You are on page 1of 227

ROSYJSKA SIA

TOMASZ W. GRABOWSKI

ROSYJSKA SIA
Siy Zbrojne i gwne problemy polityki obronnej Federacji Rosyjskiej w latach 1991-2010

CZSTOCHOWA 2011

Recenzenci Prof. nadzw. dr hab. Joachim Diec Prof. nadzw. dr hab. Jarosaw J. Pitek Projekt okadki ukasz Karwacki Redakcja techniczna Elbieta Nowak Korekta zesp

Publikacja dofinansowana przez Fundacj Studentw i Absolwentw UJ Bratniak

Copyright by Tomasz W. Grabowski Copyright by INSTYTUT GEOPOLITYKI Czstochowa 2011

ISBN 978-8361294-52-8

Wydawca INSTYTUT GEOPOLITYKI Aleja Pokoju 6/64 42-207 Czstochowa e-mail: geopolityka@gmail.com www.geopolityka.org.pl Dystrybucja ALFA24 ul. lska 22 lok. 16 42-217 Czstochowa e-mail: biuro@geopolityka.edu.pl

SPIS TRECI
WSTP...........................................................................................................7 1. UWARUNKOWANIA I ZAOENIA DOKTRYNALNE POLITYKI OBRONNEJ ROSJI.............................................................11 1.1. KULTUROWY KONTEKST POLITYKI OBRONNEJ ROSJI ....................11 1.2. ROSYJSKA MYL WOJSKOWA WOBEC NOWYCH WYZWA .............46 1.3. POSTRZEGANIE ZAGROE ZEWNTRZNYCH ORAZ PRAWO DO UYCIA SIY W DOKTRYNIE WOJENNEJ FEDERACJI ROSYJSKIEJ ................64 2. ROLA STRATEGICZNYCH SI JDROWYCH W POLITYCE OBRONNEJ ROSJI .......................................................74 2.1. STAN ROSYJSKICH STRATEGICZNYCH SI JDROWYCH ...............74 2.1.1. Wojska Rakietowe Strategicznego Przeznaczenia ...............76 2.1.2. Morskie Siy Strategiczne ....................................................81 2.1.3. Powietrzne Siy Strategiczne................................................86 2.1.4. Wojska Kosmiczne...............................................................88 2.2. PRIORYTETOWE ZAGADNIENIA ROSYJSKIEJ POLITYKI W ZAKRESIE KONTROLI ZBROJE STRATEGICZNYCH .....................................................98 2.2.1. Dialog rozbrojeniowy ze Stanami Zjednoczonymi ..............99 2.2.2. Stanowisko Rosji wobec amerykaskiego systemu obrony przeciwrakietowej ...............................................................................105 3. ROLA SI KONWENCJONALNYCH W POLITYCE OBRONNEJ ROSJI.................................................................................112 3.1. STAN ROSYJSKICH SI KONWENCJONALNYCH .............................112 3.1.1. Wojska Ldowe..................................................................120 3.1.2. Siy Powietrzne ..................................................................131 3.1.3. Marynarka Wojenna...........................................................143 3.1.4. Wojska Powietrzno-Desantowe .........................................152 3.1.5. Gwny Zarzd Wywiadowczy Sztabu Generalnego.........154 3.2. SIY KONWENCJONALNE JAKO INSTRUMENT POLITYKI ZAGRANICZNEJ ROSJI ..............................................................................157 3.2.1. Rosja wobec konfliktw na obszarze postsowieckim ........157 3.2.2. Wojna rosyjsko-gruziska w 2008 roku.............................168 3.3. REFORMA MINISTRA SIERDIUKOWA............................................178 ZAKOCZENIE.......................................................................................197 BIBLIOGRAFIA.......................................................................................201 SPIS TABEL I WYKRESW .................................................................215 SUMMARY ...............................................................................................217 ...................................................................................................223

WSTP Wspczesne stosunki midzynarodowe cechuj si niespotykanym w przeszoci stopniem interakcji pomidzy poszczeglnymi podmiotami systemu midzynarodowego, transgraniczn integracj, a take niwelacj zagroe na drodze wsppracy wielostronnej. Wie si to ze wzrostem wspzalenoci ekonomicznej, podwyszeniem mobilnoci spoecznej oraz przenikaniem wzorcw kulturowych w skali globalnej. W tym kontekcie mogoby si zdawa, i tradycyjna hard power, rozwizywanie sporw drog siow, konflikty zbrojne odeszy w przeszo. Tak jednak niestety nie jest, o czym przekonuj kolejne wydarzenia w polityce midzynarodowej. Polityka bezpieczestwa militarnego cigle pozostaje priorytetowym elementem wewntrznej i zewntrznej aktywnoci pastw, pojawiaj si nowe rodzaje zagroe ze strony podmiotw niepastwowych, opracowywane s nowe rodki i metody prowadzenia dziaa wojennych. Stabilizacji nie suy osignicie przez niektre pastwa wyranej przewagi w dziedzinie technologii wojskowych i wzrost ich potencjau militarnego. Wywouje to poczucie zagroenia u pozostaych podmiotw i determinuje wzrost nakadw na cele wojskowe z ich strony. Analiza wspczesnych relacji midzy aktorami polityki wiatowej, czy nawet prosta percepcja najwaniejszych wydarze w wiecie, jednoznacznie wskazuj, e konflikty zbrojne s trwaym elementem stosunkw midzynarodowych. Istnieje jedynie kilka obszarw wzgldnie trwaego pokoju, czciowo udao si ograniczy ofiary w ludziach dziki zastosowaniu nowych form prowadzenia wojny. Czynn polityk w dziedzinie bezpieczestwa militarnego prowadzi rwnie Rosja. W niniejszej pracy podjto prb opisu i oceny efektywnoci dziaa rosyjskich w zakresie polityki obronnej (ros. ). W badaniach nad tym tematem mona wyrni dwa komponenty, bdce odbiciem charakteru aktywnoci pastwa w obszarze wojskowoci. Aktywno ta ma bowiem wymiar wewntrzny, przez ktry naley rozumie wszystkie dziaania suce sformowaniu, przygotowaniu i utrzymaniu si zbrojnych w stanie umoliwiajcym zapewnienie bezpieczestwa pastwa od agresji ze strony innych podmiotw, a take wymiar zewntrzny, przez ktry naley rozumie wszystkie poczynania w stosunku do innych pastw lub aktorw niepastwowych, majce na celu oddalenie ewentualnego zagroenia militarnego drog dyplomatyczn lub w formie otwartej akcji zbrojnej. W zwizku z powyszym za zasadne naleao uzna rozbicie tematyki podjtej w pracy na dwie czci. Po pierwsze konieczna bya analiza i ocena stanu i potencjau Si

Zbrojnych Rosji; po drugie naleao dokona krytycznego opisu rosyjskiej polityki zewntrznej w zakresie bezpieczestwa militarnego. Ramy czasowe pracy to lata 1991-2010. W cigu tych dwch niemal dekad nastpia (przynajmniej w zaoeniach) wyrana zmiana charakteru rosyjskich si zbrojnych: od typowej dla epoki przemysowej armii masowej, opartej na zasadzie mobilizacji, wzmocnionej dodatkowo broni jdrow do si staej gotowoci, ze znacznie uproszczon struktur organizacyjn oraz zintegrowaniem potencjau ludzkiego i uzbrojenia w silnych i samodzielnych jednostkach (brygadach), zdolnych do stawienia czoa wspczesnym zagroeniom. Reforma obecnego ministra obrony Rosji, A. Sierdukowa, pozostajca aktualnie w fazie realizacji, ma na celu stworzenie wanie takich, w peni efektywnych si. Pierwszy jej etap, polegajcy na do radykalnej zmianie struktury organizacyjnej armii, zakoczy si na przeomie 2009 i 2010 roku. Prawie rwnoczenie z reform miao miejsce wiele wanych wydarze polityczno-wojskowych: w Rosji przyjta zostaa nowa Doktryna wojenna (luty 2010 r.), take podpisano rosyjsko-amerykask umow w kwestii ograniczenia strategicznych (jdrowych) potencjaw ofensywnych (kwiecie 2010 r.). Dlatego zasadnym wydawao si zakoczenie opisu i oceny Si Zbrojnych i polityki obronnej Rosji na wydarzeniach z pocztku 2010 r. Jak dotychczas, w polskiej literaturze przedmiotu, powstao kilka interesujcych prac na temat roli czynnika militarnego w polityce zagranicznej Rosji. Najwaniejsze z nich to bardzo dobre monografie K. Malaka (Czynnik wojskowy w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej (1991-2000), Warszawa 2001), I. Topolskiego (Sia militarna w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Lublin 2004) oraz R. migielskiego, najlepszego chyba polskiego analityka rosyjskiej wojskowoci (Osierocona Armia. Zaoenia polityki obronnej oraz Siy Zbrojne Federacji Rosyjskiej w latach 1992-2004, Warszawa 2006; Reim kontroli strategicznych zbroje jdrowych w polityce Federacji Rosyjskiej w latach 2000-2009, Materiay Studialne PISM, Warszawa 2009). Ponadto opublikowanych zostao szereg artykuw prasowych w krajowych czasopismach powiconych tematyce wojskowej. Ze wzgldu na charakter badanej tematyki powysze publikacje coraz bardziej trac na aktualnoci. W rosyjskich siach zbrojnych zaszo szereg zmian strukturalnych, mia miejsce realny sprawdzian ich moliwoci bojowych w postaci wojny sierpniowej z Gruzj, pojawiy si nowe zagroenia i wyzwania dla rosyjskiej polityki bezpieczestwa militarnego (np. w postaci amerykaskiego projektu budowy systemu obrony przeciwrakietowej). Jak ju wspomniano, przyjta te zostaa nowa Doktryna 8

wojenna Rosji. Ponadto w wymienionych publikacjach brakuje uwzgldnienia spoeczno-kulturowych uwarunkowa rosyjskiej aktywnoci w sferze wojskowoci oraz stanu dyskursu nad strategi w rosyjskich krgach wojskowych. Podstawowym zamierzeniem pracy byo jak najgbsze nawietlenie oraz ocena potencjau militarnego Rosji, ze szczeglnym zwrceniem uwagi na stan uzbrojenia (wykorzystano dane z lat 2006-2010). Kolejnym zaoeniem byo dokonanie analizy stanowiska Rosji w stosunku do biecych problemw z zakresu bezpieczestwa (np. sytuacji na obszarze poradzieckim po wojnie z Gruzj, koniecznoci podpisania nowego ukadu rozbrojeniowego z USA, reakcja na wspomnian tarcz antyrakietow). Podstaw rdow pracy stanowi materiay rosyjskojzyczne. W przypadku monografii, szczeglnie przydatna bya obszerna (830 stron) ksika K. Czuprina ( , 2009) dajca szeroki wgld w dziedzin rosyjskiej wojskowoci. rdem wielu wanych informacji, a take czsto bardzo obiektywnych analiz, byy internetowe archiwa rosyjskich czasopism i periodykw wojskowych, takich jak: (cotygodniowy dodatek do Niezawisimoj Gaziety), - , , , , . Uzupenienie stanowiy artykuy z periodykw o bardziej oglnym profilu, takich jak: " a, , , . Wiele cennych danych na temat rosyjskiego uzbrojenia zostao zaczerpnitych z portali internetowych: , czy . Ponadto pewn ilo wartociowych materiaw pozyskano ze strony internetowej moskiewskiego Centrum Carnegie. Wrd rde polskojzycznych, obok wymienionych wyej monografii K. Malaka, I. Topolskiego oraz R. migielskiego, na wyrnienie zasuguj materiay warszawskiego Orodka Studiw Wschodnich oraz Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych. Praca skada si z trzech rozdziaw. W rozdziale pierwszym rozpatrzono wpyw czynnikw spoeczno-kulturowych na rosyjsk polityk w zakresie bezpieczestwa militarnego, zanalizowano kluczowe problemy teoretyczne z jakimi zmaga si wspczesna rosyjska myl wojskowa oraz przedstawiono rozwj Doktryny wojennej Rosji ze szczeglnym uwzgldnieniem postrzegania zagroe zewntrznych oraz prawa do uycia siy militarnej.

Rozdzia drugi powicony jest Strategicznym Siom Jdrowym Rosji, ktre z racji swojego szczeglnego statusu odgrywaj osobn, wyjtkow rol w polityce obronnej tego kraju. Po szczegowym przedstawieniu potencjau jdrowego Rosji nastpuje opis rosyjskiej aktywnoci w kluczowych obszarach. Za priorytetowe zagadnienia uznano dialog rozbrojeniowy ze Stanami Zjednoczonymi w zakresie strategicznych rodkw ofensywnych oraz dziaania Rosji ukierunkowane na zneutralizowanie potencjalnego zagroenia w postaci amerykaskiego projektu obrony przeciwrakietowej. Rozdzia trzeci rozpoczyna si od oceny potencjau rosyjskich si konwencjonalnych. Dalej nastpuje analiza wojskowego zaangaowania Rosji poza granicami pastwowymi wraz z odpowiedzi na pytanie czy sia militarna jest efektywnym instrumentem polityki zagranicznej Kremla. Rozdzia koczy krytyczny opis reformy Si Zbrojnych Rosji w trakcie penienia funkcji ministra obrony przez A. Sierdiukowa. Niestety, z powodu rozlegoci tematu, koniecznym okazao si pominicie w pracy wielu wanych kwestii. Ich lista jest bardzo duga. Pominito relacje w zakresie bezpieczestwa z tak wanymi podmiotami jak NATO, UE, Chiny czy Iran. Zabrako miejsca np. na analiz stanowiska Rosji w zakresie nieproliferacji broni jdrowej, na analiz moliwoci ograniczenia arsenaw taktycznej broni jdrowej czy na rozpatrzenie konsekwencji ewentualnego wyjcia Rosji z ukadu o likwidacji rakiet redniego zasigu. W ograniczonym stopniu nawietlono ekonomiczne uwarunkowania funkcjonowania Si Zbrojnych Rosji, skrtowo opisano stan przemysu zbrojeniowego oraz problem eksportu rosyjskiego uzbrojenia do innych krajw. Oglnikowo potraktowano skomplikowan tematyk dwch wojen czeczeskich. Wszystkie te zagadnienia s tak istotne, i zasadnym jest podjcie osobnych bada nad nimi.

10

1. UWARUNKOWANIA I ZAOENIA DOKTRYNALNE POLITYKI OBRONNEJ ROSJI

1.1. KULTUROWY KONTEKST POLITYKI OBRONNEJ ROSJI Dla okrelenia wpywu czynnikw kulturowych na polityk obron pastwa bardzo przydatna jest kategoria kultury strategicznej. Cho termin kultura strategiczna funkcjonuje w naukach politycznych ju kilkadziesit lat, to jednak nie doczeka si precyzyjnej definicji. Pojawi si on na fali prb wyjanienia zjawisk w polityce midzynarodowej przy pomocy paradygmatu kulturowego, sytuujcego si w opozycji do tradycyjnego paradygmatu realistycznego i jego fundamentalnych zaoe, takich jak: rwnowaga si, pastwocentryzm, interes narodowy czy dylemat bezpieczestwa. W zamian paradygmat kulturologiczny za pierwszorzdny uznaje czynnik mentalnoci wedug jego zwolennikw doskonalej opisujcy dynamik ycia midzynarodowego ni czyni to zbankrutowany realizm1. Istniej rne stanowiska wobec paradygmatu kulturowego (i wobec samej kultury strategicznej). Wedug pierwszego z nich kultura jest czym w rodzaju wartoci dodanej; w interpretacjach tego rodzaju przyczynami kulturowymi wypenia si luki w rozumowaniu pozostae po wyczerpaniu argumentw wywiedzionych z teorii interesu narodowego i rozkadu si2. Inni z kolei skonni s uznawa paradygmat kulturologiczny za samodzieln metod interpretacyjn zjawisk midzynarodowych. Stanowisko drugie zdaje si by przesadzone3. Wskazuje na to fragmentaryczno podejcia kulturowego, bdy w prognozowaniu (rozpad Zwizku Sowieckiego by dla przedstawicieli tego nurtu zupenym zaskoczeniem) a take ywotno tradycyjnych teorii stosunkw midzynarodowych: realizmu, liberalizmu (idealizmu), konstruktywizmu czy nawet teorii marksistowskich. W tym kontekcie paradygmat kulturologiczny naley usytuowa wrcz wrd teorii alternatywnych, takich jak
1 ., : , Pro et Contra, 3, 1998 , 4, , s. 115. Tam te szerzej na temat paradygmatu kulturowego w rnych okresach jego rozwoju. 2 Lantis J. S., Howlett D., Kultura strategiczna, [w:] Strategia we wspczesnym wiecie. Wprowadzenie do studiw strategicznych, red. J. Baylis, J. Wirtz, C. S. Gray, E. Cohen, Krakw 2009, s. 88-89. 3 Takiego zdania jest rwnie . , zob. idem, , op. cit., s. 138.

feminizm (interpretacja zjawisk midzynarodowych przez pryzmat rnic pciowych), postmodernizm czy postkolonializm4. Mimo to metoda kulturowa pozostaje przydatna i atrakcyjna z tego wzgldu, e w sposb oryginalny wyjania motywacje decyzji podmiotw systemu midzynarodowego i otwiera nowe pola eksploracyjne dla bada. Jest znaczcym uzupenieniem dla interpretacji polityki zagranicznej pastwa (w przypadku niniejszej pracy pastwa rosyjskiego), poruszajcych si w kategoriach pastwocentrycznych. Zwaywszy na to, i cae dwa kolejne rozdziay niniejszej pracy powicone bd typowej hard power Rosji (siom jdrowym i siom konwencjonalnym) warto rozpocz rozwaania od alternatywnego ujcia rosyjskiej polityki bezpieczestwa militarnego. W zasadniczym ujciu kultura strategiczna okrela zalenoci midzy kultur narodow a strategi, rozumian jako uycie przez pastwo siy zbrojnej w celach politycznych. Na bardziej konkretn definicj moe pozwoli analiza rozwoju bada w tym zakresie w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat. Pocztek nowoczesnych bada nad kultur strategiczn to pierwsze lata po II wojnie wiatowej, kiedy to analitycy zainteresowali si zwizkiem pomidzy charakterem narodowym a sposobem prowadzenia wojen. Nie uniknito przy tym mylenia stereotypowego o narodach i instrumentalnego w stosunku do polityki traktowania kultury5. Silnym katalizatorem rozwoju bada w tym zakresie okaza si wzrost napicia pomidzy Stanami Zjednoczonymi a Zwizkiem Radzieckim oraz wiadomo, jak doniose znaczenie w obliczu moliwoci wykorzystania przez jedn ze stron broni atomowej maj rda decyzji o uyciu siy militarnej. Z tego rwnie powodu pojcie kultury strategicznej szczeglnie czsto stosowano w kontekcie strategii odstraszania nuklearnego prbujc przewidzie zachowanie przeciwnika poprzez analiz kontekstu kulturowego w ktrym dziaa. W kocu lat 70. XX wieku szczegln warto miay prace dwch anglojzycznych badaczy. Pierwszy z nich, Jack Snyder, doszed do konkluzji, i zbir sdw oglnych, postaw i wzorcw zachowa zwizanych ze strategi nuklearn osign stan wzgldnej trwaoci, waciwej raczej sferze kultury ni czystej polityki, a fakt, i w radzieckich strukturach wojskowych pojawia si skonno do wyprzedzajcego, ofensyw-

Zob. Smith S., Owens P., Teorie stosunkw midzynarodowych podejcia alternatywne, [w:] Globalizacja polityki wiatowej. Wstp do stosunkw midzynarodowych, red. Baylis J., Smith S., Krakw 2008. 5 Lantis J. S., Howlett D., Kultura strategiczna, op. cit., s. 89.

12

nego uycia siy wynika z pamici historycznej decydentw o braku bezpieczestwa rosyjskiego pastwa i z autorytaryzmu sowieckiej wadzy6. Drugi z pionierw tej problematyki, Colin S. Gray, stworzy bardziej konkretn charakterystyk sowiecko-rosyjskiej jak sam j okreli kultury strategicznej i sprowadzi j do nastpujcych elementw: nieustanne denie do zapewnienia bezpieczestwa narodowego bez liczenia si z bezpieczestwem innych narodw; zaoenie, e polityka jest permanentn walk o wadz, a wojna i pokj to rne fazy tego samego procesu; przekonanie, e pod wzgldem militarnym nigdy nie mona by zbyt silnym lub wystarczajco silnym; zaufanie do skutecznoci i bohaterstwa wasnej armii, niech do jakichkolwiek ustpstw nawet w odpowiedzi na ustpstwa innych pastw; trwae zaoenie, e wojna jest zawsze moliwa i e obowizkiem politykw jest podejmowanie decyzji owojnie oraz e obowizkiem onierzy jest walka; prawidowo, i w wypadku konfliktu sektor militarny staje si niezaleny od kontroli cywilnej i dy do wojny totalnej7. Stanowisko C. S. Graya w widoczny sposb jest do jednostronne i ryzykownym byoby uznanie go za aktualne take po upadku Zwizku Sowieckiego po rozlegych zmianach modernizacyjnych w Rosji w wielu obszarach: ustrojowym, spoecznym, gospodarczym, ideologicznym, a przede wszystkim w nowej sytuacji geostrategicznej po zmianie granic w 1991 roku. O skali przeobrae w sytuacji strategicznej Rosji moe wiadczy nastpujca ocena rosyjskiego badacza:
, , . , , . 1917 ., . ,

Za: Ibidem, s. 91. Czaja J., Kultura polityczna i strategiczna Rosji, [w:] Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej, nr 2(71) 2008, s. 30.
7

13

, 8.

Wobec powyszego za waciwe uzna naley ponowne rozstrzygnicie dwch kwestii. Najpierw w obszarze teorii kultury strategicznej naley okreli na ile jej rda s stae a na ile podlegaj ewolucji. A take ktre z nich s najbardziej znaczce, a ktre drugorzdne. Wobec tego problemu badawczego analiza wspczesnej Rosji (w zwizku dowiadczeniami okresu sowieckiego i pniejszymi zmianami modernizacyjnymi) moe by bardzo pomocna, pozwalajc jednoczenie osign zasadniczy cel rozwaa dokadnie okreli na ile czynniki kulturowe wpywaj w obecnej sytuacji na skonno Federacji Rosyjskiej do uycia siy zbrojnej. Interesujc klasyfikacj rde kultury strategicznej zaproponowali Lantis i Howlett. Klasyfikacj t obrazuje tabela 1. Tabela 1. rda kultury strategicznej
Fizyczne rodowisko geograficzne Klimat Bogactwa naturalne Zmiany pokoleniowe Technologia Transnarodowe naciski na ksztatowanie si norm
rdo: Lantis J. S., Howlett D., Kultura strategiczna, op. cit., s. 94.

Polityczne Dowiadczenie historyczne System polityczny Przekonania elit Organizacja wojskowoci

Spoeczno-kulturowe Mity i symbole Dyskurs bada nad strategi

Adaptacja tego modelu do przypadku rosyjskiego moe okaza si bardzo przydatna wobec postawionych wyej problemw badawczych. W dalszej wic czci niniejszego podrozdziau poddane analizie zostan w kontekcie rosyjskim wszystkie wymienione przez Lantisa i Howletta rda kultury strategicznej: rodowisko geograficzne, klimat, bogactwa naturalne, zmiany pokoleniowe, technologia, dowiadczenia historyczne, system polityczny, przekonania elit, organizacja wojskowo8 . ., Ca , [w:] , . . . , 2000, s. 497.

14

ci, mity i symbole. Dyskurs nad strategi, przez ktry rozumie naley myl wojskow oraz oficjaln doktryn wojenn omwione zastan w dwch kolejnych podrozdziaach. rodowisko geograficzne, w jakim pooona jest Federacja Rosyjska w zasadniczy sposb oddziauje na sposb prowadzenia polityki przez ten kraj i tym samym wpywa na czstotliwo uycia siy militarnej w celach politycznych przez moskiewskich decydentw. Majc to na wzgldzie, waciwym jest jednak poddanie krytyce przestarzaego i skompromitowanego w toku tragicznych wydarze XX wieku przewiadczenia o istnieniu obiektywnych zasad czy te praw geopolitycznych9. Wspczenie mwi si raczej o wyobraeniach geopolitycznych, czyli o subiektywnych przekonaniach, jakie konkretna grupa polityczna posiada na temat przestrzeni. Jak pisz J. Potulski, przekonania te wywodz si nie z racjonalnego i obiektywnego szacowania interesw grupy, ale przede wszystkim z jej kultury i dowiadcze historycznych10. Std te przedmiotem zainteresowania wspczesnej geopolityki nie powinno by raczej poszukiwanie determinizmu geograficznego w polityce midzynarodowej, lecz okrelenie mentalnych map politykw, ekspertw i wszystkich tych, ktrzy maj wpyw na decyzje polityczne. W tym kontekcie, za spraw czynnika mentalnoci, wyranie widoczna jest czno geopolityki z paradygmatem kulturowym. Rozpatrujc wpyw pozycji geopolitycznej pastwa na stan mentalnoci wspczesnych Rosjan nie sposb nie podkreli wielkiego ladu, jaki pozostawi w ich wiadomoci upadek Zwizku Radzieckiego. W chwili mierci Stalina, a wic w apogeum zewntrznej potgi imperium komunistycznego, obszar ZSRS wynosi 22 402 200 km2. Rozpad Zwizku Sowieckiego oznacza zmniejszenie terytorium jego sukcesorki, Federacji Rosyjskiej, do 17 075 400 km2. Rosja nawet w porwnaniu z ksztatem granic sprzed pierwszej wojny wiatowej zostaa znacznie uszczuplona na bardzo wanych pod wzgldem strategicznym kierunkach11. J. Potulski relacjonujc stan rosyjskiej refleksji nad geopolitycznymi skutkami rozpadu ZSRS stwierdza, e wikszo tamtejszych badaczy wydarzenia z 1991 roku traktuje jako porak i nie moe si pogodzi
9 Krytyczne stanowisko wobec klasycznej geopolityki w pierwszej poowie XX wieku zob. Kuniar R., Polityka i sia. Studia strategiczne zarys problematyki, Warszawa 2005. 10 Potulski J., Wspczesne kierunki rosyjskiej myli geopolitycznej. Midzy nauk, ideologicznym dyskursem a praktyk, Gdask 2010, s. 9-10. 11 Biele S., Tosamo midzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 112.

15

z utrat terytoriw od wiekw wchodzcych w skad imperium rosyjskiego. Najwaniejsze geopolityczne konsekwencje przemian, jakie zaszy po zimnej wojnie zdaniem rosyjskich ekspertw to: 1. Utrata ponad 5 mln km2 dotychczasowego terytorium (Rosja terytorialnie powrcia do granic z XVI wieku); 2. Przesunicie terytorium Rosji na pnoc i wschd; 3. Utrata komunikacyjnych drg ldowych czcych Rosj z centraln i zachodni Europ; 4. Utrata terytoriw bdcych dla Rosji wyjciem ku Morzu Batyckiemu (poza Sankt-Petersburgiem i enklaw Kaliningradu) oraz ku Morzu Czarnemu; tym samym zmniejszenie liczby portw, w tym wysokospecjalizowanych; 5. Utrata znaczcej iloci zasobw surowcw naturalnych znajdujcych si w szelfie Morza Batyckiego, Czarnego i Kaspijskiego; 6. Pojawienie si na nowych rubieach Federacji Rosyjskiej obszarw niestabilnoci, gdzie te powstay pastwa czsto niezdolne do samodzielnego funkcjonowania w rodowisku midzynarodowym; 7. Regionalizacja samej Rosji jako poredni skutek rozpadu ZSRS12. Z drugiej strony naley i pamita o kilku jednoznacznie pozytywnych dla Rosji konsekwencjach zmian granic: 1. Niektre terytoria dotknite bardzo powanymi problemami ekologicznymi (np. Czarnobyl, Jezioro Aralskie) znalazy si poza granicami FR; 2. Zmniejszeniu uleg obszar aktywnych sejsmicznie obszarw, take obszarw pustynnienia i wyjaawiania gleb; 3. Kilka ognisk rozprzestrzeniania chorb zakanych (cholera, duma) znalazo si poza granicami FR; 4. Niektre szczeglnie zapalne tereny (jak np. granica tadyckoafgaska czy rejon Nagornego Karabachu) zostay oddzielone od Rosji pasem suwerennych pastw, co na pewno jest okolicznoci pozytywn13. Pozycja geostrategiczna Rosji jest rwnie uzaleniona od stanu infrastruktury technicznej na terenie kraju, majcej bezporedni wpyw na moliwoci obronne. Jak podaje badacz midzynarodowych stosunkw militarnych na obszarze posowieckim, Rosja posiada:

Potulski J., Wspczesne kierunki, op. cit., s. 20-21. , , [Internet:] http://www.stranaoz.ru/?numid=7&article=284 (15.07.2010).
13

12

16

87 157 km drg kolejowych (w tym zelektryfikowanych: 40 300 km) i ok. 30 000 km drg kolejowych bdcych we wadaniu przedsibiorstw (dane z 2003 roku); 532 393 km drg samochodowych; w tym z utwardzon nawierzchni: 358 833 km (2000 r.); 96 000 km wewntrznych drg morskich; Rurocigi: dla ropy naftowej 75 539 km, dla produktw ropopochodnych 13 771 km, dla gazu 150 007 km, dla kondensatu 122 km (2004 r.); 2609 lotnisk, w tym z utwardzon nawierzchni 585 (2004 r.); 36 aerodromw dla migowcw14. Nieco uoglniajc mona powiedzie, e Federacja Rosyjska w porwnaniu z ZSRS zostaa wypchnita w pnocn i pnocnowschodni cz Eurazji. Tym samym oddalia si od Europy, od Zachodu, a przybliya do Azji. Oznaczao to utrat dotychczasowych stref wpyww na tak strategicznie wanych kierunkach jak Europa rodkowo-Wschodnia (pas midzy Batykiem a Morzem Czarnym), Zakaukazie i Azja rodkowa gdzie te wytworzya si na pewien okres prnia geopolityczna stanowica pole dla rywalizacji wiatowych mocarstw. Waciwie cay obszar wzdu poudniowej granicy Rosji, od Morza Czarnego a do Chin to teren niestabilnoci, na ktrym wystpuj konflikty religijne, narodowociowe, spoeczne, czsto podsycane przez siy zewntrzne dla partykularnych celw15. Co wicej, w granicach samej Rosji pojawiy si niebezpieczne separatyzmy, wrd ktrych szczeglnie grone wedug rosyjskich ekspertw s te wystpujce na Kaukazie (z Czeczeni i Inguszeti), w regionie woasko-uralskim i w regionie syberyjskim, ktrego centrum stanowi Republika Tuwijska16. Take z czysto wojskowego punktu widzenia nowy ksztat granic sukcesorki ZSRS przynis wrcz katastrofalne konsekwencje. Jak podkrela A. Danilewicz:
, , . ,

14

.., . , 2009, s. 9-10. 15 Potulski J., Wspczesne kierunki, op. cit., s.21. 16 Iwaczuk K., Geopolityczna pozycja Federacji Rosyjskiej, [w:] Federacja Rosyjska w stosunkach midzynarodowych, red. A. Czarnocki, I. Topolski, Lublin 2006, s. 78.

17

, 17.

Utrzymana w alarmujcym tonie opinia A. Danilewicza staje si jeszcze bardziej przekonujca, jeli wemiemy pod uwag, i Rosja ma drug pod wzgldem dugoci granic ldow na wiecie, ktra wynosi (wliczajc wszystkie granice przebiegajce na wodach rdldowych, tj. rzekach i jeziorach) ponad 22,1 tys. km i tylko w minimalnym stopniu ustpuje pod tym wzgldem Chinom18. Rozkad granic w odniesieniu do poszczeglnych ssiadw (z uwzgldnieniem nieuznawanych przez spoeczno midzynarodow pastw, tj., Abchazji i Osetii Poudniowej, a take pastw, z ktrymi Rosja graniczy tylko na morzu) przedstawia tabela 2. Znaczny potencja konfliktowy stanowi dla Rosji nierozwizane spory graniczne z kilkoma ssiadami. Najtrudniejsza sytuacja w tym wzgldzie bya na granicy rosyjsko-chiskiej (dokadnie na siedmiu odcinkach) gdzie od kilkudziesiciu lat nie udawao si osign ostatecznego porozumienia. Mimo to, w rozmowach osignito pewien istotny postp: w 1994 roku podpisano porozumienie o przebiegu granicy na odcinku zachodnim, w 1996 roku zakoczono demarkacj granicy, a w 1999 roku podpisano kolejne trzy porozumienia regulujce kwestie graniczne. W 2001 roku Rosja i Chiny podpisay Ukad o dobrossiedztwie, przyjani i wsppracy, w ktrym midzy innymi podkrelono, i midzy stronami nie ma adnych pretensji terytorialnych i bd one dy do przeksztacenia granicy midzy nimi w granic wiecznego pokoju i przyjani19. Ostateczny przebieg granicy ustalono dopiero w porozumieniu podpisanym przez ministrw spraw zagranicznych Rosji i Chin 21 lipca 2008 roku. Nierozwizanym sporem terytorialnym pozostaje status Wysp Kurylskich, ktrych przynaleno do Rosji od lat stanowi przeszkod na drodze do podpisania traktatu pokojowego z Japoni. Mimo to Rosja nieustpliwie stoi na stanowisku, i integralno terytorialna pastwa pozostaje zasad niepodwaaln. Upadek Zwizku Sowieckiego wywoa spory terytorialne z nowo powstaymi pastwami. Wynikao to z faktu, i w okresie sowieckim
. ., Ca , op. cit., s. 501. Precyzyjne ustalenie dugoci granic Rosji nastrcza pewne problemy z powodu rozbienoci danych w rnych rdach. Za najbardziej wiarygodne naley uzna informacje oficjalnego organu pastwa odpowiedzialnego za ochron granic, zob. , [Internet:] http://www.rosgranitsa.ru/faq (15.07.2010). 19 Iwaczuk K., Geopolityczna pozycja, op. cit., s. 80.
18 17

18

wewntrzne granice imperium czsto byy wytyczane wbrew wszelkim uwarunkowaniom narodowociowym, spoecznym czy ekonomicznym. Najbardziej gony by kilkuletni spr z Ukrain o Krym (i o status Floty Czarnomorskiej) zakoczony podpisaniem pierwszego porozumienia w 1997, a kolejnego w 2010 roku. Nie oznacza to jednak penej normalizacji stosunkw z Ukrain w kwestii przebiegu granic. Nieuregulowana sytuacja istnieje midzy innymi w obwodach charkowskim, ugaskim i sumskim. Nie przeprowadzono te delimitacji zatok: Kerczeskiej i Azowskiej. Bardzo skomplikowany jest status Morza Kaspijskiego, niegdy niemal wewntrznego akwenu ZSRS, dzi bdcego przedmiotem sporu pomidzy picioma pastwami (oprcz Rosji dostp do Morza Kaspijskiego maj: Azerbejdan, Iran, Turkmenistan i Kazachstan). Spraw podziau wd bardzo komplikuje fakt, i w regionie tym wystpuj bogate i w niewielkim stopniu eksploatowane zoa ropy naftowej i gazu ziemnego20. Kontrowersje graniczne pojawiy si rwnie w odniesieniu do granic Rosji z otw i Estoni, ktrych przebieg zosta zmieniony na niekorzy pastw batyckich jeszcze w 1940 roku w czasie ich aneksji do Zwizku Radzieckiego21. Na koniec warto wspomnie o linii brzegowej Rosji, ktra jest najdusza w wiecie i wynosi 38 807 km22. Niestety, pooenie Rosji w stosunku do mrz i oceanw jest jednoznacznie niekorzystne z kilku powodw. Po pierwsze morza pnocne (z wyjtkiem poudniowej czci Morza Barentsa) przez wiksz cz roku s zamarznite, wic pod wzgldem militarnym mog stanowi jedynie o defensywnych moliwociach pastwa (jak na razie s te prawie zupenie nieprzydatne z ekonomicznego punktu widzenia, pewne zmiany moe w dalszej przyszoci przynie eksploatacja z naturalnych w Arktyce). Ocean Arktyczny (nie wspominajc o olbrzymich poaciach tundry i tajgi) to jak na razie przeszkoda nie do przebycia dla jakichkolwiek si konwencjonalnych, jedynie najmocniejsze okrty podwodne s w stanie przepyn pod czap lodow. Po drugie, znaczna cz mrz, do ktrych Rosja posiada dostp to morza zamknite lub pzamknite. Wyjcie z nich wymaga

Ibidem, s. 81; szerzej na temat wielkiej gry kaspijskiej zob. A. Bryc, Rosja w XXI wieku. Gracz wiatowy czy koniec gry, Warszawa 2008, s. 68-72. 21 Iwaczuk K., Geopolityczna pozycja, op. cit., s. 81. 22 , [Internet:] http://www.rosgranitsa.ru/faq (15.07.2010).

20

19

wykorzystania cienin i kanaw bdcych pod kontrol pastw NATO, Japonii czy Korei Poudniowej23. Tabela 2. Granice ldowe i morskie Federacji Rosyjskiej
Pozycja 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Nazwa pastwa Kazachstan Chiny Mongolia Ukraina Finlandia Biaoru Gruzja Azerbejdan Estonia otwa Litwa Abchazja Polska Norwegia Osetia Poudniowa Korea Pnocna Japonia USA Dugo granicy ldowej [km] 7512,8 4209,3 3485 1925,8 1271,8 1239 572,5 372,6 324,8 270,5 266 255,4 204,1 195,8 70 17 Brak Brak Dugo granicy morskiej [km] 85,8 Brak Brak 320 54 Brak 22,4 22,4 142 Brak 22,4 Brak 32,2 23,3 Brak 22,1 194,3 49

Zrdo: , [Internet:] http://www.rosgranitsa.ru/faq (15.07.2010).

Prbujc okreli znaczenie czynnika geograficznego w ksztatowaniu kultury strategicznej Rosji naley zaznaczy kilka kwestii. Pooenie geograficzne Rosji determinuje od wiekw stosunkowo stae elementy w postrzeganiu wiata zewntrznego przez moskiewskie centrum decyzyjne. Francuski badacz tego zjawiska utrzymuje, e rosyjscy przywdcy byli od XVI zmuszeni do prowadzenia polityki na trzech zasadniczych wektorach: zachodnim (od Batyku do Karpat), poudniowym (od Dunaju do Persji) i wschodnim (od Wogi do Ataju). Polityczne i wojskowe przywdztwo kraju starao si w zwizku z tym zawsze zachowa gotowo wystpienia na wszystkich tych kierunkach jednoczenie, po to, aby urzeczywistni pene panowanie nad Heartlandem. Byo to zadanie na tyle ambitne, i wymagao konsolidacji pastwa
23

Iwaczuk K., Geopolityczna pozycja, op. cit., s. 81.

20

i centralizacji wadzy w rkach cara i elity wojskowej. Poczucie zagroenia z powodu otwartoci i szerokoci granic wytworzyo jednoczenie silne przywizanie do wasnej armii i mitologizacj jej roli. Powstaa cisa czno midzy prestiem pastwa i prestiem armii. Wobec trudnego pooenia geograficznego i ssiedztwa z rnymi krgami cywilizacyjnymi narodzi si rwnie syndrom oblonej twierdzy24. lady tej polityki s widoczne do dzi. Jedna z naczelnych zasad co najmniej od pocztku prezydentury W. Putina moe zosta sformuowana w nastpujcy sposb: nigdy nie rezygnowa z adnej strefy wpyww25. I tak, Rosja prowadzi aktywn polityk na wszystkich kierunkach geopolitycznych i niemal na kadym z tych kierunkw mona zastosowa utarty termin wielka gra. Moskwa prowadzi wielk gr od Bakanw, poprzez basen Morza Czarnego (Naddniestrze, Krym), dalej przez Kaukaz, basen Morza Kaspijskiego, ca Azj Centraln, a po Sachalin czy nawet Arktyk. Zachowuje przy tym swobod manewru, nie uzalenia si od jakiegokolwiek sojusznika i nie tworzy trwaego ukadu si26. W wiadomoci wspczesnych rosyjskich elit nowy ksztat granic jest niekorzystny w porwnaniu z poprzednimi epokami i nie odpowiada mentalnym mapom zakorzenionym od dawna w ich umysach. Szczeglnie widoczne jest to w stosunkach z pastwami dawniej podlegymi Moskwie, cigle traktowanymi w sposb przedmiotowy. Zjawisko to zawiera w sobie pewien potencja wybuchowy, tym bardziej, jeli wzi pod uwag swoisty terytoriocentryzm i skonno do ideologizacji przestrzeni obecne w rosyjskim myleniu politycznym. Doda do tego naley jeszcze tradycyjne postrzeganie suwerennoci, z ortodoksyjnym stosunkiem do integralnoci terytorialnej. Wobec powyszych przesanek zagroenie wystpienia konfliktu zbrojnego z przyczyn natury geopolitycznej czy geostrategicznej w przypadku Rosji jest relatywnie due, na pewno wiksze ni w odniesieniu do innych pastw, gdzie czynnik geograficzny nie odgrywa a tak znaczcej roli. Haso uzyskania swobodnego dostpu do oceanu czy lepszego zabezpieczenia granic (ktre jak ju wiadomo w wielu miejscach zawieraj odcinki sporne) w Rosji moe spotka si ze zrozumieniem i akceptacj spoeczn. Oprcz rodowiska geograficznego istotny wpyw na mentalnoc Rosjan ma te klimat. W Federacji Rosyjskiej, najoglniej rzecz ujmujc,
., , ", nr 3, 2006, s. 63-64. 25 Ibidem, s. 65. 26 Ibidem, por. ., , 2009.
24

21

jest on bardzo zrnicowany, od arktycznego poprzez kontynentalny i umiarkowany do pustynnego27. Na zdecydowanej jednak wikszoci terytorium nie sprzyja on rozwojowi. A. Czarnocki stwierdza, i trudne warunki klimatyczne wywary znaczcy wpyw na uksztatowanie si specyficznej tosamoci Rosji jako systemu spoeczno-politycznego. Niesprzyjajce dla ycia okolicznoci zmuszay ludno, rozproszon dodatkowo na olbrzymim obszarze, do kierowania wikszej czci energii i rodkw materialnych na samo podtrzymanie egzystencji. Z jednej strony surowy klimat (niepozwalajcy na osignicie odpowiednich nadwyek potrzebnych do rozwoju poprzez prowadzenie gospodarki rolnej), a z drugiej otwarte przestrzenie i niski poziom zaludnienia wytworzyy nawyk do aktywnoci ekstensywnej i ekspansywnej. Wobec trudnoci normalnej akumulacji rezultatw pracy oczywista staa si ekspansja, ktra nie napotykaa przez dugi czas naturalnych granic28. ycie na otwartych obszarach geograficznych, jak wspomniano wyej, wizao si ze staym zagroeniem agresji zewntrznej. Poczucie zagroenia implikowao za skonno do zagwarantowania sobie bezpieczestwa poprzez dziaania ofensywne i uderzenia wyprzedzajce. Na terytorium Rosji znajduj si w ogromnej iloci niemal wszystkie bogactwa naturalne Ziemi. Spord z mineralnych najwaniejsze s pokady surowcw energetycznych. Jeli chodzi o rop naftow, to 2001 roku potwierdzone zasoby tego surowca obliczano na 6,7 mld ton, co daje 4,6% zasobw wiatowych. Wydobycie ropy w 2001 roku wynosio 348,1 mln ton (daje to 9,7% wiatowego wydobycia), z czego Rosja eksportowaa 144 mln ton. W wypadku gazu ziemnego potwierdzone zasoby wedug stanu na 2001 rok wynosz 47,57 trylionw metrw szeciennych, co stanowi 30,7% wiatowych zasobw. W tym samym roku Rosja wydobya 542,4 mld metrw szeciennych gazu, co stanowio 22% produkcji wiatowej, oraz eksportowaa 188 mld metrw szeciennych (zdecydowanie pierwsze miejsce w wiecie). Na terytorium Rosji znajduje si take 15,9% wiatowych zasobw wgla kamiennego29. W przyszoci ogromnym kapitaem Rosji mog sta si zasoby wody pitnej. Do powiedzie, e 23,6 tys. km3 wody w jeziorze Bajka
Czajkowski M., Rosja w Europie. Polityka bezpieczestwa europejskiego Federacji Rosyjskiej, Krakw 2003, s. 28. Szerzej nt. klimatu Rosji zob. , [Internet:] http://www.ecosystema.ru/08nature/world/geoussr/2-2-1.htm (15.07.2010). 28 Czarnocki A., Cywilizacyjno-kulturowa tosamo Rosji, [w:] Federacja Rosyjska w stosunkach, op. cit., s. 30. 29 Czajkowski M., Rosja w Europie, op. cit., s. 28-29.
27

22

to nie tylko 80% rosyjskich zapasw sodkiej wody, ale i 20% wiatowych. W ogle Rosja dysponuje trzeci czci wiatowych zasobw wody pitnej i od tym wzgldem ustpuje tylko Brazylii30. Jakie znaczenie dla polityki obronnej kraju maja bogactwa naturalne? Po pierwsze wzbudzaj u mieszkacw kraju, ktry je posiada poczucie zagroenia agresj ze strony innych pastw. Wzmacniaj syndrom oblonej twierdzy. O ile surowce energetyczne, niezbdne dla krajw rozwijajcych si staj si przedmiotem konfliktu i wojny, to posiadanie dostpu wody pitnej, niezbdnej do ycia, w przyszoci moe sta si przyczyn szeroko zakrojonych walk i antagonizmw. Jedno mona stwierdzi: Rosja nie bdzie w nich stron atakujc. Po drugie, kraj dysponujcy du iloci bogactw naturalnych moe pozwoli sobie na utrzymanie stosunkowo pokanych si zbrojnych, ale zwykle jest to armia masowa bez zastosowania wysokich technologii w uzbrojeniu. W zestawieniu z najbardziej rozwinitymi pastwami wiata bardzo niekorzystnie przedstawia si poziom technologiczny gospodarki rosyjskiej. W duym stopniu jest to konsekwencj krtkowzrocznej polityki z czasw sowieckich, kiedy to akumulowano rodki tylko w wybranych sferach w celu podniesienia zdolnoci bojowych okrelonych rodzajw si zbrojnych (przede wszystkim inwestowano w rozwj technologii jdrowej i rakietowej). Sowieccy decydenci nie dostrzegali korelacji midzy postpem technologii cywilnej i wojskowej, co przynioso katastrofalne dla nich skutki w postaci duego zapnienia na przykad w zakresie rozwoju elektroniki, technologii laserowej czy technik informatycznych i telekomunikacyjnych. Na dzie dzisiejszy moliwoci ekstensywnego rozwoju gospodarki zostay wyczerpane, zuyto do maksimum wszystkie rezerwy i moce starej posowieckiej bazy przemysowej31. Sytuacj pogarszaj niskie nakady na edukacj, na badania i na produkcj w zakresie najnowszych technologii. Jak ostrzegaj eksperci Orodka Studiw Wschodnich:
Postpujca degradacja infrastruktury w Federacji Rosyjskiej, przy ograniczonych nakadach na jej modernizacj zapowiada moliwo pojawiania si coraz powaniejszych awarii caych systemw decydujcych o funkcjonowaniu poszczeglnych segmentw organizmu gospodarczego Ro-

., , , [Internet:] http://www.oborona.ru/1739/1742/index.shtml?id=6357 (10.09.2010). 31 Ibidem, s. 41. Paszyc E., Winiewska I., Gospodarka rosyjska pod rzdami Putina. Czynniki wzrostu i hamulce rozwoju, Prace Orodka Studiw Wschodnich, Warszawa 2005, s. 6.

30

23

sji (np. wstrzymania dostaw prdu do czci Moskwy, maj 2005, czy w Bagowieszczesku, czerwiec 2005)32.

Szacuje si, i Rosja pozostaje pod wzgldem techniki wojskowej zapniona o 10-15 lat w stosunku do najbardziej zaawansowanych technologicznie pastw wiata. Co wicej, nawet uzbrojenie produkcji rosyjskiej mogce jeszcze konkurowa z odpowiednikami wiatowymi jest wdraane do uytku w minimalnym stopniu i nie ma swoich nastpcw. W tym kontekcie naley jednoznacznie stwierdzi, e czsto spotykane przewiadczenie o wysokim stopniu zaawansowania technologicznego rosyjskiego uzbrojenia nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistoci33. Jest to zwyky mit, majcy oglnie rzecz ujmujc dwa rda. Po pierwsze jest to spucizna po propagandzie komunistycznej utrzymujcej, i sowiecka myl technologiczna jest przodujca w wiecie co skutecznie i dugo napawao dum mieszkacw obozu komunistycznego. Po drugie, jest to skutek dziaa reklamowych, lobbingowych, wspczesnych producentw rosyjskiego uzbrojenia, ktrzy podaj do informacji parametry niekoniecznie odpowiadajce prawdzie i nigdy niesprawdzone w warunkach rzeczywistej walki. Za przykad wrcz komicznych dziaa manipulacyjnych, majcych na celu reklam wasnego uzbrojenia oraz pozyskanie rodkw na jego tamow produkcj moe posuy historia czogu T-95 Czarny Orze ( ). Po raz pierwszy zosta on zaprezentowany dziennikarzom w 1997 roku na wystawie uzbrojenia w Omsku (z odlegoci 150 metrw i tylko na 2 minuty odkryty spod siatki maskujcej; po tym fakcie Federalna Suba Bezpieczestwa wszcza nawet postpowanie w sprawie pokazu bez zezwolenia). Przez kilkanacie lat przedstawiano w mediach t konstrukcj jako najnowoczeniejszy czog nowego pokolenia a producent czeka na zamwienia. Trwao to a do 2009 roku, kiedy wyszo na jaw, ze istnieje tylko jedna makieta Czarnego ora i de facto nie istnieje taka jednostka. Zmuszone do potwierdzenia tego byo Ministerstwo Obrony FR34. Wrd rde kultury strategicznej narodu szczeglne znaczenie maj jego dowiadczenia historyczne, a take zrodzone na ich bazie mity i symbole, ktre w warunkach rosyjskich przybieraj ksztat oficjalnej, wojennej ideologii.
32 33

Ibidem, s. 24. Czajkowski M., Rosja w Europie, s. 42. 34 ., " " . , , [Internet:] http://www.ng.ru/nvo/2009-09-14/1_eagle.html (15.07.2010).

24

W przypadku Rosji dowiadczenia te ukadaj si w ponad tysicletni cig wydarze, w ktrych wojny, konflikty zbrojne, najazdy, powstania stanowiy niemal codzienno. Zadania zbadania wpywu zjawiska wojny na rozwj i midzynarodowe znaczenie Rosji podjli si ostatnio W. Kiriow i J. Kriuczkow35. Swoje dociekania rozpoczynaj oni od generalnej konstatacji, e w caej nowoytnej historii Rosji (czyli bezpiecznie rzecz ujmujc od pocz. XVIII w.) nigdy nie moga si ona skupi na zadaniach wewntrznej modernizacji w warunkach pokoju i w bezpiecznym rodowisku midzynarodowym. Przeciwnie, rozwizanie wewntrznych i zewntrznych problemw kraju odbywao si w warunkach cigych wojen, ktre, zdaniem rosyjskich historykw, czsto byy rozmylnie rozpoczynane przez zewntrznych wrogw Rosji, aby zahamowa jej wewntrzny rozwj36 (zestawienie wojen obronnych i napastniczych, o czym niej, zupenie nie potwierdza tej opinii). W nowoytnej historii Rosji kady wiek rozpoczyna si od wielkich zmaga zbrojnych. W wieku XVI bya to Wielka Smuta, w wieku XVIII wojna pnocna, w XIX kampania Napoleona, za w XX stuleciu I wojna wiatowa, trzy rewolucje i wojna domowa. Warunki wojenne towarzyszyy wic Rosjanom na w kadej epoce historycznej. Kiriow i Kriuczkow obliczaj, e od 862 roku Ru/Rosja odbya ponad 700 wojen i innego rodzaju konfliktw zbrojnych, co daje redni co najmniej jednej wojny na dwa lata. Biorc pod uwag cele tych dziaa, wojenn histori Rosji mona podzieli na cztery okresy: 1. Powstanie pastwa i okrelenie jego granic co oznaczao jasno okrelony stan wojny wobec ssiadw 2. Okres feudalnego rozdrobnienia brak wikszych kampanii zewntrznych, ale te brutalizacja stosunkw wewntrznych midzy udzielnymi ksitami i najazdy na Ru z zewntrz. 3. Odbudowa niezalenoci i umocnienie granic pastwa 4. Rozszerzenie granic i zapewnienie silnej pozycji pastwa na arenie midzynarodowej37. Powysze rozrnienie pokazuje, e w czasie wikszej czci historii Rosji podstaw jej polityki bya agresja podejmowana w rnych celach (danie odporu odwiecznemu wrogowi, odbicie historycznych ziem, pomoc bratnim narodom sowiaskim, obrona interesw rosyjskich czy ekonomiczna konieczno). O ile jeszcze w wiekach od IX do XVII mona byo czstotliwo prowadzonych wojen zrzuci na karb najazdw
.., . ., , " ", 2/2008. 36 Ibidem. 37 Ibidem, s. 11-12.
35

25

zewntrznych i podziaw wewntrznych, to od 1700 do 1917 roku spord ponad 70 odbytych przez Rosj wojen tylko cztery miay miejsce na jej terytorium. A i spord tych czterech trudno uzna wszystkie za obronne, gdy byy to: wojna pnocna, kampania 1812 roku, wojna krymska i I wojna wiatowa38. Powysze fakty trudno byo odnale w podrcznikach sowieckich i do dzi s one nieobecne w absolutnej wikszoci wspczesnych podrcznikw rosyjskich. Rosja jest cigle przedstawiana jako pastwo wiecznie okrone przez wrogw i zmuszone prowadzi wojny obronne. Wedug komentatorw ma to na celu wpojenie w rosyjsk narodow wiadomo wyobraenia o armii jako instytucji majcej prawo posugiwa si wszystkimi zasobami kraju materialnymi, intelektualnymi, ludzkimi. A przecie, jak ironizuje A. Golc, elementarna logika wskazuje, e pastwo zajmujce tak olbrzymie terytorium, raczej nie wykorzystywao swoich zasobw wycznie do wojen obronnych39. Tej elementarnej logiki nie s w stanie zignorowa nawet wojskowi historycy piszcy w oficjalnym organie Ministerstwa Obrony FR, ktrzy ostronie przyznaj:
, . , , , . 1700 , , 40.

Prby porwnania czstotliwoci uciekania si do siy zbrojnej w historii rnych pastw byy podejmowane ju przez sowieckich badaczy. Ich wyniki przedstawione s w Tabeli 3. Wspczenie do tych danych naley podchodzi z dystansem, gdy s one do tendencyjne: pastwom zachodnim wyliczono wszystkie konflikty, za w odniesieniu do Rosji zwrcono uwag tylko na najwiksze wojny. Co wicej, starajc si oceni wpyw wojen na wiadomo, trzeba pamita, e to wanie konflikty nieregularne (jakbymy dzi powiedzieli) pominite w tym zestawieniu, nie raz bardziej odciskaj si w mentalnoci ludzi ni woj38 39

Ibidem, s. 12. ., , a, [Internet:] http://www.strana-oz.ru/?article=1150&numid=26 (15.07.2010). 40 .., . ., , s. 18.

26

ny krlw. Ponadto w historii Rosji zdarzay si konflikty o takim nateniu brutalizacji, ktry trudno porwna do jakichkolwiek dowiadcze krajw zachodnich (jarzmo tatarsko-mongolskie, wojna domowa po przewrocie bolszewickim czy Wielka wojna ojczyniana). Starcia obejmoway cae terytorium, zmuszay ludno do ucieczki, niszczyy gospodark i kultur. Z jak strasznymi przejciami mamy tu do czynienia mog wiadczy liczby ofiar: 15 milionw zabitych w latach 1914-1922 i 27 milionw w latach 1941-194541. Naley pamita, e czste wojny zmuszay do zupenej zmiany organizacji spoecznej i na ich potrzeby musiaa pracowa caa gospodarka. Od XVI wieku w Rosji szybkim tempem rozwija si przemys wojenny, obsugujcy wojskowe potrzeby pastwa. Zasada podporzdkowania wszystkiego zadaniu podniesienia potencjau militarnego wytyczaa drog rozwoju caego kraju. Czsto bya impulsem dla rozwoju konkretnych regionw (szczeglnie zmilitaryzowane byy oczywicie tereny nadgraniczne), do zakadania nowych miast stajcych si centrum przemysu zbrojeniowego (np. Tua, Iewsk, Jekatierynburg). Stale podnosio si znaczenie produkcji wojennej, nieustannie te rosy wydatki na cele wojenne. Takie byy tendencje wiatowe, wojny przemysowe poeray ogromne iloci rodkw, a zupene rekordy pod tym wzgldem osigna zmilitaryzowana gospodarka Zwizku Sowieckiego. Jeli jeszcze w XIX wieku na cele prowadzenia dziaa wojennych przeznaczano rednio 8-14% dochodu narodowego walczcych pastw, to w I wojnie wiatowej byo ju to od 15,5% do 37%. W czasie II wojny wiatowej liczby te oczywicie jeszcze bardziej wzrosy: w USA do 43%, w Wielkiej Brytanii do 55,7%, a w Niemczech do 67,8%. W tym czasie w ZSRS 65-68% caej produkcji przemysowej stanowiy artykuy uytku wojskowego. Mimo o ubogiej bazy produkcyjnej ZSRS wytworzy prawie dwa razy wicej uzbrojenia i techniki wojennej ni III Rzesza42. Totalitarny reim kontrolujcy wszystkie sfery ycia czowieka posiada niezrwnane moliwoci mobilizacji zasobw ludzkich do tego stopnia, e w czasie Wielkiej wojny ojczynianej produkcja uzbrojenia do maksimum marginalizowaa interesy indywidualne. Gdy za Uralem zaczynay pracowa fabryki wojenne to pod goym niebem, bez mieszka czy infrastruktury bytowej dla pracownikw.

41 42

Ibidem, s. 14. Ibidem, s. 14.

27

Tabela 3. Wojny w historii pastw europejskich


Kraj Badany okres historii Czas trwania wojen w badanym okresie Czas trwania wojen (%) Wojenne wierwiecza Pokojowe wierwiecza

1051 1925 630 lat 72% 34 (875 lat) 976 1925 674 lata 80% 33 Francja (900 lat) 901 1925 Rosja 592 lata 57% 40 (1025 lat) 375 Staroytna 235 lat 63% zbadaGrecja nych lat 876 Staroytny 411 lat 47% 32 zbadaRzym nych lat Zrdo: .., . ., , s. 13. Anglia

Permanentna wojenna polityka pastwa rosyjskiego wprzga do pracy dla swoich celw nauk, kultur, literatur i sztuk narodow. Ju najstarsze zabytki staroruskiego pimiennictwa odnosiy si do walki z zewntrznym najedc (Zadoszczyna, Sowo o wyprawie Igora). Dziaa te mona uzna za pierwsze przejawy tworzenia ideologii wojennej pastwa. W polityk wojenn wczono i prawosawie, ktre pewnych okresach jednoznacznie opowiadao si za jedn z walczcych si (np. rola Sergiusza z Radonea w czasie walki Dymitra Doskiego z Ord), a w wiekach XVI-XVII tworzc religijn koncepcj Moskwy Trzeciego Rzymu znacznie przyczynio si do umocnienia i rozwoju rosyjskiej pastwowoci kroczcej licznych podbojw. Pod hasem, za wiar, cara i ojczyzn walczyli onierze jeszcze w XIX-XX wieku. Prawosawie walnie wic przyczynio si do stworzenia oficjalnej ideologii pastwa zakadajcej bezwarunkowe poparcie reimu oraz poparcie i usprawiedliwienie wojny. Takie stosunki nie byy jeszcze szczeglnym ewenementem w wczesnym okresie; jak powiedziano: wojny przemysowe kosztoway i inne pastwa wiele rodkw, udzia motyww wojennych w kulturze czy zaangaowanie religijne w wojnie byy w okresie nowoytnym znaczne i w innych europejskich krajach. Ale tym, co szczeglnie wpyno na kolektywn pami narodw pniejszej Federacji Rosyjskiej 28

oraz na ksztat spoecznych praktyk by unikalny model militaryzmu w Zwizku Sowieckim. Jak podkrela badacz tego tematu, militaryzm sowiecki nie by skutkiem dominacji armii czy jakichkolwiek ambicji grup wojskowych (jak bywa to w klasycznym rozumieniu militaryzmu). Przeciwnie, militaryzacja wynikaa z wizji cywilnych politykw, ze wiadomej, ideologicznej predylekcji bolszewikw do stosowania przemocy, tak w warunkach wewntrznych jak i w polityce zewntrznej43. Geneza takich stosunkw tkwia ju w procesie formowania sowieckiego pastwa, u schyku pierwszej wojny wiatowej, kiedy dokona si niesychany wzrost brutalizacji zachowa spoecznych, przenoszonej w gb kraju przez dezerterw i zdemobilizowanych onierzy, poczony z materialn ndz i beznadziej w obliczu krachu caej dotychczasowej konstrukcji pastwowo-spoecznej. Rewolucja i wojna domowa przyniosy zupeny brak rozrnienia w przestrzeni geograficzno-spoecznej na obszar wojskowy i obszar cywilny, na terytorium dziaa militarnych i na terytorium wolne od tych dziaa. Robotniczo-Chopska Armia Czerwona z zaoenia bya armi masow, mobilizujc cae spoeczestwo. Ponadto ostatnie enklawy wolnoci od militaryzacji zostay zniszczone przez terror Czeka czy trybunaw rewolucyjnych a wic instytucje stosujce przemoc z zaoenia i w sposb metodyczny. Permanentna wojna odcisna si na wiadomoci spoecznej. Walka, przemoc, wojowniczo stay si form ycia caego porewolucyjnego pokolenia, ktre socjalizowao si w warunkach przechodzcych jedna w drug wojen. adnych zmian nie przynioso tu pene zwycistwo bolszewikw nad ich wrogami wewntrznymi. Zwycistwo to nie oznaczao demobilizacji, ale symboliczn i organizacyjn prolongat stanu wojny w sferach spoecznej i gospodarczej. Ukuto pojcie , dokadnie opisujce ten stan rzeczy. Wprowadzono tak zwane powszechne przeszkolenie wojskowe ( , ), ktre ogarno cae spoeczestwo i miao na celu wychowanie nowego czowieka poprzez przyuczenie militarne. Powstaway najrniejsze towarzystwa wojskowopatriotyczne, organizowano wita wojskowe (na czele z przypadajcym pocztkiem sierpnia dniem Wojsk Powietrzno-Desantowych, czyli formacji przeznaczonej wycznie do walki na terytorium przeciwnika). Wojenne formy organizacji, mobilizacja zasobw ludzkich byy codzien43 Sapper M., : ? The Journal of Power Institutions in Post-Soviet Societies, [Internet:] http://pipss.revues.org/index381.html (15.07.2010).

29

noci, a pooenie nadzwyczajne norm. Idealny stan pastwa w rozumieniu bolszewikw w jasny sposb wyartykuowa sam Lenin: , 44. Zwycistwo w II wojnie wiatowej tylko utwierdzio kierownictwo sowieckiego imperium w przekonaniu o susznoci przedwojennych rozwiza. Rozpoczto wic przygotowania do kolejnej batalii, a czynnik militarny sta si podstaw globalnej polityki ZSRS, gotowego wesprze uzbrojeniem czy specjalistami kady kraj, ktry zadeklarowa ideologiczn walk z imperializmem. Zmiany nadeszy dopiero w latach siedemdziesitych, kiedy wraz z ruchem dysydenckim oraz rwnolegle do polityki odprenia powoli w spoeczestwie sowieckim zyskiwa zaczy wartoci indywidualne. Prawdziwym przeomem okazaa si wojna w Afganistanie, ktra pokazaa bezsilno wadzy, beznadziej wojny i demoralizacj onierzy, tym samym przyczyniajc si do wyobcowania armii i partii w oczach narodu. Cho naley doceni stosunkowo agodny przebieg rozpadu ZSRS, to trzeba te zwrci uwag na pewien paradoks z tym zwizany. Pomimo, i koniec Zwizku Sowieckiego oznacza kres instytucjonalnej militaryzacji (a take odstpienie od siy militarnej na arenie midzynarodowej), to pojawi si atwo zauwaalny, spontaniczny wzrost spoecznych skonnoci do stosowania przemocy i agresji, a take brutalizacja form rozwizywania sporw grupowych. Nastpi powrt do stosowania przemocy zarwno przez instytucje pastwowe jak i podmioty pozapastwowe. Wydarzenia w Rosji po 1991 roku mona uoy w dugi cig postpujcych eksplozji agresji: rok 1993 w Moskwie, konflikty na Kaukazie, zamachy terrorystyczne, konflikty narodowociowe z emigrantami; nadto istnienie niezliczonych niekontrolowanych prywatnych armii kierowanych przez weteranw wojennych i rekrutujcych si z byych onierzy, funkcjonowanie paramilitarnych formacji politycznych, niejasnych stowarzysze byych oficerw, pojawienie si fali przestpczoci zorganizowanej. Pastwo na to odpowiada nader adekwatnie rozbudowujc kolejne struktury siowe, ow paraleln armi zoon z Wojsk Wewntrznych MSW, Milicji, Federalnej Suby Bezpieczestwa i wielu innych formacji przeznaczonych do kontroli obywateli i wywoujcych u nich poczucie staego nadzoru45.

44 45

Ibidem. Ibidem.

