Math 2

MatematykadlamaturzystwdrBarbaraWolnikWitoldBot23marca2005
2
Spis treci
1 Funkcja liniowa 7
1.1 Pojcia podstawowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2 Wykres funkcji liniowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.3 Wspczynnik kierunkowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.4 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2 Rwnania liniowe 15
2.1 Podstawowe pojcia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2.1.1 Liczba rozwiza rwnania liniowego. . . . . . . . . . . 15
2.1.2 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.2 Rwnania liniowe z zaoeniami. . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.2.1 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3 Ukady rwna liniowych 19
3.1 Rozwizywanie ukadw rwna liniowych. . . . . . . . . . . . 19
3.1.1 Metoda wyznacznikw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
3.2 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
4 Funkcja kwadratowa 27
4.1 Podstawowe denicje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
4.2 Rysowanie wykresu funkcjia kwadratowej. . . . . . . . . . . . 28
4.3 Wzory Vietea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
4.4 Funkcja kwadratowa w rnej postaci. . . . . . . . . . . . . . 29
4.5 Wasnoci funkcji kwadratowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
4.6 Funkcja kwadratowa okrelona na przedziale domknitym. . . 30
4.7 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
5 Rwnania i nierwnoci kwadratowe 35
5.1 Rwnanie kwadratowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
5.1.1 Liczba rozwiza rwnania kwadratowego. . . . . . . . 35
5.2 Nierwno kwadratowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3
4 SPIS TRECI
5.2.1 Graczne przedstawienie nierwnoci kwadratowej. . . 36
5.3 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
5.4 Przykady typowych zastosowa funkcji kwadratowej w zada-
niach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
5.4.1 Zadania dodatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
6 Warto bezwzgldna 45
6.1 Wasnoci wartoci bezwzgldnej. . . . . . . . . . . . . . . . . 46
6.2 Rwnania z wartoci bezwzgldn. . . . . . . . . . . . . . . . 46
6.3 Nierwnoci z wartoci bezwzgldn. . . . . . . . . . . . . . . 47
6.4 Przeksztacenia wykresw funkcji z uyciem wartoci bezwzgld-
nej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
6.5 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
7 Wielomiany 53
7.1 Podstawowe pojcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
7.2 Wykresy i wasnoci wielomianw . . . . . . . . . . . . . . . . 53
7.2.1 Wielomian trzeciego stopnia . . . . . . . . . . . . . . . 54
7.3 Twierdzenia dotyczce wielomianw . . . . . . . . . . . . . . . 55
7.4 Wiadomoci dodatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
7.4.1 Rwno wielomianw . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
7.4.2 Wielokrotne pierwiastki wielomianu . . . . . . . . . . . 57
7.4.3 Uoglnione wzory Vietea . . . . . . . . . . . . . . . . 58
7.5 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
8 Funkcja homograczna 63
8.1 Wykres funkcji homogracznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
8.2 Hiperbole podstawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
8.3 Wasnoci funkcji homogracznej . . . . . . . . . . . . . . . . 65
8.4 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
9 Funkcja wymierna 69
9.1 Rwnania wymierne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
9.2 Nierwnoci wymierne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
9.3 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
10 Cig arytemtyczny 75
10.1 Denicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
10.2 Wasnoci cigu arytmetycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
10.3 Suma cigu arytmetycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
10.4 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
SPIS TRECI 5
11 Cig geometryczny 79
11.1 Denicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
11.2 Wasnoci cigu geometrycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
11.3 Suma cigu geometrycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
11.4 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
11.5 Procent prosty i skadany - elementy matematyki nansowej . 83
11.6 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
6 SPIS TRECI
Rozdzia 1
Funkcja liniowa
1.1 Pojcia podstawowe.
Denicja 1.1 (funkcja liniowa). Niech a i b bd dowolnymi liczbami rze-
czywistymi. Funkcj f : R R dan wzorem: f(x) = ax + b nazywamy
liniow.
Uwaga 1.2. W denicji funkcji liniowej wane jest to, e dziedzin tej funkcji
jest cay zbir liczb rzeczywistych (zwr uwag na zapis f : R R, czy wiesz
co on oznacza?). Na przykad funkcja dana wzorem: f(x) =
(x+2)(x1)
x1
, cho
daje si sprowadzi do wzoru funkcji liniowej f(x) = x + 2, to jednak nie
jest funkcj liniow gdy jej dziedzin jest D
f
= R1. Z drugiej strony,
jeli podany jest jedynie wzr funkcji, to przyjmujemy, e jej dziedzin jest
tzw. dziedzina naturalna, czyli zbir tych wszystkich liczb rzeczywistych, dla
ktrych ten wzr ma sens.
1.2 Wykres funkcji liniowej.
Wykresem funkcji liniowej f(x) = ax + b jest linia prosta o rwnaniu y =
ax + b. Aby narysowa wykres funkcji f(x) = ax + b wystarczy znale
conajmniej dwa dowolne punkty tego wykresu.
Przykad 1.3. Niech dana bdzie funkcji liniowa f(x) = 2x3. Narysujemy
teraz jej wykres. Wybierzmy dwa punkty nalece do wykresu. Dla x = 0,
mamy f(0) = 3, std pierwszym punktem jest (0, 3), natomiast dla x = 1,
otrzymujemy f(1) = 1, czyli drugim punktem bdzie (1, 1). Oba punkty
zaznaczamy w ukadzie wsprzdnych i prowadzimy prost ktra przez te
punkty przechodzi. W ten sposb otrzymamy wykres funkcji liniowej f(x) =
2x 3.
7
8 ROZDZIA 1. FUNKCJA LINIOWA
Innym sposobem rysowania wykresu zadanej funkcji liniowej jest tzw.
szybki wykres stosowany szczeglnie wtedy, gdy parametry a i b s cako-
wite. Wystarczy zda sobie spraw, e parametr b okrela, w ktrym miejscu
wykres przecina o OY (bo f(0) = b), natomiast parametr a mwi nam o ile
wzrasta (lub maleje) warto funkcji, gdy argument x zwikszamy o 1.
Przykad 1.4 (szybki wykres). Aby zatem narysowa wykres funkcji f(x) =
2x 4 zaznaczamy na osi OY punkt 4 (bo b = 4). Od narysowanego
punktu idziemy jedn kratk w prawo i dwie kratki do gry (bo a = 2) i
zaznaczamy kolejny punkt. Od zaznaczonego punktu znw poruszamy si o
jedn kratk w prawo i dwie do gry i otrzymujemy kolejne punkty.
czc otrzymane punkty otrzymujemy prost ktra jest wykresem naszej
funkcji f.
Przykad 1.5 (szybki wykres). Jeli parametr a jest ujemny, to wraz ze
wzrostem argumentu x, warto funkcji bdzie malaa. Zatem rysujc wykres
np. f(x) = 3x + 2 zaznaczamy na osi OY punkt 2 (bo b = 2) i poruszamy
1.3. WSPCZYNNIK KIERUNKOWY. 9
si o jedn kratk w prawo i o trzy kratki w d (bo a = 3) otrzymujc
nowy punkt. Powtarzajc procedur otrzymujemy kolejne punkty:
Uwaga 1.6. Zauwa, e uywajc metody szybkiego wykresu otrzymujemy
dokadniejszy rysunek, gdy dostajemy wiele punktw, co nie pozwala na
rozchwianie si rysowanej prostej.
Problem 1.7. Zauwamy, e jeli paramter a nie jest liczb cakowit, to
szkicowanie wykresu metod szybkiego wykresu nie jest ju takie proste.
Na przykad jeli f(x) =
3
4
x 2, to na osi OY zaznaczamy 2, a nastpnie
powinnimy przenie si o jedn kratk w prawo i
3
4
kratki w gr. Jest to
do trudne do wykonania chyba, e . . . zauwamy, i otrzymamy t sam
prost poruszajc si 4 kratki w prawo i 3 kratki do gry:
1.3 Wspczynnik kierunkowy.
Denicja 1.8 (wspczynnik kierunkowy). Parametr a we wzorze funkcji
liniowej f(x) = ax +b nosi nazw wspczynnika kierunkowego.
Po wczeniejszych rozwaaniach dotyczcych szkicowania wykresw funk-
cji liniowych nazwa ta nikogo nie dziwi. Rzeczywicie, to parametr a decyduje
o tym, czy wykres opada czy wznosi si i czy jest bardziej stromy czy raczej
niewiele odbiega od prostej poziomej. Jeli w jednym ukadzie wsprzdnych
umiecimy wykresy funkcji: f
1
(x) = 2x + 1, f
2
(x) = 3x + 1, f
3
(x) = x + 1,
f
4
(x) = 4x + 1, f
5
(x) = 1, to zobaczymy, cho wszystkie przechodz
przez punkt (0, 1), to jednak rozbiegaj si w rnych kierunkach.
Fakt 1.9 (monotoniczno funkcji liniowej). Kada funkcjia liniowa jest mo-
notoniczna, a rodzaj jej monotonicznoci zaley od jej wspczynnika kierun-
kowego.
Fakt 1.10. Jeli wspczynnik kierunkowy funkcji liniowej f jest rny od
zera (tzn. a ,= 0) to funkcja ta jest rnowartociowa, posiada funkcj od-
wrotn (ktra jest funkcj liniow), jej zbiorem wartoci jest cay zbir liczb
rzeczywistych i ma dokadnie jedno miejsce zerowe.
Fakt 1.11. Jeli wspczynnik kierunkowy funkcji liniowej jest rwny zero,
tzn. f(x) = b, to funkcja ta nie jest rnowartociowa, nie ma funkcji od-
wrotnej, jej zbir wartoci jest postaci b, a wykresem jest prosta pozioma
(rwnolega do osi OX). Jeli wic b ,= 0, to funkcja nie posiada miejsc
zerowych, a jeli b = 0, to funkcja ma nieskoczenie wiele miejsc zerowych.
1.3. WSPCZYNNIK KIERUNKOWY. 11
Wniosek. Z podanych wyej faktw wynika, e funkcja liniowa moe mie
jedno miejsce zerowe (gdy a ,= 0), moe nie mie miejsca zerowego (gdy
a = 0 oraz b ,= 0) lub moe mie nieskoczenie wiele miejsc zerowych (gdy
a = b = 0).
Fakt 1.12 (kt nachylenia prostej). Wspczynnik kierunkowy funkcji linio-
wej f jest rwny tangensowi kta nachylenia wykresu tej funkcji do osi OX
(dokadniej mwic, do prawej strony tej osi).
Fakt 1.13 (proste rwnolege). Dwie proste o rwnaniach y = a
1
x + b
1
i
y = a
2
x +b
2
s rwnolege wtedy i tylko wtedy, gdy a
1
= a
2
.
Fakt 1.14 (proste prostopade). Dwie proste o rwnaniach y = a
1
x + b
1
i
y = a
2
x +b
2
s prostopade wtedy i tylko wtedy, gdy a
1
a
2
= 1.
Wykresem kadej funkcji liniowej jest linia prosta. Jednak nie kada linia
prosta jest wykresem funkcji liniowej. W szczeglnoci wszystkie proste o
rwnaniach x = c, gdzie c R, nie s wykresami funkcji. Kada z pozostaych
prostych jest wykresem jakiej funkcji liniowej.
Przykad 1.15. Znajdziemy teraz wzr funkcji, ktrej wykres jest prost
przedstawion na rysunku:
Poniewa wykresem jest linia prosta, ktra nie jest pionowa, zatem szuka-
na funkcja jest liniowa i ma posta f(x) = ax 1 (skd wiadomo, e b = 1
?). Poniewa wykres przechodzi przez punkt (1, 2), zatem f(1) = 2, czyli
a1 = 2, co daje a = 3. Ostatecznie szukana posta funkcji to f(x) = 3x1.
1.4 Zadania
Zadanie 1.1. Ktra z podanych funkcji jest funkcj liniow?
a) f(x) = 3 4x,
b) f(x) =
(x
2
+1)(x2)
x
2
+1
,
c) f(x) = g(
1
x
), gdzie g(x) =
1
x
,
d) f(x) =
(x1)(x+2)
x
2
+x2
.
Zadanie 1.2. Narysuj szybki wykres dla funkcji:
a) f(x) = 2x 3,
b) f(x) = x + 4,
c) f(x) = 3x + 1,
d) f(x) = 4x 3,
e) f(x) = 2x 2,
f) () f(x) =
1
3
x + 1.
Zadanie 1.3. Podaj algorytm szybkiego rysowania wykresw funkcji po-
staci f(x) =
n
k
x +b, gdzie n, k, b s liczbami cakowitymi.
Zadanie 1.4 (). Dlaczego proste o rwnaniach x = c, gdzie c R nie s
wykresami funkcji?
Zadanie 1.5. Znjad wzr funkcji odwrotnej do podanej i obie funkcje na-
rysuj na jednym wykresie.
a) f(x) = 3x 1,
b) f(x) = 2x + 1,
c) f(x) =
1
2
x + 2,
1.4. ZADANIA 13
d) f(x) =
1
3
x
4
3
.
Zadanie 1.6. Jeli funkcja f jest dana wzorem funkcji liniowej, ale jej dzie-
dzin nie jest cay zbir liczb rzeczywistych, to co mona powiedzie o jej
wykresie?
Zadanie 1.7. Narysuj wykresy funkcji:
a) f(x) =
(x2)(x+1)
x2
,
b) f(x) =
(x2)(x+1)
x+1
,
c) f(x) = g(
1
x
), gdzie g(x) =
1
x
,
d) f(x) = 2x + 1, dla x , 0.
Zadanie 1.8. Przez ktre z wiartek ukadu wsprzdnych przechodzi wy-
kres funkcji f(x) = ax + 1, gdzie a R? Czy zaley to od parametru a?
Zadanie 1.9. Przez ktre z wiartek ukadu wsprzdnych przechodzi wy-
kres funkcji f(x) = 2x +b, gdzie b R? Czy zaley to od paramteru b?
Zadanie 1.10 (). W zalenoci od paramterw a i b omw parzysto funk-
cji f(x) = ax +b.
Zadanie 1.11. Ile miejsc zerowych moe mie funkcja liniowa? Podaj przy-
kad na kad z moliwoci.
Zadanie 1.12. Uywajc tablic matematycznych, kalkulatora albo kompu-
tera, podaj dokadn (lub przyblion) warto kta nachylenia podanych
prostych do osi OX:
a) f(x) = 2x + 1,
b) f(x) = x + 3,
c) f(x) = x 2,
d) f(x) = 3x 2,
e) f(x) =
1
2
x + 4,
f) f(x) =
1
3
x + 1.
Rozdzia 2
Rwnania liniowe
2.1 Podstawowe pojcia.
Denicja 2.1 (rwnanie liniowe). Rwnaniem liniowym bdziemy nazwya
rwnanie postaci: ax = b, gdzie x oznacza niewiadom, natomiast a i b to
parametry.
Rozwiza powysze rwnanie oznacza znale wszystkie liczby, ktre
podstawione w miejsce x speniaj rwno. Jeli nie zaznaczono tego inaczej,
przyjmujemy, e x moe by dowoln liczb rzeczywist.
Przeanalizuj ponisze przykady i sprawd czy rozumiesz skd wziy si
takie, a nie inne wyniki.
Przykad 2.2. Rozwizaniem rwnania 3x = 6 jest dokadnie jedna liczba:
2.
Przykad 2.3. Rozwizaniem rwnania 2x = 0 jest dokadnie jedna liczba:
0.
Przykad 2.4. Rozwizaniem rwnania 0x = 0 jest zbir wszystkich liczb
rzeczywistych (mwimy te, e pierwiastkiem tego rwnania jest dowolna
liczba rzeczywista).
Przykad 2.5. Rozwizaniem rwnania 0x = 3 jest zbir pusty, co oznacza,
e adna liczba rzeczywista nie jest pierwiastkiem tego rwnania.
2.1.1 Liczba rozwiza rwnania liniowego.
Fakt 2.6. Oglnie, rozwizujc rwnanie liniowe ax = b otrzymujemy:
1. jedno rozwizanie postaci x =
b
a
, jeli a ,= 0,
15
16 ROZDZIA 2. RWNANIA LINIOWE
2. nieskoczenie wiele rozwiza (czyli x R), jeli a = 0 i jednoczenie
b = 0,
3. zbir pusty - brak rozwiza (x ), jeli a = 0 i b ,= 0.
Wniosek: Rwnanie liniowe moe mie 0, 1 lub rozwiza.
2.1.2 Zadania
Zadanie 2.1. Podaj liczb pierwiastkw danego rwnania w zalenoci od
wartoci wystpujcych parametrw.
a) mx 1 = 2x,
b) ax
2
+ 3x 4 = 7 +a
2
,
c) m
2
x +m = x + 1,
d) ax +b = cx,
e) a
2
x + 3 = 2 (b
2
+ 1)x.
Zadanie 2.2. Rozwi podane rwnanie (uwzgldniajc wszystkie moliwo-
ci dla parametrw).
a) 4x + 3 = mx m,
b) 3x m = mx 3,
c) k
2
x 1 = x k,
d) ax + 4 = 8x b.
2.2 Rwnania liniowe z zaoeniami.
W rwnaniach linowych, o ktrych pisalimy dotychczas, zakadano (chocia
nie byo to nigdzie wyranie napisane), e x moe by dowoln liczb rze-
czywist (jest to podobnie jak w przypadku funkcji - dziedzina naturalna).
Moe si jednak zdarzy, e rwnanie bdzie miao dziedzin zadan z gry.
Ponisza denicja jest waciwie rozszerzeniem poprzedniej.
Denicja 2.7 (rwnanie liniowe z zaoeniami). Rwnanie postacie ax =
b przy zaoeniu x D nazywamy liniowym (z zaoeniami), a zbir D
nazywamy dziedzin tego rwnania.
2.2. RWNANIA LINIOWE Z ZAOENIAMI. 17
Oczywicie, przy poszukiwaniu rozwizania takiego rwnania, interesuj
nas tylko takie liczby x ktre speaniaj dane rwnanie i jednoczenie nale
do zbioru D.
Przykad 2.8. Rozwimy rwnanie 3x = 5 przy zaoeniu x N. Oczy-
wicie rwnanie takie nie ma rozwiza, otrzymujmy zbir pusty (x ).
(dlaczego?)
Przykad 2.9. Rozwamy rwnanie 6x = 2 przy zaoeniu x (0, ).
Rwnanie to ma jedno rozwizanie x =
1
3
.
Przykad 2.10. Rwnanie 0x = 0 przy zaoeniu x 0, ) ma nieskocze-
nie wiele rozwiza, czyli ... jego rozwizaniem jest caa dziedzina (wszystkie
liczby z dziedziny speniaj to rwnanie), czyli: x 0, ).
Najprostszym sposobem rozwizania rwnania liniowego ax = b z zao-
eniem x D jest rozwizanie zwykego rwnania liniowego, a nastpnie
obliczenie czci wsplnej zbioru rozwiza oraz zbioru D.
Uwaga 2.11. Jeli w czasie pracy nad rozwizaniem jakiego problemu
otrzymasz rwnanie (niekoniecznie liniowe) ZAWSZE zastanw si, czy nie
jest ono obarczone jakim zaoeniem.
Przykad 2.12. Sprbujmy rozwiza zadanie o nastpujcej treci: Jeden
bilet do kina kosztuje 10 z. Za ile takich biletw zapacisz 37 z? Aby rozwi-
za to zadanie, musimy w zasadzie rozwiza proste rwnanie: 10x = 37, ale
przy zaoeniu x N (dlaczego?) - i oczywicie okazuje si, e rozwizaniem
jest zbir pusty.
Przykad 2.13. Rwnanie postaci:
x3
x+2
=
x+1
x+2
jest oczywicie rwnowane
rwnaiu 2x = 4, gdzie x ,= 2 (dlaczego?). Jest to rwnanie sprzeczne
(zbiorem rozwiza jest zbir pusty).
2.2.1 Zadania
Zadanie 2.3. Rozwi podane rwnania:
a) (x 3)(x + 4) 2(3x 2) = (x 4)
2
, gdzie x N,
b)
15
2x+7
=
6
x+2
,
c) 5(x 1)
2
2(x + 3)
2
= 3(x + 2)
2
7(6x 1), gdzie x , 0,
d) (x + 1)
3
(x 1)
3
= 6(x
2
+x + 1), gdzie x ,= 2.
18 ROZDZIA 2. RWNANIA LINIOWE
Zadanie 2.4. Na pewnym sprawdzianie z matematyki byo do rozwiza-
nia 10 zada. Ustalono rwnie nastpujce zasady. Za dobrze rozwizane
zadaine ucze otrzymywa 5 punktw, natomiast za kade bdne rozwiza-
nie ucze traci 3 punkty. Ile zada zostao rozwizanych dobrze jeli ucze
otrzyma:
a) 34 punkty,
b) 12 punktw,
c) 2 punkty,
d) 7 punktw?
Zadanie 2.5 (). Dugopis kosztuje 3 z. Ile kosztuje owek, jeli za 2 du-
gopisy i 3 owki zapacono:
a) 9 z,
b) 7 z,
c) 7 z. i 50 gr?
Rozdzia 3
Ukady rwna liniowych
Denicja 3.1. Ukadem dwch rwna liniowych z dwiema niewiadomymi
nazywamy ukad postaci:
a
1
x +b
1
y = c
1
a
2
x +b
2
y = c
2
,
gdzie przynajmniej jeden z paramterw a
1
i b
1
oraz przynajmniej jeden z
parametrw a
2
i b
2
jest rny od zera (to zaoenie jest potrzebne po to, aby
kade z rwna wyznaczao na paszczynie pewn prost).
Problem 3.2. Jaki zbir punktw na paszczynie okrela rwnanie 0x+0y =
c. Czy zbir ten zaley od wartoci parametru c?
3.1 Rozwizywanie ukadw rwna liniowych.
Poniewa kade z rwna okrela pewn prost na paszczynie zatem roz-
wizaniem ukadu s pary (x, y) wyznaczajce punkty wsplne tych prostych.
Jak wiadomo dwie proste mog mie 0, 1 lub puntkw wsplnych (czy po-
trasz wykona odpowiednie rysunki?). Z tego wynika, e rozwaany ukad
rwna moe albo by sprzeczny, albo mie dokadnie jedno rozwizanie (m-
wimy wtedy e jest oznaczony) albo mie wiele rozwiza (mwimy wtedy,
e jest nieoznaczony).
Istnieje wiele metod rozwizywania ukadw rwna. Jeli ukad nie za-
wiera parametrw, to moemy uy:
1. metody podstawiania,
2. metody przeciwynych wspczynnikw,
3. metody gracznej,
19
20 ROZDZIA 3. UKADY RWNA LINIOWYCH
4. metody wyznacznikw.
W ukadach bez parametrw, preferowane jest uywanie jednej z dwch
pierwszych metod. (Przypomnij sobie na czym polegaj metody 1, 2 i 3!)
Jeli natomiast ukad zawiera cho jeden parametr, wydaje si, e metoda
wyznacznikw jest najbezpieczniejsza i najefektywaniejsza.
3.1.1 Metoda wyznacznikw.
Metoda wyznacznikw jest najbardziej uniwersaln metod rozwizywania
ukadw rwna liniowych. W matematyce uywa si jej postaci oglnej,
zwanej metod bd wzorami Cramera. Metoda taka pozwala na rowizy-
wania, w bardzo prosty sposb, ukadw wielu rwna z du liczb nie-
wiadomych. My w naszych rozwaaniach ograniczymy si do ukadw dwch
rwna z dwoma niewiadomymi. Poniej zebrano podstawowe denicje i fak-
ty, potrzebne przy korzystaniu z tej metody.
Denicja 3.3 (wyznaczniki ukadu rwna). Dla ukadu:
a
1
x +b
1
y = c
1
a
2
x +b
2
y = c
2
wyznacznikiem gwnym nazywamy liczb W obliczon wzorem:
W =
a
1
b
1
a
2
b
2
= a
1
b
2
a
2
b
1
.
Uwaga 3.4 (interpretacja geometryczna wyznacznika). Wyznacznik gwny
informuje nas, czy proste, ktrych rwnania wystpuj w ukadzie rwna s
rwnolege czy nie.
Aby zbada ile rozwiza ma dany ukad rwa warto posuy si wy-
znacznikiem. Poniej zebrano kilka faktw wicych wyznacznik, wanie z
iloci rozwiza ukadu rwna.
Fakt 3.5. Jeli wyznacznik gwny ukadu W = 0, to proste wyznaczane
przez ten ukad s rwnolege. Jeli natomiast wyznacznik gwny W ,= 0, to
proste te nie s rwnolege.
Fakt 3.6. Jeli wyznacznik gwy ukadu W ,= 0, to ukad jest oznaczony -
ma dokadnie jedno rozwizanie. I odwrotenie, jeli ukad ma dokadnie jedno
rozwizanie, to jego wyznacznik gwny napewno jest rny od zera.
Fakt 3.7. Jeli wyznacznik gwy ukad W = 0, to ukad nie jest oznaczony
- to znaczy albo okae si by sprzeczny albo ma wiele rozwiza.
3.1. ROZWIZYWANIE UKADW RWNA LINIOWYCH. 21
Uwaga 3.8. Zauwamy, e gdy W = 0, to dalej nie wiemy, ile rozwiza
posiada ukad rwna. Sposb poradzenia sobie z t przeszkod zilustruje
poniszy przykad.
Przykad 3.9 (badanie iloci rozwiza ukadu rwna z parametrem). W
zalenoci od parametru m zbadamy ilo rozwiza ukadu:
mx +y = 1
3x + 3my = 3
Obliczmy wyznacznik gwny tego ukadu.
W =
m 1
3 3m
= 3m
2
3.
Sprawdmy kiedy W = 0:
3m
2
3 = 0 gdy m = 1 lub m = 1.
Dla pozostaych m, zachodzi W ,= 0, zatem wiadomo ju, e jeli m
R1, 1, to ukad posiada dokadnie jedno rozwizanie. Pozostaje spraw-
dzi co si dzieje dla m = 1 oraz dla m = 1 (w obu przypadkach proste
wyznaczane przez ukad rwna s rwnolege, nie wiadomo jednak czy po-
krywaj si czy te nie maj punktw wsplnych).
Jeli m = 1 to nasz ukad przyjmuje konkretn posta:
x +y = 1
3x + 3y = 3
.
Wystarczy podzieli drugie rwnaie obustronnie przez 3 aby otrzyma:
x +y = 1
x +y = 1
.
Bez adnych dalszych wylicze atwo moemy stwierdzi, e oba rwnania
opisuj t sam prost - czyli, w tym przypadku ukad ma nieskoczenie
wiele rozwiza.
Jeli natomiast m = 1, to ukad nasz przybiera posta:
x +y = 1
3x 3y = 3
.
Wystarczy teraz pierwsze z rwna pomnoy przez 1 a drugie podzieli
przez 3 (dymy do zrwnania wspczynnika przy x), aby otrzyma:
x y = 1
x y = 1
.
Wida tutaj odrazu, e otrzymane proste s rwnolege, ale napewno nie
pokrywaj si (s rozsunite), std ukad jest sprzeczny.
Zbierzmy wic uzyskane wyniki. Okazao si, e jeli m R1, 1, to
ukad ma 1 rozwizanie. Jeli m = 1, to ukad nie ma rozwiza, jeli
natomiast m = 1, to ukad ma wiele rozwiz.
Aby poradzi sobie z rozwizaniem (a nie tylko z podaniem liczby roz-
wiza) ukadu ktry posiada parametry, wprowadzimy tzw. wyznaczniki
szczegowe.
Denicja 3.10 (wyznaczniki szczegowe ukadu rwna). Wyznacznikami
szczegowymi niewiadomych x i y nazywa bdziemy odpowiednio liczby:
W
x
=
c
1
b
1
c
2
b
2
= c
1
b
2
c
2
b
1
,
oraz
W
y
=
a
1
c
1
a
2
c
2
= a
1
c
2
a
2
c
1
.
Fakt 3.11. Jeli wyznacznik gwny ukadu W ,= 0, to rozwizaniem ukadu
jest para liczb:
x =
W
x
W
y =
W
y
W
.
Co wicej mona udowodni nastpujce wasnoci.
Fakt 3.12. Jeli W = 0 oraz W
x
= W
y
= 0, to ukad ma nieskoczenie wiele
rozwiza.
Fakt 3.13. Jeli W = 0 oraz przynajmniej jeden z wyzncznikw szczego-
wych W
x
lub W
y
jest rny od zera, to ukad jest sprzeczny.
3.2 Zadania
Zadanie 3.1. Uywajc metody podstawiania rozwiza ukady rwna:
a)
2x 3y = 7
4x + 2y = 1
b)
3x y = 2
6x + 2y = 3
3.2. ZADANIA 23
c)
x 2y = 4
2x 4y = 8
Zadanie 3.2. Uywajc metody przeciwnych wsplczynnikw rozwi uka-
dy rwa:
1.
x +y = 7
2x + 2y = 4
2.
x 3y = 8
2x + 6y = 16
3.
4x y = 3
2x 2y = 5
Zadanie 3.3. Podany ukad zilustruj gracznie i jeli to moliwe podaj do-
kadne rozwizanie.
a)
3x y = 2
4x + 2y = 8
b)
3x +y = 10
x +y = 2
Omw wady metody gracznej.
Zadanie 3.4. Przypumy, e b
1
,= 0 i b
2
,= 0. Wtedy kady taki ukad dwch
rwna liniowych mona sprowadzi do postaci:
y =
a
1
b
1
x +
c
1
b
1
y =
a
2
b
2
x +
c
2
b
2
Posugujc si interpretacj graczn podaj jak ilo rozwiz zaley od
liczb:
a
1
b
1
,
a
2
b
2
,
c
1
b
1
,
c
2
b
2
.
Zadanie 3.5. W kadym z podanych niej przypadkw wylicz W i jeli
W ,= 0, to rozwi dany ukad metod wyznacznikw, a jeli W = 0, to przez
odpowiednie pomnoenie przekszta ukad do postaci, z ktrej wida ilo
rozwiz:
a)
x + 2y = 11
5x 3y = 3
b)
2x + 5y = 15
3x + 8y = 1
c)
3x y = 5
5x + 2y = 23
d)
28x + 35y + 3 = 0
12x + 15y + 25 = 0
e)
2x + 5y = 25
4x 10y = 50
f)
7x 3y + 1 = 0
4x 5y + 17 = 0
Zadanie 3.6. W zalenoci od paramteru (parametrw) podaj liczb roz-
wiza dla:
a)
x + 3my = 1 +m
3mx +y = 2(m1)
b)
m
2
x +y = 1
x +y = m
c)
x +y = a
mx +y = 0
d)
(a 3)x 4y = b
9x (a + 2)y = 9
e)
2x + 3y = 4
4x +my = 2m
Zadanie 3.7. W zalenoci od parametru m rozwi podany ukad:
a)
3x +my = 2
3x + 2y = 3
b) ()
x + 2y = 4
2x +my = 2m
c) ()
mx +y = m
x +my = m
2
3.2. ZADANIA 25
Zadanie 3.8. W zalenoci od paramteru k podaj liczb rozwiza ukadu:
kx +y = k
2
x +ky = 1
i odpowiedz, dla jakich wartoci parametru k ukad:
1. jest niesprzeczny,
2. ma co najmniej jedno rozwizanie,
3. jest nieoznaczony,
4. ma co najwyej jedno rozwizanie,
5. ma conajmniej dwa rozwizania,
6. ma dokadnie siedem rozwiza,
7. () ma rozwizanie bdce par liczb przeciwnych.
Rozdzia 4
Funkcja kwadratowa
4.1 Podstawowe denicje.
Denicja 4.1 (funkcja kwadratowa). Funkcj kwadratow nazywamy do-
woln funkcj postaci: f(x) = ax
2
+ bx + c, gdzie a ,= 0, natomiast b i c s
dowolnymi liczbami rzeczywistymi.
Uwaga 4.2. Jeli w zadaniu pojawi si funkcja, ktr wyglda jak funkcja
kwadratowa, ale wspczynnik przy x
2
zawiera parametr (np. f(x) = (m +
1)x
2
+ mx 3) to najczciej musimy rozpatrze osobno dwa przypadki:
funkcji kwadratowej (gdy m ,= 1) oraz funkcji liniowej (gdy m = 1).
Wykres funkcji kwadratowej. Wykresem funkcji kwadratowej jest para-
bola. Skada si ona z wierzchoka i dwch ramion, ktre albo s skierowane
do gry (gdy a > 0) albo na d (a < 0). Wsprzdne wierzchoka oblicza-
my ze wzorw: W = (p, q), gdzie p =
b
2a
, q =

