Pracownia Edukacji Regionalnej, Kociewskie Towarzystwo Owiatowe w Tczewie i Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie Oddzia w Piasecznie

ogaszaj konkurs

dla uczniw szk podstawowych i rednich pod nazw:

SZUKAMY WASNYCH KORZENI

Celem konkursu jest rozbudzenie zainteresowania przeszoci wasnej rodziny, rodowiska, regionu i aktywne poszukiwanie wszelkich ladw naszej historii

Przebieg konkursu
1. Uczniowie zainteresowani udziaem w konkursie winni do 1 sierpnia 1998 roku nadesa swoje prace (literackie, plastyczne, fotograficzne lub inne formy, np.: wyniki bada historycznych i zbierackich, stare fotografie, dokumenty, pras, eksponaty etnograficzne, militaria itp.) na adres: Pracownia Edukacji Regionalnej w Tczewie, ul. Wojska Polskiego 6, 83-110 Tczew 2. Do koca sierpnia jury dokona oceny nadesanych prac, wytypuje zwycizcw i rozele do szk informacje o wynikach konkursu. 3. Uroczyste wrczenie nagrd, poczone z prezentacj wynikw konkursu i zwiedzaniem wystawy, nastpi w dniu 19 wrzenia 1998 roku, w czasie Przegldu Kociewskich Zespow Folklorystycznych w Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Oddzia w Piasecznie. Serdecznie zapraszamy do zwiedzania muzeum w Piasecznie od poniedziaku do pitku w godzinach od 9do 1500. W pozostae dni po uprzednim zgoszeniu telefonicznym pod nr 135-14-29.

Prezes Kociewskiego Towarzystwa Owiatowego Irena Brucka

Kierownik MHPRL Oddzia Piaseczno Marek Lidzbarski

W NUMERZE 2 Z redakcyjnego biurka MIMO WSZYSTKO RBMY SWOJE 3 Andrzej Grzyb CZARNA WODA - WIOSNA (wiersz) 4 Roman Klim ZABYTKI KOCIEWIA 6 ODSZED NESTOR KOCIEWSKICH REGIONALISTW (Jzef Milewski) 7 ZRZESZENIA KASZUBSKO-POMORSKIE DLA KOCIEWIA I NA KOCIEWIU 8 IMPREZY KONGRESU POMORSKIEGO 9 Wiesaw Dugokcki TCZEW WOBEC ZAKONU KRZYACKIEGO W PIERWSZEJ POOWIE XV WIEKU 12 Bogdan Bieliski HILLAROWIE Z PIESJENICY 14 Kazimierz Ickiewicz KASZUBI W BRAZYLII 16 Marek Miesaa PO NASZAMU Kociewski sowniczek gwarowy 17 Grzegorz Rogowski WIEDMY NA STOS (cz. 6) 20 TCZEWIANIE W FOTOGRAFII 22 Roman Landowski EKSPOZYCJA TOSAMOCI 23 Tadeusz Magdziarz PIESZA WDRWKA WOK CZARNEJ WODY 25 EBY ZACHOWA NATUR
redaktor naczelny sekretarz skad i amanie Urszula Wierycho

Kwartalnik spoeczno-kulturalny
Nr 1 (20) wiosna 1998 PL ISSN 0860-1917

WYDANO ZE RODKW BUDETU MIASTA TCZEWA

RADA PROGRAMOWA przewodniczcy Andrzej Grzyb zastpca przewodniczcego oraz Irena Brucka, Grzegorz Dworak, Jzef Golicki, Kazimierz Ickiewicz, Jan Kulas, dr Maria Pajkowska, Ryszard Szwoch, Jzef Zikowski. REDAGUJ Roman Landowski Wanda Kolucka Halina Rudko Ewa Wera

26 OSOBLIWOCI PRZYRODNICZE NA KOCIEWIU 28 Mieczysaw Orowicz WYCIECZKA PO BORACH 29 Beata Maria Kowalewska W KRGU KUNI POLSKOCI 33 Kazimierz Ickiewicz PELPLISKA FILIA PASTWOWEJ SZKOY MUZYCZNEJ W TCZEWIE 34 Aleksander Andrzejewski i Zdzisaw Grabarczyk SPOD OPATY ARCHEOLOGA 37 Roman Landowski POWSTACZY ZACIG Poszli w boje chopcy nasze 40 Jzef Sitkiewecz SPACERKIEM PO MANHATTANIE" 42 Jan Kulas i Romuald miech MATURZYCI O SOBIE I SWOIM POKOLENIU 44 Andrzej S. Fleming RECITAL FORTEPIANOWY TOMASZA WOJAKA 45 Andrzej S. Fleming PRAWIE WSZYSTKO O RYBACH 48 Hanryk Kuchta MIDZY NIEBEM A ZIEMI 49 Irena Gostomska WJEDZA O REGIONIE W BIBLIOTECE SZKOLNEJ 50 STOWARZYSZENIA PRZYJACIELE CZARNEJ WODY 51 Zygmunt Bukowski WIERSZE 52 Testament poetycki Franciszka Sdzickiego

PRZEDSTAWICIELE TERENOWI Andrzej Solecki (Gniew), Marek liwa (Nowe) WYDAWCA

Kociewski Kantor Edytorski

Sekcja Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Aleksandra Skulteta w Tczewie dyrektor Urszula Wierycho ADRES REDAKCJI I WYDAWCY 83-100 Tczew, ul. J. Dbrowskiego 6, tel. (069) 31 35 50 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrtw, zmiany tytuw oraz poprawek stylistyczno-jzykowych w nadesanych tekstach.

Teksty oraz zdjcia zamieszczone w niniejszym numerze zostay przekazane przez autorw nieodpatnie.
DRUK I PRZYGOTOWANIE Drukarnia Wydawnictwa Diecezji Pelpliskiej Bernardinum" Pelplin, ul. Biskupa K. Dominika 11 NA OKADCE Wiosn na Kociewiu kwitn dzikie jabonie fot. Janusz Landowski

KMR

redakcyjnego

biurka

Mimo wszystko rbmy swoje

Coraz mocniej si chwieje cay ten system wartoci, zapowiadany przez politycznych zwycizcw. Rne adne hasa i haseka o socjalnych i kulturalnych potrzebach goszono wtedy, gdy niektrym zaleao na spoecznym poparciu, potem o ludziach zapomniano. Lekarz i nauczyciel nale nadal do grupy ebraczej, a rzd znowu Jako si wyywi**. Leczenie jest ju przywilejem bogatych, uzyskanie mieszkania rwnie. Bogaci staj si bardziej bogatymi, a biedni s coraz biedniejsi. Do kta odstawiono take trosk o wasn godno. Rzdzcy zadbali jakby tylko o siebie. A generalna zasada etyki gosi, e normy pozytywnego postpowania obowizuj wszystkich i w kadej sytuacji. Liberalizacja ycia spoecznego i zachynicie si demokracj, w ktrej pono kademu wszystko wolno, rozreguloway pojcia dobra i za. Moralne podstawy wymkny si spod kontroli. Pomoga temu rozprzestrzeniajca si bieda, powszechna frustracja i upadek autorytetw. Dzieci wypowiadaj posuszestwo rodzicom, wartoci mierzone s tylko w walorach materialnych, a chamstwo i zwyczajne oszustwo czy kamstwo staj si ju niemal codziennoci. Wszechobecna swoboda, bezkarno, brak dyscypliny, ycie na niby, brak szacunku dla tradycji, absolutna beztroska o wszystko i w kadym miejscu - to najczciej race objawy-postpujcego chaosu i znieczulicy. Wiele mwiono kiedy na grze" o potrzebie czerpania korzyci moralnych z mioci do ziemi najbliszej. Uszanowanie rodziny i miejsca bytowania miao wzmocni morale lokalnych spoecznoci. Obiecywano nawet, e takie inicjatywy bd wspierane. Skdind wiemy, e na rodki centralne nie mona liczy: gra" odmawia, zasilajc jednoczenie pomysy rodowisk nacjonalistycznych, gdzie zwyk agresj przystraja si w polityczne hasa. No c, zasadnicza rnica interesw! W dalszym cigu Liczy moemy gwnie na finansowe wsparcie tczewskiego samorzdu miejskiego, ktry rozumie ide istnienia zarwno naszego pisma jak i pozostaych poczyna regionalnych, i na pewien udzia, od czasu do czasu, innych gmin z Kociewia, Prawd jest to, e podstawy zdrowego spoeczestwa budowa naley w zdrowej rodzinie. A wic w takiej rodzinie, w ktrej pierwsz trosk bdzie rozrnianie biaego od czarnego, sia bdzie mierzona nie tylko sprawnoci mini, a kamstwa bdzie mona odrni od prawdy. Nie wszystko jeszcze stracone, bowiem patologia polityczna nie jest, na szczcie, zjawiskiem powszechnym. Rbmy wic swoje, z nadziej i kiedy silny wesprze sabego, bogaty wspomoe biednego i zwikszy si odsetek ludzi rozwanych.

Redaktor

ANDRZEJ GRZYB

Czarna Woda - wiosna

W zeszorocznych szyszkach k o k o n y pajcze I pki ju zielone n a d w o d y d i a m e n t e m Pynie rzeka w niej olcha bkitem podszyta I biel przylaszczek i zotym k a c z e c e m A wszystko powraca lecz n i e takie s a m e Marcowe soce ostre r a n k i e m cierpkie Cisza rozdzwoniona sikork i szpakiem I klangor dziwnie tskny urawi za l a s e m
Z tomiku Szare kamyki

KMR

W listopadzie 1997 roku odbyo si kolejne, ju V Sympozjum Wilane Zabytki Kociewia", zorganizowane przez Gdaski Oddzia Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, Muzeum Wisy w Tczewie, przy wspudziale tczewskiego oddziau Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego, Kociewskiego Towarzystwa Owiatowego i Nadwilaskiego Klubu Krajoznawczego Trsow" w Tczewie. Po sympozjum pozostao wiele cennych przemyle, z ktrymi chcemy si podzieli.

ROMAN KLIM

Zabytki Kociewia
Kociewia jest regionem niezwykle atrakcyjnym. Obfituje w jeziora, lasy urozmaicon rzeb terenu oraz wiele osobliwoci przyrodniczych i kulturo wych. Trzy podregiony geograficzne: Pojezierze Starogardzkie, B o r y Tuchol O wycl skie i Dolina Wisly przedstawiaj du rozmaito form geograficznych. Kociewie jest urzekajco pikne, o spokojnych polach i kach, o szeroko rozlanych wodach i bogatej zieleni drzew i krzeww. Kojarzy si z typowo polskim krajobrazem. i Bezcennym elementem krajobrazu kociewskiego s wody, na ktre skadaj si kompleksy jezior, rzeki, potoki i strumyki. Urwisto i stromo ich brzegw wzbogaca pikno krajobrazu. Kociewie po siada ponad dwiecie rnej wielkoci jezior. S one obecnie ostatnim i jedynym rezerwuarem czystej zdro wej wody. Najwiksz rzek tej ziemi jest Wisa, stanowica na wschodzie naturaln granic regionu Kociewia, nie zwykle atrakcyjna w sensie kulturowym, symbolicznym i krajobrazowym, ale cakowicie nie wykorzystana. Inne, niniejsze rzeki Kociewia, rwnie s widokowo intere sujce. Wrd nich Wda, zwana te Czarn Wod, z dopywami Niechwaszcz, wita Struga, Kabnica. Prusina, Ryszka, Wyrwa i Sobiska Struga - po siada niepowtarzalny urok i biegnie przez szereg przepiknych uroczysk. Urokliwa rwnie jest Wie rzyca z dopywami: Wietcisa, Piesienica, Wgiermuca i Janka (Jonka). Zupenie szczeglny charakter, krajo brazowo inny, ma Motawa. Podstawowym elementem krajobrazu kociewskiego s lasy. W olbrzymiej czci s to wspaniae komple ksy Borw Tucholskich, ktrych walory nale bez sprzecznie do najwyszej klasy nie tylko w Polsce, ale nawet w Europie. Bory nazywane te zielonym mo rzem", stanowi jeden z najwikszych w Polsce obsza rw lenych - okoo 1170 km2 powierzchni, z czego niemal 30% mieci si w granicach Kociewia. Najstarsze zespoy lene Kociewia odzwierciedlaj liczne rezerwaty i pomniki przyrody, stanowice relik ty dawnych, pierwotnych kraj obrazw. S niezwykle bo gate w zwierzyn i zawsze byy terenem gniazdowania wielu rzadkich gatunkw ptakw. Oprcz wielu rezerwatw i pomnikw przyrody, a take osobliwoci przyrodniczych.szczeglnego ro dzaju jak np. gazy i gazowiska, zespoy wyjtkowych drzew, jary, wwozy, przeomy, rzadkie gatunki ro lin..., Kociewie obfituje w liczne zespoy parkowo-paacowe, punkty widokowe, a take ogrody dendrologicz ne czy te parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. Cech charakterystyczn Kociewia s wspaniale wkomponowane w krajobraz i przyrod miejscowoci o tradycjonalnej, historycznej jak i zabytkowej archi tekturze ludowej. Stanowi ona ogromn warto tego regionu, ktry obfituje w liczne obiekty zabytkowe, jak grodziska, cmentarze, kocioy i klasztory (orodki kul tu religijnego i pielgrzymek), zaniki, paace, dwory, hi storyczne ruiny, muzea, skanseny, miejsca pamici na rodowej, pomniki, pola bitew, redniowieczne miejskie zespoy urbanistyczne, obiekty i zespoy budownictwa ludowego, eglugi, hydrotechniki, rybowstwa, szkutnictwa, flisactwa, lenictwa... Niezwyke s w swoim wyrazie panoramy na kociewskim brzegu wilanym z pozostaociami kultury mennonicko-holenderskiej, ze specyficznym budownicKMR

twem (domami i zagrodami holenderskimi). Ten yp kra jobrazu przewaa na Nizinie Walichnowskiej, Nizinie Sartowicko-Nowskiej i Maej Nizinie wieckiej. Nale aoby podkreli, e Kociewie swoj wschodni - po nad 100 kilometrow - granic opiera si o Wis, a wic jest regionem nadwilaskim, co w sposb wybitny pod nosi jego warto i stanowi najbardziej oryginalny rys.

i zabytkw, stao si wielk wartoci o duych moli wociach jego wykorzystania dla celw turystycznych. Jednak wiedza o tym regionie - pomimo wielu publikacji wyda ksikowych - wci jest powierzchowna i fragmentaryczna. Jedn z prb dalszego upowszechnienia regionu byo V Sympozjum Wilane p.t. Zabytki Kociewia" w ra mach cyklu: Nadwilaskie regiony". Problematyka za bytkw Kociewia zostaa wybrana w pierwszej kolej noci poniewa, ich substancja i pikno, rnorodno i burzliwe losy s najbardziej oryginalnym elementem krajobrazu tego regionu. W czasie sympozjonu nawie tlone zostay z rnych stron.

Panorama Gniewa nie przypadkowo zostaa okrelona najpikniejszym widokiem miejskim w Polsce Pnocnej. Na wilanej skarpie widzimy gotyck far, obiekt zamku pokrzyackiego i renesansowy paac zwany domem Marysieki w otoczeniu mieszczaskich kamieni

Duym walorem Kociewia jest jego znaczne zrni cowanie etniczne o trzech zasadniczych zespoach kul turowych: kociewskim (Grale, Polanie, Feteracy), kociewsko-borowiackim (Borowiaki, Borusy, Lasaki) i nizin nadwilaskich (Niziniaki). To samo dotyczy g boko zakorzenionej w tradycji kociewskiej sztuki ludo wej o swoistych cechach. Rzeba w drewnie, wyroby z wikliny i trzciny, malarstwo na szkle i ptnie, rno kolorowy haft - to tylko niektre przykady, ktre obe cnie przeywaj swj renesans. Ogromna jest spuci zna kultury duchowej Kociewia, na ktr skada si jej historia i ywot ludzi, ktrzy j tworzyli.

Katedra w Pelplinie, witynia dawnego klasztoru cysterskiego, jest najcenniejszym sakralnym obiektem architektonicznym na Kociewiu, stanowicym du atrakcj dla zwiedzajcych

Cel zosta chyba osignity, bowiem spotkanie Za bytki Kociewia" pozwolio pogbi wiedz naukow i praktyczn na ten temat, z myl o jej dalszym wyko rzystaniu dla potrzeb muzeologicznych, konserwator skich i regionalistycznych. Nie ulega wtpliwoci, e wiedza ta moe przyczyni si take do rozwoju tury styki i krajoznawstwa na Kociewiu, poniewa region ten w tym zakresie posiada jeszcze wiele moliwoci. Turystyka moe sta si si napdow rozwoju gospo darczego, tak jak to dzieje si na caym wiecie. Kocie wie czeka na swoj szans. Ta dziedzina jest w re zultacie najlepsz form harmonijnego zgodnego z natur rozwoju regionu. Przyczyni si take moe do promocji kociewskich zabytkw, ich ratowania i zabezpieczania.

Ruiny pokrzyackiego zamku w wieciu stoj w widach Wisy i wpadajcej do niej Wdy. Ogldane z wysokiej skarpy, zwanej Diabelcami, tworz urokliwy element rzecznego pejzau

Przyroda i krajobraz, zabytki i historia oraz ludzie wyodrbniaj z morza innych maych ojczyzn" niezwy kle oryginalny region, jakim jest Kociewie. Jego wize runek w tej wieloci jest znaczco wyrazisty i atrakcyj ny. Kociewie jest jednym z najbardziej interesujcych regionw nadwilaskich, w ktrym Wisa, a take jej dopywy wycisny trway lad. Dziedzictwo kulturo we Kociewia, a przede wszystkim zespolenie przyrody

Podczas turystycznej wdrwki niecodziennym zjawiskiem jest drewniany kociek w Szczodrowie, nalecy do najcenniejszych przykadw budownictwa tego rodzaju w Polsce

mm

Odszed Nestor kociewskich regionalistw

2 marca rozdzwoniy si telefony. Rwnie w naszej redakcji. Pytano, czy u nas by, czy widzielimy, a moe co wiemy, c o syszelimy... Po k i l k u dniach prasowe tytuy wszyy sensacj: Poszukiwania starogardzkiego historyka", Znikn prawie bez ladu", Zagin c z y pracuje...". P o c z t k o w e emocje z kadym dniem przybliay zapowied tragedii. Dr Jzef Milewski w y s z e d z domu 26 lutego. Po mierci o n y mieszka sam. Jego nieobecnoci w domu zaniepokoili si synowie. Moe gdzie wyjecha, moe na sobot i niedziel zatrzyma si u znajomych? Czy p o w d r o w a na k o c i e w s k i e trasy, sobie tylko znane? Moe gromadzi jakie fakty do swoich kolejnych publikacji? Rne snuto podejrzenia. Mimo s w y c h 84 lat interesowa si jeszcze w i e l o m a tematami: obecnoci bobrw w dolinie Wdy, mczeskim szlakiem ydw p r o w a d z o n y c h w 1945 r o k u w okolice Skrcza i Osieka, histori k o c i e w s k i c h parafii. Intensywne poszukiwania rodziny i policji nie przynosiy rezultatu. Komunikaty w prasie, radio, telewizji te n i e dostarczyy n o w y c h informacji. Do p o s z u k i w a za chcali take ksia w s w o i c h parafiach. Ostatni raz w i d z i a n o Jzefa Milewskiego w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Starogardzie, skd wypoyczy ksik. W jego mie szkaniu znaleziono t ksik, co wiadczyo o tym, e po w i z y c i e w bibliotece w r c i do domu. Ssiadka s d z i w e g o h i s t o r y k a w rod p o p i e l c o w jeszcze w i d z i a a go w kociele. Jednoczenie dochodziy strzpy informacji, e widziano go w autobusie PKS jadcym ze Starogardu do Lubichowa. Kto donis, e przebywa w okolicach Rywadu, widziano go w Smtowie, w Czarnym Lesie... Po d w c h tygodniach poszukiwa potwierdziy si najgorsze obawy. Jzefa Milew skiego znalaza mier w pobliu miejsca, gdzie zacz swoje ycie - k o o Zelgoszczy, tam b o w i e m urodzi si 18 lutego 1914 roku. Wyzibione ju z w o k i znalaz rolnik na mao uczszczanej drodze polnej pod lasem. Z Jzefem M i l e w s k i m bylimy bardzo zwizani. Nalea do staych autorw w naszym pimie. Od w r z e n i a 1 9 8 5 do marca 1989 r o k u peni funckj przewodni czcego Rady Programowej Kociewskiego Kantoru Edytorskiego, potem do 1 9 9 4 r o k u by jej czonkiem. By n i e k w e s t i o n o w a n y m autorytetem w s p r a w a c h historii naszego regionu. Opublikowa dziesitki prac nau k o w y c h i p o p u l a r n o n a u k o w y c h o tematyce kociewskiej: o dziejach tego regionu, jego kulturze ludowej, yciu spoecznym... By z nami w czasie otwarcia Kongresu Kociewskiego, wsplnie obchodzilimy w 1 9 9 6 roku 10 rocznic Kociewskiego Kantoru E d y t o r s k i e g o ; d o o s t a t n i c h dni ycia b y a k t y w n y i peen pomysw. 17 marca 1998 roku, na cmentarzu ko m u n a l n y m w Starogardzie - apiszewie, nestora k o c i e w s k i c h regionalistw poe gnali go liczni przyjaciele, ktrzy towarzy szyli mu za ycia. KMR

Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie dla Kociewia i na Kociewiu

a fali padziernikowej odwily 1956 roku, obok Zrzeszenia Kaszubskiego z siedzib Zarzdu Gw nego w Gdasku, powstao Zrzeszenie Kociewskie w Starogardzie. P# pierwszych latach aktywnej dziaalnoci Zrzeszenia Kociewskiego, jego nieliczni dziaacze, chcc mimo trudnych warun kw politycznych kontynuowa prac regionaln, uczestniczc w Walnym Zjedzie Delegatw Zrze szenia Kaszubskiego w 1964 roku w Gdasku, poparli now formu tej organizacji, ktra przyja nazw Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, obejmujc swoim dziaaniem teren caego Pomorza, w tym te Kociewie, gdzie na miejscu rozwizanego Zrzeszenia Kociewskiego powsta Starogardzki Oddzia ZK-P, a jego prezesem a zarazem czonkiem Prezydium Zarzdu Gwnego ZK-P by Jzef Milewski. Wwczas to w oficynie wydawniczej ZK-P ukazaa si m.in. jego 2 tomowa monografia Dzieje wsi powiatu starogardzkiego.
ednoczenie na amach Biuletynu ZG ZK-P", dzi miesicznika Pomerania", zaczy ukazywa si co raz liczniejsze artykuy dotyczce Kociewia,w tym stay felieton kociewski Kuby z Piczyna (nieyjce go ju Konstantego Bczkowskiego z Torunia). Gawdy te pniej ukazaa si w osobnym tomiku. Z czasem w Klubie Studenckim Pomerania", przyznajcym m.in. Medale Stolema pojawio si grono modych Kociewiakw, do ktrych nalea Andrzej Grzyb. Problemtyka kociewska bya coraz mocniej obecna w dyskusjach zrzeszeniowych. Kociewie ob jy wanogi Pomeranii i spotkania kombatantw - czonkw Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski". Sytuacja ta nie zmienia si nawet w latach 70., kiedy to powstao w miejsce oddziau ZK-P w Starogardzie Towarzystwo Mio nikw Ziemi Kociewskiej. W krgu zainteresowania ZK-P pozostaa nie tylko kociewska sztuka ludowa. ZK-P wydao kilka teczek haftu kociewskiego (Marii Wespowej z Morze szczyna i Magorzaty Garnyszowej z Pczewa), wsporgani zowao wystawy sztuki ludowej, a gdy powsta Oddzia w Tcze wie, take Spotkania Nadwilaskie. W oficynie wydawniczej ZK-P lub Wojewdzkiego Orodka Kultury ukazay si z ini cjatywy Oddziau Gdaskiego m.in. takie znaczce pozycje li teratury kociewskiej jak Saga Kociewska Bolesawa Ekierta, tomik poezji Jana Wespy, zbiory pieni i legend Wadysawa Kirsteina, Bajki kociewskie Bernarda Janowicza (dwa wyda nia). Jako pisarze debiutowali w ZK-P m.in. Roman Landow ski i Andrzej Grzyb. Tu ukazay si te pierwsze monografie wsi kociewskich - Edyty Winiowskiej o Piczynie i Leona Libiszewskiego o Dziernie Od pocztku istnienia Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego szczegln funkcj spoiwa penia posta twrcy regionali zmu kaszubskiego, dr. Floriana Ceynowy, przywdcy marszu na Starogard w okresie Wiosny Ludw 1846 roku, ktry jako lekarz cae swoje twrcze ycie spdzi na Kociewiu w Bu kowcu pod wieciem, a spoczywa w Przysiersku i patronuje m.in. Liceum Oglnoksztaccemu w wieciu. Tam te, w wieciu i Bukowcu, w latach 80. powstay najprniejsze i najstarsze obok Tczewa kociewskie oddziay Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Drug postaci - spoiwem midzy Ka szubami a Kociewiem by, mieszkajcy do mierci w 1983 roku w Pelplinie, ks. dr Bernard Sychta, autor m.in. Sownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej (7 tomw) i Sownictwa kociewskiego na tle kultury ludowej (3 tomy) oraz Wesela Kociewskiego i Wesela Kaszubskiego. W 1980 roku w Pelpli nie zainaugurowano coroczne Spotkania Pelpliskie, organi zowane przez ZG ZK-P i Wysze Seminarium Duchowne. Pierwsze powicone byo wycznie Kociewiu. Spotkania te od lat zbliaj rodowiska kaszubsko-pomorskie oraz dziaa

czy ZK-P i Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociewskiej. W Pelplinie powsta te kolejny kociewski oddzia ZK-P, a wkrtce take oddziay w Skrczu, Zblewie i Lubichowie, podejmujce nowe inicjatywy, take wydawnicze choby w postaci gazety lokalnej itp. Najmodszymi oddziaami ZK-P na Kociewiu i pograni czu Borw Tucholskich s oddziay w Lubichowie, Osiecznej i Szlachcie. Wszystkie one wkadaj wiele wysiku i pracy na rzecz Kociewia, popularyzowania kultury i tradycji kociew skiej, rozwijania edukacji regionalnej, promocji regionu i upamitnianie wybitnych postaci z przeszoci. W dzie dzinie upowszechnienia znaczcych sylwetek Kociewian i edukacji regionalnej wyrni si Oddzia w Zblewie, gdzie w ramach Kongresu Kociewskiego nastpio odsonicie tablicy ku czci ks. pk. Jzefa Wryczy, a w Twardym Dole odbyo si I seminarium edukacyjne nauczycieli-regionalistw kociewskich. Przygldajc si zrealizowanym ju imprezom kongresowym a two mona zauway szczeglnie istotn rol Piaseczna, jako Sanktuarium Krlowej Pomorza oraz miejsca przegldw ze spow ludowych, czcego wysiki ZK-P i Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociewskiej, podobnie jak w przypadku Starogardzkiego Centrum Kultury i tamtejszej Biblioteki im. ks. Bernarda Sychty. Do grona najprniejszych orodkw kultury kociewskiej, promieniujcych poza Kociewie, wzbudzajcych rado i saty sfakcj take w rodowisku Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, trzeba zaliczy coraz pikniejsze miasta Pomorza: stary Gniew i mod Czarn Wod. Rzeki Wda i Wieyca, czce dwie nasze pomorskie krainy - Kaszuby i Kociewie, ich czysto i inne problemy ekologiczne, staj si coraz bardziej przedmiotem wsppracy midzy gminami, wojewdztwami i organizacjami Pomorzan nad Wis, na ktrym to terenie dzia aj wszystkie kociewskie organizacje i bardzo liczne kociew skie oddziay Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Ich praca jest nasz wspln satysfakcj, jak rwnie rdem radoci przybywajcych uczestnikw Sympozjum Polonii Pomorskiej. W roku 1992 odby si w Gdasku na Kaszubach II Kongres Kaszubski. Uczestnicy tego kongresu, wiadomi wsplnoty lo sw kaszubsko-kociewskich w maej ojczynie pomorskiej i wiel kiej - Rzeczypospolitej, postulowali pod adresem Zarzdu Gw nego ZK-P zwoanie Kongresu Kociewskiego. Potwierdzi to Walny Zjazd Delegatw w grudniu 1992 roku. Realizacja tego postulatu staa si faktem dziki wsppracy ZG i Oddziaw Kociewskich ZK-P oraz Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociew skiej, Towarzystwa Mionikw Ziemi Tczewskiej i samorzdw Kociewia wraz z Wojewod Gdaskim. Zarzd Gwny ZK-P

KMR

Imprezy Kongresu Pomorskiego

maj-wrzesie 1998 Olimpiada Wiedzy o Regionie - kwiecie, Tczew Ogoszenie konkursu Nasza codzienno w ostatniej dekadzie XX wieku - maj, Ziemia Chemiska

Monografia dla Tczewa

Tematem prac maj by w szczeglnoci: ycie rodzinne we wszystkich jego przejawach, ycie wsplnot ssiedzkich i lokalnych, sposoby prowadzenia ycia towarzyskiego, przy jacielskiego, form witowania i zabawy, obecno religii w yciu wsplnot lokalnych itp.

XXXIII Midzynarodowy Spyw Wd - 8 maja, Czar na Woda II Zjazd Rodu Przewoskich - 8-10 maja, Starogard Gdaski Uroczystoci 50-lecia Muzeum Pomorza rodkowe go w Supsku -14 maja, Supsk

Sesja naukowa pt: Szlachta w spoeczestwie i pastwie midzy Rugi a Warmi od XVIII do XX wieku (14-17 maja) i V Konferencja Kaszubsko-Sowiska pt.: Ludoznawcy i kultura ludowa Pomorza Zachodniego (3-4 wrzenia) orga nizowane przez Muzeum Pomorza rodkowego w Supsku.

czew dotd nie posiada penej monografii powiconej dziejom miasta. Istniaa wic potrzeba napisania i wy dania popularnonaukowego zarysu historii Tczewa. Dotychczasowe opracowania niemieckie i polskie z drugiej poowy XIX i pocztku XX wieku s trudno dostpne i w duym stopniu przestarzae. Nie byy zreszt pisane przez zawodowych historykw. Pracownicy Instytutu Historii Uniwersytetu Gdaskiego pod kierunkiem dr. Wiesawa Dugokckiego w 1995 roku przyst pili do pracy nad historyczn monografi Tczewa. Publikacja czy w sobie elementy popularyzacji z wysokim poziomem merytorycznym. Opracowanie to obejmuje dzieje miasta od czasw najdaw niejszych i uwzgldnia wyniki bada archeologicznych i historycznych a po 19 czerwca 1994 r. Publikacja zawiera 33 rozdziay, obejmujce histori Tczewa od pocztkw osady do roku 1995:

Recytujemy proz i poezj kociewsk - midzywoje wdzki konkurs recytatorski - maj, Starogard Rocznica 350-lecia upadku pastwowoci pomorskiej - maj, Szczecin
Sesja naukowa, wydawnicza, wystawa

Tczew - nasze wsplne dziedzictwo - maj, Tczew

Konferencja nt. promocji Tczewa, z udziaem przedstawi cieli tczewskich rodowisk emigracyjnych

Biesiada literacka Literatura inspirowana histori Pomorza - 23 maja, Czarna Woda Obchody Jubileuszu wiecia - czerwiec, wiecie Obchody 800-lecia Starogardu Gdaskiego i 650lecia nadania praw miejskich - czerwiec, Starogard Zakoczenie Kongresu Pomorskiego - 5-7 czerwca, Szczecin
Sesja naukowa powicona wspczesnemu spoecze stwu i gospodarce Pomorza (5-6.06), uroczyste naboestwo koncelebrowane przez biskupw pomorskich, przyjcie uchway kongresowej, festyn z udziaem zespow folklo rystycznych na Zamku Ksit Pomorskich.

Konferencja Pomorski ruch regionalny - Gdask Obchody jubileuszu 30-lecia Muzeum Pimiennic twa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej - wrzesie, Wejherowo
Spotkanie Muzealnikw Pomorskich
oraz Towarzystwo Mionikw Ziemi Kociewskiej ze Starogardu Gda skiego, Towarzystwo Mionikw Ziemi Tczewskiej, Zwizek Przyjaci Pomorza z Gdaska, Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne z Bydgoszczy, Polsko-Niemieckie Towarzystwo Europa Regionum", To warzystwo Mionikw Borw Tucholskich oraz Toruskie Towarzystwo Kultury i Towarzystwo Przyjaci Ziemi Darowskiej.

1. Geneza Tczewa 2. Tczew w okresie pomorskim (1260-1308) 3. Zakon Krzyacki wobec Tczewa w pocztkach XIV w. 4. Tczew jako krzyacki orodek administracyjny i go spodarczy 5. Ustrj miasta w XIV i w 1. po. XV w. 6. ycie gospodarcze i spoeczne w XIV i w 1. po. XV w. 7. Tczew wobec Zakonu Krzyackiego w 1. po. XV w. 8. Tczew w wojnie trzynastoletniej (1454-1466) 9. Tczew jako orodek administracyjny i gospodarczy starostwa tczewskiego 10. Ustrj miasta w latach 1466-1772 11. Rzemioso, handel, rolnictwo w latach 1466-1626 12. Gospodarka miejska w latach 1626-1772 13. ycie religijne w okresie reformacji i kontrreformacji 14. ycie religijne i szkolnictwo w XVI do pocz. XIX w. 15. Tczew w yciu politycznym Prus Krlewskich (14661772) 16. Ustrj i ludno miasta w latach 1773-1815 17. Gospodarka Tczewa w latach 1772-1815 18. W wirze wielkiej polityki (1772-1815) 19. Rozwj przestrzenny Tczewa od XIII w. do 1815 r. 20. Czynniki warunkujce rozwj Tczewa w XIX i XX w. 21. Ustrj miasta Tczewa i system funkcjonowania wadz miejskich w latach 1815-1939 22. System funkcjonowania wadz miejskich Tczewa w okresie po 1939 r. 23. Ksztatowanie rodowiska miejskiego (1815-1939) 24. Rozwj przestrzenny Tczewa i zagadnienia komunalne w okresie po 1939 r. 25. Gospodarka Tczewa w latach 1815-1939 26. ycie gospodarcze miasta po 1939 r. 27. Rynek pracy i bezrobocie w XIX-XX w. 28. Zagadnienia ludnociowe w XIX i XX w. 29. ycie spoeczno-polityczne do wybuchu II wojny wiatowej 30. ycie spoeczno-polityczne Tczewa w okresie po 1939 r. 31. Szkolnictwo i owiata w XIX-XX w. 32. ycie kulturalne w XIX-XX w. 33. Kultura fizyczna w XIX-XX w. Autorami poszczeglnych rozdziaw s pracownicy nau kowi Uniwersytetu Gdaskiego: Barbara Okoniewska, Wiesaw Dugokcki, Andrzej Groth, Krzysztof M. Kowalski, Marek Sta ewski. Ksika, redagowana przez Kociewski Kantor Edytorski ukae si prawdopodobnie w poowie biecego roku.

