o wysokoci 10 cm, a jego masa wynosi 2,681 karatw. Jest to prawdopodobnie najwikszy znany szmaragd. Przyjmuje si, e najwiksza w wiecie kolekcja szmaragdw znajduje si w skarbcu tureckich sutanw w synnym paacu Tokapi w Stambule. Zgromadzone tam kamienie pochodz ze z w grnym Egipcie (Nubia). Liczne szmaragdy kolumbijskie przechowywane s w wielu kocioach na terenie caej Hiszpanii. Wyrniajcy si soczyst zieleni szmaragd zawdzicza sw barw domieszkom tlenkw chromu. Ale oprcz szmaragdu beryl wystpuje w postaci wielu innych odmian barwnych, ktre wykorzystywane s od niepamitnych czasw jako kamienie szlachetne. Wrd nich wymieni naley 190

przede wszystkim bladoniebieski akwamaryn akwamarynaj, ty lub tozielony, doskonale przezroczysty heliodor, zwany rwnie zotym berylem, oraz rowy morganit (worobiewit), ktry sw barw zawdzicza domieszkom pierwiastka ziem rzadkich - cezu. Do prawdziwych rzadkoci zaliczany jest bixbit - purpurowoczerwona odmiana berylu. Goshenit [goszenit], przezroczysta, bezbarwna odmiana berylu, nie jest szczeglnie wysoko ceniony jako kamie szlachetny. Zwyky beryl, spotykany stosunkowo czsto i nieprzezroczysty, nie ma walorw jubilerskich. Beryl wystpuje najczciej w postaci wyduonych, heksagonalnych krysztaw o pokroju supkowym, znacznie rzadziej w formie tabliczkowatej. Niekiedy krysztay berylu osigaj dugo kilku metrw. W stanie Maine (USA) znaleziono krysztay dochodzce do 6 m i masie 1,5 tony. Warto zauway, e krysztay berylu o wikszej liczbie cian maj wysz warto jubilersk. Doskonale wyksztacone bowiem ciany krysztaw mog si rozwija jedynie w dogodnych warunkach ich wzrostu podczas spokojnej krystalizacji i bez wtrce zanieczyszcze. Czsto spotykane s rwnie druzy krysztaw berylu oraz niekiedy formy zbite. Beryl wystpuje najczciej w pegmatytach granitowych oraz w skaach o podobnej genezie. Najlepsze okazy szmaragdw pochodz z y kalcytowych i upkw mikowych; najpikniejsze akwamaryny znajdowane s w zoach okruchowych i aluwialnych, ktre powstay w wyniku wietrzenia macierzystych ska granitowych. Inne barwne odmiany berylu maj podobne pochodzenie. Jedynie purpurowy bixbit wystpuje w szczelinach przeobraonych hydrotermalnie riolitw w zachodniej czci stanu Utah (USA). Beryle spotykane s take niekiedy w grejzenach wraz z rudami cyny i wolframu. Najwspanialsze szmaragdy wydobywano ze z pooonych na poudnie od rejonu El Kassir w grnym Egipcie (Nubia). Obecnie kopalnie te stoj opustoszae. Dzi najpikniejsze okazy szmaragdw wydobywa si ze z w okolicach Musso w Kolumbii,uwaanych za szczeglnie zasobne. Due zoa znajduj si rwnie na Uralu. Najwiksze dotychczas pozyskane krysztay szmaragdw pochodz z Transwalu w Republice Poudniowej Afryki. W ostatnich latach obserwuje si duy wzrost wydobycia szmaragdw w brazylijskim stanie Bahia, szczeglnie ze z Carna-iba. Pochodzce std kamienie maj charakterystyczny niebieskawy odcie. Najlepsze zoa europejskie znajduj si w rejonie Habachtal w Tyrolu (Austria). Wspaniae okazy akwamarynw pochodz z Brazylii, szczeglnie z rejonu Governador Valadares w stanie Minas Gerais. Nie mniej znane wystpienia akwamarynw znane s z terenw Rosji, przede wszystkim z okolic Adun-Czoon w pobliu Nerczyska na Syberii oraz Murzinka na Uralu, gdzie wystpuj wrd pegmatytw i granitw. Nowe zoa odkryto ostatnio w Gilgit (Pakistan) oraz na Ukrainie. Bogate zoa na poudniu Brazylii dostarczaj wielu wspaniaych okazw akwamarynu o wysokiej jakoci jubilerskiej. Maj one cudowny odcie delikatnego bkitu. W 1910 r. znaleziono w miejscowych pegmatytach idealnie czysty akwamaryn o dugoci blisko p metra i masie 110 kg. Zosta on wwczas sprzedany za 25 tys. dolarw. Szczeglnie 191 wysoko cenion odmian akwamarynu jest maxaxyt, charakteryzujcy si gbok niebiesk barw, ktr zawdzicza domieszkom pierwiastka boru. Nazwa pochodzi od zoa Maxaxa w stanie Minas Gerais, gdzie zosta on odkryty. Zoa Minas Gerais znane s z najciekawszych wystpie akwamarynu, niezwykle interesujcych zarwno z mineralogicznego, jak i praktycznego punktu widzenia, a take z innych odmian barwnych beryli o najwyszych walorach kamieni szlachetnych. Zoa Minas Gerais w Brazylii, synce z szlachetnych odmian barwnych beryli, a w szczeglnoci morganitw i heliodorw, znajduj si w okolicach miast Teofil Otni, Diamantina i Governador Valadares. W okresie midzywojennym znane byo take zoe w okolicach Rio Piaui.

Najwikszy na wiecie oszlifowany akwamaryn znajduje si w zbiorach Smithsonian Institution w Waszyngtonie (1000 karatw). W kolekcji Muzeum Narodowego w Pradze przechowywany jest okaz bladoniebieskiego akwamarynu o masie 988 karatw. Zielony akwamaryn o masie 875 karatw znajduje si w zbiorach British Museum w Londynie. Wszystkie te wielkie kamienie pochodz z Brazylii, podobnie jak okazy przechowywane w Muzeum Kamieni Szlachetnych w Idar-Obe-rstein i w Muzeum Historii Naturalnej w Paryu. Najwiksza prywatna kolekcja duych akwamarynw zawiera 30 kamieni o masie 100 karatw. W tej samej kolekcji znajduj si rwnie pikne okazy innych barwnych odmian beryli. Akwamaryny nie s tak wysoko cenione jak szmaragdy. Odnosi si to take do innych szlachetnych odmian beryli, chocia znajduj si wrd nich kamienie o wyjtkowo piknym zabarwieniu i bardzo poszukiwane, zwaszcza w ostatnich latach. Szczegln pozycj zajmuje tu niezwykle rzadki beryl o soczystej barwie zielonej trawy, ktry rni si odcieniem zarwno od szmaragdu, jak i od niebieskozielonego akwamarynu. Ten wyjtkowy kamie szlachetny jest bardzo wysoko ceniony, niemal jak szmaragd. Najwaniejsze zoa barwnych odmian beryli znajduj si w okolicach Pala w Kalifornii i Marahitra na Madagaskarze, skd pochodz take unikatowe rowe beryle (morganity), heliodory i akwamaryny. Podobny charakter ma inne zoe na Madagaskarze w rejonie Antsirabe na poudnie od Antanarivo. Beryl jest nie tylko cenionym kamieniem szlachetnym, lecz stanowi waciwie jedyne rdo potencjalnych 192 stopw. Czysty minera beryl zawiera do 14% pierwiastka berylu. Rombowy; Tw. 7-7,5; G. 2,6 g/cm3; zwykle brzowoniebieski, tawy, brzowozielony, szaroniebieski, niebieski, fioletowy, silnie pleochroiczny, co czasami mona dostrzec nawet goym okiem; poysk tusty lub szklisty; R. bezbarwna Kordieryt zosta wyodrbniony jako samodzielny minera w 1813 r. i nazwany na cze francuskiego mineraloga, geologa i alpinisty Louisa Cordiera, ktry opisa go po raz pierwszy w 1809 r. Duo wczeniej by znanym i poszukiwanym kamieniem ozdobnym, zwaszcza w Sri Lance, gdzie uchodzi za odmian szafiru. Janiejsze odmiany kordierytu byy sprzedawane w Sri Lance pod nazw "szafirw wodnych". Spord wielu innych nazw, ktrymi okrelano ten minera, warto wymieni dichroit (dwubarwny), ktra nawizuje wprost do wyrazistego pleochroizmu. Kordieryt wystpuje w postaci skupie ziarnistych lub zbitych, czasami tworzy krtkie krysztay o pokroju supkowym. Jest stosunkowo rozpowszechniony przede wszystkim w gnejsach lub przeobraonych skaach osadowych (paragnejsach). Pod wpywem procesw wietrzenia przeobraa si w rne odmiany mik (yszczykw). Gwne zoa znajduj si w Bodenmais w Bawarii, w okolicach Murzinki na Uralu, Haddam i Guil-ford w stanie Connecticut (USA), w Japonii i w Sri Lance. Czciowo przeobraone krysztay kordierytu, pochodzce z Bodenmais, osigaj do 4 cm dugoci. Spotykane w Orijavri (Finlandia) krysztay kordierytu s niezwietrzae i osigaj dugo do 5 cm. W zoach Kragero w Norwegii wystpuj zbite nagromadzenia szklistego kordierytu o imponujcych rozmiarach. Zwykle s one przesycone wtrceniami czerwonego hematytu. Najlepszy materia do celw jubilerskich pochodzi obecnie z Madagaskaru, ale jako kamie ozdobny kordieryt wykorzystywany jest stosunkowo rzadko. [W miejscowoci Dolni Bory koo Velke Mezifici w Czechach zostay odkryte niezbyt dobrze wyksztacone krysztay osigajce rozmiary do 20 cm, a do 1968 r. uchodzce za kordieryt. W tym wanie roku uznano, e jest to osobny minera (Fe2Al4Si5O18) i nadano mu nazw "sekaninait" na cze czeskiego mineraloga Josefa Sekanina. Obok brazylianitu i bukovskyitu sekaninait jest prawdopodobnie jednym z nielicznych nowo odkrytych mineraw wystpujcych w do znacznych ilociach i dlatego budzi ogromne zainteresowanie kolekcjonerw. Sekaninait, podobnie jak kordieryt, przeksztaca si w rne odmiany mik, a przede wszystkim w muskowit. Niektre jego formy okrelano niegdy

bdnie jako pinit (od nazwy kopalni Pini w pobliu Schneeberg w Niemczech) lub jako gigantolit (poniewa tworzy pseudomorfozy po wielkich krysztaach kordierytu). Trygonalny; Tw. 5; G. 3,4 g/cm3; zielony; poysk szklisty; R. zielona Dioptaz zosta po raz pierwszy opisany przez francuskiego mineraloga i krystalografa Rene Just Haiiya w 1797 r. Na dugo przedtem by dobrze znany i podziwiany z uwagi na ywe szmaragdowozielone zabarwienie spowodowane obecnoci miedzi. By moe by niekiedy mylony ze szmaragdem, chocia jego stosunkowo niewielka twardo (5) zdaje si wyklucza bdn identyfikacj. Niemniej z tego wanie powodu bywa niekiedy okrelany mianem "szmaragdu miedziowego". Dioptaz tworzy najczciej krtkie krysztay o pokroju supkowym, charakteryzujce si doskona upliwoci. Spotykany w rejonach z miedzi. Gwne jego wystpienia znane s z Shaby (Zair), Atyn-Tiube w Kazachstanie, Baity (Rumunia), Copiap (Chile) i Otavi (Namibia). Dioptaz jest rzadko stosowanym, ale wysoko cenionym kamieniem ozdobnym. Odmiany przezroczyste charakteryzuj si wysok dyspersj wiata, a zatem doskona gr barw (okrelan jako "ogie"). Duym mankamentem jest niewielka twardo sprawiajca, i po oszlifowaniu kamie szybko staje si "martwy". 193 Trygonalny; Tw. 7-7,5; G. 3-3,25 g/cm3; barwy patrz tekst; poysk szklisty, na przeamie ywiczny; R. bezbarwna Turmalin naley do tych kamieni szlachetnych, ktre stosunkowo pno dotary do Europy. Przywiezione zostay przez Holendrw ze Sri Lanki (wwczas Cejlonu) dopiero na pocztku XVIII wieku. Jego nazwa wywodzi si z syngaleskiego turamali i wie si z niezwyk waciwoci kamienia, ktra w owym czasie bya trudna do wyjanienia. Ot turmalin po podgrzaniu ma zdolno przycigania popiou z ognia. Dzi wiemy, e zjawisko to spowodowane jest powstawaniem adunkw elektrycznych w krysztaach turmalinu, ktre po podgrzaniu gromadz si na przeciwlegych kracach (adunki ujemne na jednym kocu krysztau, a adunki dodatnie na drugim). Zjawisko to nosi nazw piroelektrycznoci turmalinu. Odmiany turmalinu pochodzce ze Sri Lanki s czerwonawe lub intensywnie czerwone i nosz nazw rubellitu. Znacznie wczeniej poznano jednak inn, mniej efektown odmian o czarnym zabarwieniu, znan pod nazw szerlit [take schrl, schrlit, szerl lub skory!]. By on dobrze znany grnikom europejskim, ale nie budzi szczeglnego zainteresowania ze wzgldu na niepozorn, md barw. Kt mg wwczas przypuszcza, e pikny, rowy turamali ze Sri Lanki i czarny szerlit to jeden i ten sam minera. Rozmaito barw turmalinu sprawia, e by on popularnym kamieniem ozdobnym ju w staroytnoci. O tym, e cieszy si on duym uznaniem, pozwalaj sdzi wyniki prac wykopaliskowych oraz rda pisane z tamtej epoki. By jednak tak czsto mylony z innymi mineraami, e popada stopniowo w zapomnienie i w redniowieczu sta si w Europie kamieniem prawie cakiem nieznanym. 194 Z chemicznego punktu widzenia turmalin naley do najbardziej zoonych mineraw, a jego skad wykazuje du zmienno ze wzgldu na izomorficzn skonno tworzenia krysztaw mieszanych. Cecha ta sprawia, e turmalin charakteryzuje si znacznie wiksz rozmaitoci barw ni inne mineray. Najpospolitsz odmian turmalinu jest czarny szerlit, podczas gdy bezbarwny achroit jest najrzadszy. Najbardziej popularny rowy, a niekiedy nawet szkaratny rubellit intensywnoci zabarwienia przypomina rubin. Zielony werdelit, podobnie jak niebieski indygolit [indykolit], charakteryzuje si zmiennym nateniem barwy. Brzowy drawit jest raczej rzadki. Nawet pojedyncze krysztay wykazuj pasmowe zrnicowanie barw.

Supkowe krysztay charakteryzuj si czsto przemiennym uoeniem barw, co w innych okazach dostrzec mona w przekroju poprzecznym. Znacznie czciej spotykane s krysztay o pokroju prcikowym. Turmalin jest rozpowszechnionym mineraem granitw i pegmatytw. Wystpuje rwnie jako minera wtrny w osadach rzecznych. Spotykany jest najczciej w towarzystwie miki litowej (lepidolitu), berylu, topazu i apatytu. Niekiedy tworzy tzw. skay turmalinowe zoone gwnie z ziarnistych skupie turmalinu i kwarcu [zwane turmalitami], towarzyszce zazwyczaj yom rudnym cynku. Najbogatsze zoa szlachetnych odmian turmalinu wystpuj w pegmatytach na obszarze Ameryki Poudniowej. Doskonale wyksztacone krysztay rubellitu znane s przede wszystkim z rejonu Pala w Kalifornii. Obecnie zoa te s niemal wyczerpane. Najywiej zabarwione krysztay turmalinu 195 pochodz z woskiej wyspy Elba. Maj one zrnicowane pasma barwne i bardzo atrakcyjne zestawienia kolorystyczne. Turmaliny z Elby charakteryzuj si jasnozielonym zabarwieniem czci rodkowych i czarnymi zakoczeniami. Nosz one nazw "gwek Maura" [lub "gwek murzyskich"]. Brazylia jest ojczyzn zielonych odmian turmalinw, ktre wystpuj gwnie w pegmatytach oraz niekiedy w yach kwarcowych. Najbogatsze stanowiska wystpuj we wschodniej czci stanu Minas Gerais. Barwy wydobywanych tutaj turmalinw nie zawsze s stae. Okrelane one s te rnymi nazwami handlowymi, jak np. "brazylijskie szmaragdy", "brazylijskie chryzolity". Inne zoa o wiatowej sawie znajduj si na Madagaskarze i na Uralu. Turmaliny z Madagaskaru s zrnicowane pod wzgldem zabarwienia i przypominaj czsto odmiany brazylijskie. Najwikszy znaleziony dotychczas kryszta turmalinu o walorach jubilerskich pochodzi z okolic Muiiane w Mozambiku. Ten wspaniay okaz (rubellit) ma dugo 42 cm i jest przechowywany w zbiorach muzealnych w Maputo. Najzasobniejsze zoa aluwialne wystpuj w Sri Lance. Zoa czarnego szerlitu spotykane s m.in. w Dolnim Borze na Morawach. Jako kamienie szlachetne najbardziej cenione s rubellity, przede wszystkim ze wzgldu na gbok czerwon barw, przypominajc rubiny. Popularnoci ciesz si take zielone werdelity oraz inne atrakcyjnie zabarwione odmiany przezroczyste. Za ciekawostk uwaa si szlifowane turmaliny o pasmowym rozoeniu barw. Czarne szerlity s niekiedy wykorzystywane do wyrobu biuterii aobnej. Turmaliny wykorzystywane s take szeroko w optyce; m.in. ciemne, przezroczyste odmiany stosowane s (podobnie jak kalcyt) do polaryzacji wiata. 196 Enstatyt - krzemian magnezu, Mg2(SiO3)2 Rombowy; Tw. 5,5; G. 3,15-3,17 g/cm3; zwykle zielonkawy, ciemnozielony, szarobiay, tawy, brzowawy; poysk szklisty, czasami perowy lub jedwabisty na paszczyznach upliwoci; R. bezbarwna Bronzyt - krzemian magnezu i elaza (Mg,Fe)2(SiO3)2 Rombowy; Tw. 5,5; G. 3,2-3,4 g/cm3; zwykle zielonobrzowy; poysk metaliczny; R. bezbarwna Hipersten - krzemian magnezu i elaza (Fe,Mg)2(SiO3)2 Rombowy; Tw. do 6; G. 3,5 g/cm3; zwykle czarnobrzowy, czarnozielony; poysk szklisty; R. bezbarwna Diopsyd - krzemian wapnia i magnezu, Ca,Mg(SiO3)2 Jednoskony; Tw. 6-7 (rozmaita w rnych kierunkach); G. 3,3 g/cm3; zwykle zielony lub bezbarwny, ciemniejszy z domieszkami Fe; poysk szklisty na wieym przeamie; R. bezbarwna Jadeit - krzemian sodu i glinu, Na,Al(SiO3)2 Jednoskony; Tw. 6,5; G. 3,2-3,3 g/cm3; zwykle biaawy, zielonkawy z rnymi odcieniami; delikatny poysk szklisty; R. bezbarwna Spodumen - krzemian litu i glinu, Li,Al(SiO3)2