4a
( = b
2
4ac). Symbol
zwany wyrnikiem rozpatrywanego trjmianu kwadratowego informuje
nas o iloci miejsc zerowych:
jeli > 0, to funkcja posiada dwa miejsca zerowe,
jeli = 0, to funkcja posiada jedno miejsce zerowe,
jeli < 0, to funkcja nie posiada miejsce zerowych.
Fakt 4.3. Jeli a ,= 0 i , 0, to miejsca zerowe dane s wzorami: x
1
=
b
2a
, x
2
=
b+
2a
. (Jeli = 0, to oba wzory daj t sam liczb ozna-
czan przez x
0
.)
Uwaga 4.4. Parametr c oznacza miejsce przecicia wykresu x osi OY (po-
niewa oczywicie f(0) = a 0 +b 0 +c = c).
27
28 ROZDZIA 4. FUNKCJA KWADRATOWA
4.2 Rysowanie wykresu funkcjia kwadratowej.
Jeli chcemy narysowa wykres funkcji kwadratowej, to:
1. wyliczamy wierzchoek W(p, q) i zaznaczamy go na wykresie,
2. zaznaczamy punkt (0, c) - miejsce przecicia z osi OY ,
3. korzystajc z faktu, e parabola ma o symetrii (jest to prosta o rwna-
niu x = p) i zaznaczamy punkt symetryczny do (0, c) ktry ma wsp-
rzdne (2p, c),
4. jeli istniej miejsca zerowa i s atwe do obliczenia, zaznczamy je na
osi OX,
5. przez otrzymane punkty prowadzimy krzyw o ksztacie moliwie naj-
bardziej zblionym do paraboli (pamitajc o symetrycznoci, o nieza-
mywaniu ramion i o gadkim wierzchoku).
Uwaga 4.5. Moe si zdarzy, e z krokw 1 4 dostajemy zaledwie jeden
punkt (np. dla funkcji f(x) = x
2
+ 4). Wtedy naley wyliczy warto np.
dla x = 1 (wybieramy takie parametry x dla ktrych obliczenia s moliwie
najprostsze) i otrzymany punkt, wraz z punktem do niego symetrycznym,
zazanczamy na rysunku.
Naley pamita, e w zasadzie, mamy 6 rnych parabol (co moesz
powiedzie o wielkociach oraz a dla kadego z przypadkw?):
tu bdzie rysunek (przypadki ze wzgldu na znak a oraz )
Dlatego po przeczytaniu dowolnego zadania z funkcj kwadratow, naley
zastanowi si, ktre z tych szeciu parabol speniaj zaoenia tego zadania,
a nastpnie opisa je w terminach oraz a.
4.3. WZORY VIETEA. 29
4.3 Wzory Vietea.
Poznamy dwa wzory ktre uatwiaj bardzo wiele oblicze. Zapamitanie ich
i czste stosowanie, pozwala rozwiza wiele zada, ktre bez tych wzorw
mogby by do skomplikowane.
Fakt 4.6 (wzory Vietea). Jeli a ,= 0 i , 0, to:
x
1
+x
2
=
b
a
x
1
x
2
=
c
a
Uwaga 4.7. Wzory Vietea pozwalaj powiedzie co o x
1
i x
2
bez potrzeby
wyliczania tych liczb.
Przykad 4.8 (zastosowanie wzorw Vietea). Niech f(x) = x
2
8x + 6.
Wyrnik tego trjmianu wynosi 40, co oznacza, e funkcja ma dwa miejsca
zerowe x
1
oraz x
2
. ato zauway, e oba miejsca zerowe bd liczbami nie
wymiernymi. Jednak wiele rzeczy o tych pierwiastkach mona powiedzie,
nie znajc ich dokadnej wartoci. Zapiszmy wzory Vietea dla tej funkcji:
x
1
+x
2
= 8
x
1
x
2
= 6
Odrazu wida std, e obie liczby x
1
i x
2
s dodatnie (dlaczego?). Bez wyli-
czania wartoci tych pierwiastkw mona rwnie powiedzie (policzy), e:
a) suma kwadratw x
1
i x
2
wynosi: x
2
1
+x
2
2
= (x
1
+x
2
)
2
2x
1
x
2
= 8
2
26 =
64 12 = 52,
b) suma odwrotnoci x
1
i x
2
wynosi:
1
x
1
+
1
x
2
=
x
2
+x
1
x
1
x
2
=
8
6
=
4
3
,
c) odlego x
1
i x
2
wynosi: [x
1
x
2
[ =
(x
1
x
2
)
2
=
x
2
1
2x
1
x
2
+x
2
2
=
(x
1
+x
2
)
2
4x
1
x
2
=