Kongres Pomorski organizuj: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie

KMR

Poniej drukujemy VII rozdzia z przygotowywanej do druku przez Kociewski Kantor Edytorski, zapowiadanej od kilku lat, Historii Tczewa - pierwszej rzeczywistej publikacji monograficznej o miecie. Dr Wiesaw Dugokcki, jest przewodniczcym zespou redakcyjnego, a take autorem wikszoci rozdziaw dotyczcych okresu redniowiecza. Zamieszczony tekst jest zapowiedzi tej jake niezbdnej ksiki.

WIESAW DUGOKCKI

Tczew wobec Zakonu Krzyackiego w pierwszej poowie XV wieku

1. Miasto a Zakon do powstania Zwizku Pruskiego
wschd od Wisy, nie uzyskujc jednak trwaych zdoby czy terytorialnych, Tczew nie ponis adnych strat. Woj n t koczy traktat zawarty w 1422 roku nad jeziorem Meno. Take Tczew przywiesi do niego swoj piecz, stajc si tym samym gwarantem pokoju. W 1426 roku na zjedzie miast w Malborku przedstawi miastom spra w uawki wilanej, przylegajcej do granic ich patrymonium ziemskiego i prosi je o rad. Jest to pierwsze znane samodzielne wystpienie miasta na forum miast pruskich. Dalszego cigu tej sprawy nie znamy2. W 1431 roku Zakon zama traktat meneski, najedajc pograniczne terytoria Polski. Spowodowa o to odwetow wypraw husycko-polsk na Pomorze Gdaskie w 1433 roku. Wojska polskie znalazy si pod Tczewem 29 wrzenia. Wspczesna relacja krzyacka po daje, e mieszczanie nie zniszczyli przedmie, ktre zo stay podpalone i std ogie przenis si do miasta, ktre spono. Wielu ludzi, take ci, ktrzy szukali tu przejcio wego schronienia, zgino w ogniu. Do spalonego miasta weszy wojska polskie i zupiy go. Plastyczny obraz niszczenia pozostawi Jan Dugosz. Najpierw obrocy usiowali przeszkodzi podpaleniu przedmie, ale bez powodzenia. Przedmiecia najpierw ograbione, a potem podpalone stany w pomieniach, ktre sigay wysoko, a mocny wiatr, ktry zerwa si z poudnia, rozrzuca na miasto iskry, gownie i pomienie, jakby spe cjalnie chcia pomc Polakom (...) Mieszczanie mogli wprawdzie ugasi poar... za pomoc wody, zrywania ko minw i dachw, wszelako kiedy zaj si dach jednej z wie, to poar ogarn wszystko co byo w ssiedztwie: ogie bowiem przedosta si z wiey na dach kocioa, a nastp nie na dachy miejskie... I wkrtce ogie... zacz si sze rzy wzdu i wszerz i z tego powodu wojsko krlewskie zbliywszy si do murw usiowao si na nie wedrze.

ardzo napite stosunki midzy mieszczastwem Tczewa a Zakonem, bezporednio po zajciu prze ze Pomorza Gdaskiego, ulegy szybkiej popra wie po ustpstwach ze strony miasta. W cigu XIV wieku wielcy mistrzowie powikszyli jego posiadoci ziemskie i przywrcili pewn cz dochodw z sdownictwa. W pewnym stopniu zrekompensowao to utracone docho dy z przewozu, rybowstwa i mynarstwa. W 1410 roku mieszczanie tczewscy wzili udzia w bitwie pod Grunwaldem pod chorgwi wjta, ktry ponis mier na polu bitwy. Klska grunwaldzka wy woaa stan wielkiego rozprenia i zamtu w pastwie krzyackim. Jego dalsze istnienie zaczo wydawa si problematyczne. Zbliajcemu si pod Malbork krlowi polskiemu poddaway si kolejne zamki i miasta. Tak samo postpi Tczew. Wedug skargi Zakonu na pod danych z okoo XV wieku ci z Tczewa" (die von Dirszaw) poddali miasto, idc zapewne za przykadem Gdaska. Jed noczenie jednak przystpili do rabunkw dworw krzy ackich wok Malborka (czogen uff unseres ordens hffe ummelang Marienburg und nomen doraus, was sie fanden). Z nadania Wadysawa Jagiey Tczew otrzyma bli ej nieznany, Piotr z Wgla1. Jednake po odejciu wojsk polsko-litewskich spod Malborka, sytuacja zmienia si ra dykalnie i Tczew wrci pod panowanie Zakonu. Mona przypuszcza, e nastroje antykrzyackie nie ogarny wszy stkich mieszkacw, skoro najwybitniejszy tczewianin tam tego czasu, mistrz Mikoaj, zosta czonkiem rady krajowej, powoanej w 1412 roku przez wielkiego mistrza Plauena. Wokresie tzw. wojny godowej (1414-1422), w ktrej wojska polsko-litewskie pustoszyy terytoria zakonne na

KMR

Nie trzeba ju jednak byo adnej siy ani oblegania. na ktrych temat chciayby prowadzi rozmowy. Ujawnie Obrocw murw pali bowiem ogie... Z tej przyczyny nie si rnic interesw w onie Zwizku Pruskiego wsp wielu ludzi spado z murw, a uciekajc do Polakw uni grao z przedsiwzitym przez wielkiego mistrza zamiarem kali mierci. Przez te same mury weszli... do miasta... Po pokojowego" rozwizania konfederacji. Bez wtpienia mae lacy i zbierali co lepsze upy. A... bramy miasta... zostay... miasta byy jej najsabszym, najbardziej podatnym na pre rozbite z jednej strony przez Polakw, a z drugiej przez sje ogniwem mieszczan. I wtedy wreszcie cae wojsko polskie wdarszy W czasie rokowa o co funtowe midzy Zakonem si do miasta, gasio poary, aby mogo... zdoby upy. a wielkimi miastami w 1442 roku nie udzieliy one do Poniewa jednak poar wzrs niezmiernie i pod dzia statecznego poparcia wielkim miastom. Take rycerstwo aniem ognia rozpaday si nawet kryte dachwk dachy opowiedziao si po strome wielkiego mistrza. W Tcze kocioa i domw, bardzo wiele wspaniaych zdobyczy wie doszo na tym tle do skrystalizowania si stronnictwa spono... Pozostay jednak piwnice pene tkanin i r- prokrzyackiego i prozwizkowego. Na pocztku kwiet nego rodzaju towarw3. nia z rozkazu wielkiego mistrza uda si do miasta wjt, aby przeprowadzi rozmowy z gmin" {mit der gemeyne). Rozmowa toczya si u pana Fritscha" (czu her Fritschen) z dwoma starszymi. Chodzi tu nie o burmistrza, jak przyjmowa F. Schultz, ale Fryderyka von Eppingen, 2. Tczew w Zwizku Pruskim waciciela Czyykowa. Zarwno starsi, jak te pniej (1440-1454) caa gmina, przyrzekli wierno wielkiemu mistrzowi. Na o bitwie grunwaldzkiej zacz narasta wielopa tym tle gmina i jej przedstawiciele pokcili si z rad miasta (mit dem rathe mit worten dorumme begriffen szczyznowy konflikt midzy Zakonem, spenia 5 jcym funkcje pastwowe, a jego poddany mi, jak hatte) . To rozdwojenie spoeczestwa Tczewa utrzymy rwnie (rwnolegle) kryzys samego Zakonu jako insty wao si take wyranie w nastpnych latach. tucji duchownej. Opozycja wobec rzdw krzyackich nie Spr o przywrcenie ca funtowego zakoczy si zwy miaa jednolitego charakteru, rny by te stopie ak cistwem Zakonu (1443 r.). Trzy lata pniej wielki mistrz tywnoci jej czonw: wielkich miast, rycerstwa i maych prbowa rozwiza konfederacj korzystajc z poparcia miast. Interesy gospodarcze tych ostatnich, do ktrych biskupw pruskich, ktrzy uznali jej istnienie za sprzecz zalicza si take Tczew, nie zawsze byy zgodne z intere ne z prawem kocielnym. W zamian za to obiecywa gwa sami wielkich miast, ktre np. dyy do bezporednich rancje praw dla miast i rycerstwa. W poowie czerwca kontaktw z zapleczem wiejskim, jak te utrudniay 1446 roku wjt informowa Konrada von Erlichshausen powizania midzy maymi miastami a kupcami za o stanowisku miasta. Rada i gmina Tczewa przyrzeky granicznymi (Holendrami, Norymberczykami). Obie stro wprawdzie wierno zwierzchnikowi Zakonu, ale od ny czya natomiast postawa wobec Zakonu: walka ze powied w sprawie wystpienia ze zwizku postanowiy z monet, podatkami, bezprawiem krzyackich urz da dopiero po najbliszym zjedzie stanw. Bya to za dnikw, denie do pewnej emancypacji politycznej. tem odpowied wymijajca. W Elblgu, 15 XI 1448 roku, Z pewnoci istniay rwnie, bardzo sabo znane, powi wielkie miasta uzgodniy z maymi negatywne stanowi zania gospodarcze, chyba take rodzinne, midzy elitami sko wobec tej propozycji. Ostatecznie wielki mistrz wy politycznymi i gospodarczymi wielkich i maych miast4. cofa si z niej, a zwizek opucio tylko kilka mniejszych Wykorzystujc wewntrzny kryzys w Zakonie, miast7. zwizany z wypowiedzeniem posuszestwa wielkie Stosunki midzy stanami a Zakonem zaostrzyy si mu mistrzowi, Pawowi Rusdorfowi przez konwenty po wyborze nowego wielkiego mistrza, Ludwika von dolnopruskie.(1439 r.), zebrani w Elblgu przedstawi Erlichshausen (1450 r.), ktry inaczej ni jego poprze ciele wielkich miast i rycerstwa postanowili zacieni dnik, zacz dy do rozwizania zwizku si. Tym wspprac i powoa wsplny zwizek ziem i miast czasem konfederacja doprowadzia do ustalenia, e stany (21 II 1441 r.). Znajdujcy si w trudnym pooeniu miay skada przysig hodownicz nie Zakonowi, ale wielki mistrz zmuszony by aprobowa powstanie konfe wielkiemu mistrzowi, a w okresie wakatu na tym stano deracji. Uroczyste powoanie tzw. Zwizku Pruskiego, wisku namiestnikowi Zakonu. Rada, awnicy i gmina mia poprzez przywieszenie pieczci przy akcie erekcyjnym sta Tczewa zoyy Ludwikowi hod 8 maja 1450 roku miao nastpi 13 marca na zjedzie w Kwidzynie. Ucze w Tczewie - ju wedug nowej formuy hodowniczej. Na stnicy zjazdu elblskiego zobowizali si poinformowa wczeniejszym zjedzie stanw w Kwidzynie (8 III 1450 r.) zainteresowanych o jego postanowieniach. Informacyjne swoje skargi przedstawio rycerstwo, wielkie i mae mia spotkanie maych miast pomorskich, z udziaem dwch sta, w tym take Tczew. Dotyczya ona czenia rzemio rajcw tczewskich odbyo si 25 lutego w Gdasku. Przed sa z warzeniem piwa. Powtrzono j na nastpnym zje stawiciele Tczewa nie uczestniczyli w zjedzie kwi dzie w Elblgu8. dzyskim. Do konfederacji Tczew przystpi 3 kwietnia Pocztkowo Ludwik von Erlichshausen zamierza zli na zjedzie miast pomorskich w Gdasku5. kwidowa zwizek przy pomocy kar kocielnych. Na zje Po ustpieniu Pawa Rusdorfa, nowym wielkim mi dzie stanw w Elblgu 9 XII 1450 roku, take z udziaem strzem zosta Konrad von Erlichshausen. Na zjedzie delegatw Tczewa, legat papieski owiadczy, e jest upo w Malborku (23 IV 1441 r.) mae miasta, w tym delegaci waniony do rozwizania konfederacji, jako sprzecznej Tczewa, przedstawiy wielkim miastom swoje artykuy", z wiar chrzecijask. Dalsze pertraktacje w tej sprawie,

KMR

take z udziaem przedstawicieli Tczewa, toczyy si na przeomie grudnia i stycznia 1450/1451 roku w Elblgu i zakoczyy si zgod wielkiego mistrza na powoanie sdu apelacyjnego. Sytuacja ulega ponownemu zaostrzeniu, gdy Zakon nie doprowadzi do powoania sdu oraz gdy krl rzym ski (pniej cesarz) Fryderyk III w lipcu 1451 roku za da rozwizania zwizku. Spraw t rozpatrywano na zje dzie miast w Kwidzynie (5 IX 1451 r.). Delegaci Tczewa nie byli obecni, ale przysali list opatrzony pieczci miej sk, w ktrym deklarowali zgod na podjte uchway. W dalszych debatach w tej sprawie w Elblgu jesieni 1451 roku brao udzia czterech przedstawicieli Tczewa. Odrzucono propozycj wielkiego mistrza dotyczc roz wizania konfederacji w zamian za deklaracj gwarantu jc prawa poddanych9. Jesieni 1452 roku stany wysay poselstwo do Fry deryka III. Ten ponowi nakaz rozwizania konfederacji (1 grudnia). Ale uzyskay one jego zgod na zwoanie rozprawy sdowej, podczas ktrej miano rozstrzygn spr midzy Zakonem a jego poddanymi. Dwaj rajcowie tczew scy byli obecni na zjedzie w Kwidzynie 25 II 1453 roku, gdy czonkowie poselstwa skadali sprawozdanie z poby tu u cesarza. Postanowiono te zebra podatek na potrze by konfederacji. Mae miasta miay dostarczy pienidze w cigu 14 dni. Wadze zakonne podjy przeciwdziaa nia. Naciski w stosunku do Tczewa (i nie tylko) okazay si skuteczne. W Ucie do wielkiego mistrza z 19 III 1453 roku wjt informowa, e miasto waha si, ale zdaje si, e nie zapaci podatku. Sprawy tej dotyczy list wjta z 2 sierpnia. Zebra on razem rad i gmin i zapyta, czy nie mwiono im wielokrotnie, e konfederacja bdzie zatwierdzona. Zebrani odpowiedzieli gono, e tak. Nastpnie przeczy tano im cesarski nakaz rozwizania konfederacji (reces). Wwczas wzburzeni przedstawiciele gminy zadali zwrotu pienidzy z podatku 10 . Na tym tle podzia wewntrz ludnoci miasta pog bia si. W licie z 28 listopada wjt donosi do Malbor ka, e dzie wczeniej spotka si z przysinymi (star szymi) czterech cechw (werke) i z kilkoma z gminy. Skaryli si oni, e rada zmuszaa ich do pacenia szosu (2 fenigi z 1 grzywny), czego oni nie chcieli robi oraz uciskaa w rny sposb. W sprawie konfederacji chcieli si podporzdkowa decyzjom wielkiego mistrza, ktre go zapewnili o swojej wiernoci. Rozprawa przed sdem cesarskim, ktra miaa odby si w czerwcu 1453 roku, zostaa przesunita na listopad.

Niekorzystny dla zwizku wyrok sdu z 5 XII 1453 roku nakazywa jego rozwizanie zapowiada represje wobec opornych. Wielki mistrz postanowi wykorzysta t sytu acj do ostatecznej rozprawy z konfederacj. Krzyaccy urzdnicy zaczli wywiera w tym kierunku nacisk na mae miasta. Na polecenie wielkiego mistrza wjt zjawi si 21 grudnia w Tczewie i pyta, czy rada i gmina udzie lay penomocnictwa Gdaskowi. Odpowied bya nega tywna. Nastpnie pyta cechy i gmin o ich stanowisko, gdyby wielkie miasta chciay utrzyma konfederacj si. Cechy i gmina odpowiedziay, e jeli zostaa ona pra wnie rozwizana, to j porzuci, nie udziela jej adnej pomocy, nie chc by nikomu innemu ni wielkiemu mistrzowi by posuszni i uwaa go za swojego pana a do mierci" (wellen anders nymant gehorsam seyn, wen ew. gn. und vor eren hem zcu halden bas in eren fod). Nastpnie rozmawia w tej samej sprawie z rad, ktra obiecaa da odpowied w niedziel (23 grudnia). Wjt domyla si, e chc w tej sprawie naradzi si z Gda skiem. Jeli odpowied rady nie bdzie taka jak cechw i gminy, to wjt jest zdecydowany za zgod wielkiego mistrza przekaza im klucze do miasta. W niedziel rada owiadczya wjtowi w Sobowidzu, e w razie prawnego rozwizania zwizku nie chce z nim wicej mie do czy nienia {wellen sy mit dem bunde nicht mehe zcu thun han), udziela mu pomocy, i uznaje za swojego pana wy cznie wielkiego mistrza. Przygotowawszy w ten sposb grunt pod przysze dziaania wielki mistrz zwoa zjazd maych miast do Malborka 13 I 1454 roku. Tczew by reprezentowany przez dwch czonkw rady i dwch czon kw gminy. Po obietnicy rozpatrzenia skarg i przedstawie nia przygotowa wojennych przywdcw zwizku, zgro madzeni z pewnymi oporami przyrzekli mu wierno11. Jednake najwysze wadze Zakonu nie do koca byy pewne postawy maych miast. Std te stale napyway do Malborka informacje o panujcych w nich nastrojach. 24 stycznia wjt donosi, e ci z Tczewa" zajmuj sta nowisko zgodne z postanowieniami zjazdu maych miast w Malborku. Tydzie pniej (30 stycznia) informowa wielkiego mistrza o rodkach, ktre naley przedsiwzi, aby utrzyma miasto: naleao je obsadzi dwudziesto ma drabantami lub sotysami z uaw Steblewskich, aby gmina i cechy miay oparcie przeciw radzie. Przypuszcza bowiem, e gdyby wybucha wojna, to Gdask pomgby jej wysyajc stu ludzi. Nastpnie, zapewne na polece nie Malborka, podj starania zmierzajce do urzeczy wistnienia tego planu. 1 lutego wraz z Fryderykiem

von Eppingen spotka si w mynie tczewskim z przed stawicielami gminy i szeciu cechw, proponujc obsa dzenie miasta szedziesicioma ludmi. Ci zgodzili si przyj wojsko, nawet bez zgody rady. Gdy jednak na stpnego dnia zaproponowa to samo, wsplnie radzie i gminie, odpowiedziano mu, e nie ma takiej potrzeby. Naley poczeka na przyjazd obu poselstw (zwizkowego i zakonnego) od cesarza, a nastpnie zorganizowa wspl ny zjazd, na ktrym, maj nadziej, dojdzie do pojedna nia. Przyrzekli ponadto nikomu nie przekazywa miasta. W sprawie drabantw z Gdaska, ktrych miano wpuci 12 do Tczewa, wjt niczego bliszego si nie dowiedzia . W czasie przynalenoci miasta do Zwizku Pruskie go wykrystalizoway si dwa stronnictwa. Konfederacja popierana bya przez rad, gmina za i cechy opowiaday si za zakonem krzyackim. Na zjazdach stanw delega ci Tczewa (czonkowie wadz miejskich) popierali w zasa dzie wielkie miasta. Wjtowie, realizujcy polityk Za konu w Tczewie, znajdowali poparcie w gminie i cechach. Nie zdoali jednak zapobiec zbieraniu szosu na potrzeby konfederacji, doprowadzi do formalnego wystpienia z niej Tczewa, ani obsadzi miasta wojskiem. Po wybu chu antykrzyackiego powstania okazao si, e deklara cje rady o wiernoci wielkiemu mistrzowi byy tylko tak tycznym wybiegiem. Bez wtpienia pozostawaa ona pod przemonym wpywem Gdaska. Mona przypuszcza, e byo to wynikiem bliszych powiza gospodarczych i rodzinnych, wsplnego programu politycznego. Trzeba jednak pamita, e nie wszdzie wystpowa taki podzia jak w Tczewie. W Chojnicach rada opowiedziaa si za Zakonem, a gmina i cechy popieray zwizek. Sprawa stosunku maych miast do Zakonu i wielkich miast wy maga gruntownych caociowych bada.

BOGDAN BIELISKI

Hillarowie z Piesienicy
Hillarowie wywodz si z Rajkw koo Pel plina (Hilarowo), gdzie o nich wspomina si ju w okresie pierwszych wojen krzyac kich. Rodziny ich byy liczne i std wielu czonkw rodu osiedlao si rwnie na majtkach ziemskich w innych wsiach Pomorza: w Grzybnie koo Chemna, w Linowcu pod Starogardem czy w Nowej Cerkwi. ranciszek Hillar z Rajkw, syn Jana Kazimierza i Barbary z domu Ornass, trafi jako pierwszy do Piesienicy. Piesienica ley w gminie Zblewo 3 km na wschd od Pinczyna, na trasie kolejowej Starogard Gd. - Chojnice. Pinczyn jest siedzib parafii katolickiej. W okresie midzywojennym proboszczem by tam ks. Stanisaw Hoffman. Zapamitany zosta jako pracowity duszpasterz, dbajcy o swoj parafi. Jego staraniem wybudowano koci, a nieco pniej drog z Pinczyna do Piesieni cy. To jemu powicono sesj historyczn, ktra odbya si w ubiegym roku 26 kwietnia w Pinczynie. Piesienica stanowia w strukturze administracyjnoterytorialnej Pomorza obszar dworski. Znajdujcy si tu taj majtek ziemski o wielkoci 428 ha by domen pa stwow. To z tego majtku Franciszek Hillar w 1921 roku wydziarawi swoje grunty, a stao si to niedugo po przy czeniu Pomorza do Polski - w 1921 roku - i odtd datu je si obecno Hillarw w Piesienicy. We wsi by te myn wodny na rzece Piesienica, ale jego wacicielem by Niemiec, Georg Tuchel. Piesienica nie miaa wwczas szkoy, dzieci uczyy si w Karolewie. Kierownikiem tamtejszej szkoy w latach midzywojen nych by nauczyciel Trocha. Franciszek Hillar (1857-1943) oeni si z Mari Kitowsk z Barona. Ze zwizku tego urodzio si picioro dzieci: crki Anna i Monika oraz synowie Janusz, Franci szek i Aleksander. Gdy w kocu lat dwudziestych wprowa dzono przymusow parcelacj majtkw, w 1928 roku Hil-

Przypisy
1 J. Dugosz, Banderia Prutenorum, wyd. K. Grski, Warszawa 1958, s. 211-212; SRP .III, s. 486; S. M. Kuczyski, Wielka wojna z zakonem krzyackim w latach 1409-1411, wyd. nowe, Warszawa 1960, s. 411. 2 ASP, I, nr 325, 355; M. Biskup, G. Labuda, op. cit., s. 394. 3 SRP, III, s. 501, przyp.; Polska Jana Dugosza, red. nauk. H. Samsonowicz, Warszawa 1984, s. 324-325. 4 Na temat tego kryzysu zob. M. Biskup, G. Labuda, op. cit., s. 379 n.; O stanowisku maych miast zob. H. Samsonowicz. Kleinstadte im Deutschordensstaat PreuBen, [w:] Stadt und Orden. Das Verhaltnis des Deutschen Ordens zu den Stadten in Livland, PreuBen und im Deutschen Reich, hg.v. U.Arnold, Marburg 1983, s. 148 n. ' ASP, II, nr 100, 110, 138. Okolicznoci powstania Zwizku Pruskiego przedstawia K. Grski, Wstp historyczny, [w:] Zwizek Pruski i poddanie si Prus Polsce, zbir tekstw rd. opra, pod red. tego, Pozna 1949, s. XX n. 6 ASP, II, nr 296; zob. ibid., nr 283; F. Schultz, op. cit., s. 175. 7 ASP, II nr 441;HG, 1.1, s. 582-589 (zwize omwienie polityki Konrada von Erlichshausen przez M. Biskupa). 8 SRP, IV, s. 83; ASP, III, nr 63, 68. W sprawie celw polityki nowego wielkiego mistrza zob. M. Biskup, G. Labuda, op. cit., s. 401. 9 ASP, III, nr 84, 85,91, 93, 137,141, 149; HG, 1.1, s. 589-592. 10 ASP, III, nr 315,357; por. ibid., nr 360; ASP, IV, nr 5; K. Grski, Wstp.... s. LI; tene: Pomorze w dobie wojny trzynastoletniej, Pozna 1932, s. 82; HG, t. I, s. 592-594. 11 OBA nr 12561; ASP, IV, 108,110,138; K. Grski, Pomorze..., s. 82; tene, Wstp.... s. LIV-LVIII. 12 OBA nr 12747,12762; ASP, IV, nr 169; K. Grski, Pomorze..., s.82-83.

12

KMR

lar wykupi ze swej dzierawy 750 mrg, tj. blisko 190 ha i przekaza je nastpnie swojemu synowi, Januszowi. Przy okazji mona wspomnie, e razem z Hillarem po kilka nacie hektarw gruntu wykupili te m. in. Hieronim Migowski i Herek. Dwie starsze siostry Janusza, wyszy za braci Wojnowskich; Anna osiada w Nowej Cerkwi na zakupio nym przez ojca od Piernickiego gospodarstwie, a Monika zamieszkaa w ukocinie. Z braci jego, Franciszek, odziedziczy rodowe gospodarstwo Podlas" w Rajkowach, a in. chemik Aleksander by autorem obszernego rodowodu Hillarw, sigajcego pocztkw XVII wieku. Janusz Hillar by zawodowym oficerem Wojska Pol skiego, dosuy si stopnia porucznika. Gospodarstwo swoje prowadzi przy pomocy szpektorw". Takimi za rzdcami do wybuchu wojny w 1939 roku byli: Kalinow ski, Kapczyski i Niemiec Busa. Funkcj pierwszego chopa" peni na gospodarstwie Pawe Rebell, a jego ona suya u Hillarw w domu. Wedug Bronisawa Jeszke, ktrego te by szwajca rem na tym gospodarstwie, byda byo na nim okoo 100 ogonw, w tym 60 djek". Poza tym byo 200 owiec i 6 cugw koni (1 cug = 4 konie) czyli 24 sztuki. Mia te wasn gorzelni, w ktrej palaczem a take pomocni kiem by Damazy Roek. on Janusza bya urodziwa Helena Okonek (19041991), crka bogatego chopa z Gtomia i Pauliny z Szow. Mimo to rodzice Janusza sprzeciwiali si temu ma estwu i uznali je za mezalians. Janusz i Helena mieli dwoje dzieci: Janin (ur. 1926 roku w Piesienicy) i Ma riana (ur. 1929 roku w wieciu). Janina zostaa pisark, znana pod imieniem Magorzata. Magorzata Hillar spdzia dziecistwo w Piesieni cy, tam ukoczya szko podstawow i jedn klas gim nazjum w Starogardzie. Jako pisarka zadebiutowaa w 1955 roku. Staa si ulubion poetk modziey. Do jej najbardziej znanych zbiorw wierszy nale Gliniany dzbanek (1957), Proba do macierzanki (1959), Krople soca (1961), Czekanie na Dawida (1967). W 1960 roku wysza za m za Zbigniewa Biekowskiego, pisarza, ktry przeywszy jubileusz 80-lecia (1913-1994) pozo stawi po sobie bogat spucizn literack. Ostatni tom jego esejw sponsorowa Urzd Miasta w Czarnej Wo dzie i tamtejsze Zakady Pyt Pilniowych.

Siedzib majtku Hillarw w Piesienicy, w czasach midzywojennych, by urokliwy dworek, usytuowany na lekkim wzniesieniu. Wieczya go wieyczka, ktra po zostaa w pamici wszystkich, z ktrymi rozmawiaem o przeszoci tego gospodarstwa, a ktr usunito kilka nacie lat temu przy kolejnej przebudowie domu. Obiekt ten dzisiaj w niczym nie przypomina tego z tamtych lat. Czciowo zosta ju rozebrany, a pozostae fragmenty rozbudowano. Wygld zewntrzny budynku uleg tak wiekiej przemianie, e gdy do Piesienicy przyjecha syn ostatniego waciciela i oglda owe zabudowania, to stojc obok domu mieszkalnego spyta a, gdzie jest ten dawny dworek?" Ze wspomnianej wieyczki na dworku gospodarz, Ja nusz Hillar, uzbrojony w lornetk prowadzi obserwacje swych woci. Zwykle ubrany by w mundur wojskowy, ktry bardzo pasowa do jego sylwetki. Jedynie zamiast oficerek nosi buty gumowe, ktre bardziej przystaway do pracy na roli. W sierpniu 1929 roku Hillar mia zaszczyt goci na swoim majtku Prezydenta RP Ignacego Mocickiego, w ramach jego wrzeniowej inspekcji Pomorza. Ta wizy ta dodaa Hillarom splendoru, ktry nie by im obojtny. Wystawne ycie towarzyskie Janusza zakcao co dzienn prac na roli. Poza tym lubi te wyjeda do odlegego Poznania. Stamtd zmuszony bywa niekiedy depeszowa do swego rachmistrza o pomoc. Rozrzutny tryb ycia gospodarza wywiera niekorzystny wpyw na warunki bytowe pracownikw jego majtku. Ich wyna grodzenie byo wyjtkowo niskie, sigajce niejednokrot nie kwoty 50 zotych miesicznie, a do tego nie byo je szcze terminowo wypacane. Okolicznociowe premie np. na gwiazdk wynosiy zaledwie po 2 z na pracownika. Wspomniany wczeniej Pawe Rebell przepracowa u Hillarw 12 lat. Do pracy najmowa go jeszcze Franci szek na swoj dzieraw. Duej ju jednak nie chcia pra cowa, bo Janusz Hillar nie paci gotwk, a dawa tylko deputat. Chopi zniechceni cigym upominaniem si o zaleg zapat, zebrali si kiedy i poszli razem przed dwr. Wwczas Hillar wezwa Pawa Rebelia i ze swojej kamizelki wycign mu 10 zotych. Dajc mu ten bank not zadysponowa: sobie zatrzymasz zotwk a. im dasz po 50 groszy. Na sl i zapaki starczy a deputat macie. W 1936 roku Pawe Rebell, wraz z rodzin, opuci Piesienic, bo jego zalege nalenoci sigay ju kwoty

Budynek mieszkalny dawnej posiadoci Hillarw w Piesienicy. Stan z 1997 r.

Fot. B. Bieliski

KMR

13

800 zotych. Na odjezdne dosta wyrwnanie w naturze, w tym poow w zbou. Zmieli je w niemieckim mynie, mk sprzeda i wyjecha do Maych Walichnw. Na okres niw sprowadzano robotnikw rolnych z caej Polski. Z uwagi na znaczny area, liczba angaowanych chopw sezonowych sigaa nawet 50 osb. Kwaterowano ich w specjalnym budynku. Po niwach w majtku Hillara urzdzano tradycyjne doynki. Na wz drabiniasty, ktry wiz z pola ostatnie snopy zboa, jak nakazywa zwyczaj, sadzano bab" z zamontowywan klekotk. Fura podjedaa pod dwr, przed ktrym oczekiwa ju go spodarz. Hillar siada na wz i trzykrotnie objeda nim podwrze. Doynki odbyway si corocznie i zawsze spra wiay duo radoci uczestnikom. Wszyscy zatrudnieni bawili si i mieli darmowy poczstunek. Z chwil wybuchu wojny, Janusz Hillar wyjecha z majtku i przyby do rodzinnych Rajkw. Tu z miej scowym proboszczem, ks. Henrykiem Wieczorkiem zostali aresztowani przez specjalne hitlerowskie koman do i przewiezieni do Pelplina. Stao si to z inspiracji miejscowego Niemca Kulla. O Janusza upomnia si jego brat, Franciszek Hillar, za co i on zosta aresztowany. Z innych opracowa wiadomo, e Janusz przebywa w obozie Stutthof. Crka Magorzata Hillar (pniej sza poetka) wraz z matk zamieszkaa w yrardowie pod Warszaw. W czasie wojny na majtku w Piesienicy gospodarzy Niemiec Ulmer. Po wojnie gospodarstwo w trybie ustawy o nacjonalizacji zostao upastwowione. Dawny waciciel, po 1945 roku przyjecha do Pie sienicy, by obejrze swj majtek. Dziki ostrzeeniom Damazego Roka, jego dawnego gorzelnianego, ktry ra dzi czym prdzej opuci Piesienic, Janusz Hillar unik n spotkania ze subami specjalnymi, ktre mogo si niekorzystnie dla niego skoczy. Pocztkowo po wojnie w dworku organizowano kursy przysposobienia rolniczego. Ich ukoczenie dawao kwa lifikacje wymagane przy obejmowaniu gospodarstw rol nych. Kierownikiem tych kursw by Zieliski. Potem miecio si tu Kko Rolnicze, ktrej kierownikiem by Bogusz, a nastpnie rolnicza spdzielnia produkcyjna. W kocu by tu zakad rolny nalecy do Pastwowego Gospodarstwa Rolnego w Kleszczewie. Dzi majtek jest w dyspozycji Agencji Wasnoci Rol nej Skarbu Pastwa. Grunty zostay wydzierawione. Z zabudowa inwentarskich pozostaa obora ze spichle rzami i odrbna stajnia. Po gorzelni nie ma ladu. Obok stoi pniej postawiona hydrofornia. Stan obiektw nie wskazuje na zbytni trosk gospodarza. Janusz Hillar po wojnie nadal pracowa na gospodar stwach rolnych, ale ju pastwowych. Dyrektorowa na nich z dala od swych woci: w Wyszeborzu koo Kosza lina, w Jackowie koo eby (1952) i w Poczerninie koo Wadysawowa. Przechodzc na emerytur osiedli si w Jzefowie koo Otwocka. Doy sdziwego wieku. Zmar w 1994 roku, przeywszy 93 lata. ona jego, Helena, zmara trzy lata wczeniej.

