biblioteka myli wspczesnej

Anne MOIR David JESSEL

pe mzgu
o prawdziwej rnicy midzy mczyzn a kobiet
Przeoya Nina Kancewicz-Hoffman Pastwowy Instytut Wydawniczy Tytu oryginau BRAIN SEX. THE REAL DIFFERENCE BETWEEN MEN AND WOMEN Okadk projektowa MACIEJ URBANIEC Copyright Anne Moir & David Jessel, 1989 The moral right of the author has been asserted Copyright for the Polish edition by Pastwowy Instytut Wydawniczy 1993

ISBN 83-06-02321-8

PODZIKOWANIA
Nasza ksika oparta jest na badaniach prowadzonych przez wielu naukowcw z caego wiata. Bez ich zapau w deniu do poznania prawdy nie mogaby w ogle powsta. To przede wszystkim im winnimy nasz wdziczno. Szczeglnie pragniemy podzikowa tym uczonym, ktrzy cierpliwie odpowiadali na nasze pytania lub przysyali nam wyniki swoich ostatnich bada. S to: dr Camilla Benbow, dr Anke Ehrhart, dr Helen Fisher, dr Robert Goy, dr Roger Grski, prof. Lauren Julius Harris, dr Melissa Hines, prof. Doreen Kimura, dr Jane Lancaster, dr Jerry Levy, dr Seymour Levine, dr Catherine Mateer, dr Bruce McEwen, dr Dianne McGuiness, dr Jeanette McGlone, dr Heino Meyer-Bahlburg, prof. Julian Stanley, dr June Reinisch, dr Richard Restak, dr Alice Rossi, prof. Walter Stumpf, prof. Lionel Tiger, prof. David Taylor, dr Sandra Witleson i dr Glen Wilson. Nieyjca ju dr Corinne Hutt, pionierka w badaniach odmiennoci midzy pciami, najbardziej si niegdy przyczynia do zainteresowania mnie (A. M.) t kwesti. Dla tych wszystkich, ktrzy sami chcieliby si dalej zaj t problematyk, ksika zawiera na kocu szczegow bibliografi. Obejmuje ona list pozycji podstawowych oraz opracowania cytowane w przypisach. Opisane w ksice przykady to nie tyle indywidualne przypadki, ile uoglnienia wynikajce z bardzo licznych bada szczegowych. Umieszczony na kocu rozdziau trzeciego test na pe mzgu oparty jest na naukowej analizie rnic midzy kobietami a mczyznami. Testowi poddano statystycznie znaczc liczb osb i jego wiarygodno zostaa potwierdzona. Za wypenienie pierwszej wersji testu i dostarczenie nam trafnych komentarzy, ktre doprowadziy do powstania poprawionej wersji ostatecznej, wdziczni jestemy onierzom z jednostki Blue Boar w Aldbourne, pracownikom Canadian Broadcasting Corporation oraz wsppracownikom Jenni Turner z Financial Planning Service. Pragniemy rwnie podzikowa Bernardowi Cornwellowi i Serinie Dilmot za ich celne i pomocne uwagi dotyczce ostatecznej wersji maszynopisu. Zasadniczy wkad do tej ksiki wniosa osoba, ktra pragnie jednak pozosta anonimowa. Szczeglna wdziczno naley si Susan Watt, redaktorowi naczelnemu wydawnictwa Michael Joseph, ktra od samego pocztku entuzjastycznie wspieraa nasze przedsiwzicie. Nader wnikliwie czytaa ona kad kolejn wersj maszynopisu i przysyaa nam cae stosy trafnych uwag, ktre ogromnie przyczyniy si do udoskonalenia naszej pracy. Ostatecznie jednak ta ksika to nasze dzieo i caa odpowiedzialno za wszystkie zawarte w niej bdy spoczywa wycznie na nas.

Anne Moir i David Jessel

PRZEDMOWA
Okoo dwudziestu lat temu Ann Moir, pracujca wwczas nad swoj rozpraw doktorsk, przysuchiwaa si wykadowi doktor - teraz ju Lady - Mary Warnock, najwyszego autorytetu w intelektualnych sferach Oksfordu. Tez wykadu byo stwierdzenie, e nie ma ju dzisiaj adnego powodu, by kobiety nie osigay najwyszej doskonaoci w matematyce, ktra do tej pory - niewane, z jakich przyczyn - stanowia teren wycznie mski. Pod koniec wykadu Ann Moir wstaa i powiedziaa, e wszystko, na co natrafia we wasnej pracy, prowadzi do wniosku, e kobiety s genetycznie skazane na to, by by gorszymi matematykami - nawet najlepsze kobiety bd zawsze gorsze od najlepszych mczyzn. Jej wypowied przyjta zostaa przez kobiece audytorium z pogard, kpinami i nie skrywan wrogoci. Ann Moir obudzia si w rodku nocy z rewoltujcym podejrzeniem, e jej pe ustpuje mczyznom nie tylko w matematyce, ale w dziaalnoci umysowej w ogle. Wkrtce udoskonalia t tez w sposb nastpujcy: jeeli mamy dowody na rnice uzdolnie midzy mczyznami a kobietami, to negowanie ich jest intelektualn nieuczciwoci. Oczywicie, przede wszystkim trzeba byo wystarczajco udokumentowa wstpn przesank - e mona naukowo i klinicznie udowodni wystpowanie rnic midzy mzgami mczyzn i kobiet. I tak rozpoczo si, czciowo jako hobby, czciowo z ciekawoci, zbieranie danych naukowych z caego wiata. Dziesi lat temu Ann Moir bya producentem w dziale aktualnoci telewizji BBC. David Jessel by tam reporterem. Pewnego nudnawego popoudnia, rozwaajc rozmaite pomysy, Ann Moir wspomniaa, e ciekawie byoby zrobi program o rnicach midzy mczyznami a kobietami. David Jessel przyzna, e pierwszy raz syszy, i - pominwszy anatomi i funkcje prokreacyjne jakiekolwiek rnice istniej. Przyzna te, e jeli tylko takie rnice naprawd zostay odkryte, taka nowo z pewnoci warta byaby uwagi. Dane na ten temat pojawiaj si co jaki czas w rnych miejscach - wyjania Ann Moir. Niektrzy naukowcy wydaj si niemal przestraszeni swymi odkryciami. Bagatelizuj ich wag, obawiajc si tego, co one oznaczaj. Przede wszystkim dlatego, e z bada tych zdaje si wynika, i umysy kobiet i mczyzn s rne. A to nigdy nie zostanie wszak zaakceptowane. Niektrzy nowatorscy autorzy cz ju ze sob poszczeglne wtki, przybywaj jednak wci nowe dane, a caociowy obraz wyania si stopniowo... Jessel by zaintrygowany, ale jego typowo dziennikarskie mylenie na krtki dystans sprawio, e zapomnia wkrtce o tej rozmowie. Niemal dziesi lat pniej, w podobnie nudnawe popoudnie, rozgldajc si za pomysem na program telewizyjny przypomnia scbie o Ann Moir. Przesza ona tymczasem do pracy w telewizji transatlantyckiej. Eksploatujc bezlitonie telefon BBC ze wiadomoci, e to nie on bdzie paci rachunek, David Jessel tropi Ann Moir z Londynu... do Toronto... i znw do Londynu, gdzie bjla teraz redaktorem odpowiedzialnym za sprawy europejskie w Canadian Broadcasting Corporation. Okazao si, e mieszka wraz z mem 150 metrw od londyskiego mieszkania Jessela. Spotkali si na lunchu. Ann Moir nadal interesowaa si badaniami nad mzgiem. W ostatnim czasie nastpi gwatowny rozwj tej dziedziny. Wyniki s uderzajce i maj rozstrzygajcy charakter. Naukowcy mog teraz dowie w sposb nie budzcy adnych wtpliwoci, e miedzy mzgiem mskim a eskim wystpuj rnice. Wie o tym zaledwie paru naukowcw i paru specjalistw pisujcych na te tematy, ale informacje s dostpne dla kadego, kto tylko zechce i potrafi je zebra. Strych Ann Moir przepeniony jest kserokopiami prac, czasami niepojcie wrcz uczonych, napisanych przez wybitnych ludzi. Czy umiaaby wytumaczy to wszystko laikowi? - zapyta David Jessel, ktrego zainteresowanie biologi i wiedza z tej dziedziny wyparoway w dniu, kiedy kazano mu zrobi sekcj zakonserwowanego karalucha. Ann Moir odpowiedziaa, e chyba tak. Jako osob z wyksztaceniem przyrodniczym niepokoio j jednak to, co z tych odkry wynika dla wyjanienia naszych - kobiecych i mskich - zachowa. Zawarli umow. Ann Moir bdzie Davidowi Jesselowi wyjaniaa wyniki bada naukowych. Nastpnie razem bd dyskutowa, w jaki sposb badania te mog tumaczy rozmaite aspekty zachowa ludzkich. A potem Ann Moir powrci do publikacji naukowych, eby sprawdzi, czy ich pomysy s uzasadnione. Przez rok, co miesic, Ahne Moir przekazywaa Davidowi Jesselowi stert teczek wypenionych artykuami naukowymi oraz wasn opini, ktre z nich uwaa za najwaniejsze, najbardziej znaczce odkrycia. Jessel przekazywa jej potem 30 stron, na ktrych wyjania, co to wszystko w jego rozumieniu znaczy.

Oboje byli zaintrygowani tym, czego si w trakcie tej pracy dowiadywali. Byy tam wszystkie skadniki dobrego programu telewizyjnego. A tymczasem okazao si, e napisali ksik. Mczyni rni si od kobiet. Obie pcie s sobie rwne jedynie ze wzgldu na wspln przynaleno do tego samego gatunku - Homo sapiens. Utrzymujc, e ich skonnoci, uzdolnienia czy zachowania s takie same, budujemy spoeczestwo oparte na biologicznym i naukowym kamstwie. Pcie s od siebie odmienne, poniewa mzgi kobiet i mczyzn rni si od siebie. Mzg, narzd najwaniejszy tak dla ludzkich emocji, jak i dziaa, jest u nich skonstruowany odmiennie. Przetwarza on informacje w rny sposb, co daje w efekcie odmienne postrzeenia, preferencje i zachowania. W cigu ostatnich dziesiciu lat nastpia eksplozja bada naukowych nad tym, co rni obie pcie. Lekarze, przyrodnicy, psychologowie i socjologowie pracujc niezalenie od siebie dokonali wielu odkry, ktre zebrane razem tworz zadziwiajco spjny obraz. A jest to obraz uderzajcej wrcz asymetrii pciowej. Uzyskalimy w kocu odpowied na gorzki lament - dlaczego kobieta nie moe by nieco bardziej podobna do mczyzny? Nadszed czas, by zburzy spoeczny mit, e kobieta i mczyzna mog si wymienia rolami, bo s pod kadym wzgldem tacy sami. Nie we wszystkim s tacy sami. Do niedawna rnice w zachowaniu miedzy pciami wyjaniane byy uwarunkowaniami spoecznymi oczekiwaniami rodzicw, ktrych postawy odzwierciedlay z kolei oczekiwania spoeczestwa. Maym chopcom wci mwi si, e nie powinni paka i e droga na szczyt hierarchii spoecznej zaley od ich mskiej siy przebicia i agresywnoci. Ignorowano biologiczny punkt widzenia, wedle ktrego jestemy tacy, jacy jestemy, ze wzgldu na sposb, w jaki jestemy zbudowani. Dzisiaj zbyt wiele jest ju dowodw na rnice biologiczne midzy kobiet a mczyzn, aby argumentacja socjologiczna moga by rozstrzygajca. Argumentacja biologiczna dostarcza teraz gruntownych i naukowo uzasadnionych podstaw pozwalajcych nam zrozumie, dlaczego jestemy tym, kim jestemy. Skoro wyjanienie soqologiczne jest niewystarczajce, tym bardziej przekonywajca wydaje si argumentacja biochemiczna - e to hormony determinuj nasz swoisty, stereotypowy sposb zachowania. Jak jednak zobaczymy, same hormony nie dostarczaj odpowiedzi. Rnica powstaje z wzajemnego oddziaywania hormonw i mzgu mczyzny lub kobiety, ju z gry specyficznie uksztatowanego, by mg z nimi wchodzi w reakcj. To, co przeczytacie w tej ksice o rnicach midzy kobietami a mczyznami, moe jednych i drugich rozzoci lub da im powody do samozadowolenia. Obie reakqe s niewaciwe. Jeeli kobiety maj jaki powd do wciekoci, to nie dlatego, e nauka zlekcewaya ich z trudem wygran walk o rwnouprawnienie. Swj gniew powinny skierowa przede wszystkim przeciwko tym, ktrzy starali si zafaszowa, a nawet zanegowa sam istot kobiecoci. Wiele kobiet w cigu ostatnich trzydziestu lub czterdziestu lat wychowywano w przekonaniu, e s, albo powinny by, rwnie dobre jak kady mczyzna. A prbujc to osign, dotkliwie i niepotrzebnie cierpiay, przeyway frustracje i rozczarowania. Wpojono im przekonanie, e gdy tylko zrzuc pta mskich uprzedze i zniewolenia uznawanych za przyczyn ich statusu obywateli drugiej kategorii - bramy Ziemi Obiecanej rwnoci stan przed nimi otworem. Kobiety w kocu stan si wolne i bd si mogy wspina na najwysze szczyty kariery zawodowej. Jednake, mimo wikszej emancypacji, w kategoriach wyksztacenia, szans yciowych i postaw spoecznych kobiety nie s dzi w sytuacji znaczco lepszej ni trzydzieci lat temu. Pani Thatcher jest nadal wyjtkiem potwierdzajcym regu. Wicej byo kobiet w rzdzie brytyjskim w latach trzydziestych naszego wieku, ni jest ich obecnie. Liczba czonki parlamentu nie wzrosa znaczco w cigu ostatnich trzydziestu lat. Dostrzegajc, e pci eskiej nie udao si zbliy do zaoonego ideau proporcjonalnego udziau we wadzy, wiele kobiet ma wraenie, e to one zawiody. Tymczasem po prostu nie udao im si cakowicie upodobni do mczyzn. Mczyni, z drugiej strony, nie maj adnego powodu, by witowa w poczuciu zadowolenia z siebie, cho bez wtpienia niektrzy znajd w tym potwierdzenie swoich mskich uprzedze. To prawda, na przykad, e wikszo kobiet nie umie czyta mapy tak dobrze jak mczyzna. Ale kobiety umiej lepiej odczyta charakter ludzki. A ludzie s waniejsi ni mapy. (W tym momencie mski umys poszuka wyjtkw od tego twierdzenia.) Niektrzy naukowcy s szczerze przestraszeni tym, co odkryli. Pewne ich odkrycia zostay jeli nie wrcz zatajone, to w kadym razie po cichu odoone na pk ze wzgldu na potencjalne skutki spoeczne. Ale zazwyczaj lepiej za podstaw dziaania przyj prawd, ni z najlepsz wol utrzymywa, e prawda nie ma prawa by prawd. Lepiej take wzajem si uzupeniajce odmiennoci kobiet i mczyzn uzna i wykorzysta. Lepiej, by kobiety wnosiy do spoeczestwa swoje specyficznie kobiece talenty, ni traciy energi w deniu do pseudomskoci. Bardziej rozwinita wyobrania kobiety moe rozwiza trudne problemy - tak zawodowe,