30

Do rangi symbolu wyrastaj tu dwie osobliwoci wystpujce we wspczesnej Rosji. Pierwsza to wspomniany rozwj firm ochroniarskich, zajmujcych si zabezpieczeniem najrozmaitszych miejsc, doskonale uzbrojonych i sformowanych wedug wojskowego porzdku, wprowadzajcych swoj obecnoci klimat daleki od poczucia bezpieczestwa. Mona to oceni jako prymitywn prb modernizacji do poziomu pastw zachodnich poprzez naladowanie, choby w warstwie zewntrznej, tamtejszych rozwiza. Efekt tego jest do karykaturalny, uzbrojeni po zby ochroniarze zgodnie z rosyjskimi tradycjami bardziej buduj system opresji ni ochraniaj. Druga osobliwo to odrodzenie formacji kozackich, zlikwidowanych przez Zwizek Sowiecki w toku rewolucyjnego postpu, ostatnio oficjalnie wczonych przez prezydenta FR w system obrony kraju. To z kolei przykad militaryzacji zachowa spoecznych poprzez odwoanie si do przedrewolucyjnych tradycji, do kozackiego kultu broni, jako ostoi egzystencji46. Tak wic obojtnie czy idzie o pastwo, czy o podmioty pozapastwowe, o ponowoczesne, prywatne formacje siowe, czy o archaiczne, rodowe struktury zbrojne wszdzie w Rosji widoczne jest przywizanie do siy jako wartoci konstytuujcej zasady ycia spoecznego. Apogeum powyszych tendencji to wojna w Czeczenii, tym bardziej, e bya szeroko transmitowana w mediach i jej koszmar by powszechnie znany. Konsekwencje wojny dotkny szerokich krgw spoecznych gdy wiksza cz walczcych w Czeczenii to onierze poborowi w wieku 18-19 lat, na polu walki koczcy proces formacji swojej tosamoci. To wanie oni, z zespoem posttraumatycznym, czsto przyswajali sobie na stae zachowania nabyte w czasie wojny i mylenie w kategoriach pola walki przenosili do ycia w cywilu. Niemono ponownej integracji ze spoeczestwem bardzo czsto sprowadzaa ich z powrotem, w roli najemnikw, w miejsca konfliktw zbrojnych (Abchazja, Naddniestrze)47. Wojna w Czeczenii przypada rwnie na okres bardzo znaczcej zmiany pokoleniowej jaka zasza w rosyjskim spoeczestwie. Jak pisze M. Sapper, wstpienie w dorose ycie nowej generacji cile czyo si z upadkiem tych spoecznych, kolektywnych wartoci, ktre wyksztaciy kluczowe elementy wojskowo-patriotycznej wiadomoci w okresie zmilitaryzowanego socjalizmu. We wspczesnym, nowym, spoeczestwie
Ibidem. O odrodzeniu formacji kozackich szczegowo zob. ., . , - , [Internet:] http://www.vpk-news.ru/50316/2009-05-02-13-24-14/8172 (15.07.2010). 47 Sapper M., , op. cit.
46

31

rosyjskim straciy swoj moc takie wartoci jak solidarno, wsplnotowy i kolektywny duch, dyscyplina czy ofiarno. Zjawisko to pozostaje w prostej zalenoci od procesu prywatyzacji, ktry nastpi w latach 90. Dla ludzi, ktrzy odnieli sukces w tym czasie najwaniejsze stay si wartoci materialne, takie jak indywidualizm, hedonizm, konsumpcja niewspgrajce z wojskowymi wartociami i formami organizacji48. Oznaczao to odejcie od ideologii na rzecz pragmatyzmu, brak zainteresowania przeszoci i mylenia w kategoriach pastwowych49. Do typowych postaw wspczesnych Rosjan zaliczy te mona fatalizm, cynizm i poczucie bezsensownoci wczania si w sprawy publiczne. Std wanie wynika jednostronna odmowa modych ludzi wobec obowizku suby wojskowej. Mona w tym upatrywa asynchronicznej reakcji permanentn mobilizacj, narzucenie spoecznej dyscypliny i nieprzerwany stan wyjtkowy z okresu zmilitaryzowanego socjalizmu50. Nieco uoglniajc da si stwierdzi, e widocznej u Rosjan aprobacie siy i przemocy w yciu spoecznym towarzyszy daleko posunite poczucie egoizmu, ktre nakazuje stosowanie siy tylko na rzecz partykularnych interesw, bez ogldania si na dobro wsplne czy solidarno spoeczn. Std faktyczna niech Rosjan do wszystkich struktur siowych (z milicj i FSB na czele) i traktowanie ich jak konkurencyjnych firm, starajcych si zmonopolizowa prawo uycia przemocy, by wykorzysta to dla wasnych celw. Podkreli te trzeba potrzeb rozrnienia tego, co Rosjanie prezentuj w warstwie deklaracji od sprzecznej z deklaracjami praktyki. Ciekawym materiaem w tej kwestii s badania opinii publicznej dotyczce armii i suby wojskowej. Badania Centrum Levady wskazuj, e Siy Zbrojne zajmuj trzecie miejsce w rankingu zaufania dla organw pastwowych (po prezydencie i Cerkwi)51. Zaufanie do armii ma jednak niewiele wsplnego z wiar w jej efektywno. Wojsko jest tylko ucielenieniem najbardziej wanych narodowych symboli, kluczowych wartoci w masowej wiadomoci. Gdy w raz z upadkiem komunistycznego pastwa skompromitowane zostay wpajane przez dziesiciolecia treci ideowe, jednym z niewielu punktw oparcia dla tosamoci zbiorowej pozostaa chwaa rosyjskiego

Ibidem. Nizio M., Dylematy kulturowe midzynarodowej roli Rosji, Lublin 2004, s. 72. 50 Sapper M., , op. cit. 51 , , [Internet:] http://www.levada.ru/press/2004092702.html (30.07.2010).
49

48

32

ora52. Zjawisko to skrztnie i umiejtnie dla zwikszenia swojej popularnoci wykorzystuj rosyjskie wadze (o czym niej). Tylko co pity Rosjanin, wedug danych, jest zdania, e suba w armii to bezsensowne i niebezpieczne zajcie i trzeba wszelkimi rodkami stara si jej unikn. Pozostali twierdz, i kady prawdziwy mczyzna powinien przej sub wojskow i e to powinno, ktr trzeba speni dla pastwa. Jednoczenie wikszo obywateli (54% przeciw 39%) opowiada si za likwidacj poboru i za armi kontraktow. Co wicej, na pytanie: czy chciaby/chciaaby, aby twj syn, brat, m lub inny bliski suy teraz w armii?, zdecydowana wikszo (od 59% do 85% na przestrzeni ostatnich lat) odpowiada przeczco53 (zob. tab. 4. i 5.). Na tym przykadzie wida sprzeczno midzy deklarowanym przywizaniem i szacunkiem do armii, a rzeczywistym zachowaniem obywateli, ktrzy suby staraj si unikn bez wzgldu na koszty. Tabela 4. Odpowiedzi Rosjan na pytanie: Jak osobicie odnosisz si do suby w armii?
Kady prawdziwy mczyzna powinien przej sub wojskow Suba w wojsku to powinno, ktr trzeba odda pastwu, nawet gdy nie odpowiada to Twoim interesom Suba w armii to bezsensowne i niebezpieczne zajcie i trzeba wszelkimi rodkami stara si jej unikn Trudno powiedzie VIII1997 41% 28% VI.2000 44% 24% VII.2010 44% 30%

24%

23%

19%

8%

9%

8%

Zrdo: , , , op. cit.,

Brak konsekwencji w postawach obywateli w jakim stopniu znajduje odzwierciedlenie w niekonsekwentnej i niespjnej polityce pastwa rosyjskiego w zakresie tak zwanej wojennej ideologii pastwa, czyli w oficjalnej wykadni waciwie wszystkiego, co dotyczy armii i wojny, zarwno w historii kraju jak i wspczenie54. Dzisiejsza wojenna ideolo ., , op. cit. , , , , [Internet:] http://www.levada.ru/press/2010071401.html (30.07.2010). , [Internet:] http://www.levada.ru/press/2007022201.html (30.07.2010). 54 . ., , , 12/2004, passim.
53 52

33

gia pastwa rosyjskiego to mieszanka wielu mitw i symboli: sowieckich (choby w formalnej symbolice znakw wojskowych, w barwach, orderach itd., take w wojskowych witach z Dniem Zwycistwa 9. Maja na czele), konserwatywnych (zaczerpnitych ze spucizny carskiej Rosji, Cerkwi Prawosawnej, ruchu biaych i emigracji) oraz z trudem si przebijajcych liberalnych, zachodnich (widocznych przede wszystkim w dyskursie na temat reformy si zbrojnych)55. Tabela 5. Odpowiedzi Rosjan na pytanie: czy chciaby/chciaaby aby twj syn, brat, m lub inny bliski suy teraz w armii?
Tak, chciabym Nie, nie chciabym Nie potrafi odpowiedzie 1998 13% 84% 3% 2000 19% 75% 6% 2002 22% 72% 6% 2004 20% 77% 3% 2006 24% 69% 7% 2007 35% 59% 6%

Zrdo: , op. cit.,

Spoeczno-kulturowe uwarunkowania widoczne s te w samej organizacji rosyjskiej wojskowoci, zarwno w tej oficjalnej, ujtej w ustawach i regulaminach, jak i w praktycznej, faktycznie obowizujcej w jednostkach wojskowych, opartej na przemocy, podporzdkowaniu modszych staem onierzy starszym i generujcej specyficzne podejcie do subowych obowizkw. Jak pisze autor pracy na ten temat, K. Bannikow, w rosyjskiej armii ten, kto stara si dobrowolnie, uczciwie i w zdyscyplinowany sposb wypenia swoje obowizki, spotyka si z ostracyzmem i odrzuceniem ze strony pozostaych onierzy. Wedug starych, zakorzenionych zwyczajw, dobry onierz, to taki, ktry znajduje si w cigej konfrontacji ze swoimi dowdcami, ignoruje ich rozkazy, a jeli ju co musi zrobi, to robi ze spuszczonymi rkawami. Dominacji takiego podejcia dowodzi choby wojskowy folklor w postaci popularnych porzekade onierzy:
- : , ...; - , ; - , , , ; - , ; - , ; - , ;

55

Por. Ibidem, s. 5.

34

- , ; - ; - ; - , 56.

K. Bannikow dostrzega w tym podejciu zwizek z rosyjskim sposobem gospodarowania w formie tzw. obszcziny, gdzie wszystko, co byo ustalone w sposb formalny, normatywny i oficjalny przyjmowano jako nieprawdziwe. A kada nieformalno, nieoficjalno bya kryterium prawdy57. Przechodzc do rozpatrzenia korelacji midzy systemem politycznym wspczesnej Rosji a skonnoci tego pastwa do uycia siy trzeba zaznaczy heterogeniczno wartoci politycznych obecnych w wiadomoci rosyjskich obywateli i decydentw. wiadomo ta podlega transformacji na gruncie prni ideologicznej powstaej po upadku reimu komunistycznego, pozostaoci sowieckiej mentalnoci, tradycji narodowej i religijnej sprzed okresu komunistycznego, a take napywajcych ekspansywnych nurtw zachodniej kultury58. Uywajc innych sformuowa, dosadniej, sytuacj w Rosji okrela J. Czaja: Kultura polityczna Rosji jest zadziwiajc mieszanin carskiego samodzierawia, braku jakichkolwiek tradycji demokratycznych, arogancji wielkiego mocarstwa, siedemdziesiciu lat komunistycznego totalitaryzmu (kiedy duych wpyww Cerkwi prawosawnej dzi powoli odbudowywanych) i czego, co nazywa si demokracj kierowan, a co w kadym wydaniu narodowym ma inne oblicze59. Obraz rosyjskiego system politycznego najlepiej za dopenia charakterystyka obserwatora od wewntrz, niezalenego badacza rosyjskiego:
[Rosji - TWG]: . ( ), .

56

., a, [Internet:] http://www.strana-oz.ru/?numid=26&article=1153 (30.10.2010). 57 Ibidem. 58 Nizio M., Dylematy kulturowe, op. cit., s. 106. 59 Czaja J., Refleksje nad kultur polityczn Rosji, Realia i co dalej. Dwumiesicznik spoeczno-polityczny , 3(18)/2010, [Internet:] http://realia.com.pl/dzial_4/artykul_80.html (30.07.2010).

35

g 60.

Cho znawcy problematyki zwracaj uwag na pozostaoci w mentalnoci Rosjan naleciaoci z okresu sowieckiego, to naley podkreli, e wspczesna polityka zewntrzna Kremla jest w nieporwnywalnym stopniu mniej uzaleniona od czynnika ideologicznego, ktry w Zwizku Sowieckim by staym wyznacznikiem w procesie podejmowania decyzji o uyciu siy zbrojnej. Zmiany w postawie wobec wiata zewntrznego byy widoczne ju u schyku istnienia ZSRS w postaci doktryny Michaia Gorbaczowa tak zwanego nowego mylenia. Doktryna ta zakadaa odejcie od konfrontacji w polityce midzynarodowej: Zachd ju nie by postrzegany w kategoriach wroga, ale zacz by przedstawiany jako gwny sojusznik polityczny i ideologiczny. Co wicej, przyjmujc zaoenie, e adne pastwo nie jest w stanie wygra wojny jdrowej, zrezygnowano z wycigu zbroje i rozpoczto redukcj wydatkw na cele militarne. Wycofano te wojska z Afganistanu, Wgier, Czecho-Sowacji i Niemiec. Najbardziej gon propozycj Gorbaczowa bya idea wsplnego europejskiego domu, czyli systemu wielostronnych sojuszy bezpieczestwa w strefie od Vancouveru do Wadywostoku61. K. astawski wymienia nastpujce cechy charakterystyczne strategii midzynarodowej Rosji po 1991 roku, doskonale obrazujce zakres zmian, jakie nastpiy w tej materii w zestawieniu z okresem sowieckim: urealnienie rosyjskiej polityki zagranicznej i odstpienie od marnotrawienia rodkw w polityce globalnej: ograniczenie rozbudowy broni ofensywnych, przerwanie wspierania w wiecie rnych reimw rewolucyjnych i wysyania doradcw do wielu pastw, demokratyzacja dziaa w rosyjskiej polityce zagranicznej, dominacja interesw pastwowych nad racjami ideologicznymi, denie do zachowania rwnowagi interesw (zachowanie wystarczalnoci obronnej, wypenienie przyjtych zobowiza rozbrojeniowych)62. Z okresu sowieckiego militaryzmu pozosta jednak pewien zewntrzny styl sprawowania wadzy, widoczny szczeglnie w okresie prezydentury Wadimira Putina. Byy prezydent bardzo czsto demonstrowa swj
60 61

.., ..., op. cit., s. 8. Bryc A., Koncepcja bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej, [w:] Bezpieczestwo midzynarodowe po zimnej wojnie, red. Ziba R., Warszawa 2008, s. 64 62 astawski K., Koncepcje polityki zagranicznej i bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej, [w:] Federacja Rosyjska w stosunkach, op. cit., s. 58.

36

szacunek, by nie powiedzie mio, ku armii, ku wojskowej atrybutyce i wojskowemu stylowi rzdzenia. Std czsto mona byo zobaczy go w takich sytuacjach jak lot myliwcem, zejcie na pokad okrtu podwodnego czy podczas przechadzki w wojskowym mundurze. Si rzeczy pojawiao si wraenie, e w wiecie cywilnym Putin czuje si niewygodnie i e chtnie porzuciby go dla prostego i jednoznacznego wiata wojskowych63. Pamitajc, jaki stosunek do ojczystych si zbrojnych przejawiaj mieszkacy Rosji, nietrudno dociec, i gwnym motywem takiego postpowania prezydenta pozostawaa ch zwikszenia popularnoci rzdzcej ekipy. Inny przykad militarystycznego sposobu mylenia w krgach rosyjskiej wadzy to zjawisko, ktre Dmitrij Trienin, dyrektor moskiewskiego Centrum Carnegie, okreli mianem securityzacja. Ot przynaleno prezydenta i wikszoci tych, ktrzy go otaczaj, do wojskowej lub wywiadowczej spoecznoci okrela specyficzny sposb odnoszenia si do informacji. Ludzie z tego krgu staraj si ograniczy spoeczestwu dostp do informacji i przekazywa j w ksztacie poddanym odpowiedniej manipulacji. Charakterystyczne jest take szczeglne zaufanie do informacji pochodzcych ze specjalnych kanaw, a w konsekwencji wiadome nastawienie si na jednostronno opinii64. Zauwaalna jest take nadreprezentacja byych wojskowych w organach wadzy, co, jak zauwaa A. Golc, wcale nie znalazo odzwierciedlenia w podniesieniu efektywnoci struktur pastwowych. Przeciwnie, korupcja w regionach, gdzie urzdowali na stanowisku gubernatora byli generaowie, nie spotykaa si z adekwatnym przeciwdziaaniem65. Osobn kwesti pozostaj stosunki midzy cisym centrum wadzy skupionym wok prezydenta, rekrutujcym si ze sub bezpieczestwa i wywiadu, a rodowiskiem wyszych wojskowych, w duym stopniu niezalenych od jakichkolwiek zewntrznych naciskw. Jak pisze A. Golc:
,

63 64

., , op. cit. Ibidem. 65 Ibidem.

37

66.

Jednak prognozowanie jakiegokolwiek konfliktu prezydenta z krgiem wojskowych wyszego szczebla, ktry mgby doprowadzi do zmian u szczytu wadzy w pastwie rosyjskim pozostaje w sferze daleko idcych przypuszcze i domysw niemajcych oparcia w wiarygodnych informacjach. Fundamentalnym problemem, ktry naley rozstrzygn pozostaje relacja midzy charakterem systemu politycznego w Rosji a czstotliwoci sigania przeze do siy militarnej dla celw polityki zagranicznej. Rozpatrzy w tym miejscu wypada przykady faktycznego zaangaowania Rosji w konflikty zbrojne po roku 1991, pozna ich genez i form interwencji. Byy to nastpujce konflikty: na pocztku lat dziewidziesitych: w Abchazji, Osetii Poudniowej, w Nagornym Karabachu, w Naddniestrzu, w wojnie domowej w Gruzji i w wojnie domowej w Tadykistanie, nastpnie dwukrotnie w Czeczenii (wic de iure na terytorium Rosji) oraz w 2008 roku ponownie w Osetii Poudniowej i w Abchazji przeciw siom gruziskim. Zdecydowana wikszo spord tych konfliktw rozpocza si bez udziau Kremla i stanowia przykad sporw etniczno-terytorialnych sw genez sigajcych jeszcze czasw stalinowskich z charakterystyczn dla nich polityk przesiedle. Rosja angaowaa si w konflikty ju zaistniae, czsto oczekujc najpierw aprobaty dla swych interwencji spoecznoci midzynarodowej (KBWE, Rady Europy, mocarstw zachodnich). Nawet, jeli prowadzone wojny w jakim stopniu odpowiaday interesom Moskwy, to dyplomacja rosyjska staraa si w sposb jak najbardziej dyskretny udziela pomocy jednej z walczcych stron, odwlekajc bezporednie uycie siy zbrojnej. Gdy natomiast uycie siy przez Rosj ju nastpowao to pod szyldem operacji przywracania pokoju i stabilizacji. Osobny, tragiczny, przypadek stanowia wojna w Czeczenii, wynika z powodu ywioowego separatyzmu Czeczenw i braku zgody Rosji na pojawienie si nowego bytu parapastwowego w strefie wasnych ywotnych interesw. Trudno jednak na tym przykadzie doszukiwa si szczeglnej predylekcji wspczesnego kierownictwa rosyjskiego pastwa do stosowania przemocy. Obie interwencje czeczeskie (i wycofanie si z pierwszej) byy w decydujcej mierze uwarunkowane potrzebami polityki wewntrznej, a take, jak

66 Idem, - , [w:] : , . ., ., b. m. w., 2005, s. 106.

38

wspomniano, szczeglnym pooeniem Czeczenii z punktu widzenia interesw Federacji Rosyjskiej. Najwikszy konflikt z udziaem Rosji po 1991 roku to wojna sierpniowa z Gruzj w 2008 roku. Nie sposb jednak nie zauway, e przed zastosowaniem siy zbrojnej Rosja staraa si wpyn na rzd w Tbilisi wszelkimi moliwymi rodkami pozamilitarnymi (politycznymi, ekonomicznymi), aby odszed od konfrontacyjnego kursu. Gdy za wojna ju wybucha, Moskwa staraa si za wszelk cen unikn wizerunku agresora kreujc odpowiedni polityk informacyjn67. Wobec powyszego, trudno znale jakikolwiek dowd na to, e wspczesne krgi decyzyjne w Rosji s szczeglnie skonne do stosowania rodkw militarnych dla celw wasnej polityki zagranicznej i e podejmuj takie dziaania czciej ni inne podmioty systemu midzynarodowego; trudno te znale bezporedni korelacj midzy niedemokratycznym charakterem rosyjskiego systemu politycznego a czstotliwoci uycia przez Rosj siy na zewntrz. Jedyn przesank na rzecz takiego zwizku jest zjawisko wykorzystania armii w celu zwikszenia popularnoci rzdzcej ekipy wrd spoeczestwa rosyjskiego. Jest to jednak argument obosieczny, gdy miay przecie miejsce sytuacje, kiedy to prezydent podejmowa decyzje o wycofaniu si z konfliktu dla odzyskania twarzy wrd spoeczestwa (np. zakoczenie pierwszej wojny czeczeskiej). Zaangaowanie w konflikty zbrojne Rosji po 1991 roku czsto uwarunkowane byo obiektywnym czynnikiem w postaci pooenia geograficznego w bezporedniej bliskoci terenw niestabilnych, dotknitych sporami narodowociowymi, spoecznymi czy religijnymi. Charakter za tego zaangaowania zwykle pozostawa w widocznej zalenoci od stanowiska spoecznoci midzynarodowej. Pogldy rosyjskich elit politycznych na zagadnienie uycia siy militarnej s zrnicowane tak jak zrnicowane pozostaj same te elity w generalnej ocenie polityki zagranicznej wasnego pastwa. W literaturze przedmiotu przyj si podzia koncepcji i wizji polityki zewntrznej Rosji na trzy nurty: atlantycki, eurazjatycki i dynamicznej rwnowagi68. Oglne cechy tych koncepcji i zasadnicze rnice pomidzy nimi przedstawia tabela 6. Za twrc atlantyckiej koncepcji polityki zagranicznej Rosji uwaa si Andrieja Kozyriewa kremlowskiego ministra spraw zagranicznych
67 Szerzej na temat konfliktw zbrojnych z bezporednim udziaem Rosji w dalszej czci pracy. 68 Zob. astwaski K., Koncepcje polityki, op. cit., s. 60.

39

z pocztku lat dziewidziesitych, a doktryn Kozyriewa ocenia si za najlepiej wyraajc prozachodni model rozwoju cywilizacyjnego Rosji69. Ponadto, wrd zwolennikw tej koncepcji wymienia si: premiera Jegora Gajdara, wiceministra spraw zagranicznych Jegora Czurkina, Gienadija Burbulisa, Wiktora Szejnisa, Wadimira Kuzniecowa, a take uczonych: Andrieja Kortunowa i Nikoaja Kosoapowa70. Tabela 6. Porwnanie treci gwnych koncepcji polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej
Dominujce treci Stosunek do NATO Europeizowanie Rosji Ideologizacja polityki rosyjskiej Stosunek do USA Stosunek do UE Denia imperialne Preferowane kierunki aktywnoci Euroatlantycka Otwarty Due Ograniczona Pragmatyczny Bliski Ograniczone WNP, Europa, USA Eurazjatycka Niechtny Ograniczone Znaczca Niechtny Ostrony Rozwinite WNP, Chiny, Indie Dynamicznej rwnowagi partnerski Znaczce Ograniczona Pragmatyczny partnerski Umiarkowane WNP i mocarstwa wiata

rdo: K. astawski, Koncepcje polityki, op. cit., s. 60.

Zwolennicy koncepcji atlantyckiej to ideowi spadkobiercy XIX wiecznych zapadnikw opowiadajcych si za przyjciem na gruncie rosyjskim najcenniejszych rozwiza zachodnich. Wspczenie koncepcja ta opowiada si za rozbudow wielostronnych, wieloaspektowych powiza z Zachodem i wprowadzeniem w Rosji urzdze demokratycznych i wolnorynkowych. W zakresie bezpieczestwa zwolennicy opcji atlantyckiej rwnie opowiadali si za szerok wspprac euroatlantyck, obejmujc obszar od Vancouveru do Wadywostoku, czc wysiki i NATO i KBWE. Ich postulatem byo przeksztacenie KBWE w instytucje nadrzdn w zakresie polityki bezpieczestwa wobec NATO, Unii Europejskiej, Unii Zachodnioeuropejskiej, Rady Europy, WNP), co w kocu doczekao si czciowego powodzenie w formie przeksztacenia KBWE w OBWE. Co wicej, atlantyci domagali si znacznego zmniejszenia wydatkw na obron w Rosji, a konflikty i zagroenia bezpieczestwa chcieli likwidowa drog budowania partnerskich, rwno69 70

Potulski J., Wspczesne kierunki, op. cit., s. 63. astwaski K., Koncepcje polityki, op. cit., s. 60.

40

prawnych relacji z nowopowstaymi pastwami w obszarze posowieckim oraz poprzez dziaania podejmowane w staym dialogu ze spoecznoci midzynarodow71. Nie sposb wic mwi o jakimkolwiek potencjale agresywnoci wobec wiata zewntrznego w koncepcjach tego rodowiska. Kolejna koncepcja, popularna wrd rosyjskich elit, okrelana mianem eurazjatyckiej lub neoeurazjatyckiej, wywodzi si z przedwojennych jeszcze teorii (m. in. N. Trubeckoj, L. Gumilow) i charakteryzuje si dominacj mylenia geopolitycznego. Koncepcja ta na plan pierwszy wysuwa wyjtkowo i niepowtarzalno cywilizacji rosyjskiej oraz opowiada si za budowaniem Trzeciej drogi midzy Wschodem i Zachodem. Wspczenie wrd neoeurazjatw moemy znale takie postacie jak Wadimir ukin, Aleksander Bowin, Anatolij Sobczak, Jewgienij Abramcurmow czy te znany reyser Nikita Michakow. Gwnym ideologiem tego rodowiska jest wspczenie Aleksandr Dugin. W zakresie bezpieczestwa militarnego pastwa neoeurazjaci opowiadaj si za zwikszeniem wydatkw na cele obronnoci oraz za zachowaniem rosyjskiej obecnoci wojskowej poza granicami pastwa. Mona powiedzie, e s reprezentantami tych wszystkich grup, ktre zainteresowane s w staym wysiku produkcyjnym kraju na rzecz obronnoci, a wic pracownikw kompleksu wojskowo-przemysowego i rodowiska oficerw wyszego szczebla, ktrym bliska jest wielkomocarstwowa retoryka (notabene praca Dugina jest podrcznikiem w rosyjskich szkoach oficerskich). Swoisty geograficzny determinizm w refleksji neourazjatw kae im postrzega swj kraj jako znajdujcy si w cigej rywalizacji ze wiatem atlantyckim oraz Chinami. Std ostre protesty tego rodowiska w sprawie rozszerzenia NATO na wschd czy postulaty, by zachowa rosyjskie bazy morskie na terenie pastw batyckich. atwo dostrzec, i w rodowisku tym istnieje skonno do postawy konfrontacyjnej, skonno do postrzegania wiata jako areny rywalizujcych ze sob mocarstw (bdcych nonikiem osobnych wartoci cywilizacyjnych) a polityki midzynarodowej jako gry o sumie zerowej72. Zaznaczy jednak i naley, e neourazjaci, cho s rodowiskiem gonym i stosunkowo popularnym wrd elity intelektualnej, nigdy nie mieli znaczcego wpywu na orodek decyzyjny w Rosji i ich koncepcje naley traktowa jedyIbidem, s. 61; Bryc A., Rosja w XXI wieku, op. cit., s. 9; Potulski J., Wspczesne kierunki, op. cit., s. 64-65. 72 astwaski K., Koncepcje polityki, op. cit., s. 63. Por. Nowak A., Pokusy geopolityki rosyjskiej (po 1991 roku), [w:] idem, Od imperium do imperium. Spojrzenia na histori Europy wschodniej, Krakw, 2004.
71

41

nie jako hipotetycznie moliwe do w cielenia w ycie w przyszoci. Co i tak pozostaje trudne do wyobraenia, zwaywszy na stopie natenia mylenia ideologicznego w ich programie. Koncepcja, ktr realizuj aktualnie znajdujce si u wadzy elity okrela si mianem koncepcji dynamicznej rwnowagi. Zakada ona zachowanie rwnowagi interesw rosyjskich w wielobiegunowym wiecie i traktowanie Rosji jak niepowtarzalnego mocarstwa, ktrego gwnym wspczenie zadaniem jest zapewnienie moliwoci wewntrznej modernizacji i wzmocnienia. Celem za tego jest umoliwienie w przyszoci zwikszenia roli Rosji w polityce midzynarodowej. Autorstwo tej koncepcji przypisuje si Wadimirowi Putinowi, a wrd popierajcych j osobistoci wymienia si wielu politykw, takich jak: Jurij Skokow, Oleg obow, Aleksiej Arbatow, Siergiej Iwanow i Igor Iwanow, a take wybitnych ekspertw: Siergieja Karaganowa, Gleba Pawowskiego i Dmitrija Trienina. Koncepcja dynamicznej rwnowagi jest tak atrakcyjna, szeroka i pragmatyczna zarazem, i zyskaa sobie uznanie u wczeniejszych zwolennikw atlantyzmu i neoeurazjatyzmu. Jej gwne zaoenie to zachowanie rwnego dystansu wobec rnych orodkw siy w wiecie i utrzymanie przez politykw rosyjskich wolnej rki wobec rozwoju sytuacji midzynarodowej. Jej zwolennicy opowiadaj si za cisa wspprac z siedmioma najwyej rozwinitymi pastwami wiata, a take za strategiczn wspprac z Uni Europejsk i Chinami. W obszarze obronnoci koncepcja ta zakada zachowanie statusu mocarstwa nuklearnego dla zachowania moliwoci odstraszania wobec potencjalnych agresorw na terytorium Rosji lub jej sojusznikw z WNP (dotyczy to take szeroko zakrojonej agresji siami konwencjonalnymi), ale take wspprac z USA w zakresie ograniczenia strategicznych zbroje jdrowych. W polityce zwolennikw koncepcji dynamicznej rwnowagi w zakresie bezpieczestwa militarnego widoczna jest daleko posunita pragmatyczno wobec zachodzcych w wiecie procesw zwizanych z likwidacj konfliktw i zagroe73. Z jednej strony na przykad Rosja otworzya przestrze powietrzn dla amerykaskich samolotw w czasie wojny w Iraku, udostpniaa im bazy w byych republikach radzieckich Azji rodkowej i przekazywaa informacje wywiadowcze dla potrzeb wojny w Afganistanie, ale te, z drugiej strony, nie wahaa si wej w stan wojny z Gruzj, kiedy uznaa, e wpywy amerykaskie w jej bezporednim otoczeniu ulegaj niebezpiecznemu wzmocnieniu. Trudno nie doceni sukcesw takiej polityki i nie dostrzec
73

astwaski K., Koncepcje polityki, op. cit., s. 65-67.

42

widocznego wzrostu znaczenia Rosji w wiecie, jaki nastpi dziki polityce ekipy W. Putina. Podsumowujc naley zaznaczy, e wrd elit majcych wpyw (w przeszoci lub obecnie) na polityk zewntrzn Rosji, a wic wrd atlantystw i zwolennikw koncepcji dynamicznej rwnowagi, nie sposb dostrzec wyjtkowej predylekcji do stosowania rodkw militarnych, a take, e zwolennicy rozwiza zawierajcych w sobie pewien potencja konfliktowoci i agresji (neoeurazjaci) znajduj si na pozycjach niepozwalajcych bezporednio oddziaywa na centrum decyzyjne polityki zewntrznej Rosji. Pozostaje jeszcze zwrci uwag na transnarodowe naciski na ksztatowanie si norm, wedug definicji Lantisa i Howletta, ktre w jakim stopniu wpywa mog na ewentualne kulturowe rda uycia siy militarnej przez Rosj. Wybitny badacz konfliktw midzynarodowych Joseph S. Nye jr. w swojej pracy74 wymienia kilka nurtw w powszechnej myli politycznej, ktre wspczenie odnosz si do zagadnienia wojny, jej rde i sposobw jej zapobiegania. Jeden z nich, majcy najstarsze korzenie, to federalizm, ktry problem anarchii w stosunkach midzynarodowych, ktry odpowiada za cay potencja konfliktowy, pragnie zlikwidowa poprzez budow midzynarodowej federacji. W ramach federacji pastwa miayby si zgodzi na rezygnacj z utrzymywania narodowych potencjaw wojskowych oraz zaakceptowa do okrelonego stopnia wadz uniwersalnego rzdu wiatowego. Inna teoria, funkcjonalizm, przewidywaa, e wzrastajce zalenoci ekonomiczne i spoeczne, przekraczajce granice pastwowe, s w stanie wytworzy powszechne wsplnoty, ktre wyrzekn si wojny75. Realistyczne spojrzenie na obie te teorie podpowiada, e s one do wtpliwe w swych zaoeniach, gdy ograniczenie znaczenia pastw narodowych wcale nie musi wpywa na czstotliwo konfliktw, ktre przecie wspczenie coraz czciej prowadzone przez s przez podmioty pozapastwowe. Kolejny nurt, najdalej wprowadzony w sferze praktycznej, to regionalizm, z Uni Europejsk, jako przykadem najdoskonalszego jak na razie modelu integracji regionalnej, ktry jednoczenie doprowadzi do zaniku konfliktw na wasnym terenie76. Jednak atwo dostrzegalnym jest, e Unia Europejska w duym stopniu uzaleniona jest w zakresie bezpieczestwa militarnego od struktur transatlantyckich z NATO na
74

Nye J. S. jr, Konflikty midzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009. 75 Ibidem, s. 359. 76 Ibidem, s. 360.

43

czele i sama jako taka ma niewielkie osignicia w tak zwanej wsplnej polityce bezpieczestwa i obrony. Trudno te znale inny przykad w wiecie, ktry pokazywaby, e integracja regionalna w wyrany sposb zapobiega pojawianiu si konfliktw. Dalej, pewn popularno zdoby ekologizm zapocztkowany ksik Richarda Falka Ta zagroona planeta (This Endangered Planet). Falk wskazywa w niej na rosnce znaczenie podmiotw transnarodowych i nieterytorialnych oraz narastajce wspzalenoci w sytuacji, gdy zasoby s ograniczone. Prognozowa, i nastpi oddolna ewolucja wartoci, ktra pozwoli wyj poza ramy mylenia w kategoriach pastwa narodowego i zwizanych z tym konfliktw. Poprzez oddolny antykolonializm, antyrasizm, starania o wiksz rwno midzy ludmi i trosk o zachowanie rodowiska naturalnego miay powsta nowe reimy dbajce o kurczce si zasoby. W konsekwencji miay si wytworzy midzynarodowe normy nakazujce pokj, sprawiedliwo i rwnowag ekologiczn, sowem: nowy porzdek wiatowy77. Bieg wypadkw okaza si odmienny od idealistycznych prognoz i ycze Falka. Wiele pastw wyej nad trosk o rodowisko naturalne postawio rozwj gospodarczy, ponadto za nowe technologie pozwalaj na ograniczenie zanieczyszcze bardziej ni mg to sobie wyobrazi Falk. Kolejna z koncepcji szczegln wag przywizuje do rewolucji informacyjnej i funkcjonuje pod mianem cyberfeudalizmu. Jego twrcy, P. Drucker czy A. i H. Tofflerowie przewiduj, e zcentralizowane systemy biurokratyczne z XX wieku przeksztac si w zdecentralizowane instytucje wieku XXI, a za wikszo funkcji dotd rzdowych odpowiedzialno przejm prywatne organizacje non profit78. E. Dyson dopowiada, i powstan nowe struktury i wzorce rzdzenia oparte ju nie na zasadzie terytorialnej jurysdykcji rzdw, ale jako zdecentralizowane organizacje i wirtualne wsplnoty w Internecie. Oznacza to dobrowolno zrzeszania si, moliwo funkcjonowania w wybranym przez siebie ukadzie. Ten nowy wzorzec nakadajcych si na siebie wsplnot oraz zalenoci stanowi ma nowoczesny odpowiednik wiata feudalnego79. Nawet gdybymy uznali powysze prognozy za wiarygodne (cho pozostan one zapewne jeszcze dugo niesprawdzone), to zagadnienie konfliktu i wojny w ich modelu pozostaje nierozwizane. Mona sobie przecie wyobrazi starcia midzy poszczeglnymi wirtualnymi wsplnotami

77 78

Ibidem, s. 361. Ibidem, s. 362. 79 Ibidem.

44

i mielimy ju do czynienia z wykorzystaniem technologii internetowych do atakw na przeciwnika. Wszystkie wyej wymienione nurty, cho zyskay pewn popularno i oddziauj na proces ksztatowania si norm ycia midzynarodowego, nie przekonuj jednak o zmierzchu pastwa narodowego i tradycyjnych zasad realizmu politycznego z pastwocentryzmem na czele. Cigle to pastwo zapewnia ludziom moliwo realizacji trzech podstawowych potrzeb: bezpieczestwa fizycznego, ekonomicznego dobrobytu i identyfikacji wsplnotowej. Empiryczne podejcie do wspczesnych zjawisk z zakresu bezpieczestwa militarnego wskazuje te, e pastwo narodowe cigle za jeden z kluczowych instrumentw realizacji swoich celw uznaje si zbrojn. Najlepiej okreli to B. Balcerowicz:
nie nadszed koniec historii, nie nastpi koniec geopolityki i geostrategii; geopolityki nie wypara geoekonomika. Wbrew prognozom, po wiecie nie kry widmo pokoju i demokracji. Nie zostay zmarginalizowane role i funkcje si zbrojnych. Siy zbrojne okazay si w nowej rzeczywistoci instrumentem uytecznym w polityce pastw, w ksztatowaniu rodowiska bezpieczestwa, stosunkw midzynarodowych80.

Powyszy opis sytuacji midzynarodowej doskonale oddaje te sposb postrzegania wiata zewntrznego przez decydentw rosyjskich. Nawet daleko idca ekonomizacja polityki zewntrznej Rosji w okresie obowizywania wysokich cen na surowce energetyczne nie skutkowaa przesuniciem czynnika militarnego na drugi plan. Przeciwnie, wobec remilitaryzacji stosunkw midzynarodowych, do ktrego to zjawiska doszo za spraw polityki Stanw Zjednoczonych w nowym wieku, Rosja rwnie prowadzi aktywn polityk w zakresie obronnoci, tak na szczeblu regionalnym, jak i globalnym. Ocena wpywu czynnikw kulturowych na czstotliwo uycia siy militarnej przez Rosj jest moliwa dziki odwoaniu si do teorii przyczynowoci w stosunkach midzynarodowych. W teorii przyczynowoci wyrnia si teorie jednoprzyczynowe (wyjaniaj zjawiska na arenie midzynarodowej za pomoc jednej zmiennej przyczynowej/niezalenej), teorie wieloprzyczynowe (wyjaniaj zjawiska oddziaBalcerowicz B., Powrt siy, [Internet:] http://www.pl.ism.uw.edu.pl/images/stories/Publikacje/ebiblioteka/BalcerowiczPowrotsil y.doc (30.09.2010).
80

45

ywaniem dwch lub wicej zmiennych niezalenych) oraz teorie jednoprzyczynowe zmodyfikowane (zakadaj istnienie jednej zmiennej niezalenej, ale uznaj take wpyw zmiennych interweniujcych)81. Czynnik kulturowy (czy raczej: mentalnociowy), aprobujco traktujcy uycie siy militarnej przez wasne pastwo, jest w przypadku Rosji widoczny i stosunkowo trway. Jego rda to midzy innymi rodowisko geograficzne, klimat i przede wszystkim dowiadczenia historyczne. Jednak w chwili obecnej znaczenie tego czynnika jest zbyt mae, by traktowa go jako zasadnicz zmienn przyczynow. Nie moe by traktowany jako sia sprawcza konfliktw zbrojnych z udziaem Rosji gdy jest skutecznie neutralizowany przez wysoce pragmatycznie nastawione krgi wadzy, nie ma ju powszechnego zasigu wskutek postpujcej zmiany pokoleniowej oraz zmiany wartoci z kolektywnych na indywidualne. Niemniej jego oddziaywanie jest nadal widoczne: jeli wzi pod uwag charakter systemu politycznego Rosji, to staje si oczywiste, e wadza moe bez wikszego wysiku odwoa si do waciwego Rosjanom terytoriocentryzmu czy do wpojonych w przeszoci zasad ycia spoecznego, opartych na wzorach wojskowych. Tym samym uycie siy militarnej przez Rosj, w zestawieniu z krajami zachodnimi, nie spotyka si zwykle ze zbyt silnym oporem spoecznym. W tych uwarunkowaniach rol czynnika mentalnociowego aprobujco traktujcego uycie siy zbrojnej w przypadku Rosji najatwiej umiejscowi za pomoc teorii jednoprzyczynowej zmodyfikowanej. Czynnik mentalnociowy nie jest tu zmienn przyczynow, ale zmienna interweniujc, oddziaywujc na ostateczny rezultat, lecz nie majc decydujcego znaczenia. Innymi sowy: decyzja o uyciu przez Rosj siy militarnej w chwili obecnej moe mie miejsce tylko w oparciu o bardziej wymierne przesanki ni czynnik mentalnociowy, jednak ten ostatni w sytuacji zagroenia konfliktem przewaa na rzecz podjcia krokw wojennych. 1.2. ROSYJSKA MYL WOJSKOWA WOBEC NOWYCH WYZWA Analizujc wspczesn rosyjsk myl strategiczn nie sposb nie wyj od osigni myli sowieckiej, ktra przez pewien okres osigaa wysoki poziom i ktrej sia oddziaywania zachowuje swoj moc do dzi.

Czaputowicz J., Teorie stosunkw midzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Warszawa 2007, s. 34-36.

81

46

Rozwj sowieckiej strategii militarnej by w duym stopniu uzaleniony od ideologicznych uwarunkowa i sytuacji wewntrznej w ZSRS i jej otoczeniu midzynarodowym. Pierwsze z wartociowych zaoe doktrynalnych byy autorstwa Michaia Frunze, ktry sformuowa koncepcj jednolitej doktryny militarnej, integrujcej front i zaplecze, czcej w jeden organizm gospodark, spoeczestwo i armi. W jego wizji wojna miaa mie charakter rewolucyjno-klasowy, wszechogarniajcy i masowy, z decydujcym znaczeniem techniki. Przewidujc dugotrwao przyszej wojny Frunze dopuszcza wykorzystanie zarwno strategii wyczerpywania jak i strategii byskawicznych uderze. Wybijajcymi si elementami jego koncepcji byy: pene zaangaowanie zaplecza dla potrzeb masowej wojny i decydujca rola technologii w uzbrojeniu82. Kolejny z teoretykw, Michai Tuchaczewski, stworzy doktryn gbokiej penetracji, opowiada si za przeprowadzeniem nastpujcych po sobie operacji, ze cisym wspdziaaniem wojsk zmechanizowanych, mobilnej artylerii i lotnictwa, poczonych wspln myl strategiczn. By byo to moliwe, naley wczeniej nagromadzi jak najwicej si i rodkw do prowadzenia wojny. By rwnie Tuchaczewski gorcym zwolennikiem nowych technologii w uzbrojeniu83. Wanym wydarzeniem byo wydanie podrcznika Strategia w 1926 roku, autorstwa Aleksieja Swieczina, teoretyka wojny na wycieczenie, w ktrej zwycistwo odnosi strona silniejsza gospodarczo. By zrealizowa zakadane cele strategiczne naley skupia si nie tyko nad siami zbrojnymi kraju, ale nad wszelkimi innymi jego zasobami84. Rwnie w 1926 roku, podczas konferencji w Akademii Wojskowej im. Frunzego w Moskwie, Andriej Zajczkowskij jednoznacznie opowiedzia si za stanowiskiem, wedug ktrego strategia natarcia miaa zdecydowan przewag nad strategi obronn. To natarcie pozwala zachowa inicjatyw w rkach dowdztwa oraz daje moliwo szybkiego zwycistwa nad wrogiem i zakoczenia wojny. Pogld ten by dominujcy w latach trzydziestych, a do wybuchu wojny wiatowej i zgodnie z nim sowieckie siy zbrojne byy szkolone i przygotowywane jedynie do dziaa zaczepnych. Potwierdza to m. in. Regulamin polowy RKKA z 1939 roku, ktry zakada prowadzenie dziaa jedynie ofensywnych z zaleceniem szybkiego przeniesienia ich na terytorium przeciwnika w celu rozbicia jego si przy poniesieniu jak najmniejszych strat wasnych. Jak podkrela L. Wy82

Kuniar R., Polityka i sia, op. cit., s. 99. Wyszczelski L., Teorie wojenne i ich twrcy na przestrzeni dziejw, Warszawa 2009, s. 398. 83 Ibidem, s. 399-400. Kuniar R., Polityka i sia, op. cit., s. 99. 84 Ibidem, s. 100.

47

szczelski, w Regulaminie sowo obrona nie wystpowao ani razu85. Byo to z pewnoci przyczyn olbrzymich strat w pierwszym okresie walk z Niemcami w II wojnie wiatowej. Z drugiej jednak strony, jak zauwaa, R. Kuniar, Sowieci wygrali ostatecznie t straszn batali dziki mobilizacji caego kraju dla celw prowadzenia dziaa zbrojnych (koncepcja Frunzego) i wikszej wytrzymaoci w wojnie na wycieczenie (koncepcja Swieczina)86. Okres powojenny w historii sowieckiej myli strategicznej upyn pod znakiem stagnacji w zwizku ze stalinizmem, niesprzyjajcym w oczywisty sposb swobodnej dyskusji. Nowe wyzwania wnis rozwj technologii rakietowo-nuklearnej i to wanie temat wojny jdrowej zdominowa na dugi okres rosyjsk myl wojskow. Przysz wojn rozpatrywano jako globaln i nuklearn zarazem. Koncentracja na wojnie rakietowo-jdrowej bya tak silna, e nastpia atrofia myli strategicznej powiconej wojnie prowadzonej siami konwencjonalnymi. Przewidywano zastosowanie broni atomowej tak na szczeblu strategicznym, jak i operacyjnym i taktycznym. Kolejne uderzenia jdrowe miay by kierowane w siy zbrojne nieprzyjaciela, orodki miejsko-przemysowe, ludno, co w konsekwencji miao zniszczy potencja ekonomiczny i morale wroga. Siom konwencjonalnym pozostawiono jedynie kocowe zadanie zagospodarowania zwycistwa. Realizacji takiego scenariusza zapobiec moga tylko jedna moliwo wyprzedzajce uderzenie nieprzyjaciela. Std staa obawa przed atakiem wyprzedzajcym, rozbudowywanie arsenaw jdrowych, aby mc zada przeciwnikowi w pocztkowej fazie konfliktu tak dotkliwe straty, by nie by w stanie dalej prowadzi dziaa. Z tego samego powodu powanie brano pod uwag moliwo ataku uprzedzajcego. Wrd takich zaoe nastpowao stopniowe kostnienie sowieckiej strategii militarnej. Wynikao to z ogranicze zwizanych z koniecznoci liczenia si z ideologiczn, marksistowsko-leninowsk, podstaw teorii wojen, z zamknicia dyskusji do wskiego grona oficerw sztabu generalnego, a take z braku interakcji midzy strategami wojskowymi a sfer polityki. W rezultacie Zwizek Sowiecki konsekwentnie stawia na tradycyjne kategorie iloci i siy i na utrzymanie parytetw uzbrojenia w stosunku do USA87. Jak si okazao, byo to bdne zaoenie, ktre w konsekwencji znaczco przyczynio si do upadku Zwizku Sowieckiego.
85 86

Wyszczeslski L., Teorie wojenne, op. cit., s. 404. Kuniar R., Polityka i sia, op. cit., s. 100. 87 Ibidem, s. 104-106.

48

W autorskim przegldzie stanu wspczesnej rosyjskiej myli strategicznej, Igor Popow stwierdza, e aktualnie upady wszystkie teoretyczne i metodologiczne konstrukcje czasw sowieckich i metodologiczny kryzys, ktry dotkn ca rosyjsk nauk, si rzeczy dotkn i nauk wojskowych. W konsekwencji dokona si gboki podzia w rodowisku wojskowych uczonych i specjalistw: jedni mimo wszystko pozostali wierni starej, sowieckiej szkole wojskowej, dopuszczajc tylko minimaln modernizacj tradycyjnych zaoe, inni za stali si zwolennikami radykalnie nowych, nietradycyjnych, pogldw i idei w zakresie wojskowoci88. Koniecznie naley te nadmieni, i czynnikiem w zasadniczym stopniu oddziaywujcym na stan wspczesnej rosyjskiej refleksji strategicznej s osignicia w zakresie prowadzenia walki zbrojnej autorstwa amerykaskich teoretykw oraz podpatrzone u Amerykanw ich dowiadczenia w czasie ostatnich wojen. Byy to konflikty: w Zatoce Perskiej (1991 r.), w Jugosawii (1999 r.) oraz w Iraku (w 1998 r., i od 2003 r.) i w Afganistanie (od 2001 r.). Konflikty te okreliy kluczowe problemy wspczesnej nauki wojskowej, wrd ktrych naley wymieni: wojn bezkontaktow z uyciem broni precyzyjnego raenia (a take zwizan z tym ewolucj statusu broni jdrowej) oraz walk z podmiotami pozapastwowymi. Problemy te w jakim stopniu odpowiadaj dwm kluczowym zagroeniom w sferze bezpieczestwa militarnego w XXI wieku, wrd ktrych rosyjski badacz Dmitrij Trienin wymieni trudnoci mogce wystpi w zwizku z posiadaniem broni jdrowej przez podmioty pozapastwowe oraz zagroenia, jakie wywouje terroryzm midzynarodowy89. Za I. Popowem naley przyj, e wspczenie w rosyjskiej myli wojskowej istniej dwa nurty: konserwatywny i nowatorski. Obydwa z nich posiadaj i swoich sztandarowych reprezentantw. W przypadku orientacji konserwatywnej jest to gen. Machmut Gariejew (ur. 1923), w przypadku nowatorskiej gen. Wadimir Slipczenko (1935-2005). Gen. Slipczenko najbardziej z rosyjskich teoretykw doceni znaczenie konfliktu w Zatoce Perskiej w 1991 roku. Jak pisze:
(od czasu pojawienia si broni jdrowej - TWG) , , ,
., , [Internet:] http://futurewarfare.narod.ru/theoryRF.html (10.08.2010). 89 ., , , [Internet:] http://www.stranaoz.ru/?numid=26&article=1132 (10.08.2010).
88

49

. (...) , 90.

Przyczyn tej rewolucji jest zmierzch ery jdrowej i wejcie do uzbrojenia wojsk rodkw precyzyjnego raenia. Dominujc pozycj w analizach i prognozach autorstwa gen. Slipczenko, zajmuje przejcie od wojen pitego pokolenia (w ktrych gwn rol odgryway siy jdrowe i doktryna odstraszania) do wojen szstego pokolenia (w ktrych decydujce znaczenie bdzie mie walka bezkontaktowa przy uyciu broni precyzyjnego raenia). Jedn z przyczyn zmiany generacji wojen, zdaniem tego teoretyka, jest fakt, i potencja jdrowy nie spenia w obecnych warunkach funkcji odstraszania potencjalnego wroga w zadowalajcym stopniu. Klasycznym celem wojny zawsze byo pokonanie si zbrojnych przeciwnika i zmuszenie go do spenienia wasnej woli. Od momentu pojawienia si technologii nuklearnej, zasadniczo zmieni si charakter rywalizacji zbrojnej. W wieku rakietowo-jdrowym, w zwizku z niszczcym potencjaem broni atomowej, celem potencjalnego ataku staj si ju nie siy zbrojne nieprzyjaciela, ale cae terytorium i caa ludno walczcych stron jednoczenie. W konsekwencji, ewentualna wojna jdrowa, przywodzc do zupenego zniszczenia obydwu stron, nie prowadzi do osignicia ani strategicznych, ani politycznych celw91. T sam myl w nastpujcy sposb wyraa inny analityk wojskowy, pk W. Krugow:
, , - . , , . , 92.

Niszczce konsekwencje uycia broni jdrowej byyby tak silne, i wszelkie ewentualne korzyci ze zwycistwa polityczne, ekonomiczne
C ., ( ), [Internet:] http://bookap.info/psywar/slipchenco/gl1.shtm (15.08.2010). 91 Ibidem. 92 ., , [Internet:] http://www.nasledie.ru/oboz/N08_00/08_13.HTM (10.08.2010).
90

50

i inne stayby si bezwartociowe. Tym samym zwycistwo w wojnie jdrowej trzeba traktowa jako bezsensowne i niepotrzebne. Jak pisze pk Krugow, wystpio radykalne przeciwiestwo midzy celami a rodkami prowadzenia wojny93. Przywodzi to do wniosku, e bro nuklearna jest skrajnie nieuyteczna. Jak zaznacza gen. Slipczenko, przerosa ona cele, dla ktrych zostaa stworzona (czyli pokonanie nieprzyjaciela w sensie wojskowym). Paradoksalnie jednak, arsenay jdrowe przez dugi czas pozwalay zachowa pokj w warunkach zimnej wojny midzy dwoma blokami polityczno-wojskowymi. Byo to moliwe dziki efektowi odstraszania powstaemu wskutek samego posiadania broni jdrowej. Sytuacja zmienia si po zakoczeniu zimnej wojny, gdy przypieszenia i natenia nabrao zjawisko tak zwanego horyzontalnego rozprzestrzeniania broni atomowej, czyli wchodzenia w jej posiadanie kolejnych pastw i podmiotw pozapastwowych. Moliwo, e rodki masowego raenia znajd si w posiadaniu podmiotw niekalkulujcych w sposb racjonalny, prowadzi do sytuacji, w ktrej doktryna odstraszania atakiem jdrowym traci sw aktualno94. Pk Krugow dostrzega w zachodzcych zmianach te bardziej ogln prawidowo. Ot powstae przeciwiestwo midzy celami i rodkami prowadzenia wojny zaczo rozwizywa si drog zamiany niesterowalnej broni jdrowej na sterowaln bro konwencjonaln (wysoko precyzyjn i dalekiego zasigu), ktra pozwala ju osign cele wojny i czyni j kontrolowan, a zwycistwo po prostu moliwym95. Nie dziwi wic, zdaniem gen. Slipczenko, i Stany Zjednoczone, najwyej rozwinity kraj wiata, opowiadaj si za jak najdalej posunitym rozbrojeniem w zakresie zbroje jdrowych i poszukuj nowych rozwiza technologicznych, ktre dadz moliwo kierowania konfliktem i pozwol osign stan bezpieczestwa bez ryzyka katastrofy wiatowej. Opisane wyej uwarunkowania powoduj wanie, zdaniem analitykw, przejcie do kolejnej generacji wojen. Gen. Slipczenko okrela je jako wojny bezkontaktowe z zastosowaniem duej iloci broni precyzyjnego raenia96.
Ibidem. C ., , op. cit.; Por. Walton D., Gray C., Druga epoka nuklearna: bro jdrowa w XXI wieku, [w:] Strategia we wspczesnym wiecie, op. cit., s. 227-229. 95 ., , op. cit. 96 C ., , a, [Internet:] http://www.strana-oz.ru/?numid=9&article=356.
94 93

51

Definiujc bro precyzyjnego raenia97 (w jzyku rosyjskim: , ; w angielskim: precision-guided munitions, PGMs) gen. Slipczenko stwierdza, e jest to taki rodzaj kierowanej broni konwencjonalnej, ktry prawdopodobiestwo raenia maych celw, znajdujcych si w odlegociach midzykontynentalnych, bez wzgldu na warunki zewntrzne i przeciwdziaanie przeciwnika, ju za pierwszym uderzeniem zblia do stu procent. Systemy broni precyzyjnego raenia to organiczne poczenie wysokoefektywnych rodkw rozpoznania, kierowania i raenia. rodki te nie tylko niemal zrwnuj si z broni atomow w zakresie skutecznoci raenia celw, ale maj te nad ni wyjtkow przewag: przedkadaj celno nad skal zniszczenia i tym samym nie wywouj ekologicznej katastrofy98. Jak podkrela gen. Slipczenko, wanym zjawiskiem zwizanym z rozwojem wojny bezkontaktowej jest przejcie od odstraszania atakiem jdrowym do odstraszania niejdrowego. Prognozowane odstraszanie broni precyzyjnego raenia ma t przewag nad tradycyjnym odstraszaniem jdrowym, i nie tylko niesie za sob grob naniesienia niemoliwego do przyjcia przez przeciwnika uderzenia, ale daje moliwo rzeczywistego zrealizowania takiego posunicia co w wypadku broni masowego raenia spotyka si przeszkodami natury moralnej, psychologicznej, ekologicznej itd. Odstraszajcy efekt groby uycia broni precyzyjnego raenia bdzie wic bez porwnania silniejszy od nierealnej groby wykorzystania broni jdrowej twierdzi Slipczenko. Oznacza to wyjcie z jdrowego zauka. Co nie bez znaczenia, zastosowanie rodkw precyzyjnego raenia (ktre, mimo swojego zaawansowania technologicznego, uznawane s za zbrojenia konwencjonalne), jest bez porwnania bardziej akceptowalne przez spoeczno midzynarodow ni uycie broni jdrowej. Wszystko wskazuje wic na to, i funkcje odstraszania przed agresj wezm na
97

W polskiej literaturze przedmiotu istnieje monografia powiecona rodkom tego rodzaju: Koruba Z., Osiecki J., Budowa, dynamika i nawigacja wybranych broni precyzyjnego raenia, Kielce 2006. 98 C ., , op. cit. Dla porwnania, encyklopedyczna definicja broni precyzyjnego raenia brzmi: " - , () 0,5 . , , , - ", , Za: : . ., : ? [Internet:] http://nvo.ng.ru/armament/2005-03-18/6_arm.html (01.08.2010).

52

siebie wanie arsenay precyzyjnie kierowanych pociskw. Wedug gen. Slipczenko nastpi to stopniowo, poczynajc od lat 2010-2015 i z im bardziej rozwinitym pastwem bdziemy mieli do czynienia tym wikszy bdzie udzia w jego siach precyzyjnie kierowanych pociskw99. Wedug prognozy gen. Slipczenko w przyszoci nastpi podzia na te kraje, ktre odstan w wojskowym rozwoju i bd zmuszone liczy tylko na posiadane przez siebie uzbrojenie jdrowe oraz na te, ktre dziki osignitemu przez siebie poziomowi ekonomicznemu i naukowo technicznemu, wejd w posiadanie broni precyzyjnego raenia. Wywoa to zaostrzenie stosunkw midzynarodowych i nowy wycig zbroje100. Fakt, e na wyposaeniu niektrych krajw pozostanie bro atomowa doprowadzi do tego, e inne pastwa bd zmuszone do dziaa sucych zabezpieczeniu si przed atakiem nuklearnym. Odbije si to na ksztacie si zbrojnych najwyej rozwinitych krajw. W ich skad wchodzi bd wic ju nie tylko ofensywne systemy broni precyzyjnego raenia, ale te systemy obronne, zdolne odeprze atak jdrowy bez koniecznoci uciekania si do odwetowego uderzenia jdrowego (ta tendencja widoczna jest ju w planach budowy tarczy antyrakietowej przez USA). W najbliszej przyszoci siy zbrojne nie bd ju dzieliy si na rodzaje wojsk wedug kryterium: ld, morze, powietrze, Najnowsze rodki rozpoznania i walki cz w jedno informacyjne pole przestrze kosmiczn, powietrzn, morsk i ldow. Siy zbrojne bd dzieli si na dwa funkcjonalne rodzaje: strategiczne siy obronne i strategiczne siy ofensywne (w ktrych rodki jdrowe stanowi bd zaledwie cz)101. W wojnie szstego pokolenia bezporednie starcia z siami nieprzyjaciela przestan by konieczne. W aspekcie przestrzennym prowadzenia dziaa nastpi bowiem zdecydowana zmiana. Na dziaania zbrojne bdzie skada przede wszystkim caoksztat uderze z przestrzeni powietrznej i kosmicznej, nakierowanych na wybrane, rozproszone, najwaniejsze cele i obiekty nieprzyjaciela. Wojna przenosi si wic w sfer powietrzn i kosmiczn, rozcignite horyzontalnie fronty ldowe staj si bezuyteczne gdy podstawowe dziaania obronne i ofensywne bd skoncentrowane w paszczynie pionowej. Dyslokacja si ldowych w gbi terytorium straci jakikolwiek sens w warunkach,

99

C ., , op. cit. Ibidem. 101 Ibidem.


100

53

gdy walk bdzie mona toczy w kadym punkcie planety i bdzie ona mie charakter ogniskowy. Zmieni si definicja zwycistwa, tak w znaczeniu wojskowym jak i politycznym. W sensie wojskowym nie bdzie zachodzia konieczno zniszczenia si zbrojnych nieprzyjaciela. By pozbawi go zdolnoci prowadzenia walki maj wystarczy niespodziewane, precyzyjne uderzenia w organy i rodki kierowania jego siami w pierwszym etapie dziaa. W sensie politycznym za znika konieczno okupacji terytorium przeciwnika by narzuci swoj wol jego politycznemu centrum decyzyjnemu lub by cakowicie zmieni polityczny ustrj pokonanego pastwa. Jeli z pomoc ofensywnych (niejdrowych) si, metod bezkontaktow, zniszczy si gospodarczy potencja, zdestabilizuje system dostaw energii i komunikacji to reim polityczny takiego pastwa, wedug wszelkich przewidywa, zawali si sam102. Widoczna jest tu jeszcze jedna zmiana. Jeli dotychczas gwne obiekty i cele, na ktre kierowano atak, znajdoway si w strefie taktycznej, to w wojnie bezkontaktowej zakres dziaa ofensywnych obejmuje poziom taktyczno-operacyjno-strategiczny traktowany cznie. By mc urzeczywistni dziaania w tak szerokim zakresie, konieczne jest wykorzystanie duego spektrum rodkw ofensywnych rnego zasigu, a take rodkw ich dostawy/bazowania (ldowych, morskich, powietrznych a w perspektywie kosmicznych). Nie ma mowy o zmasowanej koncentracji ognia. Dziaania polega maj na precyzyjnych, chirurgicznych, uderzeniach w kluczowe, najwraliwsze dla obronnoci nieprzyjaciela punkty. Wobec tego poszczeglne dziaania musz by przeprowadzane w ramach jednego strategicznego zamysu, co wymaga koordynacji na najwyszym poziomie i przede wszystkim przewagi w dostpie do informacji. To informacja spaja wszystkie dziaania z uyciem broni precyzyjnego raenia, jest treci rozpoznania i nakierowania uderzenia, jej bezbdne, szybkie dostarczenie zapewnia zwycistwo zarwno w operacji ofensywnej jak i w odparciu ataku nieprzyjaciela. Dlatego konieczne bdzie opracowanie nowych, globalnych systemw dowodzenia, kierowania, wywiadu i cznoci. Informacyjne sieci obejmujce wszystkie aspekty walki zbrojnej przykryj ca planet. Jednoczenie wane bdzie utrudnienie przeciwnikowi w uzyskaniu informacji potrzebnych do efektywnego kierowania wasnymi wojskami i wykorzystywania nowoczesnego uzbrojenia103. Pole walki ju wspczenie jest tak dalece
Ibidem; ., , op. cit. Ibidem; C ., , op. cit.; idem, , op. cit.; por. . ., .. , , 8/2008.
103 102

54

uzalenione od przepywu informacji przez struktury sieciowe, e mwi si o wojnie sieciocentrycznej104. Trzeba podkreli, e kierowanie du iloci rnorodnych si i rodkw w walce, dla ktrej charakterystyczna jest wysoka precyzja uderze i ktra obejmuje wszystkie sfery: ld, w powietrze, morze byaby niemoliwa gdyby nie wsparcie z kosmosu. To rozwj wywiadowczych i nawigacyjnych rodkw kosmicznych czyni moliwymi wojny bezkontaktowe105. Warto zatrzyma si chwil nad problemem znaczenia informacji w przyszej wojnie. Analizy i prognozy w tej materii opieraj si zwykle na teorii trzeciej fali autorstwa amerykaskiego socjologa i futurologa Alvina Tofflera, ktry stwierdzi, e ludzko po dwch pierwszych zasadniczych epokach (falach) swego istnienia agrarnej i przemysowej wchodzi w okres trzeci, informatyczny, ktry zrodzi now, informatyczn wanie, cywilizacj. Cywilizacja ta z kolei stworzy nowe metody prowadzenia walki zbrojnej106. W rosyjskiej refleksji strategicznej temat ten podjli m. in. gen. W. Zacharow, pk I. etjakow i ppk A. Gnido107. Ich zdaniem, rola informacji na przebieg i wynik dziaa wojennych jest ju tak dua, e mona ju mwi o walce informacyjnej jako samodzielnej skadowej walki zbrojnej w ogle. Caa armia, tj. walczcy onierze i zasoby uzbrojenia, jest poczona koniecznymi rodkami cznoci i wymiany informacji, ktre tworz jedno pole informacyjne. Ingerencja w to pole za pomoc specjalnej broni informacyjnej moe mie wic skutki, porwnywalne lub nawet przewyszajce z rezultatami konwencjonalnego ataku ogniowego. Dlatego, jak pisz eksperci, nieodczn czci kadej operacji powinna by specjalna operacja informacyjno-uderzeniowa, na ktr skada by si miay ataki rodkami informatycznymi na system informaZob. Kirpsza A., Wojna Sieciocentryczna ( NCW): nowe spojrzenie Stanw Zjednoczonych na sprawy wojskowe, [Internet:] http://nowaarmia1.republika.pl/nowaarmia/press/1343aa210906.htm (10.08.2010); Szerzej nt. wojny informacyjnej i wojny sieciowej zob. Fryc M., Wojna. Wspczesne oblicze, Toru 2009. 105 .., .., , , 11/2006, s. 18. 106 Toffler A., Trzecia fala, wyd. Kurpisz, 2006. Teori trzeciej fali w zastosowaniu do dziedziny wojskowoci Toffler zawar w ksice Wojna i antywojna. Jak przetrwa u progu XXI wieku?, Warszawa 1998. 107 ., ., ., , , 8.2005, [Internet:] http://www.rau.su/observer/N8_2005/8_05.htm (10.08.2008).
104

55

cyjny przeciwnika, poczone i skoordynowane z uwzgldnieniem celu, miejsca, czasu i sposbu dziaania. Konsekwencj takich atakw mogoby by zniszczenie informacyjnych zasobw przeciwnika, maksymalne utrudnienie mu funkcjonowania lub nawet jego zupeny parali. Operacje tego typu mog mie zarwno ofensywny jak i obronny charakter; obejmowa dowolny zakres i koncentrowa si na jakimkolwiek rodzaju zasobw informacyjnych. Autorzy uznaj za moliwe nastpujce rodzaje atakw informacyjnych: Informacyjno-psychologiczny (oddziaywanie rodkami masowej informacji i rodkami agitacyjno-propagandowymi); Psychotroniczny (oddziaywanie specjalnymi rodkami na psychik ludzi, np. rodkami wideo generujcymi wirtualn rzeczywisto); Radioelektroniczny (oddziaywanie rodkami radioelektronicznymi, np. zaguszajcymi); Komputerowy (oddziaywanie na system kierowania przeciwnika niszczcymi lub deformujcymi programami komputerowymi)108. Nietrudno po zapoznaniu si z powyszym rozrnieniem dostrzec, e ataki wymierzone w system informacyjny przeciwnika znacznie wykraczaj poza tradycyjnie rozumiany zakres walki zbrojnej i susznie traktuje si bezpieczestwo informacyjne jako przedmiotowo osobne zagadnienie. W celu podsumowania zagadnienia wojny przyszoci, mona za wojskowymi ekspertami, W. Gorbunowem i S. Bogdanowem, okreli generalne tendencje, jakie bd towarzyszyy walce zbrojnej w XXI wieku, ktre ukadaj si w sze elementw: 1. Wzrost wykorzystania uzbrojenia opartego na sztucznym intelekcie, nanotechnologii, na zrobotyzowanych kompleksach i na nowych zasadach fizycznych. 2. Istotny wzrost roli wojsk, si i rodkw dziaajcych w sferze powietrzno-kosmicznej. 3. Wzrost znaczenie informacji w dziaaniach zbrojnych. 4. Zmiana czasowych parametrw walki zbrojnej (skrcenie czasu przygotowania operacji poprzez stosowanie si staej gotowoci jak i skrcenie czasu dziaa bojowych). 5. Przejcie do globalnych sieciowych systemw kierowania wojskami i rodkami walki. 6. Wzrost znaczenia operacji siami specjalnymi109.

108

Ibidem.

56

W sugestiach dotyczcych kierunkw reformy si zbrojnych Rosji gen. Slipczenko kadzie nacisk na kilka kwestii. Po pierwsze za konieczne uznaje zasadnicze przebudowanie struktury organizacyjnej Si Zbrojnych tak, by dzieliy si na wysoko wyspecjalizowane w swoich zadaniach rodzaje wojsk i byy zdolne do dziaa we wspczesnych warunkach pola walki. Dalej, naley nada reformie kierunek, ktry coraz bardziej realnym uczyni odparcie ewentualnej agresji, nawet zmasowanej, bez koniecznoci uciekania si do uycia si jdrowych. Wedug gen. Slipczenko zawarcie w rosyjskich oficjalnych dokumentach pastwowych zapisw o moliwoci wyprzedzajcego uycia broni atomowej moe wiadczy nie tylko o saboci rosyjskiej armii, ale i o samobjczych skonnociach kierownictwa kraju, podczas gdy z potencjalnie konfliktowej sytuacji mona wyj nieporwnanie mniejszymi kosztami, jeli pastwo bdzie tylko gotowe prowadzi wojn nowego pokolenia. Pokazuje to, i w wyszych krgach wadzy i w wyszym dowdztwie armii brakuje elementarnego zrozumienia problemw zwizanych z reform armii. Tego samego dowodzi bdne przekonanie dowdztwa wojskowego, e cigle decydujc rol w wojnach bd odgrywa siy ldowe i to nie tylko, gdy idzie o konflikty lokalne, ale te w planowanych po staremu gbokich operacjach na terenie przeciwnika. Faktycznie, pisze Slipczenko, najwikszym zagroeniem dla Rosji bdzie jej zapnienie technologiczne i konceptualne w stosunku do innych pastw, ktre ju teraz przyjm na uzbrojenie nowe rodzaje wysokoprecyzyjnych pociskw, rodkw walki radioelektronicznej, najnowszych rodkw wywiadu i transmisji informacji. Wobec takiego przeciwnika zmasowane uycie ywej siy okae si bezcelowe. Koniecznie naley wic wypracowa koncepcje i plany, ktre pozwol tak przeksztaci armi, aby opieraa si na wysoko inteligentnych rodkach prowadzenia walki. Bdzie to jednak moliwe tylko wtedy, gdy przeamie si opory kompleksu wojskowo-przemysowego, zainteresowanego w tamowej produkcji uzbrojenia starego typu, i gdy zmieni si zaoenia strategiczne politycznego kierownictwa kraju110. Publikacje gen. Slipczenko i w zasadzie zgodne z nimi analizy pk. Krugowa nie spotkay si jednak z powszechn akceptacj. Z polemik wobec nich wystpi midzy innymi emerytowany genera Wadimir Bieous (pracownik naukowy Instytutu Stosunkw Midzynarodowych
109

.., .., I , , 3/2009, s. 5-6. 110 C ., , op. cit.

57

i Gospodarki wiatowej przy Rosyjskiej Akademii Nauk) w artykule opublikowanym w tygodniku 111. Podda on analizie operacje w Iraku i Jugosawii, w ktrych USA uyy broni precyzyjnego raenia i ktrych przebieg daje gotowe odpowiedzi na szereg kwestii zwizanych z wykorzystaniem tego rodzaju rodkw. Po pierwsze gen. Bieous zwraca uwag fakt, e groba uycia przez USA inteligentnie sterowanych pociskw wcale nie skonia ani Slobodana Miloevia ani Saddama Husajna do kapitulacji jeszcze przed rozpoczciem dziaa wojennych. Szczeglnie pouczajca bya operacja przeciw Jugosawii w 1998 roku. Siy amerykaskie miay wwczas idealne warunki do przeprowadzenia prby nowego uzbrojenia i ich dowdztwo przewidywao, e ju po pierwszych uderzeniach naniesionych na najwaniejsze obiekty w kraju Belgrad podda si daniom Waszyngtonu. Jednak mimo tego, i ju w pierwszej fazie operacji zniszczono przedsibiorstwa produkcji materiaw ropopochodnych, skady paliwa, przedsibiorstwa o profilu obronnym, jednostki armii i policji, jak rwnie telewizyjne i radiowe stacje nadawcze operacja trwaa a 78 dni. W tym czasie, wedug danych jugosowiaskich, miao miejsce 2300 uderze z powietrza skierowanych na 995 obiektw z uyciem okoo 1000 manewrujcych pociskw rakietowych i 3000 bomb lotniczych, w wikszoci kierowanych. Pokazuje to, zdaniem gen. Bieousa, e precyzyjnie kierowane pociski i bomby maj stosunkowo nisk efektywno, co dostrzego i amerykaskie dowdztwo, ktre przed wojn w Iraku sondowao ju spoeczno midzynarodow w sprawie moliwoci zastosowania taktycznej broni jdrowej112. Nie ma jednak wtpliwoci, pisze gen. Bieous, e rodki precyzyjnego raenia mog by rzeczywistym rodkiem odstraszania ale tylko wobec pastw z wysokorozwinit infrastruktur i zasobem potencjalnie niebezpiecznych obiektw. Uszkodzenie tych obiektw za pomoc inteligentnie kierowanej broni powodowa moe powane w skutkach katastrofy i mier ludnoci. Tak wic odstraszajca funkcja tego typu broni, w odrnieniu od broni jdrowej, w znaczcym stopniu zaley nie tyle od jej wasnych zalet bojowych, co od poziomu urbanizacji i industrializacji terytorium pastwa, przeciw ktremu bdzie uyta. Co wicej, efekt odstraszania rodkami precyzyjnie kierowanymi zaley od wielu trudnych do oszacowania czynnikw, takich jak: mentalno i szczeglne cechy psychologiczne ludnoci atakowanego kraju, poziom jego kultury politycznej czy dowiadczenia historyczne narodu.
111 112

., , op. cit. Ibidem.