KAZIMIERZ ICKIEWICZ

Kaszubi w Brazylii
Masowe wychodstwo Kaszub rozpoczo si w latach siedemdziesitych XIX stulecia, kiedy to represje po powstaniu styczniowym, a przede wszystkim antypolska polityka pru skiego zaborcy i liczne wywaszczenia chopw spowodowa bardzo cikie warunki ycio we. Przeladowania byy wic motywem wy chodstwa do krajw zamorskich.

aszubi wyjedali do Stanw Zjednoczonych, Ka nady, rzadziej do Brazylii. Ze statystyk Stefana Ramulta wynika, e do koca XIX wieku, a wic w cigu okoo 30 lat, wyjechao z Pomorza Gdaskiego 130 tysicy Kaszubw, czyli co trzeci mieszkaniec tej ziemi. Hieronim Derdowski oblicza, e z tej liczby 90 ty sicy osiedlio si w Stanach Zjednoczonych, 25 tysicy w Kanadzie i 15 tysicy w Brazylii. Ojcem kolonizacji polskiej w Brazylii by Sebastian Wo (Edmund Saporski), ktry zagroony wcieleniem do armii pruskiej wyjecha w 1867 roku. Pierwsze 32 rodziny sprowadzi z Siokowic na lsku Opolskim. Inspirowany przez ksidza Antoniego Zieliskiego, pra cujcego w miejscowoci Gaspar, gorcego patriot, czo wieka o duych wpywach na dworze w Rio de Janeiro, postanowi poszuka odpowiednich terenw dla polskie go osadnictwa. Wybrali Parane, ktra posiadaa klimat najbardziej zbliony do rodkowoeuropejskiego. Z cza sem wok stolicy Parany, Kurytyby, wyrosy osady za mieszkae przez emigrantw polskich, w tym rwnie kaszubskich. Kaszubi osiedlali si take w stanie Rio Grand do Sul i Santa Catarina. Emigranci z Pomorza Gdaskiego zasiedlili w 1872 roku Sandweg w stanie Santa Catarina (500 osb), w 1873 roku Abranches w Paranie (258 osb), a w 1876 roku przybyli do Orleans (330 osb), D. Pedro (120 osb), D. Augusto (180 osb) i Rivierre (485 osb). W pierwszym okresie stanowili te cz osadnikw w Sao Ignacio, Lamenka, kolonii Thomas Coelho, Muricy, Zacharias i Inspector Carwalho. W latach osiemdziesitych XIX stulecia osiedli w Rio Vermelho w stanie Santa Catarina, w Santa Barbara i Santa Thereza w stanie Rio Grand do Sul oraz w IniKMR

bual w Paranie. Stanowi rwnie cz osadnikw narzy w. Wincentego a Paulo, werbistw i chrystusow w Antonio Prado, Sao Vanencio i Santa Gabriella w sta cw. Poza prac duszpastersk opiekuj si oni chrami nie Parana. W cigu dwch dziesicioleci przybyo do kocielnymi, zespoami teatralnymi i folklorystycznymi, Brazylii okoo 6 tysicy osadnikw z Pomorza Gdaskie przygotowuj rne uroczystoci zwizane z polskimi go. Jest to liczba do pokana, gdy wemie si pod uwa witami narodowymi i kocielnymi. Polskich parafii per g fakt, e wadze pruskie i hierarchia kocielna prze sonalnych na wzr pnocnoamerykaski jest zaledwie kil ka: w Kurytybie, Porto Alegre, Sao Paulo i Rio de Janeiro. strzegay przed wychodstwem do Brazylii. Ostatnio zostaa ni parafia przy kociele w. Stanisawa Polacy wyjedali do Brazylii z kilku portw europejskich. wrd nich najczciej wymienia si Brem, w Kurytybie. Hamburg i Antwerpi. Na miejsce osiedlenia wybierali Obecnie mieszka w Brazylii okoo 20 tysicy Kaszu gwnie wspomniane ju stany poudniowo-wschodnie. bw. Stolic stanu Rio Grand do Sul - Porto Alegre Powan rol w scalaniu polonijnej zbiorowoci od zamieszkuje 6 tysicy osb z kaszubskim rodowodem. grywa koci katolicki przez swoich ksiy. Parafia bya Istnieje tam kapelania pod wezwaniem Matki Boskiej i pozostaa sercem, rdem siy moralnej i ostoj dla Czstochowskiej, przy ktrej dziaaj stowarzyszenia emigrantw. Polonia brazylijska w tym czasie, jak o charakterze religijno-kulturalnym. W Kurytybie wyda i w pierwszych trzech dziesitkach XX wieku, cieszya wane jest pismo Lud, ktre spenia du rol w podtrzysi wzgldn swobod w prowadzeniu dziaalnoci kul mywaniu polskoci wrd Polonii brazylijskiej. Na jego turalnej oraz uywaniu jzyka polskiego w kociele i szko amach czsto ukazuj si artykuy dotyczce kaszubskich emigrantw. Ukazuje si te Biuletyn Polskiej Misji ach parafialnych. Radykalne zmiany na niekorzy, zwaszcza w za Katolickiej. W wikszych skupiskach polonijnych dziaaj take kresie uywania jzyka polskiego, wprowadziy ustawy dyktatora Brazylii, Getulio Vargasa, poczwszy od narodowe organizacje; w samej Kurytybie jest ich a pi. 1937 roku. Akcja nacjonalizacyjna wyrugowaa jzyk Skupiaj one gwnie inteligencj, pochodzc przewa polski z dziaalnoci polonijnych organizacji, z prasy nie z emigracji po drugiej wojnie wiatowej. Na uczel i szkolnictwa. Pniejsze cofnicia dekretw niewiele niach brazylijskich wykada aktualnie okoo 80 profeso zmienio i nie poprawio sytuacji polskiej grupy rw z polskim rodowodem, a tylko na Uniwersytecie Paraskim studiuje 8% studentw polskiego pochodzenia. etnicznej. Znajomo jzyka polskiego i kaszubskiego w dale Pierwotnie wyjedali Kaszubi za chlebem, w nadziei otrzymania ziemi, ktr im obiecywali agenci emigra kiej Brazylii powoli zanika, a to pod wpywem codzien cyjnych towarzystw. Pniej emigrowano do Brazylii nych kontaktw z innymi grupami narodowociowymi. z powodw politycznych. Po 1945 roku przybyo do Szczegln rol w utrzymaniu polskoci odgrywa - jak Brazylii okoo 6 tysicy Polakw, rekrutujcych si ju wspomniano - Koci katolicki. Najwiksze za przewanie spord onierzy polskich si zbrojnych sugi dla brazylijskiej Polonii spord duchownych pochodzcych z Pomorza, mia ks. Stanisaw Trzebia na Zachodzie. Obecne kontakty brazylijskiej Polonii ze Starym Kra towski, ktry zaoy w Kurytybie kilka polskich szk jem s bardzo lune. Polskie szkoy parafialne w tym i zaangaowa si w dziaalno wydawnicz. Zmar kraju ju nie istniej. Nadal powane moliwoci dziaa 7 listopada 1945 roku w Paraiba do Sul. W 1955 roku nia maj ksia przyjedajcy do Brazylii z Polski, a jest sprowadzono jego prochy i zoono na cmentarzu muni ich okool80. Natomiast okoo 200 ksiy wywodzi si cypalnym w Kurytybie. Na pycie grobowca umieszczono z miejscowej Polonii. Najwiksza liczba kapanw z Pol napis w jzyku portugalskim Polska kolonia katolicka ski pochodzi ze zgromadze zakonnych: ksiy misjo w dowd wdzicznoci ks. Stanisawowi Trzbiatowskie-

Koci polski w miejscowoci Areia Branca

KMR

15

mu, fundatorowi kocioa w. Stanisawa w Kurytybie. W 1961 roku Polonia kurytybska przy kociele w. Sta nisawa w tyme miecie wzniosa mu pomnik z napi sem: Ks. Stanisaw Trzebiatowski. Koci w. Stani sawa swojemu fundatorowi. Wyrazem uznania by przyznany mu przez rzd Rzeczypospolitej Polskiej Zo ty Krzy Zasugi. Jego imieniem nazwano w 1974 roku jedn z ulic Kurytyby (rua Pe. Estanislau Trzebiatowski). Ks. S. Trzebiatowski by wybitnym kapanem, a nad to - jak przystao na Kaszuba - posiada zmys organiza cyjny i wytrwao w deniu do celu. Wrd osadnikw znalazo si kilku innych Kaszu bw zasuonych dla Polonii brazylijskiej. Wan rol odgrywaj take misjonarze przybyli z kraju. Z duchow nych jako pierwszy podj prac duszpastersk w Kury tybie w 1875 roku Kaszub, ks. Ludwik Przytarski. Spra wowa on take obowizki duszpasterskie w nowych osadach wok Kurytyby, jak Orleans, Tomas Coelho i Lamenha. W nastpnym roku osiad przy kaplicy w. Antoniego w Orleansie, gdzie zbudowa plebani, szko parafialn i rozbudowa kaplic. Na plebanii tej przyjmowa przedstawicieli wadz pastwowych, w tym take politykw. W Rio Claro do Sul zbudowa koci, plebani i szko. Zmar 15 lutego 1919 roku. W1958 roku przyjecha do Brazylii werbistaks. Win centy Wrosz (ur. w 1923 r. w Przetoczynie na Kaszu bach). Pracowa min. w stanie Parana: w Ponta Grossie, Rio Azul i Rozario. Wyda drukiem kilka publikacji, wrd nich modlitewnik i katechizm po portugalsku. Jego modszy, brat Walery (ur. w Wejherowie w 1936 r.) przy by do Brazylii w 1965 roku. Ks. Edmund Orlikowski, urodzony rwnie w Wejherowie w 1940 roku wyjecha do Brazylii w 1967 roku. Po kilku latach pracy misyjnej, z powodu niesprzyjajcych warunkw klimatycznych, po wrci do Europy. Z ksiy Diecezji Pelpliskiej, prze bywajcych w Brazylii, wymienia si Klemensa Muzioa i Antoniego Konkla. Pierwszy pochodzi z Czerska. Deputowanym stanu Kurytyba by dr Edwin Donat Tempski. W krzewieniu owiaty w Alfredo Chares w stanie Rio Grande do Sul zasuy si Jan Reszke. Polska emigracja skupia si gwnie w czterech po udniowo-wschodnich stanach: Parana, Sao Paulo, Santa Catarina i Rio Grande do Sul, za w mniejszym stopniu w Rio de Janeiro i Bello Horizonte. Brak jest dokadnych danych co do jej liczebnoci. Waha sie ona, wedug Marcina Kuli, od 250 do 450 tysicy ludzi. Liczba 850 tysicy, podawana przez innych history kw zajmujcych si problematyk emigracyjn, jest przez niego kwestionowana. Ale wiadomo przecie, e adna grupa etniczna nie jest w stanie podtrzymywa przez duszy okres swej ywotnoci kulturowej bez kontaktw ze Starym Krajem. Wydaje si, e w Polsce potrzeba wikszej troski o podtrzymanie i rozwijanie zainteresowania brazylijskich Kaszubw i w ogle tam tejszej Polonii ojczyst sztuk, histori oraz literatur regionaln i narodow - tym wszystkim co kaszubskie i polskie. Tym bardziej, e sama Polonia, yjc daleko od Oj czyzny, ywo interesuje si Polsk i sprawami zwizany mi z naszym krajem.

Po naszamu
kociewski sowniczek gwarowy na podstawie MARKA MIESAY z Osia
- potrzebowa - sili si (patrz sadzi sie) - rzuca - kama - pracowa le, niedokadnie; zepsu diga - nie co cikiego dinda - wisie, chwia si, kiwa si fiurga - fruwa filtrowa - karmi (futter, niem. = pokarm dla zwierzt) - krzycze na kogo jopac - skrzycze, zbeszta (wyjopa) - chmurzy si, zaspia, dsa kaduni si - zamyka na klucz, kluczy ketowa (ketta, niem. I acuch) kila - askota, echta ksiksa - kci si, sprzecza powala - pobrudzi, zabrudzi rychtowa - naprawia, przystosowa (richten, niem. = nastawi, regulowa) (wyrychtowa) - naprawi, przygotowa sadzi sie - sili si, nie dawa za wygran wywysza szparowa - oszczdza, kutwi (sparen, niem. = oszczdza, odkada) szperowa - zamkn, zamyka, wizi (sperren, niem = zagradza, zamyka, tarasowa) szpracha - ebra, chodzi po probie szurszy sie - by zbyt pewnym siebie, zaczepia ufyfrane - zabrudzone, nieuporzdkowane, nieposprztane skromni - posprzta, uporzdkowa wluli - wkrci, wcisn wkarowa si - wpa gdzie, wrobi si w co wyportkowa - oszuka, wystrychn, nabra kogo brukowa cipa sie ciska cygani czfarzy

* KMR

16

GRZEGORZ ROGOWSKI

Wiedmy na stos
Cz 6
ie wszystkie miasta sta byo na utrzymanie wasnego kata. Dlatego te upra wiajcy ten zawd mieszkali przewanie w wikszych miastach. Do miasteczek, gdzie wykroczenia wymagajce interwencji kata zdarzay si stosunkowo rzad ko, w zalenoci od potrzeb sprowadzano go z innych orodkw miejskich. Miastu, ktre kata wypoyczao, pacono za t przysug, natomiast kata wynagradzano wedug oboI wizujcej taryfy.
ypoyczenia mistrza sprawiedliwoci zwizane byo nie tylko z posiadaniem odpowiedniej sumy pienidzy, ale uzalenione rwnie od dobrych stosunkw, ktre winny czy wadze zainteresowanych miast. Zdarzay si bowiem przypadki, i probie uycze nia kata odmawiano. Aby mc wykonywa tak specyficzny zawd, trzeba byo przej wszystkie stopnie nauki i praktyki tego rzemiosa. Jednym z niszych stopni bya funkcja oprawcy, zwanego take rakarzem lub hyclem. Jego uprawnienia ograniczay si do wieszania i wiartowania skazaca, do wypalania pitna, ucinania uszu i rk. Warto zauway, e obowizki kata byy bardziej zasadnicze, bowiem naleao do nich stosowanie tortur, ogaszanie wyrokw i wykonywanie kary mierci na rne sposoby. Do obowizkw oprawcy naleao te dba nie o czysto sanitarn miasta. Kolejnym stopniem wtaje mniczenia bya funkcja praktykanta, ktry pod czujnym okiem mistrza rewidowa podsdnego, pozbawia odzienia i wyko nywa wszelkie czynnoci pomocnicze. Prawdopodobnie w okresie redniowiecza szkoa katw" miecia si w Bieczu, gdzie odbyway si liczne egzekucje. Za wykonywanie swojego zawodu dostawa kat stae upo saenie. Dodatkowe usugi rozliczane byy wedug taryfy urz dowej . Do tych wynagrodze dochodziy pienidze uzyskane przez kata z handlu sznurami szubienicznymi oraz obcitymi czonkami ofiar egzekucji. Zapotrzebowanie na te maka bryczne talizmany byo bardzo due, wierzono bowiem powszechnie w ich moc uzdrawiajc. Naley wspomnie, i dodatkowym zajciem mistrza sprawiedliwoci byo te leczenie ludzi. Zwizane to byo z faktem, e lepiej od innych zna on ludzk anatomi. Zachowane dokumenty, dotyczce procesw domniema nych czarownic w Nowem, wiadcz o tym, e koszta zwi zane ze sprowadzeniem kata byy przyczyn rzadkiego korzy stania z jego wysokich kwalifikacji. Starano si prowadzi sprawy sdowe w taki sposb, aby nie korzysta z usug mi strza witej sprawiedliwoci". W takich przypadkach wy starczay zazwyczaj umiejtnoci oprawcy. Tym samym wzgldy oszczdnociowe sprawiay, e sdy maych mia

steczek wydaway wyroki czasami o wiele agodniejsze ni sdy wczesnych metropolii". W archiwaliach nowskich" moemy zaledwie w jednym przypadku znale zapis, ktry potwierdza, a nawet wymie nia z imienia i nazwiska, wynajtegomistrza sprawiedliwo ci." Wspomniany dokument jest o tyle ciekawy, e dotyczy jedynego zachowanego opisu procesu zbiorowego. Wzmian kowanym katem by Jan Godfryd Boxberg, tytuowany mi strzem, ktrego wypoyczono z miasta Tczewa na okolicz no wykonania wikszej liczby wyrokw. Powyszy proces odbywa si w 1747 roku i dotyczy czterech kobiet, ktrym udowodniono" wspominanymi ju metodami, kontakty z czartem. Jedna z nich przyznaa si od razu do winy i w zwizku z tym, zostaa skazana na stos z pewnym zago dzeniem kary. Pozostae kobiety: (...) Barbara Drszkowa, Katarzyna Owczarka, Marian na Kaczmarka, e grzech swj to jest wyprzysienie si Boga, Matki Najwitsztszej witych Paskich, a czarta przy jcie dugo ukryway. Jednak, e bdc od sdu przyrzeczo nego przy wiadkach egzaminowane, ktre wyznay, e si Boga, Matki Najwitszej witych Paskich wyprzysigy, wic sd podug prawa (...) tekstw z Pisma witego wzitych, potwierdzajce sw powag, e zoczycom y si ni edopuszcza na wiecie. Zgadzisz ze z porodka was tak sdzi i dekretnie, aeby ywo na stos byy wrzucone i na proch spalone na przykad innym i na ukajanie si zych ludzi przez opatrznego Jana Godfryda Boxberga mistrza Tczewskiego. Co si wszystko zici ma moc dekretu ni niejszego kryminalnego. (...) Zgodnie z przyjtymi zasadami tortury nie mogy trwa duej ni jedn godzin, nie naleao ich rwnie powta rza. Mimo to, sdy nagminnie nie przestrzegay tych zale ce. Przesuchanie przy pomocy kata trwao z reguy tak du go, dopki nie pado z ust osoby oskaronej przyznanie si do winy. Znany jest pochodzcy z pierwszej poowy XVII wie ku zapis, zawierajcy owiadczenie niemieckiego kata, skie rowane do domniemanej czarownicy: Wezm ci (na tortury) nie na dzie, dwa, trzy, nie na osiem dni, nawet nie na kilka tygodni, lecz na p roku lub na rok, na

KMR

17

cae ycie, a si przyznasz; jeli si nie przyznasz, zamcz niewygd co spowodowane byo naturalnymi warunkami y cia na wsi. Dlatego przetrzymyway one dzielnie wielokrotne ci na mier, a na koniec i tak zostaniesz spalona. tortury. Zdawa by si mogo, e oskarona wytrwale zaprze Opis ten do dzi wywouje dreszcze ale i niedowierzanie. czajca stawianym jej zarzutom powinna zosta uwolniona, wiadczy o tym, e czas tortur przeduano w praktyce bez a nawet mogaby pocign do odpowiedzialnoci oskary ogranicze. Z pewnoci podobnymi zasadami nie kierowa ciela. Jednak rzeczywisto bya okrutna. W praktyce sdo y si jedynie sdy zachodnioeuropejskie. Uwizione pod za wej przytaczajca wikszo niewiast, ktre bohatersko rzutem kontaktw z diabem kobiety, zdaway sobie spraw przetrway wszystkie tortury, skazywana bya podobnie z panujcych w sdach zwyczajw, tote w wikszoci przy jak tysice innych na stos. Istniao bowiem przekonanie, padkw przyznaway si do zarzucanych im zbrodni ju pod e..zniesienie mczarni byoby niemoliwe bez pomocy czas pierwszych tortur. ksicia pieka. Tym samym osoba, ktra przekroczya prg Zdarzao si e przesuchiwana osoba mimo wysikw izby tortur, w praktyce skazana bya ju przed rozpoczciem kata wytrzymywaa tortury i nie przyznawaa si do wysuni tych wobec niej zarzutw. Sdziowie, widzc zatwardziao bada na mier.,. _ Obrona oskaronych bya w zasadzie z gry skazana na oskaronej jak te zmczenie kata, zarzdzali kilkugodzinn niepowodzenie. Nawet posiadane alibi nie oddalao cicych przerw. W tym czasie odpoczywa nie tylko mistrz sprawie zarzutw, bowiem wszelkie niezgodnoci z lini oskarenia dliwoci i reszta oprawcw, ale rwnie drczona niewiasta. Jej szarpane, rozrywane i przypiekane ciao mogo wreszcie mona byo zawsze tumaczy ingerencj mocy piekielnych. Sdy bez problemu znajdoway powody, dla ktrych pos odetchn. Przed przystpieniem do dalszego badania naka dzane o czary kobiety mogy zosta wysane na stos. Wyjt niano czarownic aby dobrowolnie przyznaa si do winy. kiem, potwierdzajcym t ponur regu, by proces majcy O dziwo osoba, ktra do tej pory odwanie znosia cierpienia miejsce w 1701 roku. Przed sdem Miasta Krlewskiego i zaprzeczaa wszelkim zarzutom, przyznawaa si do czynie Nowe stana wwczas Anna Jerzewa Malinowa: nia za za namow diaba. (...) Na pierwszych torturach nic nie zeznaa... Przed Oto charakterystyczny wyjtek z zezna, skadanych przed drugimi torturami bdc dobrowolnie pytana obwiniona aby sdem w Nowem, podczas procesu w 1704 roku: Przed drugimi torturami Marianna Rogalska upomnia cokolwiek w wiecie le zrobia wyznaa dobrowolnie, ktra na skutecznie od uczciwego sdu, aby wziwszy Pana Boga take nic nie wyznaje, dlatego on wedug prawa na drugie wszystkie skrytoci serc przenikajcego na pomoc, wystp tortury kaza wzi. Na drugich torturach od sprawcy ci ki swoje wypowiedziaa, ani si z nimi duej sumienie swo gniona bdc do niczego si nie przyznaa. (...) Przed trze je obcione majc taia. Sama dobrowolnie i wyranie ze cimi torturami obwiniona Anna bdc nakaniana, eby wyznaa co kiedy ze przez zego ducha zrobia, nic nie ze znaa, e czarownic jest od trzech lat. znaje, a e nic nie zeznaa na trzecich torturach (...) zaczym Obawa przed ponownymi torturami i blem bya tak tedy uczciwy sd nowski przestrzegajc prawa i witej spra ogromna, e nieszczliwa kobieta wybieraa wiadomie wiedliwoci, nie uznajc j mierci by winn. Za jej tedy mier na stosie. Niekiedy strach przed spaleniem, a moe wystpek uzna i bdy, e godna jest odgonienia od miejsca poczucie niewinnoci oraz ch przeciwstawienia si opraw obecnego. (...) com sprawiay, e kobiety postpoway inaczej ni w wyej Tym razem oskarona dziki nadludzkiej wrcz wytrzy opisanym przypadku. Przesuchiwana przez sd nowski maoci i desperacji usza spod rki kata. Czy jednak ludzka Marianna Kaczmarka wyznaa: Takiej rezolucji byam, e cho bd cierpiaa, to si nie zawi nie przywioda jej powtrnie przed oblicze sdu? Na przyznam do niczego, tak sobie mylaam. Cho zostan na ten temat, rda milcz. W niektrych wypadkach, gdy posdzenia byy wyjtkowo mkach, to nie pjd tam, gdzie drugie pjd na mier. absurdalne, sd skonny by zwolni od odpowiedzialnoci nieWol tu na mkach zosta. Zdarzao si, e przesuchiwana niewiasta popadaa wsku winn kobiet. Wwczas jednak wtrca si zacietrzewiony tum, ktry tylko ze znanych sobie powodw chcia pozby si okre tek zadawanego blu w omdlenia, tym samym odrywajc si lonej osoby. Pod wpywem wrogo nastawionej ludnoci, sd na pewien czas od przeraajcej rzeczywistoci. decydowa si na wydanie oczekiwanego wyroku. Wspominana ju Marianna Kaczmarka, poddana bada Wobec powszechnie przyjtych zasad, obowizujcych niu w 1742 roku, dowiadczya opisanego zdarzenia: zarwno w Polsce jak te w caej rodkowej i zachodniej Wyznaj, em w karecie jedzia z Drkow na ys Gr, we cztery konie, Michaek (diabe) by wonic, bar Europie, kobiety ktrym udowodniono czarostwo, karane byy dzo auj nieszczliwa, em zataia tego grzechu. Nieszcz mierci na stosie. Wyrok ten by ostateczny, ale mg mie liwa godzina moja, kiedym chciaa wyzna na mkach, to bardziej lub te mniej zaostrzon form. Gdy czarownica przy znawaa si na torturach do kradziey i profanacji na przykad mi si spa zachciao, nie czuam adnych mkw Nieczue na tortury ciao mczono dopty, dopki opraw hostii lub do innych witokradczych praktyk wwczas za dopuszczenie si tak strasznego czynu, skazywano j najpierw cy nie uwiadomili sobie, e wszelkie zabiegi majce dopro na upalenie rk, ktrymi waya porwa si na Najwitszy wadzi do wyzna, staj si w danej chwili chybione. Sakrament, potem wysyano j na stos. Dla wzmoenia cier Wypadki mierci na skutek tortur nie naleay do rzadko pie, mona byo zarzdzi specjalne powolne spalanie. ci. Protokoy procesw nie wymieniaj rzeczywistej przy Niekiedy sd decydowa si na zagodzenie kary. Zarz czyny zgonu. Pozostaje domyla si, e chyba najczciej dza wwczas najpierw cicie mieczem, a dopiero pniej byy to ataki serca wywoane strachem lub ogromnym blem. spalenie zwok na stosie. Wypadki te miay miejsce ww wczeni wiadkowie wydarze przypisywali mier prze czas, gdy przesuchiwana osoba dostatecznie szybko przyznaa suchiwanej kobiety ingerencji czarta. Mia on rzekomo du si do stawianych zarzutw, wyraajc al i skruch za pope si sw wsplniczk po to, aby unikna sprawiedliwoci. nione czyny. Przed sdem awniczym miasta Nowego, stan Kobiety, ktre najczciej paday ofiar zabobonu, pocho a w 1747 roku midzy innymi Elbieta Pasterka. Poddana dziy ze rodowiska wiejskiego. Naley pamita, e niewia sty ze wsi cechowao przyzwyczajenie do trudw i wszelkich torturom, przyznaa si do zarzucanych jej czynw:

KMR

Prgierz, zwany take figur sprawiedliwoci, stawiany ...e lubo ta (Elbieta Pasterka) podobnie z drugimi Boga si wyprzysiga a czorta przyja, lecz bez wszelkiej trud by przed ratuszem na rynku. Czsto przybiera on w mia noci grzech swj tak ciki Bogu obmierzy... przed sdem stach ksztat rycerza (midzy innymi w Poznaniu). We wsiach wyznaa. Tak wic sd przeczesny miasta J. K. M. Nowego prgierze byy prostsze, byy to bowiem zwyczajne drewnia ne supy wkopane w ziemi. Do supa tego przywizywano powag prawa decyduje, aby bya przez egzekutora sdu skazanych, aby wystawi ich na publiczne pohabienie i po sprawiedliwoci mieczem karana i na stosie po ciciu na miewisko oraz aby wymierzy odpowiedni liczb plag. proch spalona. Wywiecanie poprzedzay zazwyczaj rzgi zadawane pod Na agodniejsz form kani decydowali si sdziowie prgierzem. Istota samej kary polegaa na wypdzeniu wytake wtedy, gdy wrd nich pojawiay si wtpliwoci od wieconej osoby poza granic wsi na tuaczk po wiecie. nonie tego, czy oskarona rzeczywicie bya wsplniczk Wyrzucanie kobiety ze wsi odbywao si przy udziale wszy diaba. wczesne sdy nie byy wolne od korupcji. Interwen stkich niewiast. W miastach wywiecanie urzdzano noc przy cja jakiego dostojnika rwnie moga spowodowa zago blasku poncych pochodni (std nazwa). Wyprowadzone dzenie wyroku. z wizie kobiety obnaano i pdzono poza bramy miasta, ku Palenie na stosach osb, ktre pady ofiar zabobonu, rogatkom, sieczono je rzgami i oblewano pomyjami ku ogl odbywao si przewanie na Wyznaczonych miejscach, ktre nej uciesze gawiedzi. Z wyroku sdu miasta Nowego, wyda zgodnie z tradycj wykorzystywane byy na wykonywanie nego w 1706 roku, wywiecanie spotkao Mariann Stpko wszelkich egzekucji. Na wsi takie miejsce znajdowao si za w. Przed przystpieniem do tortur przyznaa si Marianna zwyczaj na granicy posiadoci wiejskich, w miastach nato miast wyznaczone byy do tego place. Nie naley zapomina, do winy i potwierdzia wszystko, czego sobie zayczyli s dziowie. Mimo to, wzito j na tortury, podczas ktrych po i egzekucje gromadziy spor ilo gawiedzi rzdn krwa wego widowska, dlatego miejsca kani byy odpowiednio za raz kolejny powiedziaa jedynie to, co ju wczeniej bez za dawania mk zeznaa: bezpieczone. Chcc wedug naleytoci prawa skara Mariann Stp Dla spotgowania efektu wznoszono czasami stos nad wy kow, uwaajc jednak te powan racj, i wic bya opo kopanym doem. Ta mistyfikacja bya potrzebna do tego, aby wiedziaa wszystko sawetnemu sdowi, nie chcc czyni w pewnym momencie tum przypatrujcy si widowisku do gwatownej obrazy Boskiej Marianna Stpkowa na miecz zna wraenia, e ponca czarownica zapada si pod ziemi. egzekutora witej sprawiedliwoci przysiga w ten spo Budow stosu zaczynano od wkopania w ziemi sporych sb, i si nigdy na adnych osobach tak zamkowej jako rozmiarw pnia. Wok niego, na wysoko kilku okci, uka i miejskiej zwierzchnoci innych mci w niczym teraz no dano na przemian warstw innych pni, smolnych drzew i so i potem nie bdzie i bliej od miasta nad mil sze wszerz my. Nieszczsn ofiar przykuwano acuchami do gw i wzdu nie postoi i jeliby w czymkolwiek teraniejsz swoj nego pnia konstrukcji. W ostatnim etapie przeraajcego przestpia przysig, bez wszelkiej zwoki i respektu ogniem widowiska kat podkada ogie. Gdy czarownica wstpowaa na stos, jeden z sdziw ma by na yciu ukarana, ktra e wypenia przysig wy dalona wiecznymi czasy od miasta. zwraca si do niej z zapytaniem, czy potwierdza swe zezna Wyroki stosunkowo agodne wydaway sdy wik nia i czy podtrzymuje powoanie" w stosunku do innych osb, ktre wymienia podczas przesuchania jako uczestnikw bie szych miast szczeglnie w wypadkach, gdy miay one pewne wtpliwoci. Zwizane to byo niezaprzeczalnie siad na ysej Grze. Czsto w obliczu mierci skazane odwo z wyszym poziomem umysowym sdziw miejskich. yway swe powoanie", co mogo oznacza uwolnienie od Przyczyn agodnego wyrok m o g y by take wzgldy tortur kolejnych osb. Inne natomiast potwierdzay swe do tychczasowe zeznania, postpujc zgodnie z zasad: jeeli ja, oszczdnociowe. Proces, ktry wymaga stosowania torte i wykonania egzekucji, sporo kosztowa. Koszta te wzra to dlaczego nie inne. stay, gdy konieczne byo sprowadzenie kata, gdy nie wszy Podczas egzekucji obecna bya zwyczajowo osoba du stkie miasta mogy si poszczyci posiadaniem wasnego chowna, reprezentowana przewanie przez miejscowego mistrza sprawiedliwoci". Z powyszego powodu rezygno proboszcza. Przed podpaleniem stosu lub te nawet w cza wano niekiedy ze swoistych igrzysk", ktrych punktem sie, gdy pierwsze jzyki ognia pochaniay belki i som, kulminacyjnym byo przykadne ukaranie domniemanej zwraca si on do nieszczliwej ofiary przyjtym zwro czarownicy. tem, by udajc si przed oblicze Pana na sd Boy, odpu cia swym oskarycielom i sdziom wszystkie grzechy. Opinia publiczna na og niechtnie odnosia si do Jak mona si domyla - i co znajduje potwierdzenie zagodzenia wyroku, odbierano jej przecie tak upragnio w rdach historycznych - reakcje na sowa ksidza byy n specyficzn form rozrywki. Niekiedy zatwardziae bardzo rne. Niektre niewiasty po raz kolejny zarzekay serca tumu pobudza do litoci dopiero widok poncych si, i s niewinne, inne prosiy o przebaczenie wszystkie kobiet wydajcych nieludzkie jki. Z reguy jednak szyb osoby, ktre doznay od nich jakiejkolwiek krzywdy. Zda ko uwiadamiano sobie, e kara spotkaa przecie wspl rzay si jednak wypadki odnotowane przez protokolanta, niczk szatana, ktra dopucia si niebywaych zbrodni, gdy domniemane czarownice w poczuciu bezsilnoci wy a taka osoba nie zasuguje na lito lecz na mier. Sdy krzykiway pod adresem sdziw i proboszcza wulgarne w zwizku z powyszym musiay liczy si z opini tu wyzwiska. mu, gdy w wypadku niezgodnego z oczekiwaniami spo eczestwa wyroku mogo doj nawet do zaburze. Wy Przewaajca wikszo procesw o czarostwo koczya darzenia takie miay miejsce na przykad w 1690 roku si wyrokami mierci wydawanymi w majestacie prawa. w Gnienie, gdzie sd zwolni dwie domniemane czarow Naley jednak pamita, e zdarzay si wyroki skazujce nice. Doszo wwczas w miecie do powanych rozruchw, na lejsze kary, a nawet uniewinniajce. W XVI i na po a rozwcieczony tum chcia nawet zlinczowa sdziw. Przycztku XVII wieku, kiedy zwyczaj palenia czarownic nie kad ten najlepiej ilustruje ciemnot i fanatyzm wczesnego zakorzeni si zbyt mocno, do czste byy procesy ko | spoeczestwa. czce si skazaniem ofiary na prgierz lub wywiecenie.

KMR

Pokonkursowa wystawa Tczewianie w fotografii" odkrya dotd nieuwiadomion chyba prawd: warto przeglda stare albumy i co pewien czas uporzdkowa puda z fotografiami sprzed kilkudziesiciu lat. Nie tylko po to, by je odkurzy, ale dlatego, eby sign pamici do owych odlegych lat, ktre zostay na tych zdjciach zareje strowane.