jak i domowe - szybko i tylko z pozoru intuicyjnie. Za uznaniem rnic midzy kobietami a mczyznami najmocniej przemawia jednak przekonanie, e zapewne uczyni nas to szczliwszymi. Przyznajc, na przykad, e seks ma odmienne rda, motywacj i znaczenie w kontekcie budowy i funkcjonowania mzgu kobiety i mczyzny, e maestwo jest dla biologii mczyzny czym gboko nienaturalnym - moemy sta si lepszymi, roz-waniejszymi mami i onami. Rozumiejc, e role matki i ojca nie s identyczne - moemy sta si lepszymi rodzicami. Najwiksz rnic w zachowaniach midzy mczyznami a kobietami jest naturalna, wrodzona agresywno mczyzn, co w duym stopniu wyjania ich historyczn dominacj w obrbie naszego gatunku. Mczyni nie nauczyli si agresji jako jednej z taktyk w wojnie pci. Naszych synw nie uczymy agresywnoci; tak naprawd - bezskutecznie prbujemy ich tego oduczy. Nawet najbardziej niechtni uznaniu rnic midzypciowych naukowcy zgadzaj si, e jest to cecha mska i e nie mona jej wytumaczy uwarunkowaniem spoecznym. Pisarz H. H. Monro - Saki - napisa pouczajce opowiadanie o liberalnej rodzinie, w ktrej rodzice starali si stumi naturaln msk agresj swojego syna odmawiajc mu kompletu oowianych onierzykw. Zamiast tego podarowali mu komplet oowianych urzdnikw i nauczycieli. Wszystko szo, w ich przekonaniu, dobrze - a do momentu, kiedy zakradli si do jego pokoju i zobaczyli, e wanie przygotowa waln bitw midzy regimentami swoich zabawkowych nauczycieli i biurokratw. Na szczcie dla dziecka rodzice zdali sobie w kocu spraw, e prba uczynienia z niego kogo, kim nie jest i by nie moe, nigdy nie bdzie skuteczna. Jestemy aroganckim gatunkiem. Uwaamy, e nasza wyszo nad innymi zwierztami wyraajca si w zdolnoci do rozumowania i rozrniania obiektw czyni nas bliszymi anioom ni szympansom. By moe to powoduje, i mylc o sobie jako o panach wasnego losu ignorujemy myl, e podlegamy przecie biologicznym imperatywom wasnego ciaa. Zapominamy, e w ostatecznym rozrachunku - tak samo jak u innych zwierzt - to, jacy jestemy i jak si zachowujemy, jest w znacznej czci podyktowane komunikatami, ktre ksztatuj i informuj nasz mzg. Kobiety i mczyni mog y szczliwiej, lepiej si rozumie, bardziej kocha i urzdzi wiat z lepszym skutkiem, gdy zaakceptuj sw odmienno. Bdziemy wwczas mogli budowa nasze ycie na bliniaczych, ale odmiennych filarach osobowoci obu pci. Nadszed ju czas, by odrzuci faszyw tez, e kobiety i mczyni stworzeni zostali identyczni. Tak nie jest. I ani najwikszy idealizm, ani najbujniejsza fantazja nie zmieni tego faktu. Mog co najwyej stworzy napicie w stosunkach midzy pciami. Zrozumienie, e mczyni s silni w dziedzinach, w ktrych kobiety s sabe, a kobiety silne w tym, w czym sabi s mczyni, moe i w sali obrad, i w sypialni zapocztkowa mdrzejsze i szczliwsze stosunki midzy kobiet a mczyzn. Stary dowcip mwi, e ksika Wszystko, co mczyni wiedz o kobietach jest bardzo cienka, a jej strony s Cakowicie puste. Przyszed czas, by je zapeni.

1. RNICE
Sto lat temu obserwacja, e mczyni rni si od kobiet wieloma moliwociami, uzdolnieniami i umiejtnociami, byaby beznadziejnym truizmem, banaln oczywistoci. Taka uwaga wypowiedziana dzisiaj wywoaaby zupenie inne reakcje. W ustach mczyzny oznaczaaby niedostateczn ogad towarzysk, naiwno w dziedzinie socjopolityki pci, niedopuszczalne braki w potocznej wiedzy albo niezrczn prb prowokacji. Kobieta ryzykujca tak opini spotkaaby si z pogard jako zdrajczyni swojej pci, sprzeniewierzajca si z trudem wywalczonym zwycistwom ostatnich kilkudziesiciu lat, kiedy to kobiety dyy do osignicia rwnoci pozycji, szans i uznania w spoeczestwie. W rzeczywistoci jednak wszyscy niemal naukowcy i badacze specjalizujcy si w tym przedmiocie doszli do wniosku, e mzgi kobiet i mczyzn s rne. Rzadko zdarza si wiksza przepa midzy tym, co sdzi inteligentna, owiecona opinia publiczna - e kobiety i mczyni maj takie same mzgi - a tym, co wie nauka: e tak nie jest. Nadajc swemu artykuowi naukowemu tytu: Czy rzeczywicie mzgi kobiet i mczyzn s rne?, kanadyjska badaczka przyznaa jednoczenie, e odpowied na to pytanie jest oczywista: Niewtpliwie tak. Byoby zadziwiajce, gdyby mzgi kobiet i mczyzn nie byy rne, biorc pod uwag

ogromne rnice morfologiczne [strukturalne] i uderzajce czsto odmiennoci w zachowaniu kobiet i mczyzn. 1 Wikszo z nas wyczuwa intuicyjnie, e pcie s odmienne. Ale stao si to powszechn, wystpn tajemnic, ktr zachowujemy dla siebie. Przestalimy ufa naszemu zdrowemu rozsdkowi. W rzeczywistoci w czasie naszego pobytu na tej planecie bylimy zawsze gatunkiem seksistowskim, wyranie podkrelajcym odmiennoci zwizane z pci. Nasza biologia wyznaczya samcom i samicom Homo sapiens odmienne funkcje. Nasza ewolucja wzmocnia i udoskonalia te rnice. Nasza cywilizacja je odzwierciedla. Nasza religia i edukacja potguj je. Dzi jednak obawiamy si swojej historii i odrzucamy j. Obawiamy si jej, bo boimy si wyj na wspwinnych wielowiekowych, krzywdzcych uprzedze wobec pci. Odrzucamy j, poniewa chcemy wierzy, e ludzko, uwalniajc si od ciaru animalnej przeszoci i neandertalskich pocztkw, wyzwolia si od dyktatu biologii. W cigu ostatnich trzydziestu lat niewielka, ale wpywowa grupa ludzi powodowanych dobrymi intencjami prbowaa nas przekona do przyjcia tej nowej, buntowniczej opinii. Odkryli oni, e religie i edukacja to spisek samcw sucy utrzymaniu podporzdkowanej pozycji kobiet. Odkrycie jest prawdopodobnie suszne. Wykryli take, e nasze tak zwane cywilizacje zbudowane s na mskiej agresji i dominacji. To take zapewne prawda. Jak dotd wszystko jest w porzdku. Problem pojawia si wtedy, kiedy szuka zaczynamy wyjanienia, dlaczego tak si stao. Jeeli kobiety i mczyni s i zawsze byli identyczni w takim stopniu, jaki wynika z posugiwania si identycznymi mzgami, to w jaki sposb pe mska zdoaa tak skutecznie we wszystkich prawie kulturach i spoeczestwach na wiecie zapewni sobie dominacj nad kobietami? Czy to tylko przewaga mczyzn pod wzgldem muskulatury i wagi ciaa spowodowaa, e wiat kobiet by przez par tysicy lat terytorium okupowanym? Czy te fakt, e jeszcze par wiekw temu kobiety przez wiksz cz ycia byy w ciy? A moe bardziej prawdopodobne jest - jak sugeruj fakty - e u rde tego, jakim jestemy spoe-czestem i jakimi ludmi, le rnice midzy mzgami kobiety i mczyzny? S takie dane biologiczne, ktrych przy najlepszej i najbardziej seksualnie wyzwolonej woli nie moemy pomija. Czy nie byoby lepiej, zamiast z bezsiln wciekoci odrzuca rnice midzy pciami, uzna je, zrozumie, wykorzystywa, a nawet cieszy si nimi? Przez ostatnie sto lat naukowcy starali si wyjani te rnice - cho trzeba powiedzie, e na pierwszym etapie bada nad pciowo zdeterminowanymi odmiennociami mzgw posugiwano si metodami rwnie prymitywnymi jak przyjte w tych badaniach zaoenia. Proste pomiary mzgu dowodziy podobno, e kobietom brak niezbdnego wyposaenia umysowego, ktre pozwalaoby domaga si uznania ich rwnoci intelektualnej. Niemcy szczeglnie pasjonowali si tymi badaniami naukowymi opartymi na centymetrze krawieckim. Bayerthal (1911) uzna, e minimalnym wymogiem wobec profesora chirurgii powinien by obwd gowy rzdu 52-53 centymetrw: Poniej 52 cm nie mona oczekiwa adnej znaczcej dziaalnoci intelektualnej, natomiast poniej 50,5 cm nie mona oczekiwa normalnego poziomu inteligencji. W zwizku z tym stwierdzi on take: Nie mamy co pyta o obwd gowy genialnych kobiet - one nie istniej.2 Francuski naukowiec Gustave Le Bon, zauwaajc, e wiele paryanek ma mzgi blisze swoim rozmiarem mzgom goryli ni mczyzn, wycign std wniosek, i niszo kobiet jest tak oczywista, e nikt ani na chwil nie moe w ni zwtpi. I proroczo ostrzeg przed dniem, kiedy kobiety, niewaciwie rozumiejc polednio przeznaczonych im przez natur zaj, opuszcz dom i wezm udzia w naszych zmaganiach; ten dzie zapocztkuje rewolucj spoeczn i wszystko, co podtrzymuje wite wizy rodzinne, ulegnie zagadzie3 Ta rewolucja spoeczna towarzyszy nam ju od jakiego czasu; dokonaa si take rewolucja w nauce o odmiennociach mzgw. Wiele, moe nawet wikszo, tajemnic funkcjonowania mzgu musi zosta jeszcze rozwikanych, ale rnice midzy mzgami samcw i samic - a take proces powstawania tych rnic - stay si ju jasne. Niejedno jest jeszcze do poznania, niejeden by moe szczeg czy zastrzeenie do dodania, ale obecna wiedza o naturze i przyczynach tych rnic nie zostawia miejsca na spekulacje, uprzedzenia czy racjonalnie uzasadnione wtpliwoci. Ale wanie teraz, kiedy nauka moe nam ju powiedzie, co to za rnice i skd si bior, da si od nas odrzucenia zaoenia, e rnice istniej, jakby sama ta myl bya wystpna.
1 2

Zob. D. Kimura [przypisy odsyaj do bibliografii na kocu ksiki - tum.]. Zob. D. F. Swaab, M. A. Hofman. 3 Zob. S. J. Gould.

Przez ostatnie kilkadziesit lat bylimy wiadkami dwu przeciwstawnych procesw: rozwoju bada naukowych nad rnicami miedzy pciami i politycznej negacji istnienia takich rnic. Te dwa prdy intelektualne s, co zrozumiae, w konflikcie. Nauka wie, e grzebic si w sprawach rnic midzy pciami ponosi ryzyko: jednemu przynajmniej badaczowi z tej dziedziny odmwiono rodkw na badania argumentujc, e takich prac prowadzi nie naley4. Inny powiedzia nam, e zaprzesta pracy, poniewa presja polityczna - presja na prawd staa si nie do wytrzymania.5 Z drugiej strony - nawet wrd badaczy odmiennoci pci zdarzaj si tacy, ktrzy zdaj si celowo lekceway te odkrycia naukowe, ktrych implikacje mog im si wydawa zbyt niewygodne. Pierwsze systematyczne testy badajce rnice midzy pciami przeprowadzone zostay w roku 1882 przez Francisa Gattona z South Kensington Museum w Londynie. Twierdzi on, e zidentyfikowa znaczce rnice pciowe dajce mczyznom pierwszestwo pod wzgldem siy chwytu, wraliwoci na ostre, wiszczce dwiki i zdolnoci do pracy w warunkach stresu. Wykry te, e kobiety s bardziej wraliwe na bl.6 Dziesi lat pniej w Stanach Zjednoczonych badania wykazay, e kobiety sysz lepiej ni mczyni, maj bardziej konwencjonalne sownictwo i wol kolor niebieski od czerwonego. Mczyni przedkadali czerwony nad niebieski, mieli swobodniejsze sownictwo. Preferowali take mylenie bardziej abstrakcyjne i oglne, podczas gdy kobiety wolay problemy praktyczne i konkretne zadania.7 Ksika Havellocka Ellisa Mczyzna i kobieta, opublikowana w roku 1894, natychmiast wzbudzia zainteresowanie i miaa osiem wyda. Wrd odnotowanych przez niego rnic znajdujemy przewag kobiet nad mczyznami pod wzgldem pamici, sprytu, umiejtnoci udawania, zdolnoci do wspczucia, cierpliwoci i schludnoci. Prace kobiet naukowcw uzna on za dokadniejsze ni prace mczyzn, ale moe nieco brakuje im szerokoci spojrzenia i samodzielnoci, cho w ograniczonym zakresie godne s podziwu. Kobiecy geniusz wydawa si potrzebowa wsparcia mczyzny. Ellis podaje przykad pani Curie, ktra zostaa on - ju wtedy wybitnego - naukowca, a take podkrela, e wszystkie najlepsze wiersze pani Browning powstay po tym, gdy miaa ona szczcie spotka pana Browninga. Ellis stwierdzi, e kobiety nie lubi intelektualnego w swej istocie procesu analizy: Czuj instynktownie, e analiza mogaby zniszczy sfer emocji, ktra najczciej powoduje ich czynami i ktra najbardziej do nich przemawia.8 Obserwacje te pozostayby jedynie ciekawostkami nauki, gdyby nie rozwj z pocztkiem lat szedziesitych nowych bada nad mzgiem. Paradoksalnie - odkrycie neurologicznych rnic midzy pciami zbiego si w czasie z okresem, kiedy w polityce najgoniej negowano samo ich istnienie. Paradoksalnie take - zainteresowanie tymi rnicami wyroso z naukowego denia do ich zatarcia. Problem powsta w zwizku z testami IQ. Badacze zauwayli stae rnice na korzy jednej pci w niektrych spord badanych zdolnoci. Ze strony spoecznoci naukowej nie spotkao si to z chralnym okrzykiem Eureka. Wprost przeciwnie, traktowano to jako co w rodzaju przeszkody zamcajcej czyste wody cisych pomiarw inteligencji. W latach pidziesitych dr D. Wechsler, amerykaski uczony, autor najczciej dzi uywanych testw IQ, stwierdzi, e ponad trzydzieci testw dyskryminuje jedn lub drug pe. Uycie tego wanie sowa sugeruje, e to same testy byy w jakim stopniu winne odmiennym wynikom osiganym przez obie pcie. Wechsler oraz inni badacze starali si rozwiza problem przez eliminowanie wszystkich tych testw, ktre prowadziy do wnioskw o znaczcych rnicach midzy pciami. Kiedy okazao si, e nadal trudno jest uzyska neutralne pciowo rezultaty, z rozmysem wprowadzono pozycje o odchyleniu mskim lub kobiecym, aby uzyska w przyblieniu rwn punktacj. 9 Dziwny to sposb prowadzenia bada naukowych. Jeeli wyniki bada nie odpowiadaj nam - w taki sposb ustalamy dane, aby otrzyma wnioski atwiejsze do zaakceptowania. Odpowiednikiem takiego postpowania w sporcie byoby wyrwnanie szans olimpijczykw w skoku o tyczce przez obcienie ich rozmaitymi oowianymi ciarkami lub przydzielenie im tyczek o rnej dugoci, tak aby gr wzia podana prawda: e wszyscy skoczkowie o tyczce, niezalenie od talentu i zwinnoci, stworzeni zostali rwni. Jednake rnice miedzy pciami nadal si pojawiay, jak uparte chwasty na troskliwie pielgnowanym trawniku. Na podstawie serii czstkowych testw Wechsler doszed nawet do wniosku, e daoby si wykaza
4 5