Jednoskony; Tw. 6,5-7; G. 3,1-3,2 g/cm3; bezbarwny, tawy, szary,rowy, rowofioletowy (kunzyt), zielony z domieszkami chromu (hiddenit); silny poysk szklisty; R. bezbarwna 197 Augit - zoony krzemian glinu, magnezu, elaza, sodu i wapnia Jednoskony; Tw. 6; G. 3,3-3,5 g/cm3; zielony, brzowy do czarnego; silny poysk szklisty; R. szarozielona Diallag - zoony krzemian glinu, elaza, magnezu i wapnia Jednoskony; Tw. 6-7; G. 3,3 g/cm3; zwykle zielonkawy; niekiedy poysk metaliczny; R. bezbarwna Pirokseny,tworzce grup wanych mineraw skaotwrczych,bardzo przypominaj amfibole. S podobne pod wzgldem skadu chemicznego, pokroju krysztaw i barwy. Pirokseny wystpuj przede wszystkim w skaach magmowych. Pirokseny rombowe - enstatyt, bronzyt, hipersten, tworz cigy szereg izomorficzny, wykazujcy zdolno wzajemnego zastpowania krzemianw elaza i magnezu. Enstatyt, z greckiego enstates odporny na wysokie temperatury), wystpuje w postaci zbitej; rzadko tworzy krysztay, na og le wyksztacone. Czsto jest wanym skadnikiem ska zasadowych, niekiedy innych ska magmowych i metamorficznych (np. serpen ty nitw). Dobrze wyksztacone krysztay wystpuj gwnie w Norwegii. Sztucznie powstaj w ulach wielkopiecowych. Enstatyt zawiera zawsze pewne domieszki elaza. Jako czysty krzemian magnezu wystpuje tylko w meteorytach. Bronzyt, ktry nazw swoj zawdzicza spiowej barwie i poyskowi. Wystpuje zawsze w postaci zbitej i tworzy skupienia ziarniste lub wkniste. Gwnym rejonem jego wystpie jest Kraubath w Styrii (Austria), gdzie tworzy pokane nagromadzenie w serpentynitach. Ze wzgldu na perowometaliczny poysk poddawany jest take obrbce jako kamie ozdobny. Hipersten wystpuje zwykle w postaci zbitej, tworzc uskowe skupienia ziarniste; rzadko spotykany jest w formie krystalicznej. Stanowi wany skadnik zasadowych ska magmowych (gabra, noryty) oraz niektrych wylewnych ska wulkanicznych, a take gnejsw kordiery towych. Niektre odmiany norytw zbudowane wycznie z hiperstenu okrelane s mianem hiperstenitw. 198 Ozdobne odmiany hiperstenu znane s z pwyspu Labrador we wschodniej Kanadzie. Hipersten szlifuje si podobnie jak bronzyt, uzyskujc podobny spiowy poysk. Pirokseny jednoskone, w przeciwiestwie do rombowych, nie tworz cigych szeregw izomorficznych, ale wystpuj w postaci najrozmaitszych mieszanin mineralnych, co powoduje powstawanie duej liczby odmian. Diopsyd nazw swoj wywodzi z greckiego dis (podwjny) i opsis (opinia), nawizujc do dwch rnych opinii mineralogw na temat postaci ich krysztaw. Tworzy krtkie krysztay o pokroju supkowym lub skupienia ziarniste. Jest typowym mineraem stref kontaktowych. Niekiedy stanowi gwny skadnik monomineralnych ska kontaktowych, jak np. malakolity lub diopsydowe erlany (nazwa pochodzi od miejsca wystpowania - Erlan w niemieckiej czci Rudaw). Indyjskie odmiany diopsydu, wykazujce zjawisko asteryzmu, nale do bardzo popularnych kamieni ozdobnych. Jadeit, ktry charakteryzuje si znaczn zwizoci (spoistoci), wykorzystywany by w przeszoci na szerok skal do wyrobu narzdzi. Ma zwykle posta zbit, czsto drobnowknist. Wystpowanie jadeitu zwizane jest cile ze skaami metamorficznymi, gdzie tworzy niekiedy zwarte skupienia monomineralne zwane jadeitytami. Barwne odmiany jadeitu z Chin i Tybetu wykorzystywane s od dawna jako kamienie ozdobne, z ktrych wykonuje si najrozmaitsze przedmioty artystyczne. Spodumen - piroksen litonony, wystpuje w duych nagromadzeniach wrd gruboziarnistych granitw na obszarze Ameryki Pnocnej. W stanie Dakota znaleziono krysztay o dugoci 12 metrw. Kunzyt jest przezroczyst odmian spodumenu o piknym rowym zabarwieniu i

wysokiej jakoci jubilerskiej. Charakterystyczny odcie barwy spowodowany jest domieszkami manganu. Ten szlachetny kamie ceniony jest szczeglnie wysoko w Stanach Zjednoczonych, gdzie zasobne jego zoa znajduj si w okolicach Pala w Kalifornii. Najszerzej rozpowszechnionym piroksenem jednoskonym jest augit. Wystpuje w postaci krtkich krysztaw o pokroju supkowym i spotykany jest najczciej w wylewnych skaach wulkanicznych, 199 niekiedy w formie wyranie wyodrbnionych ziaren mineralnych. Tego typu wystpienia znane s m.in. z Wyyny rodkowoczeskiej, Woch i Norwegii. Diallag przypomina barw i poyskiem bronzyt. Jest wanym mineraem skaotwrczym gabr i serpentynitw. Aktynolit - zoony krzemian wapnia, magnezu i elaza, Ca2(Mg,Fe)5(OH)2(Si401 ,)2 Jednoskony; Tw. 5-6; G. 2,9-3,2 g/cm3; zielony; poysk szklisty; R. biaa Antofyllit - zoony krzemian magnezu i elaza (MgJFe4OH4SiziOj ])2 Rombowy; Tw. 5,5-6; G. 2,9-3,2 g/cm3; zwykle brzowozielony do zielonego; poysk perowy, na niektrych paszczyznach szklisty; R. biaa Hornblenda - amfibol ubogi w krzemionk (SiO2) o wysokiej zawartoci trjwartociowego elaza i czterowartociowego tytanu Jednoskony - pseudoheksagonalny; Tw. 5-6; G. 2,9-3,4 g/cm3; intensywnie czarny; poysk szklisty; R. szarozielona do brzowozielonej Amfibole podobnie jak inne ciemne mineray byy pierwotnie czsto mylone z czarnymi turmalinami (schrl, szerlit). Grnicy niemieccy nazywali amfibol "hornblende" [pol. hornblenda], poniewa trudno si przeamuje i jest twardy jak rg. Z pocztkiem XIX wieku minera ten zosta wczony do grupy amfiboli. Ale rwnie i ta nazwa podkrela ich podobiestwo do innych mineraw, gdy greckie amfibolos znaczy tyle co "niejasny". Amfibole s wanymi mineraami skaotwrczymi i przypominaj bardzo pirokseny (np. augit). Mona je rozrni na podstawie odmiennego kta pomidzy paszczyznami upliwoci (amfibole w przyblieniu 120, pirokseny 90). Amfibole wystpuj najczciej w postaci nieregularnych skupie ziarnistych. Niekiedy tworz niewielkie, krtkie krysztay o pokroju supkowatym. Nale do mineraw rozpowszechnionych w przyrodzie i spotykane s w licznych skaach magmowych oraz metamorficznych (np. upki krystaliczne). W grupie amfiboli znajduj si m.in. wane z przemysowego punktu widzenia azbesty, a take kilka interesujcych kamieni ozdobnych. 200 Nefryt, okrelany take jako jad [pol. zad], jest najbardziej zwizym ze znanych mineraw. Szeroko wykorzystywany od dawna jako kamie ozdobny, szczeglnie w Chinach. Nefryt jest odmian aktynolitu lub antofyllitu, ktre nale do grupy amfiboli rombowych. Wyjtkowa zwizo (spoisto) nefrytu spowodowana jest wzajemnym przerastaniem si drobniutkich wkienek tych dwch odmian amfiboli, ktre tworz swego rodzaju spilniony agregat. Najwspanialsze okazy nefrytu pochodz z Nowej Zelandii i rodkowej Azji. Byy one od wiekw wykorzystywane, przede wszystkim w Chinach, gdzie kamie ten jest szczeglnie wysoko ceniony i popularny. Najstarsze, dzi ju niemal doszcztnie wyczerpane, kopalnie nefrytu znajduj si w masywie Kuen-Lun. [W Polsce zoa nefrytu wystpuj w okolicy Jordanowa na Dolnym lsku]. Amfibol bazaltowy (hornblenda bazaltowa) jest bardzo interesujcym mineraem, spotykanym czasami w postaci duych krysztaw o pokroju krtkich lub wyduonych supkw, z reguy dobrze wyksztaconych i zakoczonych trzema cianami o ksztacie zblionym do romboedru. Wystpuje w skaach ubogich w krzemionk, a w szczeglnoci w wulkanitach trzeciorzdowych tworzcych pokrywy bazaltowe i tufy. Pikne krysztay hornblendy pochodz ze z czeskich w

rejonie Stfibra (wzgrze Ylak) oraz na Wyynie rodkowoczeskiej, przede wszystkim z okolic Lovosic. Amfibol pospolity ma skad chemiczny zbliony do amfibolu bazaltowego, ale zawiera mniej elaza. Oba te mineray rni si od pozostaych mineraw z grupy amfiboli przede wszystkim du zawartoci glinu. Najpewniejsz metod rozrnienia tych dwch amfiboli jest przeprowadzenie badania w pytce cienkiej: amfibol bazaltowy jest zwykle brzowy, natomiast amfibol pospolity charakteryzuje si rnymi odcieniami zieleni. W skaach najbardziej przypominaj augit. 201 Amfibole s szeroko rozpowszechnione jako wane mineray skaotwrcze. Stanowi one barwny komponent wielu ska magmowych, rzadziej metamorficznych. Zupkowacone skay zoone gwnie z pospolitych amfiboli nosz nazw amfibolitw i s bardzo pospolite wrd upkw krystalicznych. Trjskony; Tw. 5,5-6,5; G. 3,4-3,68 g/cm3; zwykle rowy, ciemnorowy, czerwony, pod wpywem wietrzenia ciemnieje; poysk szklisty, na paszczyznach upliwoci perowy; R. bezbarwna Rodonit opisany zosta jako nowy minera w 1819 r. Jego nazwa wywodzi si z greckiego rhodon (ra, rowy) i nawizuje do barwy, ktra jednak ciemnieje na skutek utleniania, przybierajc najpierw kolor szary, a nastpnie nawet czarny. Objawy te spowodowane s pojawieniem si na powierzchni rodonitu nalotw wietrzejcych tlenkw manganu (gwnie piroluzytu, psylomelanu, wadu i ich domieszek). Przewanie wystpuje w postaci zbitej. Krysztay s bardzo rzadkie. Rodonit spotykany jest przede wszystkim w zoach rud manganu i elaza. Skadem chemicznym przypomina pirokseny. Pikne, due okazy rowego rodonitu wystpuj gwnie na Uralu (Maloje Sedelnikowo) oraz w Cummington (Massachusetts, USA), gdzie wydobywane s pokane, zwarte bloki doskonaej jakoci o masie dochodzcej do 50 kg. Rodonity z Cummington cenione s szczeglnie wysoko ze wzgldu na wyjtkowo soczyste, krwistoczerwone zabarwienie. Inne znane zoa znajduj si w Langban i Pajsberg w Szwecji (pajsbergit), w Stanach Zjednoczonych: Franklin Furnace (New Jersey), Butte (Montana) i Kalifornia, a przede wszystkim w Australii (Broken Hill), gdzie spotykane s krysztay 202 dochodzce do 10 cm. Zbite, drobnoziarniste rodonity s doskonaym kamieniem ozdobnym wykorzystywanym do celw dekoracyjnych zwaszcza w Rosji, Stanach Zjednoczonych i w Australii. Spord wszystkich odmian tego minerau najwiksz popularnoci ciesz si rodonity poprzerastane czarno zabarwionymi ykami tlenkw manganu. Warto jednak zwrci uwag, e rodonit jest przede wszystkim wan rud manganu (zawarto Mn dochodzi do 42%). Trjskony; Tw. 5; G. okoo 2,8 g/cm3; biay, szary; poysk jedwabisty; R. bezbarwna Pektolit, opisany w 1828 r. przez niemieckiego mineraloga F. Kobella, pochodzi ze z bazaltowych w pnocnych Woszech. Nazwa minerau wywodzi si z greckiego pektos (zoony) i lithos (kamie). Pektolit wystpuje w postaci drobnych wknistych i promienistych skupie, zoonych z pojedynczych igiekowatych osobnikw, rzadko zakoczonych cianami krysztaw. Najczciej tworz one zwarte wypenienia szczelin i pustek skalnych. Z racji duego podobiestwa s czsto mylone z innymi biaymi i wknistymi krzemianami, takimi jak natrolit, tremolit lub wollastonit. Nie jest zbyt rozpowszechnionym mineraem. Wiksze nagromadzenia pektolitu spotykane s m.in. w Monte Blado na wschodnim wybrzeu jeziora Garda (Wochy), Bergen Hill i West Paterson w stanie New Jersey (USA) oraz w osonie amfibolitowej na przedgrzu Karkonoszy (Czechy, Polska). Pektolit nie ma adnego praktycznego znaczenia, ale ze wzgldu na pikne formy wystpowania jest bardzo popularny wrd kolekcjonerw.

203 Szczeglnie efektowne okazy pochodz z West Paterson (USA), ze Szkocji oraz Czech. Bardzo oryginalne s szwedzkie pektolity (Langhorn), wygldem przypominajce azbest. Wollastonit (wolastonit), nazwany tak na cze angielskiego chemika W.H. Wollastona (17661828), wygldem i skadem chemicznym przypomina pektolit. Jest to trjskony krzemian wapnia Ca3H(SiO3)3, ktry wystpuje w postaci drobnowknistych lub useczkowych i igiekowych skupie. W odrnieniu od pektolitu jest do rozpowszechniony jako typowy minera kontaktowy termicznie zmetamorfizowanych wapieni. Wiksze wystpienia: Ciclova (Rumunia), Pensylwania (USA), Quebec (Kanada), Pichucalco (Meksyk). Niekiedy jest gwnym mineraem skaotwrczym duych mas skalnych. Skay wollastonitytowe, powstajce w wyniku metamorfizmu kontaktowego ska wglanowych, zawieraj zwykle domieszki kwarcu. Skrytokrystaliczna; Tw. 2-4; G. 2-2,2 g/cm3; zwykle niebieskozielona, niebieska, brzowa; poysk tusty lub szklisty; R. zielonkawobiaa Chryzokola nazw wywodzi z greckiego chrysos (zoty) i kolia (klej). Wspominana bya ju jako znany minera przez greckiego filozofa, lekarza i przyrodnika Teofrasta (372-287 p.n.e.), ktry uznawany jest za ucznia i kontynuatora myli Arystotelesa. Chryzokol wykorzystywano zawsze jako kamie ozdobny. Jest rzecz zadziwiajc, e jej cisy opis mineralogiczny przedstawiony zosta dopiero w 1968 r. Chryzokola tworzy najczciej cienkie naskocupienia i naloty, przypominajce barw malachit, od ktrego rni si niebieskawymi odcieniami. Wystpuje w strefie utleniania z kruszcw miedzi. Jest mineraem wtrnym chalkopirytu i innych siarczkw miedzi. Czsto wystpuje razem z wtrceniami limonitu, opalu i malachitu. Te wanie liczne domieszki utrudniay precyzyjne okrelenie skadu chemicznego chryzokoli i jej identyfikacj jako osobnego minerau. Gwne nagromadzenia zoowe znajduj si w Rumunii, w Izraelu (Eilat), w rejonie wystpowania z malachitu na Uralu (m.in. Niny Tagi), w Chile, Stanach Zjednoczonych (Arizona). Jako kamie ozdobny jest wykorzystywana obecnie raczej rzadko, gwnie w Izraelu i w Rosji. 204 Tetragonalny; Tw. 4,5-5; G. 2,3-2,4 g/cm3; biay, zielonkawy, rowy; poysk szklisty, perowy na paszczyznach upliwoci; R. biaa Apofyllit zosta po raz pierwszy opisany jako minera przez francuskiego mineraloga i krystalografa Rene Justa Hauya, ktry nada mu nazw z greckiego apo - oderwany, iphullon - li, poniewa podczas podgrzewania uszczy si na drobne pitki na skutek parowania wody. Jest to cecha typowa take dla zeolitw, z ktrymi apofyllit bywa czsto mylony. Apofyllit tworzy krysztay o pokroju supkowym, tabliczkowym lub igiekowym i wystpuje najczciej w postaci blaszkowatych skupie o doskonaej upliwoci. Spotykany jest stosunkowo czsto w pustkach zasadowych ska wylewnych, m.in. w bazaltach i fonolitach. Najwaniejsze wystpienia znane s m.in. z miejscowoci Mariaska Hora w Czechach, z okolic Kaisersthul w Niemczech, z Islandii, Bergen County w stanie New Jersey (USA) oraz z Brazylii, skd pochodz szczeglnie due krysztay. Podobne idealnie przezroczyste i barwne krysztay znane s z rejonu Poona w Indiach. Kamienie te bywaj stosowane w zdobnictwie. Interesuj si nimi take kolekcjonerzy. 205 Rombowy; Tw. 6-6,5; G. 2,8-3 g/cm3; zwykle zielonobiay; poysk szklisty; R. biaa Prehnit [prenit] zosta po raz pierwszy przywieziony do Europy w 1783 r. przez holenderskiego pukownika Prehna z Przyldka Dobrej Nadziei w Afryce Poudniowej. Ze wzgldu na zmienne zielone zabarwienie sdzono, e kamie ten jest odmian szmaragdu lub oliwinu i nazywano go "szmaragdem przyldkowym" (cape-emerald) lub "chryzolitem przyldkowym". Potem, gdy

odkryto europejskie zoa tego minerau, uznano, e jest on zeolitem. Z uwagi na charakterystyczny wygld zewntrzny przylgna do niego niemiecka nazwa gelber Strahlzeolit (ty zeolit promienisty). Prawidowy opis tego minerau przedstawi w 1789 r. synny niemiecki mineralog i geolog A.G. Werner z Akademii Grniczej we Freibergu. Krysztay prehnitu maj pokrj tabliczkowaty lub supkowy i tworz najczciej skupienia zbite lub nerkowate o budowie promienistej. Wystpuje jako minera wtrny krzemianwwapnia i glinu, gwnie skaleni. Spotykany czsto w pustkach skalnych amfibolitw i upkw krystalicznych, zazwyczaj w towarzystwie innych wtrnych mineraw, jak analcym i natrolit. Wiksze nagromadzenia wystpuj w Le Bourg-dOisans, Daphine we Francji, w Szkocji, we Woszech, w Peru i USA (Paterson). Stosunkowo rzadko wykorzystywany jako kamie ozdobny, zazwyczaj ze szlifem kaboszonowym. Bavenit (nazwa pochodzi od z Baveno we Woszech) przypomina prehnity, ale jest znacznie mniej rozpowszechniony. Jest to rombowy krzemian berylu, glinu i wapnia, ktry tworzy promieniste skupienia zoone z drobniutkich, biaych, igiekowatych krysztaw. Powstaj one na og w wyniku rozkadu berylu. 207 Jednoskony; Tw. 1; G. 2,7-2,9 g/cm3; zwykle biay, zielonkawy (z niewielk zawartoci elaza); poysk tusty; R. biaa Talk swoj nazw wywodzi z jzyka arabskiego. Okrelenie zbitej odmiany - steatyt, pochodzi z greckiego stear (j). Znany jest od najdawniejszych czasw. Jako tzw. kamie garncarski (mieszanina talku i chlorytw) uywany by w przeszoci do wyrobu naczy. Atrakcyjnie zabarwione odmiany talku od dawna wykorzystywano jako materia do wytwarzania ozdobnych przedmiotw. Talk tworzy tuste skupienia blaszkowate i usko wat o doskonaej upliwoci. Steatyt, zwany rwnie kamieniem mydlanym, wystpuje wrd zmetamorfizowanych upkw. Jest rozpowszechniony w niektrych zoach metamorficznych ska wglanowych, m.in. towarzyszy czsto magnezytom, wystpuje wrd ska wzbogaconych w magnez (np. przekrystalizowane dolomity) oraz wrd upkw krystalicznych. Najwikszym producentem talku s Stany Zjednoczone AP, gdzie eksploatuje si zasobne zoa w stanach Nowy Jork, Vermont i Wirginia. Najwiksze zoa europejskie znajduj si w Austrii i we Woszech. Talk wykorzystywany jest obecnie jako surowiec do wytwarzania materiaw aroodpornych, m.in. do produkcji ognioodpornych wyrobw ceramicznych. Pirofyllit nazw swoj wywodzi z greckiego pyr - ogie, i phullon - li, poniewa w pomieniach uszczy si na drobne listki. Bardzo podobny do talku. Spotykany gwnie w Chinach. Zwize odmiany pirofyllitu nosz nazw "agalmatolit" i s od dawna wykorzystywane jako materia do rzebienia najrozmaitszych figurek i przedmiotw ozdobnych, szczeglnie popularnych w Chinach [znane s tu rwnie pod nazw "pagodyt"]. Muskowit - glinokrzemian glinu i potasu, zawierajcy fluoryt, KAl2(OHf)2AlSi3O10 Tw. 2-2,5; G. 2,78-2,88 g/cm3; zwykle bezbarwny, rzadziej brzowy, bladozielony, ty; poysk perowy; R. bezbarwna Flogopit - zoony glinokrzemian magnezu i potasu oraz fluorytu Tw. 2,5; G. 2,76-2,97 g/cm3; zwykle czerwonobrzowy; poysk niekiedy metaliczny; R. bezbarwna Biotyt - zoony glinokrzemian magnezu, potasu oraz elaza Tw. 2,5-3; G. 2,8-3,2 g/cm3; zwykle brzowy, ty, srebrzysty, a take rozmaicie zabarwiony Jasny do ciemnego (lepidomelan); poysk perowy, lekko metaliczny; R. bezbarwna Lepidolit - zoony glinokrzemian potasu, glinu, litu oraz fluoru Tw. 2,5-4; G. 2,8-2,9 g/cm3; zwykle rowy, fiokowoszary, zielonkawy, tawy, biay; poysk perowy; R. bezbarwna