ROMAN LANDOWSKI

Ekspozycja tosamoci
ludzie, ktrzy do fotografii nie przywizu j wagi. Nie wykonuj zdj i sami nie gro madz ich. Jest im to obojtne, czy zostawi po sobie jaki lad. Po prostu chyba nie kojarz e wynalazek fotografii jest tym dla obrazu, czym pi smo dla mowy. Niektrzy zauroczeni wspczesno ci i wietlan przyszoci" niszczyli dowody przeszoci. Wyrzucali wszelkie starocie". Czsto postpowano tak wobec sprztw czy rodzinnych pamitek, podobnie te nie szanowano zmatowiaych fotografii. Niekiedy nie pamitamy ju, kto na nich widnieje, ale to nie powd, by je wrzuca do pieca. Ale s i tacy, co nawet z poogi wojennej, oprcz osobistych dokumentw, w pierwszym rzdzie ra towali rodzinne albumy z fotografiami! Mie s rodzinne spotkania, podczas ktrych oglda si poke zdjcia, w komentarzu dodajc jakie nowe szczegy, istotne fakty uzupeniajce wiedz o wsplnych przodkach, I ile na tych foto grafiach historii, tej rodzinnej i powszechnej. S na nich nie tylko ludzie, ktrzy dawno odeszli z ziem skiego padou, ale te nie istniejce ju obiekty, zmienione ulice, jakie fakty, o ktrych mielimy dotd bardzo mgliste wyobraenia... Tczewianie w fotografii" s dowodem prze trwania tosamoci tych, ktrzy odwayli si zgo si swoje pamitki do konkursu. Jest na tych zdj ciach cay niemal duch miasta: niegdysiejsza mod urok towarzyskiego ycia co dziao si w kulturze, gdzie i ktrdy spacerowano, jak powstawao to, co nie dotrwao naszych czasw. Zza pozoru prywatnoci wyania si niekiedy oblicze Tczewa: wygld parku czy rdmiejskiej

ulicy, okna wystawowego jakiego sklepu, wntrze balowej sali. A przecie ludzie, a to oni tworzyli miejsk spoeczno, s na tych zdjciach jak ywi - w wojskowym mundurze, w sukni lub nej, w zimowym palcie, w zapomnianych dzisiaj cylindrach - a wrd nich rwnie te dzieciaki, boso biegajce obok orkiestry. Wiele z tych zarejestrowanych scen nie sposb opisa. Gdyby nie fotografia, obecne na nich fakty i zdarzenia po prostu nigdy by nie zaistniay. Cz sto dopiero wtrna analiza zawartoci zdjcia i ja ki poredni zupenie szczeg uwiadamia war to pokego kartonika. Portret na cianie w mieszkaniu, tabliczka z nazw placu na murze, dystynkcja na pagonie, ksztat czapki, szyld nad sklepem - to wszystko sfotografowane zupenie przypadkowo wzbogaca informacj o tamtych od legych latach, a czasem jest jedynym rdem wiedzy czy potwierdzeniem dotychczasowej tyl ko hipotezy. Poza ludmi i miastem kolejnym bohaterem tych zdj jest czas. Ten czas uwieczniony przez foto grafujcego. Musi przecie robi wraenie zdjcie poaru z 1900 roku lub jakiego przodka w mun durze pruskiej armii. A jeszcze uzewntrznia si czas w konfrontacji, na przykad gdy do rodzinne go zdjcia prababki dostawi famili wnuka ktry te moe ju by dziadkiem... Si tej wystawy jest tosamo ludzi znanych z imienia i nazwiska opisujcych obrazami rodo wd, kory skupia niekiedy cay wiek. Nie s to ano nimowe postacie. Ci tczewianie yli w tym miecie i opowiadaj o nim bez tajemnic.
KMR

22

TADEUSZ MAGDZIARZ

Piesza wdrwka wok Czarnej Wody

Jastrzbie - Zimne Zdroje
si pikny widok przeciwlege wzniesienia i zakola Wdy. W dole wida tak zwane Szparczyska. To tam, na skarpie Wdy lub niedaleko przy niej, w 1939 roku zako pane zostay naczynia liturgiczne (zote monstrancje i kie lichy) z czterech okolicznych kociow W tym z Kasparusa. Ukryli je ksia wraz z sotysem Jastrzbia, Janem Szmagliskim. Niestety, do tej pory skarbw tych nie CZARNA WODA to malownicze miasteczko poo udao si odnale, poniewa wiadkowie tego zdarzenia one w Borach Tucholskich nad rzek Wd, zwan te ju nie yj; zmarli w wyniku przeladowa hitlerowskich Czarn Wod. Przyj mona, e jako osada wyksztacia okupantw. si pod koniec XVIII wieku z folwarku, ktrego waci JASTRZBIE prawdopodobnie byo ju wymienia cielem by szlachcicu nazwisku Szturmowski (Sztormow- ne w dokumentach z XV - XVI wieku. Jest to niewielka ski). Midzy wojnami wiatowymi wzdu szosy (ul. Sta wie, o zaledwie osiemnastu zabudowaniach leca nad rogardzka) powstao osiedle parterowych, podobnych do malowniczo wijc si tutaj Wd. siebie, domkw z czerwonej cegy. W roku 1931 byo Zmierzamy do zabudowania Jastrzbie 11, gdzie ich 31. Dynamiczny rozwj wsi nastpi wwczas, gdy w latach 1941-1943 znajdowaa si tajna drukarnia. O jej rozpoczto w litach 1947-1948 budow Zakadw Pyt losach opowiada nam Jzef Weltrowski. Pilniowych. Po wybuchu drugiej wojny wiatowej jedn z form Czarna Woda jest najmodszym miastem Pomorza, podtrzymania ducha polskoci byo potajemne drukowa istnieje bowiem od 1 stycznia 1993 roku. Ley na obsza nie gazetek i ich kolporta. W tym celu wuj Jzefa Werze 2775 ha, z czego 54% powierzchni stanowi tereny ltrowskiego.. Julian Szmagliski, nawiza w 1940 roku lene. Miasto nie posiada znaczcych zbytkw architek kontakt z grup partyzantw Gryfa Pomorskiego". Przez tonicznych, moemy jednak zobaczy: zesp parterowych pewien czas zastanawiano si gdzie ulokowa drukarni. budynkw z czerwonej cegy, alej 150 letnich lip i drew Wiosn 1941 roku, po spotkaniu wszystkich zaintereso niany dom kryty strzech. Koci pw. Matki Boskiej wanych, podjto decyzj, e miejsce dla drukarni zosta Czstochowskiej naley wprawdzie do obiektw wsp nie usytuowane w zagajniku obok pola Genowefy i Jzefa czesnych, ale warto go odwiedzi ze wzgldu na obecn Weltrowskich w Jastrzbiu. Na takie rozwizanie poczt tam drog krzyow namalowana przez Tadeusza Rupie- kowo nie wyraa zgody waciciel gospodarstwa. W kowicza. Ciekawym punktem Czarnej Wody jest drewniany cu, po namowach ony, Jzef Weltrowski (senior) ustpi budynek przy ulicy Starogardzkiej 11, gdzie mieci si i wwczas ustalono, e bunkier wykopany zostanie w szo Staa Wystawa Przyrodnicza Borw Tucholskich i Doli pie, ktra staa na skarpie rzeki; Podczas kolejnego spo ny rzeki Wdy. Jest to pocztek majcego tu powsta Mu tkania zostaa zaprzysiona caa rodzina Weltrowskich. zeum Przyrodniczego Borw Tucholskich. Szefem drukarni zosta Ludwik Kossak-Gwczewski (ps. Japan). Z dworca PKP idziemy w prawo wzdu torw do prze jazdu kolejowego. Dalej kierujemy si do widocznego Budow bunkra trwaa miesic. Wejcie do niego, pomnika. Stoi on przy drodze do Wiecka i Lenej Huty. przez otwr 50 x 60 cm, znajdowao si pod skrzyni Pomnik Czynu Zbrojnego Kolejarzy Ziemi Gdaskiej z piaskiem w garau powozu konnego. Powierzchnia bun i Pomorza, zbudowany wedug projektu W. P i e t r o n kra wynosia okoo 15 m2 a jego wysoko 2 m. Rczn i W. Sampa, zosta odsonity w 1969 roku. Na pomniku maszyn drukarsk, typu Tygiel" oraz czcionki wykra wyryte s napiy: Pamici Kolejarzy Ziemi Gdaskiej dziono z Czerska w dniu 6 kwietnia 1941 roku. Druk roz i Pomorza, Pomordowanym i Polegym z Hitlerowskim poczto na przeomie maja i czerwca tego samego roku. Najedc w latach 1939-1945 - Kolejarze DOKP Gazetka nosia tytu Gos Serca Polskiego, ktrej wyda Gdask, S tam te inne napisy: Westerplatte, Oksywie, no w okresie dziaania drukarni okoo 30 numerw w na Poczta Polska, Kosynierzy Gdyni, Wa Pomorski, miej kadzie od 500 -1000 egzemplarzy. Materiay do druku sca walk o wyzwolenie Pomorza i Wybrzea Gdaskiego. napyway za porednictwem skrzynki kontaktowej, umie Po zapaleniu znicza wracamy do przejazdu kolejowe szczonej na skraju lasu. go i dalej ulic Dworcow, obok myna Wolanin, prze W 1943 roku gestapo wpado na trop drukarni; chodzimy przez szos Tczew - Chojnice. Dalej przez las, w okolicy pojawi si faszywy ksidz (Pupilek"), bd ulic Len, dochodzimy do ulicy Starowiejskiej. Przy bu cy prawdopodobnie niemieckim agentem. Te okoliczno dynku nr 35 skrcamy w prawo i po chwili jestemy przy ci zmusiy do likwidacji drukarni. Zdemontowano j Wdzie. Po przekroczeniu rzeki znajdziemy si ju na te i wywieziono a jej czci zakopano w rnych miejscach renie wsi Jastrzbie. Z okolicznego wzgrza rozpociera na terenie lasu Weltrowskich. Zasypano rwnie bunkier. Na kolejn wycieczk, zorganizowan przez Nadwilaski Klub Krajoznawczy Trsow", uda limy si do Czarnej Wody. Wdrwka odbya si szlakiem konspiracyjnej drukarni z lat okupacji, ktr poprowadzi bezporedni uczestnik tamtych wydarze, Jzef Weltrowski ps. Pstrg".

KMR

23

Dzisiaj w miejscu konspiracyjnej drukarni znajduje si ogrdek przydomowy. Dalszy etap wdrwki prowadzi drog len w kie runku Osiecznej, do Kamionki, gdzie zostay zakopane czci zdemontowanej maszyny drukarskiej wraz z czcion kami. W tym celu wykorzystano wyrobisko niemieckiej firmy Dukendorf. Zaraz po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej dru karni zainteresowa si Urzd Bezpieczestwa, na ktre go polecenie wydobyto poszczeglne czci maszyny i przekazano je do Starogardu. W 1996 roku grupa po szukiwaczy Latebry" z Gdaska, przy pomocy Jzefa Weltrowskiego, przeprowadzia poszukiwania na tych terenach w wyniku czego odnaleziono jeszcze czcionki, pod kady i zaciski do segregatorw. Szczegln uwag zwraca j metalowe klisze z rysunkami przedstawiajcymi komi niarza czy pann opart o pomnik pod plczc wierzb. W innym miejscu, na nadrzecznej skarpie, wymienieni ju poszukiwacze, odnaleli gilotyn do cicia papieru, (na ktrej widnieje napis: No 3431. Karl Krause - Leipzig") i butelki z zachowanymi oryginalnymi egzempla rzami drukowanej gazetki. Naley przypuszcza, e pod ziemi znajduj si jeszcze inne wiadectwa konspiracyj nej dziaalnoci. Idc dalej, przewodnik wyprawy, Jzef Weltrowski, prowadzi nas wysok skarp w d rzeki skd roz tacza si urokliwy widok na dolin Wdy. Dochodzimy do kocowego fragmentu pola rodziny Weltrowskich przez miejscowych zwanego Krzyek. Na tym odcin ku Wda przyspiesza swj bieg i dlatego w latach mi dzywojennych planowano w tym miejscu wybudowa zapor i wodn elektrowni. Idc wzdu Wdy docho dzimy do kolejnej wioski. ZIMNE ZDROJE, wie o zwartej zabudowie ley na brzegu Wdy 105-121 m npm. W roku 1652 tereny te za siedli starosta borzechowski Jan Kos (1626-1655), pniejszy wojewoda chemiski (1648-1662). Dalsi osa dnicy przybyli tu w 1665 roku. Kolejny dokument osadczy zosta, wystawiony w roku 1683 przez nastpnego starost borzechowskiego Aleksandra Ksowskiego-Bautzendorfa, wiadczy o dalszej akcji osiedleczej. W tamtych czasach przez Wd przeprawiano si w brd. Dzisiaj mieszkacom tych terenw suy wybu dowany w latach 1962-1963 most drewniany, o nonoci 6 ton. wsparty na dwunastu betonowych podporach. We wsi, pod numerem 16, znajduje si wzniesiony w 1870 roku budynek z czerwonej cegy. Jest to dawna szkol, gdzie w 1906 roku 55 uczcych si tam dzieci.

zastrjkowao przeciwko nauczaniu w jzyku niemieckim. Po wejciu na te tereny w 1939 roku okupantw niemiec kich szkoa dowiadczya wikszych przeladowa ni w latach zaboru pruskiego. wiadczy o tym tablica umie szczona na budynku: Wadysaw Szablewski nauczyciel tej szkoy zosta zamordowany przez siepaczy hitlerowskich w padzierniku 1939 r. Cze Jego Pamici W centrum wsi stoi trzystopniowa kapliczka przydro na, wzniesiona w 1934 roku, z figur Matki Boskiej. Przy drodze z ga i Czarnej Wody do Klanin, Osiecznej i Oswka, na polu pastwa Kaszubowskich, stoi krzy po wicony przez ks. Jana Kiczka (proboszcza parafii g), ks. Romana Bruskiego (proboszcza parafii Czarna Woda) i ojca Mirosawa Kropidowskiego (misjonarza Werbisty z Brazylii) w dniu 14 lipca 1996 roku. Z Zimnych Zdrojw udajemy si w kierunku Czarnej Wody. Po drodze spogldamy jeszcze na ruiny myna, ktry na dopywie Wdy zwanym Struga istnia od niepa mitnych czasw. Wiadomo, e w roku 1892 myn wod ny nalea do Polaka o nazwisku Dembiski; nastpnie w latach midzywojennych stanowi wasno Prylw (prawdziwe nazwisko polskie Pestka), a w okresie dru giej wojny wiatowej nalea do Niemca Malkiego. Po zakoczeniu dziaa wojennych uleg czciowemu zni szczeniu, sprawna bya tylko turbina. Dzisiaj obiekt jest ju cakowit ruin. Na skrzyowaniu drg (Czarna Woda, Lubiki. Zimne Zdroje, Oswek) Jzef pokazuje pozostaoci kapliczki przydronej, ktra staa w tym miejscu a do 1940 roku. Kapliczk t zniszczy syn Malkiego - Alfred. Jak prze kaza Jzef, dokadnie rok po tym postpku Alfred zgin na froncie wschodnim, zapewne bya to kara za zniszcze nie upamitnionego miejsca. Std do Czarnej Wody ju niedaleko. Zanim jed nak tam dojdziemy, musimy przej przez kompleks sztucznych k, ktre nawadniane s systemem kana w zbudowanych w latach 1840-1848 przy okazji bu dowy Kanau Wdy. W Czarnej Wodzie koczy si nasz pitnastokilometrowy szlak, obfitujcy w lene uroki i bogaty w historyczne wydarzenia. Zainteresowanym, chccym dowiedzie si czego wicej o dziaalnoci drukarni, polecam ksik Jze fa Weltrowskiego pt.: Drukarnia w Borach Tuchol skich z. lat 1941-1943".

24

KMR

a Kociewiu, wedug stanu na ko niec 1997 roku, mamy 20 rezerwa tw przyrody. W tej liczbie uwzgl dnia si ju te projektowane, ktre niebawem zostan wczone do oficjalnego re jestru. Najwicej, bo osiem rezerwatw mieci si na terenie Wdeckiego Parku Krajobrazowe go, ktrego dyrekcja mieci si w Osiu. Krajobraz wdeckiego parku jest szczeglnie urokliwy. O potrzebie jego ochrony i panujcej w nim przyrody wiedziano dawno temu. Ju w 1827 roku ochron objto uroczysko z cisami w Wierzchlesie, pooonym nieco poza granica mi Kociewia, a znanym z prac plastycznych Leona Wyczkowskiego. Jest to najstarszy w Polsce ob szar chronionej przyrody. Natomiast starania o objcie ochron skupiska jarzbu brekinii

sosnowego starodrzewia kolonie czapli. Nato miast Krzywe Koo jest uroczyskiem w Ptli Wdy, nieopodal Kasparusa. Nieco na zachd od teje starej borowiackiej wsi ley Zdrojno, naj wikszy rezerwat (168 ha) na ziemi kociewskiej. Jest to dugi odcinek rzeczki Brzezianek, prze znaczony wraz z len i kow rolinnoci dla odnowienia gatunku bobra europejskiego. Za mys si powid: potomstwo wprowadzonych do rezerwatu piciu par bobrw rozprzestrzeni o si na dalsze obszary Kociewia i Borw Tu cholskich. W nadwilaskiej czci Kociewia, koo Opa lenia znajduj si cztery enklawy prawnie chro nionej przyrody. Wioso Mae i Wioso Due s rezerwatami lenymi, gdzie w naturalnych wa runkach na stromych zboczach doliny Wisy za-

koo Szczerkowa sigaj 1895 roku. Te wanie stanowiska brzkw Zygmunta Czubiskiego prawnie zaczto chroni dopiero w 1975 roku. Rezerwat naley do jednego z najwikszych, zaj muje bowiem 102 ha. Pozostae rezerwaty Wdeckiego Parku Kra jobrazowego chroni przede wszystkim kra jobraz i osobliwoci wodno-torfowiskowe. Wrd nich Jezioro Piaseczno, drugie co do wielkoci (158 ha) czy obie te cechy: wybitne walory widokowe i szat rolinn gatunkw ba giennych, w tym stanowiska fioka torfowego. Dolina Wdy i Dolina Ryszki to projektowa ne rezerwaty krajobrazowe, w ktrych cenne s wszystkie elementy przyrody. Jezioro Miedno, rwnie pikne pod wzgldem widokowym, jest ptasim rajem. To tutaj gnied si liczne gatun ki ptactwa wodnego i botnego. Podobnie urokliwe s rezerwaty w okoli cach Osieka. Czapli Wierch, jak sama nazwa wskazuje, chroni gniedce si na wierzchu KMR

choway si na wierzchowinach zbiorowiska gr du sosnowo-dbowego z dodatkiem lip i grabw. Rezerwaty Opalenie Dolne i Opalenie Grne obejmuj fragment nadrzecznego stoku Myskiej Strugi pod Rakowcem. Osobliwoci przyrodni cz tych miejsc s najdalej na pnoc wysunite stanowiska ciepolubnej rolinnoci stepowo-lenej. Warto pamita, e rezerwaty przyrody stwa rzaj szans przetrwania gatunkw rolin i zwie rzt yjcych w naturalnych warunkach. Wraz z nimi przetrwa musi take ich siedlisko. Poza wzgldami cile przyrodniczymi w rezerwatach zachowa naley naturalne wartoci kulturowe i krajobrazowe. Jedno jest pewne: wraz z pulsem nieskaonej przyrody przetrwa rwnie czowiek. Niszczc przyrod czowiek skraca ycie sobie i swoim nastpcom. Roman Landowski

25

Korzystajc z obecnoci w Osiu, przekazujemy za Informatorem Koa Terenowego nr ITowarzystwa Mionikw Borw Tucholskich Gos Osia", fragmenty tekstu Ilustro wanego przewodnika po wojewdztwie pomorskim, wydanego w 1924 roku (Lww Warszawa). Popularna w latach midzywojennych ksika bya podstawowym rdem wiedzy turystycznej o regionie pomorskim. Interesujce nas, niej zamieszczone, frag menty dotycz okolic Osia, do dzisiaj niezmiennie atrakcyjnych. W przedruku zachowa no zasady pisowni wystpujce w oryginale, uwspczeniono nieznacznie stylistyk.

MIECZYSAW OROWICZ

Wycieczka po borach
O S I E , dua wie o charakterze miasteczka o 2.800 mie szkacach, w czem trzecia cz ewangelikw, Hotel Rajkowskiego. Wie, ktra jest najwiksz wsi powiatu wieckiego, jest centrem Borowiakw Borw Tucholskich. Niegdy by to punkt skrzyowania gwnych gocicw, pro wadzcych przez Bory Tucholskie, a znaczenie Osia upado po wybudowaniu kolei. Tdy prowadzia gwna droga do Prus Ksicych, ktrdy w roku 1806 ucieka krl pruski, a za nim nastpowa Napoleon. Kaza on rozszerzy drog, ktra nosi do dzisiaj nazw drogi Napoleona. Parafia bya tu jeszcze w XIII wieku, obecny koci katolicki pochodzi z 1822 roku, odnowiono go i rozszerzono w 1901 roku. Cz stara zbudowana jest z pruskiego muru wraz z wie, za nowe murowane neogotyckie prezbiterjum dostawiono we dle projektu architekta Saegerta. Jest nadto koci ewange licki z wysok wie, murowany z 1865 roku, zbudowany kosztem towarzystwa Gustawa Adolfa. Dla zwiedzenia Borw Tucholskich wskazan jest wy cieczka do Osieka (25 km na pnoc), dokd droga prowadzi bez przerwy lasem. Po drodze pikne, wskie a dugie jezio ro Miedno (80 mnpm), otoczone do wysokimi zalesiony mi brzegami. Przy pnocnym kcie jeziora stoi na jego za chodnim brzegu leniczwka Orli Dwr, obok ktrej ronie wspaniaa lipa. Pnocna cz jeziora, zabagniona, roi si od rzadkich gatunkw wodnego ptactwa. Spotyka si tu lene puchacze, czarne bociany i sokoy. Na kach nadbrzenych pikne kwiaty. Na zachd od leniczwki (5 km na pnoc od Osia) ley Szczyrkowa. Jest to rewir leny, ktry obejmuje partj lasu liciastego obszaru 190 ha, pooon wrd lasw sosnowych. Osobliwoci Szczyrkowej s brekinie, wymie rajce ju drzewo liciaste, ktrego tu jest jeszcze okoo 100 egzemplarzy w rewirze 210. Stanowi one rezerwat przyro dy, a najpikniejsza z brekin ma 26 m wysokoci i 240 cm obwodu. Las ten szczeglnie piknie przedstawia si w jesie ni, kiedy poczerwieniae licie breki barwnie odbijaj od po kych lici bukw i zielonych dbw. Szczyrkowa jest cz sto przedmiotem wycieczek przyrodnikw, a w niemieckiej literaturze naukowej posiada ze wzgldu na swe osobliwoci fauny i flory wiele monografij. Ze Szczyrkowej mona po wrci wprost do Osia, lub ku zachodowi do Tlenia. Chcc wycieczk uoy jako poudniow naley i 5 km z Osia na wschd dawn drog napoleosk a do Sobiskiej rze ki, std na pnoc wzdu zachodniego brzegu jeziora Mied no do Orlego Dworu (3 km), a po zwiedzeniu Szczyrkowej powrt do Tlenia (12 km), ogem 20km co zabierze 6-7 godzin czasu. T L E N , centrum Borw Tucholskich, maa osada lena nad Czarn Wod, ktr przekracza tor kolejowy po wyso kim piknym wiadukcie. Po budowie kolei zacz si Tle szybko rozwija jako letnisko i miejsce wycieczkowe mie szkacw miast okolicznych, powstay te wille letnikw i restauracje. Pensjonat Schauera. Pooenie wrd lasw, k piele w Czarnej Wodzie, majcej charakter rzeki grskiej, czyste powietrze lene, obok wygodnego poczenia kolejo wego, podnosz warto Tlenia jako letniska. Obok hotelu, ktry Niemcy nazywaj kurhausem, park z restauracj letni. Pikna wycieczka na pnoc dolin Czarnej Wody do oddalonej 6 km od leniczwki Stara Rzeka. Czarna Woda tworzy tu pikn, gboko wcit dolin len, przecinajc moren polodowcow. Z powodu do znacznego spadku (2 m na 1 km) i gazw zacielajcych dno rzeki, ma ona charakter rzeki grskiej. Brzegi i zbocza porasta las liciasty, w ktrym przewaaj buki. Najwsze miejsce doliny, nazwa no Piekem. cieki s po obydwch brzegach rzeki. We wsi Stara Rzeka skromna gospoda. Take dalej na pnoc a po Bdno, przedstawia si dolina Czarnej Wody bardzo roman tycznie. Pynie ona tu wrd starego lasu. W rewirze 68 stoi na zachodnim brzegu rzeki, na skraju k, jedna z dwch za chowanych starych sosen bartnych. Idc z Tlenia na poudnie gocicem do Bydgoszczy, do chodzimy po 2 km, do mostu na Ryszce, obok wsi Wierz chy. Rzeka pynie ku zachodowi do Czarnej Wody, tworzc liczne zakrty wrd piknego lasu mieszanego, tzw. Zato ki Ze dworu w Wierzchach, malowniczo pooonego nad stawem, adny widok na dolin Ryszki i Zatoki. Na wschd prowadzi z Tlenia gociniec do Osia, wiod cy przewanie lasem wrd adnych grup bukw i dbw. Rwnolegle prowadzi stary trakt napoleoski, ktrego re sztki pozostay w lesie. Ku zachodowi prowadzi ten sam go ciniec niemal bez przerwy lasami do Tucholir 28 km); po drodze nadlenictwo Trzepciny nad jeziorem. S A R N I A G R K A , nadlenictwo. W ssiedztwie Laski, gdzie do niedawna bya czynna ostatnia smolarnia w Borach Tucholskich. Na wschd jezioro Piaseczna, na po udnie Zazdro, obok ktrej w grupie drzew przy torze ko lejowym stoi Krlewska sosna, najokazalsza sosna Borw Tucholskich. Ma ona 3,7 m rednicy i 34 m wysokoci, lecz jest ju na poy uschnita. KMR

28

BEATA MARIA KOWALEWSKA

W krgu kuni polskoci

O pelpliskim Collegium Marianum
Cz II
NAUCZANIE JZYKA P O L S K I E G O

Sytuacja szkolnictwa redniego na Pomorzu Gdaskim w XIX i na pocztku XX wieku auka jzyka polskiego w szkolnictwie rednim stanowia wane zagadnienie, bowiem chodzio o ksztacenie w jzyku ojczystym przyszej in teligencji Pomorza. Jzyk polski by jedynym przedmiotem, na ktrym mogo si oprze wychowanie patriotyczne, modziey, dlatego spoeczestwo polskie Prus starao si o wpro wadzenie i utrzymanie tego przedmiotu w szkoach rednich. W latach 1815-1920 na terenie Pomorza Gdaskiego istniao 21 szk, w ktrych uczono jzyka ojczystego. Byy to gimnazja w Elblgu, Toruniu, Chojnicach, Chemnie, Wejherowie, Waczu, Brodnicy; dwie szkoy w Gdasku (W tym Akademia Handlowa). Nauka jzyka polskiego odbywaa si rwnie w progimnazjach w Pelplinie, Ku rztniku, Nowym Miecie Lubawskim, Lubawie i w wieciu nad Wis, a take w seminariach nauczycielskich w Grudzidzu, Kocierzynie, Tucholi i Luhawie oraz w pe nych rednich szkoach eskich mieszczcych si w Ko cierzynie i Toruniu. Przez cay okres 1815-1920 lekcje jzyka polskiego utrzymay si tylko w szkoach rednich w Waczu, Kocierzynie i Pelplinie. Jzyk polski by w szkoach rednich tylko tolerowany, a wadze pruskie wyraay zgod na prowadzenie zaj z j zyka ojczystego zazwyczaj tylko pod siln presj Kocioa, miaych i czstych wystpie posw polskich w Berlinie (np. Ignacy yskowski), wspomaganych przez petycje z dzie sitkami tysicy podpisw. Ludno polska orgnizowaa wie ce protestayjne, poza tym do agitacji przyczaa si prasa, powoywano do ycia polskie towarzystwa i zwizki. Modzie polska nie ulega germanizacji, ducha patrio tycznego podtrzymywa rozwijajcy si ruch filomacki, ktry wpywa na samoksztacenie w jzyku polskim, zachca do poznawania literatury i historii. Przykadem wiadczcym o patriotyzmie modziey polskiej by gony proces toru ski z 1901 roku. Na terenie Prus Zachodnich prowadzio swoj dzia alno Towarzystwo Pomocy Naukowej (TPN), powsta e w okresie Wiosny Ludw w Chemnie (1848). Celem towarzystwa byo finansowe wspieranie uczcej si modziey, co w efekcie przyczyniao si do rozwoju zastpw inteligencji polskiej na Pomorzu. Akcj stypendialn prowadzi take Ge neralny Wikariat w Pelplinie. Pomocy udzielano uczniom w Chojniacach, Chemnie, a nawet Wejherowie, Gda sku, Toruniu i Waczu.

Plan nauczania jzyka polskiego i jego realizacja

llegium Marianum w Pelplinie byo jedn z nie wielu szk rednich na terenie Pomorza, w ktrej przez cay czas niewoli, a do roku 1920, jzyk polski by przedmiotem obowizkowym dla wszystkich uczniw, a lekcje jzyka polskiego nie zostay zniesione nawet po gonym procesie toruskim. Istniay dwa gwne czynniki sprzyjajce zachowaniu j zyka ojczystego w progimnazjum. Pierwszy wynika z pry watnego charakteru szkoy pelpliskiej. Naley przypo mnie, e byo to progimnazjum biskupie, wic wpyw pruskich wadz owiatowych by ograniczony, m.in. nie obowizyway w niej przepisy z 1889 i 1900 roku, zmie rzajce do likwidacji jzyka polskiego. Drugi czynnik, niejako chronicy polsko w tym zakadzie, wypywa z zadania stawianego Collegium Marianum. Szkoa miaa wykszta ci przyszych kandydatw do stanu duchownego, a prze cie wikszo ludnoci katolickiej Pomorza bya Polakami. Zarwno wadze wieckie jak i kocielne doskonale zdawa y sobie spraw z tego, e przyszli ksia nie bd mogli wypenia swoich obowizkw duszpasterskich, nie znajc ojczystego jzyka diecezjan. Do roku 1872 sprawy organizacyjne, zwizane- nau czaniem jzyka polskiego w szkolnictwie rednim Prus Zachodnich, byy regulowane niejednolitymi przepisami prawnymi pruskiego Ministerstwa Owiaty. Dlatego przy dzia godzin na ten przedmiot, jego charakter obowizko wy czy nadobowizkowy, struktura planu nauczania, byy rnie ustalane w poszczeglnych zakadach. Od pocztku istnienia Collegium Marianum jzyk polski by uwzgldniony w planie lekcji. W roku szkolnym 1836/37, kiedy szkoa posiadaa tylko jedn klas, na jzyk ojczysty przeznaczono dwie godziny tygodniowo, a lekcji tych udziela kapelan biskupi, ks. Rudolf Hentschel. Uczono gra matyki, dokonywano tumacze z jzyka polskiego na jzyk niemiecki i odwrotnie. W kady czwartek podczas kateche zy biskup Anastazy Sedlag wymaga tumaczenia ewangelii z ostatniej niedzieli z niemieckiego na jzyk polski. W roku szkolnym 1838/39 istniay w zakadzie ju trzy oddziay kla sowe i wwczas uczniowie najniszego oddziau wiczyli nauk o formach, oddzia drugi uczy si koniugacji, trzeci zajmowa si skadni i tumaczeniem tekstw. Uczono nie tylko polskiej gramatyki, ale rwnie polskich wierszy, ktre recytowano z pamici podczas zaj w klasie i trakcie pu blicznych egzaminw. W nastpnych latach, kiedy szkoa