Zob. L. J. Harris, informacja uzyskana w rozmowie. Zob. D. Boverman, informacja uzyskana w rozmowie. 6 Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld (patrz: Bibliografia oglna). 7 Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld. 8 Zob. H. Ellis, 339 (patrz: Bibliografia oglna). 9 Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld; D. McGuinness, 18, s. 72; J. Nicolson; B. Lloyd, J. Archer (patrz: Bibliografia oglna).

wymiern wyszo kobiet nad mczyznami pod wzgldem inteligencji oglnej. Z drugiej strony - spord 105 testw oceniajcych umiejtno rozwizywania zagadek z labiryntem, ktrymi objto moliwie najbardziej rnorodne populacje na caym wiecie, od najprymitywniejszych do tych o najwyszym stopniu rozwoju cywilizacyjnego, 99 wykazao w tej dziedzinie bezsporn wyszo mczyzn. By moe najbezpieczniejsz i najmniej kontrowersyjn syntez tych wynikw byoby stwierdzenie, e dziewczynki s zbyt inteligentne, by zajmowa si czym tak gupim jak testy z labiryntem. Zajty szukaniem technik IQ neutralnych ze wzgldu na pe, Wechsler traktowa dowody odmiennoci pci jedynie jako utrudnienie. Podobnie jak Kolumb mg uwaa odkrycie Ameryki za rzecz mao wan, bo przecie szuka Indii Zachodnich, Wechsler zauway jedynie nawiasowo: Nasze badania potwierdziy to, o czym czsto zapewniali poeci i powieciopisarze, a w co od dawna wierzyli zwykli ludzie, mianowicie, e mczyni nie tylko zachowuj si, ale i myl inaczej ni kobiety. 10 To, co brytyjska pionierka bada nad odmiennoci pci nazwaa zmow milczenia otaczajc temat rnic midzy pciami u ludzi11, zostao wkrtce utopione w potoku socjologicznych wyjanie. Dzieci, dowodzono, rodz si neutralne psychoseksualnie. Dopiero potem rodzice, nauczyciele, pracodawcy, politycy i wszystkie ze duchy spoeczestwa przystpuj do pracy nad dziewicz niewinnoci umysu. Najgoniejszej grupie bronicej teorii neutralnoci przewodzi dr John Money z Johns Hopkins University w Stanach Zjednoczonych: W momencie narodzin psychoseksualno jest niezrnicowana. [...] zrnicowanie na msk i kobiec nastpuje pod wpywem rnorodnych dowiadcze dorastania.12 A wiec rnice midzy kobietami a mczyznami musz by wynikiem warunkowania spoecznego. Wini naley spoeczestwo, jak zreszt zazwyczaj w opinii socjologw. Jeeli nawet mechanizmy powstawania rnic midzy pciami s nadal kwesti sporn, to istnienie tych rnic uznano wrd naukowcw za bezsporne. Nie wolno ani na chwil zapomina, e ta ksika dotyczy przecitnej kobiety i przecitnego mczyzny. Podobnie moemy powiedzie, e mczyni s wysi od kobiet. Prosz spojrze na jakikolwiek zatoczony pokj i bdzie to niewtpliwe. Oczywicie, niektre kobiety oka si wysze ni mczyni, a moe si zdarzy, e najwysza kobieta bdzie wysza od najwyszego mczyzny. Ale statystycznie mczyni s przecitnie o 7% wysi, a najwysza osoba nie tylko w pokoju, ale na wiecie, to z ca pewnoci mczyzna. Statystyczna zmienno rnic midzy kobiet a mczyzn, jakimi bdziemy si zajmowa, rnic w umiejtnociach, uzdolnieniach i moliwociach, jest duo wiksza ni zrnicowanie pod wzgldem wzrostu. Zawsze bd wyjtki od przecitnej - osoby z pciowo niewaciwymi uzdolnieniami - ale wyjtki nie uniewaniaj oglnej, statystycznej zasady. Te rnice maj praktyczne spoeczne znaczenie. Rnice rednich wynikw obu pci mierzone za pomoc rozmaitych testw uzdolnie mog osiga nawet 25%. Stwierdzono, e ju rnica 5% ma znaczcy wpyw na to, w jakich zawodach i zajciach kobiety lub mczyni bd z reguy przodowa. Najwiksze rnice wykryto w tym, co naukowcy nazywaj wyobrani przestrzenn. 13 Jest to zdolno do wizualizowania w wyobrani przedmiotw, ich ksztatu, pooenia, rozmieszczenia i proporcji wszystkie te umiejtnoci stanowi podstaw praktycznej zdolnoci do pracy z przedmiotami trjwymiarowymi lub rysunkami. Badacz, ktry dokona przegldu literatury przedmiotu, stwierdzi: Wyszo mczyzn pod wzgldem wyobrani przestrzennej nie ulega adnej wtpliwoci. 14 Wniosek ten potwierdzaj dosownie setki opracowa naukowych. Typowy test mierzy umiejtno zoenia trjwymiarowego urzdzenia mechanicznego przez kobiety i przez mczyzn. Tylko jedna czwarta kobiet umie wykona to zadanie lepiej ni przecitny mczyzna. Na
10 11

Zob. D. Wechsler. Zob. C. Hutt (1975). 12 Zob. J. Money. 13 Zob. S. J. C. Gaulin i in.; J. E. Garai, A. Scheinfeld; L. J. Harris (1978) (patrz: Bibliografia oglna); M. G. McGee. 14 Zob. L. J. Harris.

szczycie tej skali zdolnoci technicznych znajduje si dwa razy tyle mczyzn co kobiet. 15 Poczynajc od wieku szkolnego, chopcy zazwyczaj przecigaj dziewczta w dziedzinach matematyki wprowadzajcych takie pojcia abstrakcyjne jak przestrze teoria i zalenoci. Na najwyszym poziomie matematycznej doskonaoci - zgodnie z najwikszymi kiedykolwiek przeprowadzonymi badaniami tego typu - najlepsi chopcy cakowicie zamiewaj najlepsze dziewczta. Dr Julian Stanley i dr Camilla Benbow, dwoje amerykaskich psychologw, pracowali z wybitnie uzdolnionymi uczniami obu pci. Stwierdzili oni nie tylko, e najlepsza dziewczynka nigdy nie przewyszya najlepszego chopca odkryli take zaskakujce proporcje pci wrd wybitnie uzdolnionych matematycznie: na kad wyjtkowo uzdolnion dziewczynk przypadao ponad trzynastu rwnie uzdolnionych chopcw. Naukowcy wiedz, e kiedy ryzykuj sformuowanie jakiejkolwiek teorii na temat zachowania czowieka, wkraczaj na spoecznie niebezpieczny teren. Ale badacze rnic miedzy pciami staj si coraz bardziej niecierpliwi wobec ukadnych stara, by znale dla nich spoeczne wyjanienie. Camilla Benbow tak mwi o swoich badaniach wykazujcych przewag chopcw wrd uzdolnionych matematycznie dzieci: Po pitnastu latach bezowocnych poszukiwa wyjanienia rodowiskowego daam za wygran. I podzielia si z nami swoim przekonaniem, e ta rnica uzdolnie ma podstawy biologiczNe.16 Chopcy maj take lepsz koordynacj rka-oko, konieczn w grach w pik. Jednoczenie te wanie zdolnoci oznaczaj, e mog oni z wiksz atwoci przedstawi sobie, przeksztaci i obrci przedmiot w wyobrani. Chopcom atwiej jest zbudowa z klockw budynek na podstawie dwuwymiarowych projektw, a take poprawnie oceni, jak zmieni si nachylenie powierzchni wody w naczyniu, kiedy przechyla je bdziemy w rne strony.17 By moe to wanie ta przewaga mczyzn w dostrzeganiu regularnoci i abstrakcyjnych relacji - co nazwa mona raczej oglnym myleniem strategicznym ni szczegowym taktycznym - wyjania zdominowanie szachw przez mczyzn, nawet w [dawnym] ZSRR, gdzie jest to sport narodowy uprawiany przez obie pcie. Alternatywne wyjanienie atwiejsze jest to przyjcia dla tych, ktrzy odrzucaj biologiczne podstawy odmiennoci midzy pciami. Brzmi ono, e kobiety s pod tak silnym wpywem mskiej wyszoci w grze w szachy, e podwiadomie przypisuj sobie mniejsze moliwoci - ale to wyglda ju na rozmylne odrzucanie wiadectw naukowych w celu podtrzymania uprzedze. Wiksze zdolnoci przestrzenne mczyzn mog z pewnoci pomc w wyjanieniu wspomnianej wczeniej przewagi mczyzn w czytaniu mapy. W tym przypadku znw uprzedzenia kierowcw mczyzn potwierdza eksperyment. Chopcom i dziewcztom dawano plan miasta i proszono o okrelenie - bez obracania planu - czy bd skrca w prawo, czy w lewo na wskazanych skrzyowaniach podczas przejazdu przez to miasto w wyobrani. Chopcy mieli lepsze wyniki. Wicej kobiet ni mczyzn, szukajc drogi na mapie, obraca j tak, aby jej pooenie odpowiadao kierunkowi ich podry.18 Podczas gdy mzg mczyzny daje mu przewag w radzeniu sobie z przedmiotami i twierdzeniami teoretycznymi, mzg kobiety jest tak zorganizowany, e lepiej reaguje na wszystkie bodce zmysowe. Kobiety wypadaj lepiej we wszystkich testach sprawnoci werbalnej. S te przystosowane do otrzymywania szerszego zakresu informacji zmysowych, do atwiejszego czenia tych informacji ze sob i dostrzegania relacji midzy nimi, do kadzenia nacisku na relacje midzy ludmi i na procesy komunikacji. Wpywy kulturowe mog potgowa te mocne strony kobiet, ale ich przewaga w tych dziedzinach jest wrodzona. Rnice widoczne s ju w pierwszych godzinach po urodzeniu. Stwierdzono, e nowo narodzone dziewczynki wykazuj o wiele wiksze zainteresowanie ludmi i ich twarzami ni chopcy. Chopcy wydaj si rwnie zadowoleni z wiszcego przed nimi przedmiotu.19 Dziewczynki wczeniej ni chopcy wypowiadaj pierwsze sowa i potrafi mwi krtkimi zdaniami, z reguy te odznaczaj si wiksz atwoci wysawiania w okresie przedszkolnym. Wczeniej zaczynaj czyta i lepiej sobie radz z takimi elementami jzyka jak gramatyka, interpunkcja i ortografia.20 Na zajciach wyrwnawczych z czytania przewaga chopcw nad dziewczynkami wynosi 4:1. Pniej kobiety z wiksz atwoci ucz si jzykw obcych, bieglej take posuguj si swoim jzykiem ojczystym, lepiej panujc zarwno nad jego gramatyk, jak i nad ortografia. Mwi rwnie z wiksz pynnoci - jkanie i

15 16

Zob. L. J. Harris. Zob. C. P. Benbow, R. M. Benbow; C. P. Benbow, J. C. Stanley, 1980 i 1983. 17 Zob. A. Burg; J. E. Garai, A Scheinfeld. 18 Zob. L. J. Harris, 1978 i 1981; M. O. McGee; E. Maccoby, N. Jacklyn, 81-98 (patrz: Bibliografia oglna). 19 Zob. D. McGuinness, 1976 (patrz: Bibliografia oglna), 1. M. Reinisch. 20 Zob. J. E. Garai, A. SchemfeU; L. J. Harris, 1978 i 1981: D. McGuinness; E. Maccoby, N. Jaekiyn, 75-85 (patrz' Bibliografia oglna).

inne wady wymowy wystpuj niemal wycznie u chopcw. 21 Dziewczynki i kobiety sysz lepiej ni mczyni. Kobiety wykazuj wiksz od mczyzn wraliwo na dwik. Kapicy kran wycignie kobiet z ka, zanim mczyzna zdoa si obudzi. Sze razy wicej dziewczt ni chopcw umie piewa czysto. Dziewczynki te lepiej dostrzegaj mae zmiany natenia gosu, co moe stanowi czciowe wyjanienie niezwykej wraliwoci kobiet na ten ton, o ktrego uywanie tak czsto oskaraj swoich partnerw. 22 Kobiety i mczyni nawet widz wiat inaczej. Kobiety lepiej od mczyzn widz w nocy.23 S bardziej wraliwe na czerwony kraniec spektrum barw wiata i odrniaj wicej odcieni czerwonego ni mczyni24 Maj lepsz pami wzrokow.25 Mczyni widz lepiej ni kobiety w jasnym wietle.26 Ciekawe s wyniki ukazujce, e mczyni maj skonno do - dosownie - klapek na oczach: ich pole widzenia jest stosunkowo wskie (agodna forma koncentrycznego zawenia pola widzenia) przy wikszej koncentracji na gbi widzenia. Mczyni maj lepsze wyczucie perspektywy ni kobiety. Kobiety natomiast cakiem dosownie odbieraj wikszy obraz. Maj szersze widzenie obwodowe, bo wystpuje u nich wicej wiatoczuych prcikw i czopkw w siatkwce z tyu gaki ocznej, co powoduje, e otrzymuj obraz z szerszego pola widzenia.27 Rnice te rozcigaj si take na inne zmysy. Kobiety szybciej i dotkliwiej reaguj na bl, cho ich oglna odporno na dugotrwae cierpienia jest wiksza ni mczyzn.28 W przebadanej grupie modych ludzi kobiety wykazay nieporwnywalnie wiksz wraliwo na nacisk na skr na caym ciele. 29 Tak w dziecistwie, jak i w okresie dojrzaoci kobiety odznaczaj si tak przewag pod wzgldem wraliwoci dotykowej nad mczyznami, e w niektrych testach wyniki obu pci w ogle na siebie nie zachodz najmniej wraliwa kobieta okazuje si wraliwsza ni najbardziej wraliwy mczyzna. 30 Wyniki bada wskazuj wyranie, e mczyni i kobiety maj odmienne zmysy smaku - kobiety s bardziej wraliwe na smaki gorzkie, jak chinina, a sodycze wol bardziej skondensowane i w wikszych ilociach. Mczyni osigaj lepsze wyniki w rozrnianiu smakw sonych. W caoci jednak wyniki bada wiadcz, e kobiety silniej i bardziej subtelnie odczuwaj smaki. 31 A wic to kobiety czciej powinny by mistrzami kuchni? Czy te wielu mczyzn szefw kuchni ma wiksz ni przecitna dawk kobiecej wraliwoci zmysowej? Nie tylko podniebienia, ale i nosy kobiet s wraliwsze ni mczyzn. Dobrym tego przykadem jest reakcja kobiet na egzaltolid - syntetyczn, pimopodobn wo waciw mczyznom, ale dla nich samych niemal niezauwaaln. Kobiety uwaaj ten zapach za pocigajcy. Co ciekawe, ta specjalna wraliwo wzrasta przed sam owulacj. W krytycznym momencie cyklu miesiczkowego biologia kobiety czyni j bardziej wyczulon na mczyzn. 32 T przewag kobiet pod wzgldem wraliwoci wielu zmysw mona zmierzy w badaniach klinicznych - i to wanie ona tumaczy niemal nadnaturaln intuicj kobiet. S one po prostu lepiej wyposaone do spostrzegania zjawisk, na ktre mczyni w porwnaniu z nimi s lepi i gusi. 33 W tych niezwykych zdolnociach percepcyjnych nie ma ani odrobiny czarnej magii - s one pozazmysowe tylko w porwnaniu z przytpionymi zmysami mskimi. Kobiety lepiej wychwytuj sygnay spoeczne, odbieraj istotne subtelnoci znacze na podstawie tonu gosu albo intensywnoci wyrazu. Mczyni s czasem rozgoryczeni reakcj kobiety na to, co powiedzieli. Nie zdaj sobie sprawy, e kobieta syszy prawdopodobnie o wiele wicej, ni mczyzna w swoim przekonaniu mwi. Kobiety lepiej zazwyczaj umiej oceni charakter. Starsze kobiety maj lepsz pami do nazwisk i twarzy, a take wiksze wyczulenie na preferencje innych ludzi. 34 Stwierdzono take rnice pod wzgldem pamici midzy kobietami i mczyznami. Kobiety mog
21 22