Miki nale do grupy mineraw, ktre charakteryzuj si doskona upliwoci; mona je z atwoci dzieli na cieniutkie, elastyczne blaszki. Ta szczeglna cecha okazaa si wysoce przydatna dla celw praktycznych i jest ju wykorzystywana niemal od trzech stuleci. W przeszoci przezroczyste miki stosowane byy m.in. zamiast szyb okiennych. Miki s mineraami bardzo rozpowszechnionymi. Wystpuj jako podstawowy skadnik wielu ska, m.in. pegmatytw (szczeglnie jasny muskowit). Nale do wanych mineraw skaotwrczych, spotykanych w wielu skaach magmowych i upkach krystalicznych. W zalenoci od zabarwienia stosuje si oglny podzia na miki jasne i miki ciemne. Muskowit jest najbardziej rozpowszechnion mik jasn, ktra wystpuje w postaci przezroczystych blaszek, czsto o pokanych rozmiarach. Spotykana jest niekiedy rwnie w postaci drobniutkich useczek (serycyt) lub w skupieniach zbitych. Krysztay muskowitu s niezwykle rzadkie. Drobne blaszki muskowitu s biae i maj poysk perowy; odmiany zbite s zielonkawe. Najwiksze pyty muskowitu znajdowane byy na Uralu oraz w Indiach. 209 Flogopit jest ogniwem przejciowym midzy mikami jasnymi i ciemnymi. Wrd odmian ciemnych, ktre zabarwienie zawdziczaj obecnoci elaza, najbardziej rozpowszechniony jest biotyt. Tworzy niedoskonale wyksztacone krysztay znane gwnie z krateru Monte Somma (Wezuwiusz) i z Kanady (Ontario, Quebec). Miki ciemne s znacznie mniej odporne ni muskowit i ulegaj atwemu rozkadowi. Zwykle przeobraaj si w chloryty. Lepidolit albo mika litowa wystpuje w postaci drobnych lub grubszych blaszek spotykanych przede wszystkim w pegmatytach. Odkryty po raz pierwszy w okolicach Rony na Morawach, gdzie wystpuj pikne rowe i zielone odmiany razem z rowym turmalinem i topazem. Odmiany rowe spotykane s znacznie czciej ni zielone. Gwne nagromadzenia zoowe znajduj si w rejonie Penig (Saksonia, Niemcy), na Uralu (Rosja) oraz w Stanach Zjednoczonych (Maine, Kalifornia). Roczna produkcja wiatowa mik szacowana jest obecnie na okoo 50 tys. ton, z czego blisko 50% przypada na USA, a okoo 23% pochodzi z Indii. Jasne miki maj due znaczenie praktyczne, poniewa s ogniotrwae i odporne na dziaanie kwasw. Stosowane s gwnie w przemyle elektrotechnicznym jako doskonae izolatory oraz w przemyle optycznym. Znacznie mniejsza odporno mik ciemnych ogranicza ich zastosowania techniczne. Przetworzony biotyt uywany jest niekiedy do produkcji barwnikw, a take do pozyskiwania domieszek cezu. Lepidolit jest cennym surowcem wyjciowym do produkcji litu, wanego skadnika rnych stopw, przede wszystkim oowiu i aluminium. Lepidolit wykorzystywany jest rwnie wyjtkowo jako kamie ozdobny w postaci szlifw kaboszonowych, ktre najlepiej ujawniaj jego perowy poysk. 211 Jednoskone; Tw. w przyblieniu 2; G. 2,6-3,3 g/cm3 (sporadycznie do 4,8 g/cm3); zwykle zielonkawe z rnymi odcieniami, nawet czarne; poysk szklisty; R. bezbarwna Chloryty wywodz nazw z greckiego chloros (zielony) i s zblione do mik, ktre czsto ulegaj przeobraeniu w chloryty pod wpywem wietrzenia. Wykazuj, podobnie jak miki, doskona upliwo, ale w przeciwiestwie do nich nie s elastyczne. Po wygiciu blaszki chloryty nie powracaj do pierwotnej pozycji w odrnieniu od sprycie odksztacajcej si miki. Chloryty rozpowszechnione s gwnie w skaach metamorficznych. Piknie wyksztacone krysztay znajdowane s w Alpach Penniskich. Wystpujce tu chloryty tworz skupienia w postaci druz zoonych z niewielkich, niebieskawo zabarwionych krysztaw i okrelane s nazw pennin. Kammereryt, zaliczany do chlorytw chromowych, jest szczeglnie interesujcym mineraem przede wszystkim ze wzgldu na pikne purpurowe lub fioletowe zabarwienie krysztaw. Jego wystpienia znane s z obszaru Anatolii w Turcji, skd pochodz okazy szlifowane dla kolekcjonerw. Do grupy chlorytw zosta zaliczony szamozyt [chamozyt], odkryty w 1820 r.

przez francuskiego chemika P. Berthiera. Szamozyt wystpuje niemal wycznie w postaci skupie oolitowych o zielonym zabarwieniu. Bardzo zbliony do niego turyngit wystpuje take w postaci skrytokrystalicznej i ma odcie oliwkowozielony. Jego nazwa wywodzi si od z w Turyngii. Obie odmiany, zarwno szamozyt, jak i mniej rozpowszechniony turyngit, powstaj na drodze hydrotermalnej oraz wystpuj czsto w znacznych ilociach wrd ska osadowych pochodzenia morskiego. Znane s m.in. z obszarw Francji i Czech. [W Polsce spotykane w zoach rud elaza w okolicach Czstochowy i czycy]. Do grupy chlory tw (tzw. septochlorytw) bywa zaliczany take cronstedytyt nazwany tak na cze szwedzkiego mineraloga A. Cronstedta. Jest to zoony krzemian elazawo-elazowy wystpujcy w postaci drobnych skupie krystalicznych o barwie czarnozielonej lub czarnej. Powstaje najczciej na skutek przeobraenia pirytu. Jest stosunkowo rzadkim mineraem. Jego wiksze wystpienia znane s m.in. z Brazylii, Anglii, Rumunii oraz Czech. 212 Jednoskony lub trjskony; Tw. 1-2; G. 2,6 g/cm3; zwykle biay lub tawy; poysk perowy, w zwartych skupieniach tusty; R. biaa Kaolin swoj nazw wywodzi z jzyka chiskiego, bowiem wanie Chiczycy wykorzystywali ten kamie ju wczasach staroytnych. Po rozdrobnieniu by on mieszany z wod, nastpnie czyszczony, suszony i po sprasowaniu stosowany do wyrobu porcelany. Przez bardzo dugi czas zdoano utrzyma w tajemnicy proces przerbki kaolinu, jak rwnie lokalizacj jego z znajdujcych si w dzisiejszej prowincji Jiangxi. A do XVIII wieku Chiczycy pozostawali jedynymi producentami porcelany, mimo e w X wieku dotara ona do Iranu, a w XV stuleciu za porednictwem Holendrw do Europy. Tajemnic wyrobu porcelany prbowali pozna Wenecjanie i Francuzi. Udao si to dopiero w 1709 r. Niemcowi J. Bttgerowi. Kaolin jest bia substancj ilast, ktrej gwnym skadnikiem jest minera kaolinit. Kaolinit ma zwykle posta ziemist, i jest kruchy i tusty w dotyku. Zawiera take inne glinokrzemiany. Powstaje w wyniku rozkadu krzemianw wzbogaconych w glin, przede wszystkim skaleni wystpujcych w granitach i arkozach (skay piaskowcowe zoone z kwarcu i skaleni). Najbardziej znane zoa znajduj si w St. Austell w Kornwalii (Wielka Brytania) i w okolicach Karlovych Var w Czechach. Obecnie do produkcji porcelany wykorzystywane s tylko najlepsze odmiany kaolinu. Surowiec gorszej jakoci stosowany jest jako wypeniacz w przemyle papierniczym i do wyrobu farb. Skrytokrystaliczny, Jednoskony; Tw. 3-4; G. 2,5-2,6 g/cm3; rne odcienie zieleni i ci, take czerwonawy, warstewkowany; poysk szklisty, doskonay po oszlifowaniu; R. biaa Serpentyn by ju dobrze znany w staroytnym Rzymie, skd wywodzi si jego nazwa z aciskiego serpens (w), bowiem sdzono wwczas, e jest on doskonaym remedium na ukszenie wa. W staroytnoci znano rwnie wknist odmian serpentynu - azbest, ktry wedug rde historycznych wydobywany by na Cyprze. Ognioodporno azbestu nie bya jednak wwczas przedmiotem szczeglnego zainteresowania. Wykonywane z azbestu rne przedmioty a do XIX wieku traktowano raczej jako ciekawostki. 213 Powaniejsze prby wykorzystania niezwykych waciwoci tego minerau przeprowadzono jedynie za czasw panowania Piotra Wielkiego (1689-1725), ktry chcia zagospodarowa bogate zoa azbestu na Uralu. Serpentyn wystpuje najczciej w postaci dwch gwnych odmian: wknistego chryzotylu oraz antygorytu, ktry tworzy skupienia tabliczkowate lub pytkowe. Obie te formy serpentynu s gwnymi skadnikami ska zwanych serpentynitami. Najwaniejsze zoa europejskie serpentynw azbestowych znajduj si w Balangero koo Turynu we Woszech, a najwiksze zoa wiatowe wystpuj w Kanadzie i USA. Najbardziej przydatne do produkcji materiaw ognioodpornych s

drobnowkniste chryzotyle, uwaane za najlepsze spord wszystkich typw azbestw (tzn. drobnowknistych krzemianw). Wykorzystywane s one rwnie jako materiay izolacyjne w przemyle ceramicznym i elektrotechnicznym. Zbite odmiany serpentynu stosowane byy take w przemyle materiaw budowlanych. Piknie zabarwione serpentyny s kamieniami ozdobnymi. [W Polsce serpentyny i skay serpentynitowe wystpuj na Dolnym lsku; m.in. Jordanw, Sobtka, Szklary]. Ortoklaz - glinokrzemian potasu,, KAlSi2O3 Jednoskony; Tw. 6; G. 2,54-2,56 g/cm3; zwykle tobiay lub rowy, krwistoczerwony; poysk szklisty lub perowy; R. bezbarwna 214 Mikroklin - glinokrzemian potasu, KAlSi3O8 Trjskony; Tw. 6; G. 2,57 g/cm3; biay do zielonego (amazonit); poysk zbliony do ortoklazu; R. bezbarwna Albit - glinokrzemian sodu, NaAlSi3O8 Trjskony; Tw. 6,5; G. 2,62 g/cm3; zwykle biaawy lub bezbarwny; poysk szklisty lub perowy; R. bezbarwna Oligoklaz - albit z domieszk anortytu Trjskony; Tw. 6; G. 2,64 g/cm3; bezbarwny, biay, tawy, czerwonawy, zielonkawy; poysk szklisty, czsto ze zocist gr barw; R. bezbarwna Labrador - anortyt z domieszk albitu Trjskony; Tw. 6; G. 2,7 g/cm3; szaroniebieski, zielononiebieski z atrakcyjn gr barw, rzadziej biaawy lub bezbarwny; R. biaa Anortyt - glinokrzemian wapnia, CaAl2Si2O9 Trjskony; Tw. 6; G. 2,76 g/cm3; szary, biay lub bezbarwny; poysk szklisty lub perowy na niektrych paszczyznach upliwoci; R. biaa Skalenie dziel si na dwie wane grupy: skalenie potasowe i skalenie sodowo-wapniowe, czyli plagioklazy. 215 Skalenie potasowe krystalizowa mog zarwno w ukadzie jednoskonym (ortoklaz), jak i w ukadzie trjskonym (mikroklin). Warunki krystalizacji ortoklazu i mikroklinu s niemal identyczne, dlatego moe si zdarzy, e pozornie jednolity kryszta zoony jest w czci z ortoklazu i w czci z mikroklinu. Oba mineray tworz interesujce odmiany i zazwyczaj zawieraj domieszki innych pierwiastkw, zwaszcza sodu. Plagioklazy tworz cigy szereg izomorficzny, ktrego kracowe ogniwa stanowi skale sodowy (albit) oraz skale wapniowy (anortyt). Do najlepiej znanych i zarazem najwaniejszych plagioklazw o porednim skadzie chemicznym nale oligoklaz z przewag skadnikw sodowych oraz labrador o przewadze skadnikw wapniowych. Skalenie charakteryzuj si doskona upliwoci i tworz krysztay o pokroju tabliczkowym lub krtkich supw. Wystpuj w postaci skupie zbitych ziarnistych, czsto z wyodrbnionymi duymi krysztaami. Znamienn cech skaleni s bliniaki, tworzce najrozmaitsze zrosty wedug rnych praw bliniaczych, ktre nosz nazwy wasne pochodzce najczciej od gwnych miejsc ich wystpowania. Ortoklazy tworz na przykad bliniaki karlsbadzkie (Carlsbad), manebachskie (Manebach) lub baweskie (Baveno). Zrosty bliniacze plagioklazw, czsto wielokrotne, utworzone s na og wedug dwch praw - prawa albitowego i prawa peryklinowego. Krysztay wikszoci skaleni wykazuj budow pasow odzwierciedlajc serie powtarzajcych si zrostw bliniaczych (poi i syntetycznych), doskonale dostrzegalnych w badaniach mikroskopowych. Mona powiedzie, e zasadniczo wszystkie skalenie wystpuj w postaci krysztaw bliniaczych, tworzcych najrozmaitsze skomplikowane zrosty, czsto wielokrotne.

Krysztay skaleni maj zwykle doskona upliwo w dwch kierunkach przecinajcych si pod ktem prostym lub niemal prostym. Jest to jedna z charakterystycznych cech wyrniajcych skalenie spord innych mineraw. S stosunkowo twarde i na og jasno zabarwione. Skalenie nale do najwaniejszych mineraw skaotwrczych. Stanowi one gwny skadnik 216 kwanych ska magmowych, takich jak granity i pegmatyty, ale rwnie obticie wystpuj w skaach zasadowych ubogich w kwarc, m.in. w diorytach, porfirach, melafirach, bazaltach itp. W skaach kwanych dominuj skalenie potasowe, natomiast w skaach zasadowych przewaaj skalenie sodowo-wapniowe (plagioklazy). Skalenie s take wanym skadnikiem wielu ska metamorficznych, m.in. upkw krystalicznych, oraz ska osadowych, przede wszystkim arkoz (piaskowcw zoonych gwnie z kwarcu i skaleni). W niektrych pustkach skalnych, przede wszystkim w granitach i pegmatytach, spotyka si krysztay skaleni potasowych o dugoci dochodzcej do jednego metra. Skalenie (szczeglnie zasobne w wap) s stosunkowo mao odporne na wietrzenie i atwo ulegaj rozkadowi, tworzc m.in. zasobne zoa kaolinu rozpowszechnione na caym wiecie. Skalenie, a zwaszcza ortoklaz, maj due znaczenie w rnych gaziach przemysu. Wykorzystuje sie je gwnie jako surowce dla przemysu szklarskiego i ceramicznego, m.in. do wytwarzania porcelany, szka porcelanowego, rozmaitych materiaw budowlanych, emalii itp. W przemyle ceramicznym, w zalenoci od przeznaczenia surowcw skaleniowych, wana jest ocena zawartoci krzemionki oraz tlenkw wapnia. Skalenie s niezbdne do produkcji szka ze wzgldu na zawarto nie tylko tlenkw glinu, ale take tlenkw potasu i sodu. Skalenie stanowi take surowiec dla przemysu materiaw ciernych i polerskich oraz przemysu chemicznego (m.in. do produkcji myda i preparatw czyszczcych). Niektre odmiany skaleni s rwnie cenionymi kamieniami ozdobnymi. Nale do nich przede wszystkim adular, amazonit i labrador. Najwikszym producentem skaleni s Stany Zjednoczone z gwnymi rejonami wydobycia w stanach pooonych wzdu wybrzea atlantyckiego (pnocna i poudniowa Karolina, Maine) i w poudniowej Dakocie. Inne due zoa wystpuj w Kanadzie, Szwecji, Francji, w Rosji, Chinach i Wielkiej Brytanii. Pegmatyty zawieraj z reguy wszystkie odmiany skaleni wykorzystywanych do celw przemysowych. Ortoklaz wywodzi swoj nazw z greckiego orthos (prosty) i klasis (upliwy). Nawizuje ona do doskonaej upliwoci tego minerau. Grube, tabliczkowe lub krtkie, supkowe krysztay s zazwyczaj 217 zbliniaczone. Najbardziej rozpowszechnione s tzw. bliniaki karlsbadzkie, odkryte po raz pierwszy w Karlovych Varach, wwczas noszcych niemieck nazw "Carlsbad". Sanidyn jest odmian skalenia potasowego zawierajc domieszki sodu. Tworzy on dobrze wyksztacone krysztay o pokroju tabliczkowatym i wystpuje w modszych skaach wulkanicznych typu trachitw i fonolitw. Od innych odmian ortoklazu rni si przede wszystkim waciwociami optycznymi. Czysty ortoklaz jest cakowicie bezbarwny, ale najczciej spotykane w przyrodzie odmiany maj zabarwienie biae, te lub rowawe. Najczystsz odmian ortoklazu, powstajc z roztworw hydrotermalnych, jest adular. Jego nazwa pochodzi od z w grach Adula (Adular Bergstock) w pobliu St. Gotthard w Szwajcarii, gdzie wystpuje w szczelinach ska alpejskich, podobnie jak setki innych z w masywie Mont Blanc. Adular jest zwykle przezroczysty, niekiedy zawiera wtrcenia chlorytw i wykazuje delikatn gr barw. Jego krysztay, ktre wypeniaj czsto szczeliny skalne w upkach i granitach, maj z reguy doskonale wyksztacone ciany. W odrnieniu od innych skaleni adular ma pikny perowy poysk. Ortoklaz jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych krzemianw w wiecie mineraw oraz jednym z najwaniejszych mineraw skaotwrczych. Tworzy nie tylko podstawow substancj licznych ska magmowych, ale take