KMR

29

liczya cztery klasy, na lekcjach jzyka polskiego czono od dziay. Klas trzeci i czwart uczy prokurator Agaton Kociemski, natomiast pierwsz i drug kapelan biskup lub jeden z wikariuszy tumskich. Liczba godzin przydzielona na ten przedmiot nie bya ju staa, a wahaa si midzy 2-3 godzinami dla kadego oddziau. Co tydzie chopcy pisali pisemne prace i dodatkowo raz w miesicu byy one przedkadane ksidzu biskupowi. Kiedy Zakad Wychowawczy dla Chopcw rozszerzono i utworzono progimnazjum, wykadowcami jzyka polskie go byli w wikszoci ksia Polacy pochodzcy z Pomorza. Nauka opieraa si nie tylko na czytaniu, tumaczeniu, opa nowywaniu zasad gramatyki polskiej, nauce wierszy na pami. Do planu nauczania dosza historia Polski, ktrej zasuonym wykadowc by ks. Stanisaw Kujot, twrca pet* pliskiej szkoy historycznej". W klasach wyszych orga nizowano wykady literatury polskiej, ktre do gbi poru szay uczucia narodowe polskiej modziey. Nauka jzyka polskiego bya obowizkowa, nie zwal niano z niej nikogo, nawet niemieckich uczniw, ktrych liczba na pocztku XX wieku wzrosa do 30 procent, aby w 1920 roku obniy si do 3,5 procent. Mimo tak duej liczby uczniw niemieckich w Collegium Marianum roz brzmiewaa polska mowa, ktr posugiwano si take podczas rozmw z profesorami. piewano i modlono si w jzyku polskim, a niemieckie kazania byway tylko raz w miesicu. Religii uczy si kady w swoim ojczystym jzyku a do tercji wcznie. Uczono polskich pieni, ktre rozbrzmieway podczas klasowych wycieczek. Jzykiem polskim posugiwali si rwnie profesorowie podczas swoich konferencji, prawie do koca XIX wieku. W trakcie jednej z nich, ks. Pawe Juliusz Teitz zada aby dyskutowano w jzyka niemieckim, gdy on nie rozumie pol skiego. Wwczas dawny jego profesor, ks. Stanisaw Kujot powiedzia: Naleao si lepiej po polsku uczy. Warto do da, e kiedy dyrektorem zakadu by ks. Pawe Teichert, w rozmowach urzdowych z rodzicami uczniw posugiwa si mow polsk, oczywicie jeeli rodzice rwnie mwili w tym jzyku. Duch polskoci mia nieco przygasn, kiedy w 1886 roku rzdy w diecezji obj biskup Leon Redner. Trwa jeszcze Kulturkampf, a silniejsze wwczas prdy antypolskie powo doway zachowanie pewnej ostronoci. Zaniechano wspl nych wycieczek, z programu szkolnego usunito polski piew, cakowicie zaprzestano wystawiania sztuk teatralnych, aby przywrci je dopiero w 1920 roku. Zmieniaa si te kadra nauczycielska. Miejsce polskich profesorw zajli ksi a niemieccy lub narodowo obojtni. Pomimo tych ograni cze, nie przygas duch polskoci w Collegium Marianum; wrcz przeciwnie: kada przeszkoda stawaa si bodcem. Uczniowie sami dbali o zachowanie resztek swobd, mimo zakazw piewali po polsku, powanie traktowali nauk li teratury polskiej i historii, a polskich ksiek dostarczaa im prywatna biblioteka ksidza Kujota. Program nauczania szkolne nie interesoway si jzykiem polskim w takim stopniu jak innymi przedmiotami, W zakresie realizacji programu du swobod po zostawiano nauczycielom, co miao swoje dobre i ze strony. Nie krpowany szczegowymi przepisami nauczyciel mg wykorzysta lekcje polskiego jako moment krzewienia uczu patriotycznych, zamiowa do polskiej literatury, historii, tra dycji. Pruskie Ministrestwo Owiaty do koca XIX wieku Wadze

nie wydawao szczegowych i jednolitych programw nau czania dla szkolnictwa redniego, poza oglnymi wytyczny mi. Lekcje jzyka polskiego byy organizowane i wypenia ne takimi treciami, jakie w danym celu zamierza osign wykadowca, od narodowoci uczniw i nauczycieli, a take od aktualnej sytuacji politycznej. Analizujc publikacje Pawa Czaplewskiego i Romual da Frydrychowicza, dotyczce Collegium Marianum w Pel plinie, ktre wskutek braku rde archiwalnych stanowi jedyny materia do poznania omawianego problemu, okazu je si, e w ramach tego przedmiotu ksztacono chopcw w zakresie zasad gramatyki polskiej, intensywnie wiczono poprawn wymow, deklinacj, koniugacji oraz skadni. Realizowano wiczenia w czytania, pisaniu, deklamacji, tu maczeniu tekstw niemieckich na jzyk polski i odwrotnie. Wymagano pamiciowego opanowania tekstw poetyckich i fragmentw prozy, pieni polskich, ktrych uczono w jedna kowym zakresie co i niemieckich. Uczniowie klas starszych uczestniczyli w wykadach literatury polskiej i historii. Nau czanie jzyka ojczystego zaleao w duej mierze od dobranej literatury, a o tym decydowali wwczas sami nauczyciele. W pelpliskiej szkole lekcje jzyka polskiego, a w szcze glnoci literatury, oparte byy o starannie dobrany wykaz lektur, odmienny dla kadej klasy. Pawe Czapiewski w swojej monografii (Collegium Ma rianum 1836-1936. Na stuletni rocznic.) zamieci tytuy obowizujcych utworw literackich bez podania autorw. Ustalenie autorstwa wszystkich tekstw jest do trudne. Cho cia wykaz ten jest niekompletny, mona na podstawie usta lonych utworw i ich twrcw okreli tematyk porusza nych problemw i dokona szerszej analizy tego przedmiotu. Na przeomie XIX i XX wieku funkcj Ministerstwa Kul tury penio Towarzystwo Przyjaci Nauk (TPN), ktre do programu swojej dziaalnoci wczyo walk o jzyk ojczy sty, popularyzacj wiedzy o dziejach i kulturze polskiej. W myl tych zasad literatura dziecica i modzieowa z tego okresu pisana bya w jzyku polskim ze szczeglnym uwy pukleniem dziejw narodu polskiego. Wrd lektur obowizujcych w Collegium Marianum zawarto utwory literackie o tematyce religijnej, ludowej i patriotycznej. W pamici i wiadomoci Polakw trwae miejce zajy wiersze Franciszka Karpiskiego (1741-1825), a w szczeglnoci jego pieni nabone, z ktrych Pie po ranna (Kiedy ranne wstaj zorze...") i Pie wieczorna (Wszystkie nasze dzienne sprawy...") naleay do najpopu larniejszych. Ujmuj swoj prostot i szczeroci. Religij no wyrazi take Kazimierz Brodziski (1792 - 1835) w hymnicznym wierszu Do Boga. Peen ufnoci w Bo po moc, prosi o wolno dla Ojczyzny: Z gruzw wizienia woamy do Ciebie: Wr nam ojczyzn, o Boe na niebie, bez ktrej, Pewnie jak bez Ciebie, Boe, Lach y nie moe. Ducha patriotyzmu podtrzymywaa take twrczo reli gijna Jana Kochanowskiego (1530-1584), szczeglnie jego Psaterz Dawidw, stanowicy pochwa Boga jako Stwr cy i artysty. W Psalmie 91 (Kto si w opiek...") wizerunek Boga jest stylizowany, aby uwydatni Jego potg i moc. Do rwnie znanych lirykw o tematyce religijnej naley Hymn Juliusza Sowackiego (1809 -1849), przeplatany litanijnym refrenem Smutno mi Boe". Wiersz przepojony jest cichym smutkiem za ojczystym krajem, porzuconym na za wsze, a przypomnianym bocianim lotem. Nastpny tekst Hymn do Boga, jaki znajdujemy w za czonym spisie lektur, jest autorstwa Jana Pawa Woronicza (1757 lub 1753 - 1829). Koncepcja literacka utworu wspie-

30

KMR

ra si na zaoeniu, e dziejami ludzkoci kieruje Opatrz no, a Jej wyroki s sprawiedliwe. Std wniosek, e Polacy zasuguj na swj los, niezalenie od postpowania mocarstw ociennych, a jedyna nadzieja ley w miosierdziu Boga, w pokucie i nawrceniu. Nurt twrczoci ludowej wrd lektur Collegium Marianum prezentowa Kazimierz Brodziski, autor pogod nej i wdzicznej sielanki Wiesaw, mwicej o dobroci, poczciwoci, religijnoci wieniaczej. Ludowy charakter uwydatni poeta wprowadzajc realia folklorystyczne. Najwicej utworw o tematyce ludowej zaczerpnito z twrczoci Adama Mickiewicza (1798 -1855). Jego balla dy wite, Pani Twardowska, Trzech Budrysw, Alpuhara opieraj si na baniach, legendach i opowieciach literac kich Realia historyczne nie zawsze s w nich dokadne, nie o to przecie chodzio. Mickiewiczowskie zblienie do kul tury ludowej miao wwczas gbokie uzasadnienie. W czasie zaborw lud by grup spoeczn w najmniej szym stopniu podatn na wynarodowienie, a zatem jego kultura stawaa si ostoj kultury polskiej. Tematyki ludowej dotyczyy te inne utwory, nie ustalone go autorstwa, np.: Prostak wiejski, Grale w Tatrach, Jak to na Mazurach, Jak to na Gralach, Pie niwiarzy itp. Krzewienie patriotyzmu nie mogoby by efektywne, gdy by nie twrczo Adama Mickiewicza, Juliusza Sowackie go, Kazimierza Brodziskiego, Franciszka D. Knianina i wielu innych. Znaczenie Mickiewicza w literaturze polskiej polega na wartoci artystycznej i ideowej jego dzie, ktre wwczas stanowiy fundament wiadomoci narodowej Po lakw. Bohaterowie Mickiewiszowscy stawali si autentycz nymi wzorami spoecznymi, a dziaanie Konrada Wallenroda miao uwiadamia, e dla dobra ojczyzny, z braku innych moliwoci, mona nawet przej na pozycj wroga, by zwal cza go od wewntrz. Mit Mickiewicza, bo o takim mona mwi, umocni si szczeglnie po wydaniu epopei narodo wej, Pana Tadeusza, ktra tsknicym emigrantom przyno sia namiastk wyidealizowanej, wwczas nieosigalnej oj czyzny. Mistrzowsko przedstawione krajobrazy i zwyczaje wzmagay si de niepodlegociowych. Jan Bielecki Juliusza Sowackiego to opowie, w ktrej mona doszuka si wsplnych wtkw z Konradem Wal lenrodem i Grayn Adama Mickiewicza. Na pierwszy plan wysuwa si tutaj problem wykltego zdrajcy ojczyzny, ktry - jak kady bohater romantyczny - jest nieszczliwy... Przedstawicielem napoleoskiej generacji by Kazimierz Brodziski (1791-1835), piszcy wiersze - pobudki, tchnce radosn wiar w zwycistwo (np. Mazur). Tworzy zgodnie z zasad, i poezja powinna by zwierciadem jzyka, czucia i obyczajw kadego narodu. Kontynuatorem kierunku poezji Brodziskiego by poeta powstaniec Jan Nepomucen Jakowski (1807 lub 1812-1882), twrca - znanego jako pie - utworu Ballada jakich wiele. Kolejnym twrc literatury patriotycznej by Franci szek Dionizy Knianin, poeta ywo interesujcy si i g boko przeywajcy sytuacj polityczn kraju. Spod jego pira wysza Oda na stuletni obchd zwycistwa Jana III pod Wiedniem. Analizujc lektury obowizujce w pelpliskiej szkole, nie sposb pomin Trenw Jana z Czarnolasu, tym bardziej, e jego twrczo zyskaa niemiertelno. Treny powstay z powodu przedwczesnej mierci trzyletniej crki Urszuli. Chocia maj charakter osobisty, tkwi w nich wyznania na temat ludzkiego losu. Cierpienie, nieszczcia, zaamania s wtopione w ludzki ywot, ale mimo to trzeba dalej kroczy okrelon drog postpowania w tym yciu". W Trenach Jan Kochanowski, jako cierpicy ojciec, zwraca si ze swoim

nieszczciem do Boga. Peen blu i goryczy, po utracie uko chanej creczki, poddaje si Opatrznoci Boej. W zestawie literatury dla Collegium Marianum, oprcz utworw o charakterze religijnym, patriotycznym i ludowym, nie zabrako bajek i powiastek Stanisawa Jachowicza, Igna cego Krasickiego, Stanisawa Trembeckiego. Te krtkie utwo ry wierszowane stay si swego rodzaju narzdziem spoecz nej edukacji. Bajki Krasickiego Dzieci i ojciec, Dzieci i aby, Czapla, ryby i rak, Kruk i lis, Wilczki mwi o yciu spo ecznym, politycznym, odsaniaj ponury obraz wiata. Wbrew pozorom nie byy one adresowane do dzieci. Wsptwrc literatury dziecicej by Stanisaw Jacho wicz (1796-1857), ktrego powiastki i bajki niekiedy oparte byy na motywach ludowych, a tematem sigay do wiata dzieci, ich najbliszego rodowiska. Przeycia i przygody bo haterw byy opatrzone moraem. Przebijaa w nich jaka ma cierzyska yczliwo, zaprawiona humorem. Ze wzgldu na swoj wymow dydaktyczn i moralizatorsk, suyy wychowaniu, ksztatowaniu ludzkich postaw i charakterw. Analizujc podany przez Pawa Czaplewskiego wykaz lek tur, wyranie zarysowuje si pewna gradacja, tzn. zamieszczo ne w nim utwory literackie uoone s wedug zasady stopnio wania trudnoci, a szczeglnie podkrela to podzia na klasy. Tak wic wyranie wida, e w programie nauczania klas naj niszych uwzgldnione byy przede wszystkim pieni religij ne, bajki i powiastki, aby w klasach starszych mc podda analizie literackiej utwory trudniejsze, bardziej ambitne, czy li cykl Trenw Jana Kochanowskiego, ballady, powieci hi storyczne o wymowie dramatycznej, na czele z nasz epopej narodow - Pan Tadeusz - omawian fragmentarycznie. Istotnego znaczenia nabieraj cechy wsplne dobranych lektur, ich dydaktyczny i moralizatorski charakter oraz nace chowanie patriotyzmem (czasami tylko tym lokalnym, regio nalnym) i szczer religijnoci. Obowizujcym w Collegium Marianum wykaz lektur nie mg by wic dzieem przypadku czy jakiego swobodnego wyboru. Starannie dobrany i przemylany pod kadym wzgl dem, w wczesnej sytuacji polityczne suy pokrzepieniu serc". Posiada solidne podstawy w statucie szkoy, wedug ktrego chopcy mieli by wychowywani w duchu chrzeci jaskim i ju od pocztku,ksztaceni w jzyku polskim. Podrczniki

doborze podrcznikw w szkolnictwie rednim Pomorza Gdaskiego w XIX wieku panowaa dua dowolno. Ministerstwo Owiaty nie za twierdzao wwczas podrcznikw, o ich wprowadzeniu do uytku decydowali najczciej nauczyciele, dyrektorzy szk. Jeli ksika bya ju wprowadzona do jakiegokolwiek za kadu, to z powodzeniem mogy j stosowa inne szkoy, nie wymagano w tej kwestii adnego zezwolenia wadz. Nato miast jeeli wprowadzono podrcznik cakowicie nowy, na leao zoy wniosek do Prowincjonalnego Kolegium Szkol nego wraz z uzasadnieniem walorw nowego podrcznika. Swoboda ta zostaa ukrcona wydanym 12 stycznia 1880 roku rozporzdzeniem, ktre dla wprowadzenia nowego podrcz nika wymagao zgody Ministerstwa Owiaty. Od tego roku wysze wadze szkolne wydaway ju obowizujce spisy podrcznikw. Opiniowaniem podrcznikw szkolnych, a take ksiek przeznaczonych do nauki jzyka polskiego, na pocztku XX wieku zajmowaa si poradnia pedagogiczna dla szkolnictwa redniego w Berlinie. Ksiki szkolne do nau ki jzyka polskiego, przeznaczone dla uczniw-Polakw, dzie liy si na podrczniki historii literatury, wypisy i gramatyk.

KMR

31

W pelpliskim progimnazjum nauka jzyka polskiego roz pocza si wraz z otwarciem Szkoy. W pierwszych latach istnienia zakadu gramatyki uczono w oparciu o podrcznik Karola Pohla. Do tumacze z jzyka polskiego na niemiecki suya Ksika uczebna dla szk biskupstwa warmiskigo, a do tumacze odwrotnych bardzo rozpowszechniona ksika Koszyk kwiatw, ktr po roku zastpiy Wypisy Nowickiego (1840 r.). Na podstawie dodatku do Wypisw uczono gramatyki. Romuald Frydrychowicz podaje, e wrd podrcznikw do tumacze stosowany by Polski Przyja ciel Dzieci dla szkl katolickich. Wrd podrcznikw gra matyki, uywanych od 1853 roku, wymienione s ksiki Szostakowskiego, Muczkowskiego i oprcz tego Wybr prozy i poezji Popliskiego. Wraz z rozszerzeniem szkoy na progimnazjum korzysta no z czytanek, gramatyki Jerzykowskiego; istniay te podrcz niki pomocnicze, ktrych uywano do nauki historii polskiej. Wymieni tu naley: Wieczory pod lip, ksik Antoniewi cza i Maryan z nad Dniepru ,ktre w czasie szkolnych wizy tacji skrztnie ukrywano. Wrd podrcznikw zawierajcych wypisy, na szczegl ne omwienie - ze wzgldu na bogat tre - zasuguje Wy br prozy i poezji polskiej Antoniego Popliskiego. Autor, wieloletni nauczyciel gimnazjalny, w doborze materiau szcze gln uwag zwrci na wartoci wychowawcze (moralne, estetyczne). Podrcznik ten skada si z dwch czci: wypi sw z prozy i wypisw powiconych poezji. W czci pierw szej zamieszczone zostay bajki, anegdoty, przypowieci, po wieci, powiastki, powieci wschodnie, opisy przyrody, opisy ywe, czytanki o moralnoci. W czci drugiej autor wyr ni: pisane wierszem bajki, legendy, powieci, ballady, poe zje liryczne, elegie, poezj dydaktyczn. Umieszczony w tym Wyborze materia tekstowy dotyczy historii, kultury i oby czajw dawnej Polski, jeszcze tej przedrozbiorowej. W cz ci pierwszej zamieszczone byy czytanki o nastpujcych tytuach: O panu owczym, Jaka bya szlachta polska, Chryzostom Pasek, Bolesaw Krzywousty, Wspomnienia Karpi skiego z XVII wieku, Uczta staropolska, owy na wilka, Przysowia narodowe, Kalendarz zwyczajowy i wiele in nych. Pozostae czytanki tematycznie zwizane byy z geo grafi, z kultur staroytn i Bliskiego Wschodu oraz szeroko pojt moralnoci. W czci drugiej zamieszczone zostay utwory nastpujcych poetw: Kochanowskiego, Krasickie go, Trembeckiego, Niemcewicza, Mickiewicza, Fredry, Komiana, Jachowicza. Podrcznik Popliskiego drukowano, poczwszy od 183 8 roku, w kilku wydaniach. Korzystay z niego gimnazja na Pomorzu w drugiej poowie XIX wieku, co byo szczegl nie celowe ze wzgldu na postpujcy proces germanizacji. Spord podrcznikw przeznaczonych do nauki gramatyki, dla uczniw narodowoci polskiej, czsto uywana bya Polska gramatyka mniejsza Jzefa Szostakowskiego, pierwotnie przeznaczona dla nauczycieli. Miaa ona charak ter teoretycznego wykadu prawide gramatyki bez uwzgl dnienia wicze. Ksika skadaa si z trzech czci. Cz pierwsza powicona bya gosowni, omawiaa rwnie pod stawowe zasady ortografii. W drugiej opracowane byy cz ci mowy. Natomiast cz trzecia powicona bya skadni; zawieraa podstawowe zasady interpunkcji, a ponadto uwzgl dniaa elementarne wiadomoci z poetyki. Wszelka wiedza eksponowana w tym podrczniku przekazywana bya metod dedukcyjn Autor najpierw podawa tre pojcia gramatycz nego, nastpnie regu, a wszystko ilustrowa przykadami (cytowane fragmenty wierszy byy autorstwa J. Kochanow skiego). Na kocu zwraca uwag na wyjtki odbiegajce od reguy. Gramatyk Szostakowskiego cechowaa przejrzysto

i systematyczno omawianych zagadnie. Czytelne, caostro nicowe tablice zawarte w tekcie suyy jako pomoc w przyswojenia odmian rzeczownikw, czasownikw i liczebnikw. Obok podrcznika Szostakowskiego w Collegium Marianum wprowadzono Gramatyk jzyka polskiego Jzefa Muczkowskiego, profesora Uniwersytetu Jagielloskiego. Zawarty w niej wykad wiadomoci gramatycznych napisany by na poziomie uniwersyteckim. Podrcznik skada si z czterech czci Zrdosw, Skadnia, Wierszowanie, Pisow nia). W pierwszej omwione zostay czci mowy; w drugiej wykad dotyczy zwizkw w zdaniu, budowy zda, ich szyku; w trzeciej zajto si wierszowaniem w oglnoci"; czwarta omawiaa wybrane zasady pisowni. Tak wic, oprcz regu gra matycznych, podane w nim byy zasady poetyki i ortografii. Ksika liczya 300 stron, lecz nie zawieraa wicze. W roz dziale Znaki pisarskie autor zamieci jako przykady, fragmenty tekstw literackich znanych twrcw polskich, m.in. Kochanowskiego, Niemcewicza, niadeckiego, Skargi, Naruszewi cza, Dmochowskiego, Karpiskiego, Starowolskiego. Autoro wi podrcznika mona jedynie zarzuci to, e nie napisa owej gramatyki wedug zasad dydaktycznych, ale profesor nie prze widywa, i bdzie uywa go modzie gimnazjalna. Szkoa pelpliska korzystaa take z podrcznika Anto niego Jerzykowskiego zatytuowanego Gramatyka polska dla pocztkowego uytku modziey szkolnej. Profesor Jerzy Szews zamieszcza w wykazie podrcznikmr, z ktrych korzystano w Pelplinie, Ksik do czytania Ewarysta Estkowskiego, wczesnego nauczyciela, pedago ga, dziaacza owiatowego. Wydawa on publikacje dla dzie ci w formie ksiek do czytania, z przeznaczeniem dla nau czania pocztkowego i ludu. Szczegln uwag naley zwrci na podrczniki suce do nauki historii. Bardzo popularne byy Wieczory pod lip Lucjana Siemieskiego, stanowice swego rodzaju histori polsk dla ludu", zawart w gawdach Grzegorza spod Racawic (pseudonim L. Siemieski). Podrcznik by rozpro wadzany po kraju w wielu wydaniach. W latach szedziesitych i siedemdziesitych XIX stu lecia w Collegium Marianum histori wykada ks. Stanisaw Kujot. Pocztkowo korzystano z Wieczorw pod lip, a pniej z podrcznika Feliksa Antoniewicza Historia polska w zary sie z geografi i map dawnej Polski dla pocztkujcej mo dziey. Uywano take podrcznika Maryan z nad Dniepru oraz Dzieje Polski Emilii Cyfrowicz. Powysze podrczniki drukowane i dostarczane byy z Wielkiego Ksistwa Poznaskiego, gdzie nie tylko pano wa oywiony ruch wydawniczy, ale Polacy korzystali tam z wikszych swobd narodowych. Obowizkow nauk jzyka polskiego objci byli rw nie uczniowie niemieccy. Dla nich przeznaczone byy nast pujce podrczniki: - Karola Pohla, Grammatik der Polnischen Sprache, - Antoniego Popliskiego, Elementarbuch der Polnischen Sprache, - Jana Popliskiego Grammatik der Polnischen Sprache. Podrcznik Pohla stosowany by przed 1900 rokiem, ele mentarza Popliskiego zaczto uywa w pierwszych latach XX wieku. Obie ksiki uczyy jzyka polskiego w oparciu o swka i tumaczenia. Gramatk w ksice Popliskiego przedstawiono zawile, nie zamieszczono wypisw z literatury. Krytycznie oceniano rwnie gramatyk Jana Popliskie go, jako pen bdw i sprzecznoci. W zasadzie podrczni ki braci Popliskich traktoway jzyk polski bezdusznie, ogra niczajc jego nauk cile do celw praktycznych. Polskimi podrcznikami byy tylko z nazwy.
Cd. w nastpnym numerze

KMR

KAZIMIERZ ICKIEWICZ

Pelpliska filia Pastwowej Szkoy Muzycznej

w Tczewie

Placwka muzyczna w Pelplinie, zlokalizowana w Domu Kultury przy Placu Grunwaldzkim 2, istnieje od wrzenia 1952 roku. Pocztkowo funkcjonowaa na prawach Pastwowego Ogniska Muzycznego, przeniesionego z Rudna (1947-1952). W wyniku porozumienia wadz administra cyjnych gminy Pelplin oraz Wydziau Kultury i Sztuki w Gdasku, dnia 1 lutego 1972 roku po wstaa Pastwowa Szkoa Muzyczna I stopnia jako filia placwki w Tczewie. unkcj kierownikw penili kolejno: Franciszek Ratajczak (1972-1980), Maria Franz (19801986), Barbara Geldon (1986-1987 oraz 19881992), Aniela Brandt (1987-1988 oraz 1992-1996) i Krystyna Dettlaff-Czocher (1996 - do chwili obecnej). Brak miejscowych nauczycieli jest pewnym utru dnieniem organizacyjnym i gwnym powodem stosun kowo czstej rotacji kadry pedagogicznej. Nauczyciele dojedaj gwnie z Tczewa, Starogardu Gdaskie go, a w przyszoci rwnie z Trjmiasta. W tym kontekcie na wyjtkowe uznanie zasuguje dugoletnia i oddana praca Henryka Rzepiskiego, na uczyciela gry na akordeonie (1952-1962 oraz 19691984). Swoj dug i sumienn prac zaznaczya si rwnie w historii szkoy Jadwiga Rutkowska, pracow nik administracyjny (1972-1995). Sta trosk szkoy bya zawsze jej skromna pod kadym wzgldem baza lokalowa, obciona dodatkowo zym stanem technicz nym budynku. Do 1985 roku szkoa korzystaa z wszyst kich pomieszcze na II pitrze. Z chwil wyprowadzenia si Biblioteki Miejskiej, odzyskany lokal na I pitrze przy znano Szkole Muzycznej (decyzja Urzdu Miasta), co w istotny sposb usprawnio organizacj pracy, zwaszcza zaj dydaktycznych. Specyfikacj placwki muzycznej w Pelplinie jest szczeglna otwarto w przyjmowaniu uzdol nionej modziey rwnie w znacznej mierze spoza Pelpli na Dugoletnie dowiadczenie i obserwacja szkoy w tym zakresie potwierdzaj celowo dotychczaso wych zaoe. Praca dydaktyczno-wychowawcza szkoy, rozumia na bardzo szeroko w poczeniu z wysokim profesjo nalizmem kadry pedagogicznej, umoliwia najlepszym uczniom uczestniczenie w prestiowych imprezach i wydarzeniach muzycznych o zasigu midzyszkolnym, np.: przesuchania okrgowe, festiwale i konkursy. Arty styczn edukacj dopeniaj, organizowane przy znacz nej pomocy finansowej i opiekuczej Komitetu Rodzi cielskiego, wyjazdy na koncerty i przedstawienia do profesjonalnych instytucji muzycznych.

Szkoa Muzyczna w Pelplinie rozwija rwnie dzia alno kulturotwrcz na rzecz rodowiska, realizujc audycje muzyczne i koncerty z udziaem uczniw i nau czycieli dla rnych grup spoecznych. Wdzicznymi suchaczami okazuj si zawsze uczniowie szk pod stawowych, dzieci przedszkolne i pensjonariusze Domu Opieki Spoecznej. Do tradycji nale ju koncerty oglnomiejskie w ki nie Wierzyca", ktre odbywaj si dwukrotnie w cigu roku szkolnego (popisy proczne i roczne uczniw wszy stkich specjalnoci). W latach 70. prnie dziaaa - powoana przy Urz dzie Miejskim - Dta Orkiestra Modzieowa rekrutu jca swoich czonkw spord uczniw Pastwowej Szkoy Muzycznej. Rezultatem pracy zespou byy kon certy uwietniajce rne uroczystoci pastwowe. Opiekunem i dyrygentem orkiestry by wczesny kie rownik filii, Franciszek Ratajczak. Dorobkiem 25 letniej pracy szkoy jest niewtpliwie wyksztacenie szedziesiciu absolwentw, z ktrych najzdolniejsi kontynuuj nauk w szkoach muzycznych II stopnia. Inni realizuj swoje muzyczne zainteresowa nia na pedagogicznych kierunkach studiw z wycho waniem muzycznym czy te w miejscowym Studium Organistowskim. Inicjatyw szkoy byo nawizanie kontaktu z Rozgo ni Diecezji Pelpliskiej Radio Gos", w rezultacie czego zaczy powstawa sesje nagraniowe, przybliajce dzia alno szkoy nie tylko mieszkacom Pelplina. Od wrzenia 1996 roku po wprowadzeniu nowych pla nw nauczania, ktre zreformoway dotychczasowy mo del ksztacenia, modzie uczy si w dwch niezalenych cyklach dydaktycznych: 6 letnim (w klasie fortepianu, skrzypiec, akordeonu i gitary klasycznej) i 3 letnim obej mujcym tylko instrumenty dte (w klasie fletu, klarne tu i trbki). Szkoa daje szans uzyskania wyksztacenia muzycznego dzieciom i modziey z Pelplina i okolicznych wsi. W dalszym cigu wywiera znaczny wpyw na ycie kulturalne miasta.

KMR

33

Archeologia zajmuje si odkrywaniem, wydobywaniem zabytkw kultury materialnej, aby nastpnie na tej podstawie zrekonstruowa obraz ycia codziennego i duchowego spoeczestw yjcych w rnych czasach poczwszy od uformowania gatunku Homo sapiens po wspczesno.

ALEKSANDER ANDRZEJEWSKI TADEUSZ GRABARCZYK

Spod opaty archeologa

Wystawa przeszoci okolic Czarnej Wody
Pierwsi rolnicy i hodowcy w epoce kamienia Kultura pomorska w epoce elaza
ezporednio po osadnictwie zwizanym z kultur u yck, pojawili si przedstawiciele tzw. kultury po morskiej, ktra na terenie Borw Tucholskich egzy stowaa w okresie okoo 650 do okoo 150 roku p.n.e. Nazwa kultury jest oczywicie zwizana z Pomorzem, bo wiem tutaj pojawia si najwczeniej oraz na tym terenie jest najwicej znalezisk zwizanych z jej osadnictwem. Ludno tej kultury wprowadzia do powszechnego uytku wyroby wykonane z elaza, ktre na Pomorzu byo wytapiane z rud darniowych. Najblisze stanowisko znajduje si w Odrach, niedaleko rezerwatu. Odkryto tam cmentarzysko, na ktrym chowano zmarych po uprzednim spaleniu i wsypa niu przepalonych koci do glinianych naczy zwanych po pielnicami lub urnami.

ierwsi ludzie pojawili si w najbliszej okolicy Czar nej Wody, w rejonie wsi Klonowice. W osadzie, jak rwnie w jej bezporednim ssiedztwie - nad Wd odkryto najstarsze pozostaoci ladw ludzkich. Byy to obo zowiska ludnoci zajmujcej si zbieractwem, owiectwem i rybowstwem. Jedynym surowcem, z ktrego wykonywali narzdzia, by krzemie. Czas ich pobytu w tych okolicach trwa okoo 500 lat (6000-5500 lat p.n.e.). Nieco pniej po jawili si pierwsi rolnicy i hodowcy, oni take w okolicach Klonowie znaleli stosunkowo dobre warunki dla swojej eg zystencji Prezentowane zabytki s zwizane z dziaalnoci naj starszych spoeczestw rolniczo-hodowlanych i ukazuj pod stawowe surowce, z ktrych wykonywano narzdzia pracy: krzemie, kamie i glina (4000-1700 lat p.n.e.).

Kultura uycka epoki brzu

koo 1700 roku przed nasz er na ziemiach polskich wykonywano ju narzdzia i ozdoby ze stopu zwa nego brzem (ok. 90% miedzi + ok. 10% cyny). Na terenach Polski Pnocnej pierwsze wyroby pojawiy si okoo 1000 roku p.n.e. i byy zwizane z pobytem tutaj tzw. ple mion staroeuropejskich, a wic starszych ludw, ktre mieszkay bezporednio przed pojawieniem si plemion indoeuropejskich. Indoeuropejczycy przybyli na t cz kontynentu europejskiego okoo 500 roku p.n.e. i z nich wyksztaciy si m.in. plemiona germaskie i sowiaskie. Przedstawione na wystawie przedmioty pochodz przede wszystkim z niedaleko pooonych Szalamajw. Odkryto m.in. fragmenty naczy glinianych oraz niewielkie przedmioty wykonane z brzu. Ludno, ktra zamieszkiwaa osad w Szaamajach (datowan na lata ok. 1000 - ok. 650 p.n.e.) reprezentowaa kultur uyck, ktrej przedstawiciele zbu dowali znany grd w Biskupinie.

Krgi kamienne - cmentarzysko Gotw

koo 70/80 roku n.e. u ujcia Wisy pojawiy si ple miona germaskie, pochodzce ze Skandynawii (Goci i Gepidzi). W krtkim czasie zajy one nie urodzajne i niezamieszkae ju od ponad 200 lat ziemie Pojezierza Kaszubskiego. Tutaj zakadaj cmentarze, ktre wyrniay si wystpowaniem w ich obrbie kurhanw i kr gw kamiennych. Jeszcze u schyku XIX wieku w okolicach Czarnej Wody znanych byo kilka cmentarzysk gockich, m.in. w Zym Misie i Osowie Lenym nad Wd. Wik szo z nich zostaa zniszczona i obecnie zachowao si ich niewiele. Najwiksze i najbardziej znane cmentarzysko mie ci si w Odrach na terenie rezerwatu Krgi Kamienne". Zajmuje ono powierzchni okoo 16 ha, na ktrej znajduje si 30 kurhanw i 10 krgw kamiennych. Pod kurhanami, w krgach i na paskiej czci terenu odkryto dotychczas po nad 600 pochwkw. Zmarych chowano spalonych i nie spalonych. Na szczegln uwag zasuguj groby, w ktrych pochowano kobiety, bowiem w tym okresie istnia zwyczaj

34

KMR

Otwarcie ekspozycji archeologicznej w dniu 14.02.1998 r. w siedzibie Staej Wystawy Przyrody Doliny Rzeki Wdy i Borw Tucholskich. Na zdjciu od prawej: prof. Leszek Kajzer, dyr. Instytutu Archeologii Uniwersytetu dzkiego, mgr Aleksander Andrzejewski, kierownik bada i Andrzej Grzyb, burmistrz Czarnej Wody skadania do pochwkw kobiecych wyjtkowo bogatych darw. Byy to - pokazane na wystawie - rnego rodzaju ozdoby, jak zapinki ze srebra i brzu, paciorki szklane i bursztynowe, bransolety srebrne i brzowe, wisiorki oraz przedmioty codziennego uytku, jak igy i przliki. W gro bach mskich spotykamy wycznie ostrogi i metalowe ele menty pasa. Prawdopodobnie pod kurhanami chowano zmar ych przedstawicieli starszyzny plemiennej. Mogy one take peni funkcj wspczesnych grobowcw rodzinnych, po niewa ilo grobw waha si od 1 do 3. Groby odkryte w obrbie krgw nale do najmodszych, a wiadomo e krgi byy zawsze stawiane w pocztkach uytkowania" cmentarzyska. To moe oznacza, e wczeniej peniy one funkcj miejsc, na ktrych zbieraa si ludno celem odby wania nieznanych nam praktyk kultowych lub omawiania najwaniejszych spraw. Naley przypuszcza, e kiedy oko o 200-220 roku Goci opucili Pomorze i ruszyli w dalek wdrwk nad Morze Czarne, to wwczas pozostaa nielicz na ludno zacza skada zmarych na krgach kamiennych. Okoo poowy III wieku obszar ten przestaje by zamie szkay. Na kontynencie europejskim trwa tzw. okres w drwek ludw, zwizany z przemieszczaniem duych grup plemiennych. Wtedy te, na przeomie VI i VII wieku pojawi y si na Pomorzu pierwsze grupy Sowian, ktre zasiedliy przede wszystkim tereny Pomorza Zachodniego. Na Pomorzu Wschodnim osadnictwo sowiaskie pojawi si dopiero w IX wieku. dania archeologiczne, ktre dostarczyy wielu informacji o kulturze materialnej mieszkajcej w Borach Tucholskich ludnoci. O wczesnoredniowiecznym Starogardzie wiemy bardzo niewiele. Grd ksicy by usytuowany na lewym brzegu Wieycy. Niestety jego lady zostay zatarte przez rozwijaj ce si pniej miasto. W roku 1198 ksi pomorski Grzymisaw podarowa grd Starogard Joannitom, ktrzy wybu dowali tutaj silnie obwarowany koci w. Jana Chrzciciela. Przy grodzie rycerzy jerozolimskich powstaa osada, ktrej w roku 1350 nadano prawa miejskie.

redniowiecze i czasy nowoytne

Wczesne redniowiecze

O
KMR

becny obszar miejski Czarnej Wody, we wczesnym redniowieczu znajdowa si na pograniczu dwch kasztelanii: raciskiej i starogardzkiej. Jednym z najstarszych punktw osadniczych tamtego okresu w tej czci Pomorza Wschodniego by grd w Raciu koo Tu choli. Zaoony zosta w X wieku i stosunkowo szybko sta si wanym orodkiem administracyjnym i militarnym. Pierw sza wzmianka pisana pochodzi z aktu fundacyjnego klasztoru oliwskiego w 1178 roku. W pocztku XIII wieku grd sta si stolic kasztelanii raciskiej Castellania de Racenze". W 1256 roku zosta spalony przez Wielkopolan i nie odzyska ju, mimo pniejszej odbudowy, swojego zna czenia. W Raciu w latach 1969-1985 prowadzono ba

okresie pnego redniowiecza, teren obecnej Czarnej Wody znajdowa si we wadaniu Krzy akw. Take i wtedy przebiegaa tutaj granica komturstwa tucholskiego i gniewskiego. Po upadku osadnic twa grodowego, w pocztkach XIV wieku, wzroso znacze nie miast na terenie Pomorza Wschodniego. Wizao si to take z opanowaniem tych terenw przez Zakon Krzyacki. Tuchola powstaa dopiero po upadku grodu w Raciu. W wyniku zmian przebiegu drg handlowych, a ponadto skut kiem przejcia Borw Tucholskich w rce Krzyakw i do pywu nowych osadnikw, zaistniaa konieczno zaoenia znacznego centrum osadniczego, a take orodka administra cji zakonnej. Mury miejskie Tucholi wznieli Krzyacy w po cztkach XIV wieku. Dodatkowym elementem obronnym bya fosa. Miasto miao pierwotnie zabudow drewnian. Ludno trudnia si handlem i rzemiosem, a rda potwierdzaj istnienie warsztatw szewskich, kowalskich, garncarskich czy bednarskich. W system obrony miasta wczony by zamek siedziba komturw tucholskich - ktrego umocnienia czyy si z murami miejskimi, tworzc zwart cao.