8
2
4 6 =

40,
oraz kade inne wyraenie symetryczne ze wzgldu na x
1
i x
2
.
4.4 Funkcja kwadratowa w rnej postaci.
Istnieje wiele postaci zapisu wzoru funkcji kwadratowej. Poniej zebrano kilka
najczciej uywanych form, wraz z podanymi zaletami kadego ze sposobw.
1. Posta oglna: f(x) = ax
2
+ bx + c - wida punkt przecicia z osi
OY , atwo otrzyma wzory Vietea.
2. Posta kanoniczna: f(x) = a(x p)
2
+ q - wida wierzchoek oraz
liczb miejsc zerowych.
3. Posta iloczynowa: f(x) = a(x x
1
)(x x
2
) (istnieje tylko wtedy, gdy
, 0, co wicej gdy = 0 skraca si do zapisu f(x) = a(x x
0
)
2
) -
wida miejsca zerowe.
Warto zna podane wyej zapisy, tak aby mona byo w odpowiednich za-
dania odrazu zastosowa odpowiedni zapis i odczyta moliwie jak najwicej
informacji bez wykonywania dodatkowych oblicze.
4.5 Wasnoci funkcji kwadratowej.
Poniej zebrano podstawowe wasnoci funkcji kwadratowej.
1. Zbir wartoci funkcji kwadratowej. Jeli a > 0, to zbiorem war-
toci jest przedzia q, ), jeli natomiast a < 0, to zbiorem wartoci
jest przedzia (, q). Czy wiesz dlaczego?
2. Monotoniczno. adna funkcja kwadratowa nie jest monotoniczna,
a jedynie przedziaami monotoniczna. Jeli a > 0, to funkcja maleje w
przedziale (, p) a ronie w przedziale (p, ). Natomiast, jeli a < 0,
to funkcja ronie w przedziale (, p) natomiast ronie w przedziale
(p, ).
3. Rnowartociowo. adna funkcja kwadratowa nie jest rnowar-
tociowa, a co za tym idzie nie posiada funkcji odwrotnej.
4.6 Funkcja kwadratowa okrelona na prze-
dziale domknitym.
Bardzo czsto rozwizanie problemu sprowadza si do rozwaenia funkcji:
f(x) = ax
2
+bx+c przy zaoeniu, e x r
1
, r
2
), gdzie r
1
oraz r
2
to dowolne
liczby rzeczywiste takie, e r
1
< r
2
. Co prawda funkcja ta jest dana wzorem
funkcji kwadratowej, ale jej dziedzin nie jest cay zbir liczb rzeczywistych
a jedynie przedzia r
1
, r
2
). Mwimy, e obcinamy funkcj kwadratow do
przedziau r
1
, r
2
). Wykresem tej funkcji nie jest caa parabola, a jedynie jej
fragment zawarty midzy prostymi x = r
1
oraz x = r
2
(czeni z punktami
kocowymi).
4.7. ZADANIA 31
Problem 4.9. Rozwa funkcj f(x) = x
2
obcit do rnych przedziaw, np:
x 1, 2), x 1, 2), x 0, 3), x 2, 1). Sprbuj omwi typy
otrzymanych wykresw. Zauwamy, e otrzymane funkcje mog mie rne
wasnoci - inne ni funkcja przed obciciem. W pewnych sytuacjach moe-
my otrzyma funkcj monotoniczn, rnowartociow, ze zmniejszon liczb
miejsc zerowych itd. Najwaniejsz now wasnoci jest fakt, e kada taka
funkcja posiada warto najmniejsz oraz warto najmniejsz (mwimy, e
funkcja osiga swoje kresy).
Przykad 4.10 (warto najwiksza i najmniejsza). Rozwamy ponisze
funkcje. Wszystkie dane bd jednym wzorem f(x) = x
2
4.
1. Niech w tym przypadku, dziedzin funkcji bdzie cay zbir liczb rze-
czywistych. Wtedy, nasza funkcja posiada warto najmniejsz, ktra
wynosi 4 i jest osigana dla x = 0, ale nie posiada wartoci najwik-
szej.
2. Obetnijmy dziedzin do przedziau x 1, 1). Otrzymujemy now
(inn!) funkcj. Podobnie jak poprzednio posiada ona warto najwik-
sz 4 ktr osiga dla x = 0. W odrnieniu jednak od poprzedniej, ta
funkcja posiada rwnie warto najwiksz 3, ktr osiga w dwch
miejsach, dla x = 1.
3. Niech teraz, dziedzin naszej nowej funkcji bdzie inny przedzia - x
1, 2). Taka funkcja posiada warto najmniejsz, ktra wynosi 3 i
jest osigana dla x = 1 oraz warto najwiksz, ktra wynosi 0 i jest
osigana dla x = 2.
Aby lepiej zrozumie powyszy przykad, wykonaj odpowiednie rysunki.
4.7 Zadania
Zadanie 4.1. Dla podanych funkcji znajd posta ogln, kanoniczn, ilo-
czynow, wierzchoek paraboli i miejsca zerowe:
a) f(x) = 2x
2
+ 6x + 8,
b) f(x) = 2(x 3)
2
,
c) f(x) = (x + 3)
2
6,
d) f(x) = 2x
2
+ 6x.
Zadanie 4.2. Naszkicuj wykresy funkcji z zadania 1, podaj przedziay mo-
notonicznoci i zbir wartoci.
Zadanie 4.3. Wyznacz wartoci wspczynnikw b i c funkcji f(x) = x
2
+
bx +c tak, aby:
a) do wykresu tej funkcji naleay punkty (1, 1) oraz (0, 5),
b) do wykresu tej funkcji naleay punkty (3, 9) oraz (1, 9),
c) funkcja ta miaa dwa miejsca zerowe 2 i 3,
d) funkcja ta miaa dokadnie jedno miejsce zerowe 3,
e) funkcja ta osigna minimum rwne 5 dla x = 2,
f) jej wykres przecina o OY w punkcie (0, 3) i by styczny do osi OX.
Rozwizania zobrazuj na odpowiednim rysunku.
Zadanie 4.4. Dla jakich wartoci parametru m podana funkcja posiada do-
kadnie jedno miejsce zerowe:
a) f(x) = mx
2
+ 3x + 4,
b) f(x) = x
2
mx + 2,
c) f(x) = (m+ 1)x
2
2(m+ 1)x + 3m.
Zadanie 4.5. Wyznacz najwiksz i najmniejsz warto funkcji f w poda-
nym przedziale:
a) f(x) = 2x
2
+ 2x 1, x 0, 2),
b) f(x) = x
2
+ 4x 2, x 1, 2),
c) f(x) = x x
2
. x 0, 2).
Zadanie 4.6. Wyrniki podanych trjmianw s dodatnie (sprawd to!).
Oblicz sum i iloczyn miejsc zerowych kadego z trjmianw (bez wyliczania
wartoci tych miejsc zerowych):
a) f(x) = x
2
8x + 12,
b) f(x) = 2x
2
3x 1,
c) f(x) = 3x
2
+ 5x + 2,
4.7. ZADANIA 33
d) f(x) =
1
2
x
2
+ 4x 3.
Jakiego znaku s miejsca zerowe kadego z tych trjmianw?
Zadanie 4.7. Dla jakich wartoci parametru m funkcja f(x) = x
2
+ (m
1)x + 3:
a) przyjmuje tylko wartoci dodatnie,
b) przyjmuje tylko wartoci ujemne,
c) jest funkcj parzyst.
Zadanie 4.8. Ponisze wyraenia przedstaw za pomoc x
1
+x
2
oraz x
1
x
2
:
a) x
3
1
+x
3
2
,
b)
1
x
2
1
+
1
x
2
2
,
Rozdzia 5
Rwnania i nierwnoci
kwadratowe
5.1 Rwnanie kwadratowe.
Denicja 5.1 (rwnanie kwadratowe). Rwnaniem kwadratowym nazywa-
my rwnanie postaci:
ax
2
+bx +c = 0 gdzie a ,= 0, b, c R.
Przykad 5.2. Rozwamy rwnanie: (m 1)x
2
2mx + m = 0 (m R
jest parametrem). W zalenoci od wartoci parametru, zachodzi jeden z
przypadkw:
jest to rwnanie liniowe dla m = 1,
jest to rwnanie kwadratowe dla m ,= 1.
5.1.1 Liczba rozwiza rwnania kwadratowego.
Fakt 5.3 (liczba rozwiza rwnania kwadratowego). Jeli > 0, to rw-
nanie kwadratowe ma dwa rozwizania: x =
b
2a
lub x =
b+
2a
. Jeli
= 0, to rwnanie kwadratowe ma jedno rozwizanie, x =
b
2a
. Jeli < 0,
to rwnanie kwadratowe nie ma rozwiza - jest sprzeczne.
Przykad 5.4. Zastanwmy si ile rozwiza, w zalenoci od parametru m,
ma rwnanie mx
2
+4x 1 = 0. Zauwamy, e jeli m = 0, to powysze rw-
nanie, nie jest rwnaniem kwadratowym i redukuje si do rwnania postaci:
4x 1 = 0, ktre jako rwnanie liniowe, oczywicie ma jedno rozwizanie
(x =
1
4
). Jeli natomiast m ,= 0, to mamy doczynienia z rwnaniem kwadra-
towym. Moemy wobec tego policzy delt: = 16 + 4m (naley pamita,
35
36 ROZDZIA 5. RWNANIA I NIERWNOCI KWADRATOWE
e obliczona istnieje tylko w przypadku gdy m ,= 0). atow zatem poli-
czy, e jeli m > 4 (przy zaoeniu m ,= 0 !) to > 0, czyli rwnanie ma
wwczas dwa rne pierwiastki. Jeli m = 4, tp = 0, co daje rwnanie
tylko z jednym pierwiastkiem. Jeli natomiast m < 4, to < 0, wobec
czego rwnanie jest sprzeczne. Zbierzmy uzyskane wyniki:
Jeli m (4, 0) (0, ), to rwnanie ma 2 rozwizania.
Jeli m = 4 m = 0, to rwnanie ma 1 rozwizanie.
Jeli m (, 4), to rwnanie nie ma rozwiza.
5.2 Nierwno kwadratowa.
Denicja 5.5. Nierwnoci kwadratow nazywa bdziemy nierwnoci po-
staci: ax
2
+bx +c < 0, ax
2
+bx +c > 0, ax
2
+bx +c ,= 0, ax
2
+bx +c , 0.
gdzie a ,= 0, oraz a, b, c R.
5.2.1 Graczne przedstawienie nierwnoci kwadrato-
wej.
Przy rozwizywaniu nierwnoci kwadratowych, czsto najwygodniejszym
sposobem jest skorzystanie z metody gracznej, ktra daje szybki i dokadny
wynik. Aby rozwiza nierwno kwadratow, postpujemy w nastpujcy
sposb. Szkicujemy przybliony wykres funkcji kwadratowej danej wzorem
z nierwnoci, przy czym najbardziej interesuj nas w nim miejsca zerowe
funkcji (nie musimy wylicza wsprzdnych wierzchoka, miejsca przecicia
z osi OY itd. - najczciej w ogle nie rysujemy osi OY !). Nastpnie pa-
trzymy dla jakich wartoci x naszkicowany wykres jest nad osi OX, a dla
jakich pod osi OX. Odpowiednio dla danej nierwnoci, wybieramy prze-
dzia ktry jest rozwizaniem nierwnoci. Powysze rozumowanie pokaemy
na kilku przykadach.
Przykad 5.6. Rozwiemy nierwno x
2
6x + 8 > 0. Wykresem funkcji
danej wzorem f(x) = x
2
6x +8 jest parabola o ramionach skierowanych w
gr, posidajca dwa miejsca zerowe x
1
= 2 oraz x
2
= 4. Std otrzymujemy
szybko odpowied: x (, 2) (4, ). (Narysuj samodzielnie odpowiedni
rysunek i sprawd czy rozumiesz, skd wzia si odpowied!)
Przykad 5.7. Pokaemy teraz, dla jakich wartoci parametru m, rozwiza-
niem nierwnoci: 2x
2
+4x+m , 0, jest zbir wszystkich liczb rzeczywistych.
5.3. ZADANIA 37
Wykresem lewej strony nierwnoci jest parabola o ramionach skierowa-
nych w gr (dlaczego?). Aby kada liczba rzeczywista speniaa t nierw-
no, parabola ta powinna nie schodzi poniej osi OX, tzn. w caoci
musi znajdowa si nad osi OX lub ewentualnie moe si z ni styka.
Std dostajemy warunek 0 (dlaczego?). Poniewa = 16 8m, zatem
m , 2. Zatem rozwizaniem naszej nierwnoci 2x
2
+ 4x + m , 0 bdzie
cay zbir liczb rzeczywistych, wtedy i tylko wtedy, gdy m 2, ). (Nary-
suj odpowiedni rysunek i zastanw si, czy rozumiesz jak otrzymalimy tak
odpowied!)
Przykad 5.8. Rozwamy nierwno (5 k)x
2
2(1 k)x +2(1 k) < 0,
gdzie k R jest parametrem. Zastanwmy si dla jakich wartoci tego para-
metru, rozwizaniem nierwnoci jest zbir wszystkich liczb rzeczywistych.
Pierwsze spostrzeenie jest takie, e jedynie dla k ,= 5, dana nierwno
jest rzeczywicie nierwnoci kwadratow. Dla k = 5 nierwno sporwadza
si do nierwnoci liniowej 8x8 < 0, ktrej rozwizaniem nie jest cay zbir
liczb rzeczywistych, tylko przedzia x (, 1). Std napewno k = 5 nie
jest szukanym k. W dalszych rozwaaniach zakadamy wic, e k ,= 5.
Skoro k ,= 5, to rozwaana nierwno jest nierwnoci kwadratow i
wykresem jej lewej strony jest parabola. Rozwizaniem bdzie cay zbir
liczb rzeczywistych wtedy i tylko wtedy, gdy caa parabola bdzie lee pod
osi OX, czyli a < 0 (ramiona musz by skierowane w d) oraz < 0 (nie
moe by miejsc zerowych). Otrzymujemy zatem nastpujce warunki:
k ,= 5
a = 5 k < 0
= 4(1 k)
2
8(5 k)(1 k) < 0
Drugi warunek daje k > 5, a trzeci: k (, 1)(9, ). Czci wspln
wszystkich warunkw jest szukana odpowied, czyli: k (9, ).
5.3 Zadania
Zadanie 5.1. Rozwi rwnanie:
a) (3x 8)
2
(4x 6)
2
+ (5x 2)(5x + 2) = 96,
b) (2x 7)
2
+ (3x 5)
2
+ (4x 9)(4x + 9) = 2(64 29x).
Zadanie 5.2. Zbadaj liczb pierwistkw rwnania x
2
6x +5 = m w zale-
noci od paramteru m. Zadanie rozwi na dwa sposoby: analitycznie oraz
gracznie. Ktry ze sposobw jest efektywniejszy?
Zadanie 5.3. W zalenoci od paramteru m podaj liczb pierwiastkw rw-
nania:
a) x
2
m
2
= 2mx + 1,
b) mx
2
+mx +m = 0,
c) (m5)x
2
+ (5 m)x 3m = 0.
Zadanie 5.4. Dla jakich wartoci parametru m rwnanie (m1)x
2
2mx+
m2 = 0 ma 2 rne, ujemne pierwiastki rzeczywiste?
Zadanie 5.5. Rozwi nierwnoci:
a) x
2
8x + 12 < 0,
b) x
2
< 4(x + 1),
c) 2x(x 10) , 4(x 8),
d) x(x + 19) 3(18 + 5x).
Zadanie 5.6. Dla jakich wartoci paramteru m zbiorem rozwiza nierw-
noci jest cay zbir R?
a) x
2
mx +m+ 3 > 0,
b) (m
2
+ 5m6)x
2
2(m1)x + 3 , 0,
c) x
2
+ 4mx + 13 > 0.
Zadanie 5.7. Dla jakich wartoci parametru m rwnanie ma dokadnie jeden
pierwiastek. Znajd ten pierwiastek.
a) mx
2
+ 2(m1)x +m3 = 0,
b) x
2
+mx +m+ 3 = 0,
c) (m+ 1)x
2
2x +m1 = 0.
5.4. PRZYKADYTYPOWYCHZASTOSOWAFUNKCJI KWADRATOWEJ WZADANIACH.39
5.4 Przykady typowych zastosowa funkcji
kwadratowej w zadaniach.
W tym podrozdziale zebrano kilka przykadw zada, w ktrych pojawia
si funkcja, rwnanie bd nierwno kwadratowa. Przeanalizuj ponisze
przykady i upewnij si, czy wszystko jest zrozumiae.
Przykad 5.9. Zadanie: Wyznacz wartoci parametru m, dla ktrych rw-
nanie (m+1)x
2
4mx +2m+3 = 0 ma dwa rne pierwiastki tego samego
znaku.
Rozwizanie: Jeli m = 1, to rwnanie redukuje si do: 4x+1 = 0 i nie
spenia warunkw zadania (to rwnanie liniowe nie moe mie dwch rnych
pierwiastkw tego samego znaku). Jeli natomiast m ,= 1, to rwnanie jest
kwadratowe. Wtedy ilo pierwiastkw zaley od , a znak pierwiastkw
ustalamy ze wzorw Vietea. Otrzymujemy nastpujce warunki:
m ,= 1
> 0
c
a
> 0
Drugi warunek daje nam sum przedziaw: m (,
1
2
) (3, ). Z trze-
ciego warunku mamy: m (,
3
2
) (1, ). Odpowiedzi bdzie cz
wsplna otrzymanych wynikw.
Odpowied: Rwnanie ma dwa pierwiastki tego samego znaku, gdy m
(,
3
2
) (1,
1
2
) (3, ).
Przykad 5.10. Zadanie: Wyznacz wartoci parametru m, dla ktrych war-
to bezwzgldna rnicy pierwiastkw rwnania: x
2
+mx+12 = 0 jest rwna
1.
Rozwizanie: Jest to rwnanie kwadratowe, wic aby mc mwi o r-
nicy pierwiastkw, musimy mie pewno e istniej dwa rne pierwiastki.
Mamy wic:
> 0
[x
1
x
2
[ = 1
Z pierwszego warunku mamy:
= m
2
48
m
2
48 > 0
m (, 4
3) (4
3, )
Drugi warunek przeksztacamy tak aby mona byo skorzysta ze wzorw
Vietea. Warunek [x
1
x
2
[ = 1 jest speniony, wtedy i tylko wtedy, gdy
(x
1
x
2
)
2
= 1 (czy wiesz dlaczego?). Przeksztacimy wyraenie (x
1
x
2
)
2
:
(x
1
x
2
)
2
= (x
1
+x
2
)
2
4x
1
x
2
=
b
2
a
2
4
c
a
=
b
2
4ac
a
2
=