58

Porwnanie broni precyzyjnej i atomowej wedug kryteriw efektywnoci i ceny przywodzi gen. Bieousa do generalnej opinii, e rodki precyzyjnego raenia jednak bezdyskusyjnie ustpuj broni nuklearnej w penieniu odstraszajcej funkcji wobec potencjalnego agresora. By operacja przy ich uyciu bya efektywna, konieczne jest wykorzystanie setek lub nawet tysicy inteligentnych rakiet i bomb. Tymczasem koszt wyprodukowania jednego pocisku Tomahawk to ok. 1 mln dolarw. Przedkadanie celnoci uderzenia nad jego moc jest relatywnie drogie, gdy produkcja 2-3 jdrowych gowic taktycznych nie przekracza kilku milionw dolarw. Rozwaania koczy Bieous prostym stwierdzeniem: gdyby Jugosawia w 1999 roku posiadaa cho kilka gowic jdrowych, nikt nawet nie pomylaby o moliwoci ataku jej terytorium113. Powysze podejcie jest zdecydowanie bardziej rozpowszechnione wrd rosyjskich ekspertw i decydentw ni nowatorskie pogldy gen. Slipczenko. I to wanie one nadaj ksztat rosyjskiej polityce w zakresie broni jdrowej. Gen. Wadimir Dworkin (ur. 1936 r.), ktry z entuzjazmem pisa na przykad o projektach wyposaenia kosztem pociskw jdrowych strategicznych bombowcw Tu-95MC w wysoko precyzyjne rakiety manewrujce dalekiego zasigu z adunkami konwencjonalnymi (mogyby one by wykorzystywane z przestrzeni powietrznej Rosji dla wypenienia zada bojowych w lokalnych konfliktach majcych miejsce na terytorium ssiednich pastw), stwierdza, e przyjcie podobnych rozwiza w aktualnych rosyjskich uwarunkowaniach doktrynalnych jest niemoliwe. Rosyjska polityka jdrowa pozostaje bowiem bardzo konserwatywna nawet w XXI wieku. Wychodzi ona z zaoenia, e bro atomowa jest niepodwaaln podstaw bezpieczestwa wobec zagroe zewntrznych. Co wicej, da si zauway zdaniem gen. Dworkina, e status potencjau nuklearnego w polityce Rosji wzrasta: dowodz tego nowe nakady na technologie podwyszajce efektywno si jdrowych. W tym kontekcie, w dajcej si przewidzie przyszoci, nie naley oczekiwa jakichkolwiek doktrynalnych zmian wiadczcych o transformacji rosyjskiego podejcia do broni atomowej114. Inny rosyjski wojskowy analityk, pk Nikoaj Ziniewicz, realistycznie stwierdza, e w sytuacji, gdy inne kraje redukuj swj jdrowy potencja i rekompensuj te redukcje wprowadzaniem na wyposaenie broni precyzyjnego raenia, to jedynym, co moe zrobi ograniczona w swoich

Ibidem. ., XXI , , [Internet:] http://www.strana-oz.ru/?numid=26&article=1141 (10.08.2010).


114

113

59

moliwociach technologicznych Rosja, s dalsze wysiki na rzecz zachowania statusu mocarstwa jdrowego115. Rwnie polski analityk podkrela, i wobec zachodzcych zjawisk w rodowisku midzynarodowym (wzrost znaczenia siy militarnej, kryzys organizacji bezpieczestwa midzynarodowego) odpowiedzi Rosji jest podwyszenie znaczenia si jdrowych jako najwaniejszego elementu polityki obrony Federacji Rosyjskiej116. Za pogldy reprezentatywne dla wyszego szczebla dowdcw rosyjskich mona uzna tezy goszone przez wspomnianego gen. M. Gariejewa, ktry mimo podeszego wieku (urodzony w 1923 r.) do dzi oficjalnie peni funkcj prezydenta Akademii Nauk Wojskowych ( ). W artykule z 2009 roku pt. 117, nie tylko stwierdza on, e bro jdrowa nadal jest podstawowym czynnikiem powstrzymujcym imperialistyczne pastwa od wzniecenia trzeciej wojny wiatowej, ale rwnie krytykuje opini o koniecznoci ograniczenia si ldowych. W obu tych elementach wyranie odnosi si wic do postulatw zgaszanych przez gen. Slipczenko. Za gwne zagroenia dla Rosji gen. Gariejew uznaje dywersyjne dziaania innych pastw w jej bezporednim ssiedztwie: kolorowe rewolucje oraz lokalne wojny i konflikty wywoywane przez Zachd, ktre pozwalaj wrogom Rosji po kawaku realizowa swoje strategiczne cele. Zasadniczym za ich deniem jest zagarnicie zasobw surowcw energetycznych znajdujcych si na terenie Rosji. W tym schemacie gen. Gariejew umieszcza wojn rosyjsko-gruziska z 2008 roku i podkrela jak wan rol odegray w niej tradycyjne metody prowadzenia walki:
, , , , 118. (podkrelenie oryginalne)

Nie przekonuj te gen. Gariejewa argumenty wynikajce z prostej obserwacji, e kraje zachodnie (demokratyczne) wspczenie gwny na ., XXI , , 8/2007, s. 15. 116 Wyciszkiewicz E., Strategia nuklearna Federacji Rosyjskiej, Biuletyn PISM 5(193)/2004, s. 1064. 117 .., , , 4/2009. 118 Ibidem, s. 8.
115

60

cisk kad na walk poprzez precyzyjne uderzenia z powietrza, jak miao to miejsce w Jugosawii oraz Iraku i w tym kontekcie dziaania rosyjskie w Gruzji byy realizowane wedug zaoe z innej epoki. Prezydent Akademii Nauk Wojskowych odpowiada:
, , , , , . , 119.

W tym kontekcie postulaty gen. Gariejewa, by np. stworzy poczony system obrony powietrznej i kosmicznej kraju, by dokona informatyzacji armii itd., mog by docenione jedynie przy zachowaniu wiadomoci, i zdoaj one podnie siy rosyjskie na wyszy poziom technologiczny ale cigle w ramach form prowadzenia walki charakterystycznych dla czasw wojen czwartego i pitego pokolenia wg definicji gen. Slipczenko (a wic wojen epoki przemysowej i nuklearnej). Nowe otoczenie midzynarodowe i zamiany w sposobie prowadzenia walki zmusiy rosyjskich teoretykw do zajcia si jeszcze jednym aspektem z zakresu bezpieczestwa militarnego pastwa. Chodzi mianowicie o tak zwane zagroenia asymetryczne120 przeradzajce si w asymetryczne konflikty czy asymetryczne wojny. W najprostszym ujciu chodzi tu o paradoksalny charakter stosunkw, w ktrych sabszy podmiot ma moliwo zada powane straty i nawet narzuci swoj wol silniejszemu; silniejszy za podmiot nie zawsze jest w stanie broni swoich interesw i podporzdkowa sobie podmiot sabszy121. Asymetria przy tym moe by pojmowana bardzo rnie i dotyczy zarwno statusu obydwu podmiotw (pastwowe przeciw niepastwowym, regularna armia przeciw niesformalizowanym grupom zbrojnym) czy sposobw prowadzenia walki (walka regularna tradycyjnymi rodkami przeciw dziaaniom dywersyjnym czy terrorystycznym przeprowadzanym wszelkimi moliwymi rodkami).

Ibidem, s. 9. Pojcie to wywouje uzasadnione spory gdy de facto nigdy nie maj miejsca konflikty symetryczne, siy przeciwnikw zawsze s zrnicowane. 121 ., , , [Internet:] http://www.intertrends.ru/nineth/007.htm (15.08.2010); por. ., ., , " ", [Internet:] http://www.strana-oz.ru/?numid=26&article=1135 (15.08.2010).
120

119

61

W warunkach rosyjskich zagroenia asymetryczne w gwnej mierze dotycz konsekwencji jakie rodzi potencja konfliktowy wystpujcy na Kaukazie Pnocnym. Problemem tym zaj si m. in. D. Chalidow122, specjalista w zakresie etnopolityki i islamu. Cenne w jego wywodach jest to, e oprcz wartociowej charakterystyki terroryzmu islamskiego na tle procesw zachodzcych we wspczesnym wiecie zwrci uwag na szersze aspekty przyczyn wystpowania ekstremizmu religijnego i narodowociowego na Kaukazie Pnocnym. Chalidow stwierdza, e w metodach zwalczania terroryzmu i neutralizowania jego liderw w Rosji widoczne s bdne tendencje, ktre terroryzmowi z gry nadaj rol staego czynnika politycznego w yciu kraju. W dziaalnoci odpowiednich struktur pastwowych widoczne jest swego rodzaju rozdwojenie i wewntrzna sprzeczno: z jednej strony podejmowane s dziaania na rzecz integracji Czeczenw i caej ludnoci Pnocnego Kaukazu z reszt spoeczestwa, z drugiej za ma miejsce terror i bezprawne represje wobec caych okrelonych grup ludnoci (czy to tzw. wahabitw czy to czci ludnoci uznanej za nielojaln). Do tego dochodzi informacyjny terror okrelonej czci rodkw masowej informacji, ktre prowadz polityk nakierowan na wyrzucenie poza nawias spoeczny Czeczenw, Kawkazcw i islamu w ogle. W konsekwencji prowadzi to do podziau spoeczestwa wedug kryterium etniczno-religijnego. Trzeba te, zdaniem Chalidowa, mie odwag, by stwierdzi, e wiele z atakw terrorystycznych majcych miejsce na terytorium Rosji byo w wtpliwy sposb zwizanych z islamistami. Wynikay one natomist z rozamw i wewntrznej walki w subach specjalnych; a niekiedy nawet z komercyjnych interesw (np. atak terrorystyczny na placu Puszkina w sierpniu 2000 roku oznacza usunicie caej konkurencji handlowej skadajcej si z przedsibiorcw pochodzenia kaukaskiego). Jeli podobne praktyki bd miay miejsce nadal, to problem kaukaski nabierze chronicznego charakteru. Zadaniem jest wic pozbawienie bojownikw czeczeskich jakiegokolwiek wsparcia spoecznego co wymaga przeprowadzania sumiennych i uczciwych ledztw w sprawie bezprawnych represji i znikania ludzi w rejonie konfliktw - oraz pooenia kresu praktyce szwadronw mierci w regionie, ktre generuj odpyw miejscowej modziey do obozu bojownikw123.
., : , , 10/2005, [Internet:] http://www.rau.su/observer/N10_2005/10_01.HTM (15.08.2010). 123 Ibidem.
122

62

Szczeglnie wana dla przyszych losw kraju jest zdaniem Chalidowa demaskacja si, ktre stoj za wikszoci atakw terrorystycznych i je inspiruj, a take wyranie rozgraniczenie poj islam czy Czeczeniec z pojciem terroryzm oraz przeprowadzenie monitoringu mediw dla zneutralizowania rodowisk odpowiedzialnych za rozpalanie w kraju atmosfery etnicznej i religijnej nienawici. Jeszcze bardziej naglcym zadaniem jest zasadnicza rewizja dotychczasowych metod walki z terroryzmem, w ktrych obecnie znale mona dowody na symbioz i wspzaleno midzy niektrymi strukturami sub pastwowych a aktami terroru, czsto majcymi kontrolowany charakter. To wanie polityka kontrolowanego konfliktu, podtrzymywana tak wewntrz rodowiska islamskiego jak i midzy nim a reszt spoeczestwa, nie pozwala na likwidacj socjalnej bazy terroryzmu i separatyzmu124. Postulaty D. Chalidowa naley uzna za bardzo cenne gdy nie ograniczaj si do siowych metod zwalczanie terroryzmu, ale uwzgldniaj szerokie to wystpowania zagroe asymetrycznych, przy zachowaniu wiadomoci, e w tego rodzaju niebezpieczestwach rodki wojskowe stosowane jako jedyne mog by przeciwskuteczne125. Ocena wspczesnej rosyjskiej myli wojskowej nie moe obej si bez konstatacji, i jest ona w duej mierze reaktywna wobec dokona teoretykw amerykaskich oraz e opiera si na obserwacji wojen prowadzonych przez siy zbrojne USA. Tak, jak po II wojnie wiatowej badacze sowieccy uywajc sw R. Kuniara przeuwali i trawili teoretyczne aspekty zwycistwa, tak teraz wojskowi rosyjscy prbuj przetrawi wypracowane przez Stany Zjednoczone metody prowadzenia dziaa. W generalnym ujciu rosyjska myl wojskowa nie wyrnia si niczym oryginalnym, a teoretycy prbujcy w kompleksowy sposb zaszczepi na rodzimym gruncie osignicia amerykaskie spotykaj si z do silnym oporem konserwatywnie nastawionych wojskowych.

124

Ibidem; por. ., ., , , 3/2006, [Internet:] http://www.rau.su/observer/N3_2006/3_03.HTM (15.08.2010). 125 Na temat teoretycznych i praktycznych aspektw zbrojnej walki z nielegalnymi formacjami na Kaukazie zob. ., . , 2010.

63

1.3. POSTRZEGANIE ZAGROE ZEWNTRZNYCH ORAZ PRAWO DO UYCIA SIY W DOKTRYNIE WOJENNEJ FEDERACJI ROSYJSKIEJ Doktryna wojenna pastwa rosyjskiego jest dokumentem, ktry rozwija zaoenia koncepcji bezpieczestwa narodowego w sferze militarnej. Zawiera caociow ocen sytuacji wojskowo-politycznej oraz przedstawia strategiczn prognoz sytuacji militarnej126. Mimo, e doktryna wojenna powinna by rozwiniciem dokumentu o oglniejszym zakresie, tj. koncepcji bezpieczestwa narodowego, to w warunkach rosyjskich pocztku lat dziewidziesitych tej zasady nie udao si zachowa. Doktryna wojenna pierwszej redakcji ( 127) zostaa zatwierdzona 2 listopada 1993 roku i wyprzedzia o cztery lata koncepcj bezpieczestwa narodowego, ktra nabraa mocy 17 grudnia 1997 roku, a nastpnie ulega jeszcze redakcji i zostaa wydana w nowym brzmieniu 10 stycznia 2000 roku. Pojawienie si teje nowej koncepcji bezpieczestwa oraz zmiany zachodzce w rodowisku midzynarodowym wymogy przyjcie kolejnej, nowej doktryny wojennej. Rzeczywicie to nastpio i nowy dokument128 wydany zosta 21 kwietnia 2000 roku. Kolejne dokumenty programowe tej rangi wydane zostay po upywie dekady: koncepcja bezpieczestwa narodowego wiosn 2009 roku, a doktryna wojenna129, obecnie obowizujca, 5 lutego 2010 roku. Z punktu widzenia potrzeb niniejszej pracy szczeglnie istotne s dwa aspekty doktryny wojennej Rosji w rnych jej redakcjach. Po pierwsze wane jest zanalizowanie jak zaprezentowane zostay zagroenia zewntrzne natury wojskowej. Forma definiowania zagroe wiadczy bowiem o tym, jak kremlowskie centrum decyzyjne ocenia sytuacj zewntrzn wasnego pastwa i jakie s jego granice percepcyjne. Drugi aspekt doktryny wojennej, na ktry naley zwrci uwag, to warunki, w jakich Rosja gwarantuje sobie prawo uycia siy militarnej. Dziki zbadaniu tych zapisw mona z kolei uzyska wyobraenie o tym, na ile atwe jest signieci przez Moskw do siy zbrojnej i jakie okoBryc A., Koncepcja bezpieczestwa, op. cit., s. 71. , , 19 listopada 1993 roku. 128 .. 706 21 2000 , [Internet:] 129 5 2010 , [Internet:] http://news.kremlin.ru/ref_notes/461/print (15.08.2010).
127 126

64

licznoci przynajmniej formalnie musz zaistnie, by to nastpio. cznie pozwoli to na bardziej precyzyjn ocen roli czynnika militarnego w rosyjskiej polityce zewntrznej. Wydany w 1993 roku dokument pt. Podstawowe zaoenia doktryny wojennej Federacji Rosyjskiej stwierdza, e Rosja nie postrzega adnego pastwa jako wroga, nie jest zainteresowana rywalizacj militarn o intensywnoci i skali z okresu zimnej wojny, jak rwnie nie posiada rodkw do jej prowadzenia130. Za potencjalne i realne zagroenia natury wojennej, zarwno pochodzenia zewntrznego, jak i wewntrznego dokument ten poczytuje: pretensje terytorialne innych pastw wobec FR i jej sojusznikw; realne i moliwe ogniska wojen i konfliktw lokalnych w bezporednim ssiedztwie FR; moliwo uycia broni masowej zagady przez pastwa ni dysponujce; rozprzestrzenianie tej broni oraz najwaniejszych technologii wojskowych, w poczeniu z podejmowanymi przez poszczeglne pastwa, organizacje i grupy terrorystyczne prbami ich wykorzystania do realizacji swoich celw; moliwo naruszenia rwnowagi strategicznej w wyniku nieprzestrzegania porozumie rozbrojeniowych i eskalacji zbroje; prby ingerencji w wewntrzne sprawy FR i destabilizacji wewntrznej sytuacji politycznej; amanie ustawowo zagwarantowanych praw i wolnoci, obywateli FR w innych krajach; ataki na obiekty wojskowe SZ FR zlokalizowane na terytorium innych pastw; rozszerzenie blokw i sojuszy wojskowych ze szkod dla bezpieczestwa wojskowego FR terroryzm midzynarodowy. Wymieniono rwnie w tym dokumencie czynniki wiadczce o przeradzaniu si niebezpieczestwa wojny w bezporednie zagroenie wojenne dla Federacji Rosyjskiej: gromadzenie si wojskowych u granic FR do puapu naruszajcego istniejcy stosunek si; napaci na obiekty na granicach FR lub jej sojusznikw, wywoywanie konfliktw granicznych i zbrojnych prowokacji;

130

Bryc A., Koncepcja bezpieczestwa, op. cit., s. 72-73.

65

przygotowywanie na terytorium innych pastw zbrojnych formacji przeznaczonych do przerzucenia na terytorium FR lub jej sojusznikw dziaania innych pastw, stanowice przeszkod dla funkcjonowania rosyjskich systemw zabezpieczenia Strategicznych Si Jdrowych, przede wszystkim ich komponentu kosmicznego; wkroczenie obcych wojsk na terytorium pastw ociennych, jeli nie ma to zwizku z krokami zatwierdzonymi przez Rad Bezpieczestwa ONZ lub regionalny organ bezpieczestwa zbiorowego za zgod FR131. W doktrynie wojennej z 2000 roku zabrako ju stwierdzenia, e Rosja nie postrzega adnego pastwa jako wroga i nie zamierza wykorzystywa rodkw militarnych. Zamiast tego zamieszczono oglne spostrzeenie, i groba agresji wojskowej ulega zmniejszeniu:
, , , , 132.

Charakteryzujc sytuacj midzynarodow autorzy doktryny z 2000 roku podkrelili znaczenie takich podstawowych czynnikw jak: zmniejszenie niebezpieczestwa wybuchu wojny o duym zasigu, w tym jdrowej; nasilenie narodowego, etnicznego i religijnego ekstremizmu; aktywizacja separatyzmu; rozprzestrzenianie lokalnych wojen i regionalnych wycigw zbroje; rozprzestrzenianie broni masowej zagady133. Dalej, jako najwaniejsze tendencje destabilizujce sytuacj wojskowo-polityczn doktryna z 2000 roku wymieniaa:

, op. cit., za: migielski R., Osierocona Armia. Zaoenia polityki obronnej oraz Siy Zbrojne Federacji Rosyjskiej w latach 19922004, Warszawa 2006, s. 116-117. 132 2000 ., op. cit. 133 Ibidem.

131

66

prby osabienia (ignorowania) istniejcych mechanizmw ochrony bezpieczestwa midzynarodowego (przede wszystkim ONZ i OBWE); wykorzystywanie akcji militarno-siowych w charakterze rodka interwencji humanitarnej bez sankcji Rady Bezpieczestwa ONZ, z pominiciem oglnie przyjtych zasad i norm prawa midzynarodowego; naruszenie przez poszczeglne pastwa umw i porozumie midzynarodowych w dziedzinie ograniczenia zbroje i rozbrojenia; wykorzystywanie przez uczestnikw stosunkw midzynarodowych informacyjnych i innych (w tym nietradycyjnych) rodkw i technologii w agresywnych (ekspansjonistycznych) celach; dziaalno ekstremistycznych nacjonalistycznych, religijnych, separatystycznych, terrorystycznych ruchw, organizacji i struktur; zwikszenie rozmiarw zorganizowanej przestpczoci, terroryzmu, nielegalnego obrotu broni, midzynarodowy charakter takiej dziaalnoci134. Podstawowe zagroenia bezpieczestwa militarnego ( ) wedug doktryny z 2000 roku to: terytorialne pretensje w stosunku do FR, ingerencja w wewntrzne sprawy FR; prby ignorowania interesw FR przy rozwizywaniu problemw bezpieczestwa midzynarodowego, przeciwdziaania jej umocnieniu jako jednego z centrw siy w wielobiegunowym wiecie; wystpowanie punktw zapalnych konfliktw zbrojnych, przede wszystkim w pobliu granic FR i granic jej sojusznikw; tworzenie zgrupowa wojsk (si) wiodce do naruszenia rwnowagi si w pobliu granic FR i jej sojusznikw, a take na przylegajcych do ich terytorium mrz; rozszerzenie wojskowych blokw i sojuszy ze szkod dla bezpieczestwa militarnego FR; wprowadzanie wojsk na terytoria ociennych lub przyjaznych w stosunku do FR pastw z naruszeniem Statutu ONZ; tworzenie, uzbrajanie i przygotowanie na terytoriach innych pastw zbrojnych formacji i grup w celu ich przerzutu dla dziaa na terytorium RF i jej sojusznikw;

134

Ibidem.

67

napady (zbrojne prowokacje) na obiekty wojskowe FR rozmieszczone na terytoriach innych pastw, a take na obiekty i umocnienia na granicy FR, na granicach jej sojusznikw i na wodach oceanicznych; dziaania majce na celu naruszenie globalnej i regionalnej stabilnoci, w tym drog zakcenia pracy rosyjskich systemw pastwowego i wojennego kierowania, przez zakcenie funkcjonowania Strategicznych Si Jdrowych, systemw uprzedzania o ataku rakietowym, obrony rakietowej, kontroli przestrzeni kosmicznej i zabezpieczenia ich bojowej stabilnoci, obiektw skadowania gowic jdrowych, energetyki jdrowej, atomowego i chemicznego przemysu, innych potencjalnie niebezpiecznych obiektw; wrogie, naruszajce wojskowe bezpieczestwo kraju i jej sojusznikw informacyjne (informacyjno-techniczne, informacyjnopsychologiczne) dziaania; dyskryminacja, pozbawienie praw, wolnoci i prawnych interesw obywateli FR w innych pastwach; midzynarodowy terroryzm; prba naruszenia ustroju konstytucyjnego przy uyciu przemocy; niezgodna z prawem dziaalno ekstremistycznych, nacjonalistycznych, religijnych, separatystycznych i terrorystycznych ruchw, organizacji i struktur, majcych na celu na naruszenie integralnoci terytorialnej FR, destabilizacj wewntrznej sytuacji w kraju; planowanie, przygotowywanie i urzeczywistnienie dziaa majcych na celu dezorganizacj funkcjonowania federalnych organw wadzy, napady na pastwowe, gospodarcze, wojskowe obiekty, obiekty ochrony zdrowia i infrastruktury informacyjnej; tworzenie, uzbrajanie, przygotowanie i funkcjonowanie nielegalnych formacji wojskowych; nielegalne rozprzestrzenianie (obrt) na terytorium FR broni, amunicji, adunkw wybuchowych i innych rodkw, ktre mog by wykorzystane dla urzeczywistnienia dywersji, aktw terrorystycznych, innych dziaa naruszajcych prawo; zorganizowana przestpczo, terroryzm, przemyt i inna naruszajca prawo dziaalno w rozmiarach, zagraajcych bezpieczestwu militarnemu FR135. Zarwno okrelenie destabilizujcych tendencji we wspczesnej sytuacji midzynarodowej, jak i percepcja bezporednich zagroe militarnych (rozszerzenie blokw wojskowych, tworzenie w pobliu rosyjskich
135

Ibidem.

68

granic zgrupowa wojskowych, wprowadzenie wojsk na terytorium ociennych lub przyjaznych Rosji pastw z naruszeniem Statutu ONZ) wskazuj jednoznacznie, e wedug doktryny wojennej z 2000 roku gwnego zagroenia dla Rosji upatrywano w NATO. Jest to oczywist konsekwencj nalotw Sojuszu Pnocnoatlantyckiego na Jugosawi w 1999 roku136. W dalszej kolejnoci zaniepokojenie Rosji budzi moliwo przerzutu z terytoriw ssiednich pastw ruchw ekstremistycznych, a take groba naruszenia porzdku konstytucyjnego wewntrz kraju (tj. prba zmiany wadzy), a wreszcie przestpczo midzynarodowa. Najnowsza doktryna z roku 2010 przyniosa rozrnienie na militarne niebezpieczestwa137 i zagroenia138. I tak, wrd niebezpieczestw militarnych wymienia si: starania, aby nada potencjaowi siowemu Organizacji Sojuszu Pnocnoatlantyckiego (NATO) globalnych funkcji, realizowanych z naruszeniem norm prawa midzynarodowego, by zbliy infrastruktur wojskow krajw czonkw NATO do granic FR, take poprzez rozszerzenie tego bloku; prby destabilizacji sytuacji w poszczeglnych pastwach i regionach i naruszania strategicznej stabilnoci; organizowanie wojskowych kontyngentw innych pastw (grup pastw) na terytoriach pastw ociennych dla FR i jej sojusznikw, a take w przylegych akwenach; budowanie i rozwijanie systemw strategicznej obrony przeciwrakietowej naruszajcych globaln stabilno i istniejcy stosunek si w dziedzinie rakietowo-jdrowej, a take militaryzacja przestrzeni kosmicznej, budowa strategicznych niejdrowych systemw broni precyzyjnego raenia; pretensje terytorialne wobec FR i jej sojusznikw, ingerencja w ich sprawy wewntrzne;

migielski R., Osierocona Armia, op. cit., s. 147. We prowadzeniu do doktryny jej autorzy precyzuj ten termin: , , , 2010 ., op. cit., 138 , , - ( ), () ( ), ibidem.
137

136

69

rozprzestrzenianie broni masowego raenia, rakiet i technologii rakietowych, zwikszenie liczby pastw posiadajcych bro jdrow; naruszanie przez poszczeglne pastwa ustale midzynarodowych, a take nieprzestrzeganie wczeniej zawartych umw midzynarodowych w dziedzinie ograniczenia zbroje; uycie siy zbrojnej na terytoriach pastw ociennych dla FR z naruszeniem Statutu ONZ i innych norm prawa midzynarodowego; wystpowanie punktw zapalnych i eskalacja konfliktw zbrojnych na terytoriach pastw graniczcych z FR i jej sojusznikami; rozprzestrzenianie terroryzmu midzynarodowego; pojawianie si punktw zapalnych napi midzyetnicznych (midzyreligijnych), dziaalno midzynarodowych zbrojnych radykalnych ugrupowa w regionach przylegajcych do granicy FR i granic jej sojusznikw, a take wystpowanie terytorialnych sporw, wzrost separatyzmu i zbrojnego (religijnego) ekstremizmu w poszczeglnych rejonach wiata139. Za sytuacje, ktre nios z sob realn grob wybuchu konfliktu wojennego, doktryna z 2010 roku uznaje: nage zaostrzenie si sytuacji wojskowo-politycznej (stosunkw midzypastwowych) i wytworzenie si warunkw dla uycia siy zbrojnej; prba zakcenia pracy pastwowego i wojskowego systemu kierowania FR, naruszenie funkcjonowania jej Strategicznych Si Jdrowych, systemw ostrzeganie o ataku rakietowym, kontroli przestrzeni kosmicznej, obiektw magazynowania adunkw jdrowych, energetyki atomowej, przemysu atomowego, chemicznego i innych potencjalnie niebezpiecznych obiektw; zaoenie i przygotowanie nielegalnych formacji zbrojnych, ich dziaanie na terytorium FR lub na terytoriach jej sojusznikw; demonstracja siy wojskowej w ramach wicze na terytoriach pastw graniczcych z FR lub jej sojusznikami w prowokacyjnych celach; aktywizacja dziaalnoci si zbrojnych poszczeglnych pastw (grup pastw) z przeprowadzeniem czciowej lub penej mobilizacji, przejciem organw pastwowego i wojskowego kierowania tych pastw na prac w warunkach czasu wojny140. Wymienienie z nazwy Sojuszu Pnocnoatlantyckiego na pierwszym miejscu wrd niebezpieczestw militarnych nie moe rodzi adnych
139 140

Ibidem. Ibidem.

70

wtpliwoci co do sposobu postrzegania wiata przez decydentw rosyjskich. W sferze wojskowej Rosjanie cigle pozostaj mocno skoncentrowani na rywalizacji z najwikszymi podmiotami systemu midzynarodowego i czuja si zagroeni dziaaniami Zachodu. Zagroenia asymetryczne znajduj si zdecydowanie niej: terroryzm wymieniony jest na przedostatnim miejscu, konflikty etniczne i separatystyczne na ostatnim. Widoczna jest tu dominacja mylenia kategoriami pastwowymi, mocarstwowymi i lekcewaenie zagroe o niskiej intensywnoci. Gwnym celem autorw doktryny byo wyartykuowanie jej antyzachodniego i antyamerykaskiego charakteru141. W kwestii prawa do uycia siy zbrojnej widoczna jest pewna ewolucja w stanowisku Federacji Rosyjskiej w okresie od 1993 do 2010 roku. W Podstawowych zaoeniach doktryny wojennej z 1993 roku stwierdzono, i uycie siy nastpi tylko w przypadku indywidualnej lub kolektywnej samoobrony, w przypadku zbrojnej agresji na FR, jej obywateli, Si Zbrojnych, inne wojska lub jej sojusznikw. Wicej kontrowersji wzbudziy zapisy o zasadach dopuszczajcych uycie broni jdrowej. Federacja Rosyjska zobowizaa si nie uy swej broni atomowej przeciw jakiemukolwiek pastwu stronie Ukadu o nierozprzestrzenianiu broni jdrowej (NPT) z 1 lipca 1968 roku lub pastwu niedysponujcemu tego typu broni, oprcz przypadkw: zbrojnej napaci takiego pastwa, zwizanego porozumieniem sojuszniczym z pastwem dysponujcym broni jdrow na Federacj Rosyjsk, jej Siy Zbrojne lub jej sojusznikw; wsplnych dziaa takiego pastwa wraz z pastwami posiadajcymi bro jdrow w dokonywaniu bd wspieraniu zbrojnej napaci na FR lub jej sojusznikw142. Jak zauwaa R. migielski umieszczenie w doktrynie zapisu dopuszczajcego uycie broni jdrowej jako strona pierwsza byo naruszeniem rezolucji 38/75 Zgromadzenia Oglnego NZ z 1983 roku, ktra potpiaa opracowywanie doktryn uzasadniajcych prawomocno uycia si jdrowych. Autor ten zwraca te uwag, e zachowanie moliwoci uycia siy jdrowej wobec pastwa nieposiadajcego takiej broni, ale udzielio poparcia agresji na Rosj (co szczeglnie zaniepokoio spoeczno midzynarodow) naley traktowa jako ostrzeenie dla takich mocarstw

Por. Kaczmarski M., ochowski P., Rosja przyjmuje now doktryn wojenn, Tydzie na Wschodzie. Biuletyn analityczny OSW, 6(124), s. 4-5. 142 , op. cit.; migielski R., Osierocona armia, op. cit., s. 113-114.

141

71

regionalnych jak Turcja, by nie prboway si zbyt silnie angaowa w polityk na obszarze posowieckim (Zakaukazie, Azja Centralna)143. Jeli chodzi o siy konwencjonalne, to Rosja gwarantowaa sobie prawo do ich uycia w trzech wypadkach: dla obrony suwerennoci, integralnoci terytorialnej lub innych ywotnych interesw FR w wypadku podjcia agresji przeciw niej lub jej sojusznikom; przeprowadzenia operacji pokojowych zgodnie z decyzj RB ONZ lub z midzynarodowymi zobowizaniami Rosji; zakoczenia konfliktu zbrojnego na granicach pastwa zgodnie ze zobowizaniami Rosji lub w obrbie FR jeli zagraa to jej ywotnym interesom144. Komentatorzy tych zapisw zwracali te uwag, e s one nieprecyzyjne i nie wiadomo dokadnie, co naleao rozumie pod takimi pojciami jak ywotne interesy czy midzynarodowe zobowizania. Zapisy te daway oczywicie du swobod Rosji w moliwociach uzasadniania sigania po si militarn145. Doktryna z roku 2000 nie przyniosa tak duych zmian w zakresie prawa do uycia broni jdrowej jak Podstawowe zaoenia z roku 1993. Stosowny zapis informowa, i FR pozostawia sobie prawo do uycia broni jdrowej w odpowiedzi na wykorzystanie przeciw niej i (albo) jej sojusznikw broni jdrowej i innej broni masowego zniszczenia, a take w odpowiedzi na szeroko zakrojon agresj z uyciem broni konwencjonalnej w sytuacjach krytycznych dla bezpieczestwa narodowego FR146. W swojej istocie zaoenia uycia broni jdrowej pozostay bez zmian. Pewne zmiany przynosi aktualna doktryna wojenna Rosji z 2010 roku. Rozdzia o uyciu siy militarnej przez FR rozpoczyna si od stwierdzenia, e FR uwaa za dopuszczalne uycie Si Zbrojnych i innych wojsk dla: 1. Odparcia agresji przeciw niej i (jej) sojusznikw; 2. Utrzymania (przywrcenia pokoju) na mocy decyzji RB ONZ, innych struktur bezpieczestwa zbiorowego; 3. Zabezpieczenia ochrony swoich obywateli, znajdujcych si poza granicami FR, w zgodzie z oglnie akceptowanymi zasadami i normami prawa midzynarodowego i midzynarodowymi umowami FR147.

143 144

Ibidem, s. 115. , op. cit. 145 migielski R., Osierocona armia, op. cit., s. 115. 146 (2000 .), op. cit., 147 (2010 .), op. cit.,

72

W kwestii uycia broni jdrowej zapis nowej doktryny jest niemal jednobrzmicy z zapisem z 2000 roku, z jednym tylko wyjtkiem: o ile w wypadku ataku siami konwencjonalnymi poprzednia doktryna dopuszczaa uycie broni atomowej w sytuacjach krytycznych dla bezpieczestwa narodowego FR, to aktualna doktryna mwi o sytuacji, kiedy zagroone zostao samo istnienie pastwa148. Mona wic mwi o nieznacznym ograniczeniu prawa Rosji do uycia si jdrowych. Z drugiej jednak strony, trzeba zauway, e tego samego dnia, kiedy prezydent Miedwiediew podpisa doktryn wojenn (5 luty 2010 r.) przyj te Podstawy polityki pastwowej w sferze odstraszania nuklearnego do 2020 roku ( 2020 ). Jest to dokument dokadanie precyzujcy zasady uycia broni jdrowej, ale niestety niejawny.

148

Ibidem.

73

2. ROLA STRATEGICZNYCH SI JDROWYCH W POLITYCE OBRONNEJ ROSJI

2.1. STAN ROSYJSKICH STRATEGICZNYCH SI JDROWYCH Termin siy strategiczne jest w naukach politycznych i wojskowych tyle czsto stosowany, co rzadko dokadnie definiowany. Przymiotnik strategiczny odsya nas do rodzajw wojsk oraz uzbrojenia o znaczeniu decydujcym nie tylko dla przebiegu dziaa wojennych ale i dla stanu pastwa biorcego udzia w wojnie. Uycie wojsk i broni strategicznych wprost warunkuje istnienie pastwa przeciw ktremu s wykorzystane. Z drugiej, strony groba odwetowego uycia si strategicznych moe by gwarancj bezpiecznego funkcjonowania kraju, ktry posiada tego typu rodki. Rozwj technologiczny w ubiegym stuleciu pozwoli na produkcj broni masowego raenia oraz rodkw przenoszenia adunkw bojowych na odlego tysicy kilometrw. Tym samym za strategiczne, z racji ich mierciononych moliwoci, uznano zbrojenia nuklearne. W zwizku z tym, przyj si termin strategiczne siy jdrowe. Wanym kryterium przy definiowaniu broni strategicznych sta si ich fizyczny zasig. Przyjmuje si, i strategiczne s rakiety o zasigu midzykontynentalnym, powyej 5500 tys. km, pozwalajce nieskrpowane uderzenie waciwie w dowolnym punkcie planety. Cho takie ujcie nie jest do koca przekonywujce, gdy nietrudno wyobrazi sobie kraj o niewielkiej przestrzeni yciowej, dla ktrego strategiczne znaczenie maj rakiety o zasigu, dajmy na to, 500 km. Za gwne zadanie strategicznych si jdrowych uznaje si zwykle odstraszanie potencjalnego agresora poprzez grob naniesienia na jego terytorium uderzenia, ktre wie si z niemoliwymi do przyjcia stratami. Rozwj rodkw przenoszenia adunkw bojowych pozwoli na pene wykrystalizowanie si struktury si strategicznych. Podstawowym kryterium stao si zrnicowanie sposobu bazowania rodkw przenoszenia. Na bardzo dugo przyj si podzia na tzw. triad strategiczn, w ktrej skad wchodz: 1) rodki ldowe (stacjonarne lub mobilne wyrzutnie rakiet balistycznych usytuowane na terytorium ldowym oraz same rakiety z adunkami jdrowymi), 2) rodki morskie (okrty podwodne o napdzie atomowym wraz z przenoszonymi na nich rakietami balistycznymi z adunkami jdrowymi) oraz 3) rodki powietrzne

(bombowce dalekiego zasigu wraz z przenoszonymi na ich pokadzie bombami/pociskami z adunkami jdrowymi)149. Jeli idzie o rosyjskie siy strategiczne, to ich ksztat w decydujcym stopniu okrelony jest przez wypenienie zobowiza w ramach traktatw rozbrojeniowych (zob rozdz. 2.2.1) oraz moliwoci finansowe pastwa. Struktura rosyjskich Strategicznych Si Jdrowych odpowiada tradycyjnemu podziaowi na triad jdrow i obejmuje siy ldowe (jako jedyne maj status osobnego rodzaju wojsk Wojsk Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia) oraz siy morskie i powietrzne (dziaaj w strukturze Marynarki Wojennej i Si Powietrznych, ale podlegaj bezporednioSztabowi Generalnemu). Ilociowy stan rosyjskich Strategicznych Si Jdrowych po 1990 roku przedstawia tabela 7. Tabela 7. Potencja Strategicznych Si Jdrowych Rosji w latach 1990 2012.
1990 SP GJ ICBM SLBM ALBM Razem: 1398 940 162 2500 6612 2804 855 10271 1999 SP GJ 756 328 81 1165 3540 1376 926 5842 2008 SP GJ 481 288 79 848 2027 1488 632 4147 2010 SP GJ 369 160 76 605 1247 576 844 2667 2012 SP 220260 136148 50 406458 GJ 810980 592664 400 18022044

SP rodki przenoszenia, GJ gowice jdrowe rdo: opracowanie wasne na podstawie danych portalu , [Internet:] http://russianforces.org/rus/current/ (20.08.2010) oraz monografii A. Arbatowa , , 2010, s. 230.

Dalej w pracy nastpuje szczegowy opis potencjau kadej z czci triady strategicznej, a take systemw obronnych o znaczeniu strategicznym: systemu ostrzegania o ataku rakietowym, systemu obrony przeciwrakietowej oraz systemu kontroli przestrzeni kosmicznej. Wszystkie z tych systemw wchodz obecnie w skad Wojsk Kosmicznych, dlatego

Dalej w pracy stosuje si oglnie przyjte skrty w stosunku do poszczeglnych czci triady strategicznej: ICBM midzykontynentalny rakietowy pocisk balistyczny (InterContinental Ballistic Missile), SSBN okrt podwodny o napdzie atomowym wyposaony w midzykontynentalne pociski balistyczne (Nuclear-powered ballistic missile submarine), SLBM pocisk balistyczny odpalany z okrtu podwodnego (Submarinelaunched ballistic missile), ALBM pocisk balistyczny odpalany z pokadu bombowca strategicznego (Air-launched Ballistic Missile).

149

75

za zasadne uznano powicenie osobnej czci temu rodzajowi wojsk w rozdziale powiconym Strategicznym Siom Jdrowym. 2.1.1. Wojska Rakietowe Strategicznego Przeznaczenia Wojska Rakietowe Strategicznego Przeznaczenia ( , , dalej: RWSN) w myl oficjalnych sformuowa s samodzielnym rodzajem wojsk w skadzie Si Zbrojnych Federacji Rosyjskiej, podporzdkowanym bezporednio Sztabowi Generalnemu Si Zbrojnych. Obecny swj status RWSN zyskay dziki decyzji Prezydenta FR z dnia 21marca 2001 roku150. W czasie pokoju RWSN, razem z innymi komponentami SSJ, peni zadanie odstraszania potencjalneego agresora od ataku na Federacj Rosyjsk i/lub jej sojusznikw. W czasie wojny mog by one uyte do zniszczenia poprzez uderzenia rakietowo-jdrowe kluczowych wojskowych i gospodarczych obiektw przeciwnika. Zadane w ten sposb straty byyby tak dotkliwe, i nieprzyjaciel nie byby w stanie przyj ich jako moliwych do zzakceptowania kosztw wojny lub doprowadziyby jego kraj do zupenego upadku151. Aktualnie gwnodowodzcym RWSN jest gen. Siergiej Karakajew, ktry peni t funkcj na mocy decyzji Prezydenta FR z 22 czerwca 2010 roku. Sztab Gwny RWSN znajduje si w miejscowoci Wasicha (okrg moskiewski, wg nazewnictwa wojskowego: -10). Tam te dyslokowane s samodzielne bataliony suce ochronie obiektw i zapobieganiu ewentualnej dywersji. Razem z Wojskami Kosmicznymi (o ktrych w dalszej czci) RWSN licz okoo 160 tys. onierzy i 4650 tys. cywilnych pracownikw (dane z 2008 roku)152. Wedug danych z lipca 2010 roku na uzbrojeniu RWSN znajduje si 369 midzykontynentalnych pociskw balistycznych zdolnych do przeniesienia 1247 gowic jdrowych. Szczegowe dane na temat potencjau RWSN przedstawia tabela 8. W skad RWSN wchodz trzy armie rakietowe: 27. Gwardyjska Armia Rakietowa (sztab w miecie Wadimir), 31 Armia Rakietowa (Orenburg), 33 Gwardyjska Armia Rakietowa (Omsk). W 2002 roku rozformowano 53 Armi Rakietow (Czyta). Przewiduje si take, e w cigu najbliszych lat zostanie rozformowana 31. Armia Rakietowa

150

, [Internet:] http://russianforces.org/rus/missiles/ (19.08.2010). 151 .., ..., op. cit., s. 28. 152 Ibidem.

76

z Orenburga153. Szczegowe dane w kwestii dyslokacji przedstawia tabela 9. Na uzbrojeniu RWSN znajduj si, wedug danych z lipca 2010 roku, cztery zasadnicze typy rakietowych rodkw przenoszenie gowic jdrowych. Niej zamieszczono ich szczegow charakterystyk. Jeli chodzi o stosowan nomenklatur, to naley wyjani, e po oryginalnej nazwie fabrycznej i uywanej przez wojska rosyjskie (zapisanej w alfabecie rosyjskim, np. -36 lub ) w nawiasie podano nazw stosowan przez departament obrony USA i NATO (np. SS-25 Sickle). Tabela 8. Potencja rosyjskich Wojsk Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia
Ilo raIlo gowic Ilo gowic kiet ns rakiecie razem 58 10 580 -36/362 (SS-18) 70 6 420 -100 (SS-19) 171 1 171 (SS-25) 49 1 49 -M silos (SS-27) 18 1 18 -M mobil (SS-27) 3 3 9 -24 mobil Razem 369 1247 Zrdo: , op. cit., Typ rakiety

-36/-362 (SS-18 Satan) to dwustopniowa154 rakieta na paliwo cieke. Decyzja o zaprojektowaniu i produkcji kompleksu rakietowego -36 zapada jeszcze w 1976 roku, wstpn gotowo operacyjn osign on w 1979 roku i zosta wprowadzony na uzbrojenie w latach 1979-1983. Za projekt odpowiadao Biuro Konstrukcyjne Junoje ( ) w Dniepropietrowsku na Ukrainie. W tym samym miecie znajdoway si zakady, gdzie odbywaa si produkcja. Obecnie wszelkie prace modernizacyjne odbywaj si ju w zakadach rosyjskich. Kompleks -362 jest rozwojow modyfikacj kompleksu -36 i wszed na wyposaenie w latach 1988-1992.
, op. cit. Jak wyjania encyklopedia internetowa PWN: rakieta wielostopniowa, rakieta wieloczonowa, to rakieta podzielona na kilka czonw (stopni) napdzajcych j kolejno; kady czon ma wasny silnik i materiay pdne; ostatni stopie zawiera statek kosmiczny lub (w przypadku pocisku rakietowego) gowic z adunkiem bojowym. Zob. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3965847 (15.10.2010).
154 153

77

Kada z rakiet projektu -362 jest wyposaona w 10 indywidualnie naprowadzanych gowic jdrowych (MIRV155), z ktrych jedna posiada moc 550-750 kt. Zasig rakiet tego projektu wynosi ok. 11000 km (lub wicej w przypadku wyposaenia w jednoblokow gowic). Jest to bardzo dua rakieta. Posiada nastpujce rozmiary: dugo - 35,7-38,9 m (w zalenoci od typu), rednic - 3,0 m, wag 8800 kg. Wedug wiarygodnych danych, w roku 1990 na wyposaeniu sowieckich jeszcze wojsk rakietowych znajdowao si 308 takich rakiet (3080 gowic), w 1994 roku byo ju ich 292 (2920 gowic), w roku 2000 180 (1800 gowic). W ostatnim czasie, w roku 2010, RWSN posiadaly 58 rakiet SS-18 (580 gowic). Jak wida ICBM tego typu s sukcesywnie zdejmowane z wyposaenia. Plany rozwoju RWSN zakadaj zachowanie na subie rakiet w wersji -362. W warunkach, kiedy planuje si wyduenie ich resursu do 25-30 lat, mog one pozosta w dyspozycji RWSN maksymalnie do lat 2016-2020156. -100 (SS-19 Stiletto) zaprojektowany jeszcze w pocztku lat siedemdziesitych, kompleks ten by produkowany w Zakadach im. Chruniczewa w Moskwie. Na wyposaenie wprowadzony w latach 1979-1984. Dwustopniowa rakieta na paliwo cieke projektu -100 jest wyposaona w 6 indywidualnie naprowadzanych gowic o mocy 550-750 kt kada. Zasig rakiet tego projektu wynosi 10000 km. Rozmiary: dugo 24,3 m, rednica - 2,5 m; waga 3600 kg. Jak podaj raporty, w 1990 roku rodkw przenoszenia tego typu na wyposaeniu wojsk rakietowych byo 300 (1800 gowic), w roku 1994 rwnie 300 (1800 gowic), w roku 2000 - 150 (900 gowic), w roku 2010 za 70 (420 gowic). Wida wic, e i te rakiety s powoli wycofywane s ze suby. Wedug wszelkich danych ich resurs wyduono do bardzo dugiego okresu ponad trzydziestu lat. Biorc pod uwag, i najnowsze z SS-19 wprowadzono w roku 1984, to naley przypuszcza, e Rosja bdzie zmuszona zdj je z wyposaenia w cigu najbliszych kilku lat157.

Multiple Independently Targeted Re-Entry Vehicle , op. cit.; , . . , 1998, s. 190-192; , . . . ., 2002, s. 14; Czajkowski M., Rosyjskie Siy Strategiczne AD 2010, [w:] Siy zbrojne Rosji. Aspekty polityczne spoeczne i kulturowe, red. M. Smole, w druku. 157 , op. cit.; , op. cit., s. 192-193; , op. cit., s. 15; Czajkowski M., Rosyjskie Siy Strategiczne, op. cit.
156

155

78

-2 (SS-25 Sickle) to pierwszy mobilny kompleks wyposaony w rakiet o zasigu midzykontynentalnym; decyzja o jego zaprojektowaniu zapada w 1977 roku, prac nad projektem prowadzono w Moskwie. Due problemy z produkcj tych kompleksw pojawiy si po rozpadzie ZSRS, gdy niektre czci wytwarzane byy na Biaorusi (mobilne podwozia) i Ukrainie (systemy naprowadzania). Wprowadzany by na sub stopniowo w latach 1985-1992. Cho Topol projektowany by z myl o zainstalowaniu na nim kilku indywidualnie naprowadzanych gowic (prowadzono prby nawet z czterema), to ostatecznie kada rakieta wyposaona zostaa w 1 gowic o mocy 550 kt. Jest to rakieta trzystopniowa na paliwo stae. Jej zasig to 10500 km. Posiada rozmiary: dugo 22,3 m, rednica 1,8 m; waga okoo 1000 kg. Jak wida, jest to stosunkowo niewielka rakieta, przenoszca znacznie mniejsz ilo adunkw ni projekty produkowane wczeniej. Co charakterystyczne jest to kompleks mobilny, poruszajcy si na specjalnych podwoziach koowych. Wedug oficjalnych informacji w 1990 roku na wyposaeniu sowieckich wojsk rakietowych znajdowao si 288 rodkw przenoszenia typu Topol (288 gowic), w 1994 r. ich liczba zwikszya si do 354 (354 gowic), w 2000 r. do 360 (360 gowic), za w roku 2010 na uzbrojeniu RWSN znajdowao si 171 Topoli (171 gowic). Z powyszych danych wynika, e rozpocz si proces wycofywania tego kompleksu (pierwotnie resurs tych rakiet szacowano tylko na 10 lat)158. -22 -M (SS-27 Sickle B)159 oraz jego modyfikacja R-24 to kompleks, nad ktrym prac rozpoczto na pocztku lat 90. Jest to pierwszy ICBM w caoci wyprodukowany przez Federacj Rosyjsk. Topol-M jest produkowany w dwch wariantach: stacjonarnego bazowania w silosach oraz mobilnego bazowania na podwoziach koowych. Od 1997 roku rozpoczto instalacj rakiet w silosach, pene zdolnoci osigay one od 1999 roku. Wariant mobilny Topol-M by wprowadzony po raz pierwszy na uzbrojenie w grudniu 2006 roku. W obu wersjach trzystopniowa rakieta na paliwo stae uzbrojona jest w jedn gowic o mocy 550 kt. i ma zasig 11 000 km. Posiada rozmiary: dugo 22,7 m; rednic 1,86 m; wag: 1200 kg. W roku 2010 na wyposaeniu RWSN znajduje si 49 rakiet Topol-M w silosach (49 gowic) i 18 na podwoziach koowych (18 gowic).
, op. cit.; , op. cit., s. 199-201; , op. cit., s. 17; Czajkowski M., Rosyjskie Siy Strategiczne, op. cit. 159 Istnieje te bardzo duo innych oznacze tego kompleksu.
158

79

Tabela 9. Struktura Wojsk Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia Rosji


Ilo komplekTyp kompleksu rakietosw rakietowego** wych 27. GWARDYJSKA ARMIA RAKIETOWA -100 (SS-19 Tatiszczewo: 60. DR 41 Stiletto) (-5/) 49 -M silos (SS-27) -100 (SS-19 Kozielsk: 28. Gw. DR 29 Stiletto) Wypozowo: 7. Gw. DR 18 (SS-25) (, -4) Tejkowo: 54. Gw. DR 3 -24 mobil ( ) 18 -M mobil (SS-27) Joszkar-Oa: 14. DR 27 (SS-25) 31. ARMIA RAKIETOWA -36/362 (SS-18 Dombarowskij: 13. DR 30 Satan) Ninyj Tagi: 42. DR ( , 27 (SS-25) -41, ) 33. GWARDYJSKA ARMIA RAKIETOWA Uur: 62. DR -36/362 (SS-18 28 (-4, ) Satan) Nowosybirsk: 39. Gw. DR (-95, , 36 (SS-25) ) Irkuck: 51 Gw. DR 27 (SS-25) () Barnau: 35 DR 36 (SS-25) (-2) Dywizja rakietowa*
*kolejno: miejsce dyslokacji, nazwa dywizji; w nawiasach: wojskowa nazwa bazy **zachowano pisowni w alfabecie rosyjskim, w nawiasach nazwa wg nomenklatury USA i NATO Skrty: DR- Dywizja Rakietowa, Gw. Gwardyjska, Zrdo: ,[Internet:] http://russianforces.org/rus/missiles/.

Modyfikacj kompleksu Topol-M jest projekt R-24 (SS-X29), testowany od roku 2007. Trzystopniowa rakieta na paliwo stae tego kompleksu w zaoeniu miaa by wyposaona w kilka indywidualnie naprowadzanych gowic (od 6 do 10 gowic o mocy 150-300 kt kada). 80

Wedug ostatnich danych w 2010 roku rozpoczto wprowadzanie na sub tej rakiety w wersji mobilnej. Wedug dostpnych informacji na wyposaeniu RWSN pod koniec 2010 roku znajdoway si 3 kompleksy R-24 z trzema gowicami, co oznaczaoby, e zdecydowano si jednak na wariant z jednoblokow gowic bojow (pozwala to prawdopodobnie zwikszy zasig rakiety)160. Na koniec warto doda, i po rozpadzie ZSRS na wyposaeniu rosyjskich RWSN znajdoway si przez pewien czas nastpujce kompleksy rakietowe: -100 (SS-11 Sego), PT-2 (SS-13 Savege), MP P-100 (SS-17 Spanker) wycofane ze suby w latach 90. XX wieku. A take -23 (SS-24 Scalpel), wycofany ju w XXI wieku161. 2.1.2. Morskie Siy Strategiczne Morskie siy strategiczne ( , MSS) w odrnieniu od wojsk rakietowych nie stanowi osobnego rodzaju wojsk, lecz organizacyjnie wchodz w skad Marynarki Wojennej Rosji (- , WMF). Gwnodowodzcym WMF od12 listopada 2007 roku jest adm. Wadimir Wysocki. Wedug danych z lipca 2010 roku w skadzie WMF znajduje si 12 strategicznych okrtw podwodnych o napdzie atomowym wyposaonych w midzykontynentalne rakiety balistyczne czterech typw. W sumie s one wyposaone w 160 SLBM, zdolnych do przeniesienia 576 gowic jdrowych162. Podstaw WMF tworz cztery floty: Pnocna ( ), Oceanu Spokojnego ( ), Batycka ( ) i Czarnomorska ( ), a take Flotylla Kaspijska ( ). Okrty podwodne o napdzie atomowym, wyposaone w midzykontynentalne pociski balistyczne go wchodz w skad tylko dwch flot: Pnocnej i Oceanu Spokojnego. Sztab Floty Pnocnej znajduje si w Siewieromorsku (okrg murmaski). Strategiczne okrty podwodne wyposaone w SLBM, wchodzce w skad Floty Pnocnej podporzdkowane s poczonemu dowdztwu si podwodnych, ktre zostao utworzone w lutym 2010 roku.
, op. cit.; , op. cit., s. 201-202; , op. cit., s. 18; Czajkowski M., Rosyjskie Siy Strategiczne, op. cit.; -24, , , [Internet:] http://www.armsexpo.ru/site.xp/049050052048124049052053051.html (19.08.2010). 161 , op. cit., passim. 162 Ibidem.
160

81

W skad dowdztwa wchodz cztery dywizje atomowych okrtw podwodnych. Tabela 10. Potencja Morskich Si Strategicznych Rosji
Typ okrtu Ilo okrtw SLBM na okrcie Ilo (cznie) i typ SLBM gowic na SLBM Razem gowic

pr. 667 (Delta III) pr. 667 (Delta IV) pr. 941 (Typhoon) pr. 955 RAZEM:

4 6 1* 1 12

16 16 16

64 -29 (SSN-18) 96 -29 (SS-N-23) 16 -30 ** 160

3 4 6

192 384 576

* jest to jednostka eksperymentalna, ktra nie posiada zdolnoci bojowych **Buawa dotychczas nie przesza pomylnie fazy testw, dlatego jedyny okrt klasy Borej pozostaje nieuzbrojony Zrdo: , [Internet:] http://russianforces.org/rus/navy/ (19.08.2010).

Wedug wiarygodnych danych, jednostki dyslokowane w miejscowoci Gadijewo (Zatoka Jagielnaja) obejmuj sze okrtw podwodnych projektu 667 (Delta IV): K-51 Wierchoturie, K-84 Jekatierynburg, K-407 Nowomoskowsk, K-114 Tua, K-117 Briask i K-18 Karelia. Spord wymienionych okrtw, tylko cztery znajduj si na czynnej subie. K-407 Nowomoskowsk w chwili obecnej jest w remoncie i jak si przewiduje, wrci na sub w 2011 roku163. Poza tym, spord wymienionych jednostek, remontowany jest jeszcze jeden okrt strategiczny Floty Pnocnej. Sztab Floty Oceanu Spokojnego znajduje si we Wadywostoku. Strategiczne okrty podwodne wchodzce w jej skad zebrane s w 16. Operacyjn eskadr atomowych okrtw podwodnych stacjonujc w porcie Biliuczysk (baza Rybaczyj, Zatoka Kraszennikowa, Pwysep Kamczatka). Wedug najnowszych danych w skad eskadry wchodz cztery strategiczne okrty podwodne projektu 667 (Delta III): K-211 Pietropawowsk Kamczacki, K-223Podolsk, K-433 w. Gieorgij Pobiedonosiec, K-44 Riaza przeniesiony na Kamczatk z Floty P , [Internet:] http://russianforces.org/rus/navy/ (19.08.2010).
163

82

nocnej164. Jeszcze w 2009 roku na subie pozostawa K-506 Zielionograd, obecnie wycofany cakowicie ze suby. Ponadto w skadzie WMF znajduj si kolejne dwa okrty strategiczne. Pierwszy, projektu 941 (Typhoon), mianowicie -208 Dymitr Doski, podczas remontu zosta przebudowany do prb nowej rakiety R-30 Buawa i obecnie suy tylko do celw eksperymentalnych. Drugi z kolei to najnowszy okrt projektu 955 Borej Jurij, Dogorukij, ktry ciagle jednak pozostaje nieuzbrojony z powodu przeduajcych si prac nad rakiet R-30 Buawa165. Dymitr Doski wchodzi w skad Floty Pnocnej, Jurij Dogorukij (nieuzbrojony) przechodzi prby w rejonie Morza Biaego. Jak wspomniano, na uzbrojeniu MSS Rosji znajduj si okrty podwodne czterech projektw, z czego pene zdolnoci bojowe osigaj okrty tylko dwch projektw. Niej przedstawiono charakterystyk kadego z nich, przy czym w nazewnictwie rosyjskiego producenta i floty pozostawiono zapisy w alfabecie rosyjskim (dotyczy to take nazw wyrzutni rakietowych i samych rakiet), po czym w nawiasie podano nazwy stosowane w klasyfikacji USA i NATO. Wszystkie wymienione projekty byy opracowywane w Centralnym Konstrukcyjnym Biurze Morskiej Techniki Rubin w Petersburgu ( ) i wszystkie produkowane w stoczniach w Siewierodwisku (w okrgu archangielskim; , ). Projekt 667 (Delta III) wprowadzony w skad floty w latach 1976-1982. Wyprodukowano 14 okrtw tego typu. Uzbrojony w kompleksy rakietowe -9 z 16 rakietami P-29P, ktrych zasig, w zalenoci od tego, w jak gowic s wyposaone, wynosi od 6500 do 8000 km. Wyporno w zanurzeniu 13000 m3, w wynurzeniu 10600 m3. Osigane prdkoci: 25 wzw w zanurzeniu, 13 wzw przy wynurzeniu. Moe schodzi na gboko 400 m pod wod. Zaoga skada si ze 130 marynarzy. Autonomiczno okrtu166 to 80 db. Planuje si, e wszystkie podwodne okrty tego projektu w najbliszych latach bd wycofane z MSS167. Projekt 667 (Delta IV) okrty tego typu byy wprowadzone na sub w latach 1985-1991. W sumie wyprodukowano siedem okrtw tej klasy. S wyposaone w rakietowy kompleksy rakieIbidem. Ibidem. 166 Autonomiczno okrtu oznacza jak dugo moe znajdowa si on na morzu bez koniecznoci powrotu do bazy. 167 Ibidem; , op. cit., s. 262-263.
165 164

83

towe -9 z 16 rakietami balistycznymi P-29PM. Wyporno przy wynurzeniu 11800 m3, przy zanurzeniu 13600 m3. Maksymalne zanurzenie: 400 m. Osiga prdko 13 wzw w wynurzeniu i 22-23 wzw w zanurzeniu. Zaoga skada si ze 130 marynarzy. Autonomiczno okrtu: 80 db. Zakada si, e zachowanych na subie zostan wszystkie spord aktualnie posiadanych przez WMF szeciu okrtw tego typu. Wikszo z nich zostaa w ostatnich latach zmodernizowana168. Projekt 941 (Typhoon) okrty tego projektu byy oddane do uytku floty w latach 1981-1989. W sumie wyprodukowano sze jednostek. Przy produkcji okrty uzbrojono w kompleksy rakietowe -19 z 20 rakietami P-39. Wyporno: przy wynurzeniu 24500m3, w zanurzeniu 33800 m3. Maksymalne zanurzenie: 500 m. Prdko przy wynurzeniu: 16 wzw, w zanurzeniu: 27 wzw. Zaoga 150 marynarzy. Autonomiczno okrtu: 90 db. W zwizku z upywem okresu eksploatacji wszystkie okrty podwodne tego projektu zostay wycofane ze suby. Wyjtek stanowi, jak ju wspomniano, Dymitr Doski, ktry suy obecnie do prb rakiety Buawa169. Projekt 955 - budow pierwszego okrtu tego projektu o nazwie Jurij Dogorukij rozpoczto w 1996 roku i zosta on wodowany w 2008 roku. W marcu rozpoczto budow drugiego okrtu klasy Borej, o nazwie Aleksander Newski, w 2006 trzeciego Wadimira Monomacha. W lutym 2010 roku rozpoczto te budow kolejnego okrtu o nazwie wity Mikoaj. Planuje si, i wszystkie okrty tego projektu bd uzbrojone w rakiet Buawa, ktra na razie nie wysza ze stadium prb170. Okrty wchodzce w skad MSS Rosji posiadaj trzy typy kompleksw rakietowych morskiego bazowania, z czego pen gotowo bojow zachowuj dwa z nich. Trzeci, dla rakiety P-30 Buawa, cho gotowy do eksploatacji, nie moe by wykorzystany z powodu wad konstrukcyjnych samej rakiety. Niej nastpuje charakterystyka rakiet aktualnie znajdujcych si na wyposaeniu MSS. Przy nazwach rosyjskich pozostawiono zapisy

, op. cit.; , op. cit., s. 265-267. 169 , op. cit.; , op. cit., s. 264-265. 170 , op. cit.; " ", , [Internet:] http://www.arms-expo.ru/site.xp/049057054048124049051055056053.html (19.08.2010).

168

84

w alfabecie rosyjskim, za w nawiasie podano nazwy stosowane przez USA i NATO. P-29P (SS-N-18 Stingray) jest to dwustopniowa rakieta na paliwo cieke znajdujca si na wyposaeniu kompleksw rakietowych (-9) w okrtach podwodnych klasy 667 (Delta III). Produkowana w Krasnojarsku. Wesza na uzbrojenie wraz caym kompleksem w 1979 roku. Jest wyposaona w MIRV z 3 indywidualnie naprowadzanymi gowicami jdrowymi o mocy 200 kt. kada. W tym wariancie osiga zasig 6500 km. Ma dugo: 14,1 m, rednic 1,8 m, wag 1650 kg. Kady okrt klasy (Delta III) moe mie na uzbrojeniu 16 takich rakiet (co daje 48 gowic jdrowych). Wedug rde w 1990 roku a arsenaach jdrowych ZSRS byo 224 takich rakiet (672 gowic), w 1994 208 (624 gowic), w 2000 192 (576 gowic), za w roku 2010 64 rakiety (192 gowic)171. P-29P (SS-N-23 Skiff) to trzystopniowa rakieta na paliwo cieke znajdujca si na wyposaeniu kompleksw rakietowych (-9M) okrtw podwodnych klasy 667 (Delta IV). Wraz z caym kompleksem wesza na uzbrojenie w 1986 roku. Kada z rakiet jest wyposaona w 4 indywidualnie naprowadzane gowice o mocy 100 kt. kada (istnieje moliwo wyposaenia tej rakiety w 10 MIRV). Ma zasig 8300 km. Posiada dugo 14,8 m, rednic 1,9 m. W wariancie 292 (jest rwnie trzystopniowa rakieta na paliwo cieke) wytwarzana od 1999 roku w celu zastpienia starszych rakiet. Na uzbrojenie nowa SLBM trafia powoli od 2006 roku (2006 r. 4 sztuki, 2007 - 12). Kady okrt klasy (Delta IV) moe przenosi 16 takich rakiet (co daje 64 gowice). Jak podaj rda od 1990 do 200 roku ilo rakiet tej klasy w MSS Rosji utrzymywaa si na poziomie 112 sztuk (razem 448 gowic jdrowych). W lipcu 2010 roku na uzbrojeniu MSS znajdowao si oficjalnie 96 rakiet tego typu (384 gowic), z czego, jeli przyj, e 2 okrty klasy (Delta IV) znajdowao si remoncie, w gotowoci bojowej teoretycznie pozostawao 64 rakiet (256 gowic). Obecnie SLBM P29P stanowi podstaw uzbrojenia MSS Rosji172. P-30 (SS-NX-30) to najnowsza, perspektywiczna trzystopniowa rakieta balistyczna na paliwo stae. Jej zasig ma wynosi 8,3 tys. km. W zaoeniu ma przenosi od 6 do 10 indywidualnie naprowadzanych gowic jdrowych. Jest przeznaczona dla okrtw klasy Borej
171

, op. cit.; , op. cit., s. 23; , op. cit., s. 284-285. 172 , op. cit.; , op. cit., s. 27; , op. cit., s. 287-288.