stanowi gwny skadnik licznych ska metamorficznych i osadowych, jak np. piaskowce. Skalenie s w nich rozmieszczone rwnomiernie w postaci drobnych na og ziarn. W niektrych granitach ortoklaz wystpuje w formie duych krysztaw, wyranie wikszych od pozostaych mineraw tworzcych ujednolicon, drobnoziarnist mas skaln. Te tak zwane fenokrysztay s czsto doskonale wyksztacone i maj w peni rozwinit posta krystalograficzn prostych, spaszczonych supw. Z reguy owe fenokrysztay maj dugo kilku centymetrw i prawdopodobnie tworzyy si we wczeniejszej fazie krystalizacji magmy, kiedy podstawowa jej masa pozostawaa jeszcze nie skonsolidowana. Dlatego zarys tych prakrysztaw jest znacznie bardziej wyrazisty ni podstawowa, drobnoziarnista masa skalna granitw. 218 Najpikniejsze krysztay ortoklazw spotykane s jednak nie w zasadniczej masie skalnej, ale w pustkach granitw, gdzie zachowana jest dostatecznie obszerna przestrze umoliwiajca peny ich rozwj. Takie gruboziarniste granity nazywane s pegmatytami. S one dla kolekcjonerw najbardziej obiecujcym polem poszukiwa piknych krysztaw o wyjtkowo duych rozmiarach, ktrym towarzysz z reguy skalenie potasowe, najczciej ortoklaz. Podczas wietrzenia granitw krysztay wyodrbniaj si czsto ze skay macierzystej i trafiaj do ru-moszu skalnego, wirw i gleby, gdzie mona je z atwoci odnale. Doskonaym przykadem s tutaj wystpienia piknie wyksztaconych krysztaw ortoklazu spotykane w granitach pegmatytowych masywu Strzegomia na Dolnym lsku. Bliniaki karlsbadzkie wystpujce w granitach o strukturze porfirowatej spotykane s nie tylko w rejonie Karlovych Varw, ale take w wielu innych stanowiskach na obszarze Czech. Zazwyczaj osigaj one 5-8 cm dugoci, ale zdarzaj si okazy mierzce nawet 10 cm dugoci. W niektrych gruboziarnistych granitach, a szczeglnie w pegmatytach, krysztay ortoklazu tworz charakterystyczne przerosty z kwarcem. Nosz one nazw granitw pismowych lub napisowych albo hebrajskich, poniewa ksztaty wrostkw kwarcowych przypominaj litery hebrajskiego alfabetu. Nazw t zaproponowa francuski mineralog Rene Just Haiiy, ktry szczegowo opisa t szczegln form strukturaln granitu. Struktury napisowe spotykane s rwnie w potasowych skaleniach trjskonych - mikroklinach (np. w Grach Ilmeskich na Uralu). Natomiast mniej wyrane i rzadsze s one w skaleniach sodowo-wapniowych (plagioklazach). Przerosty kwarcu wystpuj jedynie w mniej zasadowych czonach grupy plagioklazw (albit lub oligoklaz) i ujawniaj si na paszczyznach upliwoci zwykle w postaci przypominajcej mae robaczki. Struktury takie nazywane s robaczkowymi lub myrmekitowymi. Ortoklaz wietrzeje do atwo, przeobraajc si czsto w kaolin (jak np. w zoach w okolicy Karlovych Varw), lub tworzy iy przemieszane z muskowitem. Najlepiej wyksztacone krysztay ortoklazu pochodz m.in. z San Pietro na wyspie Elbie, z Murzinki na Uralu, a przede wszystkim z Madagaskaru, gdzie spotykane s szlachetne odmiany ortoklazu o wspaniaej przezroczystoci i piknej, tej barwie. Doskonale wyksztacone krysztay wystpuj rwnie w rejonie Velke Mezifii na Morawach, w Strzegomiu i Jeleniej Grze na Dolnym lsku, a take w pnocnych Woszech (Baveno) oraz wielu rejonach Skandynawii. We wszystkich wspomnianych wyej stanowiskach ortoklazy wystpuj najczciej w formie druz wypeniajcych pustki i szczeliny w granitach i pegmatytach. Krysztay ortoklazu wykazujce delikatn gr barw znane s m.in. z rejonu Frederiksvam w Norwegii. Najwspanialsze okazy adularu pochodz ze Sri Lanki, skd eksportowane s na cay wiat. Doskonay surowiec wydobywany jest przede wszystkim w rodkowej czci wyspy oraz z bogatych z aluwialnych na jej poudniowych wybrzeach. Pochodzce z Madagaskaru te i idealnie przezroczyste krysztay ortoklazu s wykorzystywane 219

jako kamienie ozdobne. Nadaje si im zwykle wielocienny szlif fasetkowy. Wysoko ceniona jest rwnie mleczna odmiana adularu, zwana kamieniem ksiycowym. Po oszlifowaniu wykazuje ona niezwykle pikny poysk w postaci niebieskawej powiaty w najrozmaitszych odcieniach. Obecnie najwikszym uznaniem i popularnoci ciesz si adulary pochodzce ze Sri Lanki. Atrakcyjne kamienie ksiycowe o jubilerskiej wartoci wystpuj rwnie w wielu rejonach Stanw Zjednoczonych AP. Zupenie niezwykle okazy pochodz na przykad ze stosunkowo niedawno odkrytych z w okolicach kanionu Noonday w pamie Black Rang (Grant County, Nowy Meksyk). S to krysztay sanidynu osigajce niekiedy cakiem wyjtkowe rozmiary od 30 do 60 cm dugoci. Zewntrzna ich cz jest najczciej mlecznobiaa, podczas gdy partie rodkowe s przezroczyste. Na wulkanicznych obszarach Nowego Meksyku zlokalizowano obecnie wiele innych stanowisk, gdzie spotykane s skalenie, ktre wykazuj charakterystyczn dla kamieni ksiycowych gr barw. Due krysztay w monzonitach kwarcowych wystpuj na obszarze Burro Mountains w rejonie Grant County, Luna i Otero. Wspaniale wyksztacone bliniaki karlsbadzkie znane s z monzonitw porfirowych wystpujcych w rejonie rzeki Red (Taos County). Podobne, chocia nieco mniejsze okazy pochodz z Arizony (okolice Ray, Pinal County), gdzie wystpuj w duych ilociach na przeczy o wymownej nazwie Crystal Pass. Wspaniae, biae adulary, zwane valencjanitami, pochodz z kopal Silver City (Owhyee County, Idaho). Przypominaj one synne szwajcarskie adulary i wystpuj w postaci pojedynczych krysztaw lub bliniakw, ktre niekiedy osigaj 2 cm dugoci. Chocia nie poddaje si ich obrbce szlifierskiej, stanowi mog one ozdob kadej kolekcji. Ksiycowe kamienie tworz rwnie krysztay sanidynu. Spotykane s one m.in. w liparytach na obszarze Ragged Moun-tain (Gunnison County) w stanie Kolorado. Mimo e osigaj take due rozmiary, to jednak sposb ich wyksztacenia nie jest ju tak doskonay jak w poprzednio wymienionych zoach. Delikatna gra barw ujawniajca si na oszlifowanych okazach adularw przypomina czasami szlachetne opale, chocia barwy nie wykazuj tak wielkiej ywoci. Adularowe kamienie ksiycowe otrzymuj soczewkowaty szlif kaboszonowy. Mikroklin nazw swoj wywodzi z greckiego mikros - may, i klinos - pochylony, poniewa kt midzy paszczyznami upliwoci jest nieco odchylony od kta prostego, typowego dla skaleni jednoskonych. 220 Mikroklin przypomina bardzo ortoklaz, z ktrym zreszt czsto tworzy zrosty. Zielononiebieska odmiana nosi nazw amazonit (kamie amazoski), co w rzeczywistoci jest swego rodzaju pomyk, bowiem zielony kamie znajdowany w dolinie Amazonki jest w istocie nefrytem, a nie mikroklinem. Krysztay mikroklinu s przewanie due i doskonale wyksztacone w postaci spaszczonych supw przypominajcych wygldem ortoklaz. Podobiestwo to wynika przede wszystkim z niemal identycznych warunkw krystalizacji obu tych skaleni potasowych. Krysztay mikroklinu s czsto zbliniaczone wielokrotnie wedug prawa albitowego lub peryklinowego. Mikroklin wystpuje najczciej w granitach i pegmatytach. Spotykane s rwnie plutoniczne skay magmowe zbudowane niemal wycznie z mikroklinu, ktre nosz nazw mikroklinitw. Mikroklin naley do mineraw rozpowszechnionych w przyrodzie. Najwaniejsze wystpienia z mineralogicznego punktu widzenia znane s m.in. z granitw i pegmatytw na obszarze Dolnego lska, z pegmatytowych druz w rejonie Iveland w Norwegii, z Finlandii, Hagendorf (Niemcy), Miaas na Uralu oraz Magnet Cove w stanie Arkansas (USA). Najpikniejsze i najwyej cenione odmiany niebieskozielonego amazonitu pochodz z Madagaskaru i Stanw Zjednoczonych (Amelia w stanie Wirginia, Pikes Peak w Kolorado). Amazonit znajdowany jest tam najczciej w pegmatytach i czerwonych granitach. Zoa te s rozproszone na rozlegym obszarze w zachodniej czci Pikes Peak. Najlepsze okazy pochodz z wielkiego masywu pegmatytowego w pobliu Crystal Peak na pnoc od jeziora George (Teller

County, Kolorado). Spotykane tutaj krysztay s zielone lub maj ciemny odcie niebieskozielony (najwyej ceniony). Niekiedy tworz przerosty z biaym albitem w postaci gwiadzistych skupie niewielkich krysztaw (znane pod nazw clevelandyt). Du popularnoci ciesz si rwnie druzy krysztaw skaleni i ciemnobrzowych, silnie poyskujcych krysztaw kwarcu dymnego. Jasnobrzowe krysztay mikroklinu spotykane czsto wrd pustek skalnych w pegmatytach osigaj niekiedy 40 cm dugoci. Wypenione s one z reguy w rodku kwarcem. Krysztay mikroklinu bez kwarcowego rdzenia dochodz maksymalnie do 12 cm dugoci. Pikne okazy amazonitu o wysokiej jakoci wystpuj rwnie w wielu innych zoach na obszarze stanu Virginia. Z kopalni Rutherford i Morefield koo Amelia znane s krysztay mikroklinu o dugoci 45 cm, wystpujce w zwartej masie skalnej. Inne atrakcyjne okazy amazonitu pochodz ze znanych z kanadyjskich w Renfrew County (Ontario). Maj one posta zbit i s podobne do amazonitw brazylijskich. Wystpienia doskonale wyksztaconych krysztaw mikroklinu spotyka si w Tawara na wyspie Honsiu (Japonia). Osigaj one wprawdzie dugo 9 cm, ale s biae i nieprzezroczyste. Bogate zoa amazonitu wystpuj w Grach Ilmeskich na Uralu (Miass), gdzie spotykane s one zarwno w postaci gruboziarnistych skupie, jak i piknie wyksztaconych krysztaw. Gruboziarniste pegmatyty napisowe w Grach Ilmeskich zoone z niebieskozielonego amazonitu 221 i kwarcu dymnego zaczynaj krystalizowa w temperaturze okoo 800C. Powolne stygnicie stopionej masy skalnej stwarza nadzwyczaj sprzyjajce warunki wzrostu ogromnych krysztaw skaleni. Regularne, malekie znaki granitu napisowego zaczynaj si formowa w temperaturze okoo 575C, kiedy z roztworu wydziela si ciemny kwarc. W miar obniania si temperatury pojawiaj si mniej regularne wzory "pismowe", a krysztay kwarcu osigaj coraz to wiksze rozmiary. Szczegowe badania mineralogiczne i geochemiczne wystpie skaleni w masywach pegmatytowych Gr Ilmeskich przeprowadzi znany rosyjski mineralog AJ. Fersman. Amazonity z Gr Ilmeskich wydobywane byy wraz z innymi kamieniami szlachetnymi oraz mik ju od XVIII wieku, gwnie przez Kozakw, ktrzy musieli stacza cige potyczki z miejscowymi Baszkirami i Kazachami. Wielkie okazy amazonitu, z ktrych wykonywano m.in. blaty stow, zdobi do dzi komnaty Ermitau w St. Petersburgu. Jeden z nieczynnych ju obecnie kamienioomw amazonitu jest objty ochron jako rezerwat przyrody. W samym centrum odkrywki pozostawiono gigantyczny kryszta amazonitu z pismowymi przerostami kwarcu. Albit wywodzi nazw z aciskiego albus (biay). Jest najbardziej rozpowszechnionym trjskonym skaleniem (plagioklazem). Nigdy nie wystpuje w czystej postaci glinokrzemianu sodu, jak to okrela teoretyczny wzr chemiczny, ale zawsze zawiera domieszki wapnia. Albit tworzy niewielkie krysztay o pokroju tabliczkowatym lub supkowym, czsto zbliniaczone. Wyduone krysztay, zbliniaczone wedug charakterystycznego dla niektrych plagioklazw prawa peryklinowego, nazywane s peryklinami. Albit wystpuje zawsze jako minera skaotwrczy w pegmatytach, niektrych granitach, sjenitach i trachitach. Formy krystaliczne spotykane s gwnie w szczelinach skalnych. Waniejsze wystpienia znane s m.in. z Schmirn w austriackim Tyrolu, ze Strzegomia na Dolnym lsku, Bobruvka koo Velke Mezifii, Tintagel w Kornwalii. Pikna odmiana albitu wykazujca iryzacj (migotliwo) 222 znana jest pod nazw perysteryt i wystpuje w Kanadzie i stanie Wirginia (Bedford County). Wykorzystywana jest jako kamie ozdobny gwnie w postaci szlifu kaboszonowego. Oligoklaz nazw swoj wywodzi z greckiego oligos (niewiele) i klasios (przeam). Nawizuje ona do nieco mniej wyranie zaznaczonej upliwoci tego minerau. Oligoklaz wystpuje na og w postaci gruboziarnistej lub zbitej. Rzadko spotykane krysztay maj pokrj supkowaty. Jest

stosunkowo dobrze rozpowszechniony w granitach, sjenitach, diorytach, porfirach, trachitach i andezytach, ale wystpuje rwnie w gnejsach i serpentynitach. Gwne nagromadzenia zoowe znajduj si w Tvedestrand w Norwegii, Monte Somma (Wezuwiusz) i na Uralu (Rosja). Jako kamienie ozdobne wykorzystywane s szarobrzowawe oligoklazy pochodzce z Norwegii, ktre wykazuj wyran migotliwo. Przeszo dwiecie lat temu misjonarz zwany ojcem Adolfem odkry na wschodnim wybrzeu pwyspu Labrador dziwnie wygldajce kamienie. Wystpoway one w do duej iloci i miay raczej zwyk szar barw, ale przy obracaniu zmieniay zabarwienie i zaczynay si mieni gbokimi niebieskimi i zielonymi odcieniami. Odkrycie to wzbudzio wyjtkowe zainteresowanie wrd przyrodnikw, ktrzy po pewnym czasie zidentyfikowali ten niezwyky minera jako trjskony skale sodowo-potasowy (plagioklaz) i od miejsca odkrycia nadali mu nazw labrador lub labradoryt [termin ten stosowany jest obecnie dla okrelenia skay zbudowanej gwnie z minerau labradoru]. Wkrtce rozlege zoa tego kamienia o poyskliwych i zmiennych barwach odkryto na Ukrainie w pobliu Kijowa. Wielkie bloki labradorytu pochodzce z Ukrainy zaczto obrabia ju w 1781 r. w synnych warsztatach szlifierskich w Petrodworcu koo St. Petersburga. Z najbardziej atrakcyjnie zabarwionych kawakw o szczeglnie intensywnej migotliwoci wyrabiano drobne przedmioty ozdobne, a niektre kamienie przeznaczano na cele jubilerskie. Szczeglnie wysoko cenione byy labradory ukazujce odcienie te, zielone i zote. W adnych innych zoach nie spotykano labradorw o tak doskonaej zmiennoci barw widocznej przy najmniejszym nawet poruszeniu kamienia. Rzadkie raczej , czysto niebieskie kamienie z zielonkawym odcieniem znane s rwnie pod nazw "bawole oko". Charakterystyczna dla labradorw gra barw w ciemnych odcieniach spowodowana jest interferencj wiata odbitego od mikroskopijnych wrostkw rnych mineraw ciemnych rozmieszczonych wzdu paszczyzn upliwoci. S to zazwyczaj drobniutkie blaszki lub igieki ilmenitu, magnetytu i hematytu rozpoznawalne w obrazie mikroskopowym. Odcienie janiejsze, zwaszcza niebieskie, 223 wywoane s odbiciem i interferencj promieni wietlnych na granicy drobniutkich zrostw bliniaczych labradoru, ktrych wystpowanie potwierdzaj rwnie badania mikroskopowe. Labrador najczciej ma posta skupie zbitych lub ziarnistych, a tylko wyjtkowo tworzy malekie tabliczkowate krysztay. Natrafiono na nie m.in. w andezytach koo Rosia Montana w Rumunii oraz w popioach i lufach wulkanicznych na zboczach Etny na Sycylii. Labrador wystpuje rwnie czsto jako gwny minera niektrych ska magmowych ubogich w krzemionk, jak np. gabra, diory ty, bazalty, diabazy itp. Niekiedy jest niemal wycznym skadnikiem ska magmowych nazywanych labradorytami [labradorytytami lub labradytami]. Labrador spotykany jest take w niektrych upkach krystalicznych. Wspomniane ju zoa labradoru na wschodnim wybrzeu pwyspu Labrador nale wci do najwikszych i najwaniejszych. Dobrze znanym rejonem eksploatacji jest rwnie zoe Ojamo w Finlandii, ktrego znaczenie gemmologiczne przewysza niekiedy zoa kanadyjskie. Przezroczysta odmiana labradoru, zwana niekiedy spektrolitem, wydobywana jest rwnie na Madagaskarze. Labrador jest dzi bez wtpienia najszerzej wykorzystywanym kamieniem ozdobnym wykazujcym gr barw, ktr mona znacznie wzmocni przez odpowiedni obrbk, nadajc mu zazwyczaj szlif paski lub wypuky. Stosowany jest najczciej do wyrobu najrozmaitszych, przewanie do drogich przedmiotw ozdobnych. Skay labradorytowe s cenionym materiaem dekoracyjnym wykorzystywanym w budownictwie, do zdobienia pomnikw itp. Skale wapniowy - anortyt, jest kocowym ogniwem izomorficznego szeregu skaleni sodowowapniowych (plagioklazw). Wystpuje najczciej w postaci skupie krysztaw o pokroju supkowym lub tabliczkowym, bardzo czsto zbliniaczonych. Anortyt, chocia jest mniej