a
2
A std mamy, e:
m
2
48
1
= 1
m
2
= 49
m = 7 m = 7
Odpowiedzi jest cz wsplna wynikw z oby warunkw. W tym przypadku
t cz wspln stanowi dokadnie to co wyszo z warunku drugiego.
Odpowied: Zadanie jest spenione dla m 7, 7.
nanie (m+1)x
2
4mx +2m+3 = 0 ma dwa rne pierwiastki tego samego
znaku.
Rozwizanie: Jeli m = 1, to rwnanie redukuje si do: 4x+1 = 0 i nie
spenia warunkw zadania (to rwnanie liniowe nie moe mie dwch rnych
pierwiastkw tego samego znaku). Jeli natomiast m ,= 1, to rwnanie jest
kwadratowe. Wtedy ilo pierwiastkw zaley od , a znak pierwiastkw
ustalamy ze wzorw Vietea. Otrzymujemy nastpujce warunki:
m ,= 1
> 0
c
a
> 0
Drugi warunek daje nam sum przedziaw: m (,
1
2
) (3, ). Z trze-
ciego warunku mamy: m (,
3
2
) (1, ). Odpowiedzi bdzie cz
wsplna otrzymanych wynikw.
Odpowied: Rwnanie ma dwa pierwiastki tego samego znaku, gdy m
(,
3
2
) (1,
1
2
) (3, ).
Przykad 5.12. Zadanie: Wyznacz wartoci parametru m, dla ktrych licz-
ba 5 ley pomidzy pierwiastkami rwnania: x
2
+ 4mx + 3m
2
= 0.
Rozwizanie: Wykresem funkcji f(x) = x
2
+4mx+3m
2
jest parabola o
ramionach skierowanych w gr. Jeli > 0, to ma ona dwa miejsca zerowe.
Co wicej 5 ley pomidzy tymi pierwiastkami, wtedy i tylko wtedy, gdy
f(5) < 0 (czy wiesz dlaczego? - sporzd szkic wykresu funkcji i sprbuj to
wyjani!). Zatem:
> 0
25 + 20m+ 3m
2
Obliczenia przeprowadzamy podobnie do poprzednich przykadw. (Ze wzgl-
du na to podobiestwo pomijamy je tutaj - doprowad obliczenia do koca i
sprawd odpowied!)
Odpowied: Zadanie jest spenione dla m (5,
5
3
).
nanie: x
2
+4mx+3m
2
= 0 ma dwa pierwiastki, ktre s sinusem i cosinusem
tego samego kta ostrego.
Rozwizanie: Oczywicie musz istnie dwa rne pierwiastki, czyli >
0. Aby byy one sinusem i cosinusem tego samego kta, musi zachodzi rw-
no x
2
1
+ x
2
2
= 1 (czy wiesz dlaczego musi zaj ten warunek? przypomnij
sobie synn jedynk trygonometryczn!). Chcemy rwnie, aby kt by
ostry - czyli x
1
, x
2
> 0 (dla ktw ostry zarwno sinus jak i cosinus, przyj-
muj wartoci nieujemne). Mamy zatem warunki:
> 0
x
2
1
+x
2
2
= 1
x
1
> 0 x
2
> 0
Dwa ostatnie warunki sprowadzamy do wzorw Vietea:
x
2
1
+x
2
= 1
b
2
a
2
2
c
a
= 1
x
1
> 0 x
2
> 0

b
a
> 0
c
a
> 0
Pozostaje tylko dokoczy obliczenia, ktre s bardzo podobne do tych,
ktre wykonywalimy w poprzednich przykadach.
Odpowied: Zadanie jest spenione dla m =