Zob. J. Durden-Smith, D. Sinione (palrz: Bibliografia og!na); D McGuinness, 1985, 21 i 115-119. Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld: D. McGuinness, 1985, 1976 i 1979. 23 Zob. D. McGuinness, 1976 i 1979. 24 Zob. D. McGuinness, 1976 i 1979. 25 J. M. Bardwick (patrz: Bibliografia oglna), 102; A. H. W. Buffery, J. A. Gray; D. McGuinness, 1976 i 1979, 162. 26 Zob. D. McGuinness, 1976 i 1979. 27 Zob. D. McGuinness, 1976 i 1979. 28 Zob. C. Hutt, 92; J. M. Reinisch; R. Restak (patrz: Bibliografia oglna), 81. 29 Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld. 30 Zob. D. McGuinness, 1976 i 1979. 31 Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld. 32 Zob. J. M. Reinisch; C. Hutt, 91. 33 Zob. J. P. Bardwick, 102; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 303-308. 34 Zob. D. McGuinness, 1976; A. D. Yarmey.

zmagazynowa, przynajmniej na krtki czas, wicej informacji nieistotnych i przypadkowych ni mczyni. Mczyznom udaje si to tylko wtedy, gdy informacja tworzy jak spjn form albo ma dla nich pewne konkretne znaczenie. 35 A wic mczyni s bardziej skoncentrowani na sobie - co w tym nowego? Nowo polega na tym, e potoczna wiedza o obu pciach, zawsze dotychczas naraona na lekcewace, wynikajce z ulegania modzie lub polityce opinie, zyskaa teraz podstaw w faktach naukowych. Wiele osb nie akceptuje zaproponowanych przez nas w dalszej czci tej ksiki gruntownych biologicznych wyjanie rozlicznych rnic miedzy pciami. S one natomiast skonne przyzna najoglniej, e ma to prawdopodobnie co wsplnego z hormonami. Jest to czciowo suszne. Jak zobaczymy, hormony determinuj odmienn msk i esk organizacj mzgu w czasie jego rozwoju w onie matki. Nasza osobowo seksualna jest identyczna tylko przez kilka tygodni po zapodnieniu. Potem, wci w onie matki, sama struktura i ukad mzgu zaczynaj przybiera specyficznie mski lub eski ksztat. Przez cae dziecice, modziecze i dorose ycie sposb, w jaki zosta uksztatowany mzg, w subtelnym wspdziaaniu z wpywem hormonw, bdzie mia zasadnicze znaczenie dla postaw, zachowa, intelektualnego i emocjonalnego funkcjonowania jednostki. Wikszo neurofizjologw i badaczy tajemnic mzgu jest dzi gotowa, jak amerykaski neurolog dr Richard Restak, stwierdzi z ca stanowczoci: Dalsze zaprzeczanie istnieniu rnic midzy mzgiem kobiety i mczyzny wydaje si oderwane od rzeczywistoci. Tak jak istniej fizyczne rnice midzy kobiet i mczyzn [...], tak istniej te znaczce rnice w funkcjonowaniu mzgu. 36 Budowa mzgu wpywa na to, jak mylimy, uczymy si, widzimy, odbieramy zapachy, odczuwamy, porozumiewamy si, kochamy, uprawiamy mio, walczymy, odnosimy sukcesy lub poraki. Zrozumienie, jak zbudowany jest nasz wasny mzg, a take mzgi innych ludzi, nie jest spraw bez znaczenia. Niemowlta to riie czyste kartki, na ktrych gryzmoli-my instrukcj zgodnych z pci zachowa. Przychodz na wiat ju ze swoim mskim lub kobiecym umysem, ktry wyksztaciy w onie matki, nie zagroone przez liczne rzesze niecierpliwie ich oczekujcych inynierw spoecznych. Ostatnie lata umoliwiy nam wyznaczenie nowych ram dla zrozumienia odmiennoci pciowych dziki dwu niezalenym, ale zbienym osigniciom nauki. Pierwsze z nich to gigantyczny postp, jakiego dokonano w rozumieniu mechanizmw pracy mzgu; drugi to nowe odkrycia ukazujce, w jaki sposb, biologicznie i behawioralnie, jestemy tym, kim jestemy - kobietami lub mczyznami.

2. NARODZINY RNICY
Dopiero w sze lub siedem tygodni po zapodnieniu mzg nie narodzonego jeszcze podu zaczyna si ksztatowa wedle mskiego lub kobiecego wzorca. Procesy zachodzce w ciemnociach matczynego ona w tym decydujcym okresie zdeterminuj struktur i organizacj mzgu, a to z kolei zdecyduje o charakterze umysowoci. To jedna z najbardziej fascynujcych opowieci o yciu i o akcie jego stworzenia - opowie mao znana, ale teraz w kocu powoli wyaniajca si w caoci. Cz tej historii znalimy ju od jakiego czasu. Wiadomo, e geny, zawierajce zakodowany projekt naszych cech indywidualnych, decyduj o tym, kto z nas jest kobiet, a kto mczyzn. Kobiety rni si od mczyzn kad mikroskopijn komrk swego ciaa. Bo te kada z nich ma inny zestaw chromosomw w zalenoci od tego, jakiej jestemy pci. Tosamo kadego z nas zawarta jest, w formie projektu, w czterdziestu szeciu chromosomach w poowie pochodzcych od matki, a w poowie od ojca. Czterdzieci cztery z nich cz si po dwa, tworzc pary chromosomw determinujce okrelone cechy cielesne przyszego czowieka, takie jak kolor oczu czy dugo i ksztat nosa. Ale ostatnia para jest inna. Matka wnosi do komrki jajowej chromosom X (X odpowiada w przyblieniu ksztatowi chromosomu).
35 36

Zob C. Hutt, 97. Zob. R. Restak, 204.

Jeeli w procesie zapodnienia komrki jajowej ojciec take wnosi chromosom X, zazwyczaj rezultatem bd narodziny dziecka pci eskiej. Jeeli plemnik ojca zawiera chromosom Y, powinno si urodzi dziecko pci mskiej. Ale geny same nie decyduj o pci dziecka. Zaley ona od tego, czy w spraw wda si czy te pozostanie nieobecny - drugi determinujcy j czynnik: hormony. Niezalenie od genetycznej natury zarodka, pd uksztatuje si jako mski tylko wwczas, gdy obecne bd hormony mskie, a ksztat eski przyjmie jedynie w przypadku, gdy hormony mskie bd nieobecne. Dowiody tego badania nad osobami z dziedzicznymi nieprawidowosciami rozwojowymi. Jedynie przygldajc si powstawaniu bdw w rozwoju naukowcy mogli odtworzy obraz tego, co dzieje si w rozwoju normalnym. Badania te wykazay, e hormony mskie s decydujcym czynnikiem w determinowaniu pci dziecka. Jeeli pd pci eskiej, genetycznie XX, poddany jest wpywowi hormonw mskich, dziecko po urodzeniu wyglda jak normalny noworodek pci mskiej. Jeeli pd pci mskiej, genetycznie XY, pozbawiony jest hormonw mskich, narodzone dziecko wyglda jak normalny noworodek pci eskiej.

Podczas pierwszych tygodni w onie matki malutki pd nie jest w sposb widoczny miniaturow dziewczynk lub miniaturowym chopcem. Ma on cae podstawowe wyposaenie - to znaczy zawizki jajowodw, nasienio-wodw i tak dalej - umoliwiajce rozwj w kad z dwu form pciowych. Ale z upywem tygodni geny zaczynaj przesya komunikat. Jeeli wszystko dzieje si normalnie, to wedug projektu XY pd rozwija si w chopca, a chromosomy spowoduj rozwj gonad w jdra. Wanie w tym momencie, mniej wicej sze tygodni po zapodnieniu, tosamo pciowa zostaje ostatecznie okrelona - wtedy to pd mski wyksztaca specjalne komrki produkujce hormony mskie, czyli androgeny, z ktrych najwaniejszy to testosteron. Hormony polecaj ciau, aby nie zajmowao si wyksztacaniem eskich narzdw pciowych, a jednoczenie stymuluj rozwj istniejcych w formie zacztkowej narzdw mskich. W tym samym mniej wicej czasie, jeeli pd jest pci eskiej, genetycznie XX, jego narzdy pciowe rozwijaj si jako eskie, gonady nie wytwarzaj znaczcych iloci hormonu mskiego i w rezultacie

rozwija si niemowl pci eskiej. Tak jak szeciotygodniowy pd nie dawa si rozpozna jako mski lub eski, tak i tosamo pciowa jego mzgu zaczyna si ksztatowa dopiero po pewnym czasie. Jeeli pd jest genetycznie eski, podstawowy schemat mzgu nie ulega adnym zasadniczym zmianom. Mwic najoglniej, naturalny model mzgu jest, jak si wydaje, eski. U normalnych dziewczynek mzg rozwinie si w sposb naturalny wedug schematu kobiecego. Inaczej dzieje si chopcami. Tak jak wyksztacenie si mskoci zaleao od wystpowania hormonu mskiego, tak te potrzebne jest dziaanie o radykalnym charakterze, aby naturalnie esk struktur mzgu zmieni w schemat mski. Proces ten, w sensie dosownym zmieniajcy umys rozwijajcego si osobnika, jest rezultatem- tego samego zjawiska, ktre determinuje inne zmiany fizyczne - dziaania hormonw.

Wydawao si zawsze troch zagadkowe, e powstanie seksualnego wyposaenia nie narodzonego dziecka jest dla natury spraw a tak istotn. W kocu jego mechanizm reprodukcyjny nie bdzie spenia swojej roli jeszcze przez wiele lat. Wyjanienie zawiera si w stwierdzeniu, e wyksztacenie narzdw pciowych nie jest celem samym w sobie. Uformowane narzdy pciowe maj zadanie do wykonania. Produkuj one

hormony mskie, ktrych znaczenie jest przeomowe. Albowiem one z kolei maj do wykonania prac - nad nie uksztatowanym mzgiem. W momencie krytycznym, kiedy mzg zaczyna si formowa, pd pci mskiej poddany zostaje dziaaniu ogromnej dawki hormonu mskiego. Poziom tego hormonu jest w tym okresie czterokrotnie wyszy ni poziom, ktry osignie on przez cay okres niemowlcy i dziecicy. Gwatowny przybr hormonu mskiego wystpuje w obu przeomowych momentach rozwoju osobnika pci mskiej: w okresie dojrzewania, kiedy jego seksualno uaktywnia si, oraz sze tygodni po zapodnieniu, w momencie kiedy zaczyna si formowa jego mzg. Ale - tak samo jak w przypadku innych czci ciaa - nastpi mog zaburzenia rozwoju. Pd mski moe mie dostateczn ilo hormonw mskich do zapocztkowania rozwoju mskich narzdw pciowych. Te narzdy jednake mog nie by w stanie wytworzy dodatkowo takiej iloci hormonw mskich, ktra spowodowaaby uformowanie si mzgu wedug wzorca mskiego. Mzg takiego dziecka pozostaje kobiecy, a wic urodzi si ono z kobiecym mzgiem w mskim ciele. W taki sam sposb pd eski moe zosta poddany dziaaniu przypadkowej dawki hormonu mskiego (pniej zobaczymy, jak jest to moliwe) - i w efekcie przyj na wiat z mskim mzgiem w kobiecym ciele. Dziesi lat temu bya to tylko hipoteza badawcza. W tej chwili koncepcja ta jest - w mniejszym lub wikszym stopniu - zaakceptowana waciwie przez wszystkich neurofizjologw i specjalistw bada nad mzgiem. Ale wikszo laikw - to znaczy wikszo ludzi - nie zdaje sobie sprawy z tego podstawowego faktu naszej biologii. Jeeli mao kto z nas wie, e mzgi kobiet i mczyzn zbudowane s odmiennie, to nic dziwnego, e mamy trudno w uznaniu czy choby zrozumieniu rnic midzy nami. Jak wic naukowcy-detektywi odkryli t prawd, e mzg uzyskuje swoj pciow - msk lub esk form w onie matki? Wskazwki pochodziy z dwch rde: z bada nad dziemi, ktre z tych czy innych przyczyn otrzymay w okresie podowym nienormaln dawk hormonw, i z eksperymentw na zwierztach. Szczur ma wiele grzechw, ale odkupuje je jedn zalet - pod rnymi wzgldami jest idealnym materiaem do eksperymentw. Szczur ma, podobnie jak my, geny, hormony i centralny system nerwowy, ale ma take w zanadrzu specjaln sztuczk: jego mzg nie rozwija si, tak jak nasz, w onie matki. Mzg szczura osiga swj ostateczny ksztat dopiero po narodzeniu. Dlatego atwiej jest nam zobaczy, co si w nim dzieje, i odkry, dlaczego. Moemy obserwowa rozwj mzgu i wpywa na jego przebieg. Samiec szczura przychodzi na wiat z mzgiem mniej wicej tak samo nie uformowanym jak mzg siedmiotygodniowego podu ludzkiego. Jeli naukowcy go wykastruj, staje si pod wszelkimi wzgldami (z wyjtkiem prokreacji) szczurem-samic. W kadym razie z pewnoci myli, e ni jest. Kiedy taki bezpciowy szczur dorasta, jest duo mniej agresywny ni jego zwyczajni towarzysze-samce. Jest w oglnoci istot duo bardziej spoeczn, przynajmniej wedug szczurzych standardw. Czyci i lie inne szczury jak dobra matka. Im pniej szczur zosta wykastrowany, tym mniej wyranie kobiece jest jego zachowanie - poniewa im duej mzg poddany by wpywowi mskich hormonw, tym bardziej jego budowa bdzie odpowiadaa mskiemu wzorcowi. Kiedy minie pewien krytyczny moment w rozwoju mzgu, adne dodatkowe dawki hormonu mskiego nie spowoduj, e szczur odzyska sw msk tosamo. Pozbawiony narzdw pciowych w krytycznym dla rozwoju mzgu momencie, nie wyprodukowa hormonw mskich, ktre mogy byy spowodowa przyjcie przez mzg struktury mskiej. Jeeli wstrzykniemy takiemu szczurowi hormony eskie w wieku dorosym, jego zachowania seksualne staj si takie jak u samicy: w obecnoci samcw wygina on grzbiet w typowy dla samicy gryzoni, ulegy sposb. Jest to szczur-samiec, ale z mzgiem samicy. Eksperyment ten dziaa take w drug stron. Jeeli nowo narodzonej samicy szczura - ktrej mzg nie jest jeszcze uksztatowany wedug okrelonego pciowo schematu - podamy hormony mskie, jej komrki mzgowe wystawione zostan na dziaanie tego hormonu. Samica ta wyronie na szczura, ktry pod wpywem zastrzyku hormonw mskich zachowywa si bdzie jak samiec. Bdzie bardziej agresywna i bdzie prbowaa wspina si na szczury-samice. Jeeli natomiast takiemu szczurowi wstrzyknie si hormony eskie, nic si nie stanie. Powoli wyania si obraz decydujcego znaczenia wzajemnego wpywu hormonw i nie uksztatowanego jeszcze mzgu. Rozwijajcemu si mzgowi mskiemu niezbdne s mskie hormony, by mg on uformowa si wedug specyficznie mskiego wzorca - to znaczy uksztatowa taki ukad pocze nerwowych, ktry powodowa bdzie mskie zachowania. Ukad pocze nerwowych w mzgu pozostaje eski tylko wtedy, jeli w okresie rozwoju mzgu nie pojawiaj si hormony mskie. Normalnie rozwinity mzg eski jest wic odporny na pniejsze dawki hormonw mskich, a poddanie wpywowi hormonw