rozpowszechniony ni inne plagioklazy, tworzy czsto monomineralne skay zwane anortozytami. Wystpuj one w wikszych nagromadzeniach m.in. na Uralu, Antylach, w rejonie Wezuwiusza. [W Polsce wystpienia krysztaw labradoru i anortytu znane s m.in. ze ska gabrowych na Dolnym 224 lsku (Nowa Ruda, Woliborz). Due ich iloci stwierdzone zostay w intruzjach ska anortozytowo-norytowych wystpujcych w podou krystalicznym pnocno-wschodniej Polski]. Regularny lub tetragonalny; Tw. 5,5-6; G. 2,5 g/cm3; zwykle szarobiay, poysk szklisty; R. bezbarwna Leucyt by znany przyrodnikom ju w drugiej poowie XVIII wieku. Uwag ich przycigay dobrze wyksztacone krysztay leucytu spotykane w pokrywach lawowych Wezuwiusza i przypominajce swoim ksztatem granaty. Zewntrznie rniy si jedynie barw, zwykle bia lub szar. Dlatego pocztkowo uznano leucyt za specjaln odmian granatu, ktra utracia pierwotne zabarwienie na skutek oddziaywania gazw wulkanicznych lub te pod bezporednim wpywem "wulkanicznego ognia". Niedugo potem udowodniono, e leucyt jest cakowicie innym mineraem. Szczegowa analiza chemiczna pozwolia na stwierdzenie, e by to pierwszy poznany wwczas minera zawierajcy du ilo potasu, ktry, jak sdzono dawniej, mia wystpowa tylko w rolinach. Krysztay leucytu tworz dobrze wyksztacone osobniki z wyranie rozwinitymi 24 cianami. W rzeczywistoci s to jedynie pseudomorfozy tetragonalnego leucytu po odmianie regularnej, ktre mog zachowa trwao w normalnych temperaturach. Leucyt spotykany jest gwnie w modych skaach wulkanicznych. Poza Wezuwiuszem, leucyt spotykany jest m.in. w rejonie jeziora La-acher w Niemczech, w okolicach San Paulo w Brazylii i Magnet Cove w stanie Arkansas (USA). 225 Regularny; Tw. 5,5; G. 2,4 g/cm3; zwykle niebieski lub intensywnie niebieski, zielonkawoszary, szary, biay, bezbarwny; poysk szklisty, na wieym przeamie tusty; R. niebieskobiaa Sodalit zosta znaleziony wrd ruin staroytnego miasta boliwijskiego Tiahuanaca, co wskazuje, e by on w tym rejonie do rozpowszechnionym kamieniem ozdobnym. Jako minera zosta jednak opisany dopiero w 1811 r. przez brytyjskiego mineraloga T. Thomsona. Sodalit spotykany jest najczciej w postaci skupie zbitych lub ziarnistych. Znacznie rzadziej tworzy krysztay o wyranej upliwoci, czsto zbliniaczone. Wystpuje w skaach magmowych ubogich w krzemionk, przede wszystkim w sjenitach i nefelinach. Niekiedy bywa wanym mineraem skaotwrczym, zajmujc czsto miejsce skaleni [std zaliczany jest czasami do grupy mineraw okrelanych oglnym mianem skalenoidw lub skaleniowcw. Tworzy rwnie monomineralne skay zoone wycznie z jasno zabarwionych sodalitw, nazywane sodalitytami]. Gwne zoa sodalitu znajduj si w Ditrau (Rumunia), Serra de Monchique (Portugalia), w seriach wulkanitw Wezuwiusza (Monte Somma) oraz Monti Albani koo Rzymu, w Rieden (Niemcy), na Uralu (Miaas), w Kanadzie (Ontario), Boliwii (Cerro Sapo), na Grenlandii oraz w USA. Mikroskopijne skupienia sodalitu spotykane s w rnych skaach wulkanicznych, np. trachitach, fonolitach, bazaltach. Sodality wykorzystywane s rwnie obecnie jako kamienie ozdobne, ktrym nadaje si zazwyczaj szlify kaboszonowe wypuke lub paskie. Popularnoci ciesz si jedynie ciemne odmiany, ktre przypominaj lazuryty intensywnoci zabarwienia i odcieniem. Wymagania te speniaj przede wszystkim sodality pochodzce z Kanady, a take niekiedy z Uralu i Stanw Zjednoczonych. Sodalit wystpuje czsto razem z lazurytem i wieloma pokrewnymi glinokrzemianami. Wrd najbardziej znanych skaleniowcw wymieni naley haiiyn, nazwany tak na cze Rene Justa Haiiya, francuskiego mineraloga i twrcy naukowej krystalografii. W odrnieniu od sodalitu, zamiast chloru zawiera on siark i domieszki wapnia oraz charakteryzuje si wyszym stopniem twardoci i wikszym ciarem waciwym.

226 Regularny; Tw. 5; G. 2,38-2,9 g/cm3; zwykle niebieskofioletowy, fioletowy, niebieskozielony; poysk szklisty; R. niebieska Lazuryt lub lapis-lazuli wywodzi sw nazw z arabskiego azul (niebieski) i aciskiego lapis (kamie). Przypuszcza si, e w czasach staroytnych brano lazuryt za odmian szafiru. Trudno wic ustali, kiedy po raz pierwszy zosta zastosowany jako kamie ozdobny. Nie ulega natomiast wtpliwoci, e by zawsze wysoko cenionym kamieniem dekoracyjnym. Na podobne trudnoci natrafiaj rwnie prby ustalenia lokalizacji pierwszych znanych z lazurytu. Wprawdzie o lapis-lazuli wspomina si w wielu rdach staroytnych, ale wydaje si, e czsto mylono miejsca jego wystpowania z miejscami sprzeday. Na pewno jednak najstarsze eksploatowane zoa znajdoway si w Azji i w Chile. Pierwszy wiarygodny opis lazurytu odnale mona w dzieach Marco Polo (ok. 1254-1324). Ten syn weneckiego kupca podrowa wraz z ojcem i stryjem przez ca zachodni i rodkow Azj docierajc a do Chin, gdzie przebywa przez siedemnacie lat (1275-1291). Wstpi tam na sub wielkiego chana mongolskiego, pniej cesarza Chin Kubilaja, ktry wysya go z wanymi misjami pastwowymi. Marco Polo przemierzy wwczas wiele krajw zupenie nie znanych Europejczykom. Wtedy wanie zapozna si ze synnymi zoami lazurytu w Badachszan w rejonie grnego biegu rzeki Oxus (dzisiejsza Amu-Daria) w Afganistanie. Prawdopodobnie z tego zoa korzystali nawet staroytni Egipcjanie, ktrzy z lazurytu rzebili swoje synne amulety przedstawiajce skarabeusze. Mieszkacy Dalekiego Wschodu, a zwaszcza Chiczycy, wykorzystywali lazuryt z tych samych z do wykonywania najrozmaitszych przedmiotw artystycznych. Mimo e wspomniane zoa eksploatowano nieprzerwanie od czasw staroytnych, jeszcze i dzi znale tam mona wrd marmurw pikne okazy lazurytu w postaci nieregularnych skupie i soczewkowatych przewarstwie. Gwne rejony wystpowania lazurytu, oprcz Afganistanu i Chile, znajduj si nad poudniowymi 227 brzegami jeziora Bajka, a w szczeglnoci w dolinie rzeki Sljudanka spywajcej ze zboczy wschodniego Sajanu, gdzie spotykane s ogromne bloki lazurytu dochodzce do 60 kg. Bardzo zasobne s rwnie zoa w Andach chilijskich, gdzie wystpuj odmiany lazurytu bardzo przypominajce wspaniae lazuryty z Afganistanu. S one jednak nieco janiejsze, zawieraj bowiem znaczne przerosty wapienne. Wystpienia lazurytu stwierdzono rwnie w kanionie San Antonio w Kalifornii, ale nie s one zbyt wysokiej jakoci. Lazuryty spotykane wrd ska wulkanicznych i tufw w rejonie Wezuwiusza (Monte Somma) oraz Gr Albaskich koo Rzymu nie maj obecnie praktycznego znaczenia. Ciemne odmiany lazurytu stwierdzono rwnie w stanie Kolorado (Sawatch Mountains). Lazuryt wystpuje najczciej w postaci zbitej lub ziarnistej, ale okrelenie "lapis-lazuli" stosowane jest z reguy do odmian zbitych. W tym przypadku mamy do czynienia nie z mineraem w cisym sowa tego znaczeniu, ale ze ska, ktrej poszczeglne skadniki rozrni mona atwo pod mikroskopem. Jest to przewanie mieszanina biaego, pasiastego dolomitu, jasnych piroksenw i amfiboli, mineraw szeregu sodalitu (skalenoidw), lazurytu i ziaren pirytu. Macierzystymi skaami lazurytu s metasomatycznie przeobraone kompleksy wglanowe. Lazuryt jest niezwykle popularnym kamieniem ozdobnym, stosowanym czsto do wyrobu piercieni, brosz i naszyjnikw. Sproszkowany lazuryt wykorzystywany by dawniej do wytwarzania naturalnej farby mineralnej (ultramaryna). Rombowy; Tw. 5-5,5; G. 2,2-2,4 g/cm3; biay, bezbarwny, tawy, czerwonawy; poysk szklisty, w drobnowknistych skupieniach -jedwabisty; R. bezbarwna Natrolit zosta rozpoznany po raz pierwszy w 1824 r. w znanym zou Mariaska Hora koo Usti nad ab w Czechach. Tworzy wyduone krysztay o pokroju supkowym lub cieniutkich igieek zgrupowanych w promieniste wizki. Delikatne igiekowate krysztay osigaj zazwyczaj dugo

228 3-4 cm, ale czasami s krtsze i grubsze, zakoczone nisk piramid. Poprzeczny przekrj bywa niemal kwadratowy, co sprawia mylne wraenie symetrii tetragonalnej (tzw. pseudotetragonalnej). Krysztay natro-litu spotykane s w szczelinach i pustkach skalnych, gdzie tworz druzy i skupienia kuliste. S zwykle przezroczyste lub przewiecajce. W pomieniu wiecy ulegaj stopieniu, a uchodzca para wodna wydziela charakterystyczny zapach (zjawisko typowe dla mineraw z grupy zeolitw). W postaci zbitej wystpuje rzadko. Natrolit jest rozpowszechniony jako minera wtrny w pustkach skalnych ska wulkanicznych, gwnie bazaltw i fonolitw. Naley do najbardziej rozpowszechnionych mineraw z grupy zeolitw. Waniejsze wystpienia natrolitu znajduj si w fonolitach Mariaskiej Hory w Czechach, w okolicy Eisenach w Niemczech, w Owernii (Francja), na Islandii, w Nowej Szkocji (Kanada). Jako kamienie ozdobne uywane s tylko odmiany zbite spotykane m.in. na Islandii oraz w Wirtembergii (Niemcy), ktre su, czsto wraz ze ska macierzyst, do wyrobu drobnych przedmiotw dekoracyjnych. Jest przedmiotem usilnych zabiegw kolekcjonerw, ktrzy ceni sobie szczeglnie okazy pochodzce z klasycznych z w Czechach i na Islandii. Wystpuj one z reguy wraz z innymi mineraami grupy zeolitw, charakterystycznych dla prni skalnych w bazaltach i fonolitach. 229 Jednoskony - pseudorombowy; Tw. 5; G. 2,29 g/cm3; biay lub bezbarwny; poysk szklisty, w agregatach zbliony do jedwabistego; R. biaa Mezolit zosta opisany jako odrbny minera przez niemieckich mineralogw Fuchsa i Gehlena w 1816 r. Naley take do grupy zeolitw. Jego nazwa pochodzi z greckiego meson - rodek, i lithos kamie, poniewa stanowi on ogniwo porednie pomidzy natrolitem i skolecytem. Jest w istocie mieszanin obu tych mineraw w przyblionej proporcji 1:2. Mezolit wystpuje w postaci delikatnych, igiekowatych krysztaw, ktre tworz skupienia wkniste lub niekiedy ziemiste. Spotykany jako minera wtrny, najczciej razem z natrolitem w pustkach ska bazaltowych oraz innych wylewnych ska wulkanicznych modego wieku. Mezolit jest do rozpowszechniony, prawdopodobnie bardziej ni czysty natrolit. Jego gwne wystpienia s w zasadzie takie same jak natrolitu: Wyyna rodkowoczeska, Pfalsterkaute koo Eise-nach w Turyngii, wyspa Skye u wybrzey Szkocji, Antrim w Irlandii Pnocnej, Nowa Szkocja (Kanada), Wyspy Owcze. Najwiksze krysztay mezolitu o pokroju igieek dochodzcych do 15 cm dugoci spotykane s w Teigarhorn na Islandii. Najpikniejsze okazy pochodz ze stanowisk New Jersey w Stanach Zjednoczonych i maj posta skupie niezwykle cienkich, igiekowatych krysztaw. Najbardziej 230 zdumiewajce s jednak wystpienia mezolitw w stanie Oregon, gdzie tworz potne, zbite skupienia z doskonale widocznym, lnicym poyskiem. Mezolit nie ma jak dotychczas praktycznego zastosowania. Jednoskony - pseudorombowy; Tw. 5-5,5; G. 2,2-2,4 g/cm3; bezbarwny, biay, szary; poysk szklisty, perowy na paszczyznach upliwoci; R. bezbarwna Skolecyt jest obok czystego kalcytu wykazujcego dwjomno wiata najwiksz ciekawostk mineralogiczn Islandii. Nazwa minerau wywodzi si z greckiego skoliaxo (krzywi si), poniewa po podgrzaniu w pomieniu dmuchawki jego krysztay wykrzywiaj si. Jest to cecha typowa dla wszystkich zeolitw, ktre wraz z utrat wody zmieniaj swj ksztat. Zewntrzny wygld skolecytu jest niemal identyczny jak czystego, biaego natrojitu. Podobnie jak inne zeolity wystpuje w szczelinach i pustkach ska wzbogaconych w wap i glin, a przede

wszystkim wrd bazaltw i fonolitw. Znacznie rzadziej krysztay skolecytu spotykane s w szczelinach innych ska, takich jak granity, porfiry, sjenity, labradoryty i upki krystaliczne. Gwne wystpienia znane s m.in. z Table Rock w rejonie Golden (Kolorado, USA), a przede wszystkim z pokryw lawowych na wyynie Dekan w Indiach. Wiele wspaniaych okazw skolecytu znaleziono w grach Bhor-Ghat na wschd od Bombaju. Std pochodz pikne eksponaty, ktre zdobi dzi najwaniejsze kolekcje muzealne. Najdoskonalsze jednak okazy znaleziono w okolicy Teigarhorn w pobliu Berufjrdhur na wschodnich wybrzeach Islandii. Skolecyt wystpuje tu w postaci zadziwiajco piknych skupie krysztaw ukrytych w licznych kawernach i szczelinach pokryw lawowych rozprzestrzenionych na caej powierzchni wyspy. 231 Rombowy; Tw. 5-5,5; G. 2,3-2,4 g/cm3; zazwyczaj bezbarwny, biay, szarawy, tawy, zielonkawy, czerwonawy; poysk szklisty, na paszczyznach upliwoci perowy; R. bezbarwna Thomsonit [tomsonit] zosta zidentyfikowany jako oddzielny przedstawiciel grupy zeolitw przez brytyjskiego krystalografa i mineraloga H.J. Brooka, ktry nada mu nazw od nazwiska swojego przyjaciela T. Thomsona. Niekiedy okrelany bywa take mianem "comptonit" [komptonit]. Tworzy na og krysztay supkowe lub tabliczkowe, wystpujce zazwyczaj w postaci skupie wknistych i promienistych. Spotykany rwnie w formie nerkowatych ziarnistych agregatw, tworzcych kuliste struktury w pustkach skalnych. Thomsonit znajdowany jest najczciej w prniach fonolitw i bazaltw, rzadziej w yach pegmatytowych. Gwne wystpienia znane s m.in. z okolic Eisenach w Niemczech, Kilpatrick w pobliu Dumbarton w Szkocji, Vinaficka Hora koo Kladna w Czechach, w rejonie Jeziora Grnego (USA). Obecnie najlepsze okazy thomsonitu pochodz ze stanu New Jersey (USA). S to biao zabarwione gwiadziste skupienia o rednicy do 5 cm, ktre przypominaj ksztatem desmin. adne, promieniste skupienia wkniste wystpuj w Nowej Szkocji (Kanada). Thomsonit wykorzystywany jest niekiedy jako kamie ozdobny, obrabiany w postaci soczewkowatych szlifw kaboszonowych. Do tych celw uywane s przede wszystkim thomsonity pochodzce ze stanowiska Good Harbor Bay nad jeziorem Michigan, ktre wystpuj w postaci kulistych wypenie pustek skalnych, a ich krysztay osigaj czasami ponad 3 cm dugoci. Spotka je mona najczciej nad brzegami jeziora w postaci otoczakw. Maj one charakterystyczny wygld spowodowany promienistym rozoeniem koncentrycznych warstewek thomsonitu, ktre tworz naprzemianlege pasemka o barwach mlecznobiaych, tych i zielonych. 232 Jednoskony; Tw. 3,5-4; G. 2,1-2,2 g/cm3; bezbarwny, biaawy, szary, tawy, czerwonawy, niekiedy ceglastoczerwony; poysk szklisty, na paszczyznach upliwoci perowy; R. bezbarwna Stilbit (desmin) jest kolejnym mineraem z grupy zeolitw. Jego nazwa wywodzi si z greckiego stilbe (poysk) i stosowana bya pocztkowo do wszystkich zeolitw charakteryzujcych si blaszkowatym pokrojem krysztaw i silnym poyskiem. Obecnie nazwa ta uywana jest jedynie w krgu brytyjskim i niemieckim. Powszechnie stosowana nazwa "desmin" pochodzi z greckiego desme - snop, wizka, i nawizuje do charakterystycznego wygldu skupie krysztaw tego minerau zgrupowanych w wizki przypominajce snopy. Tabliczkowate krysztay desminu s z reguy zbliniaczone. Formy przerostw pojedynczych krysztaw imituj symetrie rombow. Stilbit (desmin) jest mineraem wtrnym krystalizujcym z roztworw hydrotermalnych i wystpuje z reguy w szczelinach skalnych. Spotykany najczciej w bazaltach i skaach pokrewnych, w melafirach i amfibolitach. Gwne wystpienia: Kilpatrick w Szkocji, Gianfs Causeway w Irlandii Pnocnej, dolina Fassa we Woszech, w rejonie Strzelina i Strzegomia na Dolnym lsku, Kozakov w Czechach, na Wyspach Owczych, na Islandii oraz w rejonie Poona w Indiach. Desmin nie znalaz dotychczas adnego praktycznego zastosowania, ale niektre jego krysztay wyrniaj si niezwyk piknoci.