15.
Przykad 5.14. Zadanie: Funkcja f : R N przyporzdkowuje kadej
liczbie m R liczb rozwiza rwnania mx
2
+ mx + 2 = 0. Naszkicuj
wykres funkcji f.
Rozwizanie: Zauwamy, e dla m = 0 rwnanie to nie jest kwadratowe
i upraszcza si do: 2 = 0. Takie rwnanie jest oczywicie sprzeczne. Wniosek:
dla m = 0 mamy zero rozwiza (czyli f(0) = 0).
Jeli m ,= 0, to rozpatrywane rwnanie jest kwadratowe i liczba rozwiza
zaley od : = m
2
8m.
Jeli wic m
2
8m > 0 (i m ,= 0) to mamy 2 rozwizania. Tak dzieje si
dla m (, 0) (8, ). Dla m = 8 mamy 1 rozwizanie. Dla m (0, 8)
rwnanie nie ma rozwiza.
Zatem moemy ju poda wzr na funkcj f:
f(x) =
0 dla m 0, 8)
1 dla m = 8
2 dla m (, 0) (8, )
Teraz wystarczy tylko narysowa wykres funkcji f korzystajc z poda-
nego wyej wzoru. Dokoczenie tego zadania pozostawiamy jako wiczenie
czytelnikowi.
Przykad 5.15. Zadanie: Dla jakich wartoci parametru m, suma kwadra-
tw rozwiza rwnania rwnania: x
2
mx +m1 = 0 jest najmniejsza?
Rozwizanie: Sprawdmy najpierw kiedy w ogle istniej dwa pierwiast-
ki, czyli kiedy > 0.
= m
2
4(m1) = m
2
4m+ 4 = (m2)
2
Zatem dwa (rne) pierwiastki istniej gdy m ,= 2.
Suma kwadratw pierwiatskw saje si zapisa wzorami Vietea, jako:
x
2
1
+x
2
1
=
b
2
a
2
2
c
a
.
Std:
x
2
1
+x
2
2
= m
2
2(m1) = m
2
2m+ 2.
Rozwamy zatem funkcj f(m) = m
2
2m+2, gdzie m R2. Wykre-
sem tej funkcji jest parabola z wymazanym punktem nad m = 2 (nie jest to
na szczcie wierzchoek tej paraboli). Po naszkicowaniu tej paraboli, atwo
przekona si, e najmniejsz warto, funkcja f osiga dla m = 1.
Odpowied: Dla m = 1 suma kwadratw pierwiastkw danego rwnania
jest najmniejsza. (Czy rozumiesz skd wzia si ta odpowied?)
5.4.1 Zadania dodatkowe
Po przeanalizowaniu powyszych przykadw, samodzielne rozwizanie kilku
podobnych zada nie powinno spawi Ci problemu.
Zadanie 5.8. Wyznacz wartoci parametru m, dla ktrych rwnanie (m
1)x
2
+ 2mx + 3m2 = 0 ma dwa pierwiastki o rnych znakach.
Zadanie 5.9. Wyznacz wartoci parametru m, dla ktrych rwnanie: x
2
2x + 1 = 2xm+m
2
ma dwa rne pierwiastki dodatnie.
Zadanie 5.10. Wyznacz wartoci parametru m, dla ktrych iloczyn pier-
wiastkw rwnania: (m3)x
2
(m+ 2)x + 1 = 0 jest wikszy od 2.
Zadanie 5.11. Wyznacz wartoci parametru m, dla ktrych rwnanie: x
2
+
(6 m)x+2(6 m) = 0, ma dwa rozwizania, takie, e suma ich kwadratw
jest najmniejsza.
Zadanie 5.12. Wyznacz wartoci parametru m, dla ktrych pierwiastki rw-
nania: x
2
2mx +m
2
1 = 0 nale do przedziau (2, 4).
Zadanie 5.13. Wyznacz wartoci parametru m, dla ktrych rwnanie: 3x
2
+
mx +
3
2
= 0 ma dwa rozwizania, ktre s sinusem i cosinusem tego samego
kta.
Zadanie 5.14. Funkcja f przyporzdkowuje kadej liczbie m R liczb
rozwiza rwnania:
a) x
2
+mx +m = 0,
b) (m+ 2)x
2
+ 6mx + 4m1 = 0.
Naszkicuj wykres funkcji f.
Rozdzia 6
Warto bezwzgldna
Zbir liczb rzeczywistych (ktry oznaczamy przez R) mona przedstawi gra-
cznie jako zbir punktw na osi liczbowej (tzn. na prostej wyposaonej w
zwrot, punkt oznaczony jako zero i jednostk). Kadej liczbie rzeczywistej x
odpowiada na takiej osi dokadnie jeden punkt.
Denicja 6.1 (warto bezwzgldna). Wartoci bezwzgldn liczby x na-
zywamy odlego punktu odpowiadajcego tej liczbie na osi liczbowej, od
punktu zero i oznaczamy przez [x[.
Przykad 6.2. Jeli zaznaczymy na osi liczbowej liczb 4, to atwo zauwa-
ymy, e jej odlego od zera wynosi 4, std [4[ = 4.
Przykad 6.3. Jeli zaznaczymy na osi liczbowej liczb 3, to widzimy, e
jej odlego od punktu zero wynosi 3, std [ 3[ = 3.
Przykad 6.4. Podobnie moemy pokaza, e na przykad: [5[ = 5, [7[ = 7,
[0[ = 0, [
1
2
[ =
1
2
, [
3
4
[ =
3
4
itd.
Widzimy wic, e obliczenie wartoci bezwzgldnej z liczby rzeczywistej
jest bardzo proste. Moemy przedstawi to w formie przepisu:
jeli liczba x jest dodatnia lub jeli jest zerem, to [x[ = x,
w przeciwnym wypadku (jeli liczba x jest ujemna), tp [x[ = x.
W ten sposb otrzymalimy wzr, ktry czsto podaje si wrcz jako denicj
wartoci bezwzgldnej:
[x[ =
x dla x , 0
x dla x < 0.
45
46 ROZDZIA 6. WARTO BEZWZGLDNA
6.1 Wasnoci wartoci bezwzgldnej.
Poniszy fakt zbiera podstawowe wasnoci wartoci bezwzgldnej.
Fakt 6.5. Dla dowolnych liczb x, y R mamy:
1. [ x[ = [x[,
2. [x[ , 0,
3. [x y[ = [x[ [y[,
4.
x
y
=
|x|
|y|
, przy zaoeniu y ,= 0,
5. [x y[ = [y x[.
Uwaga 6.6. Zauwamy, e dla sumy i rnicy na og nie s spenione wa-
snoci podobne do tych z punktu 3 i 4 powyszego faktu. Na przykad:
[(3) + 4[ , = [ 3[ +[4[,
[5 10[ , = [5[ [10[.
6.2 Rwnania z wartoci bezwzgldn.
Denicja 6.7 (rwnanie podstawowe z wartoci bezwzgldn). Rwnaniem
podstawowym z wartoci bezwzgldn bdziemy nazywa rwnanie postaci:
[co[ = a,
gdzie a jest konkretn (ustalon) liczb rzeczywist.
Przykad 6.8. Rwnania o ktrych mwi denicja wygldaj na przykad
tak: [x[ = 2, [3x 4[ = 8, [x
2
4x +1[ = 2, [3x x
2
[ = 0, [4x +1[ = 3 itp.
Prezentowane tu rwnania, w ktrych wystpuje warto bezwzgldna,
s bardzo proste. Z tego wzgldu nazywamy je podstawowymi. W toku p-
niejszych rozwaa zajmiejmy si rwnie przypadkami bardziej skompliko-
wanymi, gdzie na przykad niewiadoma bdzie zarwno wewntrz wartoci
bezwzgldnej jak i poza ni, lub takie gdzie bdzie wicej niewiadomych.
Poniszy fakt umoliwia rozwizywanie rwna podstawowych z warto-
ci bezwzgldn.
Fakt 6.9. W zaleoci od wartoci parametru a zachodzi jeden z przypadkw.
6.3. NIERWNOCI Z WARTOCI BEZWZGLDN. 47
1. Jeli a < 0, to rwnanie [co[ = a nie ma rozwizania.
2. Jeli a = 0, to rwnanie [co[ = a jest tosame rwnaniu: co = a.
3. Jeli a > 0, to rwnanie [co[ = a jest rwnowane warunkom: co =
a co = a.
Korzystajc z powyszego faktu, rozwiemy podane w poprzednim przy-
kadzie rwnania podstawowe. Sprawd czy rozumiesz skd wziy si podane
niej wyniki.
Przykad 6.10. Rwnanie [x[ = 2 ma dwa rozwizania: x = 2 x = 2.
Przykad 6.11. Rozizenie rwnanie [3x4[ = 8, sprowadza si do rozwi-
zania dwch rwna liniowych: 3x 4 = 8 oraz 3x 4 = 8. Daje to nam
odpowied: x = 4 x =
4
3
.
Przykad 6.12. Aby rozwiza rwnanie: [x
2
4x+1[ = 2, musimy rozwi-
za dwa rwnania kwadratowe:
x
2
4x + 1 = 2 x
2
4x + 1 = 2
x
2
4x 1 = 0 x
2
4x + 3 = 0.
W rezultacie otrzymujemy cztery moliwe rozwizania: x = 2
5 x =
2 +
5 x = 1 x = 3.
Przykad 6.13. Rwnanie [3x x
2
[ = 0 sprowadza si do 3x x
2
= 0, co
bardzo atwo daje si rozwiza, bo jest to rwnanie tosame z: x(3x) = 0.
Czyli mamy dwa rozwizania x = 0 x = 3.
Przykad 6.14. Rwnanie [4x + 1[ = 3 zgodnie z podanym faktem jest
sprzeczne.
6.3 Nierwnoci z wartoci bezwzgldn.
Po rozwaaniach dotyczcych prostych rwna z wartoci bezwzgldn,
przyszed czas na proste nierwnoci w ktrych wystpuje warto bezwzgld-
na.
Denicja 6.15 (nierwno podstawowa z wartoci bezwzgldn). Poj-
ciem nierwnoci podstawowej z wartoci bezwzgldn, bdziemy okrela
nierwnoci postaci: [co[ > a, [co[ , a, [co[ < a lub [co[ a. Zakadamy,
e a jest dowoln, ustaln liczb rzeczywist.
Przykad 6.16. Rozwiemy prost nierwno [x[ > 2. Jeli przypomni-
my sobie denicj wartoci bezwzgldnej podan w tym rozdziale, moemy
powiedzie, e dana nierwno opisuje zbir takich punktw na osi liczbo-
wej, ktrych odlego od zera jest wiksza od 2. Aby zobaczy rozwiza-
nie wysraczy wykona prosty rysunek (wykonaj go!) i odczyta odpowied:
x (, 2) (2, ).
Przedstawimy poniej fakty, ktre waciwie bazuj na rozumowaniu z po-
wyszego przykadu i umoliwiaj rozwizanie wszystkich nierwnoci pod-
stawowych.
Fakt 6.17. Zaomy, e a jest dowoln, ustalon liczb rzeczywist dodatni.
Wwczas mamy:
1. Nierwno [co[ > a jest rwnowana warunkom: co > a lub co <
a.
2. Nierwno [co[ , a jest rwnowana warunkom: co , a lub co
a.
3. Nierwno [co[ < a jest rwnowana warunkom: a < co < a.
4. Nierwno [co[ a jest rwnowana warunkom: a co a.
Fakt 6.18. Zaomy, e a jest dowoln, ustalon liczb rzeczywist ujemn.
Wwczas mamy:
1. Nierwno [co[ > a jest rwnowana zapisowi: co R.
2. Nierwno [co[ , a jest rwnowana zapisowi: co R.
3. Nierwno [co[ < a jest sprzeczna.
4. Nierwno [co[ a jest sprzeczna.
Fakt 6.19. Zaomy, e a = 0. Wwczas mamy:
1. Nierwno [co[ > a jest rwnowana zapisowi: co ,= 0.
2. Nierwno [co[ , a jest rwnowana zapisowi: co R.
3. Nierwno [co[ < a jest sprzeczna.
4. Nierwno [co[ a jest rwnowana zapisowi: co = 0.
Problem 6.20. Podaj interpretacj geometryczn kadego z przypadkw po-
wszych faktw.
6.4. PRZEKSZTACENIAWYKRESWFUNKCJI Z UYCIEMWARTOCI BEZWZGLDNEJ.49
Korzystajc z podanych faktw, pokaemy teraz jak rozwiza proste
nierwnoci z wartoci bezwzgldn.
Przykad 6.21. Rozwamy nierwno: [4x 3[ > 1, Jest ona rwnowana
warunkom:
4x 3 < 1 4x 3 > 1.
Std mamy:
x <
1
2
x > 1.
Czyli rozwizaniem nierwnoci jest: x (,
1
2
) (1, ).
Przykad 6.22. Rozwamy nierwno: [3x[ 2. Korzystajc z podanych
wczeniej wasnoci, wiemy e podana nierwno jest rwnowana nierwno-
ci [x3[ 2. Taka nierwno natomiast jest rwnowana dwm warunkom,
ktre w skrcie zapisujemy:
2 x 3 2.
Aby otrzyma rozwizanie wystarczy doda do wszystkich stron nierwnoci
liczb 3, co daje nam zapis: 1 x 5. Std mamy odpowied: x 1, 5),
6.4 Przeksztacenia wykresw funkcji z uy-
ciem wartoci bezwzgldnej.
Przypumy, e dana jest funkcja f(x) oraz wiemy jak wyglda jej wykres.
Zastanwmy si jak bdzie wyglda wykres funkcj g danej wzorem g(x) =
[f(x)[. Ot jeli dla pewnej wartoci argumentu x warto funkcji f jest
nieujemna (dodatnia lub rwna zero), to naoenie wartoci bezwzgldnej
niczego nie zmieni. Nastomiast jeli dla pewnej wartoci x wartoci f(x) jest
ujemna, to wwczas warto g(x) bdzie liczb przeciwn do f(x).
Fakt 6.23 (o wykresie funkcji z naoon wartoci bezgldn na funkcj).
Aby uzyska wykres funkcji y = [f(x)[ z wykresu funkcji f(x) postpujemy w
nastpujcy sposb:
Punkty ktre le nad osi OX (lub na niej) pozostawiamy niezmienio-
ne.
Punkty ktre le pod osi OX odbijamy symetrycznie wzgldem tej osi
- czyli mwic potocznie odbijamy je do gry.
wiczenie: Narysuj wykresy funkcji f(x) = x
2
4x +3. Nastpnie korzy-
stajc z powyszego faktu narysuj wykres funkcji: g(x) = [x
2
4x + 3[.
Zastanwmy si teraz jak, majc dany wykres funkcji f(x) narysowa wy-
kres funkcji g danej wzorem g(x) = f([x[). Jeli argument x jest nieujemny
(tzn. x , 0) to oczywicie g(x) = f(x) czyli wykres (dla x , 0 czyli po pra-
wej stronie osi OY ) pozostawiamy niezmieniony. Ponadto wiemy napewno,
e funkcja g(x) jest funkcj parzyst (bo dla kadego x z dziedziny mamy:
g(x) = f([ x[) = f(x) = g(x)). Zatem lew stron wykresu (wzgldem osi
OY ) stanowi lustrzane odbicie strony prawej.
Fakt 6.24 (o wykresie funkcji z naoon wartoci bezwzgldn na argu-
ment). Aby uzyska wykres funkcji y = f([x[) naley wyrzuci lew stron
wykresu y = f(x). Praw stron wykresu pozostawiamy bez zmian i odbijamy
symetrycznie, tak aby otrzyma wykres funkcji parzystej.
wiczenie: Narysuj wykresy funkcji f(x) = 3x1. Nastpnie korzystajc
z powyszego faktu narysuj wykres funkcji: g(x) = f([x[) = 3[x[ 1.
wiczenie: Narysuj wykresy funkcji f(x) = x
2
4x + 3. Nastpnie ko-
rzystajc z powyszego faktu narysuj wykres funkcji: g(x) = f([x[) = [x[
2
4[x[ + 3.
Uwaga 6.25. Ze wzgldu na to, e [x[
2
= x
2
, zapisy h(x) = x
2
6[x[ + 8
oraz h(x) = [x[
2
6[x[ + 8 s rwnowane. Bez wzgldu na stosowany zapis,
postpujemy zgodnie z tym co podano w powyszym fakcie.
Uwaga 6.26. Poniewa wiemy, e

x
2
= [x[, zatem funkcja g dana wzorem:
g(x) =
[f(x)]
2
jest rwna funkcji [f(x)[.
Przykad 6.27. Zastanwmy si jak narysowa wykres funkcji f(x) =

x
4
4x
2
+ 4.
Przeksztmy wyraenie podpierwiastkiem: x
4
4x
2
+ 4 = (x
2
2)
2
. Wida
wic, e
x
4
4x
2
+ 4 =
(x
2
2)
2
= [x
2
2[. Wystarczy wic naszkicowa
wykres funkcji y = x
2
2 i zastosowa odpowiedni z faktw podanych wyej.
6.5 Zadania
a) [3x +x
2
[ = 2,
b) [2x 4[ = 5,
6.5. ZADANIA 51
c) [4x
2
+ 5x 7[ = 2,
d) [2 5x[ = 0.
Zadanie 6.2. W zalenoci od parametru m podaj liczb rozwiza rwna-
nia:
a) [2x 4[ = m,
b) [x
2
5x + 4[ = m,
c) x
2
5[x[ + 4 = m,
d) 3[x[ 2 = m+ 1,
e) () 2[x
2
+ 3x 4[ +m = 3,
Zadanie 6.3. Rozwi podane nierwnoci:
a) [3x + 6[ 9,
b) 2[x[ < 2,
c) [x[ 1 0,
d) [x 4[ > 6,
e) 2[x[ + 2 , [x[,
f) [x[ 2 , 2[x[,
g) [4x
2
4x + 3[ < 2,
h) [x
2
+ 6x 1[ > 15,
i) (x 2)
2
1.
Zadanie 6.4. Wierzchokiem paraboli y = x
2
+ bx + c jest punkt P. Podaj
liczb rozwiza rwnania [x
2
+bx +c[ = 3, jeli:
a) P = (1, 1),
b) P = (1, 3),
c) P = (1, 3),
d) P = (1, 6).
Odpowied znajd posugujc si interpretacj gemometryczn!
Zadanie 6.5. Narysuj wykres funkcji:
a) f(x) = [4x
2
3[,
b) f(x) =