Najbliszy Czarnej Wodzie orodek miejski wykszta ci si w Starogardzie. Krzyacy pojawili si tutaj w roku 1305, kiedy to odkupili od pomorskiego monowadcy, Piotra wicy, lec na prawym brzegu Wieycy wie i zaoyli tu miasto. Kroniki podaj, e nastpio to w 1309 lub 1310 roku, za zaoycielem by brat Teodat z Floren cji. Miasto, do ktrego prowadziy cztery bramy: tczewska (myska), gdaska (szewska), chojnicka i pelpliska (zwa na take gniewsk) opasano w XIV wieku grubymi mura-

35

mi obronnymi i szerokimi fosami. W roku 1360 joannici zostali zmuszeni do sprzeday swojego lewobrzenego miasta Krzyakom i od tego czasu jest to ju jeden orga nizm miejski. W czasach nowoytnych przez obecn Czarn Wod prowadzi bardzo way szlak komunikacyjny z Torunia do Gdaska. Tutaj te funkcjonowaa przeprawa przez Wd, a w XVII wieku w rdach pisanych spotykamy karczm ulokowan przy teje przeprawie. To wanie tej karczmy

szukali we wrzeniu 1997 roku, na razie bez powodzenia archeolodzy.

ak oto dobiega kresu nasza wyprawa w przeszo tej czci Pomorza. Bya ona moliwa dziki archeo logii, nauce historycznej, pozwalajcej na uzupe nianie suchych faktw, znanych ze rde pisanych. Dzi ki archeologii, dziki jej odkryciom, moemy cho w maej czstce pozna aspekty ycia codziennego ale i te ducho wego miejscowej ludnoci.

Wystawa Archeologia okolic Czarnej Wody bya wanym wydarzeniem kulturalnym nie tylko dla mieszkacw miasta i cieszya si duym powodzeniem

drugiej poowie wrzenia 1997 roku ekspedycja archeologiczna Instytutu Uniwersytetu dzkiego przeprowadzi a badania wykopaliskowe na terenie Czarnej Wody, przy kocu ulicy Starowiejskiej, na wysokim cyplu otoczo nym z trzech stron Wd. Prace miay na celu potwierdzenie informacji zawartych w Lustracjach wojewdz twa malborskiego, chemiskiego i pomorskiego z lat 1570 i 1664 oraz w Lustracji wojewdztwa Prus Krlewskich z lat 1624 roku, ktre mwi o usytuowanej karczmie na pustkowiu Ze Miso nad Wd. Na terenie wytypowanym do bada, w trakcie wczeniejszej prospekcji, natrafiono na uamki naczy glinianych pocho dzcych z XVII wieku. Ilo ich bya na tyle zachcajca, e wsplnie z Urzdem Miasta podjto decyzj o przeprowadzeniu wykopaliskowych bada archeologicznych, w ramach trzech wykopw o cznej powierzchni blisko 5Om2. W czci zachodniej wykopw odkryto relikty nowoytnych (XX w.) konstrukcji ceglanych pieca, bdcych zapewne pozostaoci tzw. letniej kuchni" na wolnym powietrzu. wiadcz o tym przepalone i osmolone cegy, a take materia zabytkowy o niewtpliwych cechach kuchennych. Natomiast w czci wschodniej odkryto warstw kulturow, zawierajc ruchomy materia zabytkowy, ktry naley dato wa na XVII wiek. S to gwnie uamki naczy glinianych. Ich wystpowanie wiadczy o wykorzystywaniu badanego terenu w okresie funkcjonowania wspominanej w rdach karczmy. Dogodny teren, na wysokim brzegu tu przy moliwej w XVII wieku przeprawie przez Wd na tzw. szlaku toruskim", pozwala przypuszcza, e jeeli nawet nie byo tu karczmy, to na pewno tutaj znajdoway si pierwsze domy, z ktrych rozwino si dzisiejsze miasto Czarna Woda.

36

KMR

ROMAN LANDOWSKI

Powstaczy zacig
Poszli w boje chopcy nasze...

yo to w kocu marca 1863 roku. Julian ukaszewski, mody 28-letni lekarz, szybko zjedna sobie sympati duo starszego weterana powsta narodowych 1831 i 1848 roku. Lewi cowy naczelnik Pomorza darzy starszego kombatanta wielkim szacunkiem. Publicznie winienem temu mtowi wyrazi cze za gotowo i niezmordowan prac w cigu caego powstania - gosi o nim ukaszewski. - Nie ogldajc si na nic, szed zawsze prost drog, a potrafi przy tym, tak roztrop nie urzdzi swe czynnoci, e z wadzami pruskimi nigdy w adne nie popad obroty.
Po aresztowaniu wiziony by w Poznaniu i Berlinie, a po zasdzeniu odsiedzia 18 miesicy w twierdzy Wisoujcie. Dla potrzeb powstania Komitet Centralny Narodowy ju w padzierniku 1863 roku ogosi rodzaj podatku narodowego. By to po prostu podatek dochodowy, patny z gry za kilka lat Jeeli Galicja i Krlestwo zalegay z opatami, a Wielkopolska wykazywaa pewn oporno, to Pomorze wywizywao si wzorowo, cho nie by to przecie region zamony. Najwiksze skadki zebrano w powiatach kaszubskich. Tylko w cigu dwch miesicy 1864 roku - w styczniu i lutym - zebrano tam ponad 1.250 talarw. Borowiacy z chojnickiego powiatu przekazali 850, a mieszkacy po wiatu gdaskiego prawie 200 talarw. Ludno Kociewia te nie aowaa pienidzy dla powstania. W dwch wyej wspomnianych miesicach, midzy Wierzyc a Wd, zebra no ponad 840 talarw - najwicej w powiecie starogardzkim (590 tal.). Brak natomiast danych o efektach tej akcji w rejo nie tczewskim. Wszystko wskazuje na to, e w tej czci Ko ciewia stan zbirek by zerowy. Oprcz zbirek pieninych przekazywanych do Warsza wy, spoeczestwo Pomorza z wasnych skadek kupowao bro i amunicj. W cigu piciu miesicy - od sierpnia do grudnia 1863 roku - zebrano na ten cel prawie 19.500 tala rw czyli okoo 120.000 wczesnych zotych. Bro do po wstania przerzucono za porednictwem wspomnianego majt ku apinek, dzierawionego przez Teodora Jackowskiego. Dostarczane do granicy z Krlestwem Polskim przesyki trafiay tam rnymi konspiracyjnymi sposobami, poniewa zaostrzona kontrola policji pruskiej praktycznie uniemoli wiaa wykorzystanie oglnodostpnych rodkw transportu. Take z Kociewia wyruszay podejrzane wyprawy ze skrzy niami. W tych przewoono niby wod mineraln ale ten orze wiajcy napj znajdowa si tylko na wierzchu. Butelki w dalszych skrzyniach zawieray wsypany do nich proch strzel niczy. Natomiast na innych wozach konnych przewoono dla sklepw spoywczo-kolonialnych worki z.. .orzeszkami arachdowymi. W uskach po orzeszkach przemycano... kapiszony czyli sponki karabinowe. Na wozie z fortepianem zamiast strun w jego pudle pru scy kontrolerzy znaleli rwno poukadane strzelby. Na pou dniu Kociewia wydany zosta pewien wonica, jadcy zaa-

dy przywdc - dyktatorem powstania zosta genera Romuald Traugutt (od 17.10.1863 r.)s Stanisaw Radkiewicz wszed do picioosobowego Wydzia u Wykonawczego Rzdu Narodowego w zaborze pruskim". Wwczas wprowadzono rwnie nowy podzia organizacji powstaczej Obszar caego zaboru pruskiego podzielono na pi wojewdztw (poznaskie, redzkie, bydgoskie, pomor skie, chemiskie) i tzw. agentur na Prusy Wschodnie. Wo jewdztwami rzdzili naczelnicy cywilni, ustanowieni ju 1 grudnia, ktrzy z kolei mieli prawo powoywania naczelni kw powiatowych. Od stycznia 1864 roku zaczto tworzy now wojskow struktur terenow, w osobach organizato rw" wojewdzkich i powiatowych. Znane wwczas wojewdztwo pomorskie obejmowao cae lewobrzene Pomorze Nadwilaskie. Cywilnym naczel nikiem tego wojewdztwa - zwanym niekiedy komisarzem - mianowany zosta Teodor Jackowski (1831-1885) z Lipi nek Szlacheckich, syn Hiacyntego z Jabowa. Na rzecz po wstania pracowa ju od dwch lat, kiedy w 1862 roku wyjecha do Parya z misj specjaln Komitetu Central nego Narodowego, by tam nawiza kontakt z polsk emigracj. Nastpnie uda si do Londynu, aby w tajnych rozmowach z Michaem Bakuninem i Aleksandrem Hercenem wyjedna poparcie emigracji rosyjskiej dla polskiego powstania. Do Lipinek powrci w lutym 1863 roku, gdy powstanie ju trwao. Na Kociewiu nie zabawi jednak du go, poniewa od lipca peni obowizki pomocnika komisa rza Rzdu Narodowego w Pockiem. W padzierniku zno wu wyjecha. Tym razem jego podr dyplomatyczna do Drezna dotyczya uzyskania poparcia finansowego Polonii nie mieckiej. Zgromadzi tam dla powstacw kwot odpo wiadajc wysokoci okoo 5.000 rubli, ktr przekaza do Warszawy. Nie byy to jedyne dziaania kociewskiego ziemianina. Teodor Jackowski organizowa rwnie przerzuty broni z Pomorza do powstania. W tym celu dzierawi pooo ny nad granic, ju po stronie Krlestwa Polskiego, ma jtek apinek w powiecie lipnowskim. By to bardzo ruchliwy punkt przemytu broni i ochotnikw z Pomorza. Jackowski w kocu wpad w rce policji pruskiej. Stao si to 18 grudnia 1863 roku w jego dworze w Lipinkach.

KMR

37

dowanym wozem regularnie dwa razy w tygodniu midzy Warlubiem a wieciem. Przewozi belgijskie karabiny, ba gnety, formy do odlewania kul, a w beczkach kapiszony. Ucie kano si niekiedy do bardzo pomysowych sposobw, prze bierajc furmanw w mundury pruskich andarmw. Gwnym organizatorem przemytu broni z Kociewia by Edward Kalkstein (1826-1898) z Jabwka, ktry pod faszy wym nazwiskiem kupca Mullera dokonywa zakupw i prze rzutu do Krlestwa. W maju 1863 roku wpad w rce policji. By wiziony w Starogardzie i na Winiarach w Poznaniu, a potem w synnym berliskim Moabicie. Zasdzon kar od siedzia w Wisoujciu. O dostarczanie broni do powstania podejrzewany by rwnie jego brat, Micha ze Smolga, a take ich ojciec, Stanisaw z Klonwki. Pewne lady i donosy konfidentw doprowadziy policj do Dbrwki, pooonej niedaleko Jabwka. Broni szukano u sotysa Andrzeja Koseckiego i dwch nastpnych Andrze jw - Dylewskiego i wikliskiego. Policja poczynaa sobie wwczas do odwanie i bez wzgldnie, realizujc tajn umow z carsk Rosj, zawart na pocztku lutego, a wic w niecae trzy tygodnie po wybu chu powstania. Konwencja dotyczya wzajemnej pomocy w zwalczaniu pruskiego ruchu niepodlegociowego. Po jej ujawnieniu - bo przecie ju wwczas sprawy tajne upo wszechniay si najszybciej - odezwao si kilka nawet za granicznych protestw. Nie pomogo to wiele, bowiem aku rat ci dwaj zaborcy w sprawach unicestwienia Polski zawsze si dogadywali. Pomoc Pomorza w postaci wiadcze pieninych czy za kupu broni nie bya jedynym wsparciem. Jeszcze w 1863 roku zupanie spontanicznie do powstania poszo wielu uczniw gimnazjalnych, take tych pochodzcych z Kociewia. Naj wczeniej odezwali si gimnazjalici w Chemnie. Najwi cej ochotnikw zebrao si z tak zwanej niszej prymy czyli przedostatniej klasy. W tej grupie znalaz si Franciszek Dy lewski ze wspomnianej ju Dbrwki i Kazimierz Czapski z Bukowca koo wiecia. Ten ostatni, syn hrabiego Franci szka Czapskiego, dowodzi w powstaniu jednym z oddzia w i to pod bezporednimi rozkazami pka Francesco Nullo, garybaldczyka, ktry z woskimi ochotnikami pospieszy na pomoc polskim powstacom. Po zwyciskiej bitwie koo Pod lesia w Olkuskiem, 4 maja 1863 roku, znany z niecodziennej odwagi 21-letni Kazimierz Czapski otrzyma awans na sto pie podpukownika. W powstaniu walczy rwnie ucze trzeciej klasy chemiskiego gimnazjum, Karol Larysz, ro dem z Pelplina. Natomiast Oskar Wolski ze Strugi - blisko Chwarzna w rejonie Starej Kiszewy - po ukoczeniu gimnazjum w Wejherowie poszed do powstania latem. By synem po rucznika zrywu listopadowego 1831 roku Poleg 22 listopada 1863 roku w zwyciskiej bitwie pod eleni koo Pocka. Podczas ferii wielkanocnych 1864 roku mundurki gim nazjalne na powstacze szynele zamienio kilku uczniw z Chojnic. Kornel Lipiski z Pczewa mia 20 lat, kiedy po jednej z potyczek przeszed prusk granic i dosta si do nie woli. Aresztowany po ucieczce odsiadywa kar w wizieniu w Dziadowie i Poznaniu. Syn innego kociewskiego gospo darza, Franciszek Kurowski z Czarnego Lasu, take po wa kacjach nie wrci ju do chojnickiego gimnazjum. Walczy razem z Lipiskim. Wielu Kociewiakw walczyo w powstaniu styczniowym w wyniku zorganizowanego werbunku spord chopstwa. Werbunkiem zajmowali si specjalni agenci na polecenie emisariuszy z Krlestwa. Werbowa take Andrzej Wrbel, krawiec z Maego Krwna, przeladowany i cigany przez

wadze pruskie. Powstaczy zacig organizowa take czela dnik ciesielski z Gniewa, Franciszek Suchewicz. Gdy wpad w rce policji, skazano go na trzy miesice wizienia. We rbunkiem trudni si te mynarz Alojzy Ryglewski z Godowa. Bardzo czsto nachodzon przez policj miejscowoci w powiecie starogardzkim bya Dbrwka. Wadze pruskie susznie podejrzeway, e w tej wsi zbierali si ochotnicy. Z samej Dbrwki do powstania poszed Jzef Bdzki, syn rolnika, lecz podczas jednej z wielu rewizji zabudowa miej scowego sotysa, wspomnianego ju poprzednio Andrzeja Ko seckiego, aresztowano dwch zwerbowanych wolontariuszy. Nie bya to byle jaka rewizja, gdy uczestniczyo w niej trzy dziestu andarmw. Drugi Kosecki - Franciszek trafi z D brwki do Moskwy, gdy wzity do niewoli odbywa kar roty aresztanckiej (karne oddziay pracy). Kilku ochotnikw do powstania poszo z Bobowa, nako nionych przez ks. Franciszka Bojanowskiego. Proboszcz w za agitacj odsiedzia w Starogardzie sze tygodni wizienia (27.04. - 8.06.1864 r.). Po upadku walk los rzuci powsta cw w rne strony. Hiacynt Baek dosta si do niewoli pod Kieczewem. Otrzyma wyrok 3 lat roty aresztanckiej, ktry odby na robotach przy budowie kolei poudniowej. Jeszcze w 1866 roku widziano go pod Moskw. W podobny sposb powstacz wojaczk zakoczy inny rolnik z Bobowa, Piotr Trebnau. Zesany na roboty, w 1866 roku pracowa przy bu dowie linii kolejowej Moskwa - Orze. Miao te Kociewie swoich popowstaniowych sybirakw. Na sybirskim zesaniu by kowal Prabucki spod Dbrwki i Pruszak z Pelplina. Franciszek Michna z Bobowa trafi na Sybir po rocie aresztanckiej, odbytej pod Tu. Na Sybir wy wieziono a trzech powstacw z Rajkw. Dwaj robotnicy rolni - bracia Dbrowscy - przebywali na Wschodzie prawie 4 lata. Nieco wicej wiadomo o Bernardzie Grskim. Chop ski syn z Rajkw, raniony pod Pockiem, dosta si do nie woli. Przebywa w tamtejszym szpitalu, skd po wyleczeniu wywieziono go na syberyjsk zsyk. Powrci po 3 latach., Przy tej okazji trzeba ujawni mao znany kociewski epi zod powstaczy. Ochotnicy zwerbowani w Rajkowach, przed skierowaniem do walk, odbywali specjalne przeszkolenie w Nowem. Tam nad Wis funkcjonowa rodzaj orodki wiczebnego. Na poudniowym Kociewiu jakby ywiej rea gowano na wyzwoleczy zryw. Blisko stamtd byo do Ziemi Chemiskiej, graniczcej z Krlestwem Polskim; podobnie byo na poudniowo-zachodnim kracu regionu. W samym kocu Kociewia, na pograniczu krajeskim, a moe nawet ju nieco poza etnicznymi granicami, ttni kon spiracyjnym yciem dwr Radkiewiczw w Brzenie. Bya to prawdziwa agenda powstacza. Wspomniany ju kilka razy Stanisaw Radkiewicz (1799-1875) bywa czsto w rozjazdach dla narodowych spraw i policja nie zdoaa go pochwyci. Patriotyczn przystani na ziemi kociewsko-krajeskiej za wiadywa wwczas jego syn, Ignacy. Kiedy ten, 6 kwietnia 1864 roku, wpad w nastawione sida andarmw pruskich, wiziony w wieciu i potem w berliskim Moabicie, przy wdztwo po nim przeja jego modziutka ona, Antonina Rad kiewiczowi Miaa wwczas 18 lat. Urodzia si gdy wybu cha Wiosna Ludw, zmara w 1917 roku, nie doczekawszy niepodlegoci, ktr zawsze walczya. Piknie o Tosi - tak j zwali najblisi - napisa Dziennik Poznaski" w pomiertnym wspomnieniu: Jak przez wiele innych polskich domw, przepywaa te przez Brzeno fala powstacw (...). Trzeba byo ich ywi, odziewa nieraz, ukrywa przede wszystkim i wysya dalej nocami, aby przyj mowa nowe zastpy. Czytamy dalej, jak to w dworze szyto bielizn, szykowano bandae, przygotowywano zapasy yw-

KMR

noci. Zaadowane wozy przemieszczay si ze wsi do wsi, by ukry te transporty i przekaza do miejsca przeznaczenia. Wszystko to speniaa z najwikszym powiceniem zaledwie osiemnastoletnia kobiet - informowaa gazeta z Poznania. Antonina Radkiwiczowa bya t wybitn patriotk, co rw nie czsto wymieniana Paulina Winiarska z Deczyskich (1841-1938) z Ziemi Chemisko-Michaowskiej i Emlia Sczaniecka (1804-1896), powszechnie znana dziaaczka na rodowa z Wielkopolski. Na zachodnich rubieach Kociewia narodowym duchem kipia dworek Czarliskich w Chwarznie koo Starej Kisze wy. Gwn postaci tego rodu by urodzony wanie w Chwarznie Leon (1835-1918). Podczas powstania by wa cicielem majtkw w Dubielnie i Zakrzewku w powiecie toruskim. Sprawowa funkcj cywilnego naczelnika (ko misarza) wojewdztwa chemiskiego, tak jak Teodor Jac kowski wojewdztwa pomorskiego. Tak wic konspiracyj na wadza lewo- jak i prawobrzenego Pomorza pozostawaa w rkach komisarzy rodem z Kociewia. Gdyby powstanie zwy ciyo, obaj Kociewiacy zostaliby wojewodami. Leon Czarliski (ps. Budrys, Piotr Czarny) poprowadzi mia do Krlestwa oddziay pomorskich ochotnikw. Na sku tek zdrady wyprawa si nie powioda. W nocy z 30 na 31 mar ca 1864 roku komisarz-dowdca zosta aresztowany, a potem osadzony w wizieniu. Poprzedniej nocy aresztowano brata Leona, Eugeniusza Czarliskiego, urodzonego w 1839 roku te w Chwarznie. Eugeniusz do powstaczego zacigu po spieszy a z Wrocawia, gdzie w tamtejszym uniwersytecie studiowa medycyn, po maturze uzyskanej w chemiskim gimnazjum. Jego powstaczy szlak zakoczy si w berliskiej twierdzy. Wiziony tam by rwnie nastpny z braci Czarliskich - Emil (1833-1913) - pochodzcy take z Chwarzna. Are sztowano go 7 kwietnia w Brchwku pod Chem, ktrego to majtku by wacicielem. Jak zwykle, wadze pruskie po stawiy ten sam zarzut: zbrodnia zdrady stanu na skutek udzia u w rewolcie na szkod pastwa pruskiego. Najpniej wpad w rce policji najmodszy z Czarli skich - Maksymilian. Zatrzymano go 28 maja 1864 roku w Chwarznie, gdy przebywa u ojca. Wraz z Maksymilianem aresztowano wwczas dwch jego kolegw z gimnazjum, te skonnych pj ochotniczo do powstania. Ojcem caej powstaczej czwrki Czarliskich by Felicjan (zm. 1881), waciciel Chwarzna, wiziony ju w czerwcu po przedniego roku, a to gwnie jako znany pomorski dziaacz ruchu spdzielczego i zaoyciel wielu towarzystw rolniczych. Rwnie w maju 1864 roku, na pograniczu kociewskokaszubskim, w Lubieszynie dokonano cisej rewizji dworku Narzymskich. Nadwilanin" donosi, e uczyniono to w asycie p szwadronu husarw starogardzkich. W dwor ku znaleziono i aresztowano dwch ukrywajcych si tam po wstacw. Luba - Lubieszyn - Wysin - Godowo - Wickowy Obozin... by to znany pruskiej policji szlak konspiratorw. Nie mia te spokoju Franciszek Nierzwicki (1821-1904) z Wickw, ktry by wwczas mem zaufania Rzdu Na rodowego. Wiedziano, e werbowa kandydatw. Z Wickw i okolicznych wsi do powstania ruszyo osiemnastu ochotnikw. Wiedziano te, e o wszystkich tych zdarzeniach z Kaszub i Kociewia informowa pras, bowiem by kore spondentem Nadwilanina" i Przyjaciela Ludu". Mimo kilkakrotnie przeprowadzonych rewizji, niczego nie po trafiono mu udowodni. Narzymscy mieli posiadoci rwnie w Obozinie. Dzierawc tamtejszego majtku nad Jeziorem Godziszew-

skim by Jzef yskowski, brat Ignacego. Jeszcze w czerwcu 1864 roku Jzef przesuchiwany by przez policj, bowiem nie bez powodu podejrzewano go o przemycanie z Obozina broni i ukrywanie ochotnikw. Zupena cisza w tamtych czasach panowaa w Tczewie. To wane wwczas dla zaborcy miasto byo w znacznym stop niu zniemczone i nie uczestniczyo w patriotycznych zda rzeniach, jako te zbyt odlege od gwnych szlakw po wstaczych z Krlestwem Polskim. Niektrzy twierdz, e pewien wpyw miao te ssiedztwo Pelplina, stolicy diecezji chemiskiej i osobiste dziaania biskupa Jana Nepomucena Marwitza, o czym wspominalimy ju na pocztku tej opowieci. Superlojalista - tak mwiono o biskupie - by sawiony jeszcze po dwudziestu atach. W marcu 1885 roku jego bratanek mwi w pruskim sej mie, e biskup w latach 1863 i 1864 podczas powstania polskiego wiadczy rzdowi pruskiemu bardzo wane usugi. Jego energii naley przypisa, e polskie powsta nie w Prusach si nie rozszerzyo. Rzd nie poskpi mu uznania. Pose von der Marwitz potwierdzi take to, e rzd pruski w dyplomie uznania wyrazi podzikowanie za to, e prowadzi diecezjan w duchu wiary i posusze stwa dla tronu i ojczyzny. Von Marwitz mia zapewne na myli wasn, t prusk ojczyzn. Dzikowano te za to, e biskup od diecezji, kapanw i wiernych oddali zo, jakim bya karygodna zuchwao i zbrodnicza lekkomylno a tym byy niepodlegociowe denia Polakw. Za t wierno biskup J.N. Marwitz w kocu 1864 roku od krla pruskiego, Wilhelma I, otrzyma Order Ora Czer wonego I klasy. W odpowiedzi przechodzcy przez Pel plin powstacy zawieszali na bramie biskupiego paacu symboliczny powrz, zapowiadajcy ordynariuszowi nie zbyt pewn przyszo. Rozbiene od biskupich pogldw byy dziaania wielu polskich kapanw, ktrym patriotyzm nakazywa prowadzi walk razem z powstacami. Byli te tacy, ktrzy poszli na pola walki jeszcze przed wiceniami. Jednym z nich by Ale ksander Zauski, ktry po studiach w Munster zacign si do ochotniczych szeregw. Niezdolny do dalszej walki z po wodu odniesionych ran, powrci do domu. Po wyleczeniu si z ran ukoczy pelpliskie seminarium. Potem, w latach 1871 -1872 by administratorem parafii w Pczewie i w Czar nym Lesie. Podobnych yciorysw byo wiele. Warto sobie jeszcze przypomnie, e po 5 sierpnia 1864 roku, gdy na stokach Cytadett stracono Romualda Traugutta i czterech ostatnich dyrektorw rzdu (spraw wewntrznych,skarbu, komunikacji i poczty) - co oficjal nie uznano za upadek powstania - niektre oddziay par tyzanckie walczyy nadal. W tym czasie na szubienicach i przed plutonami egzekucyjnymi giny setki powstacw, wrd nich take ksia. Cicha melodia synnej sygnawki Wincentego Pola odzywaa si ju coraz rzadziej: W krwawym polu srebrne ptasz, Poszli w boje chopcy nasze... Koczyy si boje, a rozpoczy marsze dugich kolumn na wschd. Na syberyjsk katorg zesano kilkadziesit ty sicy uczestnikw powstania, w tym ponad czterystu kapa nw. Ale ostatni dowdca oddziau powstaczego straco ny zosta w Siedlcach dopiero 24 maja 1865 roku. By nim ks. Stanisaw Brzzka, ktry dziki pomocy podla skich chopw walczy ze swoimi partyzantami najduej. Stracono go jak kadego innego buntowczika", ktrego te nawiedzia owa karygodna zuchwao i zbrodnicza lekkomylno.

KMR

Drukujemy kolejny wyrniony tekst z konkursu na reporta ogoszonego przez nasz redakcj. Praca zgoszona zostaa pod godem Szamot".