85

. Obecnie trwaj jej prby, ktre ju wielokrotnie koczyy si niepowodzeniem . Opnienia w pracach nad Buaw mog skutkowa tym, i okrty klasy Borej, cho wodowane o czasie, pozostan nieuzbrojone i tym samym bezuyteczne z punktu widzenia zada morskiej czci triady strategicznej. Moe to oznacza dla Rosji utrat zdolnoci odstraszania jdrowego. 2.1.3. Powietrzne Siy Strategiczne Lotnictwo strategiczne Rosji, grupujce bombowce dalekiego zasigu uzbrojone w pociski manewrujce, wchodzi w skad 37 Armii Powietrznej Naczelnego Dowdztwa (strategicznego przeznaczenia). Dowodzcy armi, gen. Igor Chworow zosta mianowany na to stanowisko 15 listopada 2002 roku. Sztab 37 Armii Powietrznej znajduje si w Moskwie. Wedug danych z lipca 2009 roku na uzbrojeniu 37 Armii Lotniczej znajduje si 76 bombowcw strategicznych dwch typw, zdolnych do przeniesienia 856 pociskw dalekiego zasigu174. Szczegowy opis potencjau lotnictwa strategicznego Rosji zawiera tabela 11. Tabela 11. Potencja lotnictwa strategicznego Rosji
Bombowiec -956 (Bear H6) -9516 (Bear H16) Ty-160 (Blackjack) RAZEM Ilo bombowcw 32 31 13 76 Ilo i typ pociskw na jednym bombowcu 6 X-55 (AS-15A) 16 X-55 (AS-15A) 12 X-55CM (AS-15-B) Razem pociskw 192 496 156 844

173

Zrdo: , [Internet:] http://russianforces.org/rus/aviation/

W skad 37. Armii Powietrznej wchodz dwie dywizje bombowe, na uzbrojeniu ktrych znajduj si strategiczne bombowce Ty-160 i Ty95MC. Poza tym 37 Armii podlegaj cztery dywizje cikich bombowcw Ty-22M3. 22 Gwardyjska Dywizja Cikich Bombowcw bazuje w Engelsie (okrg saratowski) i grupuje dwa puki: 121. Gwardyjski Puk Cikich Bombowcw (z bombowcami Ty-160) i 184. Puk Cikich Bombowcw (bombowce Ty-95MC). W sumie w skadzie tej dywizji znajduje si 13
-30, -30 330, (SS-NX-30), , , [Internet:] http://www.armsexpo.ru/site.xp/049055051051124049048055055.html (19.08.2010). 174 , [Internet:] http://russianforces.org/rus/aviation/.
173

86

bombowcw Ty-160 i 23 bombowce Ty-95MC. Ponadto do dywizji przypisany jest 203. Puk Tankowcw Powietrznych -78, ktry bazuje w Riazaniu (20 samolotw tankowcw). 326 Dywizja Cikich Bombowcw bazuje w miejscowo Ukrainka (Kraj Chabarowski, Kamczatka). w skada dywizji wchodz 78. i 182. Gwardyjskie Puki Cikich Bombowcw Ty-95MC. W sumie w bazie w Ukraince znajduje si 40 bombowcw Ty-95MC. Ponadto 37 Armii podlega centrum szkoleniowe w Riazaniu175. Na wyposaeniu lotnictwa strategicznego Rosji znajduj si dwa zasadnicze typy bombowcw: Ty-95MC (w dwch wariantach) i Ty-160. Niej przedstawiono ich krtkie charakterystyki oraz opisy pociskw, ktre maj na wyposaeniu. W podstawowym zapisie pozostawiono oznakowanie w alfabecie rosyjskim, w nawiasie podano nazw wg nomenklatury USA i NATO. -956 (Bear H6) zosta zaprojektowany w biurze konstrukcyjnym Tupolewa. Seryjna produkcja bombowca miaa miejsce w latach 1984-1991 w zakadach w Kujbyszewie (dzi Samara). Jego uzbrojenie skada si z szeciu pociskw dalekiego zasigu X-55 umieszczonych w luku bombowym. Wariant bombowca oznaczony jako -9516 moe dodatkowo przenosi 10 kolejnych pociskw tego typu podwieszonych pod skrzydami, ale znacznie ogranicza to zasig samolotu. Ty-160 (Blackjack) rwnie zosta zaprojektowany w biurze Tupolewa, produkowany natomiast seryjnie w Kazaniu w latach1984-1992 i ponownie od roku 1999. Jego uzbrojenie skada si z 12 pociskw dalekiego zasigu X-55 umieszczonych w luku bombowym. Aktualnie bombowce te przechodz modernizacj, by w przyszoci mc przenosi m. in. niejdrowe pociski manewrujce176. Poszukiwania nowych sposobw wykorzystania cikich bombowcw strategicznych wynikaj std, i w obecnych warunkach nie maj one wikszego znaczenia w stosunku do pozostaych czci triady strategicznej. W wypadku konfliktu maj mae szanse by zbliy si do terytorium USA, bardzo dobrze chronionego przez amerykaskie systemy obrony powietrznej. Pociski manewrujce dalekiego zasigu X-55 (ang. Kh-55 lub AS15A Kent) s produkowane od roku 1983 w zakadach Raduga w miecie Dubna (okrg moskiewski). W podstawowej wersji maj zasig 2500 km i przenosz adunek jdrowy o mocy 200 kt. Wersja rozwojowa tego pocisku X-55CM (AS-15B Kent) ma zasig 3000 km. W roku
Ibidem; migielski R., Osierocona armia, op. cit., s. 369; .., ..., op. cit., s. 167-169. 176 , op. cit.; , op. cit., s. 324-330, 338-340.
175

87

1999 przeprowadzono prby zmodernizowanego wariantu rakiety pod nazw X-555 i jak zapowiadano mia to by niejdrowy wariant X-55, osigajcy zasig 5000 km. Aktualnie prowadzone s prace nad zupenie nowymi pociskami manewrujcymi: X-101 (uzbrojonymi konwencjonalnie) i X-102 (z adunkiem jdrowym); ich zasig ma wynosi od 3000 do 5000 km177. 2.1.4. Wojska Kosmiczne Uzupenieniem tradycyjnej triady strategicznej s systemy o charakterze obronnym, rwnie o znaczeniu strategicznym: system ostrzegania o ataku rakietowym, system obrony przeciwrakietowej oraz system kontroli przestrzeni kosmicznej. Obecnie wszystkie te systemy wchodz w skad 3. Armii Obrony Rakietowo-Kosmicznej podporzdkowanej Wojskom Kosmicznym osobnemu od 2001 roku rodzajowi wojsk w strukturze Si Zbrojnych FR. Wedug oficjalnych sformuowa do zada Wojsk Kosmicznych naley ochrona bezpieczestwa i narodowych interesw Rosji w przestrzeni kosmicznej, obrona przed atakiem rakietowym oraz informacyjne wsparcie dla Si Zbrojnych FR (tj. prowadzenie wywiadu kosmicznego i zapewnienie cznoci i kierowania poprzez wykorzystanie sztucznych satelitw Ziemi). Zasadnicze zadania Wojsk Kosmicznych to ostrzeganie o ataku rakietowym (dziki staej kontroli rejonw startw rakiet balistycznych w USA), obrona przeciwrakietowa rejonu Moskwy, kontrola przestrzeni kosmicznej, utrzymywanie orbitalnych aparatw kosmicznych wojskowego przeznaczenia i kierowanie nimi. Sztab Wojsk Kosmicznych znajduje si w Moskwie, a dowdztwo nad ni peni gen. Oleg Ostapienko. 3 Armia Obrony Rakietowo-Kosmicznej ma swj sztab 178 w Sonecznogorsku (obwd moskiewski) . Jak podaje The Military Balance z roku 2010, Wojska Kosmiczne Rosji licz 40 tysicy onierzy179. W dyspozycji Wojsk Kosmicznych znajduj si zgodnie z oficjalnym nazewnictwem Pastwowe Kosmodromy Dowiadczalne: Plesieck w miejscowoci Mirnyj w Obwodzie Archangielskim, oraz
, op. cit.; Kh-55 Granat / AS-15 Kent, [Internet:] http://www.globalsecurity.org/wmd/world/russia/as-15-specs.htm (19.08.2010); Kh-101 / Kh-102 [Internet:] http://www.globalsecurity.org/wmd/world/russia/kh-101-specs.htm (19.08.2010). 178 .., ..., op. cit., s. 34; , [Internet:] http://russianforces.org/rus/sprn/ (20.08.2010). 179 The Military Balance, s. 222.
177

88

Bajkonur w obwodzie Kzy-Ordyskim w Kazachstanie. Do 2007 roku funkcjonowa jeszcze kosmodrom Swobodnyj w Obwodzie Amurskim. Dzi na jego bazie budowany jest nowy kosmodrom Wostocznyj, ktry ma odciy Bajkonur i w perspektywie zmniejszy koszty wynike z eksploatacji infrastruktury znajdujcej si poza granicami Rosji. Pierwsze starty rakiet z kosmodromu Wostocznyj planowane s na 2018 rok. Powane zmiany zachodz rwnie na kosmodromie Plesieck, gdzie do uytku wprowadzany jest nowy kosmiczny kompleks rakietowy Angara, obejmujcy nie tylko nowe rakiety suce do wynoszenia aparatw kosmicznych ale i ca nowoczesna infrastruktur wspomagajc180. W strukturze Wojsk Kosmicznych dziaa ponadto 153 Gwne Centrum Dowiadcze i Kierowania aparatami Kosmicznymi im. G. Titowa (Krasnoznamiensk, Obwd Moskiewski), 1 Zarzd ds. Wprowadzania rodkw Obrony Rakietowo-Kosmicznej (Krasnogorsk, Obwd Moskiewski) oraz jednostki odpowiadajce za wynoszenie i kierowanie aparatami kosmicznymi181. Na dzie dzisiejszy szacuje si, i Federacja Rosyjska dysponuje na orbicie okooziemskiej ponad 110 aparatami kosmicznymi (AK). Spord nich okoo 80% to AK wojskowego lub podwjnego (wojskowo-cywilnego) przeznaczenia, a 30% pozostaje w stadium prbnych prac w orbicie okooziemskiej. Wedug oficjalnych informacji wspomniane 30% maj stanowi satelity wyprodukowane w oparciu o innowacyjne technologie, charakteryzujce si lepszymi wynikami pracy i duszym okresem eksploatacji. Oficjalne plany mwi te o cakowitej wymianie starych rosyjskich satelitw na bardziej nowoczesne w cigu najbliszych lat. W generalnym zaoeniu nowe aparaty wynoszone w przestrze okooziemsk maj spenia rwnoczenie wojskowe i cywilne zadania, dziki czemu umoliwi si redukcje kosztw i efektywny przepyw technologii pomidzy sektorami cywilnym i wojskowym182. W ostatnich latach du uwag rosyjskie krgi decyzyjne oraz samo spoeczestwo skupiay na planach oddania do penego uytku globalnego systemu nawigacji satelitarnej (ros.,
180 ., , - , [Internet:] http://www.vpk-news.ru/39-355/concepts/novaja-kosmicheskajagavan-rossii (30.10.2010); O., -7 , , [Internet:] http://www.vpk-news.ru/3-319/2009-05-02-13-2456/10427 (30.10.2010). 181 .., ..., op. cit., s. 34-35. 182 , - , [Internet:] http://www.vpk-news.ru/39-355/front-page/rossija-za-mirnyj-kosmos (30.10.2010).

89

, ). Dla prawidowego funkcjonowania systemu nawigacji potrzebnych jest minimum 24 aparatw kosmicznych dziaajcych na orbicie okooziemskiej. Z powodu ograniczonych rodkw i szybkiej eksploatacji satelitw Rosja cigle nie dysponuje w peni efektywnym systemem nawigacji satelitarnej. W padzierniku 2010 roku w systemie GLONASS funkcjonowao 19 satelitw183. System ostrzegania o ataku rakietowym ( , , dalej: SPRN) skada si z dwch komponentw: grupy aparatw kosmicznych oraz grupy stacji radiolokacyjnych. Jeszcze w kwietniu 2010 roku w skadzie SPRN pracoway tylko trzy aparaty kosmiczne: dwa poruszajce si na wysokoeliptycznych orbitach (oznaczone jako: -2430 oraz -2446) i jeden geostacjonarny (stale znajdujcy si nad tym samym punktem Ziemi) oznakowany jako -2440. W ostatnim czasie, tj. 30 wrzenia 2010 roku, wyniesiony na orbit okooziemsk satelita oznaczony jako -2469, poruszajcy si na orbicie wysokoeliptycznej. Satelity -2430 (wyniesiony 22.10.2007 r.), -2446 (wyniesiony 2.12.2008 r.) oraz -2469 najprawdopodobniej s aparatami kosmicznymi typu 746, ktry grupuje tzw. sputniki pierwszego pokolenia, bdce czci systemu Oko (, inna nazwa: ). System ten kontroluje rejony startw rakiet balistycznych z terytorium USA, ale nie moe wykry startw rakiet bazujcych na okrtach podwodnych lub innych terytoriach. Satelity -2430, -2446 i -2469 s umieszczone na orbicie wysoko eliptycznej takim sposobem, i mog kontrolowa obszar Stanw Zjednoczonych w sumie przez 18 godzin na dob (kady maksymalnie 6 godzin na dob). Aby uzyska moliwo caodobowej obserwacji konieczne jest posiadanie w systemie co najmniej czterech satelitw. Taka sytuacja miaa miejsce tylko w latach 1987-1996. -2440 (wyniesiony 27.06.2008 r.), umieszczony na orbicie geostacjonarnej, jest aparatem kosmicznym typu 716 i w zamierzeniu ma wchodzi w skad systemu -, czasem nazywanego te -1. System ten ma wykrywa starty rakiet z kadego punktu planety: z powierzchni kontynentw, mrz i oceanw (std skrt KMO). Jednak ten globalny system kontroli startw rakiet na dzie dzisiejszy dziaa tylko fragmentarycznie bo dysponuje zaledwie jednym satelit, ktrym
183

Zob. - [Internet:] http://www.glonassianc.rsa.ru/pls/htmldb/f?p=201:5:2065690293771986::NO (30.10.2010).

90

jest wanie -2440. Zapewnia on wprawdzie caodobow obserwacj rejonw startw na terytorium USA, ale nadal poza kontrol pozostaje przestrze oceaniczna, z ktrej mog by wystrzeliwane SLBM. Informacje ze sputnikw w czasie rzeczywistym s przekazywane do bazy -15 (wie Kuriowo w obwodzie kauskim), a nastpnie, po opracowaniu do punktu dowodzenia Armii Obrony Rakietowo Kosmicznej w Sonecznogorsku, a w dalszej kolejnoci do najwyszych wadz pastwowych. Na dzie dzisiejszy szacuje si, e czas, w jakim prezydent FR moe dowiedzie si o wystrzeleniu rakiety z USA wynosi 10-15 minut. Aktualnie Rosja prowadzi badania nad satelitami wczesnego ostrzegania nowego pokolenia. Pocztek ich prb by zapowiadany na 2009 rok184. W skad naziemnego komponentu SPRN wchodz stacje radiolokacyjne, zgrupowane w samodzielne radiotechniczne wzy, spord ktrych pi znajduje si ju poza terytorium Rosji (skutek rozpadu ZSRS). Kady z wzw radiotechnicznych skada si z jednej lub kilku stacji radiolokacyjnych ( , ). Informacje zbierane przez stacje s przekazywane wprost do punktu dowodzenia w Sonecznogorsku. Szczegow struktur wzw radiotechnicznych i stacji radiolokacyjnych przedstawia tabela 11. Naley te zaznaczy, e zadania zwizane z ostrzeganiem o ataku rakietowym wypenia rwnie stacja Don-2N (-2), organizacyjnie wchodzca w skad systemu obrony przeciwrakietowej Moskwy A-135, o ktrym niej. Zamiany granic wskutek rozpadu Zwizku Sowieckiego, przez ktre utracono kontrol nad niektrymi stacjami, jak te stopniowe wyczerpywanie resursw starych stacji, zmusiy Rosj do rozpoczcia budowy nowych elementw systemw radiolokacyjnych. W 2002 roku oddano stacj typu Woga niedaleko Baranowicz na Biaorusi (Rosja na podstawie umowy z 1995 dzierawi ten obiekt na 25 lat), ktra kontroluje przestrze na kierunku zachodnim i pnocno-zachodnim (szczeglnie rejony patrolowania amerykaskich i brytyjskich okrtw podwodnych). Od lat 2006-2007 wprowadzane do uytku s jeszcze dwie stacje typu Worone: w Lechtusi (w rejonie Sankt-Petersburga) i w Armawir (Kraj Krasnojarski). Maj one zasig od 4500 do 6000 km i mog nie tylko wykrywa i obserwowa przeloty rakiet midzykontynentalnych, ale take
Ibidem; .., ..., op. cit., s. 36; -2469 , [Internet:] http://russianforces.org/rus/blog/2010/09/-2469.shtml (20.10.2010). , Gazeta.ru, [Internet:] http://www.gazeta.ru/social/2007/10/23/2259537.shtml (20.08.2010).
184

91

operacyjno-taktycznych oraz pociskw samosterujcych. Rosja planuje budow jeszcze kilku stacji projektu Worone na swoim terytorium, ktre maj stanowi elementy nowego SPRN185. Tabela 12. Stacje radiolokacyjne systemu ostrzegania o ataku rakietowym
Stacja radiolokacyjna Pocztek pracy Dniestr-m/Dniepr 1976 Oliengorsk (R-1) Daugawa 1978 Dniestr (SKPK) 1968 Myszoowka (OS-1) dwie Dniestr-M/Dniepr 1972-1976 Daria-U nie pracuje Dniestr (SKPK) 1968 Bachasz (Kazachstan) (OS-2) dwie Dniestr-M/Dniepr 1972-1976 Daria-U nie pracuje Dniepr 1979* Sewastopol (Ukraina) (RO-4) Dniepr 1979* Mukaczewo (Ukraina) (RO-5) Daria-UM Nie pracuje Daria 1984 Pieczora (RO-30) Gabala (Azerbejdan) (RO-7) Daria 1985 Baranowicze (Biaoru) Woga 2002 Lechtusi Worone-M 2006 Armawir Worone-DM 2009-2010 *eksploatowane przez Ukrain; Rosja zaprzestaa korzystania z nich.
Zrdo: , [Internet:] http://russianforces.org/rus/sprn/ (20.08.2010).

Wze

Obrona przeciwrakietowa ( , , dalej: PRO) w rejonie Moskwy (zgodnie z ukadem ABM186 z 1972 roku ZSRS i USA miay prawo do instalacji tylko jednego takiego systemu na terenie wasnego kraju) oznaczona jest jako A-135 i zostaa oddana do uytku w 1995 roku (wczeniej funkcjonowa A-35). System ten obsuguje 9 Dywizja Obrony Przeciwrakietowej wchodzca w skad 3 Armii Obrony Rakietowo-Kosmicznej.

op. cit.; Zamiana rosyjskich radarw, Raport WTO, [Internet:] http://www.altair.com.pl/start-2569 (20.08.2010); Stacje Worone tworz nowy system, Raport WTO, [Internet:] http://www.altair.com.pl/start-62 (20.08.2010); "", , , [Internet:] http://www.armsexpo.ru/site.xp/049051050056124049055051051.html (20.08.2010) . 186 Anti-Ballistic Missile Treaty.

185

92

W skad systemu wchodzi: a) stacja Don-2N odpowiadajca za zlokalizowanie rakiet nieprzyjaciela oraz ledzenie ich ruchw i nakierowanie na nie wasnych przeciwrakiet (w miejscowoci Sorfino pod Moskw); b) punkt dowodzenia i pomiaru (w Sorfino); c) silosowe kompleksy rakietowe, wyposaone w 68 antyrakiet typu 53T6 (Gazelle) przeznaczonych do przechwytu celw w atmosferze oraz 32 antyrakiety 51T6 (Gordon) przeznaczone do przechwytu celw poza atmosfer (obecnie prawdopodobnie wycofane z systemu). Antyrakiety umieszczone s w wyznaczonych rejonach pozycyjnych wok Moskwy. Antyrakiety bliskiego przechwytu umieszczone s w piciu rejonach: ytkarino (16 kompleksw), Schodnia (16), Korolew (12), Wnukowo (12) i Sorfino (12). Antyrakiety dalekiego przechwytu z kolei zainstalowane byy w dwch jednostkach: Naro-Forminsk-10 i Siergijew-Posad-15187. 53T6 (ABM-3 Gazelle) to przeciwrakieta bliskiego przechwytu zaprojektowana w Biurze Konstrukcyjnym Nowator w Jekaterynburgu. Jest to dwustopniowa rakieta na paliwo stae rozwijajca prdko od 5,2 do 5,5 km/s. Moe razi cele (zarwno rakiety balistyczne jak i samodzielnie naprowadzane gowice) w zasigu 80 km i na wysokoci od 5 do 30 km. Jej charakterystyki s bardzo zblione do rakiet wykorzystywanych w mobilnych systemach przeciwrakietowych S-300W. Jest ponadto wyposaona w gowic jdrow o mocy 10 kt, ktrej uycie wie si z wielkim niebezpieczestwem dla mieszkacw Moskwy (szacuje si e zginoby 10% ludnoci miasta a 200 km2 zostaoby skaonych plutonem)188. Wszystko to kae uzna system A-135 za nieefektywny i wrcz grony dla wasnej ludnoci, take ze wzgldu na konieczno przechowywania gowic jdrowych w rejonie Moskwy. Co wicej, mona mie wtpliwoci co do samej idei funkcjonowania obrony przeciwrakietowej stolicy Rosji skoro USA dysponuj potencjaem pozwalajcym z atwoci j przeama. System kontroli przestrzeni kosmicznej ( , , dalej: SKKP) jest obsugiwany rwnie przez specjaln dywizj z 3 Armii Obrony RakietowoKosmicznej. Podstawowym instrumentem wykorzystywanym w celu wykrycia sztucznych satelitw na niskich wysokociach okooziemskich

op. cit.; -135, , [Internet:] http://pvo.guns.ru/abm/a135.htm (20.08.2010); szerzej: . ., . , 2008, 284-310. 188 -135, , [Internet:] http://pvo.guns.ru/abm/a13501.htm#2 (20.08.2010).

187

93

i okrelenia parametrw ich orbit s wymienione ju stacje radiolokacyjne systemu ostrzegania przed atakiem rakietowym. Poza tym w skad SKKP wchodzi optyczno-elektroniczny kompleks Okno () w miejscowoci Nurek w Tadykistanie, pozwalajcy wykrywa obiekty znajdujce si na wysokoci do 40 000 km, okreli ich orbit, klas, przeznaczenie a nawet przynaleno pastwow. Kompleks w Nurek ma tak szerokie moliwoci (zasig, dokadno pomiaru), e trudno porwnywa go nawet z tradycyjnymi rodkami radiolokacyjnymi. Nie bez znaczenia jest jego unikalne pooenie na wysokoci 2200 m. n. p. m. (na terenie wydzierawionym od Tadykistanu na 49 lat, w zamian za redukcj dugu o kwot 242 mln USD). Co te istotne, kompleks ten jest stosunkowo nowoczesny technologicznie (oddany do uytku w 1999 roku) i stale podnosi si jego moliwoci. W prac SKKP wczony jest te wze radiotechniczny Krona, pooony na Pnocnym Kaukazie oraz wiele innych rodkw kontroli przestrzeni kosmicznej, w tym cywilnych, np. obserwatoria bdce w posiadaniu Rosyjskiej Akademii Nauk189. Ocena stanu Strategicznych Si Jdrowych Rosji nie moe obej si bez spostrzeenia, i o wiele lepiej rosyjski potencja jdrowy przedstawia si na papierze ni w rzeczywistoci. Przedstawione wyej informacje obrazuj ilociowy stan rosyjskiego potencjau jdrowego, jednak nie w peni odzwierciedlaj jego rzeczywiste moliwoci bojowe tak w chwili obecnej, jak i w perspektywie najbliszych lat. Najwikszym problemem s upywajce resursy rakiet i gowic, trudnoci w ich modernizacji, a take luki w systemie wczesnego ostrzegania przed atakiem rakietowym. Jeli chodzi o RWSN to trzeba podkreli, e w sytuacji, kiedy koniecznym z przyczyn bezpieczestwa staje si wycofanie ze suby rakiet SS-18, SS-19 i SS-25, stanowicych zdecydowan wikszo w arsenale rosyjskich wojsk rakietowych, produkcja i wprowadzanie nowych rakiet nastpuje w tempie wysoce niezadowalajcym. Od 1 stycznia 2000 roku do 1 czerwca 2009 roku z Wojsk Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia wywiedziono 431 ICBM z 2334 gowicami, a w ich miejsce wprowadzono tylko 42 ICBM z 42 gowica189 op. cit.; - "", , [Internet:] http://pvo.guns.ru/abm/okno.htm (20.08.2010); .., , - [Internet:] http://www.vko.ru/DesktopModules/Articles/ArticlesView.aspx?tabID=320&ItemID=364 &mid=2891&wversion=Staging (20.08.2010); A. Bryc, Rosja w XX wieku, op. cit., s. 41-42.

94

mi190. R. migielski przywouje dane z ostatnich lat: od stycznia 2007 roku do stycznia 2009 roku wywiedziono ze suby 17 rakiet SS-18, 57 rakiet SS-19 i 126 rakiet SS-25, a w zamian wprowadzono tylko 25 rakiet SS-27191. Rwnie najnowsze rakiety RS-24, po latach prb, dopiero w 2010 roku zaczy wchodzi na wyposaenie RWSN i jest wysoce wtpliwe, e bd w zadowalajcym stopniu wypenia luki powstae po wycofywanych najpniej w latach 2015-2020 rakietach SS-18 i SS-19. Powag sytuacji atwo dostrzec majc na uwadze, i rakiety SS-18 (58 sztuk) i SS-19 (70 sztuk), w chwili obecnej s rodkiem przenoszenia dla dokadnie 1000 gowic jdrowych spord wszystkich 1247 znajdujcych si w arsenale RWSN. Nawet jeli zaoy, i w cigu najbliszych lat nowe rakiety Topol-M i RS-24 bd wprowadzane regularnie na sub (obecnie Rosja jest w stanie wyprodukowa okoo 12 rakiet tego typu w jednym roku) oraz i przeduy si do granic moliwoci resurs czci spord rakiet SS-19, to i tak okoo roku 2020 potencja RWSN bdzie jeli idzie o gowice bojowe co najmniej o poow mniejszy ni w chwili obecnej (a ilo samodzielnie naprowadzanych gowic ma kluczowe znaczenie dla przeamania obrony rakietowej przeciwnika). Jest to wariant najbardziej optymistyczny, gdy zakada stae wprowadzanie nowych rakiet i maksymalne przeduanie resursu starych. Stan morskiej czci rosyjskiej triady strategicznej przedstawia si jeszcze sabiej. Spord 12 wymienionych okrtw tylko osiem pozostaje w stanie gotowoci bojowej. Dwa okrty klasy Delta IV znajduj si w remoncie, jeden okrt klasy Typhoon zosta zamieniony w jednostk eksperymentaln. Jedyny z okrtw najnowszej klasy Borej jest nieuzbrojony z powodu cigych niepowodze prb rakiety Buawa. Na zdolnoci MSS do wypeniania stawianych przed nimi zada negatywnie wpywaj dwa czynniki o decydujcym znaczeniu. Po pierwsze rosyjskie okrty podwodne przez wikszo czasu znajduj si w bazach. O ile spord amerykaskich SSBN z zasady 50% stale znajduje si na patrolach (tym samym pozostajc w gotowoci do zadania uderzenia odwetowego) to w wypadku MSS Rosji ten wskanik wynosi 10-15%, czyli 1, maksimum 2 SSBN znajdujce si na patrolach. Rosyjskie okrty przez wikszo czasu znajduj si w bazach, przez co s nieruchomymi celami, ktre w wypadku ataku jdrowego byyby zniszczone przy pierwszym uderzeniu. Po drugie, daleko idca degradacja konwencjonalnych
. ., : , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/armament/2010-02-19/1_diagnoz.html (10.10.2010). 191 migielski R., Reim kontroli strategicznych zbroje jdrowych w polityce Federacji Rosyjskiej w latach 2000-2009, Materiay Studialne PISM, Warszawa 2009, s. 20.
190

95

si morskich Rosji (o czym w kolejnym rozdziale) pozbawia SSBN Rosji waciwej ochrony od ataku ze strony okrtw nieprzyjaciela. W takiej sytuacji nawet te nieliczne rosyjskie SSBN, ktre znajdowayby si na patrolach w chwili wybuchu konfliktu maj mae szanse na przetrwanie. Aktualnie najwikszy problem dla MSS stanowi Buawa. Jeli nie zostanie ona wprowadzona na uzbrojenie w najbliszych latach, to dojdzie do sytuacji, w ktrej najnowoczeniejsze okrty podwodne klasy Borej, budowane ogromnym nakadem rodkw, bd waciwie bezuyteczne bo niewyposaone w odpowiadajce wspczesnym wyzwaniom SLBM. Rwnie w przypadku starszych okrtw gwny problem stanowi SLBM na ich uzbrojeniu (SSBN klasy Delta III zgodnie z zaoeniami doywaj swoich ostatnich lat, SSBN klasy Delta IV s natomiast sukcesywnie remontowane). SS-N-18 to rakieta, ktra wesza na uzbrojenie w latach siedemdziesitych i waciwe pewne jest jej wycofanie wraz ze wszystkimi okrtami klasy Delta III w cigu najbliszej dekady. SS-N23 rwnie pozostaje na subie ju z gr 20 lat i konieczne staje si wprowadzenie w zamian jej zmodernizowanej wersji Siniewa (jednoczenie z modernizacj okrtw Delta IV) co z kolei wie si z duymi kosztami. Przyszo morskiej czci triady strategicznej zaley od losw Buawy. Wedug ostatnich informacji, rosyjskie dowdztwo zadecydowao, i zostanie ona przyjta na uzbrojenie w chwili, gdy odsetek prb zaliczonych jako udane wyniesie 50 procent. Wymg ten zosta ju waciwie speniony: 7 i 29 padziernika 2010 roku miay miejsce dwie prby rakiety zakoczone sukcesem i bilans prb udanych i nieudanych wynosi w tej chwili 7 do 7. Pozwala to rozpocz ostatni etap sprawdzianw, polegajcy na wystrzeleniu rakiety z pokadu okrtu klasy Borej (do tej pory wykorzystywano Dmitrija Doskiego klasy Typhoon)192. Cokolwiek by nie sdzi o decyzji pastwa posiadajcego globalne ambicje mocarstwowe by przyjmowa na uzbrojenie rakiet balistyczn, ktrej wystrzelenie daje 50% szans na poraenie celu jest bardzo moliwe, i pierwszy SSBN klasy Borej zostanie wyposaony w Buaw i wejdzie do suby ju jesieni 2011 roku. Tym samym przyszo morskiej czci rosyjskiej triady strategicznej rysuje si w nieco janiejszych barwach, ni oceniano wczeniej. Przy planowym zakoczeniu budowy 3 kolejnych SSBN klasy Borej (s to waciwie jednostki ju nieco zmodyfikowanego projektu 955A) i utrzymaniu na
192

"" , internetowy serwis informacyjny Lenta.ru, [Internet:] http://lenta.ru/news/2010/10/29/accept/ (30.10.2010).

96

subie wszystkich szeciu SSBN klasy Delta IV z rakietami Siniewa (nawet biorc pod uwag, i rotacyjnie co najmniej dwa z nich znajduj si w remoncie) Rosji moe uda si w perspektywie najbliszej dekady utrzyma swj arsena SLBM na obecnym poziomie. Wycofanie 4 SSBN Delta III z rakietami SS-N-18 zostanie zrekompensowane wprowadzeniem 4 SSBN klasy Boriej z Buaw. Co wane: o ile rakieta SS-N-18 moga przenosi 3 gowice jdrowe, to Buawa przenosi ich 6. Tym samym 4 okrty Borej bd wyposaone w rakiety z czn iloci 384 gowic. Jeli doda do tego 256 gowice znajdujce si na rakietach Siniewa zainstalowanych na okrtach Delta IV, to otrzymujemy cznie 640 gowic jdrowych umieszczonych na nowoczesnych rodkach przenoszenia (tj. cznie na 128 rakietach). To wyranie wicej ni posiada Rosja w chwili obecnej. Powyszy scenariusz jest optymistyczny, tzn. zakada terminow realizacj planw budowy okrtw i produkcji rakiet. Jest on jednak moliwy do wykonania, szczeglnie jeli uwzgldni ostatnie zapowiedzi zwikszenia finansowania na rzecz Strategicznych Si Jdrowych. Wzmocnienie morskiej czci triady strategicznej w perspektywie najbliszego dziesiciolecia pozwolioby w jakim stopniu zniwelowa zmniejszenie potencjau Wojsk Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia i przynajmniej nominalnie zachowa parytet w potencjale jdrowym z USA. Dotychczasowe dowiadczenia (przecigajca si budowa Jurija Dogorukowa, opnienia w pracach nad Buaw) za rwnie realny ka uzna jednak i scenariusz pesymistyczny, w ktrym budowa kolejnych okrtw bdzie realizowana z opnieniem a wycofanie okrtw klasy Delta III nastpi szybciej ni zakadano. Wwczas morskie siy strategiczne waciwie nie bd w stanie peni swoich zada a rosyjskie zdolnoci odstraszanie jdrowego zostan jeszcze bardziej zanione. Stosunkowo dobrze przedstawia si sytuacja w Lotnictwie Strategicznym. Cho bombowce Tu-195 i Tu-160 nie s maszynami najnowoczeniejszymi (z lat 1984-1992), to w swojej klasie uznawane s za najlepsze na wiecie. Problem jednak stanowi z jednej strony wysokie koszty utrzymania tych maszyn oraz przeszkolenia zaogi, a z drugiej malejce znaczenie powietrznej czci triady strategicznej w warunkach daleko idcego wzmocnienia po stronie amerykaskiej rodkw obrony powietrznej i antyrakietowej. Uwarunkowania te, jak si zdaje, zauwayo ju i rosyjskie dowdztwo, o czym wiadczy mog przymiarki do wyposaenia bombowcw strategicznych w nowoczesne pociski manewrujce bez adunkw jdrowych.

97

Bardzo wiele zastrzee budzi stan rosyjskiego systemu ostrzegania przed atakiem rakietowym. Cho na kierunku poudniowym, zachodnim i pnocno-zachodnim dziury wynike z utraty kliku stacji radiolokacyjnych po 1991 roku udao si zaata poprzez budow dwch stacji typu Worone, to nadal nie ma waciwych rodkw ostrzegania na kierunku wschodnim i pnocnym. Dlatego konieczna bdzie budowa nowych stacji radiolokacyjnych na Uralu oraz rosyjskim Dalekim Wschodzie193. Natomiast stan kosmicznego komponentu SPRN analitycy oceniaj go jako bliski krytycznego194. Wynika to oczywicie z maej iloci aparatw kosmicznych wyniesionych na orbit okooziemsk. Cho trzy sztuczne satelity zapewniaj caodobow obserwacj ponad 500 rejonw startw rakiet balistycznych na terytorium USA, to bez obserwacji pozostaje przestrze oceaniczna. Ponadto za wysoce niebezpieczne naley uzna uzalenienie systemu ostrzegania o ataku rakietowym od jednego w zasadzie sputnika geostacjonarnego, ktry jago jedyny kontroluje obszar USA bez przerwy. Sytuacj nieco poprawia efektywny system kontroli przestrzeni kosmicznej (dziki bazie w Nurek w Tadykistanie). W sytuacji, gdy rosyjskie Wojska Rakietowe Strategicznego Przeznaczenia zmuszone s do stopniowego ograniczania swojego potencjau, a los morskich si strategicznych uzaleniony jest od tempa wprowadzenia na uzbrojenie nowych okrtw klasy Borej z rakietami Buawa, utrzymanie przez Rosj parytetu jdrowego z USA moe okaza si trudne. Jest to jednak moliwe przy wykorzystaniu innych instrumentw w sferze aktywnoci politycznej pastwa rosyjskiego poprzez zawarcie i wprowadzenie w ycie stosownych ukadw rozbrojeniowych, ograniczajcych arsena amerykaski w stopniu adekwatnym do tego, w jakim z przyczyn technicznych i ekonomicznych kurczy si arsena rosyjski. Dlatego tak wana dla statusu Rosji jest aktywna polityka w zakresie kontroli strategicznych zbroje jdrowych. 2.2. PRIORYTETOWE ZAGADNIENIA ROSYJSKIEJ POLITYKI
W ZAKRESIE KONTROLI ZBROJE STRATEGICZNYCH

Za kluczowe dla rosyjskiej polityki w zakresie kontroli zbroje strategicznych naley uzna nastpujce zagadnienia: dialog rozbrojeniowy
193

Wilk A., Rosja rozpoczyna demonta radzieckiego systemu wczesnego ostrzegania, Tydzie na Wschodzie, [Internet:] http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-nawschodzie/2008-01-30/rosja-rozpoczyna-demontaz-radzieckiego-systemu-wczesnego(21.08.2010). 194 .., ..., op. cit., s. 41.

98

z USA w kwestii broni ofensywnych oraz prby znalezienia odpowiedzi na amerykaskie plany budowy systemu obrony przeciwrakietowej w Europie i w innych regionach wiata. Jak wida polityka Rosji wobec reimu kontroli zbroje koncentruje si niemal wycznie na stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi. W warstwie formalno-prawnej za stosunki te obracaj si wok dwch umw traktatowych: ukadu START-1 z 1991 roku w sprawie ograniczenia ofensywnego potencjau strategicznego (z umowami przeduajcymi) oraz ukadu ABM z 1972 roku (ju wypowiedzianego przez USA) w sprawie obrony przeciwrakietowej. Charakterystyczn cech rosyjskiej polityki byy prby czenia tych dwch kwestii w negocjacjach z USA, lecz strona amerykaska jednoznacznie wyartykuowaa swoje stanowisko, e problem ograniczenia strategicznego potencjau ofensywnego i plany budowy obrony przeciwrakietowej traktuje jako osobne zagadnienia. 2.2.1. Dialog rozbrojeniowy ze Stanami Zjednoczonymi Rosja (wczeniej ZSRS) oraz Stany Zjednoczone dysponuj arsenaami jdrowymi nieporwnywalnymi z potencjaem jakiegokolwiek z pozostaych pastw bdcych w posiadaniu broni nuklearnej. Tylko te dwa kraje mog wzajemnie zagrozi samemu istnieniu przeciwnika. Dlatego te porozumienia w zakresie bezpieczestwa militarnego i ograniczenia zbroje od dawna maja szczegln wag we wzajemnych relacjach Moskwy i Waszyngtonu. Jeszcze w okresie zimnej wojny podpisano: Traktat o ograniczeniu zbroje strategicznych195 (ang. SALT I, ros. -I, 1972), Traktat o zakazie rozmieszczania systemw przeciwrakietowych196 (ang. ABM, ros. , 1972), Traktat o ograniczeniu zbroje strategicznych197 (ang. SALT II, ros. -2, 1979), Traktat o likwidacji rakiet krtszego i redniego zasigu198 (ang. INF, ros. , 1987) i wreszcie

, [Internet:] http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/osv-1.txt (22.08.2010). 196 C ., [Internet:] http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/abm-treaty.htm (21.08.2010). 197 , [Internet:] http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/osv-2.txt (22.08.2010). 198 C , [Internet:] http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/rsmd.htm (22.08.2010).

195

99

Traktat o redukcji zbroje strategicznych199 (ros. START I, ros. -1, 1991). Peen opis rosyjsko-amerykaskiego dialogu rozbrojeniowego wykracza poza ramy jednego podrozdziau, dlatego skupi si naley tylko na najwaniejszych zagadnieniach. Przede wszystkim podkreli trzeba, e mimo deklarowanego przez Moskw i Waszyngton po 1991 roku braku wzajemnego poczucia zagroenia, obie strony doktryn odstraszania jdrowego cigle traktoway jako podstaw swojej polityki bezpieczestwa a potencja jdrowy poczytyway za wyznacznik wasnej pozycji mocarstwowej. Std przywizywanie duej wagi po obu stronach do zachowania rwnowagi strategicznej i zdolnoci do wykonania ataku odwetowego200. Dialog rozbrojeniowy za kadym razem oznacza wic targi o jak najlepsze rozwizania dla wasnego kraju. Doceni jednak trzeba, i konieczno redukcji olbrzymich zbroje jdrowych spotykaa si w obydwu pastwach ze zrozumieniem, a kwestie sporne wynikay w wikszoci przypadkw z chci uniknicia kosztownych zmian strukturalnych we wasnych siach jdrowych. Szczeglne znaczenie dla rozbrojenia mia traktat START I podpisany 31 lipca 1991 roku, ktry przewidywa, e kada ze stron bdzie moga posiada 1600 rodkw przenoszenia gowic nuklearnych oraz 6000 gowic na nich zainstalowanych. W wczesnych warunkach oznaczao to likwidacj ponad poowy arsenaw jdrowych w obydwu krajach, tak wic by to milowy krok w dziedzinie rozbrojenia jdrowego. Ratyfikacj traktatu skomplikowa rozpad ZSRS i pozostanie czci sowieckiego arsenau jdrowego na Biaorusi, w Kazachstanie i na Ukrainie. Konieczne stao si wczenie tych pastw w reim kontroli zbroje jdrowych. Nastpio to w maju 1992 roku podczas spotkania ministrw spraw zagranicznych, gdy Biaoru, Kazachstan i Ukraina podpisay tzw. Protok Lizboski z Rosj i Stanami Zjednoczonymi. Na mocy tego dokumentu ilo pastw bdcych stronami START I wzrosa do piciu. Trzy nowe republiki posowieckie zobowizay si do wypenienia wszystkich zobowiza ZSRR w zakresie ograniczenia zbroje strategicznych a take do przystpienia do Traktatu o nierozprzestrzenianiu broni jdrowej201 z 1968 roku jako pastwa niedysponujce broni jdrow. Po rozwiza C , [Internet:] http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/start11a.htm (22/08.2010). 200 Kaczmarski M., Problematyka zbroje i rozbrojenia, [w:] Bezpieczestwo midzynarodowe, op. cit., s. 520-521. 201 , [Internet:] http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/npt.htm (22.08.2010).
199

100

niu tych kwestii obie strony ratyfikoway START I i wszed on w ycie 5 grudnia 1994 roku na okres 15 lat. Ukad ten by bardzo szczegowy, zakada precyzyjne puapy przejciowe w okresach kilkuletnich, a take puap ostateczny, ktrego osignicie wyznaczono na 5 grudnia 2001 roku. Ponadto START I wprowadza wnikliwy reim weryfikacyjny dla monitorowania stron w zakresie wykonania postanowie ukadu. Dopuszczano a 12 rodzajw inspekcji na miejscu. Trzeba podkreli, e oprcz znaczcej redukcji potencjaw jdrowych USA i Rosji, ukad START I okaza si niezwykle wany dla kontroli arsenau byego ZSRS pozostaego na terenie Biaorusi, Kazachstanu i Ukrainy. Byo to w sumie 3400 gowic nuklearnych przenoszonych przez midzykontynentalne pociski balistyczne i bombowce dalekiego zasigu. Protok Lizboski pozwoli skupi posowiecki arsena jdrowy na terytorium Rosji202. Sprzyjajc koniunktur w zakresie rozbrojenia starano si szybko wykorzysta i w tym celu doprowadzono do podpisania (3 stycznia 1993 roku) kolejnego ukadu: START II (-2). Zakada on redukcj arsenaw do stanu 3000-3500 gowic do 2003 roku (pniej przesunito ten termin do 2007 roku). Jak si okazao szczeglne znaczenie miao postanowienie o cakowitej likwidacji wielogowicowych ICBM203. W 1997 roku na szczycie Clinton-Jelcyn w Helsinkach zainicjowano prace nad traktatem START III, ktry w zaoeniach mia ograniczy liczb gowic po obu stronach do 2000-2500 oraz wprowadzi obowizek fizycznej likwidacji gowic i rodkw przenoszenia, co uczynioby proces rozbrojeniowy nieodwracalnym204. Szanse na podpisanie START III jednak zostay utracone w momencie, gdy Rosja wypowiedziaa START II. START II po stronie rosyjskiej wzbudzi szereg zastrzee, wrd ktrych najwaniejsze to konieczno kosztownej likwidacji rakiet wielogowicowych stanowicych ponad poow rosyjskiego potencjau jdrowego, a take odmowa Stanw Zjednoczonych potwierdzenia swojej przynalenoci do ukadu ABM. Jego ratyfikacja przecigaa si latami i po stronie rosyjskiej doprowadzi do niej dopiero prezydent W. Putin w roku 2000, przekonujc Dum prostym argumentem, e nawet bez ratyfikacji START II Rosja bdzie w bliskiej perspektywie zmuszona do redukcji swojego potencjau (z przyczyn technicznych i ekonomicznych) do limitw okrelonych w tym traktacie. Ratyfikacja nastpia jednak z zastrzeeniem, i Rosja wyjdzie z ukadu START II, jeli USA wypo202

Kile Sh. N., Kontrola i nierozprzestrzenianie zbroje nuklearnych, [w:] Kontrola zbroje, rozbrojenie u progu XXI wieku, red. Rotfeld A. D., Warszawa 2002, s. 86-88. 203 Kaczmarski M., Problematyka zbroje, op. cit., s. 523. 204 Kile Sh. N., Kontrola i nierozprzestrzenianie, op. cit., s. 91-92.

101

wie ukad ABM. Przesdzio to losy traktatu START II, ktry zosta wypowiedziany przez Rosj w ten sam dzie, w ktrym formalnie USA wyszy z ukadu ABM (13 czerwca 2002 roku)205. W tym samym czasie rozpoczto ju poszukiwania nowej formuy porozumie rozbrojeniowych, co spowodowane byo niechci szczeglnie po stronie amerykaskiej, reprezentowanej przez republikanw do rozbudowanych traktatw starego, zimnowojennego jeszcze typu z wieloma szczegowymi ustaleniami i aparatem weryfikacji wykonania zapisw. 24 maja 2002 roku podpisano Traktat o redukcji strategicznych zbroje ofensywnych206 (ang. SORT, ros. ). By to bardzo krtki, oglnikowy dokument, zawierajcy ustalenie, e do koca 2012 roku obie strony ogranicz swj potencja do poziomu 1700-2200 gowic jdrowych. Traktat nie regulowa strukturalnego charakteru redukcji (tj. jakiej czci triady strategicznej i jakiego rodzaju rodkw ma dotyczy), nie przewidywa adnego harmonogramu redukcji oraz nie zakada mechanizmw ich weryfikacji. Po wypenieniu zawartych w nim postanowie, od 1 stycznia 2013 roku, mia przesta obowizywa207. W SORT potwierdzono rwnie obowizywanie START I do 5 grudnia 2009 roku. Nastpne lata upyny w duym stopniu pod znakiem sporu w stosunku do amerykaskich planw budowy tarczy antyrakietowej. W zakresie kontroli potencjaw ofensywnych obowizyway START I i SORT. Wyganicie ukadu START I kocem 2009 roku wizao si jednak z ustaniem mechanizmu weryfikacji redukcji potencjaw jdrowych (jak wspomniano, SORT weryfikacji nie przewidywa), dlatego te konieczne stao si rozpoczcie prac nad nowym traktatem. Okolicznoci sprzyjajc rokowaniom byo objcie prezydentury w USA przez Baracka Obam, ktry za cel postawi sobie podjcie dziaa na rzecz ograniczenia, a w perspektywie i likwidacji, broni jdrowej. Obama w przeciwiestwie do swojego poprzednika nie wystrzega si umw prawnie wicych w tej kwestii i by gotw wyrazi zgod na mechanizm weryfikacji postanowie traktatowych. Z kolei dla Rosji dialog rozbrojeniowy dawa moliwo zachowania parytetu z USA w obliczu i tak koniecznych redukcji potencjau strategicznego. Dla Rosji szczeglnie istotne byo wprowadzenie korzystnego sposobu liczenia gowic. Dla USA strategiczne gowice bojowe to gowice
205 206

migielski R., Reim kontroli, op. cit., passim. , [Internet:] http://www.businesspravo.ru/Docum/DocumShow_DocumID_29832.html (22.08.2010). 207 Por. Kaczmarski M, Problematyka zbroje, op. cit. S.27.

102

pozostajce w gotowoci bojowej na rodkach przenoszenia. Nie zalicza si wic do nich gowic co prawda zdjtych ze rodkw przenoszenia, ale zmagazynowanych i gotowych do ponownego zainstalowania na rakietach Minuteman III i Trident II. Taka wykadnia i praktyka doprowadzia do powstania po stronie amerykaskiej tzw. potencjau zwrotnego (zmagazynowanych gowic), podczas gdy Rosja z przyczyn technicznych musi utylizowa wasne gowice. Ponadto zaniepokojenie Rosji budzia amerykaska koncepcja Prompt Global Strike, przewidujca przezbrojenie ICBM i SLBM w gowice konwencjonalne. Wrd priorytetowych postulatw Rosji naley wic wymieni: redukcj tak gowic jak i rodkw przenoszenia (pozwolioby to zlikwidowa potencja zwrotny), zakaz przezbrajania rodkw przenoszenia broni jdrowej w gowice konwencjonalne oraz tradycyjnie powizanie umowy rozbrojeniowej ze sprzeciwem wobec amerykaskiego systemu przeciwrakietowego208. Negocjacje rozpoczto na mocy decyzji prezydentw Miedwiediewa i Obamy 1 kwietnia 2009 roku na spotkaniu w Londynie. W sumie miao miejsce dziewi rund negocjacyjnych, w zdecydowanej wikszoci majcych miejsce w Genewie. Ostatecznie ukad, znany pod potoczn nazw nowy START209, zosta podpisany przez prezydentw Rosji i USA 8 kwietnia 2010 roku w Pradze. Postanowiono w nim, e obie strony w cigu 7 lat od momentu wejcia w ycie traktatu maj zredukowa swj potencja do: a) 700 rodkw przenoszenia pozostajcych w gotowoci bojowej, b) 1550 gowic jdrowych na nich, c) cznie maksymalnie 800 wyrzutni ICBM, wyrzutni SLBM i cikich bombowcw strategicznych, zarwno tych pozostajcych w stanie gotowoci bojowej jak i nieeksploatowanych. Rozrnienie na rodki przenoszenia pozostajce w gotowoci bojowej i na zeskadowane i nieekslpoatowane zmusi USA do ograniczenia potencjau zwrotnego wskutek koniecznoci wczeniejszej ni planowano utylizacji rakiet Minuteman III i Trident II. Jest chyba najwikszy sukces Rosji w nowym START. Pozostawiono stronom moliwo samodzielnego okrelenia struktury wasnych SSJ, co te jest korzystne dla Rosjan. Nie naoono wikszych ogranicze dla modernizacji si strategicznych obu pastw: w przypadku wprowadzenia do uytku nowej rakiety naley tylko poinformowa drug stron o jej podstawowych parametrach tech208 migielski R., Amerykasko-rosyjskie negocjacje w sprawie zastpienia ukadu START 1, Biuletyn PISM, 32(564)/2009, s. 2027-2028. 209 Po stronie rosyjskiej mao precyzyjnie uywa si skrtu CHB-3. Zob. , [Internet:] http://news.kremlin.ru/ref_notes/512 (24.08.2010).

103

nicznych, odrniajcych j od poprzednich typw rodkw przenoszenia. Za niekorzystny dla Rosji z kolei uzna naley brak zakazu przezbrojenia atomowych okrtw podwodnych z wyrzutni SLBM na wyrzutnie strategicznych pociskw manewrujcych z konwencjonalnymi gowicami (pozwoli to np. na okrtach klasy Ohio w miejsce 24 SLBM zainstalowa 154 pociskw samosterujcych; nowy traktat nie nakada w tym wzgldzie adnych ogranicze ilociowych) lub uzbrojenie dotychczasowych SLBM i ICBM w wysokoprecyzyjne gowice konwencjonalne. Z drugiej strony SLBM i ICBM z konwencjonalnymi gowicami rwnie podlegaj limitowi 700 rodkw przenoszenia, tak wic nie pozwoli to USA na wyposaenie zbyt duej iloci ICBM i SLBM w wysokoprecyzyjne konwencjonalne gowice bojowe bez odczuwalnych kosztw w postaci jednoczesnego ograniczenia strategicznego potencjau jdrowego. Znacznie ograniczono, w porwnaniu ze START I, ilo inspekcji na miejscu (z 28 do 18 w cigu roku) oraz ilo obowizkowych powiadomie drugiej strony o stanie wasnych si strategicznych (np. zmianie dyslokacji): ze 152 rodzajw powiadomie do 42210. Niekorzystny dla Rosji pozostaje brak powizania w traktacie kwestii ograniczenia zbroje ofensywnych z amerykask obron przeciwrakietow. W zwizku z tym Rosja ograniczya si do wydania osobnego owiadczenia, i wyjdzie z nowego START, jeli uzna, i zagraa jej amerykaska tarcza211. W generalnej ocenie nowego traktatu podkreli trzeba, e adna radykalna zmiana nie nastpia. Ju w chwili podpisania nowego START Rosja posiadaa mniej rodkw przenoszenia ni w zapisanych w traktacie limitach, a redukcja gowic moe nastpi w bardzo krtkim czasie poprzez zdjcie czci z nich z wielogowicowych ICBM. Natomiast ustpstwa ze strony amerykaskiej w sprawie ograniczenia rodkw przenoszenia, przy jednoczesnym zachowaniu twardego stanowiska w kwestii obrony przeciwrakietowej i zagwarantowaniu moliwoci wyposaenia wasnych okrtw podwodnych w strategiczne niejdrowe pociski samosterujce wiadczy, e bro nuklearna w polityce amerykaskiej stopniowo traci sw wczeniejsz rang na rzecz najnowszych technologicznie zbroje. Rosja natomiast, jak dawniej, postrzega w broni
., ., , , , 12, 2, 2010, passim. 211 , [Internet:] http://news.kremlin.ru/ref_notes/511 (23.08.2010).
210

104

atomowej podstaw wasnego statusu. Negocjacje rozbrojeniowe na powrt iluzorycznie sytuuj j w pozycji jednego z dwch supermocarstw decydujcych o losach planety212. Jakkolwiek nie ocenia by nowego traktatu, to gwarantuje on, e strategiczny rozkad si midzy Rosj a USA pozostaje niezmieniony. Kolejnego zagroenia dla stanu rwnowagi strategicznej Rosjanie upatruj jednak w amerykaskich planach budowy tarczy przeciwrakietowej. Stanowisko Rosji wobec amerykaskiego systemu obrony przeciwrakietowej Problem amerykaskiej obrony przeciwrakietowej dla rosyjskiej polityki bezpieczestwa wynikn w momencie, gdy Stany Zjednoczone w poczuciu zagroenia atakiem jdrowym ze strony tzw. pastw zbjeckich zdecydoway si zbudowa system caociowej obrony przed atakiem z uyciem rakiet balistycznych. By do tego doprowadzi Stany Zjednoczone zmuszone byy wyj z ukadu ABM z 1972 roku, zawartego ze Zwizkiem Sowieckim. W ukadzie tym strony zobowizyway si, i ogranicz wasne systemy obrony rakietowej do instalacji wyposaonej maksymalnie w 100 antyrakiet dalekiego zasigu. Tym samym adne z pastw nie mogo zapewni sobie skutecznej ochrony caego swojego terytorium a w konsekwencji nie mogo i zdecydowa si na dokonanie pierwszego uderzenia jdrowego (gdy nie istniaa moliwo zabezpieczenia si przed atakiem odwetowym). Wzmacniao to tzw. doktryn gwarantowanego wzajemnego zniszczenia (Mutual Assured Destruction MAD), odwodzio przez dugi czas dowdztwa obu krajw od planw ataku jdrowego oraz otwierao drog do zawarcia kolejnych ukadw rozbrojeniowych (SALT i START). W koncepcji polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej z 2000 roku ukad ABM okrelono mianem kamienia wgielnego stabilizacji strategicznej w wiecie. Ukad ten stanowi rwnie podstaw bezpieczestwa Rosji, poniewa jej doktryna odstraszania jdrowego moe by skuteczna tylko wtedy, gdy druga strona nie posiada zdolnoci do odparcia ataku jdrowego. Jak wyrazi si prezydent Putin w lutym 2007 roku w Monachium: hipotetycznie zakadamy, e kiedy nadejdzie taki moment, gdy zagroenie ze strony naszych si jdrowych zostanie cakowicie zneutralizowane. A jeli tak, oznacza to, e rwnowaga zostanie cakowicie naruszona i u jednej ze stron powstanie wraenie penego bez ., , ,[Internet:] http://nvo.ng.ru/concepts/2010-04-16/1_balance.html?insidedoc (23.08.2010); Kulesa ., Traktat o ograniczeniu strategicznych arsenaw jdrowych USA i Rosji, Biuletyn PISM, 53(661)/2010, s. 2188.
212

2.2.2.

105

pieczestwa, czyli rozwie jej to rce nie tylko w lokalnych, ale i w globalnych konfliktach213. Gdy prezydentem USA zosta G. W. Bush prace nad amerykaskim systemem obrony rakietowej (Ballistic Misille Defence, BMD) nabray znacznego przyspieszenia i w grudniu 2001 roku administracja amerykaska poinformowaa o wyjciu z ukadu ABM. Wedug pierwotnych planw w skad BMD miay wchodzi: a) satelitarny system wczesnego wykrywania startu rakiety balistycznej, wspomagany przez rozlokowane na ziemi radary wczesnego ostrzegania, b) sie wysunitych poza terytorium kraju radarw ledzcych, oceniajcych te skuteczno uycia antyrakiety, c) wyrzutni antyrakiet przechwytujcych pociski dalekiego zasigu na duych wysokociach. Uzupenienie tych instalacji stanowiyby stworzone na podstawie istniejcych systemw Patriot i Aegis kompleksy przechwytujce rakiety krtkiego i redniego zasigu chronice sojusznikw USA214. Federacja Rosyjska zgosia szereg zastrzee, w szczeglnoci wobec tzw. trzeciego rejonu BMD w Europie oraz ktrego instalacje miay znale si na terytorium Polski i Czech, ale take i wobec planw budowy elementw tarczy w Azji Wschodniej (Japonia, Korea Pd., Tajwan). W generalnym ujciu czoowi rosyjscy analitycy zwracaj uwag, e amerykaskie plany naruszaj rwnowag si i prowadz do nowego wycigu zbroje. W. Dworkin (dyrektor Instytutu Gospodarki wiatowej i Stosunkw Midzynarodowych RAN) twierdzi, e odpowiedzi na budow BMD bdzie z jednej strony powikszanie potencjau jdrowego w takich krajach jak Rosja, Chiny, a moliwe, e te Indie czy Pakistan (a wic rozprzestrzenianie wertykalne), a drugiej skoni takie pastwa jak Iran czy Korea Pnocna do przypieszenia swoich prac nad produkcj broni atomowej, chemicznej czy biologicznej oraz rodkami jej przenoszenia i tym samym zwikszy ilo pastw majcych dostp do broni masowego raenia (rozprzestrzenianie horyzontalne)215. Z kolei A. Arbatow (ekspert moskiewskiego Centrum Carnegie) zwraca uwag, e budowa elementw tarczy w Europie w minimalnym stopniu zagraa jak na razie moliwociom rosyjskiego potencjau jdrowego, ale ma wyranie okrelony destabilizujcy i nawet prowoka-

migielski R., Reim kontroli, op. cit., s. 10-11, 14. Zdrada A., System obrony przeciwrakietowej Stanw Zjednoczonych, Biuletyn PISM, 38(226)/2004, s. 1193. 215 ., , [w:] : , , . . , . , 2009, s. 164.
214

213

106

cyjny charakter w stosunku do Rosji przede wszystkim w politycznym sensie216. I jak si zdaje to wanie jednostronno w postpowaniu strony amerykaskiej i polityczny wymiar decyzji o budowie tarczy w Europie jest sol w oku dla Rosjan, bardzo czuych na punkcie wasnego statusu mocarstwa o ambicjach globalnych. Czysto militarne argumenty sprzeciwu Moskwy s tu raczej drugorzdne. Brak jasno wyartykuowanego sprzeciwu wobec amerykaskiej tarczy oznaczaby zgod na jednobiegunowy model systemu midzynarodowego z USA w roli hegemona i Rosj jako pastwem zmarginalizowanym. Dlatego te protesty Moskwy brzmiay tak mocno. Ze strategicznego punktu widzenia dziesi antyrakiet (typu GBI), ktre wedug pierwszego projektu trzeciego rejonu BMD miay znale si na terytorium Polski, nie mogy stanowi powanego zagroenia dla potencjau rosyjskich Strategicznych Si Jdrowych, tak z racji ich niewielkiej iloci, jak i geograficznego pooenia w duej odlegoci od miejsc bazowania rosyjskich ICBM (w wypadku wystrzelenia kierowanych na pnoc). Powaniejsze zastrzeenia Rosjan dotycz moliwoci uzbrojenia rakiet GBI w inne gowice (by moe i jdrowe) i wykorzystanie ich jako rakiet redniego zasigu. Ponadto rakiety GBI mog by wykorzystane do niszczenia satelitw na niskich i rednich orbitach. Radar w Czechach natomiast mgby posuy do ledzenia trajektorii lotw rosyjskich ICBM wystrzeliwanych z baz w europejskiej czci Rosji a take rakiet z kosmodromu w Plesiecku. Po oddzieleniu si gowic byby w stanie rozpozna, ktre z nich s prawdziwe, a ktre tylko tzw. wabikami. W przypadku wsppracy z zainstalowanym na terenie Norwegii radarem Have Star kontrolujcym Morze Barentsa, radar w Czechach pozwoliby trzykrotnie zwikszy dokadno obserwacji SLBM wystrzelonych z rosyjskich okrtw podwodnych. Co wicej, radar w Czechach byby w stanie ledzi wszystkie transmisje elekromagnetyczne w regionie a nawet obezwadnia lub niszczy w wypadku konfliktu obiekty przy uyciu impulsw elektromagnetycznych, generowa zakcenia itd217.

., , [w:] , op. cit., s. 188. 217 migielski R., Reim kontroli, op. cit., s. 13; Pugacewicz T., System obrony przeciwrakietowej USA a stosunki polsko-rosyjskie, [w:] Wpyw tarczy antyrakietowej na pozycj midzynarodow Polski. Konsekwencje umieszczenia systemu obrony przeciwrakietowej Stanw Zjednoczonych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M.Choronickiego, A.Gruszczaka, Krakw 2009, s. 198.

216

107

Jednak trudno powiedzie czy elementy tarczy antyrakietowej w Europie faktycznie naruszyyby rwnowag strategiczn Rosji i USA. Rzeczywisty potencja rosyjskich SSJ w zasadzie pozostaje nieznany i to wanie od jego zdolnoci bojowych zaley czy BMD jest zagroeniem dla Rosji czy te nie. Oczywistym wnioskiem jest wic dla Moskwy konieczno modernizacji wasnych ofensywnych SSJ bez wzgldu na to, w jakim tempie posuwaj si prace nad BMD po stronie amerykaskiej i na ile efektywne s polityczne rodki nacisku na USA. Rosyjsk odpowiedzi na BMD maj stanowi nowe rodzaje strategicznej broni ofensywnej, zdolne przeama kad obron przeciwrakietow. Chodzi tu o opisan wyej rakiet RS-24 wyposaon w manewrujce gowice bojowe, a take o pocisk kierowany Ch-555 (ros. -155) mogcy suy do niszczenia z powierza elementw BMD. Wtpliwoci budz jednak moliwoci Rosji co do tempa produkcji tego uzbrojenia218. W sferze politycznej rosyjskie wadze rozpoczy szerok akcj wrd spoecznoci midzynarodowej i elit politycznych zainteresowanych pastw, podzielonych w swoim stosunku do BMD. Z jednej strony Rosjanie proponowali zainicjowanie wsplnego rosyjskoamerykaskiego systemu obrony przeciwrakietowej z wykorzystaniem stacji w Gabala w Azerbejdanie (byoby to bardzo trudne z najrniejszych przyczyn, tak technicznych jak i politycznych, poza tym to tylko radar bez wyrzutni antyrakiet), z drugiej za, rosyjscy wojskowi przeprowadzili propagandowy atak przedstawiajc zagroenia, jakie dla Polski i Czech w wypadku wojny zrodzi posiadanie na swoim terytorium instalacji amerykaskich219. Okolicznoci bardzo sprzyjajc dla Rosji bya zmiana administracji w Waszyngtonie i objcie funkcji prezydenta przez Baracka Obam, zainteresowanego odpreniem relacji z Rosj, akcentujcego potrzeb wielostronnych decyzji w najwaniejszych dla wiata problemach, a take silnie skoncentrowanego na zaatwieniu najbardziej palcych dla Amerykanw kwestii: interwencji w Iraku i Afganistanie oraz reform spoeczno-ekonomicznych wewntrz USA. Swoj rol odegra take fakt, e wedug ocen ekspertw, na obecnym etapie technologicznym elementy tarczy mogy okaza si nieefektywne. Ponadto w warunkach kryzysu konieczne stay si cicia wydatkw zbrojeniowych220. Nowe plany Waszyngtonu w kwestii obrony przeciwrakietowej najlepiej oddaje raport Departamentu Obrony z 1 lutego 2010 roku. Jego
218 219

migielski R., Reim kontroli, op. cit., s. 14. Ibidem, s. 15. 220 Grka-Winter B., Program obrony przeciwrakietowej nowe zaoenia administracji Baracka Obamy, Biuletyn PISM, 52(584)/ 2009, s. 2067.

108

analiza skania do wniosku, e strona amerykaska odoya na przyszo budow systemu zdolnego niszczy rakiety zasigu midzykontynentalnego i skupia si obecnie na rozwoju tzw. systemu teatru dziaa, zdolnego do przechwytywania w ostatniej fazie lotw pociskw mniejszego zasigu. System ten ma by stopniowo udoskonalany a do osignicia moliwoci niszczenia rakiet midzykontynentalnych wystrzeliwanych z Bliskiego Wschodu w stron USA. Zwraca uwag rezygnacja z uzbrojenia tarczy w nowe antyrakiety GBI, ktre jak dotd nie speniaj pokadanych w nich nadziei. Ich prby, ktre miay miejsce w styczniu 2010 roku kosztoway 200 mln dolarw i zakoczyy si niepowodzeniem. W zamian planuje si instalacj antyrakiet SM-3, bardziej efektywnych na obecnym etapie221. I tak, do koca 2011 roku (faza 1.) Amerykanie planuj oddanie douytku szeregu kompleksw przeciwrakietowych zabezpieczajcych region poudniowej Europy od ataku rakietami krtkiego i redniego zasigu222 przy pomocy systemu Aegis morskiego bazowania (z antyrakietami Standard-3 mod.1A), a take dziki budowie kilku stacji radiolokacyjnych sposobnych obsugiwa nie tylko system Aegis, ale i perspektywicznie systemy z antyrakietami GBI. Do 2015 roku (faza 2.) Amerykanie planuj wprowadzenie udoskonalonej rakiety Standard-3 mod.1B ldowego bazowania, co rozszerzy zasig obrony przeciwrakietowej. Do 2018 roku (faza 3.) przewiduje si dalsze rozszerzenie obszaru pokrycia systemem przeciwrakietowym poprzez budow na pnocy Europy kompleksw przeciwrakietowych ldowego bazowania z nowymi antyrakietami Standard-3 mod.2A. Te same rakiety wejd na wyposaenie kompleksw morskiego bazowania. W tym momencie obrona przeciwrakietowa bdzie ju w stanie niszczy rakiety redniego i poredniego zasigu. Wreszcie, do 2020 roku (faza 4.) maj na wyposaeniu znale si najnowoczeniejsze rakiety Standard-3 mod.2B zdolne do przechwytu midzykontynentalnych rakiet balistycznych wystrzeliwanych z Bliskiego Wschodu w kierunku terytorium USA. Jednoczenie stale udoskonalany bdzie informacyjny komponent obrony przeciwrakietowej, m. in. przez uruchomienie niskoorbitalnego
221 ., SM-3: , , , , [Internet:] http://www.nationaldefense.ru/284/112/index.shtml?id=4851 (22.08.2010). 222 Warto w tym miejscu przypomnie amerykaski podzia rakiet balistycznych ze wzgldu na zasig. S to: rakiety krtkiego zasigu (do 1000 km), redniego zasigu (1000-3000 km), poredniego zasigu (3000-5500 km) i midzykontynentalnego zasigu (ponad 5500km), za: Ballistic Missile Basics, [Internet:] http://www.globalsecurity.org/wmd/intro/bm-basics.htm (22.08.2010).

109

kosmicznego systemu informacji (Precision Tracking Space System, PTSS) i optyczno-elektronicznych rodkw rozpoznania z powietrza (w tym na samolotach bezzaogowych), a take przez uruchomienie stacji radiolokacyjnych nowego typu223. Po stronie rosyjskiej wrd komentatorw plany te spotkay si z jednoznacznie negatywn ocen i traktowane s przede wszystkim jako tu sowa analityka rosyjskiego MSZ prba osignicia strategicznej przewagi nad Rosj i zaplanowana akcja stanowica bezporednie zagroenie dla bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej224. Adekwatn odpowiedzi Moskwy ma by za, jak zakadano wczeniej, zwikszanie potencjau ofensywnego wasnych si jdrowych (TopolM, Buawa, RS-24) oraz instalacja rakiet krtkiego zasigu Iskander w pobliu granic wschodnioeuropejskich krajw NATO225. Jak wida problem amerykaskiej obrony przeciwrakietowej mimo chwilowego odprenia stosunkw po objciu prezydentury przez B. Obam nadal funkcjonuje w stosunkach rosyjsko-amerykaskich i pozostaje nierozstrzygnity. Majc jednoczenie na uwadze tak amerykaskie plany rozbudowy BMD w perspektywie do roku 2020, jak i przewidywany stan rosyjskiego ofensywnego potencjau jdrowego w tym samym 2020 roku mona przypuszcza, e postpujca dysproporcja strategiczna midzy dwoma mocarstwami moe doprowadzi do znaczcego zaostrzenia relacji midzy Waszyngtonem a Moskw. Dmitrij Trienin podkrela, e zapobiec temu moe tylko wsppraca USA i Rosji w budowie wsplnego systemu obrony przeciwrakietowej, przynajmniej w zakresie regionalnym w Europie (obrona przeciwrakietowa teatru dziaa) a moe i w zakresie globalnym. Wsplna tarcza w praktyce wrcz wykluczyaby moliwo, by Moskwa i USA traktoway siebie nawzajem jako przeciwniw; dla Rosji byby to ekwiwalent wejcia do NATO. Jednak jest oczywiste, e krok taki wizaby si z koniecznoci przeamania ogromnych barier psychologicznych i politycznych226.

223 ., ., , . , 2 (93), 2010, [Internet:] http://www.pircenter.org/index.php?id=1248&news=5711 (22.08.2010). 224 ., : , , 1/2010, [Internet:] http://www.nationaldefense.ru/283/308/index.shtml?id=4622 (22.08.2010). 225 Ibidem. 226 . , [Internet:] http://carnegie.ru/publications/?fa=41324 (22.08.2010).