x
4
4x
2
+ 4,
c) f(x) =

x
2
4x + 4,
d) f(x) = 3x
2
2[x[ 1,
e) f(x) = 2x
2
[x[ + 3.
Rozdzia 7
Wielomiany
7.1 Podstawowe pojcia
Denicja 7.1. Wielomianem stopnia n (n N) bdziemy nazywa kad
funkcj W : R R dan wzorem:
W(x) = a
n
x
n
+a
n1
x
n1
+. . . +a
1
x +a
0
,
gdzie a
n
,= 0 oraz a
n
, a
n1
, . . . , a
1
, a
0
R. Liczby a
n
, a
n1
, . . . , a
1
, a
0
zwy-
ko nazywa si wspczynnikami. Liczba a
0
czsto nazywana jest rwnie
wyrazem wolnym.
Przykad 7.2. Funkcja W(x) = 3x
7
+ 4x 2 jest wielomianem stopnia 7.
Przykad 7.3. Funkcja W(x) = (m3)x
6
+4x
5
3x+14 jest wielomianem,
ale stopie tego wielomianu zaley od wartoci parametru m: dla m ,= 3
stopie W(x) wynosi 6 natomiast dla m = 3 stopie W(x) wynosi 5.
Uwaga 7.4 (funkcja liniowa i kwadratowa jako wielomiany). Funkcje linio-
wa i kwadratowa s wielomianami. Funkcja kwadratowa jest wielomianem
stopnia 2, funkcja liniowa postaci f(x) = ax +b, gdzie a ,= 0 jest oczywicie
wielomianem stopnia 1, jeli a = 0 oraz b ,= 0 to jest to wielomian stopnia 0.
Dodatkowo przyjmuje si, e funkcja f(x) = 0 te jest wielomianem, a jego
stopie wynosi .
7.2 Wykresy i wasnoci wielomianw
Wykresem wielomianu jest krzywa, ktra przypomina nieskoczenie dugi
drut, ktry dla prostoty, bdziemy w tej ksice okrela jako wyk. Warto
wiedzie, e dla kadego wielomianu zachodzi kilka faktw odnonie jego
wykresu i wasnoci:
53
54 ROZDZIA 7. WIELOMIANY
ilo miejsc zerowych wielomianu nie przekracza jego stopnia,
ilo ekstremw lokalnych wielomianu jest mniejsza od jego stopnia.
Co wicej wiemy, e:
a) jeli stopie wielomianu n jest parzysty, to:
oba ramiona wyka s skierowane w t sam stron (gdy a
n
> 0
to w gr, a gdy a
n
< 0 to w d),
moe w ogle nie by miejsc zerowych,
jest nieparzysta ilo ekstremw, tzn. jedno, trzy, . . . lub n 1.
b) jeli stopie wielomianu n jest nieparzysty, to:
jedno rami wyka jest skierowane w gr, a drugie w d (kieru-
nek prawego ramienia wyznaczamy z wspczynnika a
n
),
musi by przynajmniej jedno miejsce zerowe,
jest parzysta ilo ekstermw lokalnych (tyle samo maksimw co mi-
nimw), tzn: zero, dwa, . . ., lub n 1.
Fakt 7.5. Wielomian jest funkcj parzyst wtedy i tylko wtedy, gdy skada
si wycznie z potg parzystych (np. W(x) = ax
6
+bx
4
+cx
2
+d). Wielomian
jest funkcj nieparzyst wtedy i tylko wtedy, gdy skada si wycznie z potg
nieparzystch (np. Q(x) = ax
7
+bx
3
+cx).
Uwaga 7.6. Wyraz wolny wielomianu to oczywicie potga zerowa, czyli
parzysta.
Wniosek: Jeli we wzorze wielomianu wystpuj zarwno potgi parzyste
jak i nie parzyste, to nie jest on okrelony wzgldem parzystoci (nie jest, ani
parzysty, ani nieparzysty).
7.2.1 Wielomian trzeciego stopnia
Podczas rozwizywania rnych zada czsto mamy doczynienia z wielomia-
nem stopnia 3. Ze wzgldu na jego szczeglny charakter, poniej zebrano
rne jego wasnoci. Naley jednak zaznaczy, e zazwyczaj odnosz si one
tylko do wielomianw stopnia trzy.
7.3. TWIERDZENIA DOTYCZCE WIELOMIANW 55
Wasnoci wielomianu trzeciego stopnia. Wielomian trzeciego stopnia
ma nastpujce wasnoi:
1. Wielomian stopnia 3 moe mie jedynie jedno, dwa lub trzy miejsca
zerowe.
2. Wielomian stopnia 3 albo ma dwa eksterema (jedno minimum i jedno
maksimum) albo nie ma ich wcale (i wtedy jest funkcj monotoniczn).
Zauwamy, e jeli wielomian ma posta W(x) = ax
3
+bx
2
+cx+d oraz
a ,= 0, to pochodna tego wielomianu ma posta: W
(x) = 3ax
2
+2bx+c.
Moemy policzy dla pochodnej. Jeli jest dodatnia, to pochodna
ma dwa miejsca zerowe, wic badany wielomian ma dwa ekstrema. Jeli
jednak 0 to badany wielomian W jest monotoniczy (pochodna ma
stay znak) i w zalenoci od wartoci a moe by stale rosncy lub
stale malejcy.
Problem 7.7. Zastanw si ile miejsc zerowych moe mie dowolna funkcja
(nie koniecznie wielomian!), ktra jest monotoniczna - to znaczy jest rosnca,
lub malejca, lub staa w caej swej dziedzinie.
7.3 Twierdzenia dotyczce wielomianw
W tym podrozdziale zebrano najwaniejsze twierdzenia dotyczce wielomia-
nw. Zapoznaj si z treci tych twierdze i sprawd czy dokadnie rozumiesz
ich tre. Dobre poznanie tych twierdze jest o tyle wane, e wikszo za-
da o wielomianach (lub zada w ktrych w jakiej postaci pojawiaj si
wielomiany) wymaga uy niektrych z nich.
Twierdzenie 7.8 (o rozkadzie). Kady wielomian mona rozoy na ilo-
czyn czynnikw stopnia nie wikszego ni 2.
Przykad 7.9. Rozoymy kilka wilomianw na czynniki.
1. x
6
6x
5
+ 9x
4
= x
4
(x
2
6x + 9) = x x x x (x 3) (x 3),
2. 6x
5
x
4
+x
3
= x x x (6x
2
x + 1),
3. x
4
+x
2
+1 = (x
4
+2x
2
+1)x
2
= (x
2
+1)
2
x
2
= (x
2
+1x)(x
2
+1+x).
Twierdzenie 7.10 (o dzieleniu wielomianw). Jeli wielomian W(x) dzie-
limy przez Q(x) i dostajemy wynik P(x) i reszt R(x), to:
W(x) = P(x)Q(x) +R(x).
Co wicej stopie R(x) jest mniejszy ni stopie Q(x).
Twierdzenie 7.11 (twierdzenie Bezoutea). Liczba a jest pierwiastkiem wie-
lomianu W(x) wtedy i tylko wtedy, gdy wielomian W(x) jest podzielny przez
dwumian (x a).
Twierdzenie 7.12 (rozszerzone twierdzenie Bezoutea). Reszta z dzielenia
wielomianu W(x) przez (x a) wynosi W(a).
Twierdzenie 7.13 (o pierwiastkach wymiernych wielomianu o wspczynni-
kiach cakowitych). Jeli liczba
p
q
, gdzie p, q to liczby cakowite, jest pierwiast-
kiem wielomianu a
n
x
n
+a
n1
x
n1
+. . . +a
1
x+a
0
, gdzie wszystkie wspczyn-
niki s cakowite, to p jest podzielnikiem a
0
, natomiast q jest podzielnikiem
a
n
,
7.4 Wiadomoci dodatkowe
7.4.1 Rwno wielomianw
Denicja 7.14 (rwno wielomianw). Mwimy, e dwa wielomiany s rw-
ne, gdy s tego samego stopnia oraz gdy maj takie same wspczynniki przy
wszystkich potgach.
Przykad 7.15. Wielomiany W(x) = x
4
+3x
2
7 jest rwny wielomianowi
V (x) = kx
5
+x
4
+ax
2
7 wtedy i tylko wtedy, gdy k = 0 oraz a = 3.
Fakt 7.16 (o rwnoci wielomianw). Jeli dwa wielomiany stopnia conaj-
wyej n maj takie same wartoci dla n + 1 argumentw, to s rwne.
Przykad 7.17. Zamy, e wielomiany: W(x) = a(x 2)(x 3) + b(x
1)(x3)+c(x1)(x2) oraz G(x) = 5x
2
19x = 18 s rwne. Zastanwmy
si jakie w takim razie musz by wartoci parametrw a, b, c.
Po pierwsze zauwamy, e wielomian G jest stopnia 2, natomiast wielo-
mian W jest stopnia co najwyej 2. W takim razie, korzystajc z poprzednie-
go faktu, wystarczy sprawdzi czy wielomiany przyjmuj takie same wartoci
dla przynajmniej trzech rnych argumentw. Oczywicie argumenty te mog
by dowolne, jednak my wybierzemy takie, aby atwo mona byo wyliczy
wartoci W(x) oraz G(x). Wemy wic: x
1
= 1, x
2
= 2, x
2
= 3 (wybr jest
taki, ze wzgldu na wielomian W, w ktrym podstawienie 1, 2 lub 3 zeruje
niektre skadniki!).
Skoro W i G s rwne to oczywicie musi by speniony ukad:
W(1) = G(1)
W(2) = G(2)
W(3) = G(3)
7.4. WIADOMOCI DODATKOWE 57
Znamy wzory na W(x) i G(x), wic korzystajc z nich moemy zapisa
(podstawiajc odpowiednie wartoci):
2a = 4
b = 0
2c = 6
Co daje nam odpowied: a = 2, b = 0, c = 3.
7.4.2 Wielokrotne pierwiastki wielomianu
Denicja 7.18 (k-krotny pierwiastek wielomianu). Liczb a nazywamy k-
krotnym pierwiastkiem wielomianu W(x), gdy w jego rozkadzie wystpuje
czynnik (xa)
k
i nie wystpuje czynnik (xa)
k+1
. Innymi sowy, jeli a jest
k-krotnym pierwiastkiem wielominau W(x), to wielomian ten dzieli si przez
(x a)
k
, ale nie dzieli si przez (x a)
k+1
.
Fakt 7.19. Liczba a jest k-krotnym pierwiastkiem wielomianu W(x) wtedy i
tylko wtedy, gdy speniony jest warunek:
W(a) = 0
W
(a) = 0
.
.
.
W
(k1)
(a) = 0
W
(k)
(a) ,= 0
W powyszym zapisie przez W
(n)
(x) oznaczmy n-t pochodn wielomianu
W(x).
Przykad 7.20. Liczba 1 jest pierwiastkiem wielomianu W(x) = x
5
+x
4
+
x
3
+x
2
2x2. Sprawdzimy ile wynosi krotno tego pierwiastka. Najpierw
przekonajmy si, czy rzeczywicie 1 jest pierwiastkiem:
W(1) = 1 + 1 1 + 1 + 2 2 = 0.
atwo policzy pierwsz pochodn tego wielomianu - ma ona posta: W
(x) =
5x
4
+ 4x
3
+ 3x
2
+ 2x 2. Sprawdmy czy 1 jest rwnie pierwiastkiem
pochodnej:
W
(x) = 5 4 + 3 2 2 = 0.
Policzmy teraz drug pochodn (czyli pochodn pochodnej): W
(x) = 20x
3
+
12x
2
+ 6x + 2. Co daje nam:
W
(x) = 20 + 12 6 + 2 ,= 0.
Na mocy faktu dowiedlimy wic, e liczba 1 jest dwukrotnym pierwiast-
kiem wielomianu W(x).
Denicja 7.21. Niech W(x) = a
n
x
n
+ a
n1
x
n1
+ . . . + a
1
x + a
0
. Wwczas
liczb a
0
nazywamy wyrazem wolnym, natomiast liczb rwn a
n
+ a
n1
+
. . . +a
1
+a
0
sum wspczynnikw wielomianu W.
Fakt 7.22. Dla dowolnego wielomianu W(x) zachodzi:
1. wyraz wolny jest rwny W(0),
2. suma wspczynnikw jest rwna W(1),
3. wykres wielomianu przecina o OY w punkcie (0, a
0
).
Problem 7.23. Zastanw si, jak mona udowodni powyszy fakt.
Przykad 7.24. Policzymy teraz wyraz wolny i sum wspczynnikw wie-
lomianu W(x) = (x 4)
3
(x
2
16). Oczywicie mona by wymnoy wszyst-
kie skadniki tego iloczynu (podnoszc wczeniej (x 4) do potgi trzeciej),
jednak zajoby to duo czasu. My moemy skorzysta ze znanych nam ju
twierdze i faktw. Po pierwsze jest to wielomian stopnia 5 (czy wiesz dlacze-
go?). Wyraz wolny, na mocy poprzedniego faktu, rwna si wartoci W(0).
Mamy wic:
a
0
= W(0) = 4
3
16 = 4
5
= 1024.
Suma wspczynnikw a
5
+a
4
+. . . +a
1
+a
0
, na mocy faktu, rwna jest
wartoci W(1), Std mamy:
a
5
+a
4
+. . . +a
1
+a
0
= W(1) = (3)
3
(15) = 405.
Problem 7.25. Zastanw si jak, dla podanego w powyszym przykadzie
wielomianu, wyliczy sum wspczynnikw przy parzystych i nieparzystych
potgach (czyli odpowiedzie na pytanie ile wynosi a
5
+ a
3
+ a
1
oraz a
4
+
a
2
+a
0
). Wskazwka: uyj wartoci W(1) oraz W(1).
Fakt 7.26. Wielomian zmienia znak tylko w pierwiastkach o nieparzystej
krotnoci. W pierwiastkach krotnoci parzystej nasz wyk nie przecina osi
OX ale jest do niej styczny.
7.4.3 Uoglnione wzory Vietea
Okazuje si, e wzory Vietea podane w rozdziale o funkcji kwadratowej, da
si uoglni dla wielomianw stopnia wyszego ni 2. W tym podrczniku
ograniczym si do podania tych wzorw jedynie dla wielomianw stopnia
trzeciego, jednak naley mie wiadomo, e podobne wzory mona wypro-
wadzi dla wielomianw stopni wyszych.
7.5. ZADANIA 59
Fakt 7.27 (wzory Vietea dla wielomanw stopnia trzeciego). Niech W(x) =
ax
3
+bx
2
+cx +d bdzie wielomianem stopnia 3, oraz niech liczby x
1
, x
2
, x
3
s pierwiastkami tego wielomianu. Wwczas prawdziwe s wzory:
x
1
+x
2
+x
3
=
b
a
x
1
x
2
+x
2
x
3
+x
3
x
1
=
c
a
x
1
x
2
x
3
=
d
a
oraz istnieje posta lioczynowa tego wielomianu: W(x) = a(xx
1
)(xx
2
)(x
x
3
).
Przykad 7.28. Wiadomo, e wielomian dany wzorem W(x) = x
3
+ px
2
+
qx = 8 ma jeden pierwiastek podwjny (przez pierwiastek podwjny rozu-
miemy pierwiastek drugiego stopnia) a drugi jest do niego liczb przeciwn.
Znajdziemy teraz odpowiednie wartoci parametrw p i q, dla ktrych po-
wyszy warunek jest prawdziwy.
Z treci warunku wynika, e wielomian W ma trzy pierwiastki: a, a, a,
gdzie a jest pewn liczb rzeczywist. Korzystajc z wzorw Vietea mamy,
e:
a +a + (a) = p
a a +a (a) + (a) a = q
a a (a) = 8
Std mamy:
a = p
a
2
= q
a
3
= 8
Czyli:
a = 2
p = 2
q = 4
Wobec czego wielomian moemy zapisa w postaci: W(x) = (x2)
2
(x+2).
7.5 Zadania
Zadanie 7.1. Sprawd czy wielomian jest W(x) = 8x
3
27 rwny wielo-
mianowi:
a) P(x) = (2x 3)
3
,
b) P(x) = 2x(4x
2
9) + 9(2x 3).
Zadanie 7.2. Podany wielomian W roz na czynniki, znajd wszystkie
jego pierwiastki, podaj ich krotnoci i naszkicuj wykres tego wielomianu.
a) W(x) = 5x
5
20x
4
,
b) W(x) = x
6
x
4
x
2
+ 1.
Zadanie 7.3. Wykonaj dzielenie wielomianw W przez Q i zapisz go w
postaci: W(x) = P(x) Q(x) +R(x):
a) W(x) = 2x
3
x
2
2x 3, Q(x) = x + 1,
b) W(x) = 3x
4
+ 5x
3
+x
2
+ 10x + 6, Q(x) = x
2
+ 2.
Zadanie 7.4. Nie wykonujc dzielenia oblicz reszt z dzielenia W(x) przez
Q(x):
a) W(x) = x
4
+x
3
+x
2
+x + 1, Q(x) = x 2,
b) W(x) = x
10
1, Q(x) = x
2
+x,
c) W(x) = (x 2)
6
, Q(x) = (x 1)(x 2)(x 3).
Zadanie 7.5. Dla jakich wartoci paramterw a i b wielomian W(x) = 3x
3
+
4x
2
13x + 6 jest rwny:
a) W(x) = ax
3
+ 2bx
2
13x + 6,
b) W(x) = (x + 3)(ax
2
bx +a b).
Zadanie 7.6. Liczba
1
2
jest pierwiastkiem W(x) = 12x
5
+ 8x
4
+ 11x
3
+
7x
2
x 1. Oblicz krotno tego pierwiastka. Znajd pozostae pierwiastki.
Zadanie 7.7. Wyznacz p i q tak, aby liczba 1 bya dwukrotnym pierwiast-
kiem rwnania: x
3
2x
2
+px+q = 0. Zadanie rozwi przynajmniej na dwa
sposoby!
Zadanie 7.8. Zbadaj parzysto wielomianw:
a) W(x) = 2x
2
x,
b) W(x) = x
3
4x
2
+ 1,
c) f(x) = 4x
4
+ 3x
2
1,
d) f(x) = x
5
3x
3
7.
7.5. ZADANIA 61
Zadanie 7.9. Jaki warunek musz spenia wspczynniki wielomianu trze-
ciego stopnia: W(x) = ax
3
+ bx
2
+ cx + d, aby by on funkcj nieparzyst?
Czy moe on by funkcj parzyst?
Zadanie 7.10 (
). Wyznacz te wartoci parametru a, dla ktrych wielomian