eskich normalnego mzgu mskiego nie powoduje zmiany zachowa. Skoro raz mzg uformowa si ju w struktur msk lub kobiec, interwencja hormonw przeciwnej pci nie ma ju na niego wpywu. Po odkryciu zwizkw midzy hormonami a zachowaniami naleao sprawdzi, czy uda si znale fizyczne rnice w strukturze mzgu. Miejscem, gdzie z oczywistych powodw szuka bdziemy rnic midzy mzgami obu pci, jest ta ich cz, ktra kontroluje zachowania seksualne: podwzgrze. Wykrycie rnic wymagao bada mikroskopowych - ale znaleziono je. Ukad komrek i struktura podwzgrza s u samic i samcw szczurw wyranie odmienne. 37 Naukowcy dojrzeli odmiennoci w strukturze sieci komrek nerwowych w mzgu samcw i samic. Wykryli rnice w dugoci niektrych pocze komrek nerwowych, odmienny schemat odgazie, odmienne trasy, ktrymi substancje chemiczne (hormony) docieraj do rozmaitych miejsc przeznaczenia w mzgu. U samca szczura, na przykad, wizki komrek nerwowych wystpuj w duo wikszym zagszczeniu, a niektre jdra komrek nerwowych w mzgu s nawet omiokrotnie wiksze ni u samicy. Zaciekawieni tym naukowcy chcieli sprawdzi, czy uda im si przeksztaci podwzgrze - najwaniejszy obszar mzgu gryzoni. Wiedzieli ju, e manipulacja hormonami w krytycznym okresie rozwoju zmienia zachowania mskie na eskie, a eskie na mskie. Teraz odkryli, e posugujc si w taki sam sposb hormonami, mog zmieni sam struktur mzgu. Jeeli pozbawi rozwijajcego si samca szczura hormonw mskich, jego podwzgrze rozwinie si wedug schematu eskiego. Jeeli samica szczura otrzyma dodatkowe hormony mskie, jej podwzgrze rozwinie si zgodnie z wzorcem mskim. 38 Dalsze badania ujawniy inne rnice midzy pciami w budowie mzgu. Kora mzgowa otacza jak upina obie pkule mzgowe. W niej wanie znajduj si gwne orodki kontrolne kierujce stosunkowo skomplikowanymi zachowaniami. Okazao si, e upina ta jest u samcw wymiernie grubsza ni u samic, ale tylko po prawej stronie. Natomiast po lewej stronie jest ona grubsza u samic. Take w tym przypadku podajc w krytycznym momencie hormony - mona ten ukad odwrci. 39 Hormony mskie zmieniaj sposb uoenia sieci pocze w mzgu. Jeeli hormony te wystpuj - schemat jej jest mski, a gdy ich brak - jest eski. Odkryto wic i eksperymentalnie wykazano istnienie bezporedniego zwizku - albo przynajmniej zalenoci - midzy zachowaniem, hormonami i struktur mzgu. Wyrazisty przykad tego procesu znajdujemy u innych reprezentantw krlestwa zwierzt. U pewnych gatunkw ptakw piewajcych samce piewaj, natomiast samice nie. Mona wykaza, e zdolno do piewu zaley od wystpowania lub braku hormonu mskiego. Samice ziby i kanarka mona skoni do piewu, wstrzykujc im hormon mski, testosteron. Take w tym przypadku pod mikroskopem widoczne s rnice w ukadzie komrek mzgowych. W mzgach samic brak niektrych neuronw - tych wanie pocze midzy komrkami, ktre decyduj o zdolnoci do piewu. Jednake poddany dziaaniu hormonu mskiego mzg samiczki ziby uzyskuje potrzebne neurony, a z nimi dar piewu. 40 Wedug psychologa kanadyjskiego Sandry Witleson, ktrej zawdziczamy najnowsze odkrycia w zakresie bada nad rnicami midzy pciami, mzg jest narzdem pciowym. 41 Istnieje precyzyjniejszy dowd siy hormonw w okrelaniu pci mzgu i zachowania zwierzt. Dowiadczenia pokazay, jak mona wpywa na okrelone zachowania zwierzcia, manipulujc hormonami na rozmaitych etapach rozwoju mzgu jeszcze w okresie podowym. Dobrze nadaj si do tych dowiadcze mapy rezusy, poniewa ich system nerwowy podobny jest do ludzkiego. Samice rezusw maj dwudziestoomiodniowy cykl menstruacyjny, jak kobiety. Nie trzeba by badaczem map, by rozpozna samce w stadzie rezusw. S one brutalniejsze i silniejsze, czciej ni samice inicjuj zabaw i demonstruj wyranie samcze zachowania seksualne; wspinaj si na inne mapy w tym samym wieku (zarwno na samce, jak i na samice), wspinaj si take na swoje matki czciej, ni robi to samice rezusw. Naukowcy mog obecnie zasadniczo zmieni i na nowo zdeterminowa zachowanie map wstrzykujc
37

Zob. R. W. Goy, B. S. McEwen (patrz: Bibliografia oglna), 102-115; B. S. McEwen, 1981 i 1987; G. Raisman, P. M. Field, 1971 i 1973. 38 Zob. G. Drner; R. W. Goy, B. S. McEwen (patrz: Bibliografia oglna), 102-115; R. A. Grski; B. S. McEwen; G. Raisman, P. M. Field. 39 Zob. M. Hines; S. J. C. Gaulin i in. 40 Zob. R. W. Goy, B. S. McEwen, 102-115. 41 Zob. S. Witleson.

ciarnym matkom hormon mski w okresie, kiedy - podobnie jak u ludzi - ustala si struktura mzgu ich potomstwa.42 Ich eskie potomstwo bdzie si w rezultacie zachowywa w gwatowny, mski sposb. Co ciekawe, aplikujc zastrzyki w rnych fazach ciy naukowcy mog spowodowa okrelone mskie zachowania: mog spowodowa, e samice bd si wspina na inne mapy ze swojej grupy wiekowej, ale nie na swoje matki; mog te wyprodukowa samice agresywniejsze w zabawie, ale nie wspinajce si na swoich rwienikw. Innymi sowy, wdrukowywanie mskich zachowa nie dokonuje si gwatownie i jednorazowo. Dzieje si to stopniowo, a hormon powoduje rne zachowania zmieniajc ukad pocze w poszczeglnych obszarach mzgu, kawaek po kawaku, funkcja po funkcji. Mzg zwierzcia bombardowany w trakcie rozwoju dodatkowymi hormonami zmienia swoj struktur, a zmiana struktury oznacza zmian zachowania. Co z tego dla nas wynika? Mzgi samcw i samic ssakw, od gryzoni do naczelnych, w ktrych wykryto hormonalnie kontrolowane rnice poziomu rozmaitych neurohormonw, pocze nerwowych, a take masy komrek i ich jder w mzgu, stanowi silny argument za tym, e podobny dymorfizm pciowy struktury i funkcji istnieje take w mzgach ludzkich. 43 Naukowa ostrono powoduje, e wikszo badaczy powstrzymuje si przed wyciganiem wnioskw na temat ludzi na podstawie wiedzy o innych zwierztach. W kocu jednak wiele naszych zachowa jest take udziaem pozostaych stworze i wiele jest takich odmiennoci midzy zajciami chopcw i dziewczt, ktre znajduj analogie u innych gatunkw. Nie tylko mode samce szczura bawi si bardziej agresywnie, nie tylko mode samice map lubi spdza czas na zajmowaniu si modymi. I odwrotnie, nie tylko mczyni lepiej czytaj map ni kobiety: samce szczura lepiej daj sobie rad ze znalezieniem wyjcia z labiryntu ni samice. 44 We wczesnym okresie naukowego zainteresowania pci powszechnie przyjmowano, e biologia ma stosunkowo niewielki wpyw na nasze zachowania i postawy. Zakadano, e - jeeli chodzi o nasz umysowo - rodzimy si neutralni pciowo, e nasze umysy s czyst kart, na ktrej rodzice, nauczyciele, oczekiwania spoeczestwa wobec nas wypisz determinujce nas przesanie. Oczywicie, w przypadku wikszoci z nas umys, ciao i spoeczne oczekiwania wobec naszego zachowania s tak cile ze sob powizane, e trudno je od siebie oddzieli. Ale dzisiaj znamy ju setki przykadw, ukazujcych, e same uwarunkowania spoeczne nie s w stanie zdeterminowa modelu umysowoci waciwego naszej pci. Wiele z tych przypadkw dotyczy takich zakce w naturze, ktrych rezultatem jest uwizienie kobiecego mzgu w mskim ciele lub mskiego mzgu w ciele kobiety.

Przypadek Jane Jane jest szczliw matk, matk trojga dzieci. Kiedy si urodzia, lekarze byli zaniepokojeni. Jako niemowl miaa niedorozwinite, nie do koca uformowane narzdy pciowe - nie cakiem mskie, nie cakiem eskie. Sprawa bya na tyle niejasna, e przeprowadzono test genetyczny. Jane miaa chromosomy XX, a wic bya pci eskiej. Przeprowadzono niewielki zabieg chirurgiczny i wychowywano Jane jak typow dziewczynk. Ale Jane nie bya typowa. Bya w widoczny sposb brutalniejsza i gwatowniejsza w zabawie. Bya osob bardzo aktywn fizycznie, chtnie spdzaa czas na wolnym powietrzu. Staraa si take za wszelk cen mie za towarzyszy zabawy chopcw. Nie bawia si lalkami, przedkadajc nad nie ciaiwki, samochodziki i klocki swego brata. W szkole miaa pocztkowo trudnoci w czytaniu i pisaniu. Miaa take kopoty, poniewa rozpoczynaa bjki. Jako nastolatka nie zgodzia si by druhn na lubie swojej kuzynki. Pniej nie przejawiaa adnego zainteresowania maymi dziemi. Jedyna spord swoich koleanek odmawiaa, kiedy proszono j o zajcie si dzieckiem. W ogle nie interesowaa si kobiecymi strojami.
42 43

Zob. R. W. Goy, B. S. McEwen, 44-54; C. H. Phonenix. Zob. R. A. Grski, 1984. 44 Zob. R. W. Goy, B. S. McEwen, 31-32; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 79-80.

Kiedy wysza za m, miaa pozbawiony romantyzmu, praktyczny pogld na maestwo. Ma okrela jako swojego najlepszego przyjaciela. Po urodzeniu dzieci w rwnym stopniu powicaa si rodzinie co karierze zawodowej. Jej hobby to biegi na orientacj, sport terenowy, w ktrym sukces zaley od siy, wytrzymaoci i od dobrego wyczucia kierunku. Jej modsza siostra jest do niej w ogle niepodobna, chocia obie zostay wychowane w identycznych warunkach.45 C wic sprawio, e Jane jest taka wanie? Analizujc kopoty Jane z okresu niemowlcego, lekarze wykryli pewn nieprawidowo dziaania gruczou nadnercza. Ten tak zwany zesp nadnerczowo-pciowy powodowa w okresie rozwoju podowego wydzielanie substancji blisko spokrewnionej z hormonem mskim. Schorzenie to czsto powoduje wyksztacenie si niedorozwinitych zewntrznych mskich narzdw pciowych z rwnoczesnym uformowaniem normalnego wewntrznego eskiego aparatu rozrodczego. Zbdnych mskich czci pozby si mona chirurgicznie, ale procesw, ktre zaszy w mzgu, odwrci si nie da. Rozwijajcy si mzg Jane zosta w onie matki poddany wpywowi mskich substancji chemicznych. W rezultacie mzg jej otrzyma instrukcj rozwoju wedug mskiego schematu. Jane miaa mski mzg w kobiecym ciele. Nie przeszkodzio jej to by kobiet i mie dzieci. Ale przeszkodzio w tym, by moga zachowywa si cakowicie jak kobieta, a take w znacznym stopniu odczuwa jak kobieta. Czasami takie niedomaganie nadnerczy powoduje wydzielanie tak duej iloci hormonu podobnego do hormonu mskiego, e genetycznie eskie (XX) niemowl rodzi si z narzdami pciowymi chopca. Oczywicie, dzieci takie wychowywane s jako chopcy. Dopiero w okresie dojrzewania, kiedy chopiec nie przeobraa si w mczyzn, zasiga si rady lekarza i testy laboratoryjne wykazuj, e on jest genetycznie pci eskiej. Rodzice zazwyczaj opowiadaj si za leczeniem polegajcym na podaniu dodatkowych dawek hormonu mskiego - i chopiec staje si mczyzn. Moe si oeni, ale dzieci mie nie bdzie; bdc genetycznie kobiet nie produkuje oczywicie spermy, a wic nie moe by ojcem. W swoim przekonaniu, niezalenie od tego, co narzuca mu kod genetyczny, zawsze by mczyzn. Nienormalnie wysoki poziom hormonu mskiego, ktry zmieni przysz dziewczynk w dziecko dajce si zidentyfikowa pciowo jako chopiec, wpyn nie tylko na wytworzenie genitaliw; nada take mzgowi podu mski ksztat. Mzgi tych dzieci zostay uksztatowane w onie matki jako mskie wskutek poddania ich dziaaniu nadmiernej dawki zmieniajcych umysowo hormonw mskich. wiadectwa wskazuj, e ksztatowanie mzgu zgodnie z pci nastpuje stopniowo: im wiksza ilo hormonu mskiego oddziaa na pd, w tym wikszym stopniu czowiek dorosy bdzie zachowywa si jak mczyzna. Im mniejsza ilo hormonu mskiego, tym bardziej kobiece zachowanie dorosego Dalsze tego dowody stanowi przypadki kobiet, ktrym brak jednego z dwch eskich chromosomw pciowych. Ich charakterystyka genetyczna to XO, a schorzenie znane jest pod nazw zespou Turnera. Kobiety te zachowuj si przesadnie po kobiecemu. Jajniki normalnego podu pci eskiej produkuj malekie iloci hormonu mskiego. Pd z zespoem Turnera nie ma jajnikw, a wic nie dostarcza mzgowi nawet minimalnej iloci tego hormonu. Mzg uzyskuje cakowicie kobiec form.