110

3. ROLA SI KONWENCJONALNYCH W POLITYCE OBRONNEJ ROSJI

3.1. STAN ROSYJSKICH SI KONWENCJONALNYCH Struktura si konwencjonalnych Rosji jest aktualnie oparta na tradycyjnych kryteriach obszaru prowadzenia dziaa i rozrnia jako samodzielne rodzaje Si Zbrojnych (ros. ): Wojska Ldowe ( ), Siy Powietrzne ( ) oraz Marynark Wojenn (- ). Ponadto szczegln rang jako samodzielne rodzaje wojsk (ros. ) posiadaj Wojska Powietrzno-Desantowe ( ) oraz omwione w poprzednim rozdziale Wojska Rakietowe Strategicznego Przeznaczenia oraz Wojska Kosmiczne wszystkie trzy podlege bezporednio Sztabowi Generalnemu SZ RF. Prcz tego, w skad Si Zbrojnych Rosji wchodzi Ty SZ (skupiajcy wiele formacji pomocniczych, takich jak wojska kolejowe czy drogowe) oraz formacje szczeglnego przeznaczenia, z ktrych najbardziej znane to Gwny Zarzd Wywiadowczy Sztabu Generalnego SZ ( ) czy 12-y Gwny Zarzd Ministerstwa Obrony FR (12- , odpowiadajcy za kontrol obrotu, skadowanie i utylizacj wszystkich adunkw jdrowych w SZ)227. Rozkad skadu osobowego w ramach poszczeglnych rodzajw si zbrojnych i rodzajw wojsk, wg danych londyskiego International Institute for Strategic Studies, zawartych w raporcie The Military Balance 2010, przedstawia tabela 13. Naley koniecznie mie na uwadze, i w Rosji poza armi istnieje cay szereg formacji, sub specjalnych, struktur siowych, penicych najrozmaitsze zadania zwizane z zapewnieniem bezpieczestwa (take zewntrznego) pastwa ale niepodlegajcych Ministerstwu Obrony. S to, by wymieni tylko najwaniejsze: Wojska Wewntrzne Ministerstwa Spraw Wewntrznych FR228, siy Ministerstwa ds. Sytuacji Nadzwyczajnych, Federalna Suba Bezpieczestwa, Suba Wywiadu Zagranicznego

227

, , [Internet:] http://www.mil.ru/848/1045/index.shtml (25.08.2010); .., ..., op. cit., passim. 228 Wojska Wewntrzne bardzo czsto wlicza si do statystyk Wojsk Ldowych FR.

czy te Federalna Suba Ochrony (odpowiada za ochron prezydenta i rzdu). Tabela 13. Stan ilociowy Si Zbrojnych Rosji w 2010 roku Rodzaj wojsk/si zbrojnych Stan ilociowy Wojska Ldowe 360 000 Wojska Powietrzno-Desantowe 35 000 Siy Powietrzne 160 000 Marynarka Wojenna 142 000 Strategiczne Siy Jdrowe 80 000 Struktury dowodzenia i jednostki wsparcia 250 000 RAZEM 1 027 000 Rezerwa mobilizacyjna (do 50 roku ycia) ok. 20 mln Przeszkoleni w ostatnich piciu latach ok. 2 mln
rdo: The Military Balance 2010, s. 222.

Pierwsz pozycj pod wzgldem iloci funkcjonariuszy zajmuje Federalna Suba Wykonania Wyrokw Ministerstwa Sprawiedliwoci, ktrej ponad 355 tysicy pracownikw zajmuje si pilnowaniem okoo 864 tysicy ludzi zamknitych w koloniach karnych, wizieniach i aresztach ledczych. Razem wic przemys wizienny obejmuje w Rosji co najmniej 1,2 mln ludzi. Kada ze struktur siowych jest sformowana na zasadach wojskowych i doskonale uzbrojona nie tylko w bro paln, ale czsto i w ciki sprzt (bojowe wozy piechoty, transportery opancerzone). Pene spektrum rodkw sucych do zachowania bezpieczestwa pastwa mona obejrze na corocznej wystawie Interpolitex w Moskwie, gdzie prezentowany jest sprzt sucy do pacyfikowania gwatownych ruchw spoecznych. Naley jasno powiedzie, i zdecydowana wikszo struktur siowych tworzy aparat kontroli mieszkacw Rosji, a ich dziaania z zaoenia wymierzone s przeciw obywatelom wasnego kraju. W czasie wojny natomiast struktury te stanowi bezporedni rezerw dla Si Zbrojnych FR. Stan ilociowy struktur siowych Rosji przedstawia tabela 14. Upadek Zwizku Sowieckiego postawi Rosj jako jego sukcesork przed powanymi problemami. Pierwszym z nich bya konieczno radykalnej redukcji si konwencjonalnych odziedziczonych po upadym imperium, ktrych utrzymanie znacznie przewyszao moliwoci pastwa i ktrych rozmiar w zupenoci nie odpowiada nowej sytuacji geo113

strategicznej. Wedug danych Sztokholmskiego Instytutu Bada nad Pokojem armia ZSRS w poowie roku 1991 liczya 3,76 mln onierzy, z czego 60% stanowili poborowi229. Kolejnym problemem by podzia uzbrojenia midzy pastwa powstae z dawnych republik sowieckich. Tabela 14. Struktury siowe w Federacji Rosyjskiej Formacja Suba Wywiadu Zagranicznego Federalna Suba Bezpieczestwa Suba Graniczna Federalnej Suby Bezpieczestwa Federalna Suba Ochrony Wojska Wewntrzne Ministerstwa Spraw Wewntrznych* Siy wojskowe Ministerstwa ds. Sytuacji Nadzwyczajnych** Federalna Suba Wykonania Wyrokw Ministerstwa Sprawiedliwoci Federalna Agencja Budownictwa Specjalnego FR Federalna Suba Kontroli Technicznej i Eksportu Federalna Suba Kontroli Obrotu Narkotykami Federalna Suba Celna Federalna Suba Komornikw Sdowych RAZEM

Stan osobowy 15 000 66 200 165 000 11 500 190 000 40 000 355 300 30 000 1 250 36 300 19 100 45 500 Ok. 975 000

*w sumie Ministerstwo Spraw Wewntrznych FR zatrudnia 745 tys. ludzi, w tym, oprcz Wojsk Wewntrznych, ponad 460 tys. funkcjonariuszy posiadajcych stopnie oficerw suby wewntrznej lub stopnie milicyjne, a take 95 tys. cywilnych pracownikw ** w sumie Ministerstwo ds. Sytuacji Nadzwyczajnych zatrudnia okoo 370 tys. funkcjonariuszy; oprcz wspomnianych si wojskowych, skupionych w tzw. Wojskach Obrony Cywilnej ( ), skadaj si one z 3,7 tys. funkcjonariuszy formacji poszukiwawczo-ratowniczych i 9,3 tys. formacji awaryjno-ratowniczych, a take 220 tys. ludzi w jednostkach i organach Pastwowej Suby Przeciwpoarowej. rdo: opracowanie wasne na podstawie: .., ..., op. cit.

Ksztat rosyjskich si konwencjonalnych w duym stopniu uzaleniony zosta od wykonania Traktatu o konwencjonalnych siach zbrojnych

229

Za: Topolski I., Sia militarna w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Lublin 2004, s. 103.

114

w Europie (CFE-IA, ros. )230 z 1992 roku, w ktrym Rosja zadeklarowaa, e w europejskiej czci (po Ural) maksymalny puap jej wojsk konwencjonalnych wyniesie 1,45 mln onierzy. Wykonanie traktatu CFE, jak rwnie szereg zmian reformujcych struktur Si Zbrojnych FR, doprowadzio do tego, e w 2001 roku liczebno rosyjskiej armii spada do 977 tys. onierzy231 i na poziomie okoo 1 mln utrzymuje si do dzi. Finansowanie z budetu pastwowego to kolejny czynnik, ktry w zasadniczy sposb wpywa na funkcjonowanie Si Zbrojnych Rosji. Porwnanie wydatkw wojskowych wybranych pastw wiata w latach 1991-2010 (w oparciu o dane Sztokholmskiego Instytutu Bada nad Pokojem) przedstawia tabela 13. oraz wykresy 1-3. Przez wydatki wojskowe naley w tym miejscu rozumie wszystkie koszty zwizane z funkcjonowaniem resortu wojskowego. Tabela 15. Wydatki wojskowe wybranych krajw wiata w mld USD*
1990 1994 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2009 12,7 17,6 19,5 22,9 19,0 21,3 23,3 27,1 Brazylia 12,1 17,5 19,4 25,9 31,2 44,4 53,1 68,8 86,2 98,8 Chiny 14,8 15,0 18,2 21,8 22,5 26,7 28,4 32,3 36,6 Indie 72,9 55,0 51,2 51,4 50,7 48,5 46,6 46,7 48,0 Niemcy 8,2 6,3 7,3 7,0 7,3 8,1 8,8 10,6 10,8 Polska Rosja 266,0 56,8 21,0 29,7 36,6 40,6 48,4 58,3 61,0 504,5 416,5 362,2 377,2 426,9 529,6 563,5 616,0 663,2 USA *kwoty wyraono w dolarach amerykaskich wg kursu wymiany z 2008 roku (za wyjtkiem danych z roku 2009 przedstawionych wedug biecego kursu wymiennego) rdo: opracowanie wasne na podstawie danych Sztokholmskiego Instytutu Bada nad Pokojem (SIPRI), zob. The SIPRI Military Expenditure Database, [Internet:] http://milexdata.sipri.org/.

Tabela 16. Procent PKB przeznaczany na cele wojskowe w Rosji i USA


1990 1992 1994 1996 1998 2000 12,3 5,5 5,9 4,1 3,3 3,7 Rosja 5,3 4,8 4,1 3,5 3,1 3,1 USA rdo: opracowanie wasne na podstawie danych SIPRI 2002 4,4 3,4 2004 3,8 4 2006 3,6 3,9 2008 3,5 4,3

230 , [Internet:] http://www.osce.org/documents/doclib/1990/11/13752_ru.pdf (26.08.2010). 231 Topolski I., Sia militarna, op. cit., s. 106.

115

Wykres 1. Porwnanie wydatkw wojskowych ZSRS/Rosji i USA w latach 1990-2009 (w mld USD)

rdo: opracowanie wasne na podstawie danych SIPRI

Wykres 2. Porwnanie wydatkw wojskowych krajw BRIC w latach 1992-2009 (w mld USD)

rdo: opracowanie wasne na podstawie danych SIPRI

Wykres 3. Porwnanie wydatkw wojskowych Rosji, Francji, Niemiec i Polski w latach 1992-2009 (w mld USD)

rdo: opracowanie wasne na podstawie danych SIPRI

116

Powysze zestawienia wyranie unaoczniaj, w jaki sposb uwarunkowania ekonomiczne okrelaj status Si Zbrojnych Rosji w wiecie. Cho po kryzysowych latach 90., dziki przychodom z eksportu surowcw energetycznych, udao si zapewni stay wzrost wydatkw na armi, to analogiczne wydatki w USA s ponad dziesiciokrotnie wiksze (w duej mierze spowodowane to jednak byo kosztownymi operacjami w Iraku i Afganistanie). Rosja stale traci take do Chin pod wzgldem finansowania si zbrojnych. Wobec tego ostateczne osignicie trwaej przewagi Pekinu nad Moskw w dziedzinie zbroje konwencjonalnych wydaje si ju tylko kwesti czasu. Rozmiar wydatkw militarnych Rosji w 2008 roku (58,3 mld USD) plasuje j midzy takimi krajami jak Niemcy (46,7 mld USD) a Francja (66,6 mld USD). Ale i ta pozycja jest nieco mylca, gdy pastwa zachodnioeuropejskie utrzymuj na stabilnym poziomie finansowanie swoich armii, podczas gdy Rosja ma za sob okres krytycznego spadku finansowania w latach 90 (odbio si to na przykad na poziomie wyszkolenia oficerw). Z drugiej strony pozycja Rosji jest wyrane wysza, jeli uwzgldni realn si nabywcz rosyjskiej waluty. Niektrzy analitycy oceniaj nawet, i Rosja w perspektywie planw znaczcego wzrostu finansowania si zbrojnych do 2020 roku, moe zosta drugim, po USA mocarstwem militarnym wiata232. Biorc pod uwag trudnoci, jakie do tej pory spotykay Rosj z wypenieniem zaoonych programw przezbrojenia, a take stan rosyjskiego przemysu zbrojeniowego, ktry nie dysponuje w wikszoci nowymi technologiami s to chyba oceny przedwczesne. Poziom technologiczny Si Zbrojnych i przemysu zbrojeniowego Rosji jest wprost uzaleniony od moliwoci posowieckiej infrastruktury przemysowej, ktra ju dawno wyczerpaa swoje moce produkcyjne. Wielkim niedostatkiem jest brak nowych technologii i mizerne efekty w dziedzinie bada nad innowacjami. Wyniki Rosji w dziedzinie prac badawczo-rozwojowych na tle innych krajw przedstawia tabela 15. Jeli wzi pod uwag zakres zainwestowanych rodkw, tj. ilo osb zatrudnionych w placwkach naukowych oraz wysoko nakadw na prace badawczo-rozwojewe, to wyniki w postaci iloci tzw. patentw triadycznych s zatrwaajco sabe. wiadczy to o bardzo maej efektywnoci rosyjskich prac rozwojowych, co wynika z niskiego poziomu technologicznego laboratoriw badawczych, wysokiego stopnia biurokra232

Wilk A., Modernizacja po rosyjsku, Rzeczpospolita, [Internet:] http://www.rp.pl/artykul/539947.html (30.10.2010).

117

tyzacji, skupienia uwagi na pracach teoretycznych i oglnym zacofaniu rosyjskich firm233. Tabela 17. Prace badawczo-rozwojowe w wybranych krajach wiata w 2006 roku
Wydatki na prace badawczorozwojowe (% PKB) 65 1,3 1,2 Brazylia 484 1,6 1,42 Chiny 14 794 6,1 1,77 UE-27 136 b.d. 0,71 Indie Rosja 63 6,7 1,02 15 942 9,6 2,66 USA * patenty triadyczne to wynalazki, ktre otrzymuj ochron prawn w trzech najwyej rozwinitych regionach wiata: USA, UE i Japonii. Patenty triadycznie* Zatrudnieni w placwkach badawczo-rozwojowych (na 1000 zatrudnionych)
rdo: Dalak K., Rosja jako wiatowe mocarstwo, marzenia a rzeczywisto, Midzynarodowy Przegld Polityczny, 2(26)/2010, s. 150.

Sytuacja ta bezporednio przekada si na stan Si Zbrojnych Rosji. Na ostatnim posiedzeniu komisji ds. modernizacji i technologicznego rozwoju gospodarki rosyjskiej (22.09.2010 r.) sam prezydent Miedwiediew przyzna, e przedsibiorstwa zbrojeniowe ograniczaj si do optymalizacji moliwoci sowieckich projektw. Ponadto prezydent zwrci uwag, i wzrost nakadw na przedsibiorstwa zbrojeniowe wcale nie znajduje odzwierciedlenia we wzrocie produkcji: tempo wzrostu finansowania zamwie zbrojeniowych przewysza 2-2,5 krotnie przyrost produkcji234. Jak podkrelaj analitycy, rosyjskie przedsibiorstwa zbrojeniowe nie s gotowe na seryjne wytwarzanie wysokoprecyzyjnych broni, jako ich wyrobw stale si obnia. Pogbia si te uzalenienie rodzimych przedsibiorcw od zagranicznych dostawcw. Surow ocen rosyjskiemu uzbrojeniu wystawiaj rwnie zagraniczni odbiorcy: w latach 20062007 do rosyjskich producentw trafio 1586 skarg na jako zakupionego w Rosji sprztu.

233 234

Dalak K., Rosja jako wiatowe mocarstwo, op. cit., s. 150. ., , Agencja Informacyjna Rosbat, [Internet:] http://www.rosbalt.ru/print/774156.html (25.09.2010).

118

Najbardziej spektakularna poraka rosyjskiej zbrojeniwki miaa miejsce w 2009 roku, kiedy Algiera zwrcia korporacji MiG 15 myliwcw MiG-29 ze wzgldu na ich wady produkcyjne. Tymczasem sprzt kierowany na eksport jest lepszej jakoci od tego, ktry trafia do rosyjskiej armii (agencja ds. eksportu broni Rosoboroneksport ma pierwszestwo w zamwieniach przed Ministerstwem Obrony)235. W ostatniej dekadzie Rosjanie podjli szereg prac modernizacyjnych nad uzbrojeniem opracowanym i wyprodukowanym w czasach sowieckich. Jednak, jak podkrelaj analitycy, dao to bardzo ograniczone rezultaty. Nie udao si znaczco podwyszy osigw technicznych modernizowanego sprztu, ktry pozostaje na etapie metod prowadzenia walki w przeszym pokoleniu wojen236. Wszystko to skania do generalnej oceny, i siy konwencjonalne Rosji znajduj si na niskim poziomie technologicznym, a wraz z upywem czasu sytuacja ta ulegnie dalszemu pogorszeniu o ile nie nastpi zdecydowany wzrost efektywnoci w dziedzinie bada nad nowymi technologiami oraz podniesienie jakoci produkcji. Innym wyjciem jest zdobycie (legalne lub nielegalne) nowych technologii na Zachodzie lub te import gotowego sprztu. Kolejny problem rosyjskiej armii to kryzys demograficzny caego spoeczestwa. I nie chodzi tu tylko o spadek iloci modych ludzi corocznie osigajcych wiek poborowy. Jeszcze groniejsza jest degradacja kapitau ludzkiego w Rosji. Wspczeni rosyjscy autorzy wielkich projektw modernizacyjnych kraju pisz wrcz o dekwalifikacji, degradacji, lumpenizacji i debilizacji aktywnej ekonomicznie czci spoeczestwa237. Ma to bezporednie przeoenie na stan si zbrojnych. Spord modych ludzi w wieku poborowym coraz mniejsza cz nadaje si do suby wojskowej. Win za to obarcza si niski poziom opieki zdrowotnej, uzalenienie modych ludzi od narkotykw oraz obniajcy si poziom edukacji. Niekorzystne trendy demograficzne zmusiy rosyjsk armi do przyjmowania poborowych z kryminaln przeszoci. Wedug niektrych rde, na 305 tys. powoanych do suby w 2009 roku a 100 tys. miao wczeniej konflikt z prawem238. Powysze dane obrazuj skal
Ibidem. Zob. . ., , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/concepts/2010-0903/6_modernization.html (10.10.2010). 237 Sowa Igora Jurgensa, za: Marciniak W., Rosja w Europie: utopia i antyutopia modernizacji, Orodek Myli Politycznej w Krakowie, [Internet:] http://www.omp.org.pl/artykul.php?artykul=179 (30.10.2010). 238 Klein M., Russias Military Capabilities. Great Power Ambitions and Reality, SWP [Stiftung Wissenschaft und Politik] Research Paper, Berlin 2009, s. 28.
236 235

119

problemu. Do Si Zbrojnych Rosji w duym odsetku trafiaj ludzie bez waciwego przygotowania psychologicznego, niewyedukowani, nie dajcy gwarancji waciwego zachowania na polu walki i trakcie ycia koszarowego. 3.1.1. Wojska Ldowe Wojska Ldowe w myl oficjalnych sformuowa przeznaczone s do odparcia zbrojnej agresji przeciwnika na kontynentalnym teatrze dziaa wojennych, do odparcia jego zmasowanych desantw powietrznych, a take dla przeprowadzenia ofensywnych dziaa w celu pokonania zgrupowa agresora i w konsekwencji zawadnicia jego terytorium. Wojska Ldowe skadaj si obecnie z organw dowodzenia, poszczeglnych rodzajw wojsk (wojska zmechanizowane, pancerne, rakietowe, artyleryjskie, obrony powietrznej) oraz jednostek i oddziaw wojsk specjalnych (wojska rozpoznawcze, cznoci, walki radioelektronicznej, saperskie, ochrony radiologicznej, chemicznej i biologicznej, wojska wsparcia technicznego, wojska samochodowe oraz wojska ochrony Tyu). Organizacyjnie Wojska Ldowe podzielone byy do niedawna na sze Okrgw Wojskowych (OW): Moskiewski, Leningradzki, Pnocnokaukaski, Nadwoasko-Uralski, Syberyjski i Dalekowschodni239. Od 1 grudnia 2010 r. ilo OW zostaje zmniejszona do czterech. W 1991 roku w Wojskach Ldowych Armii Radzieckiej suyo 1,4 mln ludzi (w tym 1 mln poborowych). W latach dziewidziesitych liczba onierzy bya sukcesywnie redukowana, a w roku 2001 spada do 321 tys. (w tym 190 tys. poborowych). Na tym poziomie utrzymuje si do dzi. W roku 2008 Wojska Ldowe liczyy wedug rnych danych od 322 tys. do 380 tys. onierzy240. The Military Balance 2010 podaje, i Wojska Ldowe FR skadaj si z 360 tys. onierzy, z czego 190 tys., stanowi poborowi241. Na uzbrojeniu Wojsk Ldowych (wliczajc wyposaenie Wojsk Wewntrznych i Wojsk Powietrzno-Desantowych) w roku 2006 znajdowaa si nastpujca ilo sprztu242: podstawowe czogi: T-90 150-400; T-80 4500; T-72 9700, T-64 4000; rednie czogi: T-62 3000-7000; T-55 1200-2000;
239 240

.., ..., op. cit., s. 43. Ibidem, s. 44; Topolski I., Sia militarna, op. cit., s. 106. 241 The Military Balance 2010, s. 222. 242 W wikszoci nazw wasnych poszczeglnych jednostek zastosowano terminy w tumaczeniu polskim doskonale znane z racji szerokiego wystpowania w naszym kraju sprztu sowieckiej produkcji.

120

lekkie czogi pywajce: PT-76 150-350; bojowe wozy piechoty: BMP-3 do 500, BMP-2 4600, BMP-1 8100-10600; bojowe wozy desantu powietrznego: BMD-3 500; BMD-2 1500, BMD-1 2400; rozpoczto wprowadzanie na wyposaenie nowego modelu BMD-4; bojowe wozy rozpoznawcze: BRM-1K 700; opancerzone wozy patrolowo-rozpoznawcze: BRDM-2 2000; podstawowe transportery opancerzone: BTR-80, BTR-70, BTR-60 4900, BTR-50P 1000, BTR-D 700; lekkie transportery opancerzone: MT-LB 3300; kompleksy rakietowe: operacyjno-taktyczne 9K79 Toczka i 9K791 Toczka-U 200-350; operacyjno-taktyczne 9K72 500 (zmagazynowane); taktyczne 9K52 una-M 1000 (zmagazynowane); ponadto do 2015 roku na kierunku zachodnim planuje si rozlokowanie piciu brygad rakietowych wyposaonych w kompleksy rakietowe Iskander; 203-mm armaty samobiene 2S7 Pion 120-130; 152-mm haubice samobiene 2S19 Msta-S 220-250; 152-mm haubice samobiene 2S3 Akacja 1600-2000; 152-mm haubicoarmaty samobiene 2S5 Hiacynt-S 800-950; 122-mm haubice samobiene 2S1 Godzik 2500-2780; 120-mm modzierze samobiene: 2S9 Nona-S 600-790, 2S23 Nona SWK 30-50; 203-mm haubice B-4M 40 (przestarzae); 152-mm haubice 2A65 Msta-B 700-750; 152-mm haubice D-1 700 (przestarzae); 152-mm haubicoarmaty M-20 100 (przestarzae); 152-mm haubicoarmaty D-20 1075-1500; 152-mm armaty 2A36 Hiacynt-B 1100-1200; 130-mm armaty M-46 650; 12-mm haubice D-30 4500-4600; 122-mm haubice M-30 3750-4000 (przestarzae); 120-mm armaty przeciwpancerne 2B16 Nona-K 150; 300-mm 12-prowadnicowa wyrzutnia rakiet 9A52 Smiercz 100; 220-mm 16-prowadnicowa wyrzutnia rakiet 9P140 Uragan 500900; 122-mm 40-prowadnicowa wyrzutnia rakiet BM-21 Grad 25003000; 121

122-mm 12-prowadnicowa wyrzutnia rakiet 9P138 Grad-1 420; 132-mm 16-adunkowe wyrzutnie nakierowanych pociskw rakietowych BM-13 Katiusza 50 (ponadto w magazynach wiele przestarzaych egzemplarzy); 240-mm samobiene modzierze 2S4 Tulipan 100-430; 240-mm modzierze M-240 100; 120-mm modzierze 2B11 (wraz z mobilnym systemem 2S12 Sani) 920-1500; 82-mm modzierze: 2B14-1 Podnos, BM-37, 2B9M Wasilok 2000-5000; Rakietowe systemy przeciwpancerne Malutka, Fagot, Metys, Konkurs, Kornet, Szturm-S, Chryzantema kilka tysicy; 57-mm, 85-mm, 100-mm dziaa przeciwpancerne rnych typw 8000; 23-mm armaty przeciwlotnicze ZU-23-2 400; 57-mm armaty przeciwlotnicze S-60 500 (plus wiele zeskadowanych przestarzaych modeli tej klasy); 23-mm poczwrnie sprzone samobiene dziao przeciwlotnicze ZSU-23-4 "Szyka" 1500; samobieny artyleryjsko-rakietowy system przeciwlotniczy 2S6M Tunguska 256; Przenone przeciwlotnicze zestawy rakietowe: Striea-2 i Striea2M 5000, Striea-3 2500, Iga, Iga-1 1000; Samobiene kompleksy rakietowe obrony powietrznej: krtkiego zasigu: Striea-1 300, Striea-10 350, Osa 550, Tor 120; redniego zasigu Krug 220, Kub 225-400, Buk 250-350, dalekiego zasigu S-300W 200; Pojazdy samochodowe rnych typw i przeznaczenia, w tej liczbie uzbrojone okoo 350 tysicy243. Okrgi Wojskowe z zaoenia s operacyjno-strategicznymi zgrupowaniami Wojsk Ldowych, chronicymi integralno terytorialn kraju w granicach swojej odpowiedzialnoci, zgodnie z ustaleniami Sztabu Generalnego. Niej nastpuje krtka charakterystyka kadego z Okrgw Wojskowych. Trzeba zauway, i opis dotyczy sytuacji sprzed 1 wrzenia 2010 roku. Od 1 wrzenia do 1 grudnia 2010 roku nastpuje reorganizacja struktury Si Zbrojnych Rosji i przejcie do czterech Okrgw Wojskowych (zob. rozdz. 3.3.).
243 .., ..., op. cit., s. 53-56; Russian Ground Forces equipment, portal Global security, [Internet:] http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/army-equipment.htm (30.08.2010).

122

Moskiewski Okrg Wojskowy (sztab w Moskwie) liczy wedug rnych danych od 75 do 86 tysicy onierzy, w jego skad administracyjnie wchodzia rwnie grupa operacyjna wojsk rosyjskich w Naddniestrzu. Chroni 18 obwodw w centralnej, europejskiej czci Rosji o cznej powierzchni ponad 700 tys. km2. Na uzbrojeniu Moskiewskiego OW znajdowao si jeszcze niedawno: ok. 2100 podstawowych czogw, 1500-2200 innych wozw bojowych (BMP, BRM, BTR i in.), 54 operacyjno-taktycznych kompleksw rakietowych Toczka-U, 1600-1740 armat, haubic, modzierzy (kalibru powyej 100mm), wieloprowadnicowych wyrzutni pociskw rakietowych; a take inne wyposaenie. Leningradzki Okrg Wojskowy ze sztabem w Petersburgu obejmowa obszar pnocno-zachodniej Rosji (sze obwodw i republika Karelii), liczy okoo 33 tysicy onierzy. Na jego uzbrojenie skadao si: 320-330 podstawowych czogw, 500 innych wozw bojowych (BMP, BRM, BTR i in.), 18 operacyjno-taktycznych kompleksw Toczka-U, 690 armat, haubic, modzierzy (kalibru powyej 100mm), wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych a take inne wyposaenie. Pnocnokaukaski Okrg Wojskowy obejmowa 13 jednostek terytorialnych Federacji Rosyjskiej na poudniu kraju (nowy OW Poudnie pozosta dokadnie w tych samych granicach). Jego sztab znajduje si w Rostowie nad Donem. Grupowa w ostatnich latach okoo 100 tys. onierzy. Na uzbrojeniu posiada: 600-620 podstawowych czogw, 1940-2100 innych wozw bojowych (BMP, BRDM, BTR i in.), 36 operacyjno-taktycznych kompleksw Toczka/Toczka-U, 755-875 armat, haubic, modzierzy (kalibru powyej 100mm), wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz inne wyposaenie. Nadwoasko-Uralski Okrg Wojskowy ze sztabem w Jekaterynburgu obejmowa obszar 20 jednostek terytorialnych Federacji Rosyjskiej o cznej powierzchni 2 mln 783 tys. km2. Administracyjnie Nadwoasko-Uralskiemu OW podporzdkowana bya baza rosyjskich wojsk w Tadykistanie. Wiksza cz sprztu w obszarze tego OW znajduje si w stanie zmagazynowania i tylko nominalnie wchodzi w skad wyposaenia. Wedug posiadanych danych znajdowao si tu: do 3000 tys. podstawowych czogw, 2700 innych wozw bojowych (BMP, BRM, BTR i in.), 36 operacyjno-taktycznych kompleksw Toczka/Toczka-U, 2700 armat, haubic, modzierzy (kalibru powyej 100mm), wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych a take inne wyposaenie. Faktycznie w stanie gotowoci bojowej wg szacunkw pozostaje: 530-730 podstawowych czogw, 850-1040 innych wozw bojowych (BMP, BRM, BTR i in.), 440-650 armat, haubic, modzierzy (kalibru 123

powyej 100mm), wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych a take inne wyposaenie. Syberyjski Okrg Wojskowy ze sztabem w Czycie obejmowa powierzchni ponad 5 mln km2. Skupia okoo 50 tys. onierzy. Nominalnie Syberyjski OW posiada na uzbrojeniu: 10000 podstawowych i rednich czogw (w tej liczbie do 4000 podstawowych T-64 i 300 rednich T-55), 6000-6300 innych wozw bojowych (BMP, BRM, BTR i in.), 36 operacyjno-taktycznych kompleksw Toczka-U/Toczka-U. 26004300 armat, haubic, modzierzy (kalibru powyej 100mm), wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Dalekowschodni Okrg Wojskowy ze sztabem w Chabarowsku obejmowa 10 jednostek administracyjnych Federacji Rosyjskiej na wschodnich rubieach kraju. Liczy ok. 75 tys. onierzy. Na uzbrojeniu posiada: 3900-4500 podstawowych czogw, 3800-6000 innych wozw bojowych (BMP, BRM, BTR i in.), 50-100 operacyjno-taktycznych kompleksw Toczka/Toczka-U, 3000-3500 armat, haubic, modzierzy (kalibru powyej 100mm) i wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych w zdecydowanej wikszoci zeskadowanych244. Poza wymienionymi Okrgami Wojskowymi wydzielony jest jeszcze Specjalny Rejon Kaliningradzki, ktry grupuje wszystkie rodzaje si zbrojnych w granicach obwodu kaliningradzkiego. Znajduje si tam ok. 10500 onierzy Wojsk Ldowych i Wojsk Powietrzno-Desantowych oraz 1100 onierzy piechoty morskiej (o Flocie Batyckiej zob. rozdz. 3.1.3.). Na wyposaeniu siy te maj 811 podstawowych czogw, do 1239 innych wozw bojowych (z czego 865 sprawnych), 345 systemw artyleryjskich (armaty, haubice, modzierze, wieloprowadnicowe wyrzutnie rakiet)245. Jeli chodzi o poziom technologiczny uzbrojenia Wojsk Ldowych, to w zdecydowanej wikszoci bardzo trudno uzna posiadany sprzt za nowoczesny. W przypadku czogw zwraca uwag wielka ilo maszyn technologicznie przestarzaych. Spord oglnej liczby okoo 2224 tysicy czogw tylko kilkaset (maks. 400) stanowi najnowsze T-90 (oficjalnie przyjte na uzbrojenie w 1992 roku, czyli ju niemal dwie dekady temu!). Przy czym najnowsze nie oznacza nowoczesne i odpowiadajce wspczesnym wyzwaniom pola walki. Czog T-90 zosta opracowany jeszcze w latach 80., wyposaono go w uzbrojenie, ktre miao pozwala na skuteczne raenie takich wczesnych amerykaskich
244

Ibidem, s. 71-136; , , [Internet:] http://www.mil.ru/848/1045/1272/1365/index.shtml (30.08.2010). 245 The Military Balance 2010, s. 228.

124

odpowiednikw jak M1 i M1A1 Abrams (wprowadzone w USA odpowiednio w 1980 i 1985 roku). Od tego czasu Amerykanie zdyli zmodernizowa swoje czogi do wariantu M1A2 SEP z opancerzeniem czoowej czci kaduba i wiey, ktrego rodki raenia rosyjskiego T-90 nie s w stanie przebi. Z kolei opancerzenie T-90 nie chroni przed atakiem z uyciem nowszych rodkw przeciwpancernych jakimi dysponuj kraje zachodnie. Rosyjska technologia w dziedzinie broni pancernej zatrzymaa si na poziomie lat osiemdziesitych. W tym czasie Amerykanie zmodyfikowali swoje Abramsy, Brytyjczycy przeszli z czogu Chellenger1 na Chellenger-2 a Niemcy zmodyfikowali Leoparda-2 do wersji Leopard 2A6. T-90 jest wic ju opniony prawie o jedno pokolenie wobec wiatowej czowki. Starsze czogi T-72, stanowice podstaw rosyjskich wojsk pancernych, s jeszcze bardziej przestarzae246. Bardzo podobnie rzecz si ma z bojowymi wozami piechoty czy transporterami opancerzonymi. BMP-1 wedug relacji z wojny w Afganistanie nie wytrzymuje nawet ostrzau z broni maszynowej. Nie lepiej przedstawia si sytuacja z nowszymi BMP i BTR, ktre niedawno wiceminister obrony Rosji W. Popowkin nazwa jedcymi grobami. Skonstruowane s one w ten sposb, i maj bardzo dobre osigi jeli chodzi o moliwoci przemieszania si oraz s doskonale uzbrojone, lecz wszystko to kosztem sabego opancerzenia, ktrego jako nie zapewnia onierzom waciwej ochrony247. W konsekwencji, w czasie wojny z Gruzj w 2008 roku, rosyjscy onierze woleli zajmowa stanowiska na zewntrz bojowych wozw piechoty ni znale si w czasie ostrzau w ich wntrzu. W tej perspektywie wyranie wida, e Wojska Ldowe Rosji nie s w stanie prowadzi szerzej zakrojonej wojny przeciw armii wyposaonej w uzbrojenie inne ni sowieckiej proweniencji. Rosyjskie Wojska Ldowe, z racji swojego potencjau ilociowego i poziomu technologicznego, mog by instrumentem dominacji tylko w obszarze posowieckim, w ktrym moliwi przeciwnicy posiadaj sprzt o podobnych parametrach, z jednej rodziny sowieckiej myli technologicznej, jak mona by powiedzie. Wyranie tego dowioda wspomniana wojna w Gruzji w 2008 roku; jeli wzi czogi, to obie strony posiaday niemal wycz246

., 20 -90 , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/armament/2010-04-02/8_tank.html (20.10.2010); idem, ?, , [Internet:] http://nvo.ng.ru/armament/2010-10-08/8_tanks.html (20.10.2010). 247 Ibidem.

125

nie sowieckie T-72 rnych modyfikacji, Rosjanie wyszli gr z tej batalii tylko dziki przewadze liczebnej oraz wikszej woli walki. Bardzo wan rol w potencjale rosyjskich Wojsk Ldowych peni kompleksy rakietowe krtkiego zasigu (SRBM) lub wedug sowieckiej klasyfikacji kompleksy operacyjno-taktyczne i operacyjne248. Przekona si o tym mog republiki batyckie i Polska co rusz straszone przez Moskw Iskanderami. S to pociski o stosunkowo duym zasigu, precyzji i sile raenia, trudne do przechwycenia bez zastosowania nowoczesnych systemw przeciwrakietowych. Dla kraju o redniej lub maej powierzchni uderzenie tego typu broni moe okaza si obezwadniajce. W chwili obecnej podstaw rosyjskich SRBM stanowi kompleksy Toczka-U. Najwiksze nadzieje na przyszo wie si natomiast ze wspomnianym systemem Iskander. Prace nad skonstruowaniem operacyjno-taktycznego kompleksu rakietowego 9K79 Toczka zostay podjte jeszcze w latach 60. XX wieku, pierwsze wystrzelenie rakiety miao miejsce w 1971 roku, seryjn produkcj rozpoczto w 1973 roku, oficjalne przyjcie na uzbrojenie nastpio w 1976 roku Zasig rakiety wynosi wwczas od 15 do 70 km. W 1989 roku na uzbrojenie przyjto now, zmodyfikowan wersj tego kompleksu 9K79-1 Toczka-U (SS-21 Scarab), ktra od swojej poprzedniczki rni si nade wszystko zwikszonym zasigiem raenia (od 15 do 120 km). Kompleks Toczka-U skada si z mobilnej samochodowej wyrzutni rakietowej, jednostopniowej rakiety oraz pojazdu transportowo-zaadowczego przewocego dwa pociski rakietowe. Jest on przeznaczony do raenia punktowych celw na gbokich tyach nieprzyjaciela: stanowisk dowodzenia poszczeglnych rodzajw wojsk, zgrupowa si rezerwowych, lotnisk wraz ze stacjonujcymi na nich samolotami i migowcami, magazynw wojskowych, skadw paliw czy wzw kolejowych. Rakieta moe by wyposaona w gowic odamkow, kasetow lub jdrow (o rnej mocy). Zalet kompleksu jest jego dua mobilno (szybkie pokonywanie wielkich odlegoci i przejcie z pozycji marszowej do bojowej) oraz potna sia ogniowa poczona z precyzj raenia (zob. tabela 18.)249.

248 SRBM w klasyfikacji USA pocisk rakietowy o zasigu do 1000 km (Short-Range Ballistic missile); w klasyfikacji sowieckiej rakieta taktyczna ma zasig do 50 km; operacyjno-taktyczna od 50 do 300 km; operacyjna od 300 do 500 km; operacyjnostrategiczna od 500 do 1000 km; strategiczna powyej 1000 km. 249 979-1 -, portal , [Internet:] http://rbase.new-factoria.ru/missile/wobb/tochka/tochka.shtml (30.10.2010).

126

Tabela 18. Operacyjno-taktyczny kompleks rakietowy 9K79-1 Toczka-U


Informacje oglne rok przyjcia na uzbrojenie zasig minimalny (km) zasig maksymalny (km) czas lotu na maksymalny zasig (s) wysoko trajektorii lotu rakiety (km) czas przygotowania do wystrzau z pozycji bojowej (min) czas przygotowania do wystrzau z pozycji marszowej (min) start Rakieta 9M79-1 ilo stopni Paliwo maks. rednica (mm) dugo (mm) masa (kg) Samobiena wyrzutnia rakietowa 9129-1 pena masa (z rakiet) (t) resurs techniczny (km) Obsuga napd maksymalna prdko poruszania na ldzie (km/h) maksymalna prdko pywania (km/h) zasig bez dodatkowego tankowania (km)
rdo: 979-1 -, op. cit.

1989 15-20 120 163 6-26 2 16 pod ktem 78 1 Stae 650 6410 2010 18,1 15000 3 ludzi 6x6 70 8 650

Najnowszym rosyjskim operacyjno-taktycznym kompleksem rakietowym jest 9K720 Iskander (SS-26 Stone)250 (wariant przeznaczony wycznie dla rosyjskiej armii to Iskander-M). Jego konstrukcja odpowiada ju najbardziej aktualnym zapotrzebowaniom i uwarunkowaniom, m. in. zamieszczonym w ukadzie INF z 1987 roku. Podobnie jak Toczka-U przeznaczony jest do wykonania precyzyjnych uderze w punktowe cele na tyach nieprzyjaciela: w zgrupowania si zbrojnych (w kompleksy rakietowe, artyleri dalekiego zasigu, systemy obrony powietrznej), punkty dowodzenia i cznoci czy szczeglnie istotnie
250

Klasyfikacja Iskandera jest nieco utrudniona z tego wzgldu, i w podstawowej wersji ma zasig 280 km i jest systemem operacyjno-taktycznym; natomiast w wersji dla rosyjskiej armii Iskander-M ma zasig zwikszony do 400 km i jest ju systemem operacyjnym.

127

elementy infrastruktury cywilnej kraju. Wariant Iskander-M, ktry od 2007 roku wchodzi na uzbrojenie rosyjskich Wojsk Ldowych ma zasig 400 km, co daje du swobod raenia celw. Dodatkow jego zalet jest mobilno, ktra pozwala na przeprowadzenie uderze z zaskoczenia. Tabela 19. Operacyjny kompleks rakietowy 9720 Iskander-M
Informacje oglne rok przyjcia na uzbrojenie minimalny zasig rakiety (km) maksymalny zasig rakiety (km) ilo rakiet w kompleksie czas przygotowania do wystrzau z pozycji bojowej (min) czas przygotowania do wystrzau z pozycji marszowej (min) przerwa midzy wystrzaami (min) Rakieta ilo stopni Paliwo masa startowa (kg) masa bojowej czci (kg) dugo (mm) maks. rednica (mm) Samobiena wyrzutnia rakietowa pena masa (z rakietami) (t) napd maks. prdko na utwardzonej drodze (km/h) maks prdko na drodze gruntowej (km/h) zasig bez dodatkowego tankowania (km) Obsuga 2007 50 400 2 do 4 do 16 do 1 1 Stae 3800 480 7200 950 42 8x8 70 40 1000 3 ludzi

rdo: - 9720 , portal , [Internet:] http://rbase.newfactoria.ru/missile/wobb/iscander/iscander.shtml (12.10.2010).

W skad kompleksu, prcz samobienej wyrzutni (978) przewocej 2 rakiety, wchodzi: pojazd transportowo-zaadowczy (przewozi 2 kolejne rakiety), samochd-stanowisko dowodzenia, samochd-punkt przygotowania informacji, samochd kontroli i zabezpieczenia technicznego oraz samochd zabezpieczenia socjalnego onierzy (wszystkie, oprcz wyrzutni i pojazdu transportowo-zaadowczego z rodziny samochodw ciarowych Kamaz). Zasadnicz zalet rakiety systemu Iskander jest to, e w trakcie lotu porusza si nie po balistycznej trajektorii lotu, ale manewruje w zmiennych paszczyznach (szczeglnie w po128

cztkowej i kocowej fazie) co bardzo utrudnia przechwycenie jej przez antyrakiet systemu obrony przeciwrakietowej. Dodatkowo moliwo przechwycenia minimalizuje fakt, i przez wikszo fazy lotu porusza si ona poniej wysokoci 50 km. Iskander moe by uzbrojony w szerokie spektrum gowic bojowych. Od czasw drugiej wojny wiatowej, w ktrej z wielkim powodzeniem uyto synnych Katiusz, duym szacunkiem w rosyjskiej armii cieszy si artyleria rakietowa. Na jej wyposaeniu znajduj si wieloprowadnicowe artyleryjskie wyrzutnie pociskw rakietowych (w rosyjskiej nomenklaturze: , ). Wspczenie Rosjanie dysponuj trzema zasadniczymi typami wieloprowadnicowych wyrzutni rakiet: BM-21 Grad (wraz z modyfikacj 9P138 Grad-1), 9P140 Uragan oraz 9A52 Smiercz (szczegy zob. tab. 20). Tabela 20. Rosyjskie wieloprowadnicowe wyrzutnie pociskw rakietowych
rok przyjcia na uzbrojenie liczba prowadnic czas penej salwy (s) kaliber pocisku (mm) masa pocisku (kg) minimalny zasig wystrzau (km) maksymalny zasig wystrzau (km) podwozie maksymalna prdko wyrzutni (km/h) pena waga (kg) Obsuga Grad 1963 40 20 122 70 1,5 40 Ura-4320 75 13700 2 ludzi Uragan 1975 16 20 220 280 10 35 Zi-135M 65 20000 4 ludzi Smiercz 1987 12 38 300 815 20 90 MAZ-543M 60 43700 4 ludzi

rdo: , , ?, , 1/2010, [Internet:] http://www.be-and-co.com/oaf_pdf/oaf01101522.pdf (10.10.2010).

Wieloprowadnicowe wyrzutnie pociskw rakietowych przeznaczone s do raenia celw na tyach nieprzyjaciela (w zasigu kilkudziesiciu kilometrw), unicestwiania zgrupowa ywej siy, zgrupowa sprztu, punktw dowodzenia, cznoci czy rodkw transportu. Zastosowanie zmasowanego ognia ma te due znaczenie dla psychologicznego osabienia przeciwnika i dezorganizacji jego dziaa. Sia raenia artylerii 129

rakietowej budzi respekt. Jedna salwa najnowszej wyrzutni Smiercz pokrywa obszar 672 ha i jest w stanie niszczy czogi, pojazdy opancerzone oraz umocnienia terenowe251. Warto choby wspomnie o pozostaych spord rosyjskich systemw artyleryjskich (armaty, haubice, modzierze szczeglnie samobiene). W tej dziedzinie zbroje Zwizek Sowiecki mia spore osignicia i nawet pod wieloma wzgldami wyprzedza kraje NATO. Wspczesne Wojska Ldowe FR dysponuj wieloma bardzo efektywnymi zestawami artyleryjskimi, ktre wyrniaj si zasigiem oraz moc raenia. Z biegiem czasu staj si one coraz bardziej przestarzae, a penowartociowych nastpcw dla starszych jednostek sprztu jest mao zarwno jeli chodzi o projekty, jak i o konkretne dostawy. Pamita naley, e tradycyjna artyleria moe okaza si przydatna tylko w wypadku wojny kontaktowej z przeciwnikiem posiadajcym redniozaawansowane technologicznie uzbrojenie. Im bardziej wspczesna wojna staje si bezkontaktowa, tj. charakteryzuje si precyzyjnymi uderzeniami rakietami samosterujcymi z wyrzutni oddalonych o setki kilometrw tym mniej celowe staje si posiadanie arsenaw haubic czy modzierzy. Analizujc potencja wojskowy Rosji trzeba mie na uwadze, e efektywno adnej armii nie jest prost sum parametrw technicznych poszczeglnych rodzajw uzbrojenia. Rwnie wane s rodki cznoci, system koordynacji dziaa, poziom wyszkolenia kadry dowdczej wyszego, redniego i niszego szczebla czy wreszcie co, co mona by nazwa zwyk kultur prowadzenia dziaa wojennych (w okresie sowieckim nader czsto spotka si mona byo z brakiem szacunku dla ycia onierzy oraz marnotrawstwem uzbrojenia i rodkw materiaowych). W kadym z tych elementw Rosja odstaje od krajw obszaru euroatlantyckiego. Wojska Ldowe Federacji naley uzna za najsabiej przystosowany do wspczesnych warunkw pola walki rodzaj Si Zbrojnych Rosji. wiadczy o tym przede wszystkim przedstawiony wyej stan uzbrojenia, na ktre skadaj si ogromne iloci przestarzaego sprztu, zaprojektowanego i wyprodukowanego jeszcze pod wraeniem zwycistwa w II wojnie wiatowej. Przegld ten moe przywodzi do wniosku, e Rosja nadal gotowa jest tylko do zmasowanego uycia zgrupowa pancernych i przeprowadzenia ostrzau artyleryjskiego i rakietowego. Najnowszego sprztu (np. czogw T-90, bojowych wozw piechoty BMP-3) jest cigle
251

., ?, , [Internet:] http://nvo.ng.ru/armament/2009-11-20/8_heritage.html (10.10.2010).

130

bardzo mao, przestarzaego bardzo wiele, szczeglnie za Uralem, gdzie zeskadowany traktowany jest jako rezerwa strategiczna. Bardzo widoczny jest te niedobr nowoczesnych rodkw naprowadzania, cznoci czy rozpoznania, na ktre w armiach pastw zachodnich kadzie si szczeglny nacisk. W takich warunkach nawet techniczna przewaga Rosji w niektrych typach uzbrojenia staje si bezwartociowa. Co wicej, wiele zastrzee budzi wyszkolenie onierzy. Rosja w najbliszych latach nie zamierza rezygnowa z powszechnego poboru. Jest to najlepszy dowd, i kategoria iloci zajmuje pierwszorzdne miejsce w rosyjskim myleniu o wojskowoci. onierz poborowy praktycznie zawsze jest sabszy od onierza zawodowego; pobr daje tylko szerokie moliwoci uzupeniania brakw jakociowych. Podkrelane czsto w Rosji wysze morale onierza poborowego, wynikajce jakoby z rosyjskiego charakteru narodowego, jest za nader wtpliwe252. Wiele zastrzee budz te kwalifikacje rosyjskiej kadry oficerskiej, o czym przekonuj wyniki wicze wojskowych przeprowadzonych w ostatnim czasie. Brak odpowiedniego dofinansowania w latach 90. XX wieku sprawi, e niemoliwe byo pene wyksztacenie kadry dowdczej. Jak pisze rosyjski komentator, oficerowie, ktrzy zdyli w okresie wymuszonej bezczynnoci awansowa z porucznikw na pukownikw, a niektrzy nawet osign generalskich gwiazd, nie potrafi nie tylko zarzdza wspczesn walk zbrojn choby na taktycznym szczeblu, ale i szybko i efektywnie nauczy czegokolwiek swoich podwadnych253. Zmiany w tym zakresie mog nastpi tylko dziki podjciu szerokich reform szkolnictwa wojskowego. W Rosji nadal brak warunkw na dobre przygotowanie nawet ograniczonej iloci onierzy zawodowych. Tym samym, nawet ostatnie plany przeksztacenia caej armii w siy staej gotowoci bojowej budz zastrzeenia. Jeli wzi pod uwag, i suy w nich bd sabo przygotowani poborowi, to nastpi tylko zmiana organizacyjna, bez podniesienia kwalifikacji onierzy i zaopatrzenia w nowoczesny sprzt. 3.1.2. Siy Powietrzne Siy Powietrzne (- , dalej te: WWS) Federacji Rosyjskiej, zgodnie ze sformuowaniami doktryny wojskowej, jako osobny rodzaj si zbrojnych maj za zadanie ochron kraju i zgrupowa wojsk przed atakami przeciwnika z uyciem rodkw powietrznych
Zob. migielski R., Bez zapaty za odwag, Nowa Europa Wschodnia, 1/2010. ., , , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/realty/2010-10-22/1_reform.html (25.10.2010).
253 252

131

i kosmicznych, przeprowadzanie uderze na wojska przeciwnika i jego tyy, a take zabezpieczenie z powietrza dziaa innych rodzajw wojsk SZ Rosji. Siy Powietrzne Rosji w cigu ostatnich dwch dekad przeszy due przeobraenia. W 1991 roku, wraz z Wojskami Obrony Powietrznej ( , dalej te: PWO), liczyy 895 tys. onierzy, w sumie 281 pukw lotniczych i okoo 17 tys. samolotw rnego przeznaczenia. Byy to wwczas najliczniejsze siy powietrzne wiata. Rok pniej Federacja Rosyjska posiadaa lotnictwo i obron powietrzn liczce ju 656 tys. ludzi. Do 2001 roku liczba onierzy sucych w WWS spada do 184 tysicy254. Bardzo znaczce zmiany zaszy w okresie 1992-1998, w ktrym dokonano wielu masowych redukcji ilociowych przy zachowaniu dawnej sowieckiej struktury organizacyjnej. Zdjto wwczas ze suby wszystkie samoloty i rodki przeciwlotnicze przestarzaych typw. Pod koniec tego okresu w skadzie WWS pozostay niemal wycznie samoloty czwartego pokolenia: u-223, Su-24/R, Su-25, Su-27, MiG-29 i MiG-31. Jednoczenie liczba pukw spada z 281 do 102. Ustao zupenie zaopatrzenie w nowe maszyny. O ile w 1992 roku weszo jeszcze do suby 67 nowych samolotw, to w 1995 nie wprowadzono ju ani jednego. Prbowano w zamian modernizowa stare projekty, trway prby midzy innymi myliwcw: iG-29, iG-31, Su-27 czy Su-30. Przyjto te nominalnie na uzbrojenie migowiec -50. Lotnictwo byo wwczas dotknite kryzysem jak i cae pastwo. Sytuacj pogorszya dodatkowo wojna w Czeczenii, ktra pochona ogromne rodki i doprowadzia do zuycia sprztu (szczeglnie migowcw) w trakcie dziaa bojowych. Z powodu ograniczonych moliwoci redni nalot pilotw w 1998 roku wynosi tylko 20 godzin255. W 1998 roku rozpoczto reform strukturaln lotnictwa. Dokonano poczenia WWS i PWO dotd formalnie oddzielnych rodzajw wojsk. Wizao si to z ogromnymi redukcjami. O ile przed poczeniem wojska te liczyy cznie 318 tys. onierzy, to po poczeniu i towarzyszcym im reformom liczba sucych w nowych Siach Powietrznych spada do 192 tys. onierzy. W 2002 roku do WWS wczono rwnie lotnictwo Wojsk Ldowych, co byo jedn z najbardziej kontrowersyjnych decyzji w toku caej reformy SZ Rosji (swoje wasne lotnictwo zachowaa tylko Marynarka Wojenna).
Topolski I., Sia militarna, op. cit., s. 111; ., , , [Internet:] http://www.Kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1014592 (27.08.2010). 255 Ibidem.
254

132

Pod koniec lat 90. Zarzucono prace nad dotychczasowymi przygotowaniami do produkcji nowych samolotw opartych na starych projektach, gdy zdano sobie spraw, e z chwil osignicia gotowoci bd one ju przestarzae. Skupiono si natomiast na modernizacji parku maszyn znajdujcych na subie oraz na budowie myliwca pitego pokolenia. Okoo 2004 roku zakoczya si zasadnicza przebudowa struktury WWS. Stabilizacja ekonomiczna kraju znalaza swoje odbicie i w kondycji Si Powietrznych Rosji. wiadczy o tym moe wzrost redniego nalotu pilotw, ktry w 2007 roku wynis 40 godzin (co nadal jest niewystarczajcym wynikiem), a w lotnictwie strategicznym siga nawet 100 godzin. Za symboliczny znak odrodzenia WWS Rosji mona uzna wznowienie patroli przez cikie bombowce strategiczne uzbrojone w pociski z adunkamim jdrowymi. WWS Rosji osigny te stay stan osobowy i ilociowy: pocztkiem 2008 roku wynosi on 183 tys. onierzy i 2800 samolotw i migowcw (inne rda podaj: 4000 samolotw i migowcw, z czego ponad 800 zmagazynowanych)256. The Militarz Balance 2010 podaje z kolei, i WWS Rosji licz 160 tys. onierzy. Wspczenie Siy Powietrzne Federacji Rosyjskiej pod wzgldem strukturalnym dzieli si na: lotnictwo (bombowe, myliwskie, obrony powietrznej, szturmowe, rozpoznawcze, transportowe, specjalne), wojska rakietowe, wojska radiotechniczne, wojska specjalne, jednostki tyowe. Pod wzgldem organizacyjnym Siy Powietrzne dziel si wedug kryterium terytorialno-funkcjonalnego na 9 zasadniczych jednostek (armii): 37. Armi Lotnicz Naczelnego Dowdztwa, 61. Armi Lotnicz Naczelnego Dowdztwa, Dowdztwo Specjalnego Przeznaczenia (obejmuje moskiewski OW), 4. Armi Lotnicz i Obrony Powietrznej, 5. Armi Lotnicz i Obrony Powietrznej, 6. Armi Lotnicz i Obrony Powietrznej, 11. Armi Lotnicz i Obrony Powietrznej oraz 14. Armi Lotnicz i Obrony Powietrznej. Skad WWS Rosji uzupeniaj jednostki szczeglnego przeznaczenia (np. do przewozu przedstawicieli wadz), centra dowiadczalne, jednostki cznoci, jednostki remontowe czy medyczne257. Wedug szacunkw K. Czuprina, na wyposaeniu Si Powietrznych Rosji w 2007 roku znajdowaa si nastpujca ilo samolotw i migowcw wojskowych: Bombowce dalekiego zasigu Tu-22M 158-162 sztuki (w tej liczbie 10 samolotw zwiadowczych dalekiego zasigu Tu-22MR);

Ibidem; .., ..., op. cit., s. 145. Ibidem, s. 145-146; ., , op. cit.; migielski R., Osierocona armia, op. cit., s. 366-367.
257

256

133

Frontowe bombowce Su-24 412-520 (w tej liczbie 85-100 taktycznych samolotw zwiadowczych Su-24MR, oraz okoo 6 Su-24MP do zwalczania stacji radiolokacyjnych przeciwnika); Samoloty szturmowe Su-25 245-275, Su-39 2-4; Myliwce bombardujce Su-34 3; Su-17 i Su-22 250 (wszystkie zmagazynowane); MiG-27 ponad 100 (wszystkie zmagazynowane); Myliwce Su-27 350-392 (plus do 50 szkoleniowo-bojowych Su27UB); Su-30 9; Su-35 11; MiG-23 270 (w tym do 150 szkoleniowo bojowych MiG-29UB, w wikszoci zmagazynowane); MiG29 270-315 (plus do 50 szkoleniowo-bojowych MiG-29UB i do 150 zeskadowanych MIG-29); Myliwce przechwytujce MiG-25 kilkadziesit sztuk (plus 75 zmagazynowanych); MiG-31 256-280; Frontowe samoloty zwiadowczo-bombowe MiG-25RB kilkadziesit sztuk; Samolot zwiadowczy I-20M 18 sztuk; Samoloty obserwacji powietrznej i fotografii kartograficznej An-30 30; Samoloty An-26 w wariancie do zwalczania stacji radiolokacyjnych przeciwnika 20; Samoloty dalekiego ukazywania radiolokacyjnego A-50 19; Samoloty-powietrzne punkty dowodzenia: I-22 15, I-82 2; I-80 i I-87 4; Samoloty-tankowce I-78 20; Supercikie samoloty transportowe An-124 Rusan 11-12; Cikie samoloty transportowe: An-22 Antiej 21; I-76 209; I62 13; I-96 2; rednie samoloty transportowe: An-12 120; Tu-154 kilka sztuk; I-18 3; Lekkie samoloty transportowe: An-72 i An-74 20; An-32 50; An26 80; An-24 25; An-2 100; Lekkie transportowe i szkoleniowe samoloty L-410 100; Lekkie transportowe i szkoleniowe samoloty Tu-134 30; Lekkie samoloty transportowe Jak-40 25; Szkoleniowo-bojowe samoloty L-39 Albatros 400; Szkoleniowe samoloty Jak-30 10; Jak-52 ponad 700; Bojowe migowce Ka-50 Czarny rekin 16; Ka-52 Aligator 9; Bojowe migowce Mi-24 620-700 (plus 140 w zwiadowczym wariancie); Mi-28 10-14; 134

Cikie desantowo-transportowe migowce Mi-26 34; Mi-6 kilkadziesit sztuk; rednie transportowo-bojowe i desantowo-transportowe migowce Mi-8 i Mi-17 2100 2400 (w tym 60 do zwalczania stacji radiolokacyjnych przeciwnika); lekkie wielozadaniowe migowce Mi-2 ponad 100; migowce-powietrzne punkty dowodzenia Mi-9 i Mi-19 100; ponadto na wyposaeniu WWS Rosji znajduj si zestawy bezpilotowego wywiadu powietrznego: operacyjno-taktyczny WR-2 Stri z samolotem bezpilotowym Tu-141 oraz taktyczne WR-3 Rejs (z samolotem Tu-143) i Rejs-D (z samolotem Tu-243)258. Rosyjskie samoloty s wyposaone bardzo bogaty zakres rodkw raenia. Warto wymieni choby kierowane pociski rakietowe: Klasy powietrze-powietrze: R-27R, R-27ER, R-27T, R-27ET, R30R, R-30T, R-31, R-33, R-37, R-40R, R-40RD, R-40RD, R-40T, R40TD, R-60M, R-73, R-73M, R-77; Klasy powietrze-ziemia: strategiczne pociski manewrujce Ch-55 i Ch-55SM z adunkami jdrowymi (omwione w rozdziale 2.3.1), operacyjno-taktyczne Ch-22 rnych modyfikacji (w tym rwnie z adunkami jdrowymi) oraz Ch-65; operacyjno-taktyczne Ch-15 (z adunkami jdrowymi), Ch-15S i Ch-15P, taktyczne S-25L, Ch-23, Ch-25ML, Ch-25MP, Ch-25MR, Ch-25MT, Ch-25MTPL, CH-29L, Ch-29T, Ch-31P, Ch-58U, Ch-58E, Ch-59 Owod, Ch-59M OwodME, Ch-65S oraz przeciwpancerne rakiety kierowane Szturm-W, Wichr oraz Ataka-W259. Niej opisano kad z armii wchodzcych w skad WSS Rosji, ze zwrceniem uwagi na stan uzbrojenia. Skad kadej z armii do mocno rni si ze wzgldu na stawiane zadania, obszary odpowiedzialnoci i stopie zagroenia. Ograniczono si w opisie do lotnictwa frontowego i transportowego bez wgbiania si w skomplikowan wewntrzn struktur kadej z armii (korpusy, dywizje, puki itd.). Pominito 37. Armi Powietrzn Naczelnego Dowdztwa szczegowo opisan w poprzednim rozdziale, powiconym siom strategicznym. Dowdztwo Specjalnego Przeznaczenia terytorialnie obejmuje Moskiewski Okrg Wojskowy i pierwszej kolejnoci ma za zadanie zapewni obron powietrzn Moskwy i Centralnego Okrgu Przemysowego.
258

.., ..., op. cit., s. 152-154; por. dane portalu Global security: Russian Federation Air Force (RFAF), [Internet:] http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/av.htm (10.10.2010). 259 .., ..., op. cit., s. 154.

135

Dowdztwo obejmuje przede wszystkim 16. Armi Lotnicz, 1. Korpus Obrony Powietrznej oraz 32. Korpus Obrony Powietrznej. Dowdztwo posiada wedug danych z 2008 roku okoo 60 myliwcw przechwytujcych MiG-31, 41 samolotw MiG-25, okoo 90 myliwcw Su-27, 145 myliwcw MiG-29, 34 bombowcw frontowych Su-24, okoo 50 samolotw szturmowych Su-25, 18 samolotw rozpoznania Su-24MR, 145 cikich migowcw bojowych Mi-24, okoo 170 rednich migowcw transportowo-bojowych Mi-8, a take do 600 systemw przeciwlotniczych i przeciwrakietowych S-300P oraz niewielka ilo S-400. W sumie skad osobowy caego Dowdztwa Specjalnego Przeznaczenia wynosi okoo 23 tys. onierzy. 4 Armia Lotnicza i Obrony Powietrznej skupia jednostki lotnicze oraz siy obrony powietrznej w granicach Pnocno-Kaukaskiego OW. Jej sztab znajduje si w Rostowie nad Donem. Obecnie obejmuje 51. Korpus Obrony Powietrznej oraz 1. Mieszan Dywizj Lotnictwa, skadajc si, jak zauwaa R. migielski, z jednostek w duej czci stacjonujcych kiedy w Polsce. Posiada 62 bombowcw Su-24, 103 samoloty szturmowe Su-25, 30 myliwcw Su-27, 105 myliwcw MiG-29, 30 taktycznych samolotw rozpoznawczych Su-24MR, 72 cikie bojowe migowce Mi-24, 10 cikich desantowo-transportowych Mi-26, 4 migowce Mi-6, 104 rednich transportowo-bojowych Mi-8, a take nieustalon liczb kompleksw obrony powietrznej S-300P. 5 Armia Lotnicza i Obrony Powietrznej zawiera w swoim skadzie jednostki lotnicze i siy obrony powietrznej dyslokowane w granicach Nadwoasko-Uralskiego OW. Jej sztab znajduje si w Jekaterynburgu. Jest to bardzo saba pod wzgldem wyposaenia armia, prawdopodobnie, w razie koniecznoci, jej skad moe by uzupeniony sprztem zmagazynowanym za Uralem. Wedug posiadanych danych posiada 49 bombowcw Su-24, 34 myliwcw przechwytujcych MiG-31, a take 383 szkoleniowe samoloty L-39. 6 Armia Lotnicza i Obrony Powietrznej ze sztabem w SanktPetersburgu skupia jednostki lotnicze i ldowe obrony powietrznej dyslokowane w granicach Leningradzkiego OW. Jej strategicznym zadaniem jest ochrona Petersburga oraz Kolsko-Murmaskiego i ArchangielskoSiewierodwinskiego regionw przemysowych, a take baz Floty Pnocnej. Skada si z 21-go i 54-go Korpusw Obrony Powietrznej oraz 149. Mieszanej Dywizji Lotniczej. Dysponuje wedug rnych danych: 58-66 bombowcami Su-24, 85 myliwcami przechwytujcymi MiG-31, 89-116 myliwcami Su-27, 18-20 samolotami rozpoznawczymi Su-24MR, 26-28 samolotami rozpoznawczymi MiG-25RB, 76 cikimi migowcami bojowymi Mi-26, 4 cikimi desantowo-transportowymi Mi-6, ponad setk 136

rednich transportowo-bojowych i specjalnych migowcw Mi-8, a take 524 systemami przeciwlotniczymi S-300P i by moe niewielk iloci S-400. W sumie liczy okoo 24 tys. onierzy. 11 Armia Lotnicza i Obrony Powietrznej grupuje jednostki lotnicze i ldowe siy obrony powietrznej dyslokowane w granicach Dalekowschodniego OW. Posiada sztab w Chabarowsku. W jej skad wchodzi 23. Korpus Obrony Powietrznej, 25. Dywizja Obrony Powietrznej, 303. Mieszana Dywizja Lotnicza. Posiada 97 frontowych bombowcw Su-24, 60 samolotw szturmowych Su-25, 26 myliwcw przechwytujcych MiG-31, 131 myliwcw Su-27, 51 taktycznych samolotw zwiadowczych Su-24MR. 14 Armia Lotnicza i Obrony Powietrznej ze sztabem w Nowosybirsku skupia jednostki lotnicze i siy ldowe obrony powietrznej dyslokowane w rejonie Syberyjskiego OW. W jej skad wchodzi 26. Gwardyjska i 41. Dywizje Obrony Powietrznej oraz 21. Mieszana Dywizja Lotnicza. Posiada 56 frontowych bombowcw Su-24, 40 samolotw szturmowych Su-25, 39 myliwcw przechwytujcych MiG-31, 46 myliwcw MiG-29, 29 samolotw rozpoznawczych Su-24MR, a take samoloty transportowe i migowce rnego przeznaczenia. 61 Armia Powietrzna Naczelnego Dowdztwa jest zgrupowaniem lotnictwa transportowego. Przeznaczona jest do powietrznego przerzutu wojsk, sprztu i wszelkich adunkw. Zabezpiecza przerzut i desantw powietrznych, dostaw sprztu, amunicji, ewakuacje itd. Podlega bezporednio Sztabowi Generalnemu SZ FR Jej sztab znajduje si w Moskwie. Podstawowym samolotem na wyposaeniu rosyjskiego lotnictwa transportowego jest I-76, za jego dum An-124 Rusan, najwikszy samolot transportowy wiata260. Uzbrojenie rosyjskich Si Powietrznych w przytaczajcej wikszoci skada si z konstrukcji z czasw sowieckich. W przypadku myliwcw podstaw uzbrojenia stanowi wielozadaniowe MiG-29 (okoo 300 jednostek w subie plus okoo 50 szkoleniowo-bojowych MiG-29UB; jeszcze 150 MiG-29 w magazynach) oraz wielozadaniowe Su-27 (350-390 jednostek na subie plus okoo 50 szkoleniowo-bojowych Su-27UB), a take myliwce przechwytujce MiG-31 (od 256 do 280 jednostek). Ponadto w dyspozycji WWS Rosji znajduje si jeszcze okoo 270 myliwcw MiG-23, najstarszych konstrukcji tego typu, w wikszoci zmagazynowanych.
.., ..., op. cit., s. 169-187; migielski R., Osierocona armia, op. cit., s. 369-372; ., ., , , [Internet:] http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1014594 (28.08.20010).
260

137

MiG-29 swj pierwszy lot mia w 1977 roku, a na wyposaeniu znajduje si od 1982 roku; posiada 6 punktw podwieszenia uzbrojenia, ktre moe mie maksymalna wag od 2 do 4 ton. Jego zasig to maks. 2200 km, prdko 2450 km/h. Uzbrojony przede wszystkim w rakiety klasy powietrze-powietrze (maks. 6), bomby, a take dziako automatyczne GSz-30-1. Su-27 rwnie swj pierwszy lot mia w 1977 r., a na wyposaeniu znajduje si od 1990 r. Maksymalny zasig to 3680 km, prdko 2500 km/h; posiada 10 punktw podwieszenia uzbrojenia o cznej wadze maks. 10 ton; moe przenosi maks. 10 rakiet powietrze-powietrze, ponadto uzbrojony jest w dziako GSz-30-1. Najstarszy z rosyjskich myliwcw do dzi znajdujcych si w posiadaniu WWS Rosji MiG-23 pierwszy oblot odby w 1967 roku; eksploatowany od 1969 r., a produkowany seryjnie w latach 1969-1985. Myliwiec przechwytujcy MiG-31 to rwnie starsza konstrukcja, pierwszy lot samolotu tego typu mia miejsce w 1975 roku, na uzbrojeniu znajduje si od 1981 r. Osiga prdko do 3000 km/h, a jego bojowy zasig to 1200 km. Moe unie uzbrojenie o wadze 3 ton, na ktre skadaj si rakiety powietrze-powietrze. Ponadto wyposaony w dziako GSz-6-23M. Wrd samolotw szturmowych, przeznaczonych do atakowania celw naziemnych i wsparcia si ldowych, podstaw rosyjskich WWS jest Su-25 (w sumie 245-275 maszyn). Pierwszy oblot tego samolotu mia miejsce w 1975 roku, a na wyposaeniu jest od 1980 roku. Osiga maksymaln prdko 970 km/h, ma zasig przy penym uzbrojeniu 1250 km. Przy 10 punktach podwieszenia uzbrojenia moe przenosi rakiety powietrze-ziemia, powietrze-powietrze, bomby; ma rwnie dziako GSz-30-2. Funkcjonuje w wersji szkoleniowo bojowych Su-25UB oraz modernizowanej: Su-25SM. Dowiadczenie na polu walki wskazuje, e Su-25 jest atwym celem dla obrony powietrznej. W czasie wojny w Afganistanie Sowieci stracili 23 maszyny tego typu przy zupenym braku na uzbrojeniu Afgaczykw nowoczesnych rodkw zwalczania celw powietrznych. Rwnie w czasie wojny z Gruzj w 2008 roku zestrzelone zostay najprawdopodobniej trzy Su-25. Wynika to ze sabych charakterystyk rakiet powietrze-ziemia przenoszonych przez Su-25 (Ch-23, Ch-25, Ch-29, Ch-25L), ktrych zasig nie przekracza 10 km. Oznacza to konieczno gbokiego wejcia w stref obrony powietrznej nieprzyjaciela. MiG-25RB to z kolei samolot rozpoznawczo-bombowy (pierwszy oblot 1964, na wyposaeniu- od 1972, prdko do 3000 km/h, zasig

138

maks. 1865 km), wyposaony w bomby i aparatur zwiadowcz. WWS Rosji posiadaj kilkadziesit samolotw tego typu. Wrd bombowcw frontowych podstaw jest Su-24M (412-520 sztuk). Pierwszy oblot tego samolotu mia miejsce w 1977 roku, na uzbrojeniu od 1983 r. Maks. prdko 1700 km/h, zasig dziaania 390 km. Przenosi uzbrojenie o maksymalnej wadze 8 ton. Uzbrojony w rakiety powietrze-ziemia i powietrze-powietrze, bomby oraz dziaka. Jego modernizowana wersja to Su-24M2. O sile strategicznego lotnictwa bombowego dalekiego zasigu stanowi samoloty Tu-160 i Tu-95MS (omwione w poprzednim rozdziale), ponadto Rosja posiada bombowce dalekiego zasigu Tu-22M (158-162 sztuk). Tu-22M to jednostka po raz pierwszy oblatana w 1977 roku, na subie znajduje si od 1989 roku, przenosi uzbrojenie o wadze 21 ton (4 punkty zewntrznego podwieszenia uzbrojenia, przenosi 1-3 rakiety kierowane Ch-22 oraz bomby; ponadto uzbrojony w dziako GSz-23); rozwija prdko 2300 km/h a jego zasig dziaa to 2410 km. W lotnictwie transportowym wikszo stanowi samoloty I-76 (209 sztuk), ponadto wykorzystuje si supercikie samoloty transportowe An-124 Rusan (kilkanacie sztuk). W rosyjskich Siach Powietrznych brak nowoczesnych migowcw. Mi-24 (620-700 sztuk) to konstrukcja jeszcze z lat 60. (dzi w wielu zmodernizowanych wariantach), nowszy Mi-26 (tylko 34 jednostki) na uzbrojeniu znajduje si od 1985 roku, za Mi-8 (wspczenie na uzbrojeniu bardzo wiele jednostek, najbardziej zmodernizowana wersja to Mi8MT) to rwnie migowiec zaprojektowany jeszcze w latach 70. Bardzo mao jest migowcw nowoczeniejszych: Ka-50 Czarny rekin (konstrukcja z lat 80.) 16 sztuk, za Ka-52 Aligator (pierwszy lot w 1997 roku) tylko 9 sztuk261. Na wyposaeniu obrony powietrznej Rosji podstaw uzbrojenia jest okoo 1900 mobilnych systemw obrony powietrznej S-300P. S to bardzo efektywne systemy przeciwlotnicze i przeciwrakietowe, przez wielu ekspertw stawiane wyej od amerykaskich Patriotw (lepszy minimalny i maksymalny zasig przechwytywania celu powietrznego, szybsze przejcie z pooenia marszowego do bojowego262).