W(x) = x
3
+ax
2
4:
a) jest funkcj rosnc,
b) posiada dwa ekstrema lokalne,
c) () posiada dokadnie dwa miejsca zerowe (wskazwka: moesz uy wzo-
rw Vietea dla wielomianw stopnia trzeciego).
a) x
4
+ 2x
3
x 2 = 0,
b) 3x
4
+ 5x
3
x
2
5x 2 = 0,
c) x
4
+x
2
6x + 4 = 0,
d) x
4
+ 2x
3
8x
2
19x 6 = 0,
e) 2x
3
+x
2
+ 3x 2 = 0,
f) 9x
4
+ 9x
3
+ 11x
2
+ 9x + 2 = 0,
Zadanie 7.12. Rozwi nierwno:
a) (x 1)(x 2)(x + 3) , 0,
b) (x
2
+ 1)(x
2
1)(x 2)
2
< 0,
c) (x
2
1)
3
(x
4
+ 2) > 0,
d) (x 1)
2
(x + 3)
3
, 0,
e) (x 4)
2
(x
2
16) 0,
f) x
2
(x 3)(x + 1) 0,
g) x(x 2)
2
, 0,
h) 2(x + 1)
2
(x 1) 0.
Zadanie 7.13. Rozwi nierwno:
a) x
3
2x
2
+ 6x < 0,
b) x
4
+x
3
+ 7x
2
, 0,
c) x
3
x
2
7x 0,
d) 2x
3
+x
2
8x 4 > 0,
e) 3x
3
2x
2
6x + 4 0,
f) x
3
+ 3x
2
+x 1 0.
Zadanie 7.14. Podaj przykad wielomianu, ktrego jedynymi pierwiastkami
s liczby 3, 2, 4 i ktrego stopnie jest rwny:
a) 3,
b) 4,
c) 6.
Rozdzia 8
Funkcja homograczna
Denicja 8.1 (funkcja homograczna). Funkcj homograczn nazywamy
funkcj postaci:
f(x) =
ax +b
cx +d
,
gdzie c ,= 0 oraz
a b
c d
,= 0.
Uwaga 8.2. Zauwamy, e warunek c ,= 0 gwarantuje, e powysza funk-
cja nie jest funkcj liniow, bo jeli c = 0, to wtedy wzr funkcji przyj
by posta: f(x) =
a
d
x +
b
d
. Drugi warunke gwarantuje natomiast, e proste
wystpujce w liczniku i mianowniku nie s rwnolege, a std, e wyraenie
ax+b
cx+d
jest nieskracalne.
8.1 Wykres funkcji homogracznej
Wykresem kadej funkcji homogracznej jest hiperbola. Skada si ona z
dwch rozcznych gazi uwizanych pomidzy asymptotami. Kada hi-
perbola ma dwie osie symetrii oraz punkt symetrii.
Fakt 8.3 (o asymptotach). Funkcja homograczna f(x) =
ax+b
cx+d
ma dwie
asymptoty:
pionow, dan rwnaniem x =
d
c
,
poziom, dan rwnaniem y =
a
c
.
63
64 ROZDZIA 8. FUNKCJA HOMOGRAFICZNA
Algorytm rysowania wykresw funkcji homogracznych. Aby na-
rysowa przybliony wykres funkcji f(x) =
ax+b
cx+d
naley:
1. wyznaczy i narysowa asymptoty tego wykresu,
2. wyznaczy przynajmniej jeden punkt tego wykresu (wstawiajc za x
dowoln liczb, dla ktrej atwo wyliczy warto f(x), oraz wszystkie
punkty symetryczne do tego punktu,
3. naszkicowa asymptot przechodzc przez otrzymane punkty, pami-
tajc o asymptotach.
Przykad 8.4. Aby naszkicowa wykres funkcji f(x) =
3x
x1
naley:
1. narysowa asymptoty x = 1 oraz y = 3,
2. poniewa f(0) = 0, to zaznaczamy punkt (0, 0) oraz punkty do niego
symetryczne, czyli: (2, 2), (4, 4), (2, 6),
3. rysujemy kolejno kad z gazi pamitajc o deniu do asymptot.
Uwaga 8.5. Czstym problemem jest znalezienie punktu symetrycznego do
danego. Pomocny moe by nastpujcy algorytm. Po pierwsze orientuje-
my zadany punkt wzgldem punktu przecicia si asymptot. W powyszym
przykadzie punkt (0, 0) ley 1 w lewo, 3 w d od punktu przecicia asymp-
tot. Pierwszy punkt otrzymamy przestawiajc same liczby, tzn biorc punkt
ktry jest 3 w lewo i 1 w d od punktu przecicia asymptot. Jest to punkt
(2, 2). Nastpne dwa punkty otrzymamy przez zamian w lew na w pra-
wo (i odwrotnie) oraz w gr na w d (i odwrotnie), czyli dokadnie:
1 w prawo, 3 w gr (punkt (2, 6)) oraz 3 w prawo i 1 w gr (punkt (4, 4)).
8.2 Hiperbole podstawowe
Aby uzyska dokadniejszy wykres funkcji homograicznej, trzeba nauczy si
najpierw rysowa wykresy typu y =
B
x
, gdzie B ,= 0.
Asymptotami tych wykresw s osie ukadu wsprzdnych, osiami syme-
trii proste: y = x oraz y = x, a rodkiem symetrii jest punkt (0, 0). Kada
z tych funkcji jest nieparzysta.
Przykad 8.6. Narysujmy wykres funkcji y =
1
x
. Wstawiamy za x liczby a-
twe do oblicze i dostajemy na przykad nastpujce punkty wykresu: (1, 1),
(2,
1
2
), (
1
2
, 2). Pozwala to naszkicowa praw ga hiperboli. Korzystajc z
nieparzystoci moemy zaznaczy na wykresie punkty: (1, 1), (2,
1
2
),
(
1
2
, 2) i rysujemy lew ga.
8.3. WASNOCI FUNKCJI HOMOGRAFICZNEJ 65
Przykad 8.7. Narysujmy teraz wykres funkcji y =
6
x
. Tu wygodnie jest
podstawia za x kolejne podzielniki liczby 6, co daje nam nastpujce punk-
ty: (1, 6), (2, 3), (3, 2), (6, 1). Dalej postpujemy tak jak w poprzednim przy-
kadzie.
Przykad 8.8. Teraz narysujmy wykres y =
4
x
. Za x wstawiamy podzielni-
ki liczby 4: (1, 4), (2, 2), (4, 1). Dalej postpujemy tak jak w poprzednich
przykadach.
Uwaga 8.9. Zauwamy, e hiperbola otrzymana w ostatnim z przykadw
jest inaczej umiejsowiona w ukadzie wsprzdnych ni dwie poprzednie.
Rzeczywicie jeli B > 0 to hiperbola y =
B
x
ley w I i III wiartce, natomiast
gdy B < 0 to hiperbola ta ley w II i IV wiartce ukadu wsprzdnych.
8.3 Wasnoci funkcji homogracznej
Fakt 8.10. Kad funkcj homograczn f(x) =
ax+b
cx+d
mona zapisa w po-
staci:
f(x) = A +
B
x C
, gdzie B ,= 0.
Uzasadnienie: Rzeczywicie, wystarczy najpierw podzieli licznik i mia-
nownik przez c, co daje f(x) =
a
c
x+
b
c
x+
d
c
a nastpnie, np. podzieli pisemnie
(
a
c
x +
b
c
) : (x +
d
c
). Wtedy A =
a
c
, C =
d
c
, natomiast B jest reszt z tego
dzielenia.
Przykad 8.11. Pokaemy praktyczne zastosowanie powyszego faktu:
funkcj f(x) =
4x+3
x1
mona przedstawi rwnie jako f(x) = 4 +
7
x1
,
funkcj f(x) =
3x+1
x+1
mona przedstawi rwnie jako f(x) = 3 +
2
x+1
,
funkcj f(x) =
3x+1
2x1
mona przedstawi rwnie jako f(x) =
3
2
+
5
4
x
1
2
.
Przedstawienie funkcji homogracznej w postaci z powyszego faktu oka-
zuje si bardzo poyteczne, jeli chcemy wykona szybko i do dokadnie
wykres funkcji homogracznej. Mianowicie, aby narysowa wykres funkcji
homogracznej, majc j w postaci f(x) = A +
B
xC
, postpujemy w nast-
pujcy sposb:
1. zaznaczamy asymptoty, ktre s poastaci: x = C oraz y = A,
2. traktujc asymptoty jako nowy ukad wsprzdnych rysujemy wy-
kres funkcji y =
B
x
, korzystajc z metody pokazanej w poprzednim
podrozdziale.
Uwaga 8.12. Powysza metoda jest poprawna, poniewa rysowanie wykresu
y =
B
x
w nowym ukadzie wsprzdnych jest tosame z przesuniciem
funkcji y =
B
x
o wektor u = [C, A].
Fakt 8.13 (wasnoci funkcji homogracznej). Jeli f(x) = A +
B
xC
, gdzie
B ,= 0, to:
1. Dziedzin funkcji f jest zbir: RC, natomiast zbiorem wartoci:
RA.
2. Funkcja f nie jest monotoniczna! Jest jedynie przedziaami rosnca
(gdy B < 0) lub przedziaami malejca (gdy B > 0).
3. Jest to funkcja rnowartociowa, a co za tym idzie ma funkcj odwrot-
n, dan wzorem f
1
(x) = C +
B
xA
.
8.4 Zadania
Zadanie 8.1. Naszkicuj wykres funkcji bez wyliczania postaci f(x) = A +
B
xC
.
a) f(x) =
x2
x3
,
b) f(x) =
x+1
x
,
c) f(x) =
2x1
x1
,
d) f(x) =
2x+8
x+3
.
Dla kadej z funkcji podaj dziedzin, zbir wartoci i omw monotoniczno
kadej z tych funkcji.
Zadanie 8.2. Naszkicuj wykres funkcji, korzystajc z postaci f(x) = A +
B
xC
.
a) f(x) =
3x+4
x+1
,
b) f(x) =
2x+5
x3
,
c) f(x) =
4x
2x1
,
8.4. ZADANIA 67
d) f(x) =
2
x+3
,
e) f(x) =
2x1
x+1
,
f) f(x) =
3x7
x2
.
Zadanie 8.3. Naszkicuj wykres funkcji.
a) f(x) =
1
|x|1
,
b) f(x) =
1
x1
,
c) f(x) =
1
|x|+2
1,
d) f(x) =
1
x+2
1
,
e) f(x) =
1
|x|
4
.
Zadanie 8.4. Okrel liczb rozwiza rwnania:
4
[x[
2
= m
w zalenoci od m. Narysuj wykres funkcji y = g(m), gdzie g(m) oznacza
ilo rozwiza powyszego rwnania przy danym m.
Zadanie 8.5. Wykonaj polecenie z poprzedniego zadania dla rwnania:
2
x
1
+ 1 = m.
Zadanie 8.6. Naszkicuj wykres funkcji:
a) f(x) =
2
|x|
,
b) f(x) =
3
|x4|
,
c) f(x) =
1
|3x|
+ 1.
Zadanie 8.7. Wykres funkcji f przesu o wektor u. Podaj wzr otrzymanej
funkcji. Okre jej dziedzin, zbir wartoci, asymptoty i miejsca zerowe:
a) f(x) =
1
x
, u = [0, 3],
b) f(x) =
2
x
, u = [2, 1],
c) f(x) =
2
x
, u = [
1
2
, 0].
Zadanie 8.8. Naszkicuj wykres funkcji f(x), podaj rwnanie osi symetrii
wykresu oraz wsprzdne rodka symetrii:
a) f(x) = 1 +
4
x
,
b) f(x) =
1
x+3
,
c) f(x) =
4
x1
3,
d) f(x) =
2
x+3
1,
e) f(x) =
1
x+2
2,
f) () f(x) =
2
x+4
+ 2.
Rozdzia 9
Funkcja wymierna
Denicja 9.1. Funkj wymiern nazywamy funkcje postaci:
f(x) =
W(x)
P(x)
,
gdzie W(x) i P(x) s wielomianami i P(x) nie jest wielomianem zerowym.
Fakt 9.2. Dziedzin naturaln funkcji f(x) =
W(x)
P(x)
jest zbir wszystkich liczb
rzeczywistych, dla ktrych P(x) ,= 0.
Uwaga 9.3. Przypomnijmy, e dwie funkcje s rwne, gdy maj te same
dziedziny i wzr jednej z nich moemy sprowadzi do wzoru drugiej.
Przykad 9.4. Funkcja f(x) =
x(x2)
x2
nie jest rwna funkcji g(x) = x, bo
ich dziedziny nie s takie same. Moemy natomiast napisa, f = h, gdzie
h(x) = x, dla x R2.
Wniosek: Pamitaj - zanim zaczniesz upraszcza (lub przeksztaca) wzr
jakiejkolwiek funkcji, ustal jaka jest jej dziedzina!
9.1 Rwnania wymierne
Aby szybko i sprawnie rozwiza rwnanie wymierne (czyli takie, w kt-
rej przynajmniej po jednej stronie rwnoci znajduje si funkcja wymierna),
mona skorzysta z poniszego algorytmu. Tak podany algorytm gwarantu-
je znalezienie rozwizania kadego rwnania wymiernego, przy zaoeniu, e
umiemy rozwizywa rwnania wielomianowe odpowiedniego stopnia.
69
70 ROZDZIA 9. FUNKCJA WYMIERNA
Algorytm rozwizywania rwna wymiernych.
1. Wypisujemy zaoenia i w razie potrzeby rozwizujemy je. (Mog tu
pojawi si nierwnoci, bd wykluczenia pewnych podzbirw z dzie-
dziny. Czasem wynika to z treci zadania, a czasem z samego rwnania.)
2. Mianowniki wystpujcych uamkw (jeli jest ich kilka) rozkadamy na
czynniki tak aby atwo byo okreli najmniejszy wsplny mianownik.
3. Mnoymy obie storny rwnania przez najmniejszy wsplny mianownik,
tak aby otrzyma rwnanie wielomianowe.
4. Rozwizujemy rwnanie wielomianowe.
5. Uwzgldniajc zaoenia i warunki z punktu 1, podajemy rozwizanie.
Przykad 9.5. Rozwiemy rwnanie:
6 3x
x
2
+x 2
=
1
x 1

x
x + 2
.
Bdziemy postpowa zgodnie z podanym wyej algorytmem:
1. Zaoenia: x
2
+ x 2 ,= 0, x 1 ,= 0, x + 2 ,= 0. Z warunkw tych
dostajemy: x R2, 1.
2.
6 3x
(x 1)(x + 2)
=
1
x 1

x
x + 2
.
3. Mnoymy obustronnie przez (x 1)(x + 2) i dostajemy:
6 3x = x + 2 x(x 1).
4. Porzdkujemy rwnanie do postaci: x
2
5x + 4 = 0 i rozwizujemy.
Orztymujemy dwa pierwiastki rzeczywiste: x
1
= 1 x
2
= 4.
5. Biorc pod uwag zaoenia z punktu 1, okazuje si e tylko x = 4 jest
rozwizaniem danego rwnania wymiernego.
W ten sposb otrzymalimy odpowied: x = 4.
9.2 Nierwnoci wymierne.
Podobnie jak w przypadku rwna, pokaemy prosty i skuteczny algorytm,
ktry pozwala rozwizywa nierwnoci wymierne. Tak jak poprzednio idea
algorytmu opiera si na sprowadzeniu danej nierwnoci wymiernej do odpo-
wiedniej nierwnoci wielomianowej.
9.2. NIERWNOCI WYMIERNE. 71
Algorytm rozwizywania nierwnoci wymiernych.
1. Wypisujemy zaoenia i rozwizujemy je.
2. Wszystkie skadniki przenosimy na jedn ze stron nierwnoci i rozka-
damy mianowniki wystpujcych uamkw na czynniki (o ile si da),
tak aby mona byo okreli najmniejszy (wzgldem stopnia) wsplny
mianownik.
3. Sprowadzamy cae wyraenie do wsplnego mianownika.
4. Licznik rozkadamy na czynniki (o ile jest to moliwe).
5. Stosujc przeksztacenie tosamociowe, zastpujemy uamek wystpu-
jcy z jednej strony nierwnoci, na wyraenie bdce iloczynem liczni-
ka i mianownika. Otrzymujemy w ten sposb nierwno wielomianow.
6. Rozwizujemy nierwno wielomianow.
7. Uwzgldniamy zaoenia i podajemy odpowied.
Przykad 9.6. Rozwiemy nierwno:
12x 4
x
2
2x 3

3x
x 3

x
2
x + 1
.
Bdziemy postpowa zgodnie z podanym algorytmem.
1. Zaoenia: x
2
2x 3 ,= 0, x 3 ,= 0, x +1 ,= 0. Czyli: x R1, 3.
2. Przenosimy wszystko na lew stron:
12x 4
(x + 1)(x 3)

3x
x 3
+
x
2
x + 1
0.
3. Sprowadzamy wyraenie do wsplnego mianownika:
12x 4 3x(x + 1) +x
2
(x 3)
(x 3)(x + 1)
0.
4. Rozkadamy licznik na czynniki:
(x 1)
2
(x 4)
(x + 1)(x 3)
0.
5. Mnoymy obie strony przez kwadrat mianownika, czyli innymi sowy,
zastpujemy uamek iloczynem licznika i mianownika:
(x 1)
2
(x 4)(x + 1)(x 3) 0.
6. Rozwizujemy rwnanie wielomianowe (jak wida nie wymaga to ad-
nych dodatkowych przeksztace!). Otrzymujemy odpowied:
x (, 1) 1 3, 4).
7. Uwzgldniamy zaoenia:
x (, 1) 1 (3, 4).
9.3 Zadania
Zadanie 9.1. Okrel dziedzin funkcji:
a) f(x) =
x
x
2
2x+1
,
b) f(x) =
x(x+1)
(x1)(x+2)
,
c) f(x) =
x
3
4x
2
+1
x
2
+3x+6
.
Zadanie 9.2. Sprawd czy funkcje f i g s rwne.
a) f(x) =
2x+2
x+1
, g(x) = 2,
b) f(x) =
x
2
(x1)
x(x1)
, g(x) = x,
c) f(x) =
x
2
1
(x+1)
2
, g(x) =
x1
x+1
.
Zadanie 9.3. Pamitajc o dziedzinie, upro wzory podanych funkcji.
a) f(x) =
(x+4)
2
x
2
+5x+4
,
b) f(x) =
x
3
1
x
2
2x+1
,
c) f(x) =
x
4
5x
3
+6x
2
x
3
6x
2
+8x
,
d) f(x) =
2x
x
2
+x2
+
x
x
2
x6
,
e) f(x) =
4x
x
2
7x+12
+
5x
x
2
8x+15
.
9.3. ZADANIA 73
Zadanie 9.4. Rozwi rwnanie.
a)
x
2
1
x
2
+2x+1
= 0,
b)
(4x1)(x+1)(2x+1)
4x
2
1
= 0,
c)
2x+1
x
2
9

3
x3
= 0,
d)
3
x+2
+
12
x
2
4
+
1
2x
= 0,
e)
x+5
x+4
+
5
x2
=
1
x+4
,
f)
x
2
x
x
2
+x2
+
x
2
+3x+2
x
2
x2
= 1.
Zadanie 9.5. Rozwi nierwno.
a)
6x
x
2
x
>
1
x1
+
2
x
,
b)
3x
2
+5x+1
x
1 x,
c)
(x+3)(x
2
5x+6)
(x
2
9)(x3)
, 0,
d) 1 +
2
x5
+
1
x+1
,
x7
x
2
4x5
,
e)
1
x
2
+2x3
,
1
2x+1
.
Rozdzia 10
Cig arytemtyczny
10.1 Denicje
Cig arytmetyczny jest szczeglnym cigiem, ktry spenia ponisz (zupe-
nie nie formaln) denicj.
Denicja 10.1 (cig arytmetyczny). Cig arytmetyczny jest to cig, w kt-
rym kady (poza pierwszym) wyraz powstaje poprzez dodanie staej, ustalo-
nej liczby r do wyrazu poprzedniego:
a
1