Przypadek Caroline Caroline cierpi na zesp Turnera. Jak wikszo dzieci z tym schorzeniem, jako dziecko zachowywaa si przesadnie po kobiecemu. Bawia si wycznie lalkami, niczym wicej. Jako nastolatka uwielbiaa naladowa swoj matk i zajmowa si gospodarstwem domowym. Zawsze pierwsza zgaszaa si na ochotnika do opieki nad dziemi. W miar dorastania jej zainteresowanie strojami, makijaem i wasnym wygldem nabrao charakteru obsesji. Bya niezwykle romantyczna, marzya o maestwie i o posiadaniu dzieci - co, niestety, byo w jej przypadku niemoliwe. Pod wzgldem intelektualnym w jzykowych testach IQ osigaa wyniki przecitne dla swojej pci, natomiast w matematyce i testach na wyobrani przestrzenn osigaa wyniki duo gorsze ni inne dziewczynki. Miaa bardzo sabe wyczucie kierunku. Zapamitanie drogi do szkoy i z powrotem zajo jej wiele czasu.46

45

Przypadek Jane jest oparty na: A. A. Ehrhardt; A. A. Ehrhardt, S. Baker; A. A. Ehrhardt, H. F. L. Meyer-Bahlburg; C. Hutt; A. G. Kaplan; J. M. Reinisch; J. M. Reinisch, S. A. Saunders. 46 Przypadek Caroline jest oparty na: C. Hutt; Reske-Neilsen; J. M. Reinisch; i. Rovet, C. Netley.

Zakcenia hormonalne spowodoway u Caroline nadmiernie kobiece uksztatowanie umysu, co z kolei nasilio kobieco jej zachowania, a take okrelio sabe i mocne strony jej umysu. Dalszych dowodw ogromnego wpywu hormonw na nasze zachowanie dostarczaj badania nad skutkami przyjmowania hormonw syntetycznych. Stosowano je - tak mskie, jak i eskie - rutynowo w latach pidziesitych i szedziesitych w leczeniu nieprawidowych ci. Wyniki tych bada stanowi najbliszy odpowiednik opisanych wczeniej eksperymentw na zwierztach. 47 U niektrych chorych na cukrzyc kobiet dochodzio do wielokrotnych poronie. Lekarze wiedzieli, e spowodowane jest to niskim poziomem naturalnego eskiego hormonu, co jest skutkiem ubocznym cukrzycy. Podawali im wic w czasie ciy syntetyczny hormon eski dietylostilbestrol. Leczenie skutecznie przeciwdziaao poronieniom, ale czas pokaza, e spowodowao ono inne komplikacje. Dodatkowe hormony zmieniy mzg, a co za tym idzie - zachowanie, dzieci pci mskiej urodzonych przez te kobiety.

Przypadek Jima Jim naley do grupy szesnastolatkw poddanych badaniom z tego wzgldu, e ich matki bray dodatkowe dawki hormonw eskich w czasie ciy. Jak wikszo dzieci z tej grupy, Jim jest niemiay, pozbawiony pewnoci siebie i ma stosunkowo mae poczucie wasnej wartoci. We wasnej ocenie pod wzgldem popularnoci, wpywu na innych, osigni sportowych i sprawnoci fizycznej lokuje si w swojej klasie wrd najsabszych 25%. Nie mia jeszcze adnych dowiadcze heteroseksualnych (cho mia ju ho-moseksualne). W zdarzajcych mu si czasem fantazjach masturbacyjnych wystpuj nagie, pozbawione twarzy dziewczta, z ktrymi nigdy nie wchodzi w kontakt fizyczny. W trakcie badania matka Jima spontanicznie przeprowadzia porwnanie midzy nim a swoim starszym synem Larrym. Bdc w ciy z Larrym nie poddawaa si leczeniu hormonalnemu. Zauwaya, e jej modszy syn jest wyjtkowo niewysportowany, uwaany jest przez innych chopcw za maminsynka, zaatakowany nigdy si nie broni, nigdy te nie wykazywa - jak jego starszy brat - zainteresowania dla urzdze elektronicznych i zestaww laboratoryjnych. Dzieci zostay wychowane w tej samej rodzinie, w sytuacjach kulturowo identycznych.48 Stan Jima spowodowany zosta dodatkowymi dawkami hormonu eskiego, ktre doprowadziy do feminizacji jego mzgu w trakcie rozwoju. Naukowcy s obecnie przekonani, e umiej ten proces wyjani. Hormony eskie powstrzymuj dziaanie hormonu mskiego albo nawet mu przeciwdziaaj. Jim mia dostatecznie duo hormonu mskiego, aby wyksztaci mskie narzdy pciowe, ale dodatkowe iloci hormonu eskiego zapobiegy uformowaniu si mzgu wedug mskiego wzorca. Kobietom w ciy cierpicym na toksemi podawano natomiast hormon mski. Leczenie agodzio cierpienia spowodowane t chorob, ale teraz wiadomo ju, e oddziaao ono na urodzone przez te kobiety dzieci - tym razem pci eskiej. W konsekwencji zachowanie tych dziewczynek podobne byo do zachowania Jane, u ktrej dysfunkcja jej wasnych nerek spowodowaa wytwarzanie zwikszonej iloci hormonu mskiego. Podobnie jak Jane, wykazyway one niewielkie zainteresowanie typowo kobiecymi zajciami. Dr June Reinisch, psycholog, obecnie dyrektor Instytutu Kinseya w Ohio, opisuje, jak wpywaj na nas hormony. Twierdzi ona, e wszyscy zostalimy okreleni przez nasz prenatalny rozwj chemiczny. Dr Reinisch wyjania, jak rodzaj hormonu, jego dawka i synchronizacja w czasie decyduje o naturze dziewczt urwisw oraz chopcw wykazujcych niezwyke zainteresowanie strojami, lalkami i dziemi, dziewczt osigajcych1 w matematyce wyniki lepsze ni przecitna dla ich pci czy chopcw, ktrzy s moe mniej agresywni, mniej pewni siebie, mniej wysportowani, ale chtniej ni ich rwienicy wsppracuj w grupie i podporzdkowuj jej woli swj indywidualizm. 49 Wszystko to ma niepokojce implikacje: jeeli hormony rzeczywicie maj tak ogromne znaczenie, musimy
47

Zob. J. M. Reinisch; J. M. Reinisch, S. A. Saunders; B. H. Shapiro i in.; T. M. Siler-Kohodr; S. A. Saunders, J. M. Reinisch; I. D. Yalom i in. 48 Przypadek Jima jest oparty na: J. M. Reinisch; J. M. Reinisch, S. A. Saunders; S. A. Saunders, J. M. Reinisch; I. D. Yalom i in. 49 Zob. J. M. Reinisch; J. M. Reinisch, S. A. Saunders; S. A. Saunders, J. M. Reinisch.

postawi sobie pytanie, co uczynilimy mzgom naszych nie narodzonych dzieci, co czynimy obecnie i co moemy uczyni w przyszoci? Stoimy dzi przed niebezpieczestwem prenatalnej kontroli umysu, przed moliwoci inynierii spoecznej posugujcej si hormonami, ktre zmieni mog to, jak si zachowujemy, jak mylimy, jacy jestemy. Jeeli rzeczywicie jestemy niezadowoleni z tego, e mczyni i kobiety s rni, jeeli naprawd chcemy spoeczestwa, w ktrym znikn role tradycyjnie zwizane z pci, to niewtpliwie istnieje rozwizanie atwiejsze i skuteczniejsze ni uczenie chopcw haftu, a dziewczynek lusarstwa. Mona to zrobi za pomoc strzykawki. Ale ma to take implikacje bardziej bezporednie. Akceptacja pogldu, e odmiennoci midzy pciami w tak wielkiej mierze s produktem naszej biologii, to tyle co podoenie bomby pod sytuacj radosnego spoecznego konsensu. Konsensu zakadajcego, e jestemy tacy, jakimi chce nas widzie spoeczestwo, i e moemy si zmieni, zmieniajc oczekiwania spoeczne wobec naszych, do tej pory zestereotypizowanych, rl. Zwolenniczki ruchu wyzwolenia kobiet - a take pomijana czsto grupa mczyzn palcych si do podjcia przewidzianej dla nich przez feministki roli - wierzyy, e moemy w znacznej mierze przej kontrol nad wasnym losem i kierowa nim jak chcemy, niezalenie od naszej pci. Wolna wola istnie moe tak u kobiet, jak i u mczyzn - ale czy wola wystarczy, by uwolni nas od tego, jak jestemy skonstruowani? Moemy zawsze zmieni kierunek swego ycia, ale nie moemy zmieni naszej biologii. Nic ju nie potwierdza podejrze, e to raczej wychowanie i kultura, a nie biologia, determinuj tosamo pciow umysu. Gwodziem do trumny tej teorii spoecznej s badania nad chopcami, ktrzy w wyniku niedoboru chemicznego rodz si z narzdami pciowymi wygldajcymi jak eskie i s wychowywani jak dziewczynki.

Przypadek Juana, nie Juanita Juan naley do grupy przypadkw, z ktrych wikszo odkryto na Nowej Gwinei i w Republice Dominikaskiej. W momencie narodzin jego moszna wygldaa jak eskie wargi sromowe, jego niemowlcy czonek by wsunity do rodka i przypomina echtaczk, a jdra byy niewidoczne, ukryte w podbrzuszu. Uznano, e urodzia si dziewczynka i dziecko zostao wychowane zgodnie z wyranie okrelon - w prymitywnej spoecznoci wiejskiej - dla tej pci rol. W okresie dojrzewania rodzice Juanity przeyli szok - przeya go te ich crka. Gos jej zmnia, jdra nagle wysuny si z jamy brzusznej i opuciy, a czonek gwatownie urs. Stao si jasne, e Juanita nie jest dziewczynk. 50 Co ciekawe, mimo e wychowany jak dziewczynka (a zgodnie ze starymi teoriami behawioralnymi tosamo pciowa ustala si trwale w wieku lat czterech), Juanita/Juan i niemal wszystkie dzieci, ktre przeksztaciy si z dziewczynek w chopcw, wyznay, e ju w wieku lat dwunastu zaczy niepokoi si swoj tosamoci pciow. Z pocztkiem dojrzewania podejrzenie przeszo w pewno: po prostu nie czuli jak dziewczynki. Zmienili stroje i zakochali si w dziewcztach. Otoczenie nie udzielao im wskazwek, co to znaczy czu jak chopiec, a surowe tabu spoeczne wizio ich w przypisanej im tosamoci pciowej - ale gboko w rodku wiedzieli, e nie s dziewcztami. I mieli racj. Teraz ju wiemy, e jest wiele rnych hormonw mskich odpowiedzialnych za determinacj poszczeglnych mskich cech podu. U dzieci tych okrelony hormon powodujcy opuszczenie si mskich narzdw pciowych wystpuje w tak maych ilociach, e penis i jdra pozostaj wewntrz do okresu dojrzewania. Wtedy hormon ten osiga koncentracj dostateczn, by spowodowa uzewntrznienie si narzdw pciowych. Ale hormony mskie, decydujce o pciowym uksztatowaniu mzgu w okresie podowym, byy cay czas obecne, i to w steniu dostatecznym, aby uformowa mzg zgodnie z mskim wzorcem. Mzgi tych dzieci byy wic typu mskiego. Kiedy w okresie dojrzewania nastpi gwatowny przybr hormonw, ktre nastpnie weszy w kontakt z reagujcym po msku umysem, okazao si, e mzgi tych dzieci zawsze wiedziay, e nale do istot mskich. Byy tylko uwizione w puapce ciaa, ktre spoeczestwo uznawao za kobiece. Biologia pokonaa warunkowanie spoeczne. Jak wic wida, mski albo eski charakter mzgu nie zaley od genw. Przekonalimy si bowiem, e
50

Przypadek Juana, ne Juanita, jest oparty na: I. Berg i in.; J. Imperato-McGinley i in.

osobnik genetycznie mski moe mie umys kobiecy i vice versa. Pciowa charakterystyka mzgu zaley natomiast od hormonw wytwarzanych przez nasze rozwijajce si ciao lub otaczajcych nas w onie matki. Najwiksze znaczenie ma to, w jakim stopniu nasz embrionalny mzg poddany zostaje dziaaniu hormonu mskiego. Im mniejsza ilo tego hormonu, tym bardziej zachowany zostanie naturalny, kobiecy charakter umysu. Mwic cile, zaley to od stenia hormonw, ich synchronizacji w czasie i od tego, czy s to waciwe hormony. Forma dla mzgu odlana zostaje in utero; tam decyduje si ksztat umysu, a nasze ciaa - i oczekiwania spoeczestwa - s zaledwie uzupenieniem tego podstawowego faktu biologicznego. Naukowcy doszli do wniosku, e u czowieka i innych zwierzt przeomowe stadium rozwoju mzgu wspwystpuje z przeomowymi fazami wzrostu komrek nerwowych, na ktre wpyw ma hormon mski. Jeden z nich tak podsumowa ten proces: Wpyw hormonu w tym krytycznym stadium jest wany dla zrnicowania pciowego, poniewa komrki mzgu uzyskuj struktur [...] bardzo odporn na zmiany po urodzeniu. To wanie wpyw dziaania hormonw na organizacj pocze nerwowych skoni neurofizjologw do mwienia o mskim i kobiecym mzgu w chwili narodzin. 51 Jeli przyczyn naszych zachowa, skonnoci umysu i pogldw naley szuka przede wszystkim w hormonach, to czy mog one decydowa take o naszych skonnociach seksualnych? Odpowied brzmi - tak, ale przyczyny s tak fascynujce, e temat ten zasuguje na osobny rozdzia. Na razie wystarczy zauway, e tak jak niektre leki brane w czasie ciy mog zakci kierunek rozwoju mzgu u podu, tak zakcenia chemiczne w okresie podowym mog zmieni skonnoci seksualne czowieka dojrzaego. Wiemy, jak spowodowa homoseksualizm u szczurw i map. Niektrzy naukowcy twierdz, e wiemy, jak zapobiega homoseksualizmowi u ludzi - przed urodzeniem. Ukad pocze w mzgu ma jednak wpyw na co wicej ni nasze skonnoci seksualne. Decyduje o odmiennoci naszych postaw, preferencji, reakcji, uczu dla siebie samych i dla innych... o setkach rnic dostrzeganych na przestrzeni wiekw przez poetw, pisarzy, a take przez zwyke kobiety i zwykych mczyzn pogronych w bogiej niewiadomoci ich naukowych podstaw. Wyjania nawet, jak i dlaczego odmiennie mylimy. Aby to zrozumie, musimy gbiej zbada rnice w mechanizmach funkcjonowania mzgw mskich i kobiecych.