Odnosi si to szczeglnie do okazw pochodzcych z pokryw lawowych paskowyu Dekanu (Poona), ktre wystpuj w postaci duych biaoszarych lub czerwonawych krysztaw i charakterystycznych, snopkowatych skupie, uznawanych za najpikniejsze w wiecie. Podobiestwo do stilbitu wykazuje inny minera - heulandyt, od ktrego rni si jedynie zawartoci wody (CaAl2Si7O,8 6H2O). Nazwa "heulandyt" wywouje niekiedy nieporozumienie, gdy we wczeniejszych pracach minera ten okrelany by jako "Stilbit". W odrnieniu od stilbitu heulandyt tworzy krysztay o pokroju tabliczkowatym, wystpujce w postaci blaszkowatych lub promienistych skupie. Spotykany jest zazwyczaj w skaach tego samego typu jak wczeniej opisany Stilbit. Inny minera z grupy zeolitw - laumontyt, Ca(AlSi2O6)2,4H2O, wystpuje w postaci kruchych, biaych krysztaw lub ziarnistych skupie. 233 Jednoskony; Tw. 4,5; G. 2,2 g/cm3; bezbarwny, biaawy, tawy; poysk szklisty; R. bezbarwna Phillipsyt [filipsyt] naley take do grupy zeolitw. Zosta odkryty w 1825 r. i nazwany na cze brytyjskiego geologa i mineraloga J.W. Phillipsa (1773-1828). Zaliczany jest do najbardziej rozpowszechnionych zeolitw. Wystpuje tylko w postaci malekich krysztaw, z reguy zbliniaczonych krzyowo, i tworzy skupienia kuliste i promieniste. Phillipsyt krystalizuje w ukadzie jednoskonym, ale jego zbliniaczone osobniki imituj symetri regularn. Phillipsyt, podobnie jak inne zeolity, wystpuje w pustkach ska magmowych, gwnie w bazaltach i fonolitach. Gwne jego nagromadzenia znane s m.in. z Stempel koo Marburga (Niemcy), Capo di Bove koo Rzymu, w okolicach eskiej Lipy w Czechach oraz w rejonie Richmond w stanie Victoria (Australia). Podobne do phillipsytu bliniaki krzyowe tworzy inny minera z grupy zeolitw - harmotom, uwodniony krzemian baru i glinu, Ba(Al2Si6O|6) 6H2O. [W Polsce phillipsyt spotykany jest w skaach bazaltowych na obszarze Dolnego lska i lska Opolskiego (m.in. Gra w. Anny)]. 234 Trygonalny - pseudoregularny; Tw. 4,5; G. 2,1 g/cm3; biay, czerwony; poysk szklisty; R. bezbarwna Chabazyt zosta opisany w 1788 r. na podstawie prbki ze z w Oberstein w Nadrenii. Jego nazw wprowadzi w 1818 r. niemiecki mineralog F.A. Breithaupt. Wywodzi si ona z greckiego chabaz.ios, ktrym to sowem okrelano w staroytnych poematach pikne i tajemnicze mineray. Krysztay tego minerau o dugoci dochodzcej do 2,5 cm znalezione zostay w okolicach Repic w pobliu Litomeric (Czechy) przez praskiego mineraloga F.X.M. Zippa, a take przez J.W. Goethego. Romboedryczne krysztay chabazytu s czsto zbliniaczone i tworz osobniki o soczewkowatym ksztacie, tak zwane phakolity. Chabazyt znajdowany jest razem z innymi zeolitami oraz kalcytem i aragonitem, najczciej w bazaltach i melafirach. Oprcz wymienionych ju wystpie chabazyt spotykany jest m.in. w Islandii, Kanadzie, Chile, Australii, Nowej Zelandii oraz w Polsce na Dolnym lsku, przede wszystkim w masywie Strzegomia. 235 Rozdzia 9 ZWIZKI ORGANICZNE Do mineralnych substancji organicznych zalicza si zwykle sole kwasw organicznych, naturalne wglowodory oraz ywice kopalne. Do grupy tej wczano niegdy take wszystkie typy wgli i ropy naftowej, obecnie traktowane jako skay i rozpatrywane odrbnie [kopalne paliwa stae i pynne].

Systematyka niedokadnie okrelonych substancji organicznych i dzi sprawia wiele trudnoci w jednoznacznym zaliczeniu ich do grupy mineraw. Na przykad ozokeryt uwaany bywa przez niektrych mineralogw za minera organiczny [przez innych natomiast traktowany jest jako substancja genetycznie zwizana z rop naftow]. Rozpowszechniony jest take pogld, e do grupy mineraw organicznych nale wycznie sole kwasw organicznych. Wszystkie te zwizki wi si cile z biosfer, chocia warto zauway, e np. whewellit znajdowany jest nawet w yach kruszcowych. Z drugiej strony, bardzo czsto mineray powstajce w zasadzie na drodze nieorganicznej (siarka, apatyt, kalcyt, aragonit, piryt itp.) mog rwnie tworzy si przy wspudziale organizmw ywych. Jednoskony; Tw. 2,5; G. 2,23 g/cm3; bezbarwny, rzadziej biaawy lub szary; poysk perowy; R. bezbarwna Whewellit rzadko wystpuje w postaci krystalicznej, ale jego pochodzenie i skad chemiczny poznano ju dawno. Znajdowany by czsto przez grnikw w szczelinach skalnych ssiadujcych z pokadami wgla, ktrzy brali go za kwarc (kryszta grski), kalcyt lub baryt. Opisany zosta w 1840 r. przez brytyjskich badaczy W.H. Millera i J. Brooka, prawdopodobnie na podstawie prbki pochodzcej ze z w Siedmiogrodzie, oraz nazwany na cze brytyjskiego przyrodnika Williama Whewella. Pniej znajdowano whewellit w okolicach Freital-Burgk i Freibergu w Saksonii w kopalniach wgla znajdujcych si w Grach Kruszcowych. Mimo to ogromne zdziwienie specjalistw wzbudzio odkrycie w 1906 r. wspaniaych krysztaw whewellitu, na ktre natrafiono w szczelinach skalnych w kopalni wgla Teodor na pnocny wschd od Kladna w Czechach. Doskonale wyksztacone, przezroczyste krysztay dochodziy do 4 cm dugoci i tworzyy skupienia przekraczajce 10 cm. W miar upywu czasu pojawiay si informacje o kolejnych wystpieniach whewellitu w rejonie Kladna, potwierdzajce spostrzeenia, e minera ten zwizany jest cile ze zoami wgla kamiennego. Krysztay z okolic Kladna s najwspanialej wyksztaconymi okazami tego szczeglnego minerau. Whewellit jest typowym mineraem towarzyszcym zagbiom wglowym, nigdy jednak nie zosta znaleziony bezporednio w wglu, lecz w otaczajcych skaach lub w konkrecjach ilastych syderytw. Powstaje on prawdopodobnie na skutek wytrcania si z roztworw szczawianw wapnia, ugowanych z substancji rolinnej podczas tworzenia si pokadw wgla. Krysztay whewellitu powstaway wszdzie tam, gdzie zaistniay sprzyjajce warunki. Jest rzecz znamienn, e najwiksze krysztay spotykane s zawsze w szczelinach skalnych, podczas gdy w pelosyderytach [syderytach ilastych] wystpuj jedynie mae krysztay, ktrym towarzysz zwykle ankeryt, baryt, kaolin oraz drobniutkie krysztaki niektrych siarczkw. Spord tych wszystkich mineraw whewellit wystpuje w najmniejszej iloci i powstaje na samym kocu. Jeszcze rzadziej spotykany jest w yach kruszcowych (Freiberg), gdzie tworzy si w wyniku wytrcania si szczawianw wapnia pochodzcych z materii rolinnej. 237 Whewellit krystalizuje najczciej w postaci wielociennych supw lub pytek przybierajcych najrozmaitsze formy krystaliczne. Czsto spotykane s bliniaki o ksztacie sercowatym lub przypominajce skrzyda motyla. Krysztay tworz zazwyczaj skupienia blaszkowate lub gwiadziste. Czsto rwnie pojawiaj si inkrustacje. Od bardzo podobnego barytu odrni mona whewellit dziki doskonaej upliwoci ujawniajcej si w kilku kierunkach. Gwne wystpienia whewellitu znane s z Kladna i Cavnic w Rumunii, gdzie w 1926 r. znaleziono nawet kryszta o dugoci 7 cm, chocia nie by on tak doskonale rozwinity jak krysztay pochodzce z Kladna. Wystpienia krysztaw whewellitu stwierdzono rwnie w Saksonii (Burgk koo Drezna,Zwickau, Freiberg), w Alzacji (Uberis) oraz w rejonie Mostu (Czechy).

Bogate stanowiska zostay rwnie odkryte na polach naftowych w rejonie Majkopu na Kaukazie. Whewellit jest bez wtpienia najpikniejszym mineraem organicznym. Innym mineraem z grupy szczawianw rodzimych jest humboldtyn, nazwany tak na cze wybitnego niemieckiego geografa, geologa i podrnika Aleksandra von Humboldta (1769-1859). Minera ten, znany rwnie pod nazw oxalit, jest jednoskonym uwodnionym szczawianem elaza, Fe(C2O4)- 2H2O. Tworzy wyduone, pseudorombowe krysztay lub wystpuje w postaci skupie pizolitycznych, wknistych lub ziemistych. Jego wystpienia stwierdzono w rejonie Capo dArco na wyspie Elbie. Podobny, rombowy oksammit jest uwodnionym szczawianem amoniaku (NH4-O) H2O. Zazwyczaj ma tobiae zabarwienie i znany jest jako skadnik z guana u wybrzey Peru. 238 Mellit jest uwodnion sol glinow kwasu mellitowego [szesciOKarooKsyioweguj, l 8H2O. Jego nazwa wywodzi si z aciskiego mel (mid), poniewa charakteryzuje si miodowotym zabarwieniem. Tworzy biae lub te krysztay o pokroju piramidy i wystpuje w postaci skupie ziarnistych wzgldnie zbitych. Spotykany w piaskowcach lub w wglu, m.in. w Artern koo Halle w Niemczech oraz w rejonie Tuy (Rosja). Doppleryt jest mieszanin wapniowych soli kwasu huminowego. Tworzy czerwonobrzowe, tuste pokrywy na bagnach i torfowiskach, powstajce w wyniku utleniania substancji humusowych, ktre, przenikajc do szczelin osadw organogenicznych lub szcztkw drewna, ulegaj powolnemu stwardnieniu po odparowaniu wody. Minera ten zosta po raz pierwszy opisany jako substancja koloidalna przez H. Dopplera w 1849 r. i nazwany na jego cze przez austriackiego mineraloga i geologa Wilhelma von Haidingera (1795-1871). Jednoskony; Tw. 1; G. 1,03 g/cm3; bezbarwny, tawy; poysk tusty; R. bezbarwna Fichtelit zosta odkryty w 1837 r. na torfowiskach w okolicach Redwitz w Bawarii (Niemcy). Jego nazwa wywodzi si z rejonu wystpowania w pamie grskim Fichtelgebirge w Niemczech. Znacznie bogatsze zoa fichtelitu odkryto pniej na torfowiskach w pobliu miejscowoci Sobeslav w poudniowych Czechach. Wystpuje tam do obficie wrd szcztkw drewna, przede wszystkim na sosnowych pniach i gaziach pochonitych niegdy przez bagniska. Fichtelit tworzy 239 warstewkowane skupienia, krystaliczne naskorupienia, niekiedy nawet wyduone, tabliczkowate krysztay. S one z reguy drobniutkie i bardzo rzadko osigaj 7 mm. Czsto s wyranie wyduone w jednym kierunku. Fichtelit jest mineraem delikatnym, o doskonaej upliwoci, tustym w dotyku i amliwym. Inne znane wystpienia fichtelitu znajduj si m.in. w rejonie Kolbermoor w poudniowej Bawarii, w okolicach Sulzendeich koo Oldenburga, w upkach wglowych koo Uznach w pobliu Zurichu, na torfowiskach Heltegaard w Danii oraz w rejonie Handforth koo Chester (Anglia). Znaleziska te wiadcz o tym, e krystaliczne substancje mineralne powstawa mog nawet podczas rozkadu i przemiany materii rolinnej i zwierzcej. Bezpostaciowa; Tw. 2-2,5; G. 1-1,1 g/cm3; ta, toczerwona, rozmaite odmiany barwne; poysk tusty; R. bezbarwna Bursztyn by jednym z najwyej cenionych kamieni ozdobnych ju w czasach prehistorycznych i staroytnych. Czowiek pierwotny chtnie siga po ten kamie ze wzgldu na jego urod i atwo obrbki. Mikki bursztyn zyskiwa szybko wielk popularno z uwagi na urozmaicone barwy oraz pikny, wysoki poysk po oszlifowaniu i wypolerowaniu. Naszyjniki wykonane z bursztynu znajdowano w wykopaliskach pochodzcych z pocztku drugiego tysiclecia przed nasz er (wczesna epoka brzu). Jednak proste ozdoby z bursztynu sporzdzano ju znacznie wczeniej, w starszej epoce kamiennej 240

(paleolicie), o czym wiadcz liczne znaleziska, szczeglnie w Europie rodkowej i Pnocnej. Bursztyn by rwnie przedmiotem handlu i rodkiem patniczym prawdopodobnie w neolicie, a z ca pewnoci w epoce brzu. Bursztynow biuteri cenili wysoko staroytni Babiloczycy i Asyryjczycy. Pikno bursztynu opiewa Homer na kartach Odysei. Arystoteles (384-322 p.n.e.) prawidowo okreli bursztyn jako kopaln ywic drzew. Staroytni Grecy doskonale wiedzieli, e bursztyn po tarty o tkanin przyciga drobne okruchy. Zjawisko to odkry w VI wieku p.n.e. grecki filozof Tales z Miletu. Duo pniej stwierdzono, e wie si ono z wasnociami elektrostatycznymi bursztynu; std wywodzi si nazwa zjawiska elektrycznoci, pochodzca od greckiego okrelenia bursztynu - elektron. Rzymianki z upodobaniem nosiy bursztynow biuteri, a wszelkie ozdoby z bursztynu byy wysoko cenione. Wpywaa na to rwnie znaczna odlego dzielca granic imperium rzymskiego od z bursztynu. Wiadomo, e cesarz Neron (37-68 n.e.) sa specjalne ekspedycje w poszukiwaniu tego minerau nad brzegami Batyku. Znane s dobrze tak zwane bursztynowe szlaki, ktre w tej epoce wiody znad Batyku przez ca Europ a do centrum imperium rzymskiego. Bursztyn by wanym przedmiotem wymiany handlowej, ale rwnie cieszy si duym zainteresowaniem uczonych i mylicieli staroytnego Rzymu. Pliniusz Starszy (23-79 n.e.) rozwaa genez bursztynu, podzielajc pogld Arystotelesa. Tacyt (okoo 55-120 n.e.) wspomina o wykorzystaniu bursztynu przez plemiona germaskie. Popularno bursztynu przetrwaa przez wieki. Bursztynow biuteri wykonywano w redniowieczu i przez nastpne stulecia. Jednym z najwspanialszych dzie sztuki bursztyniarskiej bya synna Komnata Bursztynowa podarowana carowi rosyjskiemu Piotrowi Wielkiemu (16721725) przez krla pruskiego Fryderyka Wielkiego (1712-1768). Zagina ona podczas II wojny wiatowej i dotychczas nie zostaa odnaleziona. O nieprzemijajcej popularnoci bursztynu wiadczy moe m.in. fakt zachowania w wielu jzykach europejskich odrbnych nazw uywanych dla okrelenia bursztynu. Grecka nazwa elektron zastosowana zostaa po raz pierwszy w trzecim stuleciu przed nasz er przez Teofrasta, ucznia Arystotelesa. Znaczeniowo sugeruje ona "byszczcy metal" i nawizuje prawdopodobnie do czystego, tego poysku bursztynu ujawniajcego si wyrazicie po oszlifowaniu kamienia. aciska nazwa succinum ma rwnie stary rodowd; staa si ona pniej rdem naukowego okrelenia bursztynu - sukcynit. Niemiecka nazwa Bernstein pochodzi od sowa brennen - pon, i nawizuje do atwopalnoci bursztynu. Angielski termin amber wywodzi si wprost ze redniowiecznej aciny -ambra i arabskiego anbar. W jzykach sowiaskich stosowana jest nazwa "jantar". Wedug rozpowszechnionych pogldw bursztyn jest kopaln ywic trzeciorzdowych drzew szpilkowych. [Nowsze badania wskazuj, e moe ona rwnie pochodzi z silnie ywicujcych drzew liciastych]. W rozlegych lasach okresu trzeciorzdowego drzewa ywicoway podobnie jak dzi, chocia na znacznie wiksz skal. [Pogldy na temat przyczyn wzmoonego ywicowania lasw trzeciorzdowych s obecnie przedmiotem oywionych dyskusji naukowych]. Pynna ywica wypeniaa szczeliny i spkania wewntrz pni drzew, a take formowaa sople i niewielkie krople, niekiedy za i wiksze zewntrzne nacieki. Cz z nich spadaa z drzew na ziemi i pokrywana bya nastpnie innymi osadami. Po upywie wielu milionw lat bursztyn przenoszony z miejsca na miejsce odsaniany by ponownie na powierzchni dziki procesom erozji wodnej. 241 Bursztyn wystpuje w postaci nieregularnych skupie. Jest zwykle zmtniay, nieprzezroczysty, czasami przewiecajcy lub przezroczysty. [Dominuj najrozmaitsze odcienie barw tych, ale take spotykane s odmiany biae i bardzo rzadko niebieskawe i zielonkawe]. Bursztyn jest stosunkowo delikatny i charakteryzuje si wyjtkowo niewielkim ciarem waciwym.