+r
a
2

+r
a
3

+r
a
4

+r
. . .
Liczb r nazywamy wtedy rnic cigu arytemtycznego.
Uwaga 10.2. Cig arytmetyczny moe by skoczony bd nieskoczony.
Jeli jest to cig nieskoczony to:
dla kadego n N
+
a
n+1
= a
n
+r.
Jeli cig jest skoczony i ma powiedzmy k wyrazw, to:
dla kadego n=1,2,3,. . . ,k-1 a
n+1
= a
n
+r.
10.2 Wasnoci cigu arytmetycznego
Fakt 10.3. Dla cigu arytemtycznego o pierwszym wyrazie a
1
i rnicy r
wzr oglny cigu ma posta:
a
n
= a
1
+ (n 1)r
75
76 ROZDZIA 10. CIG ARYTEMTYCZNY
Problem 10.4. Czy potrasz udowodni powyszy fakt? (Wskazwka: prze-
prowad dowd indukcyjny).
Cig arytemtyczny naley utosamia z funkcj liniow. Zauwamy bo-
wiem, e z faktu podanego wyej wynika, e: a
n
= nr + a
1
r, Jeli teraz,
mwic obrazowo, zamienimy literk n na x a literk a na okrelenie jakie
funkcji, np. f to otrzymamy wzr bardzo podobny do typowego wzoru funk-
cji liniowej. Reasumujc, cig arytemtyczny jest funkcj dan wzorem funkcji
liniowej z dziedzin liczba naturalnych.
Fakt 10.5. Cig jest arytmetyczny wtedy i tylko wtedy, gdy moe by zadany
wzorem funkcji liniowej.
Uwaga 10.6. Trzy liczby a, b, c tworz cig arytmetyczny wtedy i tylko
wtedy, gdy:
c b = b a
a std b =
a+c
2
(czyli wyraz rodkowy jest redni arytemtyczn wyrazw
ssiednich).
Uwaga 10.7. Oglnie, cig (a
n
) jest arytmetyczny, gdy dla kadego n za-
chodzi:
a
n+1
a
n
jest stae (tzn. nie zaley od n).
Przykad 10.8. Cig dany wzorem oglnym a
n
= 4n 3 jest cigiem ary-
temtycznym, bo
a
n+1
a
n
= 4(n + 1) 3 (4n 3) = 4.
Natomiast cig a
n
= n
2
nie jest cigiem arytmetycznym, gdy:
a
n+1
a
n
= (n + 1)
2
n
2
= 2n + 1.
Fakt 10.9. Kady cig arytemtyczny jest monotoniczny:
jeli r > 0, to cig jest rosncy,
jeli r = 0, to cig jest stay,
jeli r < 0, to cig jest malejcy.
10.3. SUMA CIGU ARYTMETYCZNEGO 77
10.3 Suma cigu arytmetycznego
Fakt 10.10. Suma k pocztkowych wyrazw cigu arytemtycznego (a
n
) jest
rwna:
S
k
=
a
1
+a
k
2
k.
Sens powyszego faktu jest prosty. Suma pewnej liczby koljeny wyrazw
cigu arytemtycznego rwna si redniej arytmetycznej pierwszego i ostat-
niego z tych wyrazw, pomnoonej przez liczb tych wyrazw.
Przykad 10.11. Korzystajc z danego wzoru, policzymy nastpujc sum:
5 + 11 + 17 +. . . + 65.
Zauwamy e dodawne liczby tworz cig arytemtycznych a
1
, a
2
, . . . , a
n
,
w ktrym a
1
= 5, r = 6, a
n
= 65. Aby obliczy liczb wyrazw tego cigu
wykorzystamy wzr:
a
n
= a
1
+ (n 1)r.
Zatem:
65 = 5 + (n 1) 6
n = 11
Std, szukana suma rwna jest:
S
11
=
5 + 65
2
11 = 385.
Jak pokazuje przykad, cigi arytmetyczne s czsto pomocne w zada-
niach, w ktrych treci nie ma mowy nic o adnym cigu (zauwa, e zadanie
z przykadu brzmiao, oblicz dan sum). Dlatego, aby uatwi rozwizy-
wanie rnych zada, w ktrych pojawia si cig arytmetyczny, warto pa-
mita o tym, co mwi ponisza wskazwka.
Wskazwka: W czasie rozwizywania zada dotyczcych cigu arytme-
tycznego, wszelkie dane i szukane przedstaw w postaci oznacze: a
1
, r
itp. Uatwia to koncentracj i kojarzenie odpowiednich wzorw i relacji mi-
dzy wielkociami.
10.4 Zadania
Zadanie 10.1. Oblicz wyraz pierwszy, rnic cigu arytmetycznego i sum
10 pierwszych wyrazw, gdy:
78 ROZDZIA 10. CIG ARYTEMTYCZNY
a) a
6
= 20, a
10
= 4,
b) a
5
= 20, a
9
= 36,
c) a
4
= 5, a
11
= 34.
Zadanie 10.2. Dla jakich wartoci x podane liczby s kolejnym wyrazami
cigu arytmetycznego? Podaj te wyrazy:
a) 2x 1, 2x + 5, 3x + 4,
b) (x + 1)
2
, (2x + 1)
2
, (3x 1)
2
.
Zadanie 10.3. Oblicz sum wszystkich liczb dwucyfrowych ktre:
a) s podzielne przez 3,
b) s niepodzielne przez 5,
c) przy dzieleniu przez 6 daj reszte 4.
Zadanie 10.4. Czwarty wyraz ciagu arytemtycznego jest rwny 6. Oblicz
sum siedmiu pocztkowych wyrazw tego cigu.
Zadanie 10.5. Drugi wyraz cigu arytmetycznego jest rwny 4, a czwarty
wynosi 16. Oblicz sum dziesiciu pocztkowych wyrazw o numerach parzy-
stych.
Zadanie 10.6. Cig arytmetyczny skada si z 16 wyrazw. Suma wyra-
zw o numerach parzystych jest rwna 256, a suma wyrazw o numerach
nieparzystych jest rwna 240. Oblicz pierwszy i ostatni wyraz tego cigu.
Rozdzia 11
Cig geometryczny
11.1 Denicje
Cig geometryczny, podobnie jak arytmetyczny, jest szczeglnym cigiem,
ktry spenia ponisz (zupenie nie formaln) denicj.
Denicja 11.1 (cig geometryczny). Cig geometryczny jest to cig, w kt-
rym kady (poza pierwszym) wyraz powstaje poprzez pomonoenie przez
pewn staej, ustalon liczb q wyrazu poprzedniego:
a
1

q
a
2

q
a
3

q
a
4

q
. . .
Liczb q nazywamy wtedy ilorazem cigu geometrycznego.
Uwaga 11.2. Cig geometryczny moe by skoczony bd nieskoczony.
Jeli jest to cig nieskoczony to:
dla kadego n N
+
a
n+1
= a
n
q.
Jeli cig jest skoczony i ma powiedzmy k wyrazw, to:
dla kadego n=1,2,3,. . . ,k-1 a
n+1
= a
n
q.
11.2 Wasnoci cigu geometrycznego
Fakt 11.3. Dla cigu geometrycznego o pierwszym wyrazie a
1
i ilorazie q
wzr oglny cigu ma posta:
a
n
= a
1
q
n1
79
80 ROZDZIA 11. CIG GEOMETRYCZNY
Problem 11.4. Czy potrasz udowodni powyszy fakt? (Wskazwka: prze-
prowad dowd indukcyjny).
Fakt 11.5. Cig jest cigiem geometrycznym wtedy i tylko wtedy gdy jest
dany wzorem funkcji wykadniczej.
Fakt 11.6. Oglnie, cig (a
n
) jest geometryczny, gdy dla kadego n zachodzi:
a
n+1
a
n
= q iloraz jest stay (tzn. nie zaley od n).
Uwaga 11.7. Trzy liczby a, b, c (przy zaoeniu a ,= 0 b ,= 0) tworz cig
arytmetyczny wtedy i tylko wtedy, gdy:
c
b
=
b
a
.
A std wynika wzr:
b
2
= a c.
Fakt 11.8. Kady wyraz cigu geometrycznego, oprcz pierwszego i ostatnie-
go (o ile taki istnieje) ma t wasno, e jego kwadrat jest rwny iloczynowi
wyrazw ssiednich:
a
2
n
= a
n1
a
n+1
.
Fakt 11.9. Jeeli wyrazy cigu geometrycznego s nieujemne, to kady wyraz
cigu, oprcz pierwszego i ostatniego (o ile taki istnieje) jest redni geome-
tryczn wyrazw ssiednich:
a
n
=

a
n1
a
n+1
.
Przykad 11.10. Cig dany wzorem oglnym a
n
= 7 10
n
jest cigiem
geometrycznym, bo
a
n+1
a
n
=
7 10
n+1
7 10
n
= 10.
Natomiast cig a
n
= 1 + 10
n
nie jest cigiem geometrycznym gdy:
a
n+1
a
n
=
1 + 10
n+1
1 + 10
n
nie jest stae.
Fakt 11.11 (monotoniczno cigu geometrycznego). Jeli q > 1 to cig
geometryczny jest monotoniczny:
jeli q > 1 a
1
> 0 lub jeli 1 > q > 0 a
1
< 0, to cig jest rosncy,
jeli q = 1 q = 0, to cig jest stay,
jeli 1 > q > 0 a
1
< 0 lub jeli q > 1 a
1
< 0, to cig jest malejcy.
11.3. SUMA CIGU GEOMETRYCZNEGO 81
11.3 Suma cigu geometrycznego
Fakt 11.12. Suma k pocztkowych wyrazw cigu geometrycznego (a
n
) jest
rwna:
S
k
= a
1
1 q
k
1 q
.
Wzr jest poprawny gdy q ,= 1.
Uwaga 11.13. Oczywicie gdy q = 1, cig geometryczny jest cigiem staym
i sum k wyrazw liczymy z wzoru S
k
= k a
1
.
Przykad 11.14. Korzystajc z danego wzoru, policzymy nastpujc sum:
2 + 4 + 8 + 16 + 32 + 64 +. . . + 1024 + 2048.
Zauwamy e dodawne liczby tworz cig geometryczny a
1
, a
2
, . . . , a
n
, w
ktrym a
1
= 2, q = 2, a
n
= 2048. Aby obliczy liczb wyrazw tego cigu
wykorzystamy wzr:
a
n
= a
1
q
n1
.
Zatem:
2048 = 2 2
n1
2048 = 2
n
n = 11
Std, szukana suma rwna jest:
S
11
= 2
1 2
11
1 2
= 2
1 2048
1 2
= 2 2047 = 4094.
Wskazwka: W czasie rozwizywania zada dotyczcych cigu geome-
trycznego, wszelkie dane i szukane przedstaw w postaci oznacze: a
1
,
q itp. Uatwia to koncentracj i kojarzenie odpowiednich wzorw i relacji
midzy wielkociami.
11.4 Zadania
Zadanie 11.1. Trjka liczb cakowitych tworzy cig geometryczny o ilora-
zie cakowitym. Gdy najmniejsz z nich zwikszymy o 9, to powstanie cig
arytmetyczny. Jakie to liczby?
Zadanie 11.2. Pika, odbijajc si od ziemi osiga za kadym razem wyso-
ko wynoszc
3
5
poprzedniej. Jak wysoko wzniosa si pika po pierwszym
uderzeniu, jeli po czwartym odbia si na wysoko 27 cm?
Zadanie 11.3. Podaj wzr oglny cigu geometrycznego (a
n
) o wyrazach:
12, 4,
4
3
.
Zadanie 11.4. Liczby b, c, d tworz cig geometryczny. Wielomian: W(x) =
x
3
bx
2
+cx +d jest podzielny przez x
2
1. Znajd liczby b, c, d.
Zadanie 11.5. Trzy kolejne liczby tworz cig geometryczny. Ich suma wy-
nosi 3
1
2
. Jeeli do drugiej dodamy
1
4
, a pozostae zostawimy bez zmiany, to
otrzymamy trzy kolejne wyrazy cigu arytmetycznego. Znajd te liczby.
Zadanie 11.6. Suma trzech liczb tworzcych cig geometryczny jest rwna
62, a iloczyn jest rwny 1000. Wyznacz ten cig.
Zadanie 11.7. Cztery liczby tworz cig geometryczny. Znale ten cig
wiedzc, e suma wyrazw skrajnych jest rwna 36, za suma wyrazw rod-
kowych 24.
Zadanie 11.8. Midzy liczby 27 i
1
3
wstaw trzy takie liczby, aby z danymi
liczbami tworzyy cig geometryczny.
Zadanie 11.9. Trzy liczby tworz cig geometryczny. Suma tych liczb jest
rwna 93. Liczby te s rwne odpowiednio pierwszemu, drugiemu i sidmemu
wyrazowi cigu arytmetycznego. Znajd te liczby.
Zadanie 11.10. Trzy liczby x, y, z, ktrych suma jest rwna 26 tworz cig
geometryczny. Liczby x+1, y+6, z+3 tworz cig arytmetyczny, Znajd te
liczby.
Zadanie 11.11. Midzy liczby 2 i 12 wstaw dwie liczby tak, aby trzy pierw-
sze tworzyy cig geometryczny, a trzy ostatnie cig arytmetyczny.
Zadanie 11.12 (). Cztery liczby tworz cig geometryczny. Iloczyn logaryt-
mw dziesitnych pierwszej i czwartej liczby wynosi 8, a iloczyn logarytmw
drugiej i trzeciej liczby wynosi 0. Znajd te liczby.
Zadanie 11.13 (). Suma trzech liczb tworzcych cig geometryczny jest
rwna 62. Suma logarytmw dziesitnych tych liczb jest rwna 3. Wyznacz
ten cig.
Zadanie 11.14. Wyznacz dwa cigi: arytmetyczny a
1
, a
2
, a
3
i geometryczny
b
1
, b
2
, b
3
takie, e:
a
1
b
1
= 1, a
2
b
2
= 4, a
3
b
3
= 12, a
1
+a
2
+a
3
= 6.
11.5. PROCENT PROSTYI SKADANY- ELEMENTYMATEMATYKI FINANSOWEJ83
11.5 Procent prosty i skadany - elementy ma-
tematyki nansowej
Z cigami spotykamy si czsto w yciu codziennym w sytuacjach zwizanych
z lokatami bankowymi i kredytowymi. Wpacajc do banku kwot pienidzy
na lokat dugoterminow, moemy mie do czynienia z tzw. procentem pro-
stym (staym) lub skadanym.
Zamy, e wpacamy do banku kapita k, oprocentowany na p% w sto-
sunku rocznym.
Zamy, e odsetki nie s dopisywane do kapitau po upywie kadego
roku, tzn. co roku procent p liczony jest od kwoty kapitau pocztkowego. Po
roku oszczdzania, nasz kapita wynisie k(1+
p
100
). W nastpnym roku, kapita
wyniesie: k(1 +
p
100
) +k
p
100
= k(1 +
2
100
). Oglnie po upywie kadego roku
do naszej lokaty dopisywana jest staa kwota wynoszca k
p
100
. Zauwamy,
e mamy tu do czynienia z cigiem arytemtycznym o wyrazie oglnym k
n
=
k(1 +
np
100
). Taki sposb naliczania odesetek nazywamy procentem prostym
(staym).
Czsto jednak zdarza si, e co roku (lub z inn okrelon czstotliwo-
ci), odsetki doliczane s do kapitau od ktrego liczony jest procent. Biorc
to pod uwag, nasz kapita po upywie roku rwny jest (podobnie jak po-
przednio) k(1+
p
100
). W nastpnym roku jednak, oprocentowaniu podlega ju
nowa kwota. Po dwch latach stan konta rwny jest k(1 +
p
100
)
2
i po kadym
nastpnym roku zostaje pomnoony przez (1+
p
100
). Zauwaamy wiec, e ma-
my tu do czynienia z cigiem geometrycznym, ktrego n-tym wyrazem jest
k
n
= k(1 +
p
100
)
n
. Taki sposb naliczania odsetek nazywany jest procentem
skadanym.
W matematyce nansowej, dopisywanie odsetek do podstawy kapitau
od ktrego naliczane jest dalsze oprocentowanie nazya si kapitalizacj od-
setek. W przypadku lokat, gdzie wystpuje opisana wyej sytuacja z pro-
centem skadanym, odsetki s kapitalizowane z okrelon czstotliwoci (na
przykad co roku). W przypadku procentu prostego, kapitalizacja odsetek
nastpuje tylko raz, w momencie zakoczenia oszczdznia.
W zaciganych kredytach jest podobna sytuacja, z t rnic, e naliczane
s odsetki za zwok.
Problem 11.15. Zastanw si, ktry ze sposobw naliczania odsetek jest bar-
dziej opacalny dla klienta banku, w przypadku lokat oszczdnociowych oraz
kredytw.
Problem 11.16 (). Podane wzory na procent skadany s poprawne w przy-
padku rocznej kapitalizacji odsetek. Zastanw si, jak naley je zmody-
kowa, aby byy poprawne dla dowolnej czstotliwoci kapitalizacji odsetek
wynoszcej m miesicy. Pamitaj, e oprocentowanie p podaje si zazwyczaj
w skali roku.
Uwaga 11.17. Wikszo lokat bankowych stosuje procent skadany do na-
liczania odsetek. Jeli wic w zadaniu nie sprecyzowano jak naliczane s od-
setki, naley przyj e chodzi o procent skadany.
11.6 Zadania
Zadanie 11.15. Na lokat terminow (18-miesiczn) wpacono 5000 z. Po
18 miesicach, bank wypaci 5495,52 z. Ile (w skali roku) wynosio opro-
centowanie lokaty, jeli bank kapitalizowa odsetki co p roku?

Math 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Math 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MatematykadlamaturzystwdrBarbaraWolnikWitoldBot23marca2005

). Wyznacz te wartoci parametru a, dla ktrych wielomian

You might also like