261 .., ..., op. cit., s. 152-154; ., ., , , [Internet:] http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1014565 (28.08.2010); , [Internet:] http://airwar.ru/ (28.08.2008). 262 Zob. Pitek J., Narzdzia wojny i ich wspczesny rozwj (wybrane zagadnienia), Toru 2009, s. 216.

139

Rosyjscy analitycy podkrelaj, i obecny stan ilociowy i jakociowy systemw przeciwlotniczych i przeciwrakietowych nie zabezpiecza waciwej ochrony kraju przed atakiem z powietrza. Szczeglnie widoczne jest nieprzygotowanie do odparcia ataku broni precyzyjnego raenia. Ogromne przestrzenie pastwa pozbawione s nie tylko rakietowych rodkw obrony powietrznej, ale i kontroli radiolokacyjnej, wobec czego ewentualny przeciwnik ma otwarty dostp (np. rakietami manewrujcymi) do szeregu obiektw o strategicznym znaczeniu, w tym nawet miejsc dyslokacji rakiet balistycznych czy elektrowni jdrowych. W chwili obecnej stosunkowo dobrze zabezpieczony od ataku z powietrza jest rejon Moskwy, Petersburg z obwodem leningradzkim oraz miejsca bazowania Floty Pnocnej, Batyckiej i Oceanu Spokojnego (czyli Murmask, Siewieromorsk, Palarnyj, Batijsk z caym obwodem kaliningradzkim oraz Wadywostok). Jak obliczaj specjalici a 62 podmioty skadowe Federacji Rosyjskiej (spord 89) jest cakowicie pozbawionych obrony powietrznej. Szczeglne braki widoczne s na dwch odcinkach poudniowym i wschodnim. Na wody Morza Czarnego Amerykanie bez problemu mog wprowadzi swoje krowniki, niszczyciele oraz okrty podwodne wyposaone w rakiety Tomahawk i Standard-3M (zadania na pewno im nie utrudni Flota Czarnomorska znajdujca si w fatalnym stanie). Oznaczaoby to, e w zasigu amerykaskich rakiet wystrzeliwanych z poudniowo-wschodniego rejonu Morza Czarnego znajdzie si 6 dywizji rakietowych, na ktry wyposaeniu znajduje si 60% rosyjskich ICBM. Cztery spord tych dywizji pozbawionych jest jakiejkolwiek obrony powietrznej, dywizj w Tatiszczewie, w ktrej znajduje si znaczna cz rosyjskich ICBM, broni tylko jeden puk obrony powietrznej z systemami S-300PS (48 antyrakiet), dywizji w miejscowoci Dombarowskij puk z systemami S-300W (rwnie 48 antyrakiet). Biorc pod uwag jakie iloci rakiet Tomahawk mog przenosi amerykaskie okrty jest to daleko niewystarczajca obrona. Z kolei na rosyjskim Dalekim Wschodzie rosyjsk obron powietrzn bez problemw mog zdawi i przeama Chiczycy. Umoliwi im to olbrzymie arsenay taktycznych i operacyjno-taktycznych rakiet balistycznych (Chiny tego typu uzbrojenia maj wicej ni wszystkie inne kraje wiata razem wzite) oraz przestarzae samoloty (Q-5, J-6, J-7, J-8), ktrych nie al bdzie powici dla odcignicia rodkw rosyjskiej obrony powietrznej. Ponadto zdecydowana wikszo zgrupowa rosyjskich przeznaczonych do ochrony przed atakiem z powietrza jest pooo-

140

na w tym rejonie tak blisko granicy, i znajduje si w zasigu chiskiej artylerii263. W lotnictwie szczeglnie race s braki w dostawie nowego sprztu, np. w caym roku 2006 na sub trafio tylko 9 nowych samolotw i 8 migowcw. W miadcej wikszoci uzbrojenie rosyjskich WWS skada si z maszyn o konstrukcji z gbokich czasw sowieckich (lata 70.) a nowsze samoloty i migowce funkcjonuj w ladowych ilociach264. Duym niedostatkiem jest te brak samolotw bezpilotowych, co w warunkach wojennych znacznie ogranicza rosyjskim wojskom moliwoci rozpoznania i naprowadzenia ognia na cel. Nadziej obrony powietrznej jest kompleks rakietowy S-400 Triumf (a w dalszej perspektywie S-500), poraajcy cele powietrzne nieprzyjaciela poruszajce si z prdkoci do 5 km/s w zasigu 400 km i na wysokoci do 30 km; wyposaony w 4 samonaprowadzajce rakiety (dziki specjalnej instalacji rakieta moe w powietrzu samodzielnie namierzy i nakierowa si na cel), zdolne do niszczenia pociskw kierowanych, rakiet manewrujcych i rakiet balistycznych265. Jednak, jak na razie, systemy te dziaaj w niewielkich ilociach tylko w rejonie Moskwy. W lotnictwie due oczekiwania budzi myliwiec pitego pokolenia rosyjskiej produkcji, konstruowany w kompanii Suchoj pod nazw PAK FA ( , czasem stosuje si nazw T-50). Ma to by samolot wyjtkowo trudny do wykrycia (dziki zastosowaniu technologii Stealth oraz uzbrojeniu ukrytemu w wewntrznych lukach, a nie jak do tej pory na zewntrznych punktach podwieszenia), odznaczajcy si nieporwnywaln z dotychczas znan manewrowoci i szybkoci (dziki nowym silnikom) oraz wyposaony w system radioelektroniczny pozwalajcy rozpoznawa cele w promieniu o wiele wikszym ni myliwce poprzedniej generacji. W starciu z myliwcem pitego pokolenia wszystkie starsze samoloty bd bezbronne. Jak dotd tylko Amerykanie s w posiadaniu myliwcw tej generacji (F-22 i znajdujcy si w fazie prb F-35), opnienie Rosjan szacuje si na ok. 7 lat. Pierwszy raz PAK FA wzbi si w powietrze 29 stycznia 2010 roku, ale trzeba mie na uwadze, e nie bya to bojowa jednostka, lecz pierwszy dowiadczalny egzemplarz. Przewiduje si, e na uzbrojenie rosyjski

263 264

. ., : .., ..., op. cit.,, s. 156. 265 -400 "", , , [Internet:] http://www.arms-expo.ru/site.xp/049051048057124052049048.html (28.08.2010).

141

myliwiec pitego pokolenia trafi okoo 2020 roku266. Wie si to jednak z ogromnymi kosztami: program budowy PAK FA pochania 12-14 mld dolarw, koszt produkcji jednego samolotu moe wynie 40 mln dolarw267. W takich uwarunkowaniach trudno przewidywa, e na wyposaeniu rosyjskich si powietrznych w bliszej przyszoci znajdzie si wiksza liczba myliwcw najnowszej generacji. W tej sytuacji przezbrojenie WWS Rosji moe mie miejsce poprzez wprowadzenie mniej zaawansowanych technologicznie samolotw. Due nadzieje wie si z myliwcem Su-35S (wczeniejsze oznaczenie: Su35BM). Jest to gboka modernizacja Su-27 (klasyfikowany jako myliwiec pokolenia 4++), nad ktr prace rozpoczto jeszcze w latach 80. XX wieku. Pierwszy myliwiec oznaczony jako Su-35 wzbi si w powietrze jeszcze w 1988 roku. W pniejszych latach prace nad nim przerwano, chwilowo uznajc, e bardziej perspektywiczna jest inna wersja rozwojowa Su-27 oznaczona jako Su-37. Ostatecznie, w 2005 roku, zdecydowano si na zainwestowanie w Su-35. W 2009 r. Ministerstwo Obrony FR podpisao kontrakt z kompani Suchoj na dostaw do 2015 roku 48 myliwcw tego typu. Prognozuje si, e rwnie w latach 20152020 na uzbrojenie WWS trafi kolejne 48 Su-35S. Wedug doniesie Su-35S jest skonstruowany z uyciem wielu technologii pitego pokolenia (np. w silniku), osiga prdko do 2,5 tys. km/h (przy ziemi 1400 km/h), ma zasig 3,4 tys. km, a jego promie dziaania bojowego wynosi 1600 km. Uzbrojony jest w dziako kaliber 30 mm oraz szerokie spektrum pociskw i bomb, ktre moe przenosi na 12 punktach podwieszenia268. W pastwowym programie uzbrojenia na lata 2007-2015 przewidywao si modernizacj ponad 400 samolotw lotnictwa frontowego oraz zakup 116 nowych. W stosunku do tych planw eksperci wskazywali, e nawet jeli uda si je zrealizowa (dotychczasowe tempo skania do przeciwnego wniosku), to i tak liczba wprowadzonych samolotw bdzie zbyt maa na potrzeby tak rozlegego kraju jak Rosja269. Tymczasem w nowym programie przezbrojenia w latach 2011-2020 (szerzej zob. rozdz. 3.3) Rosja stawia sobie jeszcze ambitniejsze zadanie. Mwi si
., , , [Internet:] http://www.odnakoj.ru/magazine/main_theme/pyatoe_pokolenie (28.08.2008). 267 ., . , [Internet:] http://www.lenta.ru/articles/2010/01/29/pakfa/ (28.082010). 268 ., , - , [Internet:] http://vpk-news.ru/articles/6237 (01.12.2010); http://www.armsexpo.ru/site.xp/049051124049056055052048.html (01.10.2010). 269 ., , op. cit.
266

142

o liczbie 1600 nowych oraz 400 zmodernizowanych samolotw i migowcw, ktre maja otrzyma Siy Powietrzne. W najbliszej perspektywie priorytetem bdzie zakup takich maszyn jak Su-27SM, Su30M2 (wersja rozwojowa Su-27), Su-34 (bombowiec frontowy na bazie Su-27), opisany wyej Su-35S oraz Jak-130 (bojowo-szkoleniowy). Dla lotnictwa Wojsk Ldowych natomiast dostarczy migowce: Ka-52, Mi28N, Mi-8AMTSz, Ka-226 i Ansat-U270. Rzeczywisto zweryfikuje zapowiedzi Ministerstwa Obrony Rosji. 3.1.3. Marynarka Wojenna Marynarka Wojenna Rosji (- , dalej te: WMF) wedug oficjalnych sformuowa, w wypadku wojny jdrowej ma postawione przed sob strategiczne zadanie unicestwienia przy uyciu rakiet balistycznych, znajdujcych si na atomowych okrtach podwodnych, ekonomicznych i administracyjnych centrw nieprzyjaciela. Ponadto do obowizkw WMF naley prowadzenie dziaa na morskich i oceanicznych akwenach, wsparcie si ldowych, odparcie agresji nieprzyjaciela z kierunku morza, zabezpieczenie gospodarczych interesw FR na morzach i oceanach. Rodzajami si Marynarki Wojennej s: siy podwodne, siy nawodne, lotnictwo i obrona powietrzna marynarki wojennej, wojska rakietowoartyleryjskie obrony wybrzea, wojska obrony wybrzea, piechota morska, a take wojska specjalne (w tym specnaz marynarki wojennej). Organizacyjnie w WMF Rosji wchodzi Flota Pnocna, Flota Oceanu Spokojnego, Flota Czarnomorska, Flota Batycka oraz Flotylla Kaspijska. W latach 2007-2008 osobowy skad WMF wynosi 161 tys. ludzi (w 1991 roku byo ich jeszcze 450 tys., w 1992 r. 320 tys.). The Military Balance 2010 szacuje skad osobowy WMF Rosji na 142 tys. ludzi, ale liczba ta wydaje si zaniona. Sztab WMF znajduje si w Moskwie, ale podjto ju decyzj o jego przeniesieniu do Petersburga271. Wspczesna Marynarka Wojenna Federacji Rosyjskiej jest tylko bladym cieniem niegdy najliczniejszej na wiecie Floty Sowieckiej, nie jest w stanie przeciwstawi si siom morskim USA, krajw NATO i Japonii czy te Chin, moe by co najwyej porwnywana z flotami takich krajw jak Francja lub Wielka Brytania rozpatrywanymi

270 1,5 , Lenta.ru, [Internet:] http://lenta.ru/news/2010/12/01/fighters/ (01.12. 2010). 271 .., ..., op. cit., s. 188-189.

143

oddzielnie272. Ponadto nad rosyjsk marynarka ciy tradycyjne przeklestwo geograficzne rozrzucenie si na czterech akwenach morskich (z Morzem Kaspijskim na piciu), midzy ktrymi jakikolwiek skoordynowany manewr jest skrajnie utrudniony. W konsekwencji na kadym z morskich akwenw marynarka Rosji jest chronicznie saba. Po 1991 roku rosyjskie siy morskie dotknite zostay duymi redukcjami (w stanie osobowym o 50%) oraz zmniejszeniem finansowania. Priorytetem nowej marynarki stao si utrzymanie zdolnoci bojowej strategicznych okrtw podwodnych z rakietami balistycznymi. Do powiedzie, e w roku 2007 na budow tylko trzech SSBN projektu 955 Borej przeznaczono 70% wszystkich rodkw wydzielonych na budow nowych i modernizacj starszych okrtw. Tym samym rosyjskie dowdztwo gros rodkw przeznacza na siy przydatne tylko w jednym, najmniej prawdopodobnym, rodzaju wojny w wojnie jdrowej. Wskutek tego bardzo utrudnione jest penienie przez flot innych zada, takich jak walka z piractwem i terroryzmem, udzia w misjach midzynarodowych, przerzut kontyngentw wojskowych, ewakuacja cywilw, ochrona wybrzea i wd terytorialnych, strefy ekonomicznej, ochrona rybowstwa i handlu morskiego czy wydobycia i transportu wglowodorw. rodki wydzielone na konwencjonalne komponenty WMF nie tylko nie wystarczaj na budow nowych okrtw, ale i nie pozwalaj na modernizacj starych. W konsekwencji rosyjska marynarka stale wycofuje kolejne jednostki i ogranicza swj potencja273. Niej przedstawiono nominalny stan uzbrojenia Marynarki Wojennej Federacji Rosyjskiej na podstawie danych The Military Balance 2010. Pominito strategiczne okrty podwodne opisane w poprzednim rozdziale. W klasyfikacji jednostek zastosowano podzia obowizujcy w krajach NATO, ale naley pamita, i Rosjanie stosuj wasn klasyfikacj, co czsto powoduje nieporozumienia. To samo dotyczy nazw klas konkretnych projektw. W poniszym zestawieniu najpierw zamieszczono nazw klasy w klasyfikacji NATO (np. Oscar), a nastpnie, w nawiasie, numer i kryptonim projektu w klasyfikacji rosyjskiej, z zachowaniem pisowni w cyrylicy (np. projekt 949 ). Ilekro uyta jest adnotacja w rezerwie oznacza to, i jednostka jest nie uywana, ale znajduje si w stanie zakonserwowania i moliwe jest przywrcenie jej do suby. Uzbrojenie WMF Rosji obejmuje:
Topolski I., Militarna pozycja Federacji Rosyjskiej, [w:] Federacja Rosyjska w stosunkach, op. cit., s. 99. 273 ., , , [Internet:] http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=856132 (30.08.2010).
272

144

taktyczne okrty podwodne 52: - okrty podwodne o napdzie atomowym przenoszce pociski manewrujce (SSGN) 7 5 klasy Oscar (projekt 949 ) 2 klasy Oscar II (projekt 949 ) - okrty podwodne o napdzie atomowym do zwalczania celw morskich (SSN) 17 5 klasy Akula I (projekt 971 -) 2 klasy Akula II (projekt 971) 3 klasy Akula I w rezerwie 2 klasy Sierra II (projekt 945 ) 1 klasy Sierra I (projekt 945 ) w rezerwie 4 klasy Victor III (w tym jeden w rezerwie) (projekt 671 ) - okrty podwodne o napdzie diesel-elektrycznym do zwalczania celw morskich (SSK) 20: 15 klasy Kilo (projekt 877 ) 4 klasy Kilo w rezerwie 1 klasy Lada (projekt 677 ) - atomowe okrty podwodne specjalnego przeznaczenia 8; lotniskowce 1: 1 klasy Kuznetsov (projekt 1143.5) krowniki 5: - krowniki rakietowe o napdzie atomowym (CGN) 1 klasy Kirov (projekt 1144 ) (jeszcze jeden znajduje si w remoncie); - krowniki rakietowe (CG) 1 klasy Kara (projekt 1134 ) 3 klasy Slava (projekt 1164 ) niszczyciele 14: 1 klasy Kashin (projekt 61 ) 5 klasy Sowremenny (projekt 956 ) 7 klasy Udaloy (projekt 1155 ) 1 klasy Udaloy II (projekt 1155.1 ) fregaty 14: 1 klasy Gepard (projekt 1166.1 "") 2 klasy Krivak (projekt 1135 ) 2 klasy Krivak II (projekt 1135.M -) 2 klasy Neustrashimy (projekt 11540 ) 7 klasy Parchim II (projekt 133.1, okrty wyprodukowane w byej NRD) 145

korwety 23: 1 klasy Steregushiy (projekt 20380 ) 3 klasy Grisha III (projekt 1124M ) 19 klasy Grisha V (projekt 1124ME) jednostki patrolowe i ochrony wybrzea 75: - mae patrolowe korwety rakietowe (PFM) 37 13 klasy Nanuchka III (projekt 1234.1 -1) 1 klasy Nanuchka IV (eksperymentalny projekt 1234.7) 4 klasy Tarantul II (projekt 1241 ) 18 Tarantul III (1241.1M )) 1 klasy Buyan (projekt 21630 ), pierwszy z kilku budowanych - kutry-wodoloty rakietowe (PHM) 11 2 klasy Dergach (1239 ) 9 klasy Matka (projekt 206. ) - kutry-wodoloty torpedowe (PHT) 6 1 klasy Mukha (projekt 11451 ) 5 klasy Turya (projekt 206M) - patrolowe kutry rakietowe (PFC) 21 1 klasy Pauk (projekt 1241.2 -2) okoo 20 klasy Stenka (projekt 205 ) traowce i niszczyciele min 37 okrty desantowe 42 - due okrty desantowe 1 klasy Ivan Rogov (projekt 1174) 4 klasy Alligator (projekt 1171 ) 1 klasy Ivan Green (projekt 1171.1) 14 klasy Ropucha I i Ropucha II (projekt 775II i 775III) polskiej produkcji - rednie okrty desantowe 3 klasy Polnochny B (projekt 771.A), produkcji polskiej, wszystkie w rezerwie - kutry desantowe 6 klasy Ondatra (projekt 1176 ) 3 klasy Serna (projekt 1177.0 ) - poduszkowce desantowe (ACV) 10;

146

okrty wsparcia ponad 105 jednostek (tankowce, holowniki, jednostki badawcze, transportowe oraz specjalnego przeznaczenia, np. ratownicze)274.

Flota Pnocna ze sztabem w Siewieromorsku (zabezpiecza rejon mrz Biaego i Barentsa) jak na razie jest jedyn efektywn flot oceaniczn. Skad osobowy Floty Pnocnej liczy 77 tys. ludzi. Spord podwodnych si morskich znajdujcych si w jej skadzie oprcz SSBN swoje zadania s w stanie wypenia 3-4 atomowe okrty podwodne z rakietami samosterujcymi (SSGN), do 12 okrtw podwodnych o napdzie atomowym do zwalczania celw morskich (SSN), 7 diesel-elektrycznych okrtw podwodnych do zwalczania celw morskich (SSK) oraz 4 atomowe okrty podwodne do zada specjalnych (SSAN) (plus 4 w rezerwie). Siy nawodne skadaj si z jednego lotniskowca Admira Kuzniecow, jednego cikiego atomowego krownika rakietowego Piotr Wielki (drugi, Admira Nachimow, jest w remoncie i powrci na sub najwczeniej w 2012 roku), jednego krownika rakietowego Marszaek Ustinow, 7 niszczycieli, 7 fregat, 4 korwet, 10 traowcw, 5 okrtw desantowych oraz ponad 20 jednostek wsparcia. Problemem jest niska gotowo bojowa wymienionych jednostek. Szacuje si, i siy Floty Pnocnej pozwalaj na zabezpieczenie patrolu jednego SSBN oraz s w stanie czasowo wydziela do czynnej suby tylko oddzielne okrty podwodne i nawodne. Niska gotowo bojowa jedynego lotniskowca nie pozwala na sformowanie jakiegokolwiek zgrupowania zdolnego do dziaania na penym morzu. Dlatego te Flota Pnocna obecnie moe suy tylko do operacji obronnych u wybrzea Rosji i zabezpieczenia przybrzenych rejonw patroli SSBN. W przyszoci z koniecznoci musi doj do wywiedzenia ze suby (ostatecznie lub dla modernizacji) lotniskowca, krownikw rakietowych, niszczycieli oraz okrtw o napdzie atomowym. Moe to, zdaniem rosyjskiego analityka, sprowadzi Flot Pnocna do roli flotylli zdolnej zaledwie do patrolowania wybrzea275. Flota Oceanu Spokojnego (sztab we Wadywostoku, 60 tys. ludzi) jest w jeszcze gorszej kondycji, choby z tego wzgldu, e ju ostatecznie rozpada si na dwie czci, jedn stacjonujc na Kamczatce, drug
The Military Balance 2010, s. 225-226; por. dane Federation of American Scientists, [Internet:] http://www.fas.org/man/dod-101/sys/ship/row/rus/ (30.10.2010). 275 ., , op. cit.; .., ..., op. cit., s. 218-219; The Military Balance 2010, s. 223.
274

147

w Przymorzu. Podzia ten nie tylko pozbawi obie czci floty operacyjnej cznoci, ale i znacznie odbi si na efektywnoci kadej z nich branej z osobna. Na Kamczatce znajduj si praktycznie tylko odzie podwodne, w Przymorzu siy nawodne. Jest to o tyle dziwne gdy znacznie ogranicza bezpieczestwo strategicznych SSBN stacjonujcych na Kamczatce (a wanie tutaj maj trafi nowe SSBN klasy Borej). Siy dyslokowane w Przymorzu s cakowicie pozbawione atomowych okrtw podwodnych i obecnie mona je traktowa jako niewielkie zgrupowanie okrtw z rakietowym krownikiem Wareg jako jednostk flagow276. W skad Floty Oceanu Spokojnego, poza omwionymi w poprzednim rozdziale SSBN, wchodz nastpujce siy podwodne: atomowe okrty podwodne (SSN i SSGN) 4 w subie i 7 w rezerwie; diesel-elektryczne okrty podwodne (SSK) 6 w subie i 3 w rezerwie. Siy nawodne skadaj si z 1 krownika rakietowego, 5 niszczycieli, (w tym 3 w rezerwie), 9 fregat, 16 maych patrolowych korwet rakietowych, 9 traowcw, 4 okrtw desantowych i ponad 15 jednostek wsparcia. Tradycyjnie sab stron Floty Oceanu Spokojnego jest brak zaplecza technicznego pozwalajcego na modernizacj okrtw. Flota Batycka ze sztabem w Batyjsku liczy 30-36 tys. ludzi, posiada bazy w obwodzie Kaliningradzkim i w rejonie Zatoki Fiskiej. W skad Floty Batyckiej wchodz: 2 diesel-elektryczne okrty podwodne (SSK) (w tym 1 w rezerwie), 2 niszczyciele, 3 fregaty, 16 maych patrolowych korwet rakietowych (PFM), 10 kutrw rakietowych, 11 traowcw (w tym jeden w rezerwie), 4 okrty desantowe, i ponad 8 jednostek wsparcia. Flota Czarnomorska bazujca na Krymie, na wybrzeu Kubania oraz Kaukazu liczy 16 tys. ludzi. Jej sztab znajduje si w Sewastopolu.. W jej skad wchodz: 2 diesel-elektryczne okrty podwodne (SSK) (w tym jeden w rezerwie), 2 krowniki rakietowe, 1 niszczyciel, 8 fregat i korwet, 7 maych patrolowych korwet rakietowych (PFM), 3 kutry rakietowe, 7 traowcw, 7 duych okrtw desantowych, wicej ni 6 jednostek wsparcia. Flotylla Kaspijska skada si z 1 fregaty, 3 maych patrolowych korwet rakietowych (PFM), 3 kutrw rakietowych, 9 traowcw, 6 okrtw desantowych i wicej ni 5 jednostek wsparcia277. Trzeba koniecznie mie na uwadze, i powysze dane mog by mylce z tego wzgldu, i przedstawiaj tylko nominalny stan uzbrojenia
276 277

., , op. cit. The Military Balance 2010, s. 224-225; por. .., ..., op. cit.

148

rosyjskich si morskich. W rzeczywistoci tylko trudna do ustalenia cz okrtw zachowuje gotowo bojow, za reszta z przyczyn technicznych nie nadaje si do penienia suby i bdzie w niedugim czasie wywiedziona z Marynarki Wojennej. Ilociowy stan wyposaenia WMF jest bez przerwy redukowany. Jeszcze w 2005 roku wczesny gwnodowodzcy Marynarki Wojennej prognozowa, e w latach 2010-2020 liczba okrtw zostanie w naturalny sposb zmniejszona o 50%. W tej sytuacji, powtpiewa si nawet czy przysza marynarka bdzie w stanie zapewni bezpieczestwo narodowe w najbliszej strefie morskiej. Na Morzu Batyckim i Morzu Czarnym Rosja prawie zupenie utracia moliwo przeciwstawienia si siom morskim krajw NATO. Jak pisze rosyjski komentator, Flota Czarnomorska przedstawia sob, cudaczne ze wzgldu na skad, zgrupowanie pojedynczych egzemplarzy rnych typw okrtw, z ktrych niemaa cz posiada ju tylko muzealn warto278. Rzeczywicie, spord ok. 40 jednostek w skadzie Floty Czarnomorskiej ponad poowa suy duej ni 25 lat279. Jak wspomniano, poza siami nawodnymi i podwodnymi w skad WMF wchodz osobne rodzaje si. Ich stan przedstawiono poniej. Lotnictwo Marynarki Wojennej ( ) liczy okoo 35 tys. onierzy i dysponuje nastpujca iloci sprztu: 45 bombowcw dalekiego zasigu Tu-22M2 i Tu-22M3, 42 samoloty szturmowe Su-24 i Su24M, 1-12 szkoleniowo-bojowych samolotw szturmowych pionowego startu i ldowania Su-25UTG, 20 myliwcwbombowcw Su-17, 30 myliwcw przechwytujcych MiG-31, 22 myliwcw lotniskowych Su-33, 28-30 myliwcw Su-27, 5 samolotw zwiadowczych dalekiego zasigu Tu-22MR, 8-12 taktycznych samolotw zwiadowczych Su-24MR, 42 samolotw zwalczania okrtw I-38, 12 samolotw cznoci z SSBN Tu-142MR, kilkadziesit samolotw transportowych An-12, An-24, An-26, I-18, Tu-154 i inne, okoo 200 migowcw (70-80 migowcw zwalczania okrtw Ka-27P i Ka-28, 10-15 bojowych Mi-24, do 30 transportowobojowych Ka-29, 70 transportowych Mi-8 i inne). Rakietowo-Artyleryjskie Wojska Obrony Wybrzea ( - ) posiadaj ponad 50 przeciwokrtowych zestaww rakietowych: mobilnych Redut i Rubie, sta278 279

., , op. cit. migielski R., Militarne i polityczne znaczenie Floty Czarnomorskiej po zawarciu umowy o przedueniu jej stacjonowania na Ukrainie, Biuletyn PISM, 14(682)/2010, s. 2221.

149

cjonarnych Utes; take 100-mm brzegowe dziaa holowane KSM65 i 130-mm SM-4-1, samobiene dziaa 130-mm A-222 Bierieg, stacjonarne wiee artyleryjskie z 305-mm dziaem MB-3-12 i MB2180, 180-mm MO-1-180, 152-mm MU-2 i 130-mm B-13. Wojska Obrony Wybrzea ( ) licz do 2 tys. onierzy i posiadaj ponad 1000 czogw, w wikszoci T-72, 900 opancerzonych wozw piechoty BMP-1, BMP-2 oraz bojowych wozw rozpoznawczych BRM-1K, 1900 transporterw opancerzonych BTR-50, BTR-60, BTR-70 i BTR-80, 50 bojowych wozw rozpoznania BRDM-2, 50 haubic samobienych 2S3 Akacja, 240 haubic samobienych 2S1 Godzik, 550 armat 2A36 i armato-haubic D-20, 300 haubic D-30, 150 samobienych modzierzy 2S9 NonaS, 150 modzierzy PM-38 i 2B11 na zestawach 2S12 Sani, 127 40-prowadnicowych wyrzutni rakiet BM-21 Grad, 148 samobienych przeciwpancernych wyrzutni rakietowych, ponad 50 samobienych zestaww przeciwlotniczych Striea-1, Striea-10 i Osa, ponad 250 przenonych zestaww przeciwlotniczych Striea-2, Striea-2M, Striea-3, Iga, Iga-1, okoo 50 poczwrnie sprzonych dzia przeciwlotniczych ZSU-23-4); Piechota Morska ( ) liczy 7,5-9,5 tys. onierzy oraz dysponuje nastpujc iloci sprztu: 160 podstawowych czogw, 150 bojowych wozw piechoty BMP-2 i bojowych wozw rozpoznawczych BRM-1K, 750 transporterw opancerzonych BTR-80 i MT-LB, 60 opancerzonych transporterw rozpoznawczych BRDM2, 102 samobiene haubice 2S1 Godzik, 10 haubic D-30, 18 samobienych haubic 2S3 Akacja, 96 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych BM-21 Grad i 9P138 Grad-1, 70 modzierzy samobienych 2S9 Nona-S i 2S23 Nona-SWK, 14 modzierzy 2B16 Nona-K, 72 samobienych przeciwpancernych wyrzutni rakietowych 9P148 z przeciwpancernymi zestawem rakietowymi Konkurs, 60 poczwrnie sprzonych dzia przeciwlotniczych ZSU-23-4, 250 przenonych systemw przeciwlotniczych Striea2, Striea-2M, Striea-3, Iga, Iga-1, 20 samobienych systemw przeciwlotniczych Osa i 50 samobienych Striea-10); Siy Specjalnego Przeznaczenia Marynarki Wojennej ( , tzw. morski specnaz) skadaj si z 4 specjalnych punktw specjalnego przeznaczenia grupujcych siy wywiadowcze oraz 4 osobne oddziay specjalnego przeznaczenia do walki z dywersj przy uyciu podwodnych si i rodkw (podporzd-

150

kowane s Gwnemu Zarzdowi Wywiadowczemu Sztabu Generalnego, szerzej zob. rozdz. 3.1.5.)280. Przyszo marynarki wojennej Rosji nie rysuje si w jasnych barwach. Istniej co prawda projekty nowych okrtw, a cz z nich jest realizowana. Jeli chodzi na przykad o okrty podwodne, to oprcz SSBN klasy Borej w budowie znajduj si dwa wielozadaniowe okrty podwodne projektu 885 Jasie (). Prace nad pierwszym z nich (Siewierodwisk) trwaj ju jednak 17 lat (planowane oddanie 2010 r.), budowa drugiego (Kaza) rozpocza si w 2009 roku. Trwaj te prace nad trzema okrtami podwodnymi klasy 677 ada () o napdzie diesel-elektrycznym, nad lotniskowcem Admira Gorszkow, ktry najprawdopodobniej zostanie sprzedany Indiom, nad nowymi fregatami projektu 1135 dla Floty Czarnomorskiej (budowane w obwodzie kaliningradzkim), a take nad szeregiem mniejszych jednostek nawodnych281. Niemniej nawet sukces, w postaci planowego zakoczenia budowy wszystkich tych projektw, nie pozwoli na zachowanie potencjau WMF na staym poziomie z powodu koniecznoci masowego wycofania ze suby przestarzaych jednostek. Coraz mocniej przez rosyjskie wadze jest artykuowana (i popierana przez cz niezalenych ekspertw) idea importu najnowoczeniejszych okrtw. Gonym przykadem s tu plany zakupu wielozadaniowego okrtu Mistral francuskiej produkcji (moe suy jako migowcowiec i okrt desantowy). Nabycie Mistrala, coraz bardziej pewne282, pozwolioby omin wszystkie niedogodnoci zwizane ze wspprac z rodzimymi producentami (zacofanie technologiczne, wieloletnie opnienia). Wobec szerokich potrzeb rosyjskiej marynarki trudno jednak przewidywa, i Rosj sta bdzie na szersze zaopatrzenie w zagraniczny sprzt. Nawet w okresie znacznych przypyww rodkw finansowych do budetu pastwa w zwizku ze wzrostem cen na surowce energetycznych, funduszy wystarczao tylko na podtrzymywanie potencjau morskich si jdrowych.

.., ..., op. cit., s. 191-204. Zob. ., , , [Internet:] http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1207559 (30.08.2010). 282 ., - "", , [Internet:] http://nvo.ng.ru/news/2010-08-27/2_mistral.html (30.08.2010).
281

280

151

3.1.4. Wojska Powietrzno-Desantowe Wojska Powietrzno-Desantowe (- , dalej: WDW) w myl oficjalnych sformuowa to mobilny rodzaj wojsk przeznaczony do ataku na nieprzyjaciela z powietrza i do prowadzenia dziaa bojowych na jego operacyjnych i strategicznych tyach. Do zada WDW zalicza si: zajcie administracyjno-politycznych centrw, obiektw przemysowych, wzw komunikacjnych, lotnisk, baz morskich nieprzyjaciela; zajcie wanych z punktu widzenia wojskowoci drg komunikacyjnych; zniszczenie najwaniejszych wojskowych obiektw nieprzyjaciela; przerwanie cznoci w jego wojskach, dezorganizacja pracy jego tyw, przerwanie formowania i przerzutu jego rezerw ludzkich i materiaowych. WDW Rosji licz obecnie od 30 do 35 tysicy onierzy, ich sztab znajduje si w Moskwie. Na uzbrojeniu WDW znajduje si okoo 1770 bojowych pojazdw desantowych, 643 transporterw opancerzonych, 323 systemw artyleryjskich i modzierzy oraz inny sprzt wojskowy. Niej przedstawiono zgrupowania, ktre organizacyjnie wchodz w skad WDW. 98 Gwardyjska Dywizja Powietrzno-Desantowa ze sztabem w miejscowoci Iwanowo grupuje okoo 5489 onierzy, na jej uzbrojeniu znajduje si 220 bojowych pojazdw desantu (BMD), 92 transportery opancerzone (BTR), 54 samobienych modzierzy 29S Nona kalibru 120-mm, 38 BTR z przeciwlotniczymi zestawami rakietowymi, 27 BTR z zestawami przeciwpancernymi, 12 haubic o kalibrze 122 mm. 106 Gwardyjska Dywizja Powietrzno-Desantowa ze sztabem w Tule; skupia 7045 onierzy, 306 BMD, 132 BTR, 73 54 samobienych modzierzy 29S Nona kalibru 120-mm, 49 BTR z przeciwlotniczymi zestawami rakietowymi, 33 BTR z zestawami przeciwpancernymi, 12 haubic o kalibrze 122 mm. 7 Gwardyjska Dywizja Desantowo-Szturmowa ze sztabem w Noworosyjsku w Kraju Krasnodarskim, przeznaczona do prowadzenia walki w rejonach grskich. Obejmuje 5507 ludzi, 190 BMD i BMP, 121 BTR, 55 samobienych modzierzy 29S Nona kalibru 120mm, 38 BTR z przeciwlotniczymi zestawami rakietowymi, 27 BTR z zestawami przeciwpancernymi, 12 haubic o kalibrze 122 mm. 76 Gwardyjska Dywizja Desantowo-Szturmowa ze sztabem w Pskowie; liczy 5664 onierzy, 210 BMD, 90 BTR, 62 samobienych modzierzy 29S Nona kalibru 120-mm, 49 BTR z przeciwlotniczymi zestawami rakietowymi, 30 BTR z zestawami przeciwpancernymi, 12 haubic o kalibrze 122 mm. 152

31 Gwardyjska Samodzielna Brygada Desantowo-Szturmowa ze sztabem w Uljanowsku grupuje 2196 onierzy, 86 BMD-2, 26 BMD-1, 57 BTR-D, 16 122-mm haubic D-30, 19 BTR z przeciwlotniczymi zestawami rakietowymi, 24 BTR z zestawami przeciwpancernymi. 45 Samodzielny Puk Wywiadowczy Specjalnego Przeznaczenia grupuje 690 onierzy i 15 BTR-80; w jego skad wchodz 2 samodzielne bataliony specjalnego przeznaczenia (stacjonujce w Moskwie i w miejscowoci Kubinka pod Moskw), oddzia snajperw, oddzia obsugujcy samoloty bezpilotowe, kompania wywiadu radiowego oraz grupa do walki psychologicznej. 38 Samodzielny Puk cznoci (stacjonuje w miejscowoci Jeziora Niedwiedzie pod Moskw)283. Ponadto Syberyjskiemu OW podporzdkowana 11 Brygada Desantowo-Szturmowa (Uan-Ude), a Dalekowschodniemu OW 83 Brygada Desantowo-Szturmowa faktycznie wchodzce w skad WDW. Sigajce swoja genez zimnej wojny przygotowanie zgrupowa WDW do przeprowadzania desantu powietrznego gboko na terytorium przeciwnika w dzisiejszych warunkach w duym stopniu stracio sens. Urzeczywistni masowy desant powietrzny jest niezmiernie trudno przy wspczesnych systemach przeciwlotniczych. Rosyjskie lotnictwo frontowe i transportowe nie jest w stanie zabezpieczy takiej operacji (przerzut onierzy i sprztu, zabezpieczenie panowania w powietrzu na trasie przelotu i nad miejscem zrzutu). Wspczesne zgrupowania WDW nie s te wystarczajco wyposaone w sprzt dla prowadzenia szerzej zakrojonej, klasycznej wojny. Obecnie szuka si wic nowej roli dla WDW. W latach 90. jako jedne z niewielu formacji wojska desantowe zachowyway pen gotowo bojow i posiaday doskonae wyposaenie. Z tego wzgldu WDW wykorzystywano we wszystkich punktach zapalnych na obszarze posowieckim. Przede wszystkim obok specnazu bray one udzia w dwch kampaniach czeczeskich wykonujc zadania typowe dla piechoty liniowej. WDW zaczto traktowa jak elitarn piechot zmechanizowan, mona wic uzna, e kosztowne przygotowanie jednostek do desantu z powietrza poszo na marne. Zawayo do na dalszych losach diesantnikow. 7 i 76 dywizje w 2006 r. przeksztacono z powietrznodesantowych w desantowo-szturmowe, co oznaczao, e tylko jeden puk wraz ze sprztem z ich skadu jest przeznaczony do zrzutu na spado-

283

.., ..., op. cit., s. 136-145.

153

chronach, reszta za, jako siy szybkiego reagowania, s przerzucane droga powietrzn wprost na docelowe lotniska. W chwili obecnej Wojska Powietrzno-Desantowe s doskonale przygotowane do prowadzenia wojny kontaktowej z formacjami nieregularnymi w bardzo rnych, trudnych warunkach geograficznych i klimatycznych. Posiadaj ogromne dowiadczenie w tym wzgldzie i s do tego przygotowane psychologicznie. Mona wic przewidywa, i w przyszoci stan si trzonem si przeznaczonych do walki z formacjami nieregularnymi (szczeglnie na Kaukazie). Wojska Powietrzno-Desantowe do dzi susznie uznawane s za elit Si Zbrojnych Rosji (cho pod wzgldem wyszkolenia ustpuj oczywicie siom specnazu). Bardzo na ich jakoci zaznacza si fakt, i w zdecydowanej wikszoci skompletowane s z onierzy kontraktowych284. Naley wic uzna je za wysoko efektywne, dobrze wyposaone siy szybkiego reagowania, ktre dziki swej mobilnoci zdolne s do dziaania w miejscach nawet terytorialnie odlegych, sprawnie zabezpieczajc interesy Federacji Rosyjskiej. Ostatnim przykadem skutecznych (co prawda tylko z punktu widzenia interesw Rosji) dziaa WDW moe by operacja w 2010 roku w Kirgizji, kiedy podczas zamieszek etnicznych oddziay desantu zabezpieczay rosyjskie bazy w tym kraju. 3.1.5. Gwny Zarzd Wywiadowczy Sztabu Generalnego Gwny Zarzd Wywiadowczy Sztabu Generalnego Si Zbrojnych Federacji Rosyjskiej ( , GRU), w myl oficjalnych sformuowa, to centralny organ kierowania wywiadem wojskowym kraju. Podporzdkowane mu s siy i rodki wywiadu agenturalnego, kosmicznego, radiowego i radiotechnicznego, a take wojska specjalnego przeznaczenia (Specnaz) liczce okoo 25 tys. ludzi. Dowodzcy GRU odpowiada tylko przed gwnodowodzcym Sztabu Generalnego oraz przed ministrem obrony. W odrnieniu od Suby Wywiadu Zagranicznego ( , SWR struktura wywodzca si wprost z KGB) GRU zachowuje du niezaleno od politycznego kierownictwa kraju. Jednak w okresie sprawowania funkcji Ministra Obrony przez Siergieja Iwanowa media donosiy o daleko idcych prbach wprowadzenia w struktury GRU ludzi SWR. W 2006 roku GRU otrzymao now, supernowoczesn siedzib w Moskwie przy Choroszewskim Prospekcie. Koszt budowy budynku
284

., , , [Internet:] http://kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1475967 (01.09.2010).

154

szacowano na 9,5 mld rubli. Aktualnym gwnodowodzcym GRU jest gen. Aleksandr Szliachturow285. Wedug dostpnych informacji GRU podzielone na nastpujce wydziay () i pozostae jednostki organizacyjne: Pierwszy wywiadu strategicznego, strefa jego odpowiedzialnoci to Europa poza Wielk Brytani, w tym bye republiki sowieckie w Europie, kraje Kaukazu Poudniowego oraz Turcja; Drugi wywiadu strategicznego, odpowiada za Wielka Brytani, Ameryk Pnocn i Poudniow, Australie i Nowa Zelandi; Trzeci wywiadu strategicznego, odpowiada za Azj (poza Turcj), w tym rniwe za rodkowoazjatyckie bye republiki sowieckie; Czwarty wywiadu strategicznego, odpowiada za Afryk; Piaty wywiadu operacyjno-taktycznego (odpowiada za siy specjalnego przeznaczenia); Szsty wywiadu radiowego i radiotechnicznego; Sidmy odpowiada za wywiad w bloku krajw NATO, dzieli si na 6 terytorialnych zarzdw; smy odpowiada za osobne kraje szczeglnego zainteresowania; Dziewity odpowiada za wywiad naukowo-techniczny w dziedzinie nowych technologii wojskowych; Dziesity wywiad w dziedzinie ekonomii wojskowej i infrastruktury; Jedenasty wywiad w dziedzinie doktryn wojskowych i uzbrojenia; Dwunasty wywiad w sferze zbroje jdrowych innych krajw; Wydzia wywiadu kosmicznego dysponujcy specjalnym budynkiem w Moskwie, tzw. obiektem K-500, do ktrego spywaj informacje ze sztucznych satelitw Ziemi; Wydzia planowania i kontroli; Wydzia kadr; Wydzia operacyjno-techniczny; Suba szyfrowania i deszyfrowania; Wydzia administracyjno-techniczny; Wydzia kontaktw zewntrznych; Centrum pomiaru; Oddzia przygotowania faszywych dokumentw; Oddzia zabezpieczenia systemu ochrony informacji;
285 .., ..., s. 25; (), [Internet:] http://www.agentura.ru/dossier/russia/gru (10.10.2010).

155

Archiwum specjalne; Suba informacyjna286. Gwnemu Zarzdowi Wywiadowczemu (dokadnie: pitemu wydziaowi) podporzdkowane s siy specjalne, tak zwany specnaz, ktry po wzgldem charakteru stawianych przed nim zada dzieli si na ldowy i morski. Szstemu wydziaowi z kolei podlegaja jednostki radiowego i radiotechnicznego wywiadu szczeglnego przeznaczenia (tzw. OSNAZ). Siy specnazu Rosji dziel si na samodzielne brygady. Na pocztku 2010 roku funkcjonowao 7 takich brygad: 2 Samodzielna Brygada Specjalnego Przeznaczenia stacjonujca w rejonie Pskowa; liczy 960 onierzy; 3 Gwardyjska Brygada Specjalnego Przeznaczenia stacjonujca w obwodzie samarskim; liczy 1040 onierzy; 10 Samodzielna Brygada Specjalnego Przeznaczenia stacjonujca w miejscowoci Molkino w Kraju Krasnodarskim; liczy okoo 3500 onierzy 14 Samodzielna Brygada Specjalnego Przeznaczenia w Chabarowsku lub w Ussuryjsku (najprawdopodobniej okoo tysica onierzy); 16 Samodzielna Brygada Specjalnego Przeznaczenia stacjonujca w Tambowie; liczy 1110 ludzi; 22 Gwardyjska Samodzielna Brygada Specjalnego Przeznaczenia stacjonujca w rejonie Rostowa nad Donem; liczy 1692 onierzy; 24 Samodzielna Brygada Specjalnego Przeznaczenia w Uan-Ude w Buriatii287. Nietrudno dostrzec, ze najwiksze siy specnazu skupione s na poudniu kraju, skd atwo skierowa je do walki z separatystami na Pnocnym Kaukazie. Jeli chodzi o morski specnaz, to odpowiednie siy dywersyjnowywiadowcze zgrupowane s w tzw. Samodzielne Morskie Punkty Wywiadowcze Specjalnego Przeznaczenia. W okresie pokoju podporzdkowane s one strukturom wywiadowczym Marynarki Wojennej Rosji, ktre z kolei wchodz w skad pitego wydziau GRU. Kady z takich punktw formalnie liczy okoo 124 onierzy i skupia 3 kompanie nur-

.., ..., s. 25-26; ., , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/spforces/2001-08-31/7_unification.html (10.10.2010). 287 .., ..., passim; : 1998-2010 , [Internet:] http://www.agentura.ru/specnaz/gru/1998-2010/ (10.10.2010).

286

156

kw-zwiadowcw, kompani podwodnego zaminowywania, kompani obsugujc przerzut nurkw oraz oddzia zabezpieczenia. Flota Pnocna dysponuje 420-ym samodzielnym morskim wywiadowczym punktem specjalnego przeznaczenia, ktry stacjonuje w okolicach Murmaska oraz 313-ym samodzielnym oddziaem specnazu do walki z podwodn dywersj (50-60 onierzy), ktry stacjonuje we wsi Sputnik. W strukturze Floty Oceanu Spokojnego funkcjonuje 42 samodzielny morski wywiadowczy punkt specjalnego przeznaczenia stacjonujcym na Wyspie Rosyjskiej niedaleko Wadywostoku oraz 311 samodzielny oddzia do walki z podwodn dywersj (50-60 onierzy) w Pietropawowsku Kamczackim. We Flocie Batyckiej funkcjonuje 561 samodzielny morski wywiadowczy punkt specjalnego przeznaczenia stacjonujcy w miejscowoci Parusnoje w Obwodzie Kaliningradzkim oraz 205 samodzielny oddzia do walki z podwodn dywersj (50-60 onierzy) w Batijsku. Z kolei w skad Floty Czarnomorskiej wchodzi 431 samodzielny morski wywiadowczy punkt specjalnego przeznaczenia w miejscowoci Tuapse w Kraju Krasnodarskim, 102 samodzielny oddzia do walki z podwodn dywersj (50-60 onierzy) w Sewastopolu oraz 130 Centrum Radioelektronicznego Wywiadu (Sewastopol)288. 3.2. SIY KONWENCJONALNE JAKO INSTRUMENT POLITYKI ZAGRANICZNEJ ROSJI 3.2.1. Rosja wobec konfliktw na obszarze posowieckim Federacja Rosyjska zastrzega sobie prawo interwencji poza granicami pastwa, jeli uzna, e toczcy si tam konflikt zbrojny, terytorialny, polityczny, etniczny lub wyznaniowy zagraa jej interesom. Cae wyrafinowanie Moskwy polega jednak na tym, e to ona sama przez dugi czas wsptworzya konflikty, patronowaa im i je podtrzymywaa. Kryzysy i destabilizacj traktowaa jako wygodny instrument presji politycznej na zbyt niezalene republiki. Ponadto za pomoc konfliktw rosyjskie kierownictwo polityczne rozgrywao problemy wewntrzne (legitymizacja obozu wadzy w warunkach zagroenia militarnego)289. Jednym z pierwszych konfliktw, w ktry Rosja zaangaowaa si militarnie bya wojna w Naddniestrzu. Napicia midzy rosyjskojzyczn ludnoci rejonu Naddniestrza (ktra w pewnym momencie powoaa wasn niezalena republik), a Modawsk SSR (pniej Repu288 289

Ibidem; .., ..., passim. Konflikty zbrojne na obszarze postradzieckim. Stan obecny, perspektywy uregulowania. Konsekwencje, Prace OSW, Warszawa 2003.

157

blika Modowa) zaczy si ju w 1989 roku. Separatystw pocztkowo wspary tylko nastawione nacjonalistycznie grupy ochotnikw z Rosji i Ukrainy. Pniej uczynia to rwnie stacjonujca w regionie konfliktu rosyjska 14. Armia (w wikszoci zoona z Rosjan yjcych na terenie Naddniestrza) pocztkowo tylko przez nieoficjalne przekazywanie uzbrojenia, nastpnie za otwarcie. Do konfrontacji si rosyjskich i modawskich doszo 19 czerwca 1992 r. podczas walk o miasto Bandery. Nowo powoany dowdca 14. Armii gen. A Lebied po przybyciu w rejon star jednoznacznie stwierdzi, e wszystkie prby Modowy przyczenia si Naddniestrza bd skutkowa zaangaowaniem caoci si rosyjskich po stronie separatystw. Porozumienie podpisane zostao 7 lipca 1992 roku. Poniewa Modowie nie udao si zaangaowa w rozwizanie konfliktu KBWE, musiaa ona przysta na rosyjskie warunki. Ustalono, e w Naddniestrzu rozlokowany zostanie trjstronny kontyngent rosyjsko-modawskonaddniestrzaski zoony z 12 batalionw, z ktrych 6 miay stanowi siy rosyjskie zoone z onierzy niezwizanych z Naddniestrzem (i rzeczywicie zostali oni przerzuceni z wczesnego Nadwoaskiego OW). Przy uznaniu suwerennoci i integralnoci terytorialnej Modowy wprowadzono zapis o ochronie praw mniejszoci narodowych i specjalnym statusie Naddniestrza. Dziaalno rosyjskiego kontyngentu ograniczaa si do minimalnego zakresu rodkw: rozgraniczenia walczcych stron, kontroli nad zmagazynowan broni, organizacji posterunkw itd. Pod koniec 1994 roku rosyjski kontyngent zmniejszy si o poow. Mimo, i porozumienie koczce konflikt zakadao stopniowe wycofywanie si rosyjskich z Naddniestrza, to stacjonuj tam one do dzi. W 1995 roku formalnie rozformowano 14 Armi, lecz przynioso to tylko kolejne napicia na linii Kiszyniw-Moskwa w zwizku z nieuregulowanym statusem stacjonujcych w rejonie oddziaw rosyjskich. Ocena rosyjskiego zaangaowania wojskowego w Naddniestrzu nie jest jednoznaczna. Z jednej strony kontyngent rosyjski efektywnie rozdziela walczce strony i nie dopuszcza do powanych star, z drugiej za widoczne byo, i Rosja rozgrywa konflikt dla wasnych interesw geopolitycznych. Modawia zostaa skutecznie ograniczona w swojej samodzielnoci i zwizano jej rce konfliktem w Naddniestrzu. Moskwa zapewnia sobie wpywy w regionie i wyeliminowaa wpywy pastw trzecich. Terytorium separatystycznej republiki, znajdujce si w bliskim ssiedztwie strategicznie wanego rejonu bakaskiego, moe

158

wykorzystywa do wasnych celw jako niezatapialny lotniskowiec, drugi, bakaski Kaliningrad 290. Kolejnym pastwem, w ktrym Rosja bezporednio zaangaowaa si militarnie, by Tadykistan. Wojna domowa w tym kraju miaa zoon genez. Do konfliktu doprowadziy spicia natury spoecznej (przeludnienie, brak odpowiedniego dostpu do wody, antagonizmy midzy miejscowymi a przesiedlecami z okresu ZSRR), walki klanowe oraz spory ideologiczne midzy nomenklatur komunistyczn a przybierajcym na sile ruchem islamskim. Powstaa w padzierniku 1991 roku opozycyjna Islamska Partia Odrodzenia Tadykistanu silnie artykuowaa przywizanie do wzorw iraskiej rewolucji islamskiej i nastawiona bya na wspprac z Teheranem. Byo to oczywicie sprzeczne z interesami Rosji. Kiedy w pierwszych wyborach prezydenckich w niepodlegym Tadykistanie zwyciy kandydat komunistyczny Rahmon Nabijew (wyniki sfaszowano), rozpocza si prb delegalizacji partii islamskich. Doprowadzio to do eskalacji konfliktu politycznego i ostatecznie do otwartej wojny domowej, ktra wybucha w czerwcu 1992 r. Na terytorium Tadykistanu znajdowaa si w tym czasie 201. Dywizja Zmechanizowana i rosyjskie Wojska Ochrony Pogranicza. Byy to jedyne regularne jednostki w caym Tadykistanie a obie walczce strony staray si pozyska dla siebie ich pomoc (przede wszystkim w sprzcie). Odziay 201 Dywizji w najintensywniejszym okresie walk (lato-jesie 1992) ograniczay si z powodu brakw kadrowych do obrony wasnych baz. Sytuacj zmienio dokompletowanie 201 Dywizji nowymi siami pod koniec 1992 roku. Wwczas te B. Jelcyn, po naciskach ze strony Uzbekistanu, postanowi oficjalnie wczy si do wojny. Siy rosyjskouzbeckie do marca 1993 roku opanoway praktycznie cay kraj, niemniej walki midzy zwanionymi stronami nie ustay i przecigny si do 1997 roku. Gdy u wadzy w Tadykistanie znalazy si siy postkomunistyczne, Rosjanie otwarcie okazali im znaczce wsparcie nie baczc na amanie praw czowieka w kraju. Pooenie Tadykistanu jest na tyle wane dla bezpieczestwa Rosji (granica z Afganistanem), e Moskwa staraa si zbudowa tu stabilno wszelkimi moliwymi rodkami. Jednym z takich
.., , [Internet:] http://www.memo.ru/hr/hotpoints/peace/index.htm (01.09.2010); Topolski I., Sia militarna, op. cit., s. 182; Wodkowska A., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Republiki Modowy, [w:] Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pastw czonkowskich WNP, pod red. E. Cziomera, M. Czajkowskiego, Krakw 2006, s. 68; Bryc A., Rosja w XXI wieku, op. cit., s. 47.
290

159

rodkw bya umowa O wsppracy wojskowej. Rosyjskie wojska na podstawie tej umowy peniy szereg zada w Tadykistanie, ochraniay infrastruktur i strategiczne punkty a oficerowie rosyjscy szkolili tadyckich onierzy. Zasadniczym celem byo niedopuszczenie do odnowienia konfliktu. Dlatego Rosja odprawia na tadycko-afgask granic zgrupowanie WDW i oddzia pogranicznikw. By nada rosyjskiej obecnoci wojskowej wiksz legitymacj w padzierniku 1993 r. powoano w ramach WNP Kolektywne Siy Pokojowe majce strzec stabilnoci w Tadykistanie. Pomimo tego, e swj udzia zgosio kilka pastw, to tylko Rosja i Kazachstan zaangaoway wiksze siy. Wobec tych si pokojowych susznie podnosio si zarzuty, i wcale nie zapobiegaj napiciom, ale s zwykym zgrupowaniem rosyjskich wojsk dbajcym o strategiczne interesy swojego kraju. Podobne zadania (ale ju bez szyldu mirotworcw) wypeniaj oddziay rosyjskie na granicy tadycko-afgaskiej. Rosyjska operacja w czasie wojny w Tadykistanie miaa due znaczenie. Przede wszystkim nie dopucia do rozprzestrzenienia si konfliktu o podou religijnym i ideologicznym na cay region Azji Centralnej. Nietrudno byo jednak zauway, i Moskwa traktowaa i do dzi traktuje konflikt w Tadykistanie instrumentalnie i nie zaleao jej na zupenym jego wygaszeniu. Do dzi susznie zarzuca si Rosji, e zagroenie islamskie wykorzystuje jako straszak dla pastw regionu szukajcych samodzielnej drogi rozwoju; e szachuje nim Uzbekistan kraj najbardziej samodzielny. Wpywy w Tadykistanie generalnie zwikszaj pole manewru Rosji w Iranie, Indiach czy Uzbekistanie i dlatego trudno te interwencji z lat 1992-1993 nie uzna za sukces z punktu widzenia interesw Kremla291. Najgroniesze Rosji byy konflikty na Kaukazie Poudniowym, gdzie rwnie przebiega granica ze wiatem islamu. Na pocztku lat 90. XX wieku miay tam miejsce konflikty w Nagornym Karabachu, w Osetii Poudniowej i w Abchazji. Wojna w Nagornym Karabachu rozpocza si w lutym 1992 roku i by to najkrwawszy konflikt na obszarze posowieckim w wczesnym czasie. Jednostki ormiaskie ju na pocztku star ostrzelay 366. garnizon wojskowy znajdujcy si pod komend WNP. W konsekwencji Dowdca Si Zbrojnych WNP marszaek J. Szaposznikow nakaza wycofa291

Chabros M., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Tadykistanu, [w:] Polityka Federacji Rosyjskiej, op. cit., s. 147-149; .., , op. cit.; Ra M., Wodkowska A., Bezpieczestwo obszaru WNP, [w:] Bezpieczestwo midzynarodowe, op.cit., s. 346; Konflikty zbrojne, op. cit., s. 38; Topolski I., Sia militarna, op. cit., s. 187.

160

nie wojsk z rejonu konfliktu (cz onierzy pozostaa, przyczajc si do jednej lub drugiej strony konfliktu). Dopiero kiedy Turcja skoncentrowaa swoje wojska na granicy z Azerbejdanem, Rosja wysaa w obszar konfliktu oddziay 4. i 7. Armii stacjonujce w Armenii i Azerbejdanie. Rosja pocztkowo wspieraa Azerbejdan, jednak kiedy prezydentem tego kraju zosta niepodlegociowo nastawiony Abulfaz Elczibej, opowiedziaa si za stron ormiask. Gwnym powodem samego zaangaowania w konflikt byy obawy przed zbytnim rozszerzeniem tureckich i iraskich wpyww w regionie. W pniejszym okresie Rosja naciskaa na zawieszenie broni i prowadzia dziaalno mediacyjn. Militarne zaangaowanie w konflikt polegao za na udzielaniu olbrzymiej pomocy Armenii i Nagormemu Karabachowi w sprzcie wojskowym. W kwietniu 1997 roku komisja obrony Dumy Pastwowej podaa do wiadomoci, e Federacja Rosyjska nielegalnie dostarczya do Armenii w latach 19921996 uzbrojenie o wartoci 1 miliarda USD. Pomoc obejmowaa wyrzutnie rakietowe klasy ziemia-ziemia typu SS-1 Scud, systemy przeciwlotnicze i przeciwpancerne, czogi, bojowe wozy opancerzone i systemy artyleryjskie. Ponadto Rosja dostarczaa bro ugrupowaniom opozycyjnym dziaajcym w Azerbejdanie292. W efekcie zaangaowania w konflikt w Nagornym Karabachu Rosja stworzya trway sojusz militarny z Armeni, wzmocnia swoj obecno wojskow na Kaukazie Poudniowym, oddalia moliwo integracji Erewania z Zachodem. Obecna sytuacja midzynarodowa Armenii (skonfliktowanie z Azerbejdanem i Turcj, trudne relacje z Gruzj) jest bardzo korzystna dla Moskwy, gdy uzalenia Ormian od rosyjskiej pomocy i krpuje ich dziaania na arenie midzynarodowej293. Szczeglne znaczenie od samego pocztku miaa dla Rosji sytuacja w Gruzji (gwnie z uwagi na bezporednie ssiedztwo z Czeczeni, Inguszeti i Dagestanem). Federacja Rosyjska na pocztku lat 90. XX w. braa udzia w uregulowaniu dwch konfliktw o charakterze separatystycznym w Poudniowej Osetii i w Abchazji, administracyjnie podlegych Tbilisi. Mimo, e Osetia Poudniowa i Abchazja domagay si przyczenia do Federacji Rosyjskiej, Moskwa staa wwczas na stanowisku zachowania integralnoci terytorialnej Gruzji

Iwaszkiewicz P., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Armenii, [w:] Polityka Federacji Rosyjskiej, op. cit., s. 103; Topolski I., Sia militarna, op. cit., s. 188-189; Konflikty zbrojne, op. cit., s. 28. 293 Falkowski M., Polityka Rosji na Kaukazie Poudniowym i w Azji Centralnej, Prace OSW, Warszawa 2006, s. 13.

292

161

Konflikt w Osetii Poudniowej wybuch na podou wani narodowociowych Osetyjczykw i Gruzinw. 20 wrzenia 1990 r. komunistyczne wadze Osetii Poudniowej proklamoway powstanie Poudniowoosetyjskiej Radzieckiej Republiki Demokratycznej (w ramach ZSRR) i secesji z Gruzji, oraz rozpoczy oficjalne starania o poczenie si z Oseti Pnocn i wejcie w skad RFSRR. Skutkowao to wkroczeniem wojsk gruziskich na teren Osetii Poudniowej. Walki trway ponad rok, a gwn aren star byo miasto Cchinwali. Przy wydatnej pomocy Rosji, Poudniowa Osetia uzyskaa niezaleno od Gruzji. Starcia szybko nabray kryminalnego charakteru i objy ju nie tylko wzajemne akty agresji i bandytyzmu pomidzy Gruzinami a Osetyjczykami, ale dotkny grup bezporednio niezaangaowanych w konflikt (ydzi, Ormianie). Konflikt przerwany zosta, gdy wkroczyy wojska rosyjskie. Militarne zaangaowanie Moskwy uzasadniano koniecznoci obecnoci rosyjskiej w obszarze, gdzie przebiega linia frontu przeciwko fundamentalizmowi islamskiemu. Zawarte porozumienie, podpisane w Dagomysie przez Jelcyna i Szewardnadze, zakadao utworzenie 14-kilometrowej strefy buforowej pomidzy stronami konfliktu i rozmieszczenie tam trjstronnych (rosyjskich, gruziskich i pnocnoosetyjskich) si pokojowych. Rosja wysaa w ten rejon 600 onierzy z 27. Dywizji Zmechanizowanej. Porozumienie byo realizowane w bardzo ograniczonym zakresie. Okazao si, e siy pokojowe delegowane w rejon konfliktu zoone s z Gruzinw i Osetyjczykw, ktrzy wczeniej brali udzia w walkach. Przy paraliu organw pastwowych Gruzji (wojna domowa midzy siami zbuntowanego gen. Gamsachurdi a siami Szewardnadze) osetyjskie i gruziskie oddziay zajy si dziaalnoci przestpcz, w tym handlem narkotykami. Jak utrzymuj rosyjscy badacze, tylko siy delegowane przez Moskw pozostaway zdyscyplinowane. Pod koniec 1994 roku, gdy zarwno Osetyjczycy jak i Gruzini mogli ju efektywnie kontrolowa swoje struktury siowe, doszo do wymiany kadr w kontyngentach pokojowych, usunicia z nich onierzy zaangaowanych wczeniej w walk na miejscu i skupienia si pod rosyjskim dowdztwem. Sytuacja zacza si stabilizowa, jednak nieuregulowany status Poudniowej Osetii nadal generowa potencja wybuchowy w relacjach midzy Gruzj a Rosj, co dao o sobie zna w pniejszym czasie294.
Abchazja, Osetia Poudniowa, Grski Karabach: rozmroone konflikty pomidzy Rosja a Zachodem, Raport specjalny OSW, 09.08.2008, s. 6; .., , op. cit.; Topolski I., Sia militarna, op. cit., s. 183184.
294

162

Konflikt w Abchazji poprzedzony by narastajcymi od roku 1989 napiciami etnicznymi pomidzy Abchazami i Gruzinami. Gdy w lipcu 1992 roku abchaska Rada Najwysza anulowaa konstytucj Abchaskiej ASRR (z 1979 r.) i ogosia powrt do konstytucji Abchaskiej SSR z 1925 roku co zostao przyjte jako ogoszenie suwerennoci wojska gruziskie jednostronnie wszczy konflikt zbrojny, wkraczajc na terytorium Abchazji. Znajc interesy Kremla w tym rejonie, trudno nie zgodzi si ze stanowiskiem, e wojna zapewne by nie wybucha, gdyby nie zakulisowe dziaania Moskwy wspara ona odrodkowe denia Abchazw295. Zaangaowanie Rosji w ten konflikt tumaczono potrzeb stabilizacji dostpu do Morza Czarnego i ochron ludnoci rosyjskiej w Abchazji. W trakcie trwania walk, zakrojonych na szerok skal na ldzie, w powietrzu i na morzu, strona abchaska otrzymywaa sta pomoc ze strony stacjonujcych w tym rejonie wojsk rosyjskich w postaci wyposaenia wojskowego (czogi T-72, T-80 oraz inny ciki sprzt); atakom Abchazw na Suchumi towarzyszyy bombardowania przeprowadzone przez rosyjskie samoloty Su-25, abchaskie desanty morskie byy wysadzane z okrtw rosyjskich, z Rosji napywali ochotnicy i najemnicy, Moskwa udzielaa Abchazom informacji wywiadowczych. Wszystko to znacznie uatwio separatystom osignicie ostatecznego sukcesu opanowania caego terytorium byej Abchaskiej SSR i wypdzenia ludnoci gruziskiej. Porozumienie zawarto latem 1993 roku i zgrupowaniom rosyjskim trzeba byo post fatum nada status si pokojowych. Konflikt zapewne wybuchby z now si gdyby nie wewntrzne problemy Gruzji w zwizku z wojn domow. Rosja w tej wojnie udzielia poparcia E. Szewardnadze, ktry odwdziczy si nastpnie zgod na wejcie Gruzji do WNP i usankcjonowaniem rosyjskiej obecnoci wojskowej na terytorium swojego pastwa. Poparcia dla rosyjskiej misji w Abchazji udzielia te Organizacja NZ. Siy rosyjskie zajy si zabezpieczeniem strategicznie wanego Wwozu Kodorskiego (administracyjnie nalecy do Abchazji, lecz zamieszkany przez Gruzinw), rozbrojeniem z cikiego sprztu woskowego miejscowych zgrupowa paramilitarnych a nastpnie cakowitym ich rozformowaniem, a take rozminowywaniem terenu (pozwolio to mieszkacom powrci do uprawy gospodarki rolnej). Z drugiej strony rosyjskie siy nie wykonay najwaniejszego zadania z punktu widzenia interesu Tbilisi nie zabezpieczyy moliwoci

295

Konflikty zbrojne, op. cit., s. 21.