Podgrzewany staje si bardziej przezroczysty. Najwiksza zachowana brya bursztynu ze z batyckich znajduje si obecnie w zbiorach Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Humboldta w Berlinie. Masa okazu wynosi ponad 9 kg (9750 g), ale zgodnie z przekazami nad brzegiem Batyku znajdowano bursztynowe bryy wace nawet ponad 10 kg. [Jedna z najwikszych w wiecie kolekcji naturalnych form i odmian bursztynu batyckiego znajduje si w Muzeum Ziemi w Warszawie]. W wielu okazach bursztynu zachowuj si doskonale szcztki rolinne i zwierzce, gwnie owady [okoo 90% wszystkich inkluzji zwierzcych]. Stanowi one pozostaoci wiata organicznego sprzed okoo 50 milionw lat, zatopione w ywicznej puapce. Maj one niezwyk warto dla bada naukowych ze wzgldu na znakomicie czsto zachowane najdrobniejsze nawet elementy. Najlepiej znane zoa bursztynu znajduj si przede wszystkim nad brzegami Batyku, gdzie s one czsto wypukiwane przez wzburzone fale morskie, szczeglnie podczas sztormu. Macierzyst ska bursztynonon s piaski trzeciorzdowe (grny eocen), zwane niebiesk ziemi. Najwiksze zoa bursztynu zlokalizowane s w okolicy Krlewca w rejonie miejscowoci zwanej obecnie Jantarnyj (dawniej Palmnicken) na Pwyspie Sambijskim. Bursztyn spotykany jest rwnie nad brzegami Batyku i Morza Pnocnego na obszarze Polski, Niemiec, Danii, Szwecji, Holandii i wschodniej Anglii. Znajduje si go take na zoach wtrnych w wielu innych rejonach rodkowej Europy. Cz tych wystpie wie si z osadami polodowcowymi przemieszczonymi z pnocnej strefy batyckiej w czasie epoki lodowcowej. Mniejsze iloci bursztynu wystpuj rwnie w innych miejscach, gwnie na Ukrainie koo Kijowa i Lwowa oraz w Rumunii, gdzie spotykane s bryy o masie dochodzcej do 3 kg. Niebieskie i zielonkawe 242 bryki bursztynu o silnej fluorescencji pochodz z Sycylii, szczeglnie z osadw aluwialnych rzeki Simeto w pobliu Katanii. Ta odmiana bursztynu znana jest jako symetyt. Charakteryzuje si ona ciemnobrzowym zabarwieniem i rni wyranie od bursztynu batyckiego. Warunki powstawania z innych ywic kopalnych byy jednak zblione do bursztynu batyckiego. Kopalne ywice przypominajce bardzo bursztyn wystpuj na Morawach oraz w ssiednich rejonach Czech. S one jednak klasyfikowane pod odrbnymi nazwami, rni si bowiem od bursztynu nie tylko wygldem i waciwociami, ale przede wszystkim starszym wiekiem geologicznym (grna kreda). ywice kopalne, pochodzce z rejonu Valchova na Morawach, znane s jako walchowit. Maj one barw towoskow i wystpuj w postaci bulastych skupie lub soczewek wrd osadw wglowych, piaskw i iw wieku kredowego. W lignitach tego samego wieku spotykane s rwnie inne bursztynopodobne mineray nazywane muckitem. W przeciwiestwie do walchowitu maj one ciemnobrzowe zabarwienie. W tych samych osadach wglononych znaleziono take jasnote ywice kopalne noszce nazw "neudorfit". [Bursztynopodobne ywice kopalne wystpuj take w wielu innych rejonach wiata i okrelane s rnymi nazwami, np. retynit, rumenit, cedaryt, birmit, bursztyn meksykaski, bursztyn dominikaski itp.]. Obecnie bursztyn jest nadal szeroko wykorzystywany, przede wszystkim do wyrobu najrozmaitszych przedmiotw ozdobnych, chocia, jak niektrzy sdz, okres ich najwikszej wietnoci (XVI-XVIII wiek) naley ju do przeszoci. Wyroby z bursztynu s obecnie szczeglnie popularne w krajach nadbatyckich, gdzie surowiec bursztynowy wydobywany jest w duych ilociach. Niektrzy kolekcjonerzy pozyskuj bursztyn z osadw wspczesnych nad brzegiem morza lub "poawiaj" bryki bursztynu wprost z morza przy uyciu specjalnych siatek. Wydobywany obecnie bursztyn, poddawany obrbce w nowoczesnych warsztatach przetwrczych, segreguje si zazwyczaj w zalenoci od jakoci surowca. Do wstpnego polerowania uywa si specjalnych bbnw, w ktrych jako materia polerski (szlifierski) stosuje si m.in. sepiolity lub

ziemi okrzemkow. Z bursztynu wykonuje si najrozmaitsze przedmioty ozdobne i pamitkowe o bardzo zrnicowanym przeznaczeniu. Odmiany przezroczyste lub przewiecajce o interesujcych odcieniach barwnych wykorzystywane s do wyrobu cenniejszych ozdb jubilerskich, takich jak naszyjniki, bransolety i piercienie. W wyrobach artystycznych zwraca si szczegln uwag na waciwy dobr kolorystyki naturalnych odmian, zmiennego natenia odcieni oraz naturalnej ornamentyki, zmtnie itp. Nie marnuje si nawet skrawka bursztynowego surowca. Po podgrzaniu w warunkach podwyszonego cinienia uzyskuje si tzw. bursztyn prasowany (ambroid). Bursztyn sycylijski - symetyt, jest na og wyej ceniony ni bursztyn batycki. Szczegln warto maj kamienie charakteryzujce si fluorescencj, ktr mona jeszcze uwydatni, stosujc odpowiednie metody obrbki. Do wyrobu niewielkich przedmiotw ozdobnych sporadycznie wykorzystuje si rwnie ywice kopalne z pogranicza Czech i Moraw. [Najwiksz popularnoci cieszy si jednak wci bursztyn batycki ze wzgldu na swoj niepowtarzaln urod i nieprzecitne walory zdobnicze. Konkurowa z nim moe jedynie bursztyn dominikaski, ktry ostatnio pojawi si na rynkach europejskich]. Bursztyn, wykorzystywany przede wszystkim w zdobnictwie artystycznym, jest rwnie cenionym surowcem do produkcji kwasu bursztynowego, olejkw bursztynowych, a take jako materia izolacyjny do precyzyjnych urzdze elektrycznych. Olejki bursztynowe stosowane s rwnie obecnie w medycynie. 243 Rozdzia 10 METEORYTY I TEKTYDY W ksice zaprezentowano przegld wszystkich najwaniejszych grup mineraw, do ktrych zgodnie z powszechnie przyjmowan definicj zaliczono nieorganiczne substancje naturalne stanowice jednorodne (homogeniczne) pod wzgldem chemicznym i fizycznym, stae skadniki skorupy ziemskiej. [Zaliczone zostay do nich zarwno mineray jako fazy krystaliczne powstajce w wyniku procesw geologicznych, jak i substancje mineralne, ktre s bezpostaciowymi ciaami staymi]. Wspczesna mineralogia zajmuje si jednak rwnie innymi naturalnymi skadnikami materii nieorganicznej, ktre nie w peni odpowiadaj cisej definicji minerau. Do takich substancji zaliczane s m.in. meteoryty i tektyty, ktre charakteryzuj si wieloma cechami bardziej zblionymi do cech ska ni mineraw. I chocia ze wzgldu na zupenie wyjtkow budow i pochodzenie nie mona ich rozpatrywa wrd adnej ze znanych grup mineraw, to jednak stanowi one niezwykle interesujce obiekty. Badania meteorytw i tektytw pozwalaj bowiem poszukiwa odpowiedzi na pytania o budow materii kosmicznej, warunki panujce w przestrzeni pozaziemskiej oraz, co nie mniej wane, na rozwaania o powstaniu samej Ziemi. Jest wic rzecz zrozumia, e szczeglnie obecnie zainteresowanie badaczy t problematyk jest ogromne. [Coraz czciej zakres tradycyjnej mineralogii rozszerzany jest o now dziedzin zwan kosmomineralogi]. Meteoryty uwaane s za szcztki pozaziemskiego ciaa, ktre spady na Ziemi z przestrzeni midzyplanetarnej. Wzbudzaj one szczeglne zainteresowanie nie tylko ze wzgldu na swoj rzadko, ale przede wszystkim dlatego, e stwarzaj niepowtarzaln szans bliszego poznania materii kosmicznej oraz dziejw naszego Ukadu Sonecznego. Ze zrozumiaych wzgldw spadki meteorytw zawsze wywoyway ogromn ciekawo, a nawet przeraenie. W kronice praskiej z 1135 r. zapisano: "...Ogromny kamie, wielki jak dom, spad z chmur na rwnin Turyngii. Ludzie yjcy w okolicy syszeli wielki huk od trzech dni. Kiedy ju spad, poowa kamienia zagbia si w ziemi i przez trzy dni pozostawaa rozgrzana do czerwonoci jak stal wycignita z ognia". Zacytowany opis wydawa si moe nieco fantastyczny, ale jego waga polega na tym, e redniowieczni uczeni kategorycznie zaprzeczali, e kamienie mog "spada z niebios". W 1754 r. praski astronom Josef Stepling zaobserwowa, a nastpnie opisa "kamienny deszcz", ktry spad w okolicach miasta Tabor w Czechach. By on pierwszym badaczem, ktry stwierdzi z

ca pewnoci, e kamienie te pochodz z przestrzeni pozaziemskiej. Mimo to jeszcze w 1790 r. Francuska Akademia Nauk w Paryu wyrazia swoj dezaprobat wobec takiego pogldu, a relacje naocznych wiadkw uznaa za twory wybujaej wyobrani. Dopiero w 1794 r. synny niemiecki fizyk E.F. Chladni dostarczy niezbite dowody naukowe, ktre definitywnie rozstrzygny wszelkie wtpliwoci. Obecnie, zgodnie z wynikami bada mineralogicznych i pogldami niektrych astronomw, przyjmuje si, e meteoryty stanowi pozostao duej planety, ktra skadem chemicznym i budow bardzo przypominaa Ziemi, i to nie tylko jej jdro, ale take zewntrzne jej warstwy. Owa planeta znalaza si w obrbie naszego Ukadu Sonecznego midzy Marsem a Jowiszem i rozpada si z nieznanych przyczyn. Jej szcztki wci poruszaj si w przestrzeni kosmicznej. Kiedy znajd si w odlegoci 80-150 km od powierzchni Ziemi, wchodz w kontakt z atmosfer ziemsk. Poniewa poruszaj si z prdkoci od 30 do 60 km na sekund, opr powietrza rozgrzewa je do czerwonoci. Wtedy rozbyskuj jak zote gwiazdy i spadajc rozwietlaj nocne niebo. Jednak niewiele z nich osiga powierzchni Ziemi. 245 Najoglniej rzecz biorc, zwaywszy na skad, wyrnia si meteoryty elazne i meteoryty kamienne. Porednia grupa, okrelana mianem meteorytw elazno-kamiennych, spotykana jest znacznie rzadziej. Meteoryty elazne charakteryzuj si wyjtkowo duym ciarem waciwym. Ich gwnym skadnikiem jest elazo niklowe, ktre z reguy wystpuje w postaci dwch stopw rnicych si zawartoci niklu [kamacyt - 5-6% Ni i taenit -16-50% Ni]. Wewntrzn struktur tych meteorytw mona ujawni na wypolerowanym przekroju wytrawionym kwasem. Powstaje wwczas zrnicowany obraz geometrycznie uporzdkowanych, charakterystycznych linii [tzw. figury Widmanstattena]. Kiedy wzbogacone w nikiel stopy krystalizuj w postaci blaszek uoonych w przerostach zblionych do omiocianu, mwimy o oktaedrytach, natomiast kiedy przypominaj one w zarysie szeciany, okrela si je mianem heksaedrytw. Nieuporzdkowane odmiany strukturalne nosz nazw ataksytw. Meteoryty kamienne s zazwyczaj mniejsze i przypominaj swoim wygldem ziemskie skay magmowe. Jednak na ich powierzchni widoczna jest czsto ciemna powoka, ktra powstaje na skutek nadtopienia si meteorytu pod wpywem wysokiej temperatury w czasie jego przelotu przez atmosfer. Do grupy poredniej meteorytw elazno-kamiennych nale m.in. bardzo interesujce pallasyty. W podstawowej masie skadaj si one z elaza niklowego oraz krysztaw oliwinu, wystpujcych czsto w postaci zaokrglonych ziaren. 246 Najwikszy znany dotychczas meteoryt elazny w postaci ogromnej bryy o masie 60 ton znajduje si w okolicy miejscowoci Grootfontein w Namibii. Jest on chroniony jako niezwykle cenny pomnik przyrody. Najwikszy meteoryt kamienny o masie przekraczajcej ton spad na Ziemi 18 lutego 1948 r. w rejonie Norton County w stanie Nebraska. Wchodzi on w skad tzw. kamiennego deszczu, ktry powstaje w trakcie rozpadu meteorytw kamiennych w grnych warstwach atmosfery. Spektakularnym przykadem takiego kamiennego deszczu by w 1808 r. spadek okoo 300 kamiennych meteorytw w okolicy miejscowoci Stonafov pod Jihlav na Morawach. [Synny meteoryt putuski, ktry spad deszczem kamiennym pod Putuskiem w 1868 r., skada si z ogromnej liczby osobnikw, szacowanej na kilkadziesit tysicy. Odnaleziono zaledwie niewielk cz, ocenian naokoo 5000 okazw o cznej masie 276 kg, ktre przechowywane s w rnych muzeach na caym wiecie]. Okazy licznych piknych pallasytw pochodz m.in. z rnych rejonw Ameryki Pnocnej. Na przykad w 1885 r. okaz pallasytu o masie 9 kg znaleziono w Brenham w stanie Kansas. W 1931 r. natrafiono w okolicy Springwater (Kanada) na trzy bryy podobnego meteorytu o cznej masie 68 kg. Znajdujce si w nim ziarna oliwinu dochodziy do 4 cm rednicy. [Najwikszym jednak

znanym obecnie pallasytem jest synny meteoryt Esquell o masie 571 kg, znaleziony na obszarze Patagonii w Argentynie w 1951 r.]. 247 Tektyty s tajemniczymi zagadkowymi obiektami o nie wyjanionej do koca genezie, budzcej wci ywe zainteresowanie badaczy. Najlepiej i najduej znane s vltaviny lub moldawity [nazwy pochodz od rzeki Wetawy - po czesku Vltava, po niemiecku Moldau], znajdowane na obszarze Czech i Moraw. Odkryto je w drugiej poowie XVIII wieku i uwaano pocztkowo za oliwiny, szkliwa wulkaniczne lub za szklan szlak pozosta po dawnych warsztatach szklarskich. Kiedy pod koniec XIX w. odkryto kolejne wystpienia podobnego szkliwa w odlegych rejonach Azji i Australii, wysunito hipotez, e s to prawdopodobnie meteoryty szkliste. Nadano im wspln nazw - tektyty, wywodzc si z greckiego tektos (stopiony). Z opini o meteorytycznym pochodzeniu tektytw nie zgodzili si jednak astronomowie. Wysunito szereg innych hipotez. Wedug jednej z nich tektyty powstay w czasie uderzenia o Ziemi wielkiego meteorytu i przetopienia ska ziemskich, wyrzuconych nastpnie w rnych kierunkach. W tektytach stwierdzono obecno coesytu (koezytu), krystalicznej odmiany krzemionki, ktra moe powstawa jedynie pod wpywem wysokich cinie i jest znajdowana w miejscach spadku meteorytw. Z drugiej strony zachowane w tektytach pcherzykowate struktury wskazuj na niskie 248 cinienie. Przesanki te pozwalaj na wyraenie przypuszczenia, e tektyty powstay rzeczywicie na skutek przeobraenia ska powierzchniowych, ktre podczas uderzenia wielkiego meteorytu ulegy przetopieniu na szkliwo. Czciowo stopiona materia wyparowaa, a czciowo ponownie zastyga. Wytworzona podczas spadku fala uderzeniowa oraz potne prdy termiczne spowodoway wyrzucenie zestalonych czstek szkliwa na due odlegoci. Potwierdzeniem tej hipotezy moe by fakt, e tektyty wystpuj w ssiedztwie wielkich kraterw meteorytowych. Uwaa si, e kraterem macierzystym dla czeskich i morawskich vltavin jest ogromny krater Ries koo Stuttgartu. Modawity (vltaviny) i inne tektyty wystpuj w postaci kulistych, kroplowatych bryek o charakterystycznej, wyranie urzebionej powierzchni. Zazwyczaj maj barw ciemnozielon, niekiedy czarnozielon, ale pod wiato s zawsze intensywnie zielone. Spotyka si je gwnie w okolicach Czeskich Budziejowic i Tfebi na Morawach. Modawity noszono jako wisiorki lub szlifowano jako kamienie ozdobne. Rwnie i obecnie s one do popularne. Zwykle pozostawia si je w stanie surowym i oprawia w zoto lub srebro. Tektyty pochodzce z innych z take wykorzystuje si do celw zdobniczych, ale ze wzgldu na mniej urozmaicon rzeb powierzchni ni modawity nie s tak atrakcyjne. Obecnie modawity pozyskiwane s praktycznie tylko z rejonu poudniowych Czech, a ich wydobycie na szersz skal nie jest rozwaane. Nie maj one bowiem, podobnie jak inne tektyty, walorw kamieni szlachetnych. Ich stopie twardoci jest zbyt niski, atwo si uszkadzaj i czsto brak im dostatecznie silnego poysku. Swoj popularno zawdziczaj raczej tajemniczemu pochodzeniu oraz niezwykym ksztatom. Do elitarnej rodziny kamieni szlachetnych przyjto jednak modawit znaleziony w Szwajcarii. Zosta on oprawiony w platyn wraz z diamentem i czarnymi perami i przekazany w darze krlowej Elbiecie II przez rzd szwajcarski. Wiele innych tektytw, podobnie jak modawity (vltaviny), okrela si nazwami pochodzcymi od miejsc ich znalezienia. Znamy wic obecnie australity, jawaity, indochinity, filipinity i tajlandyty, ivoryty (od "Kory Coast" - Wybrzee Koci Soniowej w Afryce Zachodniej), pnocnoamerykaskie bediasyty, georgianity oraz wiele innych. Wszystkie tektyty s podobne pod wzgldem skadu chemicznego i postaci, ale rni si ksztatem i odcieniem barwy. Przede wszystkim jednak rni si wiekiem geologicznym. Okrelany jest on

metodami radiometrycznymi opartymi na rozpadzie izotopw promieniotwrczych pierwiastkw (metoda argon-potas i metoda oowiowa). Metoda potasowo-argonowa wykorzystuje przemiany promieniotwrczego izotopu potasu w promieniotwrczy argon, natomiast metoda oowiowa wykorzystuje przemiany izotopw uranu. Na tej podstawie ustalono, e najstarsze s tektyty wystpujce w Ameryce Pnocnej (ponad 34 mln lat), najmodsze za - afrykaskie ivoryty (1,3 mln lat). Wiek modawitw nie przekracza 15 mln lat. 249 Nawizujc do tendencji w leksykografii naukowej, nazewnictwo mineraw dostosowano do zasad zapisu obowizujcych obecnie w polskiej terminologii mineralogicznej, zgodnej z reguami ustalonymi przez Midzynarodow Asocjacj Mineralogiczn (IMA). Pominito nazwy zdyskredytowane oraz zrezygnowano niemal zupenie z podawania nazw niepoprawnie spolszczonych. Jedynie w przypadkach uzasadnionych tradycj lub powszechnoci stosowania spolszczone odpowiedniki prawidowych nazw mineraw pozostawiono w nawiasach, np. smithsonit (smitsonit), jad (zad). Podano rwnie niektre nazwy synonimiczne stosowane w pimiennictwie polskim, np. hematyt (byszcz elaza), sfaleryt (blenda cynkowa). Wprowadzone uzupenienia dotycz przede wszystkim informacji odnoszcych si do miejsc wystpowania waniejszych z niektrych mineraw w Polsce. Tam gdzie byo to konieczne, podano rwnie dodatkowe wyjanienia niektrych poj lub terminw specjalistycznych. Wszystkie uzupenienia i zmiany zaznaczono nawiasami kwadratowymi. 250 Liczby wytuszczone wskazuj stronice z podstawowym opisem, liczby wydrukowane kursyw -numer ilustracji Achroit 195 adular 95, 217, 218, 220, 227, 222 agalmatolit 209 agat 92, 98, 99, 105-109, 10, 67, 99, 100. 101. 103 agat mszysty 102, 104, 97, 98 agat minowy 109, 104 aktynolit 88, 95, 200-201, 205 akwamaryn 156, 189-192, 191, 194 alabaster 146, 147 albit 215, 216, 219, 221, 222 aleksandryt 79, 90 allanit 185 allemonyt 35 almandyn 169-172, 174, 3, 770, 774 aluminit 60 amalgamat 29 amazonit 217, 221-222, 225 amblygonit 153 ambroid 243 ametyst 86, 87, 92, 93, 95, 97, 108, 156, 180, 75, 80, 82 88 amfibol 24, 78, 89, 172, 198, 200-202, 204 amfibol bazaltowy 201 amfibol pospolity 201 amfibolit 27, 184, 202, 207, 233 analcym 207 anatazl!9, 120, 114 andaluzyt 176, 776, 777 andezyt!13, 223, 224 andradyt78, 169, 172, 174 anhydryt 70, 128, 141-142, 736 anortyt24, 215, 216, 224 anortozyt 24, 224-225 antofyllit 200-201 antygoryt214 antymonit 33, 54, 55, 66, 35, 47 apatyt 20, 153, 156-158, 195, 237, 148, 152, 153 apofyllit 205, 209

aragonit21, 127, 128, 130, 136, 137, 235, 237, 730, 737 aragonit oowiowy 137 argentyt 32, 46, 49, 39 arkanzyt 120 arkoz213, 217 arlekin 114 arsen 35, 28 arsenopiryt 33, 35, 64, 66, 57 ataksyty 246 augit 198, 199 aurypigment 66, 67, 112, 60, 61 australit 249 autunit 165 awenturyn 89, 95 azbest 200, 204, 213, 214 azurmalachit 138 azuryt 30, 138, 733 Baryt 128, 141, 143-144, 735, 73S barytolit 143 bavenit 207 "bawole oko" 223 bazalt 5, 15, 18, 24, 105, 113, 114, 127, 129, 168, 201, 203, 205, 217, 224, 226, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 237, 238 bediasyt 249 benitoit 189, 790 berezowit 149 *-*berthieryt 55, 56, 48 .berKl 179, 189-193, 195, 207, 793, 794 beryl zoty 191 beriel|anit 44, 37 :njiotyt209, 211 " "birmit, (243 bixbtf 191 "bleffda arsenowa 66 -bjienda smolista 122, 123, 147, 148 Jtfliniaki baweskie 216 "" bliniaki karlsbadzkie 21, 216, 218, 219, 220 bliniaki manebachskie 216 byszcz srebra 46 bornit 45, 49 boulangeryt 57, 50 bournonit 56, 49 "Braunbleierz" 159 brazylianit 155-156, 193, 757 bronzyt 197, 198, 200 brookit!20, 7/5 brukitl!9, 120, 115 bukovskyit 193 bursztyn 240, 240, 243, 245 bursztyn batycki 243, 240, 245, 246 bursztyn dominikaski 243 bursztyn meksykaski 243 bursztyn prasowany 243 bursztyn sycylijski 243 Californit 187-188 cedanyt 243 celestyn 142, 737 celestyt 142, /37 cerusyt 127, 137-138, 158, /32 chabazyt 235, 239 chalcedon 89, 97, 98, 99, 100-105, 95 chalkopiryt 47, 48, 49, 155, 204, 41 chalkotricht 76 chalkozyn 45, 38 chamozyt212 chiastolit 176, 176 chloryt95, 98, 102, 209, 211, 212, 219 chromit 78-79, 149