JZEF SITKIEWICZ

Spacerkiem po manhattanie"
Wymiana towarowa, handel istniay zawsze, od z a r a n i a dziejw zmieniay swe oblicze. Na naszych oczach dokonuje si rewolucja w obrocie pienidzy i d b r . Czy za tymi p r z e m i a n a m i n a d a sposb mylenia przecitnego Polaka, rwnie sposb organizowania wsplnego wysiku i k a p i t a u . rawdziwego Manhattanu, tego w Nowym Jorku, przyznaj, na wasne oczy jeszcze nie widzia em. A z tego co mi wiadomo, tam, na wielkich giedach nie obraca si towarem w swojej materialnej posta ci, ani te pienidzmi w formie gotwki. Pienidze i towary s zapisane w pamici komputerw, Tak po wszechna elektronizacja obrotu je szcze u nas nie nastpia, chocia ju w niektrych miejscach mona spotka symptomy nowoczesnoci: Warszaw ska Gieda Papierw Wartociowych, giedy towarowo-rolne, wiadectwa NFI, bankomaty, supermarkety... Na sza rzeczywisto handlowa jest bardziej tradycyjna: sklep albo stragan, towar i gotwka z rki do rki. I tak zapewne jeszcze bdzie przez najblisze lata. Rynki, bazary, targowiska byy sy tuowane w centralnych punktach mia sta, czy sady - w staroytnoci, w re dniowieczu - a do pocztku naszego wieku. Wok handlu koncentrowao si ycie, nie tylko gospodarcze, ale i towarzyskie Nie istniay rodki ma sowego komunikowania, czowiek mg porozumiewa si tylko bezpore dnio z drugim czowiekiem w domu i na ulicy. To tam mona byo uzyska najwiesze informacje o ssiadach, do wiedzie si czego o wydarzeniach w regionie i kraju. Na pocztku naszego wieku targo wiska zaczy powoli znika z centrw miast, przenoszono je do dzielnic peryferyjnych, i to z rnych wzgldw. Decydoway o tym kwestie urbanistyczne i komunikacyjne. Zwiksza si ruch drogowy, szybko wzrastaa ilo poja zdw mechanicznych. Orodki miej skie, szczeglnie due i zabytkowe, za czy zmienia swj charakter, staway si atrakcjami turystycznymi, masowo przyjedali ludzie ciekawi wiata. Ale przy okazji pojawiy si nowe plagi: haas, spaliny, korki uliczne, przestp

czo... Handel kwit jak dawien, do stosowywa si jednak do nowych wymogw. Znikay jarmarczne budy, powstaway eleganckie salony, eksklu zywne warsztaty rzemielnicze, galerie, mae bary i kafejki, a take kina, teatry i kabarety. Cay ruch targowiskowy ze swym niepowtarzalnym urokiem i jed noczenie szpetot, lokowany by w po bliu drg dojazdowych do miasta. odobne przeobraenia nast poway w dziejach Tczewa. Na starych fotografiach dostrzec mona wyranie jarmarczny charakter starwki, ktry po drugiej wojnie wia towej zacz znika. Centralny plac sta si w kocu spacerowym deptakiem z ograniczonym ruchem koowym. Na przeomie lat 80. i 90. ody plac Wolnoci, dawny rynek, a dzisiejszy plac Hallera. Bylimy wiadkami po cztkw otwierania granic, kady mg ju mie swj paszport w domu, nast pi wolny obrt obcymi walutami, po jawiy si kantory ich wymiany. Nard ruszy na zakupy, gwnie za zachodni granic. I co si wwczas przywozio, czym si opacao handlowa? Prawie wszystkim: sodyczami, alkoholem, sprztem radiowo-telewizyjnym, odzie ... bez ca, bez akcyzy i podatkw. Kad ilo, jak udao si upchn w torbie, plecaku, czy baganiku samo chodu. Tysice autokarw, nie liczc samochodw osobowych i ciarwek, przekraczao dziennie granic. Nastp nie cay ten przywieziony towar, do sownie, znalaz si na ulicy. By eks ponowany na rozoonych gazetach, rozstawionych stolikach, kach polo wych. Zaczy powstawa na kadym placu prowizoryczne targowiska. Roz kwit handel na niespotykan do tej pory skal. Co to byy za czasy: kady za kilkaset marek zakupionych w kanto rze mg zosta biznesmenem. Taka oka zja nigdy si ju pniej nie powtrzya.

czewski manhattan" wypczkowa na placu Hallera, zaroio si od handlowcw, ktrzy rano roz wijali interes, a wieczorem przed zmierz chem zwijali. Ten stan nie mg trwa wiecznie, co byo raczej do przewidzenia. Jednym zarzdzeniem Rady Miasta cae handlowanie uliczne zostao zlikwidowa ne i przeniesione na osiedle Suchostrzygi, gdzie zaczy powstawa bardziej so lidne miejsca: awy, stragany, szczki", budki; pniej oddano do uytku stylo we sklepiki i hal targow... Manhattan" nie jest targowiskiem wielkim, trudno porwnywa go do gi gantw ulokowanych w strefie nadgranicznej i w pobliu gwnych szlakw komunikacyjnych. A daleko mu do tego warszawskiego, utworzonego na stadio nie X-lecia, zdominowanego przez han dlarzy z byego Zwizku Radzieckiego. Tczewski plac handlowy, chocia nie naley do wielkich, jest licznie odwiedzany przez mieszkacw caego miasta i ma swj klimat. Bywaj tu oczywicie gocie ze Wschodu, ale nie oni tu dominuj. Wikszo handluj cych, to osoby mieszkajce w Tczewie lub okolicy. Oferowany towar, jest taki jak wszdzie: owoce, odzie, obuwie, kosmetyki, wszelkie towary spoywcze, troch staroci...

ani Jadzia sprzedaje wiee owo ce, warzywa, ziemniaki na stoi sku skleconym z desek i skrzy nek. Rano je rozkada, na koniec dnia skada. Towar i sprzt wozi m starym polonezem. Mieszkaj w Rokitkach, w maym gospodarstwie rolnym. Nie chciaaby ju zmienia miejsca pracy, nie wyobraa sobie innego ycia. - Pracowaam przez szesnacie lat jako przyuczona ksigowa i kasjerka w firmie pastwowej. Dojedaam a do Pruszcza. Firm zlikwidowali - zwierza si pani Jadzia -a waciwie sprzedali. Poszam na zasiek, zaczam te handlo-

40

KMR

wa. Robi co chc, od nikogo ju nie zale, jedynie od pogody i koniunktury. Najwiksze obroty i zarobki ma pani Jadzia w soboty, przed witami, moe jeszcze gdy zbliaj si przyjciny. Wwczas jest najwikszy ruch. Szanse, jak sama ocenia, na znalezie nie staej pracy w swoim zawodzie ma niewielkie. Nie ten wiek, i to co umie, to ju za mao. Wymagania pracodaw cw s bardzo wysokie: znajomo ak tualnych przepisw, obsuga kompu tera, jzyk obcy i - co jest trudne do przyjcia dla ludzi w rednim wieku - pena dyspozycyjno. - Wol sprzedawa i mie spokj owiadcza pani Jadzia. - Jestem zado wolona, chocia dochody s raczej skromne i niepewne. Andrzej sprzedaje odzie: dinsy, skarpety, koszule, msk bielizn. Uczy si, niedawno skoczy podstawowy kurs jzyka niemieckiego i obsugi komputera. Chciaby w najbliszych latach otworzy duy, prawdziwy sklep albo ma hurtowni. Zdaje sobie jed nak spraw, e to marzenia. Na razie, jak tylko moe, miga si od wojska, zdobywa kwalifikacje, rozkada cztery razy w tygodniu stoisko, w pozostae dni ugania si za towarem. - Obrt may, bo konkurencja dua i ludzie ubodzy - wyznaje An drzej. - Jako wyy si da. Na chleb, piwo, dziewczyny i inne przyjemnoci starcza. Trzeba ostro kombinowa i nie da si oszuka cwaniaczkom. Trzeba uwaa... Lika (tak si przedstawia) pocho dzi z okolic Doniecka na Ukrainie. Przyjeda do Polski od czterech lat, zna troch nasz jzyk, z kadym klientem si dogada. Jest blondynk, chocia rysy twarzy i wyraz oczu zdradzaj ta tarskie pochodzenie. Zarabia na ycie handlem, chciaaby zainwestowa u siebie w jaki may interes. Jeszcze nie wie dokadnie w co: moe w ga stronomi albo w biuro turystyczne. Na awie ma rozoony towar przykryty fo li, poniewa zaczo pada. - Sprzeda idzie kiepsko - przyzna je Lika. - Ceny spadaj. A wrd Pola kw panuje opinia, e co ruskie to tan deta albo podrbka. Stojcy obok Siamion z Grodna jest bardziej elokwentny. Zacz zachwala narzdzia rczne: elektryczne wiertar ki, szlifierki, polerki, komplety kluczy maszynowych. Wszystko znane z reno mowanych firm, tak przynajmniej mo na odczyta na tabliczkach. wietnie mwi po polsku. W Grodnie na Biao rusi wikszo zna nasz jzyk. Handluje od szeciu lat, nie tylko w Tczewie. Objecha ju du cz Polski i kawa ek Europy. Kwateruje u znajomych, to war dowozi mu brat. Przyznaje, e inte res idzie coraz gorzej; nie to co kiedy. Zawaya silna konkurencja i za opi nia o handlowcach zza Buga. - Pora zwin wszystko - ali si Siamion. - Lepiej zaj si czym in

nym, ciekawszym, bezpieczniejszym... Mimochodem z ciekawoci pytam o mafie, rekiet, przemyt. Natychmiast koczy si rozmowa. Pani Boenka, mona tak powiedzie, przesza wszystkie szczeble kariery tar gowiskowej . Na pocztku 1990 roku zostaa zwolniona w wyniku prywaty zacji sklepu. Pracowaa ponad 10 lat w Spoem" i nagle znalaza si na bru ku. Bdc jeszcze na kuroniwce" za cza handlowa czym si dao: odzie , kosmetykami, sodyczami, a nawet walut. Towar przywozia z Niemiec i Budapesztu, zaopatrywaa si u po rednikw. Najpierw staa na placu Hallera, potem na manhattanie", handlowaa te w Pruszczu na gie dzie samochodowej. Swj towar uka daa najpierw na folii, pniej na ska danym stoliku. Nastpnie sprzedawaa ze staego stoiska typu szczki". Tro ch si dorobia i moga postawi obu dowany punkt handlowy, do tego owietlony i ogrzewany. Jest to jej miejsce od trzech lat. Obecnie sprze daje kosmetyki i rodki piorce. W tej chwili nie ma zamiaru niczego zmie nia. Moe kiedy przeniesie si do hali targowej. Moe... cho do tego miej sca ju si przyzwyczaia. Zna tu pra wie wszystkich handlujcych, zna te swoich klientw. Pytam o zarobki: - Da si wyy - odpowiada pani Boenka z umiechem, nie podajc kon kretnych sum. - Kokosw nie mam, a warunki do prymitywne i konkuren cja liczna, co drugi sprzedaje proszek. Nie wyobraam sobie pracy na cudzym, wol skromne, ale swoje. - Dalej owiad cza z dum: - Wasny biznesik to nie tyl ko zarobek, ale te pewien styl ycia.

zmieniaj swj charakter. Na przykad Warszawa. Niedugo ulegnie likwida cji prowizoryczny bazar obok Paacu Kultury i Nauki, gdzie ma by wybu dowana stacja metra. W miejscach gdzie stoj prymitywne stragany powstaj nowoczesne pawilony. Tradycyjne wielkie targowiska przeobraaj si w orodki handlowe o znaczeniu regio nalnym. Mona to zaobserwowa przy granicy z Niemcami - w Zgorzelcu, Su bicach w okolicach Szczecina, a take w Jankach koo Warszawy. odobne zmiany, cho na mniej sz skal, nastpi na tczewskim manhattanie". Zapady ju sto sowne uchway Rady Miasta. Planowana jest stopniowa likwida cja budek, straganw, caej prowizorki i oddanie do uytku nowej hali targo wej, parkingu strzeonego, magazy nw, biur oraz zaplecza technicznego. Zamierzenia s ambitne, lecz trudniej sza bdzie ich realizacja. Kasa miejska nie jest zbyt zasobna, a potencjalni in westorzy te nie nale do bogatych Czy tczewskie targowisko na osiedlu Suchostrzygi wytrzyma konkurencj z su permarketami? Trudno przewidzie, cho cia wydaje si, takie s tendencje wia towe, e do marketw bdzie naleaa przyszo, mimo protestw kupcw i wbrew poczynaniom administracji pastwowej i samorzdowej, ktra chciaaby rozwj tej sieci ograniczy pod pretekstem reglamentowania i cy wilizowania o b r o t u Przypomina to troch lamenty wacicieli powozw w poowie XIX wieku, gdy pojawiy si pierwsze lokomotywy. Rewolucja handlowa dociera i do nas. Jednak nie nastpia jeszcze zmia na mentalnoci. Przemian w tym zakre sie moemy si spodziewa dopiero wtedy, gdy wiek produkcyjny bd osiga roczniki modych ludzi, wycho wanych w realiach gospodarki wolnoryn kowej. Jestemy cigle jeszcze krajem drobnych rolnikw, drobnych kupcw i maych wytwrcw. Narody bardziej rozwinite gospodarczo ju duo wczeniej doszy do przekonania, e bogactwo osiga si prac zespoow, poprzez czenie w wiksze przed siwzicia kapitau, kwalifikacji i przedsibiorczoci ludzkiej. Dotyczy to gwnie handlu, produkcji, obrotu finansowego. U nas w caym obsza rze krajw rozwijajcych si cigle pokutuje zasada: By na swoim... mae ale wasne.

zy handel targowiskowy ma ja k przyszo, czy zniknie z pejzau naszych miast? Moe kiedy, ale chyba nieprdko. Jednak z roku na rok jego znaczenie bdzie ma lao. W krajach Europy Zachodniej wszelkie targowiska i jarmarki stay si jedynie atrakcjami turystycznymi, gdzie handluj gwnie przybysze ze Wscho du, Turcji, krajw arabskich. Kupuj cy to przewanie turyci poszukujcy staroci, pamitek, wyrobw rkodzie a. A wszystko z powodu ekspansji sieci nowoczesnych sklepw superi hipermarketw. Polskie targowiska ulegaj cigym przeobraeniom. Jedne znikaj, gw nie z centrw miast ze wzgldu na sw szpetot i wysokie ceny terenw; inne

Tczewski manhattan" przy ul. wirki pa osiedlu Suchostrzygi

KMR

41

JAN KULAS i ROMUALD MIECH

Maturzyci o sobie i swoim pokoleniu

Postawy modziey coraz bardziej decydowa bd o przyszoci miasta. Pokolenia, ktre przeyy historie PRL powoli odchodz w przeszo. Rzeczywisto spoeczn zaczynaj tworzy modzi ludzie, ktrych wiado mo ksztatowaa si po 1989 roku, ju w okresie ju III Rzeczypospolitej. Przedstawicielami tego wchodzcego w ycie spoeczne pokolenia s take tegoroczni maturzyci, ktrych starano si bliej pozna poprzez podjte badania ankietowe.

1. Charakterystyka osb ankietowanych Odpowiedzi na pytania ankiety, ktre zebrano w marcu 1998 roku, udzielio 312 osb, w tym 161 kobiet (52%) i 147 mczyzn (47%). W 4 ankietach brakowao informacji o pci. Do szk w Tczewie dojedao 106 maturzystw (34%), mieszkajcych w jego okolicach. Osoby ankietowane uczszczay do licew oglnoksztaccych, Technikum Kolejowego, Tech nikum Mechanicznego, Zespou Szk Ekonomicznych, Zespo u Szk Zawodowych Nr-3, Zespou Szk Sportowych Ogl noksztaccych i Zespou Szk Budowlanych. Osoby badane liczyy po 19 i 20 lat, bdc w okresie kiedy koczy si wiek modzieczy, a zaczyna wiek dojrzay. Jest to czas poszukiwania wasnej tosamoci i okrelonej drogi ycio wej. Dla wielu z nich matura jest pierwszym znaczcym wyda rzeniem, majcym istotny wpyw na dalszy przebieg ycia. Spord 239 respondentw, stale mieszkajcych w Tcze wie, 85 osb (35%) zamierza w przyszoci opuci to miasto, 26 osb (11%) zamierza tu mieszka nadal, a 132 osoby (54%) jeszcze nie wiedz czy w przyszoci pozostan w Tczewie. Znaczna cz tegorocznych maturzystw zamierza opuci Tczew podajc czsto liczne powody. Oto niektre z nich: brak odpowiedniej pracy, brak perspektyw na dobre ycie i zarobki, due jest tu bezrobocie, duo biednych mieszkacw, ktrzy nie bd klientami mojej ewentualnej firmy. Inni zamierzaj opuci Tczew, by przenie si do duego miasta. Przedmiotem ich aspiracji jest najczciej zamieszkanie w Trjmiecie, gdzie ich zdaniem s wiksze szanse na zdoby cie mieszkania, pracy. A poza tym -stwierdza inna osoba -co tu w Tczewie mona osign. Czy ktry ze sawnych Tczewian mieszka w Tczewie? To czste odczucie braku perspektyw moe si zmieni ze wzgldu na powstajc w miecie stref ekonomiczn - stwier dza jeden z maturzystw. 2. Plany i zamierzenia yciowe maturzystw Po maturze ankietowane osoby zamierzaj: studiowa 121 osb (39%) uczy si w szkole pomaturalnej 36 osb (12%) podj prac i studia zaoczne 87 osb (28%) podj tylko prac 28 osb (9%) maj inne plany 20 osb (6%) jeszcze nie wiedz 20 osb (6%) Najbardziej preferowane s studia politechniczne - (22 oso by), pedagogiczne - (18 osb), ekonomiczne - (16 osb) i pra wnicze - (10 osb). Trjmiasto jest tym orodkiem , w ktrym osoby ankieto wane zamierzaj najczciej studiowa. A ponadto cz osb zamierza podj studia w Bydgoszczy, Toruniu i Poznaniu. Informacje z zestawienia dotyczcego planw i zamierze yciowych maturzystw wskazuj, e wikszo ankietowa nych zamierza studiowa lub uczy si w szkole pomatural nej. W kontynuowaniu nauki maturzyci upatruj szans reali zacji swoich aspiracji, zamierze i planw.

3. Cechy charakterystyczne Tczewa w opinii ankie towanych Wedug tegorocznych maturzystw miasto nie posiada szcze glnych cech wyrniajcych. Najczciej byy wymieniane za bytki, ktrych zdaniem ankietowanych osb nie ma w Tczewie zbyt duo. Cz osb dostrzega ch wadz do odnawiania mia sta, dbao o zabytki, a take istniejce w Tczewie tendencje rozwojowe i modernizacyjne. Due bezrobocie wymieniano naj czciej jako cech negatywnie wyrniajc Tczew. Ponadto - zdaniem jednej z ankietowanych osb - take noclegow nia jak s Suchostrzygi nie dodaje uroku miastu. 4. Wi z miastem Dla osb pochodzcych z Tczewa wi z miastem wynika z faktu, e jest to ich miasto rodzinne: tu si urodziem i wycho waem, wi si z nim moje najmilsze wspomnienia. Jest to rwnie miejsce gdzie mieszkaj od lat: fest mi bliskie ponie wa spdzam tu swoje ycie, mieszkam tu 19 lat, przyzwyczai em si. Dla czci osb Tczew jest miastem bliskim, poniewa tu taj mieszka ich rodzina i przyjaciele. Pooone jest ponadto bli sko Trjmiasta, wiec jak stwierdza jedna z ankietowanych osb: mam dogodny dostp do rnych instytucji w Trjmiecie. Znaczna cz osb ankietowanych nie czuje si bliej zwi zana z miastem. Dla nich Tczew jest miastem jak kade inne kupa budynkw i ludzi zapracowanych. Miasto nie ma dla nich znaczenia, poniewa ich zdaniem nic si tu nie dzieje, nie ma miejsc gdzie modzie mogaby si wyszale. 5. Zadowolenie z zamieszkiwania w Tczewie Spord 239 maturzystw mieszkajcych w Tczewie 36 osb zadowolonych jest z zamieszkiwania w tym mie cie, 74 osoby raczej tak, 25 raczej nie i 28 osb nie jest zado wolonych. Pozostae 67 osb stwierdzio, e jest im obojtne, gdzie mieszkaj lub po prostu, jak stwierdzaj, przyzwyczaiy si do mieszkania w Tczewie. Blisko poowa ankietowanych (110 osb - 46%) jest zadowolona lub raczej zadowolona z tego, e mieszka w tym miecie. 6. Ocena dziaalnoci Rady i Zarzdu Miasta Dziaalno Rady i Zarzdu Miasta ankietowane osoby, mie szkajce w Tczewie, oceniy nastpujco: a) bardzo dobrze - 3 osoby b) dobrze - 49 osb c) dostatecznie - 57 osb d) niedostatecznie - 31 osb e) trudno mi oceni - 79 osb Powysze dane wskazuj, e tylko 31 osb (10%), ocenio dziaalno Rady i Zarzdu Miasta niezbyt pozytywnie. Co trze cia jednak ankietowana osoba (79 osb - 33%) stwierdzia, e trudno jest jej oceni dziaalno Rady i Zarzdu Miasta. Trud no byo rwnie osobom ankietowanym ustosunkowa si do

42

KMR

Modzieowej Rady Miasta. Co trzecia ankietowana osoba (85 osb) stwierdzia, e nie syszaa o jej dziaalnoci. Osoby, ktre syszay o Modzieowej Radzie Miasta pro ponuj aby jej dziaalno polegaa m.in. na: reprezentowaniu praw i opinii modziey; badaniu opinii modziey; przedstawianiu opinii i wnioskw modziey, wraz z prb ich realizacji; promowaniu dziaalnoci modych ludzi (pomocy aktyw nym); gromadzeniu rnorodnych pomysw modych ludzi na polepszenie ycia w miecie wraz z wspieraniem ich realizacji. Modzie - zdaniem jednej z osb - ma inne spojrzenie na wiat, czsto bardziej rozumie potrzeb wprowadzenia zmian, szczeglnej uwagi - stwierdza inna osoba - wymaga modzie, zwaszcza ta biedniejsza, ktra nie wie take co robi z czasem wolnym. Modzieowa Rada Miasta - proponuje inna osoba opierajc si na wzorach z innych miast - powinna take zaj si popularyzacj tzw. zdrowego stylu ycia. 8. Maturzyci o przyszoci Tegoroczni maturzyci nale ju do pokolenia wolnego od nastawie emocjonalnych i nawykw wynikajcych z poprze dniego ustroju. Mog w wikszym stopniu ksztatowa wasn przyszo. Std te w ankiecie zapytano o ich zamiary. Kim zamierzaj by w przyszoci? Dla wikszoci ankietowanych przyszo czy si z prac w wyuczonym zawodzie. Wykony wany zawd ma im umoliwi wejcie do wiata pracy i w wik szym ju stopniu do wiata spoecznego. Spord 312 osb, 44 (14%) zamierzaj prowadzi wasne firmy. Dla niektrych oprcz zdobycia zawodu liczy si take pod jcie pracy w tzw. dobrej firmie: by informatykiem w jednej z lepszych firm to dla mnie wane - stwierdza jedna z osb. Dla ankietowanych maturzystw przyszo zawodowa ukazuje si jednak dosy niepewnie. W dzisiejszych czasach nie mona my le tylko o jednym zawodzie, jeden zawd nie wystarczy. Trze ba by operatywnym i umie si przekwalifikowa - stwierdza j badane osoby. 9. Najwaniejsze zadania dla naszego kraju w opinii i ocenie maturzystw Za najwaniejsze zadania dla naszego kraju maturzyci uznali: a) reform systemu edukacyjnego - 86 osb b) decentralizacj systemu administracyjnego pastwa - 26 osb c) ochron rodowiska naturalnego - 132 osoby d) wzrost przedsibiorczoci mieszkacw - 7 osb e) skuteczne przeciwdziaanie bezrobociu - 234 osoby f) reform systemu ubezpiecze emerytalno-rentowych-31 osb g) restrukturyzacj rolnictwa - 40 osb h) popraw stanu bezpieczestwa - 172 osoby i) rozwj budownictwa mieszkaniowego - 77 osb j) poprawa wygldu i czystoci miast i wiedli - 71 osb a w 4 ankietach brak informacji. Dane z powyszego zestawienia wskazuj, e maturzyci za najwaniejsze zadania dla naszego kraju najczciej wymieniali: 1) skuteczne przeciwdziaanie bezrobociu 2) popraw stanu bezpieczestwa 3) ochron rodowiska naturalnego 4) reform systemu edukacyjnego 5) rozwj budownictwa mieszkaniowego Na podkrelenie zasuguje fakt skutecznego przeciwdziaa nia bezrobociu jako najczciej wymienianego, najwaniejsze go zadania dla naszego kraju. Modzie koczca szkoy jest ju wiadoma trudnoci w znalezieniu pracy. Okres kiedy modzie po ukoczeniu szkoy moga masowo i bezproblemowo podj sta prac min ju bowiem bezpowrotnie. 10. Pokolenie maturzystw Pomylna realizacja najwaniejszych zada dla naszego kra ju wymaga mobilizacji caego spoeczestwa. Czy w tych dzia aniach mode pokolenie moe by istotnie aktywn si? Zda-

niem wikszoci ankietowanych maturzystw ich pokolenie znacznie rni si od pokolenia ich rodzicw. Jedynie 48 osb (15%) uwaa, e nie ma istotnych rnic midzy pokoleniami. Rnice te wynikaj w znacznym stopniu z odmiennoci warunkw dorastania (socjalizacji) maturzystw: moje pokole nie rni si tym od pokolenia rodzicw, e my modzi yjemy w kraju demokratycznym, gdzie wystpuje wolno sowa. Mamy psychik mniej obcion histori Polski - yjemy w gospodar ce rynkowej, technika posza do przodu. Mamy wikszy wybr szk. Wiksz moliwo wyboru drogi yciowej. Nowe poko lenie ma poczucie wikszej swobody. Zmieniajce si czasy i warunki spowodoway - stwierdza jedna z ankietowanych osb - e mode pokolenie w porwnaniu z przeszym jest w 100% odmienne, ma inne spojrzenie na wiat. Pogld ten zdaje si podziela wikszo ankietowanych osb. Cz ankietowanych maturzystw przyczyn rnic pokoleniowych upatruje w tzw. odwiecznym konflikcie pokole: zawsze tak bdzie - pisze je den z maturzystw - e pokolenie modych ludzi rni si od pokolenia rodzicw. Konflikt pokole jest ponadczasowy. W znacznym stopniu konflikt ten wynika std - dodaje inna osoba - i kade pokolenie uwaa, e to oni maj racj. Maturzyci dostrzegaj w swoim pokoleniu dobre jak i niezbyt dobre ce chy. Te niezbyt dobre to m.in, nastawienie na konsumpcyjny styl ycia, nie zwracanie uwagi na wartoci najwaniejsze: moje pokolenie ma duo rzeczy a nie umie z nich korzysta. Oprcz tych cech pokolenie to posiada, ich zdaniem, wiele cech do brych. Czsto wymieniano jako pozytywn cech tolerenacj i wiksz otwarto na zmiany zachodzce w naszym kraju. Ponadto mamy wiksze ambicje, jestemy mniej bierni. Pokole nie mode jest bardziej aktywne, przedsibiorcze i zaradne, ma wiksze moliwoci rozwojowe. Te pozytywne cechy s modym ludziom bardzo przydatne gdy w opinii wikszoci ankietowanych osb teraz nastay bardzo trudne czasy, moje pokolenie ma wiksze problemy ze znalezieniem pracy i rozpoczcia ycia na wasn rk. Po szkole jestemy skazani na samych siebie. Otaczajcy wiat stawia tylko wymagania i przeszkody. Kiedy pastwo wicej ofero wao modym. Przytoczone wypowiedz charakteryzuj sytua cj modych ludzi. W tej sytuacji ksztatuj si obecnie posta wy pokolenia maturzystw, postawy bardzo zrnicowane, od nielicznych wyraajcych rezygnacj do czstych charakteryzu jcych si znaczn aktywnoci. 11. Najwaniejsze zadania do realizacji przed modym pokoleniem Procesy przemian spoeczno-gospodarczych rozpocztych w 1989 roku s dopiero jakby w poowie drogi. Kontynuacja ich stawia przed modym pokoleniem wyzwania w postaci zada do realizacji. Zdaniem maturzystw najwaniejsze zadania przed pokoleniem, ktre obecnie wchodzi w samodzielne ycie to: a) dokoczenie procesu transformacji w naszym kraju - 40 osb b) przyspieszenie rozwoju gospodarczego - 119 osb c) wprowadzenie Polski do Unii Europejskiej - 100 osb d) udoskonalenie systemu demokracji - 61 osb g) unowoczenienie przemysu i rolnictwa - 107 osb h) tworzenie nowych wartoci kultury i sztuki - 49 osb i) ochrona tosamoci i dziedzictwa narodowego - 74 osoby j) ycie zgodne z zasadami ewangelicznymi - 36 osb Dane z powyszego zestawienia wskazuj, e maturzyci za najwaniejsze zadania do realizacji przed modym pokoleniem najczciej wymieniali: 1) przyspieszenie rozwoju gospodarczego 2) unowoczenienie przemysu i rolnictwa 3) wprowadzenie Polski do Unii Europejskiej Zakoczenie Koniec XX wieku to take okres wymiany pokole. Powoli odchodzi pokolenie, ktre wiadomie przeyo wszystkie etapy historii w PRL. W coraz wikszym stopniu tworzy si nowa rzeczywisto spoeczna, ksztatowana przez mode pokolenie. Jednym z tych modych pokole s tegorocznymi maturzyci. Ich aktywna postawa stanie si wkrtce czci naszego wspl nego losu.

KMR

picioletnie stypendium Rzdu Polskiego na studia pianistyczne w Konserwatorium im. Rymskiego-Korsakowa w Sankt-Petersburgu. W tym czasie koncerto wa gwnie jako solista. W1990 roku w wyniku konkursu interpretacyjnego Towarzy stwa im. Fryderyka Chopina szsty styczniowy wie Tego wieczora suchacze auten w Warszawie uzyska roczne sty czr 1998 roku w sali tycznie radowali si darem kraja pendium artystyczne tego Towa koncertowej Pastwo na. Tomasz Wojak urodzi si rzystwa. W 1993 roku z duym suk wej Szkoy Muzycznej w Chojni 13 lipca 1967 roku w Chojnicach. cesem ukoczy konserwatorium cach krlowaa muzyka. Tomasz Pierwsze muzyczne kroki stawia w Sankt-Petersburgu w klasie Wojak, mody mistrz z Kociewia, w Szkole Podstawowej w Czarnej prof. Aleksandra Swiatkina, uzy zaprosi melomanw na swj reci Wodzie, gdzie uczya go mgr El skujc jeden z najlepszych dyplo tal fortepianowy. Sala bya wype bieta Buca. Rozpocz nauk mu mw. . niona po brzegi. Artysta swoje mi zyki w Szkole Muzycznej w Staro Po tournee koncertowym we strzowskie wykonanie poczy gardzie Gdaskim pod kierun Francji wytypowany zosta przez z twrcz, wasn interpretacj. kiem prof. Ewy Gornowicz. Po jej polskie Ministerstwo Kultury W niewielkiej sali koncertowej za ukoczeniu z wyrnieniem, kon i Sztuki oraz Ambasad Francji brzmiaa na nowo Chacona z II Par tynuowa nauk w redniej Szkole w Warszawie na studia podyplo tity d-mol na skrzypce Jana SebastiaMuzycznej II stopnia im. F. Cho mowe w Paryu pod kierunkiem na Bacha w transkrypcji na fortepian pina w Gdasku, w klasie fortepia wiatowej sawy pianisty Bernar Perrucio Busoniego, Andante Spia- nu prof. Waldemara Wojtala. da Ringeissena. Obecnie jest nato i Wielki Polonez Es-dur Fryde W.tym czasie dokona pierw doktorantem na wydziale muzy ryka Chopina, a po przerwie pro szych nagra radiowych jako so kologii w paryskiej Sorbonie. gram wypeniy Obrazki z wystawy lista i kameralista oraz wykona Artysta mieszka w domu ro Modesta Musorgskiego. pierwsze koncerty z towarzysze dzinnym w Szyszchowcu midzy Owacjom nie byo koca. Pia niem orkiestry. giem a Czarn Wod. nist zmuszono do bisowania. Pianista z Borw zosta laure W przerwie recitalu mona byo Koncert by dla wielu ogromn atem Oglnopolskiego Konkursu naby pyt kompaktow Tomasza niespodziank, ktry jednocze Pianistycznego w Szczecinie Wojaka, na ktrej znalaza si Ra nie uzmysowi, e tak blisko nas w 1985 roku. Szko Muzyczn psodia hiszpaska Franciszka Li s znakomici artyci, o ktrych nie w Gdasku ukoczy z wieloma szta i Obrazki z wystawy Modesta wiele wiemy. Czsto dzieje si tak wyrnieniami. W 1988 roku na Musorgskiego. Pyty sprzedawa z wasnej winy, kiedy nie intere egzaminie wstpnym do Akade brat artysty, Emil, te muzyk. A jest sujemy si powodzeniem ludzi mii Muzycznej in. F. Chopina jeszcze w tej rodzinie siostra, mi z naszego regionu. Po prostu nie w Warszawie uzyska maksymal strzyni fletu. ledzimy ich kariery. n not i jako jedyny otrzyma A. S. Fleming

Recital fortepianowy Tomasza Wojaka

44

KMR

ANDRZEJ S. FLEMING

Prawie wszystko o rybach

Na Kociewiu dawniej ryb nie brakowao. Dzisiaj jest ich mniej, ale nadal zowi je czy kupi mona bez trudu. W wodach Wisy, Wierzycy i Wdy, w ich dopywach, a przede wszystkim w jeziorach, ktrych na obsza rze Pojezierza Starogardzkiego, zwanym te Kociewskim jest ponad sto dwanacie (wikszych od 1 ha) i kilku nastu tysicach oczek (botek), ryb nadal jest pod dostatkiem. W Wile trafia si jeszcze oso i tro wdrowna. W Wierzycy i Wdzie yj wci pstrgi. W rzekach i jeziorach licznie wystpuje leszcz, lin, plo, szczupak, sandacz, oko, karp, kara i wgorz. Do zup rybnych czsto uywano te kiebia, jazgarza, uklei, mitusa i innego rybiego drobiazgu. Dawniej na Kociewiu bogatsi jadali ryby od wita i w dni postne, biedota jadaa ryby czciej, bo byy tasze, czsto pochodziy z odoww ssiedzkich lub domowych rybakw - wdkarzy. Warto byoby napisa histori ledzia solonego, ktry ratowa Kociewiakw przed godem. Dzisiaj dietetycy bij na alarm. Jadamy za mao ryb. Przedkadajc nad nie miso wieprzowe i wolowe, rujnujemy swoje zdrowie. Nie wiadomo dlaczego trzeba dzisiaj przekonywa, e dania z ryb s smaczne i zdrowe. Moe podwiadomie pamitamy, e ryba na stole o bogactwie nie wiadczya. Szczeglnie poledniejszego ga tunku, podobnie jak koza, symbolizowaa bied. Wikszo podanych niej przepisw pochodzi z Kuchni pomorskiej (Pommeriches Kochbuch), wydanej w Rostoku w 1995 roku, jako reprint wydania z 1925 roku. Przepisy z jzyka niemieckiego tumaczya Magda lena Madeja-Grzyb. Uwspczeniono je i uzupeniono.

CO Z WGORZA Wgorz gotowany

Zabijamy wgorza uderzajc go w ogon, cigamy skr z ba, wieszamy ryb na haku i cigamy z niej skr do koca. Nastpnie zdejmujemy ryb z haka tak, aby nie pk woreczek ciowy, zbieramy krew z grzbietu. Potem dokadnie ryb myjemy, kroimy na kawaki i wkadamy do zimnej osolonej wody. Dodajemy cebul, przyprawy, odrobin szawi i licia bobko wego, po czym stawiamy na ogniu. Wgorz powinien gotowa si powoli, w przeciwnym razie stanie si twardy. T ryb za zwyczaj gotuje si duej ni inne.

pewn ilo ogonw i obranych szczypiec rakowych, a cao uzyska odpowiedni form. Kawaki wgorza powinnimy tak uoy, aby galareta moga dobrze pomidzy nie wnikn, ww czas potrawa lepiej wyglda i smakuje. Po wypenieniu formy, uprzednio posmarowanej olejem, odstawiamy j w takie miej sce, by jej zawarto zesztywniaa. Nastpnie ostronie wlewa my galaret przy krawdzi naczynia, uywajc w tym celu garnka z dzibkiem, a caa potrawa zostanie zakryta. Galaret musi my doprawi i doda do niej sos majonezowy z przyprawami zioowymi. W ten sam sposb przyrzdzi mona galaret z ososia albo karpia, jeeli wczeniej dokadnie oczycimy go z oci.

Galaretka z wgorza
Po zabiciu wgorza mona go dokadnie wyczyci pia skiem lub te cign z niego skr, nastpnie gotowa w wodzie wraz z sol, cebul, przyprawami i liciem bobko wym, wczeniej pokroiwszy ryb na porcje o dugoci palca. Po ostygniciu przecinamy plasterki wgorza i wyjmujemy z niego oci, nastpnie ukadamy wok niego plasterki cytryn, ktre kroimy wczeniej na poow. Pomidzy cytryn wkadamy odro bin kaparu (kapary - pczki kwiatowe roliny uprawianej w strefie rdziemnomorskiej, uywane jako przyprawa do po traw), a na plasterkach cytryn ukadamy wianuszki z wini w occie. Wewntrz wianuszkw powinna znajdowa si gwia zda utworzona z ogrkw w pieprzu, ktre to ogrki powinny by pokrojone w dugie paseczki. Pomidzy nimi powinnimy umieci mae, obrane ogony rakw. Nastpnie kadziemy ka waki wgorza na t potraw, uwaajc przy tym, aby jej nie uszkodzi. Jeeli mamy duo rakw, wwczas wkadamy w to

Rolada z wgorza
Czycimy wgorza dokadnie piaskiem, rozcinamy grzbiet i ostronie wycigamy oci, nastpnie dokadnie myjemy i wy cieramy ciereczk. Z dwch na twardo ugotowanych jajek wycigamy tka, siekamy je drobno razem z pietruszk. W gorza nacieramy sol, obtaczamy w przygotowanym tku i pie truszce, pieprzymy, zwijamy odpowiednio ciasno. Nastpnie owijamy wgorza lnian ciereczk i obwizujemy mocno sznur kiem. Tak przygotowan ryb wkadamy do garnka z zimn wod razem z sol, cebul, przyprawami, liciem bobkowym i gotu jemy na wolnym ogniu przez ptorej godziny. Ugotowan ryb wkadamy pomidzy dwie deski, na ktre kadziemy kamie ciarek by je obciy. Gdy wgorz ostygnie pomidzy tymi deskami, wwczas pewn ilo sosu, ktry wydzieli si w trakcie leenia ryby pomidzy deskami doprawiamy octem i wlewamy go do osobnego naczynia razem z wgorzem. Przed podaniem na st zdejmujemy z ryby lnian ciereczk, kroimy j na desce ostrym noem na plasterki gruboci 1,5-2 cm.