163

powrotu do swoich majtkw ludnoci gruziskiej i czsto biernie przyglday si szykanom abchaskiej milicji w stosunku do Gruzinw296. Warunki, na jakich zakoczone zostay konflikty w Abchazji i Osetii Poudniowej, daway Federacji Rosyjskiej bardzo korzystn pozycj w relacjach z Gruzj. Formalnie Rosja pozostawaa rozjemc w konflikcie, uznawaa integralno terytorialn Gruzji, faktycznie jednak poprzez wspieranie separatyzmw abchaskiego i osetyskiego moga wywiera duy wpyw na polityk Tbilisi. Pozycja midzynarodowa Gruzji w efekcie polityki Rosji ulega osabieniu. Na jej terytorium wyksztaciy si byty parapastwowe bdce przyczyn dysfunkcji pastwa. Zniszczona wojn domow, uzaleniona od Moskwy, Gruzja przez dekad, a do objcia wadzy przez M. Saakaszwilego, pozostaa pastwem upadym. Tbilisi nie kontrolowao swego terytorium, cz obszaru pastwa miaa charakter czarnych dziur i stanowia zaplecze dla funkcjonowania niezalenych, bandyckich oddziaw zbrojnych. Ponadto Gruzja bya gospodarczo zalena od Rosji. Sprawne rozegranie konfliktw wewntrz gruziskich przynioso wic Kremlowi pewne wymierne korzyci, uniemoliwiajc Gruzji integracj ze wiatem zachodnim297. Udzia Rosji w walkach w byych republikach sowieckich by jedn z przyczyn, z powodu ktrej poza granicami pastwowymi Rosji zostay zbudowane do silne bazy wojskowe, ktre okazay si nastpnie bardzo efektywnym instrumentem wpywu na ssiadw. Inna z przyczyn dla ktrych rosyjska obecno wojskowa w krajach ociennych bya kontynuowana po 1991 roku, to strategiczne znaczenie niektrych obiektw, np. stacji radiolokacyjnych na Biaorusi i w Azerbejdanie. Elementy systemu wczesnego ostrzegania przed atakiem rakietowym maj jednak dla Rosji tak du wag, e nowe stacje typu Worone (wspomniane w poprzednim rozdziale) buduje ju na wasnym terytorium, chcc w peni uniezaleni si od jakichkolwiek czynnikw zewntrznych i unikn kosztw dzierawy instalacji wojskowych poza wasnymi granicami. Odmienn polityk prowadzi Rosja w kwestii wasnych si konwencjonalnych w ssiednich pastwach i stara si przeduy okres ich stacjonowania. Najwiksze znaczenie mia konflikt z Ukrain o status Floty Czarnomorskiej. Dla obu stron sprawa miaa wydwik prestiowy, ale bya te wygodnym instrumentem w sporach wewntrznych (szczeglnie
Ibidem; , op. cit.; Ra M., Wodkowska A., Bezpieczestwo obszaru WNP, op.cit., s. 341-342. 297 Strachota K., Bartuzi W., Reintegracja czy rekonkwista? Gruzja wobec Abchazji i Osetii Poudniowej w kontekcie uwarunkowa wewntrznych i midzynarodowych, Orodek Studiw Wschodnich, Warszawa 2008, s. 10-11.
296

164

na Ukrainie). Pierwsz umow zawarto w 1997 roku. Przewidywaa ona, i rosyjska flota pozostanie na Krymie do 2017 roku. Do podpisania drugiej umowy doszo 2010 roku, gdy na Ukrainie prezydentur obj uznawany za polityka prorosyjskiego Wiktor Janukowicz. Przewiduje ona, e Flota Czarnomorska pozostanie na Krymie przez kolejne 25 lat do 2042 roku. W zamian Ukraina otrzymaa 30% znik na kupowany w Rosji gaz. Tabela 21. Rosyjskie bazy wojskowe poza granicami pastwa na obszarze postsowieckim
Pastwo Armenia Azerbejdan Biaoru Gruzja Kazachstan Kirgistan Modawia Tadykistan Ukraina Rodzaj bazy Wojskowej Baza lotnicza w Erewaniu, baza wojskowa w Giumri Radar w Gabali Radar w Baranowiczach i centrum cznoci floty w Wilejce Bazy w Poudniowej Osetii (Dava, Cchinwali) i Abchazji (Gudauta, Gali) Radar w Bachasz Baza lotnicza w Kant, prowadzone s negocjacje w sprawie kolejnej bazy Siy pokojowe w Naddniestrzu oraz stra magazynw wojskowych Bazy wojskowe w Duszanbe, Kurgan-Tube i Kulab oraz wsplna baza lotnicza w Ayni Bazy Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu Ilo onierzy 3214 900 850 od 3000 do 7600onierzy Brak danych 700 1500 5500 13000

rdo: Klein M., Russias Military Capabilities, op. cit., s. 20.

W caej sprawie z du moc ujawni si jej ekonomiczny aspekt. Rosja potrzebuje Floty Czarnomorskiej przede wszystkim dla zabezpieczenia dostaw surowcw energetycznych z regionu kaspijskiego do Europy. Ukraina jest skazana na zakup rosyjskiego gazu, przejcie na ceny rynkowe grozioby jej powanym kryzysem wewntrznym, wic znika cen w rozmiarze 30 % jest dla Kijowa bardzo cenna. Cho Ukraina stracia (na dalsze 25 lat) moliwo symbolicznego zakoczenia uzalenienia od Rosji, to jednak zbudowano stosunkowo trway kompromis, na ktrym obie strony mog zyska. Rosja ju na pocztku lat dziewidziesitych dya do stworzenia staego systemu bezpieczestwa zbiorowego skupiajcego nowopowsta165

e pastwa na obszarze postsowieckim. W zasadzie wsppraca w sferze wojskowej trwaa nieprzerwanie bez wzgldu na przemiany polityczne. Kreml priorytetowo traktowa dziedzin obronnoci, a republiki posowieckie w mniejszym lub wikszym stopniu w Rosji widziay gwaranta wasnego bezpieczestwa. Dlatego te integracja wojskowa wyprzedzia integracj polityczn i bya od niej bardziej efektywna. Pocztkowo celem Moskwy byo stworzenie jak najszerszej wsppracy wielostronnej. 15 maja 1992 roku w Taszkiencie zawarty zosta jako struktura dziaajca wewntrz WNP Ukad o Bezpieczestwie Zbiorowym (inaczej Ukad Taszkiencki)298. Podpisay go Rosja, Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Tadykistan i Uzbekistan, a w nastpnym roku zosta przyjty przez Azerbejdan, Gruzj i Biaoru. Najwaniejszy artyku 4. Ukadu mwi: - , 299. Na szczycie w Ama-Acie w 1995 roku zostaa przyjta przez sygnatariuszy traktatu Koncepcja bezpieczestwa zbiorowego pastwuczestnikw Ukadu o bezpieczestwie zbiorowym300, ktra okrelia podstawy wsppracy militarnej. Strategiczne Siy Jdrowe Rosji okrelono jako podstawowy rodek odstraszania potencjalnego agresora. Sukcesem Rosji bya budowa poczonego systemu obrony powietrznej. Stanowio to palca konieczno, poniewa cz naziemnych stacji radiolokacyjnych, rakietowych systemw obrony przeciwlotniczej znalazo si po rozpadzie ZSRS poza granicami Federacji Rosyjskiej. Niektre z utraconych instalacji miay tak unikalne pooenie, e ich utrata jest nie do zastpienia. Stan rosyjskiej obrony powietrznej by przez pewien okres bardzo osabiony: wedug rosyjskich specjalistw wojskowych, granice zachodnia i poudniowa pastwa stay si otwarte i nie byy bronione, a w rejonach nadwoaskim, uralskim oraz centralnym nie byo nowoczesnych systemw obrony przed atakiem powietrznym potencjalnego wroga301.

298 , [Internet:] http://www.dkb.gov.ru/start/index.htm (01.09.2010). 299 Ibidem. 300 - , [Internet:] http://www.dkb.gov.ru/start/index.htm (01.09.2010). 301 Topolski I., Militarna pozycja Federacji Rosyjskiej, [w:] Federacja Rosyjska w stosunkach , op. cit., s. 101.

166

Zintegrowany system obrony powietrznej zosta powoany rwnie na szczycie w Ama-Acie w 1995 roku i zacz dziaa na wiosn 1996 roku. Pierwszego kwietnia tego roku rozpoczy si rosyjsko-biaoruskie patrole zachodniej granicy Wsplnoty, miesic pniej Wojska Obrony Powietrznej Rosji wspomagane jednostkami kazachskimi podjy patrole na granicy poudniowej, za pierwszego czerwca samoloty rosyjskie i gruziskie zaczy loty wzdu granicy z Turcj302. Du porak Rosji okazao si spotkanie ministrw obrony pastw WNP w maju 1999 roku, kiedy to czonkostwa w Ukadzie nie przeduyy Uzbekistan, Gruzja i Azerbejdan. Paradoksalnie wpyno to na aktywizacj pozostaych czonkw sygnatariuszy. W 2000 r. w Biszkeku podpisano porozumienie w sprawie utworzenia koalicyjnych si szybkiego reagowania. Dopuszczano ich uycie w wypadku agresji pastwa trzeciego i w zwalczaniu zagroe terrorystycznych. Ponadto zakadano wspprac sub specjalnych. W 2001 r. zostaa podjta decyzja o sformowaniu Zbiorowych Si Szybkiego Reagowania w Regionie rodkowoazjatyckim. Pierwotnie w ich skad miay wej jednostki Rosji, Kazachstanu, Kirgistanu i Tadykistanu, jednak poza Rosj adne z pastw nie byo w stanie wydzieli odpowiednich si303. Aby nada Ukadowi bardziej realny wymiar i zdynamizowa wspprac, w 2002 r. zapada decyzja o przeksztaceniu go w Organizacj Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym. Podnosio to na arenie midzynarodowej rang wsppracy wojskowej. OUBZ podja starania (bez wikszego efektu) nawizania staej wsppracy z NATO. Zyskaa status obserwatora w Zgromadzeniu Oglnym ONZ i w Szanghajskiej Organizacji Wsppracy. Jednoczenie jeszcze bardziej zaznaczya si dominujca rola Moskwy. Nieoficjalnym celem OUBZ stao si przeciwdziaanie wpywom amerykaskim w obszarze WNP. Jednak w porwnaniu z innymi ugrupowaniami integracyjnymi powstaymi w tym regionie dziaalno OUBZ jest realna. Przeprowadzane s wsplne manewry i szkolenia, dziaa wymiana informacji. Wanym spoiwem Organizacji jest fakt, e Rosja sprzedaje bro jej pozostaym czonkom po cenach wewntrzrosyjskich. Korzyci zreszt s wzajemne: Rosja zachowuje kontrol na obszarze swojego szczeglnego zainteresowania, pozostae za pastwa uzyskuj, przynajmniej formalnie, gwarancje bezpieczestwa304. W ostatnim okresie toczy si szereg dyskusji na temat przyszego ksztatu i charakteru OUBZ. Niektrzy komentatorzy zwracaj uwag na
Idem, Sia militarna, op. cit., s. 175. Ibidem, s. 174. 304 W. Konoczuk, Fiasko integracji. WNP i inne organizacje midzynarodowe na obszarze poradzieckim, Prace OSW, Warszawa 2007, s. 16.
303 302

167

konieczno szybkiej reformy tej struktury. rda takiego stanowiska upatrywa naley m. in. w negatywnej ocenie dziaa OUBZ w trakcie zamieszek w Kirgizji w 2010 roku, kiedy Organizacja zachowaa bezczynno. D. Trienin postuluje by OUBZ skoncentrowaa si na problemach Azji Centralnej (na Kaukazie bardziej skuteczne s dziaania dwustronne), by wzmocnia swoj polityczn skadow, tj. by powoano stae organy ze sta siedzib posiadajce okrelone kompetencje (do tej pory najwiksze znaczenie maj periodyczne spotkania na szczycie przywdcw pastw) oraz by powoano do ycia efektywne formacje zbrojne. Powstae w lutym 2009 roku Kolektywne Siy Operacyjnego Reagowanie do dzi bardziej funkcjonuj w planach ni w rzeczywistoci. Potrzebne s jednostki realnie odpowiadajce na zagroenia wynike wskutek midzyetnicznych i spoecznych konfliktw, o jakie nietrudno w Azji Centralnej. Ponadto D. Trienin zwraca te uwag na doktrynaln, koncepcyjn sabo OUBZ, na brak powanego namysu nad rol tego podmiotu w obszarze posowieckim. Niezbdne jest wic stae eksperckie wsparcie, tak ze strony pastw-czonkw, jak i od niezalenych centrw analitycznych. Ponadto konieczna jest wsppraca z innymi partnerami w obszarze azjatyckim z Chinami, Indiami, Pakistanem, z Turkmenistanem, ktry nie wszed do Organizacji. Znacznie rozszerzy to moliwoci dziaania OUBZ305. 3.2.2. Wojna rosyjsko-gruziska w 2008 roku. Zamroone konflikty w Osetii Poudniowej i Abchazji weszy w nowy etap, gdy w wyniku Rewolucji r z 2003 roku do wadzy w Gruzji doszy siy podkrelajce konieczno ustanowienia penej integralnoci terytorialnej pastwa oraz jednoznacznie nastawione na integracj ze wiatem zachodnim. Przywrcenie kontroli nad separatystycznymi republikami (Poudniowa Osetia, Abchazja, Adaria) stao si najwaniejszym celem nowo wybranego prezydenta M. Saakaszwilego. O ile w przypadku Adarii udao si osign porozumienie miedzy stronami na drodze pokojowej, o tyle w Poudniowej Osetii ju w sierpniu 2004 roku doszo do star zbrojnych midzy siami gruziskimi a separatystami, w wyniku ktrych mier ponioso 14 gruziskich onierzy. Pokazao to zdaniem rosyjskich komentatorw stronie gruziskiej, e Osetyjczycy bd broni swojej niezalenoci z siln determinacj oraz

., : , , [Internet:] http://carnegie.ru/publications/?fa=41426 (01.09.2010).

305

168

e armia gruziska potrzebuje reformy by moga by uytecznym rodkiem w realizacji celw prezydenta Saakaszwilego. I rzeczywicie, w latach 2004-2008, gruziskie siy zbrojne przeszy gruntown modernizacj w oparciu o cis wspprac ze Stanami Zjednoczonymi. Zakupiono nowe rodzaje uzbrojenia, przeszkolono i sformowano siy rezerwy, przeprowadzono szereg wicze (wg rosyjskich komentatorw wycznie o charakterze ofensywnym). Jednoczenie Gruzja wysaa spory kontyngent do Iraku, gdzie jej onierze nabierali dowiadczenia w nieregularnej walce z antyamerykaskimi bojownikami. Zdaniem wikszoci analitykw, nadanie takiego profilu gruziskim siom zbrojnym (przygotowanie do walki z siami powstaczymi i terrorystycznymi) najbardziej zawayo na ich pniejszej niskiej efektywnoci w starciu z armi rosyjsk. Gruzini byli nieprzygotowani do walki z przeciwnikiem, ktry wykorzystuje pene spektrum rodkw prowadzenia wojny: siy pancerne, artyleri i lotnictwo. Jednoczenie z reform si zbrojnych, Gruzja prowadzia sta dziaalno wywiadowcz na terytorium Abchazji i Poudniowej Osetii z wykorzystaniem sieci agenturalnej, rodkw radioelektronicznych oraz samolotw bezzaogowych306. Mona wic mwi o staym podnoszeniu gotowoci ze strony Tbilisi do siowego rozwizania sytuacji w nieuznawanych parapastwach (w Osetii Poudniowej w pierwszej kolejnoci). Motywacje Gruzinw byy przy tym stosunkowo proste i zrozumiae: chcieli ustanowi pen kontrol nad swoim terytorium likwidujc zaprojektowane w czasach stalinowskich kontrregiony. Tylko wwczas byliby w stanie urzeczywistni zaoon modernizacj politycznoekonomiczn kraju i rozpocz proces integracji ze wiatem zachodnim. Ze strony rosyjskiej rozwj sytuacji w Gruzji by traktowany jako przejaw aktywizacji polityki Stanw Zjednoczonych w strefie wasnych ywotnych interesw. Twarde stanowisko Moskwy wobec dziaa Tbilisi po rewolucji r miao by jasnym sygnaem zarwno wobec pozostaych republik poradzieckich, jak i wobec Zachodu e obszar Wsplnoty Niepodlegych Pastw stanowi stref wycznie rosyjskich wpyww i Rosja nie zawaha si uy siy militarnej dla ochrony wasnych priorytetowych interesw. Przystpujc do dziaa zbrojnych Rosjanie zademonstrowali determinacj oraz pokazali, e s w posiadaniu efektywnych instrumentw oddziaywania (w tym militarnych) na sytuacj w byych republikach sowieckich. Na koniec, przebieg dziaa wojen306

., 2008 , [w:] . , . . . , 2009, s. 12-13.

169

nych i reakcje wiata unaoczniy, e kraje zachodnie nie s w stanie, lub nie maj zamiaru, okaza skutecznego wsparcia swoim sojusznikom na obszarze posowieckim. W efekcie Rosja zablokowaa integracj Gruzji z Sojuszem Pnocnoatlantyckim i, co moe jeszcze waniejsze, zdyskredytowaa ten kraj jako obszar bezpiecznego tranzytu surowcw energetycznych z regionu Morza Kaspijskiego do Europy307. Rozpatrujc uwarunkowania, w jakich doszo do wojny rosyjskogruziskiej nie naley zapomina o sytuacji midzynarodowej w szerszym zakresie, o casusie Kosowa, o jednostronnych w wielu przypadkach poczynaniach Stanw Zjednoczonych, ktre czsto nie wahay si lekceway okrelonych prawnie standardw postpowania w rodowisku midzynarodowym, o aspiracjach Rosji, ktra wobec takiego zachowania Waszyngtonu wprowadzona zostaa w stan poczucia zagroenia wasnej pozycji. W tej perspektywie mona traktowa sposb rozwizania przez Rosj problemu Abchazji i Osetii Poudniowej jako dziaanie adekwatne i symetryczne wobec dziaa Stanw Zjednoczonych w innych regionach wiata. Za nieuzasadnione te naley uzna prby zrzucania odpowiedzialnoci za wybuch konfliktu tylko na jedn ze stron. W rzeczywistoci i Gruzja i Rosja wobec diametralnie przeciwstawnych interesw przez duszy czas przygotowyway si na rozwizanie siowe, pod pretekstem wicze wojskowych przerzucay swoje wojska w rejon przyszego konfliktu, opracowyway plany dziaa, w ktrych zakadano rozpoczcie akcji zbrojnej w najbardziej dla siebie dogodnych warunkach, szukay moliwoci obarczenia win za wybuch wojny przeciwnika, prowadziy kampani medialn z uyciem frazeologii o interwencji humanitarnej czy staraniach pokojowego rozwizania sporu zniweczonych przez drug stron308. Faktycznie denie Tbilisi do penej kontroli nad terytorium swojego pastwa i ch wyemancypowania si z rosyjskiej strefy wpyww oraz starania Moskwy do zachowania wasnej pozycji geostrategicznej i geoekonomicznej kolidoway z sob tak mocno, e kady krok podjty przez jedn ze stron, wzbudza poczucie zagroenia u drugiej i przyblia rozstrzygnicie siowe. Nie bez znaczenia okaza si te subiektywny czynnik ludzki: temperament gruziskiego przywdcy odbija si na czsto w zbyt pospiesznych i zanadto miaych krokach, na ktre rosyjscy liderzy, czuli na punkcie reputacji wasnego kraju i reputacji wasnych osb, odpowiadali rwnie stanowczymi dziaaniami.
307

Menkiszak M., Rosyjska inwazja na Gruzj. Przebieg, cele i konsekwencje, Tydzie na Wschodzie. Biuletyn analityczny OSW, 26(60)/2008, s. 11. 308 Por. Potocki R., Wojna sierpniowa, Warszawa 2009, s. 13-15.

170

Z punktu widzenia celw postawionych w niniejszej pracy szczeglnie istotna jest analiza przebiegu konfliktu w aspekcie wojskowym oraz ocena poziomu efektywnoci rosyjskich si zbrojnych i siy militarnej w ogle, jako instrumentu zewntrznej polityki Rosji. Punktem wyjcia musi by porwnanie potencjau walczcych stron. Rozkad si w konflikcie generalnie dawa wyran przewag Rosji; Gruzja moga liczy tylko na szybko wasnych dziaa i skuteczn interwencj spoecznoci midzynarodowej zanim przeciwnik zdy wprowadzi do walki wiksze siy. Jak wspomniano, wojska gruziskie w okresie poprzedzajcym wojn z Rosj zostay poddane gruntownej modernizacji. Zmiany organizacyjne i zakres przeszkolenia nowych kadr (przez specjalistw amerykaskich i izraelskich) pozwala mwi wrcz o budowie od podstaw nowych si zbrojnych Gruzji. W roku 2008, w przededniu konfliktu, skaday si one z okoo 30 tysicy onierzy. Bya to liczba niewielka, ale od pocztku reformy zakadano stworzenie nielicznych, ale doskonale wyszkolonych i uzbrojonych, mobilnych si zbrojnych. Rezerwy mobilizacyjne wynosiy wwczas okoo 100 tys. ludzi, z czego przeszkolonych byo 60 tys. Wojska ldowe podzielone byy na pi brygad: trzy piechoty, jedna artylerii i jedna specjalnego przeznaczenia. Na uzbrojeniu wojsk ldowych Gruzini posiadali 247 czogw (z czego 191 T-72, w tym zmodernizowane do wersji T-72SIM-1 sprowadzone z Ukrainy i Czech; a take T-55AM w czci sprowadzone z Czech), 154-165 bojowych wozw piechoty (w wikszoci zmodernizowane BMP-1 i BMP-2 sprowadzone z Ukrainy), 66 transporterw opancerzonych (BTR-80, BTR-70, w tym zmodernizowane BTR-70DI w wikszoci sprowadzone z Ukrainy), 86 gsienicowych transporterw MT-LB, od 40 do 100 samochodw pancernych Cobra (produkcji tureckiej firmy Otokar). Ponadto w Siach Zbrojnych Gruzji znajdowao si: 44 dzia samobienych, 123 dzia holowanych, 55 zestaww przeciwpancernych, do 400 modzierzy, 28 wieloprowadnicowych wyrzutni rakiet, 15 poczwrnie sprzonych samobienych dzia przeciwlotniczych ZSU-23-4, 45 armat przeciwlotniczych. Gruziskie lotnictwo dysponowao 12 samolotami szturmowymi Su25KM (sprowadzone z Czech i Bugarii), 8 migowcami bojowymi Mi24 (sprowadzone z Ukrainy i Uzbekistanu), 32 migowcami transportowymi (18 Mi-8, 2 Mi-14, a take sprowadzone z USA przestarzae migowce Bell UH-1N 6 sztuk, oraz Bell-212 6 sztuk), 10 szkoleniowymi L-39S. Sab stron gruziskich si powietrznych by jednak zupeny brak myliwcw.

171

Modernizacji poddano obron powietrzn kraju: zakupiono od Ukrainy kompleksy Buk-M1 oraz Osa-AK/AKM oraz mobilne kompleksy rozpoznania radioelektronicznego Kolczuga-M; od Izraela zakupiono kilka kompleksw Rafael Spyder-SR. Na tle pozostaych rodzajw wojsk najsabiej przedstawiaa si marynarka wojenna Gruzji, zasilona tylko kilkoma kutrami patrolowymi309. W caoci siy gruziskie w 2008 roku naleao uzna jak na moliwoci kraju tej wielkoci za dobrze wyposaone i teoretycznie dobrze przeszkolone. Sprowadzony z zagranicy sprzt, cho w wikszoci przedstawia sob uzbrojenie sowieckiej proweniencji, dziki gbokiej modernizacji posiada zdolnoci przewyszajce moliwoci uzbrojenia znajdujcego si w siach rosyjskich (np. wyprodukowany od podstaw w Czechach zmodyfikowany czog T-72 osiga lepsze wyniki od swojego rosyjskiego odpowiednika). W pierwszych godzinach walk Gruzini zaangaowali 3 i 4 Brygady Piechoty oraz samodzielne pododdziay artylerii, saperw, batalion pancerny oraz dywizjon obrony przeciwlotniczej. Byo to w sumie 17 tys. onierzy, ponad 100 czogw, do 100 wozw piechoty, okoo 40 dzia samobienych, 150 dzia powyej 100 mm oraz 40 wyrzutni rakietowych. Pierwszy opr w wojnie wojskom gruziskim stawi powinny siy militarne Osetii Poudniowej. Wedug rosyjskich analitykw przedstawiay si one nader sabo: okoo 10 przestarzaych czogw T-55, kilka przestarzaych haubic 2S3 Akacja i 2S1 Godzik oraz pewna ilo artylerii holowanej310. Inne dane podaje R. Potocki, ktry pisze, i Osetyjczycy posiadali do 87 czogw, a stan osobowy ich wojsk wynosi 7 tysicy onierzy311. Ta spora rozbieno w szacunkach moe wynika z faktu, i trudno ustali jaka cz osetyjskiego sprztu bya sprawna technicznie. W porwnaniu z siami Poudniowej Osetii lepiej przedstawiaa si armia abchaska gwnie z tego wzgldu, i zachowywaa profesjonaln organizacj i gotowo bojow. Trzeba te pamita, i w chwili wybuchu konfliktu w separatystycznych republikach znajdoway si kontyngenty rosyjskie: 500 ludzi w Osetii Poudniowej i 3000 w Abchazji.

309 Ibidem, s. 55-56; ., , op. cit., s. 22-23; 2000-2008 , [w:] , op. cit.,, s. 141-143; . ., . ..., , [Internet:] http://nvo.ng.ru/wars/2010-01-15/1_kavkaz.html (15.10.2010). 310 ., 2008 , [w:] , op. cit., s. 46. 311 Potocki R., Wojna sierpniowa, op. cit., s. 46.

172

Rosjanie w rejonie konfliktu dysponowali przede wszystkim siami Pnocnokaukaskiego Okrgu Wojskowego oraz 4 Armii Lotniczej i Obrony Powietrznej, jednostkami Floty Czarnomorskiej (zob. rozdz. 3.1.1., 3.1.2., 3.1.3.), a take oddziaami Wojsk PowietrznoDesantowych, ktre mogy zosta przerzucone w stref walk z innych regionw kraju. Siy te naley uzna za najbardziej wartociowe w caej armii rosyjskiej, poniewa grupuj onierzy dowiadczonych w walkach na Pnocnym Kaukazie, w wikszoci zatrudnionych na zasadzie kontraktu. Bezporednio w konflikcie Rosjanie uyli si 58 Armii Pnocnokaukaskiego Okrgu Wojskowego skadajc si z dwch dywizji i trzech brygad zmechanizowanych, dwch samodzielnych brygad strzelcw grskich, brygady przeciwlotniczej i rakiet taktyczno-operacyjnych oraz odpowiednich formacji zabezpieczenia logistycznego i tyowego. W sumie byo to ok. 70 tys. onierzy, 600 czogw, 2 tys. transporterw, 125 dzia i modzierzy. Siy te jednak pod wzgldem jakociowym byy sabo wyposaone. Najnowoczeniejsze czogi w ich dyspozycji stanowiy T-72 (zupenie nie dysponowano nowszymi T-80 i T-90), wikszo bojowych wozw piechoty i transporterw opancerzonych stanowiy przestarzae BMP-1 i MT-LB, reszt stanowiy BMP-2 i BTR-80, ktre rwnie trudno uzna za nowoczesne. Take siy powietrzne 4 Armii w okresie poprzedzajcym konflikt zasilono tylko niewielk iloci zmodernizowanego sprztu (kilka migowcw Mi-24PN, 10 samolotw szturmowych Su-25SM)312. W pierwszych godzinach star Rosjanie zaangaowali ok. 23 tys. ludzi. Szybko w rejon konfliktu przerzucono 98 Gwardyjsk Dywizj Powietrzno-Desantow, 76 Gwardyjsk Dywizj Desantowo-Szturmow oraz batalion specnazu; zaangaowano lotnictwo z 4 Armii i bombowce strategiczne z 37 Armii313. Dziaania wojenne rozpoczy si w nocy z 7 na 8 sierpnia 2008 roku, kiedy to siy gruziskie rozpoczy ostrza, a nastpnie szturm Cchinwali (operacja Czyste Pole), w ktrym rozgorzay cikie walki. Bezporedni przyczyn takiego kroku byy informacje wywiadowcze o napywajcych przez tunel Roki na teren Osetii si rosyjskich. Zaniechanie zniszczenia tego tunelu w pierwszych godzinach walki stao si jedna z przyczyn klski Gruzinw, gdy pozwolio Rosji na do swobodne wprowadzenia wojsk na teren dziaa wojennych. Ju od 9 sierpnia
312 ., 2008 , [w:] , op. cit., s. 46-48. 313 Potocki R., Wojna sierpniowa, op. cit., s. 60.

173

inicjatyw na polu walki zaczli przejmowa Rosjanie, zwaszcza dziki zmasowanemu uyciu artylerii samobienej i lotnictwa szturmowego. Z biegiem czasu coraz bardziej zaznaczaa si przewaga liczebna strony rosyjskiej. Niemniej, czsto zdarzao si, e oddziay rosyjskie byy zmuszane do podjcia walki z marszu, bez odpowiedniego wsparcia logistycznego, rozpoznania i zabezpieczenia skrzyde. Szybki przerzut si wiza si rwnie z licznymi ofiarami niebojowymi. Do przeamywania obrony gruziskiej Rosjanie zmuszeni byli uywa wojsk powietrznodesantowych, ktre walczyy w charakterze zwykej piechoty w otwartym polu przy wsparciu jednostek pancernych i artyleryjskich. Do wieczora 10 sierpnia Rosjanie wyparli z Cchinwali siy gruziskie, operacja Czyste Pole ostatecznie zakoczya si fiaskiem, a dalszy marsz 58 Armii w kierunku Tbilisi postawi Gruzj przed widmem zupenej klski. Przeomowym dniem okaza si 11 sierpnia, kiedy Rosjanie otworzyli drugi front w Abchazji (w konsekwencji opanowano sporny wwz Kodori), nasilili ataki powietrzne na Tbilisi i infrastruktur kraju, a Flota Czarnomorska rozpocza blokad Gruzji od morza. Jednoczenie obnaona zostaa nieefektywno dziaa podejmowanych przez Uni Europejsk i USA. Siy rosyjskie w tym momencie znajdoway si ju w Gruzji waciwej i przygotowyway si do wzicia miasta Gori. W tej sytuacji prezydent Saakaszwili podpisa dokument o jednostronnym przerwaniu dziaa wojennych i zdecydowa o oddaniu bez walki Gori i przygotowaniu linii obrony na dalekich przedmieciach Tbilisi. Decyzja ta bardzo zawaya na morale onierzy gruziskich. Szczeglny popoch ogarn rezerwistw. Nastpio przesilenie w dziaaniach. Rosjanie zatrzymali si na linii Gori. Paradoksalnie zdecydowany odwrt okaza si korzystny dla Gruzinw gdy zapobieg eskalacji walk i zapewne okupacji caej Gruzji przez siy rosyjskie. Jednak zwycistwo w tej wojnie jednoznacznie przypado Rosji. Jak pisze R. Potocki, w wyniku dziaa wojny sierpniowej Gruzja stracia 160 zabitych onierzy, prawie 1000 rannych, a take 44 czogi T72 rnych wersji starszego typu oraz 25 czogw T-72 SIM-I, 15 BMP1/2, 5 systemw Osa, 610 samochodw Cobra, 24 haubicoarmat Dana i nieokrelon liczb dzia holowanych314. Z kolei znany rosyjski analityk A. Chramczichin podkrela, e do 12 sierpnia straty bojowe po stronie gruziskiej byy stosunkowo niewielkie: 20 czogw, 10 BMP i BTR, do 20 dzia i modzierzy, trzy migowce. Wiksz cz ze swych zdobyczy Rosjanie uzyskali po zakoczeniu walki, zajmujc opuszczone gruziskie bazy. Inna przyczyna niskich strat
314

Ibidem, 87-88.

174

bojowych Gruzji bya wedug Chramczichina bardzo prosta: strachliwi Gruzini uciekali bardzo szybko ( ). Na przykad zajmujc port Poti, rosyjscy onierze WDW mieli bardzo uatwione zadanie: gruziskie okrty wojskowe byy zupenie opuszczone i niebronione, gdy marynarze zbiegli. Rosjanie wysadzili w powietrze 6 kutrw, w tym 2 rakietowe315. Straty rosyjskie byy najbardziej dotkliwe w Siach Powietrznych: utracono bombowiec dalekiego zasigu Tu-22M3 oraz kilka (3-4) samolotw szturmowych Su-25 (w tym najprawdopodobniej 3 od przyjacielskiego ognia). Zastrzelenie bombowca strategicznego udowodnio skuteczno znajdujcych si na wyposaeniu si gruziskich systemw Kolczuga, Buk i Osa. Rosyjskie straty w ludziach to oficjalnie 160 zabitych onierzy i 283 rannych (wg niezalenych rde zgino 200-400 Rosjan), straty w sprzcie: kilka przestarzaych czogw i wozw opancerzonych. Mimo stosunkowo niskich strat siy rosyjskie obnayy wiele spord swoich saboci i powszechnie uznaje si, i zwycistwo osigny tylko dziki zdecydowanej przewadze liczebnej, wskutek bdw strony gruziskiej oraz dziki sprawnej siatce agenturalnej GRU dziaajcej w gruziskim sztabie generalnym316. Ocena skutecznoci uycia przez Rosj siy militarnej w aspekcie politycznym jest generalnie pozytywna. Sytuacja, jaka zaistniaa po zakoczeniu wojny jest dla Moskwy szczeglnie korzystna w szerszym, strategicznym wymiarze. Proces rozszerzenia NATO na wschd zosta zatrzymany a USA faktycznie zrezygnoway z walki o wpywy na obszarze rosyjskiej bliskiej zagranicy. Osetia Poudniowa i Abchazja, cho nie doczekay si na arenie midzynarodowej uznania za suwerenne pastwa, to rwnie nie s ju traktowane w wiecie jako integralna cz Gruzji. Prezydent Saakaszwili, jako gwny przeciwnik Rosji w regionie, zosta skutecznie zdyskredytowany i zyska w spoecznoci midzynarodowej opini polityka nieobliczalnego. Jednoczenie Rosjanie rozwijaj wspprac z opozycj gruzisk i za pomoc sub sanitarnych kontroluj eksport gruziskich produktw na teren swojego kraju co jest bardzo skutecznym i dotkliwym dla Tbilisi instrumentem wpywu. Z drugiej strony rozognienie kolejnego konfliktu regionalnego na wasnych poudniowych granicach w duszej perspektywie i w wymiarze regionalnym moe by dla Rosji bardzo kosztowne. Petryfikacja statusu Abchazji i Osetii Pd. jako bytw parapastwowych, nie . ., , op. cit. Potocki R., Wojna sierpniowa, op. cit., s. 67-88; ., , op. cit., 56-84.
316 315

175

uznanych przez spoeczno midzynarodow moe przywie do kolejnych napi, ktrych rozwizanie pochonie dalsze rodki z budetu Rosji. Osetia Poudniowa faktycznie pozostaje czarn dziur, w ktrej powrt do normalnych stosunkw jest uzalenione od rosyjskich inwestycji (Abchazja jest duo bardziej niezalena). Wojna sierpniowa ostatecznie rwnie odgrodzia psychologicznie i kulturowo Gruzj od Rosji. Mona powiedzie, e cho integracja Tbilisi z Zachodem zostaa skutecznie zahamowana, to moliwoci wsppracy Gruzji i Rosji (np. w sferze bezpieczestwa) zostay ju definitywnie zaprzepaszczone. W tym sensie Gruzja pozostaje, wedug sw D. Trienina, nierozwizanym problemem Rosji. By wyj z tej sytuacji konieczne jest porzucenie polityki twardej siy na rzecz mikkiej siy (soft power), odzyskanie w oczach Gruzinw wizerunku atrakcyjnego partnera. Bez tego stabilno na Kaukazie Poudniowym jest niemoliwa. Tak postawione zadanie wymaga przeamania po stronie rosyjskiej wielu barier psychologicznych zrodzonych w czasie konfliktu zbrojnego, wymaga czasu na realizacj, ale jest jedynym sposobem normalizacji stosunkw z poudniowym ssiadem317. Wnioski z wojny sierpniowej dla Si Zbrojnych Rosji skaniaj do bardzo negatywnej oceny ich efektywnoci. Wrd sabych stron rosyjskiej armii, obnaonych w toku konfliktu, wymienia si: - nieodpowiadajcy wymaganiom wspczesnoci operacyjnostrategiczny system kierowania wojskami (wyduony pion organizacyjny od Ministerstwa Obrony do Okrgw Wojskowych zamiast uniwersalnych, samodzielnych dowdztw strategicznych na poszczeglnych odcinkach odpowiedzialnoci); - skrajnie sabe informacyjno-wywiadowcze zabezpieczenie dziaa wojsk (co uwarunkowane jest rozpaczliwym stanem rosyjskich aparatw kosmicznych przeznaczonych do rozpoznania, kierowania i cznoci, take zupenym brakiem w siach zbrojnych na szczeblu taktycznym odbiornikw nawigacyjnego systemu GLONASS, co w konsekwencji uniemoliwia skuteczn nawigacj i nakierowania ognia na cel, nie pozwala na efektywne uycie broni precyzyjnego raenia przez wojska ldowe i siy powietrzne; analogiczny system GPS zosta przez Amerykanw wyczony w czasie trwania dziaa zbrojnych); - skrajnie niezadowalajce uycie rodkw walki radioelektronicznej; na przykad wobec rodkw obrony powietrznej przeciwnika (co dopro-

317

., - : , , [Internet:] http://www.vedomosti.ru/newspaper/article/2010/08/09/242982 (10.09.2010.)

176

wadzio do powanych strat w lotnictwie frontowym: bombowiec dalekiego zasigu Tu-22M3 oraz samoloty Su-24 i Su-25); - podporzdkowanie Siom Powietrznym lotnictwa wojsk ldowych (i tak nielicznego, jeli porwna je np. z potencjaem amerykaskim), co wraz z nieprzygotowaniem waciwej nawigacji ze strony si naziemnych skutkowao zupenym brakiem koordynacji dziaa midzy zgrupowaniami migowcw a oddziaami wojsk ldowych; - za organizacja wsppracy midzy poszczeglnymi rodzajami wojsk ldowych (wojskami pancernymi, zmechanizowanymi oraz artyleri); - brak na wyposaeniu lotnictwa taktycznego zadowalajcej iloci (lub zupeny brak) nowoczesnych rodkw precyzyjnego raenia; - brak na wyposaeniu wojsk ldowych odpowiedniej iloci nowoczesnych samolotw bezzaogowych przeznaczonych do prowadzenia rozpoznania lub walki radioelektronicznej (co ciekawe po zakoczeniu konfliktu Rosja zdecydowaa si na zakup takich samolotw produkcji izraelskiej tych samych, ktrych uywali w walce Gruzini); - zbyt szerokie wystpowanie w Wojskach Ldowych przestarzaego sprztu pancernego, niezapewniajcego waciwej ochrony od wspczesnych rodkw raenia (rosyjscy onierze woleli jedzi na zewntrz bojowych wozw piechoty ni znale si w czasie ataku wewntrz nich) oraz skrajnie niskie moliwoci prowadzenia celnego ostrzau w warunkach nocnych; - niskiej jakoci ekwipunek bojowy onierzy, ktry od wzgldem swojego charakteru zatrzyma si na etapie drugiej wojny wiatowej (np. wspomniany wyej brak odbiornikw nawigacji satelitarnej); czsto zdarzao si, i Rosjanie uzupeniali swj ekwipunek przejmujc wyposaenie zabitych Gruzinw)318. Mimo przedstawionych powyej sabych stron, wojna sierpniowa pokazaa, e Rosja cigle dysponuje wojskami zdolnymi realizowa postawione przed nimi zadania w lokalnych wojnach na obrzeach dawnego imperium sowieckiego. Zawdzicza to gwnie przewadze w iloci ywej siy, w sile ognia i co moe najwaniejsze w moralnopsychologicznym potencjale onierzy, ktrzy w tym aspekcie znacznie growali nad wojskami gruziskimi. Caociowa analiza przebiegu konfliktu zmusia jednak rosyjskie polityczne centrum decyzyjne, a take dowdztwo wojskowe, do podjcia szeroko zakrojonej reformy Si Zbrojnych. Gwnym wykonawc tej reformy zosta aktualny minister obrony Rosji Anatolij Sierdiukow.
318

.., ..., op. cit., s. 21-22.

177

3.3. REFORMA MINISTRA SIERDIUKOWA Cho Siy Zbrojne Rosji od 1991 roku znajdoway si w stanie nieprzerwanej reformy, podejmowanej przez kolejnych ministrw obrony, to zmiany jakie zachodziy do 2008 roku obejmoway faktycznie tylko ograniczenie ilociowe skadu osobowego i wycofanie przestarzaego sprztu ze suby. Generalny charakter Si Zbrojnych pozostawa bez zmian cigle posiaday struktur waciw dla si przeznaczonych do prowadzenia szeroko zakrojonych, dugotrwaych dziaa z masowym uyciem si konwencjonalnych przeciw rwnorzdnemu przeciwnikowi (konkretnie: przeciw siom NATO). Wojskowa organizacja oparta bya na dywizjach, podzielonych na osobne kategorie (, , , ), spord ktrych tylko maksymalnie bya w peni skompletowana i przeznaczona do walki w pierwszych godzinach konfliktu (kategoria A). Skad pozostaych mia by uzupeniany drog mobilizacji, ktra w poszczeglnych kategoriach (, , ) miaa trwa odpowiednio: kilka db, dwa tygodnie i miesic319. Dopiero reforma ministra obrony A. Sierdiukowa, rozpoczta w 2008 roku, zrywa z tymi rozwizaniami opartymi na zasadzie mobilizacji i przeksztaca rosyjsk armi w siy staej gotowoci, zoone z w peni skompletowanych brygad (dotychczasowe armie, korpusy i dywizje odchodz w przeszo). Jest to jak si zdaje najwaniejszy aspekt aktualnej reformy Si Zbrojnych Rosji. Zmiany maj jednak te o wiele szerszy zakres, obejmuj ograniczenie liczebnoci, reform organw kierowania, struktur czy sposb przygotowania oficerw. Podstawowe zaoenia reformy podjtej przez ministra Sierdiukowa to: przypieszenie ograniczenia skadu osobowego Si Zbrojnych poniej 1 mln najpniej do 2012 roku; zaopatrzenie Si Zbrojnych Rosji w nowy i zmodernizowany sprzt wojskowy; ograniczenie liczby oficerw z 335 tys. do 150 tys. oraz restrukturyzacja skadu korpusu oficerskiego; centralizacja systemu szkolenia kadr poprzez transformacj 65 wojskowych szk wyszych w 10 zintegrowanych uczelni; reorganizacja i ograniczenie organw centralnego kierowania siami, wliczajc Ministerstwo Obrony i Sztab Generalny;

319

., , ", 6/2009, s. 12.

178

szerokie zaangaowanie podmiotw cywilnych w system zabezpieczenia i obsugi Si Zbrojnych; likwidacja zgrupowa nie w peni skompletowanych i przeformowanie wszystkich zgrupowa w siy staej gotowoci; ograniczenie liczby jednostek, baz i zgrupowa wojskowych; reorganizacja systemu rezerwy Si Zbrojnych i systemu przygotowania rezerwistw; reorganizacja Wojsk Ldowych do systemu opartego na brygadach i likwidacja szczebli armii, korpusu i dywizji; reorganizacja Si Powietrznych i Wojsk Obrony Powietrznej poprzez likwidacj armii, korpusw, dywizji i pukw lotniczych i przejcie na system baz lotniczych i brygad obrony powietrzno-kosmicznej320. Program przezbrojenia Si Zbrojnych Rosji na lata 2007-2015 (waciwie: Pastwowy program rozwoju uzbrojenia na lata 20072015, ros. 2007-2015 ., -2015) zakada do momentu zakoczenia przezbrojenie nowymi lub zmodernizowanymi jednostkami sprztu 40 batalionw pancernych (1400 czogw, w tej liczbie okoo 680 nowych dla 22batalionw), 97 batalionw wojsk zmechanizowanych, 50 batalionw wojsk powietrzno-desantowych i desantowo-szturmowych oraz piechoty morskiej (dla nich planowano dostarczy 4109 BMP i BMD, 3008 BTR, w tej liczbie 499 najnowszych transporterw opancerzonych Rakuszka dla WDW plus 57 samobienych przeciwpancernych dzia 2S25 SprutSD); 5 brygad wojsk rakietowych (60 operacyjno-taktycznych kompleksw rakietowych Iskander M), 9 brygad rakietowych si obrony powietrznej (kompleksy rakietowe S-400 Triumf), 1 rakietowy puk obrony powietrznej Wojsk Ldowych (rakietowo-artyleryjskie kompleksy bliskiego zasigu Pancir-S1), 2 puki artylerii rakietowej (Uragan 1-M). Ponadto planowano zakupi 116 tys. wojskowych pojazdw samochodowych. Dla Strategicznych Si Jdrowych planowano dostarczy 5-8 SSBN projektu 955 i 955A, 34 stacjonarnych (silosowych) i 66 mobilnych wyrzutni ICBM Topol-M. Lotnictwo wojskowe miao otrzyma 116 nowych i 408 zmodernizowanych samolotw frontowych (w tej liczbie 58 nowych frontowych bombowcw Su-34); 156 nowych migowcw (w tej liczbie 67 Mi-28N oraz 12 Ka-50) i 372 zmodernizowanych migowcw; 34 nowych i 159 zmodernizowanych bombowcw dalekiego zasigu (143 Tu-22M3 i Tu320

., , , 5(21)/2010, [Internet:] http://www.odnakoj.ru/magazine/main_theme/novaya_armiya_novoj_rossii (10.09.2010).

179

22M4, 50 Tu-95MS, Tu-160). Dla lotnictwa szkoleniowego planowano zakupi 60 szkoleniowo-bojowych samolotw Jak-130. Przezbrojenie lotnictwa transportowego dokona si miao poprzez wyposaenie nowymi silnikami czternastu cikich samolotw transportowych I-76MD, a take zakup 4 I-76MF, 10 Tu-204 i Tu-214 oraz 18 lekkich samolotw transportowych I-112WE. Moliwe jest take wznowienie produkcji samolotu An-124 Rusan. Najmniej inwestycji planowano w Marynarce Wojennej. W latach 2007-2015 zakadano budow tylko dwch wielozadaniowych okrtw podwodnych o napdzie atomowym, czterech diesel-elektrycznych okrtw podwodnych, dwunastu nawodnych odzi bojowych, pi bojowych kutrw i kilku brzegowych kompleksw artyleryjskich Bierieg. To zdecydowanie za mao na potrzeby Marynarki Wojennej Rosji321. Program przezbrojenia na lata 2007-2015 najprawdopodobniej dzieli si na dwa etapy, na lata 2007-2010 i 2011-2015. Zdecydowan wikszo zakupw planowano na drugi z tych okresw. W cenach z 2005 roku koszty wypenienia programu szacowano na 4,94 biliona rubli. Realizacja programu przebiegaa z oporami, a w momencie gdy konieczne stao si przypieszenie reformy Si Zbrojnych Rosji po wojnie z Gruzj uznano, e naley wprowadzi nowy plan przezbrojenia na dekad 2011-2020. W ostatnim czasie przedstawiciele Ministerstwa Obrony Rosji podali konkretne informacje o pastwowym programie przezbrojenia na lata 2011-2020 (-2020). Wedug zapewnie wicepremiera S. Iwanowa, w najbliszej dekadzie Rosja zakupi sprzt wojskowy za kwot okoo 22 bilionw rubli (ok. 710 mld USD)322. W cenach z 2005 roku jest to 11,38 biliona rubli, a wic ponad dwa razy wicej ni zakadano we wczeniejszym programie. Nieporozumieniem byoby jednak sdzi, i Rosja z wyprzedzeniem wykonaa plan na lata 2007-2015 i dziki temu moe pozwoli sobie na kolejne zakupy w ramach nowego projektu na lata 2011-2020. Jak powiedziano, wikszo dostaw sprztu wg poprzedniego programu miaa nastpi w latach 2011-2015. Nim zostay jednak one zrealizowane, przyjto nowy program, pod ktry podpady stare zamwienia323. Celem programu jest wykonanie olbrzymiego skoku jeli chodzi o jako sprztu. W tej chwili odsetek uzbrojenia, ocenianego jako nowoczesne, wynosi w Siach Zbrojnych Rosji maks. 10% (np. tylko 4% czogw byo dostarczonych po 2000 r). Wobec takiej sytuacji prezydent
.., ..., op. cit., s. 19-20. ., , op. cit. 323 Por. ., , " ", 1/2011.
322 321

180

Medwiediew zada, by w 2015 roku wskanik ten wynosi 30%, a w 2020 70%. Bardziej konkretne zapowiedzi pady w odniesieniu do najbliszych trzech lat. Wydatki na zakup i remont uzbrojenia w 2011 roku wynios 460 mld rubli, w 2012 596 mld rubli, w 2013 900 mld rubli. Z tych rodkw na zakup tylko nowego sprztu bdzie przeznaczone w 2011 roku 64%, w 2012 66%, w 2013 70%. Reszta pienidzy zostanie wykorzystana do pokrycia kosztw remontu starszych jednostek w szczeglnoci diesel-elektrycznych okrtw podwodnych, okrtw nawodnych i samolotw. Co ciekawe, rwnoczenie zapowiada si ograniczenie finansowania prac nad rosyjskimi projektami nowych broni, ktre uznano mao perspektywiczne. Musi to oznacza, i Rosja bdzie zmuszona kupowa sprzt i technologie w innych krajach. Ministerstwo Obrony Rosji nie poinformowao jaki konkretnie sprzt planuje zakupi, ale nietrudno jest przewidzie, e gros rodkw przeznaczonych bdzie na utrzymanie potencjau Strategicznych Si Jdrowych (nawet do 50%). Chodzi o produkcj rakiet Topol-M i Jars (maks. 15 sztuk kadego roku) oraz 124-150 rakiet Buawa dla SSBN projektu 955 i 955A (w sumie caa seria okrtw tego projektu skada si ma z 8 jednostek). Co najmniej do 2014 roku potrwa te produkcja rakiet Siniewa dla okrtw projektu 667BDRM (okoo dziesiciu rakiet w kadym roku). Jeli chodzi o zbrojenia konwencjonalne, to w Siach Powietrznych do 2020 roku ma nastpi wprowadzenie okoo 600 nowych samolotw i ponad 1000 nowych migowcw, a take modernizacja okoo 400 spord obecnie eksploatowanych samolotw i migowcw. Priorytetem jest rozwj prac nad myliwcem pitego pokolenia. Do 2020 roku na sub ma trafi 70 sztuk PAK FA/T-50 (pierwsze 10 sztuk ju w latach 2013-2015). Ponadto wiadomo o podpisanych kontraktach na dostaw myliwca Su-35S (48 sztuk do 2015 r. i drugie tyle w latach 2015-2020), bombowca frontowego Su-34 (28 sztuk, nie liczc 6, ktre miay trafi do lotnictwa ju w 2010 roku), 4 myliwcw Su-30M2, 12 myliwcw Su-27SM3 i 16 samolotw szturmowych Su-25UBM. W kwestii samolotw transportowych podano indormacje o zakupie 20 cikich An-124, 50 rednich I-476, 60 rednich An-70. Niejasna pozostaje sytuacja lekkiego samolotu transportowego I-112W, ktrego program zakupu Ministerstwo Obrony FR poddao rewizji. Planuje si te masowe zakupy nowych migowcw. W latach 20172020 odsetek nowych migowcw w siach zbrojnych Rosji ma wynosi 85-90%. Do roku 2015 Rosja chce zakupi 400 nowych maszyn, przede wszystkim bojowych Mi-28N (w programie na lata 2007-2015 planowa181

no zakup 67 sztuk, z czego ju dostarczono 20), Ka-52A (30 sztuk), Mi35M (22 sztuki) oraz transportowego Mi-8 (kilkadziesit sztuk w cigu roku). Obrona powietrzna zasilona zostanie kompleksami S-400. Ju w lutym 2011 roku w rejonie Moskwy sformowano puk obrony powietrznej, zoony z dwch dywizjonw z omioma wyrzutniami S-400 w kadym. W Marynarce Wojennej priorytetem pozostaje zakup SSBN projektu 955 i 955A (w sumie 8 jednostek). Ponadto zakada si wprowadzenie do suby wielozadaniowych okrtw podwodnych o napdzie atomowym projektu 885 Jasie. Pierwszy z nich, Siewierodwisk zosta wodowany w 2010 roku, w 2009 roku rozpoczto prace nad pierwsz seryjn jednostk tego projektu (Kaza). Trwa budowa dwch konwencjonalnych okrtw podwodnych projektu 667 (Sewastopol, Kronsztad), przedstawiono plany budowy trzech okrtw podwodnych projektu 636.3 dla wzmocnienia Floty Czarnomorskiej (prace nad pierwszym z nich, o nazwie Noworosyjsk, rozpoczto w sierpniu 2010 roku). W siach nawodnych najwaniejszym wydarzeniem bdzie przyjcie do eksploatacji 4 uniwersalnych okrtw desantowych Mistral (dwa zostan zakupione we Francji, dwa zbudowane w Rosji). Na lata 2012-2017 planuje si modernizacj cikiego krownika lotniczego projektu 1143.5 Admira Kuzniecow. Trwa budowa dwch fregat projektu 2235.0 (Admira Gorszkow, Admira Kasatonow), jednej fregaty projektu 1166.1 (Dagestan), trzech fregat bdcych odpowiednikiem eksportowego projektu 1135.6, korwet projektu 2038.0 (co najmniej trzy jednostki: Bojkij, Stojkij, Sowierszennyj). Poza tym w programie przezbrojenia na lata 2011-2020 planuje si zakup dwch (ju zamwionych) okrtw desantowych projektu 1171.1 (jeden w budowie), piciu maych korwet rakietowych 2163.1 (budowana jest pierwsza), dwch maych okrtw artyleryjskich projektu 2163.0, specjalnej odzi cznoci projektu 1828.0 (w budowie) oraz odzi ratunkowej projektu 2130.0 (w budowie). Lotnictwo Marynarki Wojennej zasilone zostanie 26 myliwcami pokadowymi MiG-29K, ktre w latach 2010-2012 zaczn zmienia w subie na krowniku lotniczym Admira Kuzniecow starsze Su-33. Najmniej wiadomo o dostawach nowego uzbrojenia dla Wojsk Ldowych. Prawdopodobnie ju nastpio zamknicie szeregu nieperspektywicznych projektw. Z ust wysokich rang wojskowych syszy si gosy krytyki na temat poziomu technologicznego uzbrojenia, ktre trafia do Wojsk Ldowych (np. czogu T-90 czy BMP-3). Potwierdza to ocen, i ten rodzaj wojsk przeywa najgbszy kryzys i wymaga najodwaniej182

szych przeksztace. Po rozpoczciu reformy w 2008 roku ujawniono projekty drastycznej redukcji iloci przestarzaych czogw (z ok. 22-23 tysicy do kilku tysicy). W chwili obecnej wiadomo, i na wyposaenie Wojsk Ldowych trafi m. in. najnowsza wersja kompleksu przeciwlotniczego Tor-M2U. W dalszej perspektywie na sub w wikszych ilociach ma wej np. samobieny zestaw artyleryjski Wena oraz nowy bojowy wz desantu BMD-4 Bachcza324. Mona mie powane wtpliwoci, czy program przezbrojenia rosyjskiej armii zakoczy si powodzeniem. Trzy poprzednie, rozpoczynane od 1996 roku zakoczyy si penym fiaskiem (bro dostarczano w pojedynczych egzemplarzach), dodatkowo przyja si do dziwna tradycja, by przyjmowa z wielkim rozgosem nowy program, kiedy jeszcze wypeniony nie zosta stary. Najwikszymi przeszkodami na drodze do modernizacji rosyjskiej armii mog okaza si: inflacja i wzrost cen na bro, korupcja urzdnikw, ktrzy przywaszcz sobie cz rodkw wydzielonych na zakupy sprztu oraz niski poziom technologiczny przedsibiorstw, ktre nie podoaj stawianym przed nimi zadaniom325. Zmiany struktury organizacyjnej i systemu dowodzenia Si Zbrojnych Rosji nastpuj aktualnie na mocy rozporzdzenia Prezydenta FR z 21 wrzenia 2010 roku326. Wprowadza ono gruntown reform organizacyjn: od 1 grudnia 2010 roku liczba Okrgw Wojskowych zmniejsza si z szeciu do czterech. W kadym z OW powstaje tzw. Poczone Dowdztwo Strategiczne (ros. , ). Cho stosowne rozporzdzenie prezydenta mwi wyranie, e podstawow wojskow jednostk organizacyjn pozostaje Okrg Wojskowy, to nie ma on nic wsplnego z Okrgami Wojskowymi starego typu, ktrych zasady funkcjonowania opracowano jeszcze w XIX wieku dla armii mobilizacyjnej. Wszystkie siy znajdujce si na terytorium odpowiedzialnoci Okrgw Wojskowych Wojska Ldowe, Marynarka Wojenna i Siy Powietrzne maj by podporzdkowane odpowiednim Poczonym Dowdztwom Strategicznym. Do powiedzie, e w nowym systemie ilo
Ibidem, s. 96-98; ., , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/armament/2010-1022/5_gonka.html (22.10.2010). 325 Ibidem. 326 - , witryna internetowa Prezydenta FR, [Internet:] http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1;1298267 (30.10.2010).
324

183

szczebli przez jakie przebiegaj rozkazy zmniejszy si z dotychczasowych szesnastu do trzech. Podobne rozwizania (stae poczone dowdztwa rnych rodzajw si zbrojnych) istniej ju od dawna w krajach rozwinitych. Zwizane jest to z koniecznoci coraz wikszej koordynacji dziaa poszczeglnych si, w warunkach, gdy rozwj technologiczny pozwala na podniesienia moliwoci prowadzenia poczonych operacji przez armi, marynark, lotnictwo itd. Jak trudnym i jednoczenie wanym zadaniem jest koordynacja dziaa rnych si zbrojnych mog wiadczy wypadki w czasie wojny z Gruzj w 2008 roku, kiedy to systemy przeciwlotnicze rosyjskich Wojsk Ldowych nie zestrzeliy ani jednego samolotu gruziskiego, ale skutecznie raziy trzy Su-25 wasnych Si Powietrznych. Rozwizania obecnie wprowadzane w Rosji s bardzo podobne do tych funkcjonujcych w USA. Po reformie ministra Sierdiukowa niezalen struktur dowodzenia i system kierowania zachowaj tylko Wojska Rakietowe Strategicznego Przeznaczenia, podporzdkowane wycznie i bezporednio Sztabowi Generalnemu. Przeprowadzenie zmian ma zakoczy si do 1 grudnia 2010 roku. Moskiewski i Leningradzki Okrgi Wojskowe wejd w skad nowego Okrgu Wojskowego i Poczonego Dowdztwa Strategicznego Zachd, ktremu podporzdkowane bd rwnie Floty: Pnocna i Batycka, a take wszystkie nowopowstae bazy lotnicze, brygady wojsk rakietowych i wojsk radiotechnicznych. Okrg Wojskowy i Poczone Dowdztwo Strategiczne Centrum obejm dotychczasowy Nadwoasko-Uralski OW, a take zgrupowania i jednostki wojskowe Syberyjskiego OW dyslokowane na terytorium do Bajkau wcznie. Okrg Wojskowy i Poczone Dowdztwo Strategiczne Wschd skupi wszystkie zgrupowania Si Zbrojnych, ktre znajduj si za Bajkaem oraz Flot Oceanu Spokojnego. W swoich dotychczasowych granicach pozostanie tylko Pnocnokaukaski OW, ktry otrzyma nazw Poudnie. Poczonemu Dowdztwu Strategicznemu jego terytorium podporzdkowane zostan oprcz si ldowych i powietrznych Flota Czarnomorska i Flotylla Kaspijska. Sztaby nowych dowdztw bd znajdoway si odpowiednio w: Sankt-Petersburgu, Jekaterynburgu, Chabarowsku i Rostowie nad Donem. Rwnolegle z budow poczonych dowdztw powstaje jednolita struktura zabezpieczenia materiaowo-technicznego armii. Nowa struktura poczy wszystkie suby zaopatrzenia w sprzt, amunicj, ywno i wszelkie inne zasoby konieczne dla prawidowego funkcjonowania armii. W miejsce dotychczasowych dwch zastpcw ministra obrony, spord ktrych jeden odpowiada za wprowadzanie nowego 184

uzbrojenia, a drugi za wszelkie inne (niewojskowe) dostawy, pozostanie funkcja jednego wiceministra obrony, na ktrego zoone zostan wszystkie obowizki w zakresie opracowania, produkcji i przyjcia na uzbrojenie nowych rodzajw sprztu wojskowego oraz caoci dostaw materiaowych. Ograniczeniu ulegnie skad centralnego aparatu kierowania wojskami w Ministerstwie Obrony. Dzi w moskiewskim ministerstwie pracuje w sumie ponad 22 tys. osb. W zamierzeniach ich liczba do 2012 roku ma zmniejszy si do 8500. Nie przewiduje si natomiast wikszych zmian w funkcjonowaniu Sztabu Generalnego Si Zbrojnych Rosji327. Zmiany w Wojskach Ldowych wynikaj z generalnego zamysu o odejciu od tradycyjnego modelu masowej mobilizowanej armii i przejciu do w peni skompletowanych si ldowych zoonych z jednostek staej gotowoci. Tym samym wszystkie jednostki o niepenym skadzie poddane zostan likwidacji lub przeformowaniu, czemu towarzyszy przejcie na uzupenianie skadu osobowego drog zatrudnienia oficerw na zasadzie kontraktu. W wyniku reform zmniejszeniu ulega ilo onierzy w Wojskach Ldowych. Jednak podniesienie moliwoci bojowych dziki utworzeniu si staej gotowoci rekompensuje to w wymiarze jakociowym. Nieuchronn konsekwencj staje si zmniejszenie liczby oficerw. W warunkach pokoju cz jednostek wojskowych dotychczas zoona bya z niewielkiej iloci onierzy i duej liczby oficerw. W toku przeprowadzanej reorganizacji konieczne jest wic odejcie ze suby znacznej czci z nich. Skrceniu ulega pion organizacyjny w Wojskach Ldowych poprzez przejcie na trzystopniow struktur organizacyjn: Dowdztwo Operacyjne Brygada Batalion (wczeniej: Okrg Wojskowy Armia Korpus Dywizja Puk). Nietrudno dostrzec, i podstawowym zgrupowaniem si w nowych Wojskach Ldowych staje si brygada w zamierzeniach bardziej mobilna i samodzielna od dywizji, zdolna do prowadzenia rnorodnych dziaa nawet bez wsparcia innych si. Przed rozpoczciem reformy w 2008 roku w Wojskach Ldowych Rosji funkcjonoway 24 dywizje, 12 samodzielne brygady oraz dwie
327

., - , , [Internet:] http://www.vpk-news.ru/28-344/frontpage/strukturno-upravlencheskie-preobrazovanija (12.09.2010); ., , , [Internet:] http://www.ng.ru/nvo/201009-07/1_surrogat.html (12.09.2010); ., 20092012 , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/forces/2008-1212/1_reform.html (10.09.2010).