251 chryzoberyl 7V-8U, 72, 71 chryzokola 204, 208 chryzolit 11, 168 "chryzolity brazilijskie" 196 chryzopraz 100, 102, 105, 15 chryzoty!214, 217 cjanit 176 clevelandyt 221 coesyt 248 comptonit 232 cronstedytyt 212 cymofan 80 cynober 53, 46 cypryn 188 cyrkon 174-175, 175 cytryn 87, 89, 90 czermikit 145 Demantoid 172, 174 desmm233, 237 diabaz!81, 224 diallag 198-200 dialogit 131 diament 18, 20, 29, 37, 39, 79, 82, 171, /, 30, 31, 32 "diamenty marmaroskie" 93 "diamenty Matara" 175 "diamenty z Herkimer" 93 diatomit 113 dichroit 193 diopsyd!73, 197, 199 dioptaz 193, 197 dioryt 24, 118, 119, 217, 224, 218 dolomit 127, 132, 135, 188, 228, 129 doppleryt 239 drawit 195, 199 dysten 176 Egeran 187 ehlit 154 elektrum 33 enstatyt 197, 198, 207 epidot78, 184-185, 186 essonit 173 Fajalit 168 fibrolit 176 fichtelit 239-240, 242 filipinit 249 filipsyt 234, 238 fioryt 112 flogopit209, 211 fluoryt 20, 69, 72-73, 128, 129, 143, 65, 66 fonolit 18, 24, 129, 173, 181, 205, 218, 226, 231, 232, 234, 19 forcheryt 112 forsteryt 168 fosforokalcyt 154 fosforyt 156, 158 franklmit 79 freibergit 49 fyllit27, 170 Gabro 24, 25, 198, 200, 224 galena 22, 32, 46, 47, 49, 52, 129, 138, 158, 160, 183, 45 galman krzemianowy 134 gejzeryt 113, 115 georgianit 249 getyt 123 gigantolit 193 gips 20, 21, 60, 63, 69, 70, 128, 141, 142, 145-147, 163, 140, 141 gnejs 15, 27, 92, 112, 118, 119, 120, 150, 170, 174, 176,

178, 193, 223 goethyt61, 75, 123-124, 118 goshenit 191 goszenit 191 grafit 29, 36, 65, 18, 29 granat 167, 169174, 187, 225, 8, 173 granat chromowy 173 granat czeski 171 granat pospolity 171, 174 granit 15, 24, 26, 65, 69, 82, 93, 122, 123, 141, 143, 150, 170, 173, 174, 178, 179, 185, 191, 195, 217, 218, 219, 221, 222, 231 granit hebrajski 219 granit napisowy 219, 222 granit pimowy 219 grandioryt 181, 204 grejzen26, 116, 191 grochowiec 137 grossular 169, 173 "Grtinbleierz" 159 Halit69-71, <52, 63, 64 halotrichtit!41, 145, 139 harleuin 114 harmotom 234 hailyn 226 hedenbergit 78, 172 heksaedryt 246 heliodor 189, 191, 192, 795 heliotrop 98, 99 hematyt 70, 83-84, 89, 98, 102, 143, 179, 193, 223, 77, 78 hemimorfit 134, 182-183, 185 hesfsonit 173, 187, 777 hessyt 44, 36 heulandyt 233 hiacynt 173, 175 hialitm, 115, 70P hiddenit 197 hipersten 197, 198, 199 hiperstenit 198 hornblenda 200 hornblenda bazaltowa 201 hortonolit 168 humboldtyn 238 hydrofan 111 252 Idokrazyt 187 ilmenit 223 indochinit 249 indygolit 195 indykolit 195 itabryt 84 ivoryt 249 Jad 201 jadeit 197, 199, 202 jadeityt 199 jamesonit 57 jan tar 241 jaspis 88, 97-99, 105, 9, 14, 15, 92, 93, 94 jaspopal 112 jawait 249 joaquinit 189 Kacholong 102, 105, 112, 113, 115 kalait 164 kalamin 134, 183 kalcyt 17, 20, 22, 44, 79, 127-130, 135, 136, 137, 231, 233, 235, 237, 122, 123 kalifornit 187 "kameleon" 115 kamie amazoski 221 kamie garncarski 209 kamie ksiycowy 220 kamie mydlany 209 "kamie szparagowy" 158 kammereryt212 kampylit 160, 159 kaolin 217, 219 kaolinitl67, 213, 237, 27<5 karneol 100, 101, 104 karneolonyks 107 kasyteryt 9, 26, 65, 75, 116, 121, 150, 158, 178, 179, 777 kimberlit 37, 38, 39 kocie oko 89, 95 koezyt 248 komptonit 232 kordieryt 193, 796 korund 20, 81, 82, 83, 180, 75, 76 krokoit 141, 149, 143 krwawnik 84 kryszta grski 84, 93, 94, 95, 96, 108, 117, 178, 112 kryszta skalny 84 krzemie 9, 85, 86, 89, 92 kunzyt 197, 199, 203 kupryt 75, 76, 68 kwarc 9, 19, 20, 23, 24, 26, 75, 84-96, 97, 99, 101, 105, 112, 113, 120, 149, 150, 159, 174, 196, 204, 211, 219, 221, 79 kwarc awenturynowy 89, 95, 85 kwarc babiloski 90 kwarc berowy 89, 86 kwarc dymny 87, 92, 94, 95, 96, 81 kwarc gwiadzisty 89, 91 kwarc kapturowy 89 kwarc "plaster miodu" 90 kwarc porfirowy 90 kwarc pospolity 89 kwarc rowy 88, 92, 94, 95, 82 kwarc ruinowy 90 kwarc szafirowy 88 kwarc zielony 88 kwarc zwyky 89

kwarc elazisty 88, 95, 83 kwarcyt 15, 92 "kwiat elaza" 133, 136 Labrador 215, 216, 217, 224, 22 7 labradoryt 224, 231 labradorytyt 224 lapis crucifh 180 lapis-lazuli 154, 227 laumontyt 233 Iazulitl53, 154, 149 lazuryt 154, 227-228, 230, 23/, 232 lepidolit 195, 209, 211, 2/4 leucyt 225-226, 225 Ieukoszafir81, 82, 75 limonit 61, 76, 98, 102, 123, 124, 125, 128, 138, 204, 119 lunnit 154 lusakit 181 upki 93, 161, 171, 174, 209, 218 upki mikowe 27, 92, 118, 170, 172, 178, 180, 184, 191 Magnetyt 75, 78-79, 143, 162, 223, 71 magnezyt 127, 132, 135, 209, 726 malachit 31, 76, 138, 139, 154, 155, 204, 5, 121, 134 malachit aurowy 138 manganit 125, 720 markasyt 50, 62, 63, 141, 55, 56 marmur 15, 82, 93, 127, 128, 130, 170, 181, 227 marmur ruinowy 127, 124 maxaxyt 192 melafir 18, 24, 92, 98, 102, 106, 129, 130, 132, 217, 233, 235 melakonit 76 melanit 172, 174 melanteryt 60, 141 mellit 239 menilit 112, 113, 115 meteoryt 198, 245-247, 248, 249, 248, 249 meteoryt kamienny 246, 247 meteoryt elazny 246, 247, 248 > mezolit 230-231, 234 miargyryt 55, 56 mied 9, 11, 30, 76, 130, 27 "miesyt" 159 mika litowa 211 mika uranowa 153 mika elazna 83 miki 22, 24, 26, 89, 193, 209-211, 212, 273, 214, 222 253 mikroklin 215, 219, 220-222, 223 mikroklinit221 milleryt 50, 44 mimetezyt 153, 160, 158 mimetyt 153, 160, 158 molibdenit 65, 58 modawit 248-249, 247, 250, 251 monzonit 220 morganit 189, 191, 792 morion 87, 92, 94, 95 muckit 243 muskovit 193, 209-211, 219, 213

Natrolit 189, 203, 207, 228-229, 230, 19, 166, 233 nefryt 201, 221 neptunit 189 "neudorfit" 243 nigryn 118 nikielin 50 nitrokalit 127 nitronartyt 127 noryt 198, 225, 292 Obsydian 9 ochra 84, 124 ochra uranowa 148 oksammit 238 oktaedryt 246 oligoklaz215, 216, 219, 223, 226 oliwin 11, 24, 167-168, 177, 207, 247, 248, 167, 168 onyks 107, 109, 102 opal 75, 101, 102, 104, 105, 110-116, 132 opal arlekinowy-114 opalbulasty 112, 115 opal czarny 111, 114 opal dendrytyczny 115 opal drzewiasty 112, 115, 110 opal drzewny 112, 115 opaljaspisowy 112 opal mleczny 112 opal ognisty 111, 114, 107, 108 opal pospolity 112, 113, 115 opal prazowy 112 opal serpentynowy 112 opal szklisty 112 opal szlachetny 110, 113, 114, 105, 106 opal wgierski 113 opal wodnisty 111 opal woskowy 112 opal elazisty 112 ortoklaz 20, 21, 214, 216-221, 219, 220 ortyt 185 osm34 oxalit 238 Pagodyt 209 pajsbergit 202 pallad 34 pallasyt 246, 247, 249 pegmatyt26, 65, 73, 79, 82, 92, 94, 120, 122, 153, 154, 155, 158, 164, 170, 174, 175, 176, 178, 179, 181, 185, 191, 195, 196, 209, 211, 217, 219, 221, 222, 232 pegmatyt napisowy 221 pektolit 203-204, 207 pelosyderyt 237 pennin 212, 215 pentlandyt 50 perydot 168 peryklin 222, 224 perysteryt 223 phacolit 235 phillipsyt 234, 238 piaskowiec 9, 27, 93, 113, 162, 164, 175, 217, 218, 239, 242, 243 pickeringit 145 pingosd agoa 178 pinit 193 pirargiryt 58, 59 piroryllit 209, 2/2

piroksen 24, 167, 170, 172, 197-200, 229 piroluzyt 125, 202 piromorfit 153, 158-159, 160, 755 pirop 169, 170, 171, 172, 174, 169, 174 pirotyn 50, 43 piryt 33, 41, 43, 47, 48, 49, 50, 59-61, 62, 63, 64, 124, 125, 131, 141, 145, 163, 212, 229, 237, 52, 53, 54 piryt grzebieniasty 62 piryt magnetyczny 50 piryt wtrobowy 63 pisalit 130 pistacyt 184 plagioklaz216, 217, 219, 222, 223, 224, platyna 34, 27 plazma 100, 101, 104, 96 pleonast 77, 70 porfir 217, 223, 231 prasyn 154 pra 88 prazopal 112 prehnit207, 210, 211 prenit207, 210, 211 prustyt 58, 51 pseudomalachit 154-155, 750 psylomelan 75, 125, 131, 202 pyknit 178, 179 Realgar 66, 59, 60 redondyt 161 retynit 243 rhatizyt 176 riolit 191 rodochrozyt 127, 131, 725 rodolit 171 rodonit 202, 206 rogowiec 89, 92 re alpejskie 84 re pustyni 147, 141 rubellit 194, 195, 196, 198 rubin 11, 81-82, 195, 196, 13, 74, 76 254 rubin arizoski 171 rubin arsenowy 66 rubin baa 77 rubin cejloski 172 rubin gwiadzisty 82 rubin przyldkowy 171 rubin spinelowy 77 ruda darniowa 125 ruda kowa 125 ruda pierzasta 57 ruda skalista 124 rumenit 243 ruty!95, 117-118, 119, 120, 113 Sagenit95, 117, 118, 112 saletra 127 sanidyn218, 220 sard 104 sardonyks 104, 107 scheelit 141, 150, 144 schorl 194, 200 schOrlit 194 schwazyt 49 sekaninait 193 selenit 146, 147, 140 serpentyn 112, 213-214, 2/7 serpentynit 27, 113, 132, 170, 172, 173, 198, 214, 223

serycyt 209 sfaleryt47, 134, 183, 40 sfen 181 sferosyderyty 133 siarka 40-41, 61, 237, 33, 34 sjenit24, 118, 175, 181, 182, 222, 223, 226, 231 skalak 124 skalenie 24, 167, 179, 207, 209, 213, 214-225, 226 skay wapienne 9, 27, 51, 127, 135, 173, 186 skarn78, 184 skolecyt231, 235 skory l 194 smithsonit 127, 134, 182, 128 smitsonit 134, 128 sodal it226, 229, 229 sodalityt 226 sokole oko 89, 95 sl kamienna 69, 16 spat islandzki 127 spat satynowy 146 spektrolit 224 sperrylit 34 spessartyn 169, 173, 172, 174 spine!76, 77, 174, 180, 69, 70 spodumen 197, 199, 205 srebro 11, 31, 32, 46, 49, 22, 23 srebrzanka 52 staffelit 15&J54 staurolit 180-181, 752 steatyt 209 stilbit233, 237 stolzyt 150 stroncjanit 138 strontianit 138 sukcynit241 syderyt 104, 127, 133, 136, 7, 127 syllimanit 176 sylwin 71 symetyt 243 szafir 11, 81-82, 174, 189, 227, 12, 75 szafir gwiadzisty 82 szafir wodny 193 szafir ty 82, 75 szamozyt212 szaroglaz 161, 162 szelit 150 szerl 194 szerlit 194, 195, 196, 200 szko arsenowe 66 szmaragd 11, 189, 190, 191, 192, 193, 2

"szmaragd brazylijski" 196 "szmaragd miedziowy" 193 szmergiel 82 szpak gipsowy 146 szungit 36 r omietana hematytowa 83 J. abasheer 112 tagilit 154 tajlandyt 249 talk 20, 209, 2/2 tantal it 121 tanzanit 185, 186 tarnowski! 137 tektyt 248-249, 250 tellurobizmutyt 44 tenantyt 49 tenoryt 76 tetradymit 44 tetraedryt 48, 49, 42 thomsonit 232, 236 thullit 186 tomsonit 232 topaz20, 177-180, 187, 195, 211, 775, /79, 180, 181 topaz hiszpaski 94" 180 topaz Madera 94, 180 topaz szkocki 180 topaz uralski 94, 180 topaz zoty 94 topazolit 172 torbernit 165, 165 trachit 112, 113, 114, 218, 222, 223, 226 trawertyn 130 tremolit 203 tripolill3 trombolitl54 "trypla" 113 tuf44, 113, 201, 224, 227 turkus 164, 3, 163 turmalin 95, 156, 194-196, 211, 200 turyngit212 tygrysie oko 89, 9, 5, 84 tytanit 181-182, 183, 184 255 Uraninit 122, 123, 148, 17. 117 uranopilit 148 utahlit 161, 165 uwarowit 169, 173, 174 Yalencjanit 220 yesignieit 156 vltavin 248, 249 vridlovec 137, 730 Wad 202 walchowit 243, 244 wanadynit 159, 156, 157 wapie 15, 63, 73, 98, 128, 129, 130, 132, 188, 204 wardyt 161, 165, 165 waryscyt 153, 161, 165, /60 wawelit 162 waweilit 162, 161 werdelit 196 wezuwian 187-188, 188, 189 wezuwianit 188 whewellit 237-239, 241 wiluit 187 witeryt 138 witheryt 138 wolframitS, 75, 121, 116 wollastonit 187, 204 worobiewit 191 wulfenit 141, 150-151, 145, 146, 147 wurcyt 47 wurtzyt47 Xantyt 188 Zeolit 167, 205, 207, 228-235 zepharovichyt 162 zinnwaldyt 150 zippeit 141, 147, 142 zoto 11, 29, 32, 33, 34, 44, //, 20, 24, 26, 26 zoisyt 185- 186, 187 Zad 201 elaziak brunatny 124 elaziak ilasty 133 elazo 9, 29

Podzikowania Fotografie 2 i 4 udostpnione dziki uprzejmoci Muzeum Kultur Azji, Afryki i Ameryki (Naprstkowo Muzeum) w Pradze, fotografia 5 za zgod Muzeum Etnograficznego w Pradze. Fotografie 8 i 10 przedstawiaj wyroby artystyczne z metalu i kamieni szlachetnych wykonane przez profesorw i uczniw Szkoy Rzemios Artystycznych w Turnovie. Wikszo mineraw przedstawionych na fotografiach pochodzi z kolekcji Muzeum Narodowego w Pradze. Zdenek Borovec: fot. 216 Vladimir Bouka: Nos, 244, 251 Jizi Koufimsky: pp. 4, 5; Nos. 7, 9, 14, 15, 1*9, 24, 34, 40, 46, 57, 62, 68, 91, 111, 116, 135, 166, 189, 247 Karel Neubert: No. l Duan Slivka: 2; Nos. 28, 29, 35, 37, 38, 39, 45, 49, 54, 63, 67, 71, 87, 117, 120, 121, 123, 126, 127, 129, Inne fotografie: Frantiek Tvrz Rysunki: Ewa Smrinova

You might also like