KMR

Plasterki umieszczamy w salaterce i polewamy sosem. Potraw moemy ozdobi powkami jajek ugotowanymi na twardo i ogrkami posypanymi pieprzem. gorza przygotowujemy jak poprzednio, patroszymy i zasolonego odstawiamy na 24 godziny. Po wyjciu z soli wka damy na kwadrans do gotujcej wody. Nastpnie wycigamy ryb z wody, przecigamy sznurek przez oczy i wieszamy j na prcie, ktry wczeniej umieszczamy nad beczk. Beczk bez dna stawiamy na kamieniach, pod ni zapalmy trociny, by tlc si wydzielay obfity dym. Beczk przykrywamy szczelnie mo krym workiem, aby dym nie wydosta si na zewntrz. Jeeli worek wyschnie, naley go namoczy. Wgorza w ten sposb wdzimy prze 3-4 godziny, a pniej przechowujemy w prze wiewnym miejscu. Zabijamy wgorza, oczyszczamy piaskiem, obmywamy, kroimy na plasterki, przyrzdzamy tak jak leszcza (patrz: leszcz w piwie), uywajc do tego piwo i cebul. ci gamy skry. Po dokadnym obmyciu, ryb w zimnej wodzie stawiamy na ogniu. Po dodaniu soli, cebuli, licia bobko wego i przypraw gotujemy j na mikko. Jednoczenie oskrobanego i wypatroszonego szczupaka, pokrojonego w plasterki, gotujemy w innym naczyniu po dodaniu tych sa mych przypraw. Wgorza naley gotowa przez godzin, a szczupaka na duym ogniu przez p godziny. Gdy ryby si. ugotuj, bierzemy odpowiednio duy kawaek masa (ok. p kostki) rozcieramy je z mk, przygotowujc w ten sposb zawiesisty sos. Polewamy nim wgorza, dodajemy kawaki szczupaka, cytryny, kapra i gotujemy przez par minut. Potraw moemy przyrzdzi na sodko-kwano.

moemy przyrzdzi karasie, dodajc do nich gorce maso i posiekan rut z pietruszk. Do potrawy nadaj si mae szczupaki, ktrym po oczy szczeniu wkadamy ogon do pyska i gotujemy w ten sposb w osolonej wodzie z cebul, przyprawami i liciem bobkowym. Szczupaki nie powinny si dugo gotowa. Do ryby dodajemy zarumienione lub rozpuszczone maso

Wgorz wdzony

Szczupak gotowany na okrgo

LEDZ TE DOBRY
ledzie naley wczeniej moczy w wodzie przez cay dzie. Gdy ryby dobrze obeschn, obtaczamy je w mce i smaymy na zarumienionym male, skrapiamy sokiem z cytryny i ju moe my podawa na st. Ryb obmywamy i moczymy w wodzie przez 24 godziny. Nastpnie wrzucamy ledzie do garnka, dodajc plasterki ce buli, przyprawy, du ilo licia bobkowego, plasterki dorodnych kiszonych ogrkw i polewamy cao octem rozcieczo nym wod, ktry zosta wczeniej zagotowany i ostudzony. Przed podaniem ryby na st, kroimy j na plasterki i ukadamy wko o niej pokrojone kawaki solonego ogrka i plasterki cytryny. Moemy te wymiesza mleko z odrobin octu i oleju i pola tym przygotowan potraw. ledzie moczymy w wodzie przez dwa dni. Nastpnie wrzucamy ryby do naczynia wraz z przyprawami, du ilo ci licia bobkowego, dorodnymi plasterkami kiszonego ogrka lub te ogrka w pieprzu i z plasterkami cebuli. Po tem trzeba zagotowa ocet winny z odrobin wody. Gdy za lewa ostygnie, zalewamy ni ledzie i odstawiamy na par dni. Dusimy na mikko kilka posiekanych cebul w male i dodajemy odrobin mki. Wczeniej wymoczonego ledzia kroimy na bardzo drobne kawaki i dusimy przez dobr chwi l w przygotowywanym sosie po czym dodajemy tyle mle ka lub kwanej mietany, ile trzeba doda do sosu. Dopiero teraz wrzucamy do caoci, wczeniej ugotowane, pokrojo ne ziemniaki. Cao przed podaniem pozostawiamy w so sie na pewn chwil. ledzia moczymy w wodzie przez 5-6 godzin, nastp nie cigamy skr, patroszymy, kroimy w mae kostki lub paski. Tak samo kroimy kwano-winne jabka, ogrki solo ne lub w musztardzie, piecze cielc lub te barani. Do saatki dodajemy rwnie odrobin posiekanej cebuli, chrzan, kilka yek oleju prowansalskiego, troch octu win nego i estragonowego, troch cukru i mielonego pieprzu. Jeeli saatka jest zbyt kwana, dodajemy jedn yk wody. Mieszamy wszystko razem w salaterce. Dobrze wymiesza n saatk odstawiamy. Jeeli chcemy zwikszy objto saatki, moemy doda drobno pokrojone ziemniaki. Saat k podajemy w salaterce, ozdabiajc wedug uznania. Oto przykad przybrania: stawiamy jedno ugotowane na twardo jajko, z ktrego ostronie wykrajamy do poowy bia ko dzielc je na cztery kawaki, na rodek saatki, ukadamy te cztery kawaki biaka naokoo jajka. Nastpnie przyrzdzony na sodko lub na kwano zielony groszek ukadamy wok kawakw biaka, wok groszku natomiast ukadamy wi nie tak, aby powsta kwiat. Mona te uy do przyozdo bienia saatki koryntki wczeniej zagotowanej z odrobin octu i cukru, lub te czerwone buraki, ogrki w pieprzu, pieczarki.

ledzie solone smaone

Wgorz z piwem grodzkim

ledzie marynowane

W gorza czycimy tak jak poprzednio lecz nie

Wgorz ze szczupakiem

ledzie marynowane, inaczej

PORA NA SZCZUPAKI

my, patroszymy, dokadnie obmywamy, posypujemy obficie sol, pozostawiamy na chwil i osuszamy (w przeciwnym razie ryby si nie zarumienia). Do brzucha wkadamy wtrbk i pietru szk nastpnie obtaczamy ryb w mce. Na patelni rumienimy maso i smaymy uoone szczupaki na maym ogniu dbajc by uzyskay jasnobrzowy kolor. Kto nie lubi pietruszki, nie musi jej dodawa.

D tej potrawy bierzemy mae szczupaki, ktre skrobie 'o

Smaone szczupaki

D,

Kartofle ze ledziami

Szczupak z pietruszk
Ryb przygotowujemy jak poprzednio, myjc j doka dnie w zimnej wodzie. Nastpnie przecinamy grzbiet ostrym noem. Jedn powk szczupaka kroimy na kawaki o grubo ci ok. 6 cm, ukadamy je na talerzu, ktry odwrcony do gry dnem ley na salaterce, aby kawaki ryby dobrze obcieky. W trob ostronie oddzielamy od woreczka ciowego. Teraz wrzucamy do rondelka du ilo pokrojonej cebuli, odrobin przypraw, 6 ziaren pieprzu, li bobkowy. Na wszystko ka dziemy ryb obficie posolon i wlewamy tak ilo zimnej wody, aby przykrya ryb. Gdy cao si zagotuje, miesza my j dokadnie. Do szczupaka o wadze dwch funtw (1 kg) bierzemy 160 gramw masa ucieramy, dodajemy yk mki i odrobin sodkiej mietany lub mleka. W czasie gotowa nia odbieramy odrobin wywaru, mieszamy go z utartym masem, mk, mietan i wlewamy wszystko do garnka. Dodajemy jeszcze odrobin posiekanej pietruszki, ktra musi by dobrze obgotowana. Jeeli nie chcemy, by sos by zbyt sony, musimy doda odrobin mleka. Na rodku sala terki umieszczamy by, na nich wtrbk, natomiast kawa ki ryby kadziemy naokoo grzbietem do gry. Potraw mo na poda z ziemniakami, na ktrych ukadamy ryb i polewamy wszystko sosem. Wedug tej samej receptury

Saatka ledziowa

46

KMR

 l e d z i e najpierw skrobiemy, patroszymy, obmywamy, moczymy je w mleku. Nastpnie posypujemy sol, w ktrej musz pozosta przez dwie godziny. Po upywie tego czasu wyj mujemy ryby z mleka, cigamy z nich sl, przecigamy drut przez oczy i wieszamy je w ten sposb na par godzin w przewiewnym miejscu, aby ryba wyscha. Potem obtaczamy ryby w mce, zarumieniamy maso na patelni i smaymy. le dzie jednak nie mog by zbyt mikkie. Gdy wystygn, wrzuca my je do kamiennego naczynia, przekadamy ryby przyprawa mi wraz z liciem bobkowym. Przyprawami posypujemy take ca ryb. Jednoczenie gotujemy ocet z odrobin wody. Gdy ryby wystygn, polewamy je przygotowan wczeniej zalew, ktra nie moe by zbyt ostra. Po 2-3 dniach ledzie mona podawa.

ledzie wiee smaone

RYBY SZLACHETNE Pstrg

Ryby skrobiemy, patroszymy, obmywamy, wrzucamy do gotujcej si wody, do ktrej wczeniej dodalimy sl, li bob kowy, cebul i przyprawy. Pstrgi nie powinny gotowa si du go. Dodajemy do nich rwnie odrobin wieego masa, oleju i octu. Do tak przygotowanych pstrgw moemy przyrzdzi sos holenderski ubity na pian.

Leszcza obmywamy w zimnej wodzie, ostronie oczyszcza my, uwaajc, aby nas pk woreczek ciowy. Ostrym noem rozcinamy grzbiet ryby, nie skrobic jej przedtem i kroimy j na szeroko 5-6 cm. Nie myjemy ponownie leszcza, gdy po winnimy utrzyma pewn ilo krwi. Naley rwnie wkroi duo cebuli do rondelka, doda do niej przyprawy, li bobko wy, ryb z odrobin soli. Do caoci dolewamy biae wino lub sodkie ciemne piwo, nie gorzkie. Alkohol powinien pokry ryb. Gdy ryba si ugotuje, wwczas j odsczy, doda utarty chleb, kilka plasterkw cytryny i duo cukru. Kiedy ryba zupenie zmiknie, dodajemy czerwone wino, odrobin zarumienionego cukru lub soku, jak rwnie odrobin musu bezowego i pierni ka. Od czasu do czasu naley potrzsn rondelkiem, aby si nie przypali. Gdy ryba si ugotuje, posypa j 120 gramami masa, pokrojonego na kawaeczki i ponownie gotowa. Ryba uzyska lnicy wygld. Teraz wycigamy ostronie z wntrzno ci woreczek ciowy. Sos gotujemy razem z odrobin piwa i soli dopiero teraz dodajemy do ryby. W trakcie przyrzdzania potrawy uski ryby musz znajdowa si na wierzchu. Duy leszcz lub karp prezentuje si najlepiej w brytfannie. Gdy gaki oczne wyjd na wierzch, wwczas jest to znak, e ryba ugoto waa si.

Leszcz w piwie

Pstrg marynowany
Pstrgi skrobiemy, patroszymy, gotujemy w wodzie wraz z sol, przyprawami i cebul. Po ugotowaniu ryby wyjmujemy. Wywar z pstrgw gotujemy z odrobin octu. Jednak bardziej godne polecenia jest gotowanie pstrgw z octem. Pstrgi wrzucamy do naczynia, a gdy ostygn po lewamy je zimnym wywarem.

oso gotowany
ososia dokadnie myjemy, patroszymy, spuszczamy krew, rozcinamy noem i wyjmujemy oci Nastpnie wrzucamy ryb do gotujcej si wody, do ktrej dodajemy do du ilo soli, cebuli, przypraw i lici bobkowych. Gdy oso si ugotuje, do brze jest po stronie brzusznej zrobi noem nacicie, aby ryba lepiej przenikna sol. Do ososia dodaje si rozpuszczone maso, musztard lub pieczarki i sos majonezowy.

Do duego sandacza dokadnie czycimy, cigamy skr, przepoowiamy, patroszymy i kroimy na kawaki szero koci ok. 4 cm. Do rondelka wrzucamy duo masa. Gdy maso zacznie wrze wrzucamy ryb posypan sol i dusimy wszystko na maym ogniu. Gdy sandacz si ugotuje, kadziemy porcje delikatnie naokoo nagrzanej salaterki. W male, w ktrym du silimy ryb, zasmaamy jedn yk mki. Do mki dodajemy drobno posiekan, w male na mikko zasmaon cebul. Do dajemy te przecedzon przez mae sito mietan w dowolnej iloci, zalenie od tego ile chcemy uzyska sosu. Nastpnie wsypujemy do caoci utarty parmezan. Na litr sosu bierzemy 60 g. Wszystko dokadnie mieszamy. Potraw podajemy na go rco, skrapiajc j wczeniej sokiem z cytryny i polewajc go rcym sosem.

Sandacz z parmezanem

R.yb przygotowujemy w podobny sposb jak wyej, rozcinamy na grzbiecie i ostronie wycigamy oci. Nastp nie wycieramy j do czysta ciereczk. Powki ososia wkadamy do miski, posypujemy je do obficie sol i na jednego ososia dodajemy dwie czubate yeczki cukru pu dru i dwie wiksze yki saletry, z czego na kad z po wek ryby posypujemy poow porcji saletry. Jeden pat ryby kadziemy na drugi i te go posypujemy sol. Gdy utwo rzy si zalewa, naley j od czasu do czasu uzupenia. o sosia naley pozostawi na 24-30 godzin w tej zalewie. Po upywie tego czasu ryb wymagamy dokadnie obsuszamy i wieszamy do uwdzenia. Ryte musi si wdzi przez 1-2 dni w zalenoci od iloci dymu. Najlepszy jest do tego dym z trocin.

oso wdzony

tu i wrzucamy go do salaterki Zagotowujemy odrobin octu z sol i gotujc si zalew polewamy ryb. Nastpnie wrzuca my j do kocioka z gotujc si wod. Gotujemy karpia nie patroszonego wraz z cebul i przyprawami Do potrawy dodaje my rozpuszczone maso i wiey chrzan. Mona przyrzdzi rw nie sos chrzanowy z octem i cukrem.

Ka Karpia myjemy, nie skrobiemy, cigamy krew z grzbie

Karp bkitny

INNE POTRAWY

my krew i gotujemy w caoci. Przed gotowaniem przez cay czas pozostaj w wodzie. Nim wrzucimy je do gotujcej wody, dodajemy sl, cebul, li bobkowy, przyprawy. Ryby naley go towa tak dugo a bielmo z oka wypynie. To znak, e ryba si ugotowaa. Do ugotowanej ryby podajemy prawie zawsze rozpu szczone maso, posiekane jajka na twardo, chrzan lub musztard.

RRyby skrobiemy, obmywamy w zimnej wodzie, spuszcza

Ryby gotowane w wodzie z sol

Lin
Lina ciko obiera si z usek, jeeli nie zastosuje si nastpujcego sposobu. Rozpala si sworze, chwyta si go hakiem i przejeda" si nim wzdu ryby. Po wykonaniu tej czynnoci ryb moemy atwo obra z usek. Nastpnie lina pa troszymy, myjemy i gotujemy w piwie jak leszcza.

Saatka rybna
szczupaka, sandacza i dorsza gotujemy w wodzie wraz z sol, cebul i przyprawami. Potem cigamy skr, a gdy ryby ostygn, patroszymy je i dzielimy na mae kawaki. Nastpnie wrzucamy porcje do salaterki, przyrzdzamy sos majonezowy i polewamy nim potraw. Czynno t wykonujemy przynaj mniej godzin przed podaniem, aby sos mg przenikn ca saatk. Ozdabiamy j powkami jajek (wczeniej ugotowa nych na twardo), ogrkami w pieprzu, sardelami, pieczarkami, cebul perow lub te kaprami. Wane, aby saatka bya przy rzdzona na sposb pikantny. Do saatki tej mona rwnie doda oczyszczone szczypce i ogony rakowe.

Lin z koperkiem i mlekiem

Po oczyszczeniu gotujemy lina w wodzie z sol i przypra wami. Nastpnie przygotowujemy sos z masa utartego na mie tan, z mki, mleka i posiekanego koperku. Wszystko razem przegotowujemy.

KMR

47

Kotlety rybne
Do potrawy przygotowujemy kawaek drobno pokrojonej ryby (obojtnie jakiej), dobrze wyrobione ciasto z nerek woo wych i pewn porcj namoczonej, dobrze wycinitej buki. Bu k t mieszamy razem z 125 g masa i 4-6 jajkami, w zalenoci od wyej podanej masy. Nastpnie mieszamy to wszystko na ogniu do uzyskania sztywnej masy. Po ostygniciu dodajemy do masy sl, mielony pieprz, start gak muszkatoow, wszy stko czymy z ryb i z wczeniej drobno posiekanym ciastem z nerek Woowych. Ca mas wyrabiamy dokadnie w misce. Wwczas dzielimy j na tyle czci ile chcemy przygotowa kotletw. Formujemy je na desce posypanej mk. Kotleciki gotujemy we wrztku przez jedn minut. Nastpnie puczemy je w zimnej wodzie i ukadamy na czystej ciereczce. Panierujemy w jajku, tartej buce i smaymy na male a do uzyskania brzowego koloru. Kotlety przybieramy potrawk z mleka cie lcego. Moemy je take podawa z warzywami, groszkiem, szparagami, marchewk. Ryby, Rv najlepiej mae potki i okonki, naley wyczyci, osoli i obtoczy w mce. Smay je na patelni w dobrze roz grzanym oleju. Najsmaczniejsze s gorce, podane wprost z pa telni, z kromk wieego chleba.

Midzy niebem a ziemi

W dniu 7 lutego 1998 roku, po wieczornej mszy witej w kociele parafialnym pod wezwaniem Mat ki Boskiej Czstochowskiej w Czarnej Wodzie, miao miejsce otwarcie kolejnej wystawy artystycznej. Tym razem prace swoje prezentowali mieszkacy Domu Po mocy Spoecznej w Rokocinie. domu tym funkcjonuj dwie pracownie: plastyczna i rzebiarska, prowadzone przez Iren i Marka Za grskich. Mieszkacy DPS w Rokocinie prace swoje ju wczeniej wystawiali w Skarszewach, Tczewie, Zblewie i Starogardzie Gdaskim. Na wystawie w Czarnej Wodzie moglimy podziwia zwiedzajcych wystaw zdawaa si by zaskoczona poziomem prezentowanych prac, ktre dostarczyy wiele przey artystycznych. Uwiadomia jak bardzo indywidu aln cech jest pojmowanie otaczajcej nas rzeczywistoci przestrzeni Midzy niebem a ziemi. To wydarzenie kulturalne ma jeszcze inne znaczenie. Jest dobrym przykadem na to, jak pokonywa bariery w komuni kowaniu si midzy ludmi, jak podejmowa prby poszuki wa integrujcych nasze spoecznoci. Przy okazji naley zaznaczy, e nie jest to pierwszy kontakt Domu Pomocy Spoecznej w Rokocienie z mie szkacami Czarnej Wody. Oywion wspprac z t pla cwk utrzymuje modzie z organizacji harcerskiej. Ci, ktrzy mieli okazj zapozna si z pracami mieszka cw DPS w Rokocinie, musieli zapewne przyzna, e ich poziom godny by tej wystawy.

Rybki z patelni

Ryby w zalewie na kwano Me pocie i okonie przyrzdzi jak w przepisie wyej Mae (rybki z patelni) - do smaenia wcznie. Osobno przygotowa zalew: do wrztku (ocet z wod w proporcji 1 cz octu, 6 czci wody) doda cebul krojon w plastry, ziele angielskie (kubab), szczypt soli, cukru do smaku i pieprz mielony. Gorc zalew zala smaone ryby uoone w gbokiej misce, Tuszcz z patelni wla do potrawy. Podawa po wychodzeniu z gorcymi ziemniakami.
Od redakcji Czytelnikw moe zdziwi, e wyej zamieszczone przepi sy nie zawieraj dokadnie okrelonych skadnikw. Jest to spowodowane tym, e dawne ksiki kucharskie nie precyzo way receptur wagowo.

Henryk Kuchta

Fragment wystawy Midzy niebem a ziemi

48

KMR

IRENA GOSTOMSKA

Wiedza o regionie w bibliotece szkolnej

Biblioteka jest gwnym miejscem gromadzenia publikacji o regionie. Upowszechnia t wiedze mona take poprzez rne formy pracy, np. wystawy, lekcje biblioteczne. W prowadzonej przeze mnie bibliotece w Publicznej Szkole Podstawowej w Czarnej Wodzie raz w roku taka wystawa zostaje przedstawiona uczniom, nauczycielom oraz uczestnikom Biesiad Literackich, organizowanych przez Urzd Miasta. Wystaw przygotowuje si na podstawie opracowanego scenariusza. Nie podaj sposobu rozmieszczania plansz, napisw, bowiem zostawiam to inwencji bibliotekarzy. Mog je uzupenia posiadanymi publikacjami, elementami haftu kociewskiego, czy notami biograficznymi twrcw, redaktorw. Przedstawiam te dosy schematyczny konspekt zaj bibliotecznych przeprowadzonych dla bibliotekarzy rejonu starogardzkiego. Na jego podstawie mona opracowa zajcia zgodnie z wasnymi potrzebami, wybra kilka elementw do opracowania nowego konspektu lekcji. Poznanie twrcw naszego regionu
Konspekt lekcji bibliotecznej dla kl.. IV (90 min.)
CELE:

Bajka, ba na Kociewiu
Scenariusz wystawy Motto: Gdzie bani domek, gdzie? Hej, hej, hej, kto to wie. Jej dom - to polna steczka. Ode wsi do miasteczka. Izba, gdzie peno dzieci, Trakt, ktrym wicher leci, Las, pole, ka, gaj cay ojczysty kraj
Hanna Januszewska
1. BANIE I BAJKI KOCIEWSKIE

- zapoznanie z legend i bani kociewsk, - wzbogacanie czynnego sownictwa ucznia poprzez wypowiadanie si, - ksztatowanie wraliwoci estetycznej poprzez obcowanie z utwora mi o walorach artystycznych, - wsppraca w grupie, wyzwalanie pomysowoci.
POMOCE:

1. Wystawa wedug odrbnego scenariusza (patrz obok). 2. Literatura: Andrzej Grzyb: Bajeczny ogrd, Andrzej. S. Fleming: inne bajki (Drewniany ptak, Jak dobry diabe Jankowi fujark podarowa, Skarb, Panna i kamie, Gotuj garnku, go tuj, bo dzieci moje godne), Bernard Janowicz: Bajki kociewskie, Roman Landowski: Jasna i Dersaw.
(Wszystkie banie znajduj si w Kociewskim Magazynie Regionalnym")

Bernard Janowicz: Bajki kociewskie (rne wydania) Roman Landowski: Jasna i Dersaw Andrzej Grzyb: Jak diabe Jankowi fujark podarowa Jzef Ceynowa: Dobro zwycia
2. BANIE POMORSKIE

3. Tekst Andrzeja S. Fleminga Drewniany ptak. 4. Karton, kolorowy papier, kredki, flamastry, klej itp. 5. Rekwizyty teatralne. 6. Rzeby ptakw twrcw ludowych, np. Jana Giedona z Czarnej Wody. 7. Nagrania muzyki ludowej. M ETODA : praca w grupach i forma dramy
PRZEBIEG ZAJ:

W krainie Gryfitw: podania legendy i banie Pomorza Roman Landowski: abdzi lot Damroki (banie z pomorskich jezior) Wadysaw ga: Legendy Pomorza
3. LEGENDY GDASKIE

Jerzy Samp: Legendy gdaskie Franciszek Fenikowski: Okrt w herbie

4. BANIE MAZURSKIE

1. Podanie celu zaj; rozmowa na temat kociewskiej twrczoci regio nalnej. 2. Informacja o metodach pracy na lekcji. Losowy podzia na grupy (z udziaem kartkek z namalowanymi ptaszkami w rnych kolorach). 3. Obejrzenie wystawionych ksiek, przedstawienie ich autora pisz cego rwnie pod pseudonimem Andrzej S. Fleming. (Mona rwnie za prosi autora na zajcia i dodatkowo przeprowadzi z nim wywiad). 4. Wybranie jednej z bani, ktra bdzie przedmiotem rozwaa: Drew niany ptak. Postawienie problemu: Czy ptak moe pomc czowiekowi? 5. Zabawa pomocna do". (Uczestnicy zaj stoj w kole zamykaj oczy. Na klanicie wchodz do rodka koa, szukajc pomocnej doni. Kto j znalaz, zatrzymuje si na chwil i wraca na swoje miejsce). 6. Uczestnicy zabawy odpowiadaj na pytania: - Jak czuli si, kiedy stali z zamknitymi oczami? - Jakiego uczucia doznali po odnalezieniu pomocnej doni? 7. Praca w grupach: - odczytanie tekstu legendy, - rozmowy majce okreli czas wydarze, bohaterw, wyodrbnie nie sceny z ycia rodziny, - wsplne ustalenie scen, - przedstawiciele grupy losuj kartki z wypisanymi scenami, - kada grupa przedstawia w formie dramy wylosowan scenk. 8. Odpowiedz na pytanie postawione przed zajciami (pkt. 4). 9. Konkurs na wykonanie przez grupy wizerunku ptaka. Wykonywaniu pracy plastycznej towarzyszy muzyka ludowa, np. nagrania Kociewskiej Kapeli Ludowej ze Starogardu Gdaskiego. 10. Podsumowanie pracy w grupach. 11. Ocena zaj.

Tadeusz Stpowski: Czterej synowie raka Teofil Ruczyski: Biaa pani na zamku lubawskim Jzef Jacek Rojek: Ba o Kobuku psotniku
5. BANIE KASZUBSKIE

Edmund Puzdrowski: Bursztynowe drzewo Augustyn Necel: Demony, purtki i stolemy Augustyn Necel: W niewoli biaych purtkw Alojzy Nagiel: Matka przyroda i jej dzieci Jan Zikowski: Zota przdza
M YSLI O BANIACH I BAJKACH (PLANSZA):

Od niepamitnych lat Ba i proz s w wani Czy prawda w prozie jest? Czy te prawda jest w bani.
Jan Lemaski

Kada ba nosi w sobie rysy charakterystyczne swojej ojczyzny i cechy wsplne caej wielkiej rodziny ludzkiej.
Faul Delarue
ZAWARTO BANI I LEGEND W ZBIORZE

Romana Landowskiego Jasna i Dersaw Jasna i Dersaw, Gniew siostrzanych fal, Soce z zaprzgiem, Czarochy i skorc, O upartym wole, Wamir i jego crka Graa, Gryf i Zwinisawa, Osada co si chowa lubia, wieca samotnika, Pena czapka zota, Ksiniczka i pasterz, Czarci kamie, O zamanych osiach, Obraz ktry Wis przypyn, Zdrada w zamku, Rozbjnicy z Lisiej Gry, Dzwo ny z dna jeziora, Januta w kamie zamieniona, Mynarze znad Wierzy cy, Ziele dobrej myli. Zaloty pana Stanisawa.

KMR

49

Stowarzyszeni przyjaciele Czarnej Wody

ociewiu przybyo kolejne regionalne stowa Funkcj prezesa Towarzystwa Przyjaci Czar rzyszenie Mionikw. Przypomnijmy, e ju nej Wody (TPCzW) powierzono znanemu dziaaczo od wielu lat dziaaj: Towarzystwo Mioni wi owiatowemu i regionalnemu, Janowi Lipskiemu, kw Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim, urodzonemu w pobliskich Lubikach, ktre obecnie Towarzystwo Mionikw Ziemi Tczewskiej, jest te le ju w granicach miasta Czarna Woda. W skad Towarzystwo Mionikw Ziemi wieckiej, podob- rady Towarzystwa weszli take: urodzony w Czarnej ne istniay lub jeszcze istniej w Gniewie, w Nowem, Wodzie a mieszkajcy w Niemczech piewak opero w Skarszewach. Swoj obecno w naszym regionie wy, Krzysztof Gornowicz (wiceprezes), proboszcz zaznaczyy kociewskie oddziay Zrzeszenia Kaszub- miejscowej parafii ks. Roman Bruski (sekretarz), sko-Pomorskiego w wieciu, Tczewie, Zblewie, Pel Barbara Czecholiska (skarbnik) i Stanisaw Osika plinie, Skrczu i w innych miejscowociach. Wszyst (czonek). kie one, w wikszym czy mniejszym zakresie pielgnuj Jedn z pierwszych inicjatyw TPCzW bdzie upa wiedz o przeszoci swojej ziemi, rozwijaj dziaalno mitnienie postaci Piotra Sztormowskiego (1887kulturaln i owiatow, dbaj o estetyk, propaguj ide 1939), trzykrotnego posa na Sejm RP w latach 1922szeroko pojtego regionalizmu i ekologii. 1935, urodzonego w Czarnej Wodzie, a gospodaru jcego w Tomaszewie, ktrego w Kobylu rozstrzela Podobn dziaalnoci, prowadzon w znacznie szerszym zasigu, zajmuje si Towarzystwo Przyja li hitlerowcy za patriotyczn postaw. Towarzystwo ci rz. Wisy z siedzib w Tczewie oraz rwnie zamierza powoa od pewnego czasu planowane w tym samym miecie istniejce Kociewskie Towa muzeum aniow, w ktrym obok galerii byaby czyn rzystwo Owiatowe. To ostatnie, dotychczas najmod- na pracownia rzebiarska. Czarna Woda, jako

sze posiada ju znaczce osignicia w realizacji za da regionalizacji w nauczaniu. W regionie widocz ne jest take Turystyczne Stowarzyszenie Gmin Kociewsko-Borowiackich Br" z siedzib w Kaliskach. Od jesieni ubiegego roku Kociewie wzbogacio si o nastpne stowarzyszenie.Na zachodnich kra cach regionu powstao Towarzystwo Przyjaci Czar nej Wody, najmodszego miasta kociewskiego. Spo tkanie zaoycielskie odbyo si w czerwcu, a we wrzeniu 1997 roku towarzystwo zostao wpisane do rejestru stowarzysze Sdu Wojewdzkiego w Gda sku. Natomiast 28 lutego 1998 roku przyjaciele Czar nej Wody wybrali swoje wadze i przyjli plan na najblisze miesice.

miejscowo prnie rozwijajca si, zasuya sobie - ladem innych miejscowoci kociewskich - na swj wasny opis dziejw. I tym rwnie zajmie si nowo powstae Towarzystwo. Natomiast samorzdowy biu letyn Merkuriusz Czarnej Wody" wsparty pirami czonkw Towarzystwa, moe poszerzy swoj for mu redakcyjn o tematyk regionaln. Obecnie TPCzW liczy ponad dwudziestu czon kw. yczymy najmodszemu stowarzyszeniu zrea lizowania wszystkich zamierze, by nie zabrako mu ludzi chtnych do pracy, a owoce tych dziaa wzbo gaciy dorobek kulturalny i owiatowy caego regio nu kociewskiego. ro -land

50

KMR

ZYGMUNT

BUKOWSKI

Wiersze
Moja najdrosza
Moja najdrosza ma bluzk w kwiaty Spdnic w skiby uplisowan Uszy jej zdobi ywe stokrotki Strzegce serca w biaym ogrodzie Kiedy dzie nowy znowu si kosi Ona si dla mnie odmiennie stroi Wosy ujmuje w zot przepask W jak si tylko soce odziewa Usta jej pon niczym berberys Ktry si jeszcze z rosy osusza W sukience caej z pogody nieba Po zboach stpa lej ni wiatr ranny W czerwcowej peni przychodzi w bieli Bym w prezbiterium pod ukiem tczy Mg przysic e bd jej .chmurk Kiedy zmorzona arem klknie na miedzy

Kwitnce rzepaki
Od witu mkn przez Kociewie A kwitncych przemin nie mog Tyle ich ponie w tczewskiej dolinie Jakby si Wisa wylaa zotem A dalej i dalej a po wiecie wiec na falistej morenie Niczym wielkie latarnie e i ogrom bkitu ich przemc nie moe A ja wci pyn w takiej jasnoci Jakbym przenika przez wntrze soca Cho ono nad nimi zdaje si kropk Jaskrem gaszonym przez lada oboczek

Rado
0 radoci nasza Bijca dzwonami wielkanocnego poranka Syn yje I ramieniem matk przytula A doni skut cierniem strzykawek Moje rce uciska Boe jak Ci dzikowa za t wiosn Po nocy strasznej Zabierajcej nam syna w otchanie Za ustpienie burz mkncych po niebie Jak czarne wyrocznie Jak fatum sieczce kosy z dba wychylone Panie - przyjmij kwiaty konwalii Bo one dwigaj wiekuiste zaranie I wonnoci z k Na ktrych bdziemy oczekiwa A Ty przyjdziesz I wprowadzisz do niebieskiego mieszkania

List
Barbarze Majewskiej

Pani czuje tak moj poezj Jakby sercem mieszkaa w motel; Czy Bg doskonay raz si pomyli Czy celowo stworzy dwie takie istoty By rano wieczr i w kadej chwil Sawiy nasze Kociewie By na zmian adoroway Nasz najwitszy sakrament I wtedy kiedy dzwony bij na trwog I choby na amen

Wyej zamieszczone utwory pochodz z najnowszego tomiku wierszy: W twrczym niwie" Donat Niewiadomski w posowiu tej poetyckiej ksiki Zygmunta Bukowskiego podkrela szczeglny zwizek tych wierszy z Kociewiem, tej malej ojczyzny" autora. Tak due zwartociowanie maej ojczyzny" prowadzi w liryce Bukowskiego do kultu swojego miejsca zamieszkania i gbokiej wizi z rodzinnym domem. Maa ojczyzna" to bowiem gwnie dom, gospodarstwo i najblisza natura, czyli praktycznie ojcowizna ".

KMR

51

Testament poetycki Franciszka S d z i c k i e g o

Zgodnie z zapowiedzi w poprzednim numerze, kontynuujemy - w zwizku z trwajcym Kongresem Pomorskim druk poematu

Wiatr zawia od pomorskich stron

stanowicego rodzaj poetyckiego testamentu pisarza

3. Morze