3. PE W MZGU
Tym, jacy jestemy, jak si zachowujemy, jak mylimy i czujemy, nie kieruje serce, lecz mzg. Natomiast na mzg, jego struktur i funkcjonowanie, wpyw maj hormony. Skoro zarwno struktura mzgu, jak i hormony s u mczyzn i kobiet rne, to nie powinno nas zaskakiwa, e mczyni i kobiety zachowuj si odmiennie. Zrozumienie dokadnych relacji midzy struktur mzgu, hormonami i zachowaniami pozwoli nam zbliy si do rozwizania niektrych z najbardziej fascynujcych zagadek ludzkoci. Stoimy dzisiaj u progu tego odkrycia. Pierwszy krok stanowio ustalenie, e wpyw hormonw na mzg jest dwustopniowy. Podczas rozwoju mzgu w onie matki hormony kontroluj powstawanie schematu sieci neuronw. Pniej, w okresie dojrzewania, hormony ponownie odwiedz mzg, aby uruchomi sie, ktr wczeniej stworzyy. Ich dziaanie przypomina proces fotografowania: w onie matki produkowany jest negatyw, ktry zostaje wywoany dopiero w momencie powrotu tych chemicznych nonikw informacji w okresie dojrzewania. Rnice w zachowaniach ludzi uzalenione s od interakcji midzy hormonami a mzgiem. W nastpnej fazie bada naleao wykry, czy rnice w zachowaniach kobiet i mczyzn odpowiadaj rnicom w strukturach ich mzgw. Pozwolioby to ustali niepodwaalne zwizki midzy hormonami, mzgiem i zachowaniem. Nie byo to zadanie atwe. Nawet nasza obecna wiedza na temat mzgu - najbardziej wyrafinowanego z naszych narzdw - jest pod wieloma wzgldami zaledwie elementarna. Funkcje mzgu zlokalizowane s w okrytej czaszk, ptorakilogramowej bryle tkanek o przygnbiajcym wygldzie ogromnego marynowanego orzecha woskiego. Mzgi kobiet s nieco mniejsze ni mzgi mczyzn, ale wydaje si, e nie ma to adnego znaczenia. Wysze procesy mylowe mzgu - te wanie, ktre odrniaj nas od innych zwierzt 51

Zob. A. S. Rossi.

ulokowane s w korze mzgowej, szarej upinie parocentymetrowej gruboci, okrywajcej obie poowy mzgu. W rnych epokach przyrwnywano mzg do rnych rzeczy. W wieku dziewitnastym porwnywano go z jednym z nowomodnych wwczas mechanicznych krosien, dzi natomiast nieuniknione jest mylenie o mzgu w kategoriach komputera. Kady nowy model mzgu przynosi now hipotez, ktra nastpnie zostaje odrzucona. Ale powoli, twierdzenie za twierdzeniem, polemika za polemik, wyania si zaakceptowany, sprawdzony przez czas zesp wnioskw, ktry moe nam posuy za podstaw zrozumienia zasad funkcjonowania mzgu. Zanim przyjrzymy si odmiennoci midzy mzgiem mskim i kobiecym, powinnimy zapozna si z ogln struktur mzgu czowieka, aby potem przyjrze si rnicom midzy cile okrelonymi jego obszarami u obu pci. Pierwsze wskazwki co do tego, jak pracuje mzg, pochodz z bada nad zachowaniami ludzi, u ktrych zosta on uszkodzony. Stwierdzono, e poszczeglne obszary mzgu kontroluj okrelone funkcje. Obecnie wiadomo ju, e lewa strona mzgu odpowiada przede wszystkim za sprawnoci werbalne i za szczegowe, uporzdkowane przetwarzanie informacji. A wic mwienie, pisanie i czytanie s w znacznym stopniu pod kontrol lewej pkuli mzgowej. Uszkodzenia lewej pkuli powoduj wszelkiego rodzaju problemy jzykowe. Lewa strona kontroluje take logiczne, uporzdkowane procesy mylowe. Prawa pkula to centrum informacji wizualnych i relacji przestrzennych. Osoba z uszkodzon praw pkul czsto traci poczucie kierunku, czasem nawet tak dalece, e gubi si we wasnym domu. Strona prawa jest take odpowiedzialna za odbir oglnego obrazu, to znaczy podstawowych ksztatw i wzorw. Kontroluje ona abstrakcyjne procesy mylowe i niektre z naszych reakcji emocjonalnych. Prawa pkula mzgu kontroluje lew stron ciaa, a lewa pkula - praw. Uszkodzenie lewej strony mzgu moe spowodowa parali prawej strony ciaa. W dodatku to, co widzimy lewym okiem, przetwarzane jest w prawej pkuli mzgowej, a obraz z prawego oka - w lewej. ODKRYCIE RNICY MIDZY MZGAMI Wczesna wiedza o tym, ktre obszary mzgu kontroluj jakie funkcje, pochodzia najczciej z dowiadcze pola bitwy. Jedna z ujemnych stron tej metodologii, z naukowego punktu widzenia, wynika z faktu, e wojna to niemal wycznie mskie zajcie, tak wic danych o kobietach byo niewiele. Jak w wielu innych przypadkach, przyjto wygodne zaoenie, e co jest prawd w odniesieniu do mzgu mskiego, stosuje si take do mzgu kobiecego. Odrbne badania nad mzgiem kobiecym przeprowadzono stosunkowo niedawno. Ale w tej chwili jest ju jasne, e istniej zasadnicze rnice midzy mzgami obu pci. Pierwsze wskazwki, e tak jest, pojawiy si blisko trzydzieci lat temu. W orodku badawczym Bethesda w stanie Maryland psycholog Herbert Landsell odkry, e uszkodzenie tych samych obszarw mzgu powoduje u kobiet i mczyzn odmienne skutki. Podda on badaniom grup epileptykw, ktrym usunito wczeniej cz mzgu - fragment prawej pkuli odpowiedzialny za ksztat rzeczy i przynalen im przestrze. Mczyni z uszkodzeniami prawej pkuli le sobie radzili z testami dotyczcymi orientacji przestrzennej. Natomiast u kobiet o podobnych uszkodzeniach mzgu te same umiejtnoci ograniczone zostay w nikym stopniu. Mczyni, w przeciwiestwie do kobiet, stracili wszelk zdolno do wykonywania zada przestrzennych w testach IQ. Landsell zaj si nastpnie lew pkul, w ktrej zlokalizowane s zdolnoci jzykowe. Take w tym przypadku mczyni z uszkodzeniami lewej strony mzgu postradali wiele ze swoich jzykowych umiejtnoci. Natomiast kobiety z uszkodzeniem tego samego obszaru mzgu zachoway je niemal w caoci. Okazao si, e prawdopodobiestwo wystpowania trudnoci jzykowych jest trzykrotnie wiksze u mczyzn ni u kobiet - mimo e wszyscy doznali uszkodzenia dokadnie tego samego obszaru w mzgu. 52 Doprowadzio to Landsella do wniosku, teraz ju powszechnie akceptowanego, e u kobiet zdolnoci jzykowe i przestrzenne kontrolowane s przez orodki w obu czciach mzgu, natomiast u mczyzn kada z funkcji ma jedn okrelon lokalizacj - w prawej pkuli umiejtnoci przestrzenne, a w lewej jzykowe. Wiele pniejszych bada potwierdzio te pierwsze odkrycia.53
52 53

Zob. J. Durden-Smith (patrz: Bibliografia oglna), 54; J. McGlone. Zob. S. Butler; P. Flor-Henry; R. A. Harshman i in.; M. Hines; J. Inglis, J. S. Lawson; D. Kimura, R. Harshman; D. Kimura; J. McGlone; D. M. Tucker; S. Witleson.

U kobiet podzia funkcji midzy lew i praw pkul mzgow jest mniej wyranie okrelony. Zarwno lewa, jak i prawa pkula kobiecego mzgu bierze udzia w czynnociach werbalnych i wizualnych. Mzgi mczyzn s bardziej wyspecjalizowane.

Lewa pkula mzgu mczyzny jest niemal wycznie przeznaczona do kontroli funkcji werbalnych, natomiast prawa - funkcji wizualnych. Mczyni, pracujc na przykad nad problemem abstrakcyjnym, uywaj raczej prawej pkuli mzgowej, podczas gdy kobiety uywaj obydwu. Mierzono eksperymentalnie aktywno elektryczn w mzgach dziewczt i chopcw zajtych rozwaaniem w wyobrani, jakie trjwymiarowe formy mona wykona z paskiego arkusza papieru. U chopcw stale bya pobudzana prawa pkula. U dziewczt aktywno elektryczna wystpowaa w obu pkulach mzgu. Chopcy dawali sobie take lepiej rad, jeli zadanie pokazano wycznie ich lewemu oku - ktre przekazuje je wprost do odpowiednio wyspecjalizowanej prawej pkuli. U dziewczt wydawao si nie mie znaczenia, ktre oko - a wic i ktra pkula - zajmowao si zadaniem. 54 Mczyni z uszkodzeniem prawej pkuli, u ktrych badano zdolno do formuowania ocen artystycznych - a wic wymagajcych umiejtnoci wizualno-przestrzennych - mieli powane trudnoci z wykonaniem zadania. Kobiety z identycznym
54

Zob. D. M. Tucker.

uszkodzeniem daway sobie z tym rad lepiej. 55

Nastpny element amigwki stanowia obserwacja, e im bardziej mzg zbliony jest do wzorca kobiecego, tym bardziej rozproszone s jego funkcje. Dowody na to przyniosy badania nad kobietami z zespoem Turnera (mowa tu o opisanych poprzednio dziewczynkach odznaczajcych si przesadnie kobiecym zachowaniem). Badania wykazay, e struktura mzgw tych kobiet jest skrajnie kobieca. Funkcje wizualne i werbalne s u nich jeszcze bardziej rozproszone po obu pkulach ni u zdrowych kobiet. 56
55 4 56

Zob. L. J. Harris, 1978; J. McGlone, 1980. Zob. H. W. Gordon; M. Hines

Stwierdzono take, e mczyni, o ktrych wiadomo, e w onie matki otrzymali mniejsz ni przecitnie ilo hormonu mskiego, odznaczaj si kobiecym schematem rozmieszczenia funkcji w mzgu. 57 Nowe badania wykazay bardziej zoony charakter rnic w budowie mzgu u obu pci. Odkryto, e take lewa pkula mzgowa jest odmiennie zorganizowana u kobiet i u mczyzn. Profesor Doreen Kimura 58, psycholog z Kanady, odkrya (a potwierdzili to pniej inni naukowcy 59), e funkcje mzgu odnoszce si do mechanizmw jzykowych, takich jak gramatyka, ortografia czy fonetyka, zorganizowane s u kobiet i mczyzn odmiennie. U mczyzn funkcje te umieszczone s z przodu i z tyu lewej pkuli mzgowej. U kobiet s one bardziej skupione i koncentruj si z przodu lewej pkuli. Stwierdzono te, e takie rnice w ukadzie midzy przecitnym mzgiem mskim a przecitnym mzgiem kobiecym maj bezporedni wpyw na odmiennoci w sposobach mylenia kobiet i mczyzn. Charakter zwizku midzy rnicami w strukturach mzgu a rnicami, jakie wykrywa si w zachowaniach i uzdolnieniach obu pci, stanowi przedmiot gorcych dyskusji wrd naukowcw. Rozmowy z najwybitniejszymi specjalistami pozwoliy nam nastpujco sformuowa ich obecn hipotez robocz. Sprawno w okrelonej dziedzinie wydaje si zalee od tego, w jakim stopniu odpowiedni obszar mzgu jest wyranie przeznaczony do penienia okrelonej funkcji. Innymi sowy - czy funkcja ta jest w mzgu skupiona, czy rozproszona. I kobiety, i mczyni osigaj lepsze wyniki w umiejtnociach, ktre kontrolowane s przez specyficzny obszar mzgu - ale w mzgach kadej z pci odmienne obszary przeznaczone s dla poszczeglnych dziedzin aktywnoci. Oznacza to, e schemat organizacji mzgu waciwy kadej pci ma dla niej zarwno zalety, jak i wady. Schemat mski, w ktrym wicej funkcji mzgu kontrolowanych jest przez specyficzny tylko dla danej funkcji obszar mzgu, powoduje, e mczyni nie daj si tak atwo rozprasza zbytecznym informacjom. Jednake mzg ludzki - mski czy kobiecy - nie poradzi sobie ze zbyt wielkim napywem informacji. Skutecznie wykorzysta moemy tylko ograniczon cz pojemnoci mzgu. Badania przeprowadzone nad pianistami koncertowymi wykazay, e mog oni gra precyzyjnie dwie rne melodie, po jednej kad rk. Gdy prbowali rwnoczenie nuci, zmniejszaa si precyzja ich prawej rki. Dzieje si tak, poniewa zarwno nucenie, jak i ruchy prawej rki kontrolowane s przez lew pkul. Jeli jednoczenie wykonuje si zbyt wiele czynnoci kontrolowanych przez t pkul, jej pojemno zostaje przekroczona, a w efekcie czynnoci te wykonywane s mniej sprawnie. To samo odnosi si do innych czynnoci, a oznacza to, e rnice w strukturze mzgu u kobiet i mczyzn prowadz do rnic w sprawnoci wykonywania przez nich okrelonych czynnoci. Znana kanadyjska badaczka pci mzgu, Sandra Witleson, sdzi, e te wanie rnice mog powodowa, i mczyznom atwiej wykonywa dwie rne czynnoci jednoczenie. W jej opinii mczyzna z wiksz ni kobieta atwoci moe, na przykad, jednoczenie mwi i odczytywa map, kada z tych czynnoci kontrolowana jest bowiem przez inn pkul mzgow. U kobiety te same czynnoci kontrolowane s przez obszary w obu pkulach. Mog one z sob kolidowa i kobieta nie bdzie w stanie jednoczenie rwnie dobrze mwi i odczytywa map.60 Wedug wielu badaczy rnice w organizacji mzgu pozwalaj take wyjani przewag mczyzn pod wzgldem orientacji przestrzennej. Orientacja przestrzenna u kobiety kontrolowana jest przez obie pkule. Kontrolujce j obszary pokrywaj si czciowo z obszarami kontrolujcymi inne czynnoci. Kobieta prbuje wykona dwie czynnoci naraz posugujc si tym samym obszarem mzgu, co prowadzi do osabienia jej funkcji przestrzennych. U mczyzny orientacja przestrzenna kontrolowana jest przez bardziej wyodrbniony obszar mzgu, a wic moliwo kolizji z innymi czynnociami jest znacznie mniejsza.61 Inna rnica polega na tym, e do rozwizywania abstrakcyjnych zada matematycznych kobiety czsto uywaj metod werbalnych. Nie jest to tak skuteczne, jak w przypadku mczyzny uywajcego prawej, odpowiedzialnej za funkcje wizualne pkuli mzgowej. Takie zadania rozwizuje si o wiele szybciej i prociej za pomoc prawej pkuli ni za pomoc odpowiedzialnej za funkcje werbalne pkuli lewej. 62 Take przewag kobiet w testach jzykowych mona wyjani rnicami w budowie mzgu. Wszystkie
57 58

Zob. S. J. C. Gaulin; M. Hines; J. M. Reinisch. Zob. D. Kimura, R. A. Harshman; D. Kimura, 1985 oraz informacje uzyskane w rozmowie. 59 Zob. C. A. Mateer oraz informacje uzyskane v. rozmowie. 60 Zob. S. Witleson, 1978 i 1985 oraz informacje uzyskane w rozmowie. 61 Zob. L. J. Harris, 1978 i 1981; M. Hines oraz informacje uzyskane w rozmowie; N. Nyborg; R. Restak (patrz: Bibliografia oglna), 192-204 oraz informacje uzyskane w rozmowie; S. Witleson, 1978 i 1985 oraz informacje uzyskane w rozmowie. 62 Zob. S. Butler; Durden-Smith, 53; L. J. Harris, 1978 i 1981; M. Hines; J. Levy oraz informacje uzyskane w rozmowie, J. McGlone.

umiejtnoci jzykowe zwizane z gramatyk, ortografi i pisaniem mieszcz si u kobiety w wyranie wyodrbnionym obszarze lewej pkuli. U mczyzny s one rozoone w przedniej i tylnej czci mzgu, a wic musi on woy wicej wysiku w zdobycie tych umiejtnoci. 63 Do tej pory rozwaalimy przede wszystkim umiejtnoci jzykowe i przestrzenne. Ale mzg to co wicej ni tylko maszyna liczca. Determinuje on nasze uczucia, nasz zdolno do reagowania na nie i do ich wyraania. Sandra Witleson badaa, jak ludzie reaguj na informacje emocjonalne przekazywane do prawej pkuli, a jak na te przekazywane do lewej. Opara to badanie na znanym fakcie, e wyobraenia wizualne ograniczone do prawostronnego pola widzenia przekazywane s do lewej pkuli, natomiast obrazy pojawiajce si jedynie w lewostronnym polu widzenia - do prawej. Wyobraenia wzrokowe, ktrymi si posuya, byy naadowane emocjonalnie. Stwierdzia, e kobiety rozpoznaway emocjonaln tre niezalenie od tego, do ktrej pkuli mzgowej obraz by przekazywany. Mczyni rozpoznawali treci emocjonalne tylko wwczas, gdy obraz przekazywany by do pkuli prawej.64 U kobiet reakcje emocjonalne obecne s w obu pkulach mzgowych. U mczyzn funkcje emocjonalne skoncentrowane s w pkuli prawej. Dopiero w wietle ostatnich odkry dotyczcych rnic miedzy mzgami obu pci staje si jasne, jak wane s rnice w rozmieszczeniu w mzgu obszarw kontrolujcych emocje. Rnice te dotycz ciaa modzelowatego, wizki wkien czcych lew i praw poow mzgu. Te wanie wkna nerwowe zapewniaj wymian informacji midzy obiema pkulami mzgowymi. Ciao modzelowate jest odmienne u kobiet i u mczyzn. 65