185

dywizje dyslokowane poza granicami kraju. Spord tych zgrupowa tylko 5 dywizji (w tej liczbie wszystkie trzy w Pnocnokaukaskim Okrgu Wojskowym) byy w peni skompletowane. Faktycznie, tylko 13% wojsk stanowiy jednostki staej gotowoci. W cigu 2009 roku na bazie tych zgrupowa, w toku przejcia na system brygadowy, powstao 85 brygad; prcz tego ostaa si jedna dywizja (na Kurylach). Wszystkie spord brygad maj nominalnie status si staej gotowoci (tym samym liczba si tego typu formalnie w cigu roku wzrosa z 13% do 100%), s skompletowane w 95-100% skadu osobowego, a ich wyposaenie w uzbrojenie i rodki materiaowe jest pene. W toku zmian bardzo ograniczono liczb jednostek Wojsk Ldowych. Spord poprzednich 1980 pozostao tylko 172. Ponadto sformowano ponad 60 baz skadowania i remontu uzbrojenia (wedug szacunkw reforma caych Si Zbrojnych oznacza wycofanie 140 tys. jednostek uzbrojenia i sprztu wojskowego; cz z nich bdzie utylizowana, ale dla czci konieczne bdzie stworzenie odpowiednich warunkw magazynowania). Do 2015 roku planuje si sformowanie 18 brygad lotnictwa Wojsk Ldowych oznacza to powrt tych si spod dowdztwa Si Powietrznych do skadu Wojsk Ldowych. W Wojskach Powietrzno-Desantowych ostaa si struktura oparta na dywizjach (dwie dywizje powietrzno-desantowe i dwie dywizje desantowo-szturmowe). Co wicej, dywizje te ulegy wzmocnieniu. Mimo to, coraz czciej mwi si o wczeniu WDW w skad Wojsk Ldowych a sytuacj dodatkowo zaostrza szeroko nagoniony przez rosyjskie media konflikt na linii minister Sierdiukow dowdztwo WDW. Wedug przewidywa poszczeglne zgrupowania WDW zostan operacyjnie podporzdkowane Poczonym Dowdztwom Strategicznym, w obszarze odpowiedzialnoci ktrych stacjonuj328. Na pewno pozwoli osign to wymierne oszczdnoci, jednak burzenie trwaej struktury si, ktre nie raz wykazay swoja efektywno i stanowi cenn rezerw w przypadku konfliktu na dowolnym kierunku geostrategicznym moe okaza si bdne. Zmiany w Siach Powietrznych objy radykaln transformacj organizacyjn i redukcje skadu osobowego. Podstaw reorganizacji byo zlikwidowanie pukowej struktury jednostek lotniczych. Nowym zasadniczym zgrupowaniem lotnictwa w miejsce puku lotniczego zostaa tzw.
., , op. cit.; ., 20092012 , op. cit.; ., , op. cit., s. 13-14. ., ! - , , [Internet:] http://www.versia.ru/articles/2010/oct/31/likvidacia_vdv (07.11.2010).
328

186

baza lotnicza, skupiajca pod jednym dowdztwem i systemem kierowania od 1 do 7 eskadr lotniczych, batalion zabezpieczenia technicznego i pododdziay cznoci. Chodzio tu o zintegrowanie pod wsplnym dowdztwem wszystkich pododdziaw lotniczych i naziemnych. Do koca 2009 roku w Rosji sformowano 55 baz lotniczych, ktre zastpiy w sumie 72 puki lotnicze, 14 dotychczasowych baz lotniczych oraz 12 samodzielnych eskadr. Ogem liczba wszystkich jednostek i zgrupowa Si Powietrznych i Wojsk Obrony Powietrznej spada z 340 do 180. Zlikwidowano wszystkie sztaby dywizji lotniczych, a bazy lotnicze podporzdkowano bezporednio nowym Dowdztwom Lotniczym. Stworzono 7 takich dowdztw, ktre zastpiy dotychczasowe samodzielne Armie Lotnicze oraz Armie Lotnicze i Obrony Powietrznej. Na bazie 37 Armii Powietrznej Naczelnego Dowdztwa grupujcej lotnictwo strategiczne stworzono Dowdztwo Lotnictwa Dalekiego Zasigu; na bazie 61 Armii Powietrznej Naczelnego Dowdztwa (lotnictwo transportowe) stworzono Dowdztwo Wojskowego Lotnictwa Transportowego. W miejsce Dowdztwa Specjalnego Przeznaczenia i wchodzcej w jego skad 16 Armii Lotniczej i Obrony Powietrznej (obejmowaa Moskiewski OW) powoano posiadajce osobny status OperacyjnoStrategiczne Dowdztwo Obrony Powietrzno-Kosmicznej (podporzdkowano mu rwnie system obrony przeciwrakietowej Moskwy A-135). Kolejne cztery Dowdztwa Lotnicze zorganizowano w miejsce dotychczasowych piciu Armii Lotniczych i Obrony Powietrznej rozoonych wedug kryterium terytorialnego w granicach likwidowanych Okrgw Wojskowych. Ich sztaby znajduj si w Sankt-Petersburgu, Nowosybirsku, Chabarowsku i w Rostowie nad Donem. Reformie ulegy rwnie siy Obrony Powietrznej kraju. Zlikwidowano poprzednie dywizje i korpusy Obrony Powietrznej i w ich miejsce stworzono 13 brygad obrony powietrzno-kosmicznej, skupiajce bazy lotnictwa myliwskiego, puki rakietowe obrony powietrznej i puki radiotechniczne. Brygady te podporzdkowano wymienionym wyej Dowdztwom Lotniczym oraz Operacyjno-Strategicznemu Dowdztwu Obrony Powietrzno-Kosmicznej. Powysze dziaania wi si z radykalnym ograniczeniem liczby samolotw w Siach Powietrznych, ze zmniejszeniem iloci jednostek i zgrupowa wojskowych oraz redukcj stanu osobowego, zwaszcza wrd oficerw. Liczby oficerw w Siach Powietrznych zmniejszy si o 50 tysicy. W mniejszym stopniu reforma dotkna Marynark Wojenn. Cigle nie zapada ostatecznie zapowiadana wczeniej decyzja o przeniesieniu sztabu Marynarki Wojennej z Moskwy do Petersburga. 187

Podjto natomiast szereg dziaa dla uproszczenia jej struktury i ograniczenia liczby jednostek organizacyjnych. Wedug planw ma nastpi zmniejszenie o poow liczby jednostek, z 240 do 123. Przejcie na system brygad nastpio ju w odniesieniu do piechoty morskiej: jedyn dywizj piechoty morskiej (podporzdkowan Flocie Oceanu Spokojnego) przeformowano w brygad, rozformowano brygad piechoty morskiej w ramach Flotylli Kaspijskiej, pozostae cztery brygady w rnych rejonach przeformowano w puki329. Nadrzdnym celem bya jak najdalej idca integracja zgrupowa, aby doprowadzi do ich stuprocentowego skompletowania i penego wyposaenia w nowoczesny sprzt. Zmiana modszych dowdcw nastpia poprzez likwidacj korpusu praporszikow (chorych) i wprowadzenie w ich miejsce, wzorem amerykaskim, zawodowych sierantw odpowiedzialnych za szkolenie poborowych. Do koca 2009 roku z oglnej liczby 142 tysicy praporszikow nie osta si ani jeden. Cz przesza na funkcje sierantw, cz otrzymaa awans, reszta zostaa zwolniona ze suby. Przygotowanie penowartociowych sierantw trzeba byo zacz od zera. W tym celu zorganizowano specjalny nabr do elitarnej Powietrzno-Desantowej Wyszej Szkoy Dowodzenia im. Gen. Margieowa w obwodzie riazaskim. Kandydaci, po majcym trwa prawie 3 lata programie nauczania, maj odznacza si nie tylko odpowiedni wiedz i umiejtnociami, ale take postaw psychomentaln. Wedug doniesie, kryteria stawiane nowym sierantom s tak wysokie, i w pierwszym roku naboru za speniajcych warunki uznano ostatecznie tylko 250 osb (spord ok. 8 tysicy kandydatw), w drugim roku 500 osb. Do suby w charakterze sierantw modych ludzi zachca przede wszystkim wysokie wynagrodzenie, nie ustpujce oficerskiemu330. Cho susznie podnosi si argument, i rosyjskim Siom Zbrojnym bardzo trudno bdzie wyksztaci odpowiedni ilo penowartociowych sierantw, to jednak trudno nie uzna generalnego kierunku zmian za prawidowy. Dotychczasowe dowiadczenia wskazuj, i poziom szkolenia poborowych by skrajnie niski, a ycie w koszarach pene byo patologii. Wyksztacenie zupenie nowego korpusu modszych dowdcw moe by pierwszym krokiem zmieniajcym t sytuacj. Szacowany potencja militarny Rosji po reformie ministra Sierdiukowa jest moliwy do ustalenia po przeprowadzeniu oceny dyslokacji
., , op. cit.; ., 20092012 , op. cit. 330 ., , , [Internet:] http://www.izvestia.ru/armia2/article3147982/?print (01.12.2010).
329

188

brygad stanowicych obecnie podstaw organizacyjnej struktury Si Zbrojnych Rosji. Zadania tego podj si ostatnio znany rosyjski analityk wojskowy A. Chramczichin. Wedug jego ustale rozkad si po przejciu na system brygadowy przedstawia si nastpujco: Okrg Wojskowy Zachd, ktry powsta przez poczenie dawnych Moskiewskiego i Leningradzkiego Okrgw Wojskowych, obejmuje nastpujc ilo zgrupowa Wojsk Ldowych: 2 brygady pancerne, 7 brygad zmechanizowanych, 2 brygady specjalnego przeznaczenia, 2 brygady rakietowe, 2 brygady artyleryjskie, 1 brygad artylerii rakietowej, 2 brygady obrony powietrznej, 5 baz skadowania sprztu Wojsk Ldowych. Siy Powietrzne w OW Zachd skadaj si z 21 baz lotniczych, 2 brygad i 20 pukw obrony powietrznej. Ponadto na terytorium odpowiedzialnoci OW Zachd stacjonuj 3 dywizje powietrzno-desantowe (Wojsk Powietrzno-Desantowych) i 2 brygady piechoty morskiej. Jeli chodzi o sprzt wojskowy, to na terytorium OW Zachd obecnie znajduje si: 750 czogw, ponad 400 BMP, 1,1 tys. BMD, 1,5 tys. BTR (w tym 1 tys. MT-LB), okoo 800 dzia samobienych, okoo 600 dzia holowanych, okoo 200 modzierzy, 250 wieloprowadnicowych wyrzutni rakiet, okoo 300 systemw przeciwpancernych, ponad 150 rakietowych systemw przeciwlotniczych i przeciwrakietowych, 60 artyleryjsko-rakietowych systemw przeciwlotniczych (Tunguska), okoo 70 dzia przeciwlotniczych. Spord wymienionej iloci sprztu w bazach skadowania znajduje si okoo 200 czogw, 100 BMP, ponad 600 BTR, okoo 150 dzia samobienych, prawie wszystkie dziaa holowane, okoo 90 wieloprowadnicowych wyrzutni rakiet oraz okoo 100 jednostek sprztu przeciwlotniczego. W Siach Powietrznych OW Zachd znajduje si: 120 bombowcw Tu-22M3 i Su-24, 16 samolotw szturmowych Su-25, okoo 300 myliwcw Su-27, MiG-29 i MiG-31, 150 bojowych i 130 migowcw transportowych. Jeszcze okoo 100 myliwcw MiG-29, 110 migowcw Mi24 i 80 Mi-8 znajduje si w bazach skadowania sprztu. Flota Pnocna liczy: 16 okrtw podwodnych o napdzie atomowym, 7 diesel-elektrycznych okrtw podwodnych, 1 lotniskowiec, 3 krowniki, 2 niszczyciele, 5 fregat i 6 korwet, 3 mae korwety rakietowe, 7 traowcw, 5 duych okrtw desantowych. Spord tych jednostek 7 okrtw o napdzie atomowym i 1 spalinowy, 2 krowniki, 1fregata, 3 korwety i due okrty desantu znajduj si w remoncie lub konserwacji, co czsto oznacza cakowite wywiedzenie ze suby (cho rwnie dobrze w razie potrzeby moe nastpi ich przywrcenie do eksploatacji).

189

Flota Batycka skada si z 2 okrtw podwodnych, 2 niszczycieli, 4 okrtw patrolowych, 8 korwet, 11 maych korwet rakietowych i kutrw rakietowych, 5 traowcw, 5 okrtw desantu. Okrg Wojskowy Poudnie pozosta w granicach dawnego Pnocno-kaukaskiego OW. Wojska Ldowe obejmuj nastpujc ilo zgrupowa: 6 brygad zmechanizowanych, 3 brygady grskie, 2 brygady specjalnego przeznaczenia, 1 brygad desantowo-szturmow, 1brygad rakietow, 1 brygad artyleryjsk, 1 brygad artylerii rakietowej, 1 brygad obrony powietrznej, a take 3 bazy wojskowe poza granicami Rosji (w Abchazji, Poudniowej Osetii i w Armenii). Siy Powietrzne OW Poudnie zorganizowane s w 9 baz lotniczych (jedna z nich znajduje si w Armenii), 3 puki oraz jedn brygad obrony powietrznej. Na wyposaeniu wojsk OW Poudnie znajduje si: 12 operacyjnotaktycznych kompleksw rakietowych Toczka-U, okoo 400 czogw (od T-62 do T-90), ponad 600 BMP, okoo 540 BTR, okoo 400 dzia samobienych, 100 dzia holowanych, 250 modzierzy, 230 wieloprowadnicowych wyrzutni rakiet, okoo 150 kompleksw przeciwlotniczych obrony powietrznej Wojsk Ldowych, do 100 artyleryjsko-rakietowych i samobienych systemw przeciwlotniczych. Siy Powietrzne OW Poudnie posiadaj: 100 bombowcw i zwiadowczych Su-24, 40 samolotw szturmowych Su-25, ponad 80 myliwcw Su-27 i MiG-29, ponad 40 migowcw bojowych, okoo 10 dywizjonw systemw obrony powietrznej Buk oraz S-300PS. Poza wymienionymi siami na terytorium OW Poudnie dyslokowana jest 7 Dywizja Desantowo-Szturmowa (okoo 30 BMD na wyposaeniu) i batalion piechoty morskiej Floty Czarnomorskiej. Jeli idzie o Marynark Wojenn, to w Poczonemu Dowdztwu Strategicznemu Poudnie podporzdkowana jest Flota Czarnomorska oraz Flotylla Kaspijska. Flota Czarnomorska na dzie dzisiejszy posiada: 1 krownik, 10 okrtw desantowych, 3 okrty patrolowe, 9 maych okrtw rakietowych, 2 odzie podwodne oraz w sumie 13 fregat i korwet. Flotylla Kaspijska posiada 4 kutry rakietowe, 3 traowce, 2 poduszkowce przeznaczone do desantu, jeden okrt patrolowy i 1 may okrt artyleryjski. Okrg Wojskowy Centrum powsta poprzez poczenie Nadwoasko-Uralskiego oraz wikszej czci Syberyjskiego Okrgw Wojskowych (poza terytorium jeszcze dawniejszego Zabajkalskiego OW, ktre zostao przyczone do OW Wschd). 190

Na dzie dzisiejszy obejmuje nastpujc ilo zgrupowa: 1 brygad pancern, 7 brygad piechoty zmechanizowanej, 2 brygady specjalnego przeznaczenia, 2 brygady rakietowe, 1 brygad artyleryjska, 1 brygad rakietowo-artyleryjsk, 2 brygady obrony powietrznej, a take 5 baz skadowania i remontu sprztu. Siy Powietrzne OW Centrum skadaj si z 6 baz lotniczych oraz 6 pukw obrony powietrznej. Ponadto na terytorium OW Centrum dyslokowana jest 31 Desantowo-Szturmowa brygada WDW, a w Kraju Krasnojarskim znajduje si Centralna Baza Rezerwy Czogw. Siy te na uzbrojeniu posiadaj 24 operacyjno-taktyczne kompleksy Toczka-U, okoo 400 czogw T-72 (nie wliczajc trudnej do ustalenia iloci czogw zeskadowanych we wspomnianej centralnej bazie), ponad 500 BMP, ponad 200 BMD (na wyposaeniu WDW), okoo 400 BTR, okoo 500 systemw artyleryjskich (z tego ponad 400 samobienych), okoo 200 modzierzy, okoo 250 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych, ponad 300 zestaww przeciwpancernych (w tym samobienych), okoo 150 rakietowych systemw przeciwlotniczych, 120 artyleryjskorakietowych i artyleryjskich zestaww przeciwlotniczych (w tym dzia holowanych). Jak szacuje A. Chramczichin, spord wymienionej iloci sprztu okoo poowa artylerii, rodkw przeciwpancernych i przeciwlotniczych znajduje si w bazach skadowania. Siy Powietrzne OW Centrum dysponuj 48 myliwcami MiG-31, 32 migowcami bojowymi Mi-24 oraz maks. 80 transportowymi samolotami i migowcami. Na terytorium OW Centrum ale pod bezporednim dowdztwem Si Powietrznych FR znajduj si jeszcze 2 bazy lotnicze lotnictwa strategicznego, baza Wojskowego Lotnictwa Transportowego (27 I-76MD) oraz lotnicze bazy rezerwy, w ktrych zeskadowanych jest okoo 500 samolotw i ponad 150 migowcw. Jednak z tej liczby, ponad 300 samolotw to maszyny przestarzae o niskiej wartoci bojowej (Su-17, Su-22, MiG-27, L-39). Okrg Wojskowy Wschd obejmuje obszar poprzedniego Dalekowschodniego OW oraz dawnego Zabajkalskiego OW. W jego skad wchodzi jedyna dywizja jaka zachowaa si po reformie Sierdiukowa w Wojskach Ldowych 18 Dywizja Karabinowo-Artyleryjska stacjonujca na Kurylach. Z kolei na Sachalinie stacjonuje jedna brygada zmechanizowana. Razem, te wyranie wydzielone zgrupowania posiadaj na uzbrojeniu: 41 czogw, 120 MT-LB, 130 systemw artyleryjskich, 60 zestaww przeciwlotniczych (rakietowych, artyleryjsko-rakietowych i artyleryjskich) oraz 6 migowcw Mi-8. 191

Poza tym OW Wschd obejmuje: 1 brygad pancern, 8 brygad zmechanizowanych, 2 desantowo-szturmowe, 3 rakietowe, 4 artyleryjskie, 2 artylerii rakietowej, 1 brygada wsparcia, 4 brygady obrony powietrznej, 12 baz skadowania sprztu Wojsk Ldowych. Siy Powietrzne OW Wschd skadaj si z 13 baz lotniczych i 8 pukw obrony powietrznej. Na uzbrojeniu siy OW Wschd posiadaj: 36 operacyjnotaktycznych kompleksw rakietowych Toczka-U, okoo 600 czogw, 1,8 tys. BMP i BTR, 900 systemw artyleryjskich, 300 modzierzy, ponad 400 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych, 500 zestaww przeciwpancernych, 200 rakietowych systemw przeciwlotniczych, 300 jednostek sprztu przeciwlotniczego: samobienych systemw artyleryjskich, armat i zestaww przenonych,. Siy Powietrzne w tym rejonie posiadaj 20 bombowcw Su-24, 30 samolotw szturmowych Su-25, okoo 180 myliwcw Su-27, MiG-29 i MiG-31, 30 migowcw bojowych Mi-24, 22 dywizjony rakietowych systemw obrony powietrznej Buk i S-300PS. Z tej liczby 200 czogw, 600 BMP i BTR, 650 dzia i modzierzy, 200 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych, 300 zestaww przeciwpancernych i okoo 250 rodkw obrony powietrznej znajduje si w stanie zeskadowania, ktre pooone s bardzo blisko granicy z Chinami. Flota Oceanu Spokojnego w 2010 roku posiadaa na uzbrojeniu nastpujc ilo sprawnych jednostek: 5 okrtw podwodnych o napdzie atomowym, 7 spalinowych okrtw podwodnych, 1 krownik, 1 niszczyciel, 4 fregaty, 4 kutry rakietowe, 1 traowiec oraz pewna ilo jednostek o drugorzdnym znaczeniu331. Jeli powysze dane zrwna ze stanem z roku 2006, przedstawionym w rozdziale 3.1, to mona zauway ograniczenie ilociowe sprztu, wynikajce z wywiedzenia starego uzbrojenia. Jednoczenie, jak pisze A. Chramczichin, nowy podzia strukturalny Si Zbrojnych FR prawie na kadym odcinku geostrategicznym stawia Rosje na pozycji strony sabszej w stosunku do potencjalnego przeciwnika. Wynika to z niskiej jako331 . ., , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/forces/2010-05-21/1_4vectors.html (31.10.2010); idem, "" , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/concepts/2010-10-22/1_osk.html (31.10.2010); idem, , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/realty/2010-05-14/1_sevastopol.html?insidedoc (31.10.2010); , Ino.ru, [Internet:] http://www.inosmi.ru/infographic/20100426/159565345.html (20.11.2010).

192

ci sprztu wojskowego na wyposaeniu poszczeglnych okrgw. OW Zachd dysponuje mniejszymi siami ni kraje NATO w Europie rodkowej wzite cznie (cho tu statystyki poprawia sojusznicza Biaoru), OW Poudnie dysponuje mniejszymi siami ni Turcja, OW Wschd jest sabszy ni siy, ktre mog skierowa do wojny z Rosj Chiny lub Japonia; tylko OW Centrum z racji braku prawdopodobnego agresora na swoim odcinku odpowiedzialnoci przedstawia si wedug tego kryterium pozytywnie. Korupcyjne to reformy Si Zbrojnych Rosji zostao najlepiej opisane przez tygodnik Profil, ktrego redakcja wesza w posiadanie wewntrznego raportu Ministerstwa Obrony na temat skali przestpstw korupcyjnych w resorcie. Pierwsze 10 miesicy 2010 roku przyniosy prawie 2,2 miliarda rubli strat z powodu korupcji. W tym czasie Gwna Prokuratura Wojskowa zaoya 1728 spraw z powodu przestpstw finansowych i doprowadzia do odpowiedzialnoci 480 oficerw i 190 urzdnikw. Tabela 22. Wzrost iloci przestpstw korupcyjnych w Siach Zbrojnych Rosji w 2010 roku
Wojska/Okrg Wojskowy/Flota 2009 2010 Wzrost (%) 69 61,7 250 54

184 311 Pnocnokaukaski OW 94 152 Moskiewski OW 34 119 Wojska Powietrzno-Desantowe 76 117 Syberyjski OW Wojska Rakietowe Strategicznego Przeznacze59 93 57,6 nia 50 59 18 Flota Pnocna 27 44 63 Wojska Kosmiczne 5 7 40 Flotylla Kaspijska 2 6 200 Flota Czarnomorska Porwnano pierwsze 10 miesicy 2010 roku z analogicznym okresem w 2009 roku rdo: ., ., , op.cit.

Jeli idzie o ilo przestpstw korupcyjnych, to widoczny jest ich znaczcy wzrost w zestawieniu z 2009 rokiem (zob. tabela 22.)332. Trudno to jednoznacznie skomentowa. Z jednej strony na pewno obcia to
332

., ., , "", [Internet:] http://www.profile.ru/items/?item=31332 (10.12.2010).

193

urzdujcego ministra Sierdiukowa, jednak jego obrocy zwracaj uwag, i to radykalne kroki szefa resortu, takie jak ograniczenia etatw oficerskich czy wprowadzanie bardziej przejrzystych struktur, sprawiaj, i wysi dowdcy kradn, jakby mieli na to ostatni szans. Sprzyja temu oglne zamieszanie zwizane np. z wyprzeda majtku i wycofywaniem sprztu. Sytuacja ta ma bezporedni wpyw na stan armii. Szacuje si, i w ostatnich latach 40-50% rodkw przeznaczonych przez rosyjskie Ministerstwo Obrony na nowe zamwienia (w tym uzbrojenia) zostao po prostu rozkradzionych333. Plany na najblisze lata w ramach reformy Si Zbrojnych obejmuj, obok kwestii socjalnych (zapewnienie zawodowym onierzom mieszka oraz podniesienie, nawet trzykrotne, ich pensji), przede wszystkim wprowadzenie nowego cyfrowego systemu kierowania wojskami oraz poczonej obrony przeciwrakietowej i kosmicznej. Ponadto istniej projekty stworzenia specjalnej instytucji stymulujcej rozwj innowacji technologicznych (wzorem amerykaskiej agencji DARPA). Nowy system kierowania wojskami ma kosztowa 300 mld rubli. Pierwszy etap prac nad nim zakoczy si w 2011 roku przejciem na nowe, cyfrowe rodki cznoci. Cay system kierowania, ktry zintegruje wszystkie rodzaje wojsk ma by gotowy do 2015 roku. Program ten ma priorytetowe znaczenie do rosyjskiego kierownictwa wojskowego (wida to i po rozmiarze nakadw finansowych), ale jest to palca konieczno, zwaywszy na dotychczasowe zapnienie Rosja w stosunku do innych krajw (np. USA) pod wzgldem systemu kierowania wojskami334. Poczona obrona przeciwrakietowa i kosmiczna ma zosta, wedug zapowiedzi prezydenta Miedwiediewa, uruchomiona do 1 grudnia 2011 roku. Poczy ona pod jednym dowdztwem strategicznym wszystkie rodki obrony powietrznej, przeciwrakietowej i kosmicznej, system ostrzegania przed atakiem rakietowym oraz system kontroli przestrzeni kosmicznej. Integracja rodkw pozwoli na efektywne przechwytywanie rakiet najnowszej generacji czy niszczenie aparatw kosmicznych nieprzyjaciela. Nowy poczony system budowany jest w odpowiedzi na kroki USA, ktre mog wprowadzi w najbliszej przyszoci bro ofensywn nowego typu. Ponadto Rosja wykorzystujc rodki polityczne buduje wsplny system obrony przeciwrakietowej pastw WNP (na bazie porozumie z 1995 i 2007 roku). W pierwszym etapie stworzone maj zosta trzy obszary
333 334

Ibidem. 300 , Lenta.ru, [Internet:] http://lenta.ru/news/2010/12/14/system/ (15.12.2010).

194

odpowiedzialnoci za przestrze powietrzn: wschodnioeuropejski, kaukaski i rodkowoazjatycki335. Ocena reformy ministra Sierdiukowa nie moe by jednoznaczna. Z jednej strony za pozytywny naley uzna generalny kierunek zmian organizacyjnych, tj. wprowadzenie nowej trjstopniowej struktury z jasno okrelonymi zadaniami na poszczeglnych szczeblach, integracj si i rodkw w brygadach i bazach lotniczych jako zgrupowaniach staej gotowoci bojowej, ograniczenie przeronitego korpusu oficerskiego, likwidacj zdecydowanej wikszoci jednostek wojskowych, centralizacj systemu szkolenia itd. Jednak na pytanie, czy w cigu dwch lat reformy Sierdiukowa rosyjskie Siy Zbrojne osigny znaczcy wzrost potencjau bojowego odpowied musi by negatywna. adne zmiany organizacyjne nie zniweluj konsekwencji braku posiadania nowoczesnego uzbrojenia. Program przezbrojenia Si Zbrojnych Rosji naley uzna za bardzo umiarkowany jeli wzi pod uwag zapotrzebowanie wszystkich waciwie rodzajw wojsk. Rosyjski przemys wojskowy nie dysponuje najnowoczeniejszymi technologiami i bardzo odstaje od krajw zachodnich w wielu dziedzinach, trudno wic przewidywa by by w stanie zaspokoi potrzeby wasnej armii. Rwnie import uzbrojenia i technologii w warunkach kryzysu finansowego jest bardzo utrudniony. Najwiksze zapnienie dotyczy systemw cznoci, kierowania, wywiadu czy walki radioelektronicznej. Waciwie wszystkie braki w wyposaeniu rosyjskich wojsk obnaone w czasie konfliktu w Gruzji pozostaj aktualne do dzi336. Rwnie do zmian organizacyjnych mona mie wiele zastrzee. Niektrzy eksperci utrzymuj, e na wybranych kierunkach celowe byoby zachowanie dywizji (np. na Dalekim Wschodzie w zwizku z zagroeniem chiskim). Co wicej, nietrudno te odnie wraenie, e redukcje (jednostek, stanu osobowego, sprztu) wprowadzone zostay w prostym celu ograniczenia wydatkw pastwowych, e s mniej lub bardziej zamaskowan prb pozbycia si ogromnych iloci przestarzaego uzbrojenia i e w ramach rezygnacji z czci majtku wojskowego (sprzt, budynki) pojawiaj si warunki sprzyjajce transakcjom przestpczym. W tej perspektywie reforma jawi si jako zwyke ograniczenie ilociowe. Integracja si i rodkw poprzez sformowanie 85 mobilnych, samodzielnych brygad moe przynie sukces tylko w ograniczonych konfliktach na obszarze posowieckim. Skuteczne przeciwstawienie si siami kon335

2011 , Lenta.ru, [Internet:] http://lenta.ru/news/2010/12/07/unite/ (15.12.2010). 336 . ., " ", , [Internet:] http://nvo.ng.ru/wars/2010-08-13/1_5d_war.html (10.09.2010).

195

wencjonalnymi nowoczesnym armiom (np. krajw NATO) jest obecnie niemoliwe z powodu wyranego zapnienia technologicznego Rosji.

196

ZAKOCZENIE Zamierzeniem pracy byo jak najgbsze nawietlenie oraz ocena potencjau militarnego Rosji oraz analiza stanowiska tego pastwa wobec biecych problemw z zakresu bezpieczestwa militarnego. Rozpatrzenie tych zagadnie poprzedzono rozwaaniami na temat uwarunkowa i zaoe doktrynalnych polityki obronnej Rosji. Oceniajc wpyw czynnikw spoeczno-kulturowych na polityk obronn Rosji posuono si teoriami przyczynowoci w stosunkach midzynarodowych. Dociekania pozwoliy doj do konkluzji, i rol i znaczenie czynnika mentalnoci aprobujco traktujcej uycie siy militarnej w przypadku Rosji najlepiej oddaje tzw. teoria jednoprzyczynowoci zmodyfikowanej. Czynnik mentalnociowy nie jest tu samodzieln zmienn przyczynow, ale zmienn interweniujc, ktra oddziauje na ostateczny rezultat, lecz nie ma decydujcego znaczenia. Tak wic decyzja o uyciu przez Rosj siy militarnej w chwili obecnej moe mie miejsce tylko w oparciu o bardziej wymierne przesanki ni czynnik mentalnociowy, jednak w sytuacji zagroenia konfliktem mentalno przewaa na rzecz podjcia krokw wojennych. Nastpnie dokonano oceny wspczesnej rosyjskiej myli wojskowej. Skonstatowano, i jest ona w duej mierze reaktywna wobec dokona teoretykw amerykaskich oraz e opiera si na obserwacji wojen prowadzonych przez siy zbrojne USA. Wojskowi teoretycy rosyjscy prbuj przyswoi opracowane i wprowadzone przez Amerykanw koncepcje oraz metody prowadzenia dziaa zbrojnych. Jednoczenie, atwo dostrzegalnym jest, i teoretycy prbujcy w kompleksowy sposb zaszczepi na rodzimym gruncie osignicia amerykaskie, spotykaj si z do silnym oporem konserwatywnie nastawionych wojskowych. W analizie doktryny wojennej Rosji skupiono si na percepcji zagroe zewntrznych oraz ocenie sytuacji, w ktrych Rosja zastrzega sobie prawo do uycia siy. Badania pozwoliy doj do konkluzji, i w sferze wojskowej Rosjanie cigle pozostaj mocno skoncentrowani na rywalizacji z najwikszymi podmiotami systemu midzynarodowego i czuj si zagroeni dziaaniami pastw zachodnich. Zagroenia asymetryczne znajduj si na zdecydowanie dalszym planie. Przekonuje o tym formalna konstrukcja doktryny: terroryzm wymieniony jest na przedostatnim miejscu wrd zagroe, konflikty etniczne i separatystyczne na ostatnim. Z kolei interpretacja zaoonych w doktrynie sytuacji, w ktrych Rosja zastrzega sobie prawo do uycia siy przywodzi do wniosku, i pastwo to dy przede wszystkim do zachowania wasnej integralnoci oraz strefy wpyww w pastwach posowieckich. Strategiczne Siy Jdrowe

pozostaj podstawowym instrumentem odstraszania wobec potencjalnego agresora, a siy konwencjonalne zapewniaj dominacj w krgu bliskiej zagranicy. W kolejnych rozdziaach pracy dokonano oceny potencjau wojskowego Rosji. Pozycja Si Zbrojnych tego kraju w wiecie uwarunkowana jest przede wszystkim dwoma czynnikami: poziomem finansowania oraz poziomem technologicznym. Jeli chodzi o finansowanie, to po krytycznych dla armii latach 90., dziki przychodom z eksportu surowcw energetycznych, udao si zapewni stay wzrost wydatkw na cele wojskowe. Jednak analogiczne wydatki w USA s ponad dziesiciokrotnie wiksze. Rosja stale traci take do Chin pod wzgldem inwestycji wojskowych, co musi skutkowa ostatecznym osigniciem trwaej przewagi Pekinu nad Moskwa w dziedzinie zbroje konwencjonalnych. Wysoko wydatkw militarnych Rosji plasuje j midzy takimi krajami jak Niemcy i Francja. Jeli chodzi o poziom technologiczny, to rosyjskie przedsibiorstwa zbrojeniowe nie s gotowe na seryjne wytwarzanie wysokoprecyzyjnych broni a jako ich produkcji stale si obnia. Pogbia si te uzalenienie rodzimych przedsibiorcw od zagranicznych dostawcw. O niskim poziomie technologicznym rosyjskiego uzbrojenia wiadczy te bardzo dua ilo skarg na jego jako ze strony nabywcw zagranicznych. Najwikszym problemem Strategicznych Si Jdrowych s upywajce resursy rakiet i gowic, trudnoci w ich modernizacji, a take luki w systemie wczesnego ostrzegania przed atakiem rakietowym. W Wojskach Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia, wobec koniecznoci wycofania rakiet SS-18, SS-19 i SS-25, niemoliwym bdzie uzupenienie powstaych w ten sposb luk poprzez wprowadzenie nowych rakiet RS24, gdy wprowadzane s na sub bardzo wolno w niewielkich ilociach. Krytyczna sytuacja ma miejsce rwnie w morskiej czci triady strategicznej. Na zdolnoci tych si do wypeniania stawianych przed nimi zada negatywnie wpywaj dwa czynniki o decydujcym znaczeniu. Po pierwsze rosyjskie okrty podwodne przez wikszo czasu znajduj si w bazach. O ile spord amerykaskich SSBN z zasady 50% stale znajduje si na patrolach, tym samym pozostajc w gotowoci do zadania uderzenia odwetowego, to w wypadku MSS Rosji ten wskanik wynosi 10-15% (czyli 1, maksimum 2 SSBN znajdujce si na patrolach). Po drugie, daleko idca degradacja konwencjonalnych si morskich Rosji pozbawia SSBN Rosji waciwej ochrony od ataku okrtw nieprzyjaciela. Wobec tego nawet te nieliczne rosyjskie SSBN, ktre znajdowayby si na patrolach w chwili wybuchu konfliktu maj nike szanse na prze198

trwanie. Bardzo powane konsekwencje dla Morskich Si Strategicznych mog te mie cige opnienia w pracach nad rakiet Buawa. Wobec stopniowej degradacji Strategicznych Si Jdrowych szczeglne znaczenie dla Rosji maj negocjacje rozbrojeniowe z USA. Podpisany w 2010 roku nowy ukad START jest generalnie korzystny dla Rosji. Dodatkowo negocjacje rozbrojeniowe na powrt (lecz iluzorycznie) sytuuj j na pozycji jednego z dwch supermocarstw decydujcych o losach planety. Wobec amerykaskiego projektu systemu obrony przeciwrakietowej Rosjanie zajmuj jednoznacznie negatywne stanowisko. W tej dziedzinie Moskwa nie osigna trwaego zabezpieczenia wasnych interesw (ustpstwa prezydenta Obamy byy tylko taktyczne) i problem ten bdzie znajdowa si w centrum relacji rosyjskoamerykaskich. Porozumienie jest moliwe tylko w wypadku wczenia w budowany przez USA system przeciwrakietowy. Z drugiej strony, system ten z militarnego punktu widzenia jak na razie nie zagraa pozycji Rosji, ktrej potencja jdrowy jest zdolny przeama kada obron przeciwrakietow. Stanowisko Rosji ma bardziej polityczny charakter i wyraa sprzeciw wobec jednostronnej polityki USA w wiecie. W dalszej czci pracy dokonano oceny rosyjskich si konwencjonalnych. Wojska Ldowe oceniono jako najsabiej przystosowany do wspczesnych warunkw pola walki rodzaj Si Zbrojnych Rosji. wiadczy o tym niski poziom technologiczny uzbrojenia (ogromne iloci przestarzaego sprztu, zaprojektowanego i wyprodukowanego pod wraeniem zwycistwa w II wojnie wiatowej) oraz sabe wyszkolenie onierzy. Take Siy Powietrzne nie zabezpieczaj waciwej obrony kraju od ataku z powietrza, szczeglnie za widoczne jest nieprzygotowanie do odparcia ataku broni precyzyjnego raenia. Ogromne przestrzenie kraju pozbawione s nie tylko rakietowych rodkw obrony powietrznej, ale i kontroli radiolokacyjnej, wobec czego ewentualny przeciwnik ma otwarty dostp (np. rakietami manewrujcymi) do szeregu obiektw o strategicznym znaczeniu. Take w Siach Powietrznych szczeglnie race s braki w dostawie nowego sprztu Potencja Marynarki Wojennej ulega staemu zmniejszeniu z powodu koniecznoci wycofywania kolejnych jednostek ze suby. W chwili obecnej rosyjska Marynarka Wojenna Rosji znajduje si na poziomie zupenie nieporwnywalnym do potencjau si morskich NATO. Planowane inwestycje w tym rodzaju Si Zbrojnych Rosji s za niewystarczajce. Na tym tle pozytywnie wyrniaj si Wojska PowietrznoDesantowe. S to bardzo efektywne, dobrze wyposaone siy szybkiego reagowania, ktre dziki swej mobilnoci zdolne s do dziaania w miej199

scach nawet terytorialnie odlegych, sprawnie zabezpieczajce interesy Federacji Rosyjskiej. Po ocenie potencjau si konwencjonalnych w pracy dokonano analizy roli jak peni one w polityce obronnej Rosji na obszarze posowieckim. W generalnej ocenie wszystkie przypadki uycia siy zbrojnej przez Rosj poza granicami wasnego kraju koczyy si sukcesem Moskwy i pozwalay na utrzymanie wasnej strefy wpyww. Jednak, uywajc sw D. Trienina, byo to zwycistwo taktyki kosztem strategii. Wykorzystywanie kontrregionw w byych republikach sowieckich do osabienia na arenie midzynarodowej pozycji nowopowstaych pastw przynioso skutek uboczny w postaci permanentnego stanu niestabilnoci w wielu obszarach granicznych Rosji. W perspektywie dugoterminowej okazao si to bardzo kosztowne dla pastwa rosyjskiego. Podobnie przedstawia si ocena wojny z Gruzj. Przyniosa ona Rosji zwycistwo militarne i osignicie doranych celw (m. in. uniemoliwienie wstpienia Gruzji do NATO) lecz wytworzya te trudn sytuacj geopolityczn. W strefie wasnych ywotnych interesw Rosja zostaa trwale skonfliktowana z jednym z najwaniejszych ssiadw. W duszej perspektywie czasowej okae si to zapewne bardzo powanym utrudnieniem dla polityki rosyjskiej. Ocenie poddano rwnie dziaalno struktur bezpieczestwa zbiorowego na obszarze posowieckim. Organizacja Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym, mimo i ma na swoim koncie do powane osignicia, potrzebuje szybkiej reformy. Ostatnie wydarzenia pokazay, e jest ona nieefektywna wobec zagroe asymetrycznych. Przysze zmiany musz zmieni profil OUBZ tak, by staa si ona przydatna w konfliktach nieregularnych. Prace kocz rozwaania na temat reformy Si zbrojnych Rosji w okresie penienia funkcji przez ministra Sierdiukowa. Za pozytywny naley uzna generalny kierunek zmian organizacyjnych, tj. wprowadzenie nowej trjstopniowej struktury z jasno okrelonymi zadaniami na poszczeglnych szczeblach, integracj si i rodkw w brygadach i bazach lotniczych jako zgrupowaniach staej gotowoci bojowej, ograniczenie przeronitego korpusu oficerskiego, likwidacj zdecydowanej wikszoci jednostek wojskowych, centralizacj systemu szkolenia. Mimo to w cigu dwch lat reformy Sierdiukowa rosyjskie Siy Zbrojne nie osigny znaczcego wzrostu potencjau bojowego. adne zmiany organizacyjne nie zniweluj konsekwencji braku posiadania nowoczesnego uzbrojenia. Braki w wyposaeniu obnaone w trakcie wojny z Gruzja do tej pory nie zostay uzupenione.

200

BIBLIOGRAFIA

Dokumenty: .. 706 21 2000 , [Internet:] http://www.iss.niiit.ru/doktrins/doktr02.htm (22.08.2010). 5 2010 , [Internet:] http://news.kremlin.ru/ref_notes/461/print (15.08.2010). , [Internet:] http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/osv-1.txt (22.08.2010). C , [Internet:] http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/rsmd.htm (22.08.2010). , [Internet:] http://news.kremlin.ru/ref_notes/512 (24.08.2010). , [Internet:] http://www.businesspravo.ru/Docum/DocumShow_DocumID_29832.html (22.08.2010). C , [Internet:] http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/start-11a.htm (22/08.2010). C ., [Internet:] http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/abm-treaty.htm (21.08.2010). , [Internet:] http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/osv-2.txt (22.08.2010). , [Internet:] http://www.dkb.gov.ru/start/index.htm (01.09.2010). , [Internet:] http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/npt.htm (22.08.2010).

, [Internet:] http://www.osce.org/documents/doclib/1990/11/13752_ru.pdf (26.08.2010). , [Internet:] http://news.kremlin.ru/ref_notes/511 (23.08.2010). - , [Internet:] http://www.dkb.gov.ru/start/index.htm (01.09.2010). , , 19.XI.1993.

Prasa: a) w jzyku polskim

Stacje Worone tworz nowy system, Raport WTO, [Internet:] http://www.altair.com.pl/start-62 (20.08.2010). Wilk A., Modernizacja po rosyjsku, Rzeczpospolita, [Internet:] http://www.rp.pl/artykul/539947.html (30.10.2010). Zamiana rosyjskich radarw, Raport WTO, [Internet:] http://www.altair.com.pl/start-2569 (20.08.2010).

b) w jzyku rosyjskim ., , , [Internet:] http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=856132 (30.08.2010). ., , , [Internet:] http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1014592 (27.08.2010). ., , , 5(21)/2010, [Internet:] http://www.odnakoj.ru/magazine/main_theme/novaya_armiya_novoj_rossii (10.09.2010). ., , , [Internet:] http://www.odnakoj.ru/magazine/main_theme/pyatoe_pokolenie (28.08.2008). ., , , [Internet:] http://www.oborona.ru/1739/1742/index.shtml?id=6357 (10.09.2010). : . ., : ? [Internet:] http://nvo.ng.ru/armament/200503-18/6_arm.html (01.08.2010).

202

.., , - [Internet:] http://www.vko.ru/DesktopModules/Articles/ArticlesView.aspx?tabID=320&Ite mID=364&mid=2891&wversion=Staging (20.08.2010). 1,5 , Lenta.ru, [Internet:] http://lenta.ru/news/2010/12/01/fighters/ (01.12. 2010). (), [Internet:] http://www.agentura.ru/dossier/russia/gru (10.10.2010). , , ?, , 1/2010, [Internet:] http://www.be-and-co.com/oaf_pdf/oaf01101522.pdf (10.10.2010). ., ?, , [Internet:] http://nvo.ng.ru/armament/2009-1120/8_heritage.html (10.10.2010). ., : , , 1/2010, [Internet:] http://www.nationaldefense.ru/283/308/index.shtml?id=4622 (22.08.2010). ., SM-3: , , , , [Internet:] http://www.nationaldefense.ru/284/112/index.shtml?id=4851 (22.08.2010). -2469 , [Internet:] http://russianforces.org/rus/blog/2010/09/-2469.shtml (20.10.2010). ., , - , [Internet:] http://www.vpk-news.ru/39-355/concepts/novajakosmicheskaja-gavan-rossii (30.10.2010). ., , , [Internet:] http://kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1475967 (01.09.2010). ., , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/spforces/2001-0831/7_unification.html (10.10.2010). ., , , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/realty/2010-1022/1_reform.html (25.10.2010). ., - "", , [Internet:] http://nvo.ng.ru/news/2010-08-27/2_mistral.html (30.08.2010). ., , , [Internet:] http://www.izvestia.ru/armia2/article3147982/?print (01.12.2010).

203

., , , [Internet:] http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1207559 (30.08.2010). ., ., , , [Internet:] http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1014594 (28.08.20010). ., ., , , [Internet:] http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1014565 (28.08.2010); , [Internet:] http://airwar.ru/ (28.08.2008). ., , , [Internet:] http://www.ng.ru/nvo/2010-09-07/1_surrogat.html (12.09.2010). ., " " . , , [Internet:] http://www.ng.ru/nvo/2009-09-14/1_eagle.html (15.07.2010). ., , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/armament/2010-1022/5_gonka.html (22.10.2010). ., , Agencja Informacyjna Rosbat, [Internet:] http://www.rosbalt.ru/print/774156.html (25.09.2010). ., ., , "", [Internet:] http://www.profile.ru/items/?item=31332 (10.12.2010). . ., , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/concepts/201009-03/6_modernization.html (10.10.2010). , ?, , [Internet:] http://nvo.ng.ru/armament/2010-1008/8_tanks.html (20.10.2010). ., 20 -90 , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/armament/2010-04-02/8_tank.html (20.10.2010). , - , [Internet:] http://www.vpk-news.ru/39-355/front-page/rossija-za-mirnyj-kosmos (30.10.2010). ., 20092012 , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/forces/2008-12-12/1_reform.html (10.09.2010). , Gazeta.ru, [Internet:] http://www.gazeta.ru/social/2007/10/23/2259537.shtml (20.08.2010).

204

., ! - , , [Internet:] http://www.versia.ru/articles/2010/oct/31/likvidacia_vdv (31.10.2010). ., . , [Internet:] http://www.lenta.ru/articles/2010/01/29/pakfa/ (28.082010). ., , - , [Internet:] http://vpk-news.ru/articles/6237 (01.12.2010). ., - : , , [Internet:] http://www.vedomosti.ru/newspaper/article/2010/08/09/242982 (10.09.2010.). O., -7 , - , [Internet:] http://www.vpk-news.ru/3-319/2009-05-02-13-24-56/10427 (30.10.2010). ., - , , [Internet:] http://www.vpk-news.ru/28-344/frontpage/strukturno-upravlencheskie-preobrazovanija (12.09.2010). . ., . ..., , [Internet:] http://nvo.ng.ru/wars/2010-0115/1_kavkaz.html (15.10.2010). . ., , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/realty/2010-0514/1_sevastopol.html?insidedoc (31.10.2010). . ., "" , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/concepts/2010-1022/1_osk.html (31.10.2010). . ., " ", , [Internet:] http://nvo.ng.ru/wars/2010-08-13/1_5d_war.html (10.09.2010). . ., , , [Internet:] http://nvo.ng.ru/forces/2010-0521/1_4vectors.html (31.10.2010). ., , ,[Internet:] http://nvo.ng.ru/concepts/2010-0416/1_balance.html?insidedoc (23.08.2010). ., . , - , [Internet:] http://www.vpk-news.ru/50-316/2009-05-02-13-24-14/8172 (15.07.2010).

205

Artykuy naukowe: a) w jzyku polskim

Bryc A., Koncepcja bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej, [w:] Bezpieczestwo midzynarodowe po zimnej wojnie, red. R Ziba., Warszawa 2008. Chabros M., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Tadykistanu, [w:] Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pastw czonkowskich WNP, pod red. E. Cziomera, M. Czajkowskiego, Krakw 2006. Czaja J., Kultura polityczna i strategiczna Rosji, [w:] Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej, nr 2(71) 2008. Czaja J., Refleksje nad kultur polityczn Rosji, Realia i co dalej. Dwumiesicznik spoeczno-polityczny , 3(18)/2010, [Internet:] http://realia.com.pl/dzial_4/artykul_80.html (30.07.2010). Czajkowski M., Rosyjskie Siy Strategiczne AD 2010, [w:] Siy zbrojne Rosji. Aspekty polityczne spoeczne i kulturowe, pod red. M. Smolenia, w druku. Czarnocki A., Cywilizacyjno-kulturowa tosamo Rosji, [w:] Federacja Rosyjska w stosunkach midzynarodowych, red. A. Czarnocki, I. Topolski, Lublin 2006. Dalak K., Rosja jako wiatowe mocarstwo, marzenia a rzeczywisto, Midzynarodowy Przegld Polityczny, 2(26)/2010. Grka-Winter B., Program obrony przeciwrakietowej nowe zaoenia administracji Baracka Obamy, Biuletyn PISM, 52(584)/ 2009. Iwaczuk K., Geopolityczna pozycja Federacji Rosyjskiej, [w:] Federacja Rosyjska w stosunkach midzynarodowych, red. A. Czarnocki, I. Topolski, Lublin 2006. Iwaszkiewicz P., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Armenii, [w:] Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pastw czonkowskich WNP, pod red. E. Cziomera, M. Czajkowskiego, Krakw 2006. Kaczmarski M., Problematyka zbroje i rozbrojenia, [w:] Bezpieczestwo midzynarodowe po zimnej wojnie, red. R Ziba., Warszawa 2008. Kaczmarski M., ochowski P., Rosja przyjmuje now doktryn wojenn, Tydzie na Wschodzie. Biuletyn analityczny OSW, 6(124). Kile Sh. N., Kontrola i nierozprzestrzenianie zbroje nuklearnych, [w:] Kontrola zbroje, rozbrojenie u progu XXI wieku, red. Rotfeld A. D., Warszawa 2002. Kulesa ., Traktat o ograniczeniu strategicznych arsenaw jdrowych USA i Rosji, Biuletyn PISM, 53(661)/2010.

206

Lantis J. S., Howlett D., Kultura strategiczna, [w:] Strategia we wspczesnym wiecie. Wprowadzenie do studiw strategicznych, red. J. Baylis, J. Wirtz, C. S. Gray, E. Cohen, Krakw 2009. astawski K., Koncepcje polityki zagranicznej i bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej, Federacja Rosyjska w stosunkach midzynarodowych, red. A. Czarnocki, I. Topolski, Lublin 2006. Marciniak W., Rosja w Europie: utopia i antyutopia modernizacji, Orodek Myli Politycznej w Krakowie, [Internet:] http://www.omp.org.pl/artykul.php?artykul=179 (30.10.2010). Menkiszak M., Rosyjska inwazja na Gruzj. Przebieg, cele i konsekwencje, Tydzie na Wschodzie. Biuletyn analityczny OSW, 26(60)/2008. Pugacewicz T., System obrony przeciwrakietowej USA a stosunki polskorosyjskie, [w:] Wpyw tarczy antyrakietowej na pozycj midzynarodow Polski. Konsekwencje umieszczenia systemu obrony przeciwrakietowej Stanw Zjednoczonych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M.Choronickiego, A. Gruszczaka, Krakw 2009. Smith S., Owens P., Teorie stosunkw midzynarodowych podejcia alternatywne, [w:] Globalizacja polityki wiatowej. Wstp do stosunkw midzynarodowych, red. Baylis J., Smith S., Krakw 2008. migielski R., Amerykasko-rosyjskie negocjacje w sprawie zastpienia ukadu START 1, Biuletyn PISM, 32(564)/2009, s. 2027-2028. migielski R., Bez zapaty za odwag, Nowa Europa Wschodnia, 1/2010. migielski R., Militarne i polityczne znaczenie Floty Czarnomorskiej po zawarciu umowy o przedueniu jej stacjonowania na Ukrainie, Biuletyn PISM, 14(682)/2010. Topolski I., Militarna pozycja Federacji Rosyjskiej, [w:] Federacja Rosyjska w stosunkach midzynarodowych, red. A. Czarnocki, I. Topolski, Lublin 2006. Walton D., Gray C., Druga epoka nuklearna: bro jdrowa w XXI wieku, Strategia we wspczesnym wiecie. Wprowadzenie do studiw strategicznych, red. J. Baylis, J. Wirtz, C. S. Gray, E. Cohen, Krakw 2009. Wilk A., Rosja rozpoczyna demonta radzieckiego systemu wczesnego ostrzegania, Tydzie na Wschodzie, [Internet:] http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2008-01-30/rosjarozpoczyna-demontaz-radzieckiego-systemu-wczesnego- (21.08.2010). Wodkowska A., Bezpieczestwo obszaru WNP, [w:] Bezpieczestwo midzynarodowe po zimnej wojnie, red. R Ziba., Warszawa 2008.

207

Wodkowska A., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Republiki Modowy, [w:] Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pastw czonkowskich WNP, pod red. E. Cziomera, M. Czajkowskiego, Krakw 2006. Wyciszkiewicz E., Strategia nuklearna Federacji Rosyjskiej, Biuletyn PISM 5(193)/2004. Zdrada A., System obrony przeciwrakietowej Stanw Zjednoczonych, Biuletyn PISM, 38(226)/2004.

b) w jzyku rosyjskim , , , , [Internet:] http://www.levada.ru/press/2010071401.html (30.07.2010). , [Internet:] http://www.levada.ru/press/2007022201.html (30.07.2010). ., , [w:] : , , . . , . , 2009. ., , a, [Internet:] http://www.strana-oz.ru/?numid=26&article=1153 (30.10.2010). -30, -30 330, (SS-NX-30), , , [Internet:] http://www.arms-expo.ru/site.xp/049055051051124049048055055.html (19.08.2010). " ", , [Internet:] http://www.armsexpo.ru/site.xp/049057054048124049051055056053.html (19.08.2010). ., ., ., , , 8.2005, [Internet:] http://www.rau.su/observer/N8_2005/8_05.htm (10.08.2008). . ., .. , , 8/2008. .., .., , , 11/2006. .., , , 4/2009. ., , a, [Internet:] http://www.strana-oz.ru/?article=1150&numid=26 (15.07.2010).

208

., - , [w:] : , . ., ., b. m. w., 2005. .., .., I , , 3/2009. . ., Ca , [w:] , . . . , 2000. ., ., , , , 12, 2, 2010. ., , [w:] : , , . . , . , 2009. ., XXI , , [Internet:] http://www.strana-oz.ru/?numid=26&article=1141 (10.08.2010). ., , , [Internet:] http://www.intertrends.ru/nineth/007.htm (15.08.2010). ., : , Pro et Contra, 4/1998. , , [Internet:] http://www.levada.ru/press/2004092702.html (30.07.2010). ., ., , " ", [Internet:] http://www.strana-oz.ru/?numid=26&article=1135 (15.08.2010). ., XXI , , 8/2007. 2000-2008 , [w:] . , . . . , 2009. .., . ., , " ", 2/2008. ., , [Internet:] http://www.nasledie.ru/oboz/N08_00/08_13.HTM (10.08.2010). ., ., , , 3/2006, [Internet:] http://www.rau.su/observer/N3_2006/3_03.HTM (15.08.2010).

209

., 2008 , [w:] . , . . . , 2009. ., ., , . , 2 (93), 2010, [Internet:] http://www.pircenter.org/index.php?id=1248&news=5711 (22.08.2010). . , [Internet:] http://carnegie.ru/publications/?fa=41324 (22.08.2010). , [Internet:] http://russianforces.org/rus/navy/ (19.08.2010). - "", , [Internet:] http://pvo.guns.ru/abm/okno.htm (20.08.2010). ., , [Internet:] http://futurewarfare.narod.ru/theoryRF.html (10.08.2010). , [Internet:] http://russianforces.org/rus/missiles/ (19.08.2010). "", , , [Internet:] http://www.armsexpo.ru/site.xp/049051050056124049055051051.html (20.08.2010). -24, , , [Internet:] http://www.armsexpo.ru/site.xp/049050052048124049052053051.html (19.08.2010). -400 "", , , [Internet:] http://www.arms-expo.ru/site.xp/049051048057124052049048.html (28.08.2010). . ., , , 12/2004. C ., ( ), [Internet:] http://bookap.info/psywar/slipchenco/gl1.shtm (15.082010). C ., , a, [Internet:] http://www.stranaoz.ru/?numid=9&article=356 (15.08.2010). -135, , [Internet:] http://pvo.guns.ru/abm/a135.htm (20.08.2010).

210

.., , [Internet:] http://www.memo.ru/hr/hotpoints/peace/index.htm (01.09.2010). , [Internet:] http://russianforces.org/rus/sprn/ (20.08.2010). ., , , [Internet:] http://www.strana-oz.ru/?numid=26&article=1132 (10.08.2010). ., : , , [Internet:] http://carnegie.ru/publications/?fa=41426 (01.09.2010). ., , " ", 1/2011. ., : , , 10/2005, [Internet:] http://www.rau.su/observer/N10_2005/10_01.HTM (15.08.2010). ., 2008 , [w:] . , . . . , 2009. , , [Internet:] http://www.stranaoz.ru/?numid=7&article=284 (15.07.2010). ., , ", 6/2009. Sapper M., : ? The Journal of Power Institutions in PostSoviet Societies, [Internet:] http://pipss.revues.org/index381.html (15.07.2010).

Monografie: a) w jzyku polskim i angielskim Abchazja, Osetia Poudniowa, Grski Karabach: rozmroone konflikty pomidzy Rosja a Zachodem, Raport specjalny OSW, 09.08.2008. Biele S., Tosamo midzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006. Bryc A., Rosja w XXI wieku. Gracz wiatowy czy koniec gry, Warszawa 2008. Czajkowski M., Rosja w Europie. Polityka bezpieczestwa europejskiego Federacji Rosyjskiej, Krakw 2003. Czaputowicz J., Teorie stosunkw midzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Warszawa 2007.

211

Falkowski M., Polityka Rosji na Kaukazie Poudniowym i w Azji Centralnej, Prace OSW, Warszawa 2006. Klein M., Russias Military Capabilities. Great Power Ambitions and Reality, SWP [Stiftung Wissenschaft und Politik] Research Paper, Berlin 2009. Konflikty zbrojne na obszarze postradzieckim. Stan obecny, perspektywy uregulowania. Konsekwencje, Prace OSW, Warszawa 2003. Koruba Z., Osiecki J., Budowa, dynamika i nawigacja wybranych broni precyzyjnego raenia, Kielce 2006. Kuniar R., Polityka i sia. Studia strategiczne zarys problematyki, Warszawa 2005. Nowak A., Od imperium do imperium. Spojrzenia na histori Europy Wschodniej, Krakw 2004. Nye J. S. jr, Konflikty midzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009. Paszyc E., Winiewska I., Gospodarka rosyjska pod rzdami Putina. Czynniki wzrostu i hamulce rozwoju, Prace Orodka Studiw Wschodnich, Warszawa 2005. Pitek J., Narzdzia wojny i ich wspczesny rozwj (wybrane zagadnienia), Toru 2009. Potocki R., Wojna sierpniowa, Warszawa 2009. Potulski J., Wspczesne kierunki rosyjskiej myli geopolitycznej. Midzy nauk, ideologicznym dyskursem a praktyk, Gdask 2010. Strachota K., Bartuzi W., Reintegracja czy rekonkwista? Gruzja wobec Abchazji i Osetii Poudniowej w kontekcie uwarunkowa wewntrznych i midzynarodowych, Orodek Studiw Wschodnich, Warszawa 2008. migielski R., Osierocona Armia. Zaoenia polityki obronnej oraz Siy Zbrojne Federacji Rosyjskiej w latach 1992-2004, Warszawa 2006. migielski R., Reim kontroli strategicznych zbroje jdrowych w polityce Federacji Rosyjskiej w latach 2000-2009, Materiay Studialne PISM, Warszawa 2009. Toffler A., Trzecia fala, b. m. w., 2006. Toffler A., Wojna i antywojna. Jak przetrwa u progu XXI wieku?, Warszawa 1998. Topolski I., Sia militarna w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Lublin 2004.

212

W. Konoczuk, Fiasko integracji. WNP i inne organizacje midzynarodowe na obszarze poradzieckim, Prace OSW, Warszawa 2007. Wyszczelski L., Teorie wojenne i ich twrcy na przestrzeni dziejw, Warszawa 2009. b) w jzyku rosyjskim . ., . , 2008. ., . , 2010. , . . , 1998. ., , 2009. .., . , 2009. , . . . ., 2002.

Wybrane witryny internetowe: http://carnegie.ru strona internetowa moskiewskiego Centrum Carnegie. http://news.kremlin.ru strona internetowa Prezydenta Rosji. http://nvo.ng.ru strona internetowa gazety . http://pipss.revues.org strona magazynu The Journal of Power Institutions in Post-Soviet Societies. http://pvo.guns.ru portal internetowy . http://russianforces.org/rus/ - portal internetowy . http://www.armscontrol.ru strona internetowa Centrum Kontroli Zbroje, Energetyki i Studiw Przyrodniczych w Moskwie. http://www.arms-expo.ru portal internetowy . http://www.dkb.gov.ru strona internetowa Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym. http://www.globalsecurity.org portal internetowy Global security. http://www.intertrends.ru strona internetowa magazynu .

213

http://www.kommersant.ru/vlast strona internetowa czasopisma . http://www.lenta.ru/mil strona dziau wojskowego internetowego serwisu informacyjnego Lenta.ru. http://www.levada.ru strona internetowa Centrum Analitycznego Jurija Levady. http://www.oborona.ru strona internetowa czasopisma . http://www.odnakoj.ru strona internetowa czasopisma . http://www.osw.waw.pl strona internetowa Orodka Studiw Wschodnich w Warszawie. http://www.pism.pl/ strona internetowa Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych. http://www.pircenter.org/index.php?id=1717 archiwum magazynu . http://www.rau.su/observer - archiwum internetowe magazynu . http://www.sipri.org/ - strona internetowa Sztokholmskiego Instytutu Bada nad Pokojem. http://www.strana-oz.ru strona internetowa magazynu a. http://www.vko.ru strona internetowa czasopisma - . http://www.vpk-news.ru strona internetowa gazety - .

214

SPIS TABEL I WYKRESW


Tabela 1. rda kultury strategicznej ..................................................................14 Tabela 2. Granice ldowe i morskie Federacji Rosyjskiej....................................20 Tabela 3. Wojny w historii pastw europejskich ..................................................28 Tabela 4. Odpowiedzi Rosjan na pytanie: Jak osobicie odnosisz si do suby w armii?.........................................................................................................33 Tabela 5. Odpowiedzi Rosjan na pytanie: czy chciaby/chciaaby aby twj syn, brat, m lub inny bliski suy teraz w armii? ..................................34 Tabela 6. Porwnanie treci gwnych koncepcji polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej ........................................................................................................40 Tabela 7. Potencja Strategicznych Si Jdrowych Rosji w latach 1990 2012..75 Tabela 8. Potencja rosyjskich Wojsk Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia..................................................................................................77 Tabela 9. Struktura Wojsk Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia Rosji..80 Tabela 10. Potencja Morskich Si Strategicznych Rosji ......................................82 Tabela 11. Potencja lotnictwa strategicznego Rosji .............................................86 Tabela 12. Stacje radiolokacyjne systemu ostrzegania o ataku rakietowym ......92 Tabela 13. Stan ilociowy Si Zbrojnych Rosji w 2010 roku ..............................113 Tabela 14. Struktury siowe w Federacji Rosyjskiej...........................................114 Tabela 15. Wydatki wojskowe wybranych krajw wiata w mld USD* ...........115 Tabela 16. Procent PKB przeznaczany na cele wojskowe w Rosji i USA .........115 Tabela 17. Prace badawczo-rozwojowe w wybranych krajach wiata w 2006 roku................................................................................................................118 Tabela 18. Operacyjno-taktyczny kompleks rakietowy 9K79-1 Toczka-U...127 Tabela 19. Operacyjny kompleks rakietowy 9720 Iskander-M ..................128 Tabela 20. Rosyjskie wieloprowadnicowe wyrzutnie pociskw rakietowych ...129 Tabela 21. Rosyjskie bazy wojskowe poza granicami pastwa na obszarze postsowieckim ...............................................................................................165 Tabela 22. Wzrost iloci przestpstw korupcyjnych w Siach Zbrojnych Rosji w 2010 roku.......................................................................................................193

Wykres 1. Porwnanie wydatkw wojskowych ZSRS/Rosji i USA w latach 19902009 (w mld USD) .........................................................................................116 Wykres 2. Porwnanie wydatkw wojskowych krajw BRIC w latach 1992-2009 (w mld USD)..................................................................................................116 Wykres 3. Porwnanie wydatkw wojskowych Rosji, Francji, Niemiec i Polski w latach 1992-2009 (w mld USD) ....................................................................116

SUMMARY The aim of the dissertation was to thoroughly examine and assess Russias military potential, as well as to analyze this countrys attitude towards current military security issues. The examination of these notions followed the reflection on conditions and doctrinal assumptions of Russian defense policy. Contemporary international relations are characterized by a previously unseen degree of interaction between the particular subjects to the international system, transfrontier integration, as well as diminishing the risks related to versatile cooperation. This is connected with the rising economic interdependence, the increasing social mobility and the pervasion of cultural patterns on a global scale. In this context, one might expect the traditional hard power solving quarrels by force and armed conflicts to have become a thing of the past. Unfortunately, the situation is different, which has been proven by subsequent events in the international politics. The military security policy still remains a priority in home and foreign affair of the countries; non-national subjects are a source of new kinds of threats; new means and methods of war tactics are being devised. Stability is threatened by the fact that some countries have clearly become superior to others, as regards military technology, and they military potential has increased. It makes other subjects feel in danger and it also determines their expenditure for military purposes. The analysis of contemporary relations between the actors of world politics or even the simple perception of the most important events in the world, clearly indicate that armed conflicts are an indelible element of international relations. There are, however, certain areas of relatively permanent peace; the number of human casualties has been partially limited thanks to the application of new forms of warfare. While assessing the influence of socio-cultural factors on Russian defense policy, the causality theories related to international relations were applied. The inquiry led to the conclusion that the role and the meaning of the factor of the mentality approving the use of military force, in the case of Russia, is best expressed in the so-called modified unicausality theory. In this case, the mentality factor is not an independent causal variable, but an intervening variable, affecting the final result, but not being the decisive factor. Therefore, Russias decision to use military force is currently possible only if it is based on premises more measurable than the mentality factor, although, when facing the risk of a conflict, the mentality speaks for undertaking military actions.

This was followed by the assessment of contemporary Russian approach to military issues. It has been determined that the approach is to a large extent reactive to the findings of American military theoreticians and that it is based on observations of the American warfare. Russian military theoreticians attempt to acquire concepts and methods of warfare devised and introduced by the Americans. It is, at the same time, plain to see that the theoreticians who attempt, using complex ways, to implement American achievements in their homeland, face quite a strong resistance from conservative military people. The analysis of Russian war doctrine was focused on the perceptions of outer threats and the assessment of situations in which Russia allows itself to use force. The research led to the conclusion that, in the military area, the Russians still concentrate strongly on competing with major subjects of the international system and that they feel threatened by actions undertaken by western countries. Asymmetrical dangers are considered as definitely inferior. This can be proven by the formal framework of the doctrine: terrorism is placed as last but one among the threats, the last ones being ethnic and separatist conflicts. The interpretation of the parts of the doctrine concerning hypothetical situations in which Russia allows itself to use force leads to the conclusion that the country aims, above all, at preserving its own integrity and its influence on post-Soviet countries. Strategic Nuclear Forces still remain the basic instrument of threat towards the potential aggressor and conventional forces ensure dominance within the area of neighboring foreign countries. Subsequent chapters assess the Russian military potential. The position of the countrys Armed Forces in the world is determined by two main factors: the financial level and the technological level. As regards financial issues, after the 1990s, critical for the army, thanks to the income from the export of energetic resources, it became possible to ensure a stable increase in expenditures for military purposes. However, the corresponding expenditures in the USA are more than ten times higher. Russia is also still inferior to China, as regards military investments, which eventually has to result in Beijing assuming higher position than Moscow in the area of conventional arms. Most of the military expenditures in Russia place the country among such states as Germany and France. As regards the technological level, Russian military enterprises are not prepared for the serial production of highly precise weapons, and the quality of the production is constantly decreasing. The dependence of home entrepreneurs from foreign suppliers is increasing. The low level of 218

Russian arms is further proven by a high number of complaints about its quality, submitted by foreign purchasers. The most significant problem of Strategic Nuclear Forces is the passing service life of missiles and warheads, the difficulties with modernizing them, as well as the gaps in the missile early warning system. As regards Missile Strategic Arms, because of the need to withdraw the SS18, SS-19 and SS-25 missiles, it will be impossible to fill the gaps by introducing the new RS-24 missiles, as they are being introduced slowly and their quantity is low. A critical situation can also be observed with regard to the naval part of the strategic triad. These forces ability to complete its tasks is negatively influenced by two crucial factors. Firstly, Russian submarines are kept in bases most of the time. 50% of the American SSBNs are constantly patrolling, thus being prepared to counter-strike, whereas in Russia, the percentage is 10-15% (which means 1 or at most 2 SSBNs patrolling). Secondly, the widespread degradation of Russian conventional naval forces deprives Russian SSBNs of proper defense against the enemys fleet. Therefore, even those few Russian SBBNs patrolling during the outbreak of a conflict are very likely to be destroyed. Naval Strategic Forces also face very serious consequences in connection with constantly delayed works on the Bulava missile. Due to the ongoing degradation of Strategic Nuclear Forces, it is especially important for Russia to negotiate disarmament with the USA. The new START treaty, signed in 2010, is generally beneficial for Russia. Additional disarmament negotiations situate Russia again (although illusively) as one of two superpowers deciding about the fate of the planet. Russias attitude towards the American missile defense project is obviously negative. In this area, Moscow has not managed to secure its own interests (President Obamas concessions were only tactical) and this issue is going to remain the main point of relations between Russia and America. An agreement can be reached, only if Russia is included in the missile defense system designed by the USA. On the other hand, from the military point of view, this system poses no threats to the position of Russia, whose nuclear potential is able to prevail over any missile defense. Russias attitude is more political and it expresses objection to Americas one-sided politics in the world. The subsequent part of the dissertation was devoted to the assessment of Russian conventional forces. Land Forces has been perceived as the type of Russian Armed Forces worst adapted to contemporary battlefield conditions. This can be proven by low technological level of the weaponry (large amounts of outdated equipment, designed and produced under 219

the influence of enthusiasm after the victory during the Second World War), as well as insufficient training of the soldiers. Air Force also do not provide appropriate defense of the country from avian attacks; what is especially apparent is the lack of preparedness to counterattack with precision weapons. Vast areas of the country are not only deprived of missile means of air defense, but also of radiolocation control. Therefore, a potential enemy can (using, for example, maneuvering missiles), easily access the strategically significant objects. Also in Air Forces, the lack of new equipment is apparent. The potential of the Navy is constantly diminishing, due to the necessity to withdraw more and more units from service. At present, Russian Navys level is incomparable to the potential of NATOs navy. The investments planned for this branch of Russian Armed Forces are insufficient. In comparison to this, the Airborne Troops looks positive. It is a very effective, well-equipped quick reaction force which, thanks to its mobility, is able to act even in remote territories, efficiently securing Russian Federations interests. The assessment of conventional forces potential was followed by the analysis of the role those forces play in Russian defense policy in postSoviet areas. From the general point of view, all the events in which Russia used armed forces outside the countrys borders ended in Moscows success and made it possible to secure the area of influence. However, quoting D. Trienin, it was the victory of tactics at the cost of strategy. Using the counter-regions within former Soviet republics in order to weaken the position of newly created states in the international context led to a side effect which was the state of permanent instability in many areas near the Russian border. A long-term perspective shows this to be very costly for Russia. The war with Georgia has been assessed in a similar way. It brought Russia military victory and helped reach temporary goals (like preventing Georgia from accession to NATO), but it also created a difficult geopolitical situation. As regards its most vital interests, Russia has come into a state of permanent conflict with one of its most significant neighbors. The longer time perspective will probably prove it to be a serious drawback for Russian politics. Another subject to be assessed was the activity of collective security structures in post-Soviet territories. The Collective Security Treaty Organization, although it has achieved some significant goals, needs quick reforms. Recent events have shown that the organization is ineffective when facing asymmetrical threats. Future alterations ought to change CSTOs profile, in order to make it useful during irregular conflicts. 220

The dissertation is concluded by the reflection on the reform of Russian Armed Forces while Minister Sierdiukov holds his office. The positive aspect is the general direction of organizational changes, i.e. introducing new, tri-gradual structures with clearly determined objectives regarding each grade, integrating forces and means in brigades and airbases, as groups of constant combat readiness, limiting the excessive officers corpus, liquidating the majority of military units, and centralizing the training system. However, within two years of Sierdiukovs reforms, Russian Armed forces have not achieved any notable increase in military potential. No organizational changes can diminish the consequences of the lack of modern weapons. The gaps in equipment, exposed during the war with Georgia, have not been filled yet.

221

, . , - . , . . , , , - . , , . , . , . . . , , , . , . , - , . , ,

. , , . , . , , , , . . , , . . , . , . , , , , . . , . , , , , , , . , " ". . , , . , , . , 90- , , , . , , -, 224

. , . , , . , , , . . , . , , . SS-18, SS-19 SS-25. -24, . . . , . () . 50% , , 1015% (.. 1, 2 ). -, - . , , , . "".

225

, , . 2010 . , , . , ( ) . . , ( ) - . . , , , , . . . . ( , ), . - ; . , . , , . , . - . , - . . - . , , . 226

, . , , . , . , . "-" , - . , , . . ( ), . . , . . (), , . , . , . . . . : , , , , . , . , , - . . 227

You might also like