W lepych prbach przeprowadzonych na czternastu mzgach otrzymanych w wyniku sekcji zwok naukowcy stwierdzili, e pewien istotny obszar ciaa modzelowatego jest u kobiet grubszy i bardziej bulwiasty ni u mczyzn. Jako cao to podstawowe centrum wymiany informacji jest, w proporcji do cakowitej wagi mzgu, wiksze u kobiet ni u mczyzn. A jego odmienno u obu pci daje si precyzyjnie
63 64

Zob. D. Kimura, R A. Harshman; D. KJmura, 1985 oraz informacje uzyskane w rozmowie. Zob. S. Witleson, 1978. 65 Zob. C. de Lacoste-Utamsing i in.; informacje uzyskane w rozmowie z D. Kimur i M. Hines.

zaobserwowa. Kobiety maj wiksz liczb pocze tworzcych ciao modzelowate, cznik midzy obiema pkulami. Oznacza to, e midzy praw i lew stron kobiecego mzgu nastpuje wymiana wikszej iloci informacji. Ostatnie badania wykazay natomiast, e im wicej ludzie maj pocze midzy lew i praw pkul, tym pynniej i lepiej mwi.66 Odkrycie to stanowi dodatkowe wyjanienie werbalnej sprawnoci kobiet. Ale czy ciao modzelowate nie wyjania jeszcze jednej tajemnicy, czy nie dostarcza ono cokolwiek prozaicznego rozwizania zagadki kobiecej intuicji? Czyby waciwa kobiecie zdolno do czenia i wizania z sob wikszej iloci informacji, ni jest to w stanie zrobi mczyzna, wynikaa nie z jej si czarnoksiskich, lecz jedynie z lepszego systemu czy? Poniewa kobiety na og lepiej rozpoznaj emocjonalne odcienie gosu, gestykulacji i mimiki twarzy, krtko mwic - ca gam informacji zmysowych, mog one jednoczenie wicej wywnioskowa na ich podstawie, bo zarazem maj wiksz ni mczyni umiejtno czenia i kojarzenia ze sob informacji werbalnych i wizualnych.

Niektrzy naukowcy sugeruj, e rnice w reakcjach emocjonalnych kobiet i mczyzn mona wytumaczy rnicami w strukturze i organizacji ich mzgw.67 Mczyzna trzyma emocje tam, gdzie ich miejsce - a miejsce to znajduje si w prawej pkuli - podczas gdy zdolno wyraania ich w mowie znajduje si po drugiej stronie. Poniewa obie pkule poczone s mniejsz liczb wkien nerwowych ni u kobiety, przepyw informacji midzy nimi jest bardziej ograniczony. A wic mczynie trudniej wyrazi uczucia, bo informacje przepywaj u niego do werbalnej, lewej pkuli z wikszym oporem. Kobiecie moe by trudniej oddzieli emocje od rozumowania ze wzgldu na sposb, w jaki zorganizowany jest jej mzg. Funkcje emocjonalne umieszczone s u kobiety w obu pkulach, a w dodatku wikszy jest przepyw informacji miedzy pkulami. Strona emocjonalna mzgu jest lepiej poczona ze stron werbaln. Kobieta moe wyrazi swoje uczucia sowami, poniewa to, co czuje, jest efektywniej przekazywane do werbalnej strony mzgu.
66 67

Informacje uzyskane w rozmowie z M. Hines. Zob. S. Butler; D. McGuinness, 45-46; R. Restak, 192-204; S. Witleson, 1978 i 1985 oraz informacje uzyskane w rozmowie.

Rnice w strukturze mzgu i wynikajce z nich rnice w moliwociach powoduj, e kobiety i mczyni wykorzystuj przy rozwizywaniu problemw swoje najsilniejsze atuty. Sandra Witleson nazywa to preferowan strategi poznawcz.68 Najoglniej mwic oznacza to odwoywanie si do mocnych stron swojego umysu. Sandra Witleson przypuszcza, e fakt, i mniej jest kobiet architektw (a take matematykw czy w ogle naukowcw), wynika moe z tego, e majc zmys przestrzenny sabszy, kobiety stosuj inn strategi poznawcz - uywaj drugiej, silniejszej poowy swego mzgu. Moe to take stanowi wyjanienie zagadki, dlaczego wrd kobiet muzykw tylekro wicej jest wirtuozw ni kompozytorw - wykorzystuj one mocne strony kobiecego mzgu, takie jak zdolno do kontroli precyzyjnych ruchw rk i gosu. Komponowanie muzyki wymaga zdolnoci do postrzegania schematw i czy si ze zdolnoci do abstrakcyjnego matematycznego mylenia, ktra jest funkcj prawej pkuli mzgowej. Oczywiste jest, e nasza kultura i nasza historia maj na nas wpyw. Ale niewtpliwie ma go take nasza biologia. Obraz, ktry si powoli wyania, to obraz dwu mzgw - innego u samca, a innego u samicy naszego gatunku - odmiennie zorganizowanych i majcych odmienne ukady pocze nerwowych. Wiedza na ten temat powiksza si z dnia na dzie, wraz z pojawianiem si nowych artykuw i monografii w czasopismach naukowych. S to informacje zbyt istotne, aby pozwoli im zaton w oceanie zwanym wiedz naukow, poniewa dotycz one nas samych. Ukazuj, jak odmienni jestemy z powodu rnic midzy naszymi mzgami. A rnice te zaczynaj si ujawnia od najwczeniejszych lat.

TEST NA PE MZGU Wprowadzenie Mona sprawdzi, w jakiej mierze mski lub kobiecy jest twj umys. To, w jakim stopniu zachowanie kobiet i mczyzn jest kobiece lub mskie, zaley od modelu, wedug ktrego uformowany jest ich mzg. Mona by kobiet i mie pewne mskie cechy umysu, a zaley to po prostu od obecnoci lub nieobecnoci hormonw mskich w okrelonych stadiach ciy. 1. Syszysz niewyrane miauczenie. Jak atwo moesz zlokalizowa kota bez rozgldania si wokoo? a) Jeli si zastanowisz, moesz go wskaza. b) Moesz go wskaza bez zastanowienia. c) Nie jeste pewien/pewna, czy mgby/mogaby go wskaza. 2. Jak atwo moesz zapamita piosenk, ktr przed chwil usyszae/usyszaa? a) Jest to bardzo atwe; moesz zapiewa jej kawaek czysto. b) Moesz j zapiewa czysto pod warunkiem, e jest prosta i rytmiczna. c) Sprawia ci to trudno. 3. Dzwoni do ciebie osoba, ktr spotkae/spotkaa kilka razy. Czy atwo ci rozpozna jej gos w cigu kilku sekund, zanim si przedstawi? a) Jest to dla ciebie atwe. b) Rozpoznaby/Rozpoznaaby gos przynajmniej w poowie przypadkw. c) Sprawia ei to trudno. 4. Jeste w towarzystwie zaprzyjanionych z tob maestw. Dwie osoby spord obecnych maj potajemny romans. Czy wykryby/wykryaby ich zwizek? a) Niemal zawsze. b) W poowie przypadkw. c) Rzadko.

68

Zob. S. Witleson, 1978.

5. Jeste na duym, czysto towarzyskim spotkaniu. Zostajesz przedstawiony/przedstawiona piciu nie znanym ci osobom. Czy atwo bdzie ci przypomnie sobie ich twarze na wspomnienie ich nazwisk nastpnego dnia? a) Bdziesz pamita wikszo z nich. b) Bdziesz pamita tylko niektre. c) Rzadko zapamitasz ktrekolwiek z nich. 6. Czy atwe byy dla ciebie ortografia i pisanie wy-pracowa we wczesnych latach szkolnych? a) Obie rzeczy byy do atwe. b) Jedna z nich bya atwa. c) adna nie bya atwa. 7. Spostrzegasz miejsce na parkingu, ale musisz wjecha na nie tyem, a miejsce jest do wskie: a) Szukasz innego miejsca. b) Wjedasz tyem... ale uwanie. c) Nie mylc wiele, wjedasz tyem. 8. Po trzech dniach spdzonych w nie znanej ci miejscowoci kto ci pyta, gdzie jest pnoc: a) Jest mao prawdopodobne,, eby umia/umiaa j wskaza. b) Nie jeste pewien/pewna, ale majc chwil czasu zorientujesz si. c) Wskazujesz pnoc. 9. Jeste w poczekalni u dentysty z paroma osobami tej samej co ty pci. Jak blisko ktrej z nich moesz usi nie czujc si niezrcznie? a) Mniej ni 15 cm. b) 15 do 60 cm. c) Ponad 60 cm. 10. Odwiedzasz nowego ssiada/ssiadk i prowadzicie rozmow. W tle sycha kapanie z kranu. Poza tym w pokoju jest cicho. a) Zwrciby/Zwrciaby uwag na ten dwik natychmiast i prbowa/prbowaa go ignorowa. b) Gdyby zwrci/zwrcia na niego uwag, prawdopodobnie by o tym wspomnia/wspomniaa. c) W ogle by ci ten dwik nie przeszkadza. Punktacja Mczyni a) 10 punktw Kobiety: a) 15 punktw b) 5 punktw b) 5 punktw c) -5 punktw c) -5 punktw Brak odpowiedzi liczy si za 5 punktw. Wikszo mczyzn osiga od 0 do 60 punktw. Wikszo kobiet osiga od 50 do 100 punktw. Wyniki pokrywajce si, to znaczy midzy 50 a 60 punktami, oznaczaj zgodno w myleniu obu pci. Wyniki mczyzny poniej 0 i kobiety powyej 100 punktw wskazuj na mzgi uformowane skrajnie odmiennie od mzgw pci przeciwnej... ale rnice te s atrakcyjne. Wyniki mczyzny powyej 60 punktw mog wskazywa na kobiece skonnoci jego umysu. Wyniki kobiety poniej 50 punktw mog wskazywa na mskie skonnoci jej umysu. Jednake wszystkie te porwnania odnosz si do wartoci przecitnych. Mczyzna moe uzyska wynik powyej 60 punktw, a mimo to mie mzg mski. Kobieta moe uzyska poniej 50 punktw, a mimo to mie mzg kobiecy. Istniej rnice gbsze ni te, ktre ujawniaj si w tak prostym tecie. I te wanie rnice musimy zbada.

4. ODMIENNOCI DZIECISTWA

Kada z pci ma waciw sobie umysowo ju w momencie narodzin. Wrodzone rnice w strukturze mzgu oznaczaj, e od niemowlctwa przez cae dziecistwo drogi mczyzny i kobiety rozchodz si coraz bardziej. Biologia - wzmacniana przez postawy spoeczne, ktre skdind mog mie biologiczne podoe - sprawia, e los kobiet i mczyzn jest odmienny; wyposaa ich w odmienne denia, ambicje i zachowania. Jak ju widzielimy, niemowl przychodzi na wiat z mzgiem o okrelonych dla jego pci skonnociach. Cho mzg ten ma przed sob dugi okres wzrostu, jego zasadniczy schemat budowy zosta ju zaplanowany, podstawowa sie pocze ustalona. On lub ona przychodz na wiat z waciwymi sobie, genetycznymi i hormonalnie zaporedniczonymi [...] skonnociami behawioralnymi i z wrodzonymi wzorami zachowa [...].69 Wrodzone predyspozyqe ulegaj wzmocnieniu w miar jak mzg reaguje na otaczajcy go wiat. Kiedy dorastamy, interakcja midzy odbieranymi przez nas wraeniami a mylcym miniem mzgu wpywa na struktur mzgu, tak samo jak wiczenia wpywaj na ksztat kadego minia. Szczury wyksztacaj wikszy i bardziej zoony system nerwowy, gdy trzyma si je w klatkach wyposaonych w rnorodne zabawki: koowrotki i labirynty. W mzgach szczurw, ktre przebyway w bardziej spartaskich warunkach albo pozbawione byy bodcw zmysowych, nie stwierdzono takiego stopnia zoonoci pocze nerwowych. 70 I odwrotnie - nie wiczone, funkcje mzgu staj si sabe i zanikaj, jak nie uywane minie. Brak pobudzenia zmysowego w krytycznym momencie rozwoju mzgu prowadzi do trwaych szkd. Chowane w ciemnoci kocita po upywie okrelonego czasu nie naucz si ju nigdy widzie. 71 Take u ludzi struktura mzgu po urodzeniu nadal si rozwija. Wszystkie podstawowe komrki istniej od pocztku, ale w cigu pierwszych trzech lat ycia tworz si nowe ich poczenia, powstaj nowe sieci komrek. Rosnce dziecko potrzebuje odpowiedniej stymulacji, aby wspomc rozwijajce si funkcje mzgu, takie jak mowa i jzyk. 72 Ilustruje to smutny przypadek ze Stanw Zjednoczonych.

Przypadek Genie Historia tej dwunastoletniej dziewczynki z Kalifornii ukazuje, e cho funkcje mzgu s wrodzone, wymagaj one stymulacji i wicze - innymi sowy, e zachodzi relacja midzy biologi i rodowiskiem, a adne z nich z osobna nie determinuje zachowania. Genie spdzia cae swoje dziecistwo zamknita w sypialni w Los Angeles. W tym czasie nie syszaa w ogle ludzkiej mowy. Mimo wielu lat wicze prowadzonych po uwolnieniu jej z izolacji, nigdy nie nauczya si poprawnie mwi. W krytycznym momencie rozwoju mzgu wrodzony mechanizm mowy nie rozwin si normalnie z braku koniecznego pobudzenia. 73 Nasze mzgi rozwijaj si w sposb aktywny w reakcji na to, czego dowiadczaj. Nie s one pustymi szafkami katalogowymi oczekujcymi, e dowiadczenia wypeni je same. C to wszystko ma wsplnego z wrodzonymi rnicami w strukturze mzgu dziewczt i chopcw? Fakt, e rnice midzy pciami ujawniaj si w bardzo wczesnym wieku - w przypadku niektrych dozna zmysowych w cigu zaledwie kilku godzin po urodzeniu - oznacza, e musi istnie w mzgu wrodzona odmienno, ukryta rnica, ktra powoduje, e dziewczynki i chopcy widz, odczuwaj rne rzeczy w odmienny sposb i odmiennie na nie reaguj. W pewnym sensie wiat oznacza dla kadej pci co innego. Zjawisko to mona zaobserwowa w tak wczesnym okresie i bywa ono tak oczywiste, e stanowi dodatkowy argument przeciwko twierdzeniu o warunkowaniu tych immanentnych skonnoci raczej przez spoeczestwo ni przez pe.

69 70

Zob M Diamond. Zob. J. M. Juraska; R. Restak (patrz: Bibliografia oglna), 104-106. 71 Zob. R. Restak, 98. 72 Zob. R. Restak, 86-101; A. Smith, 35-55. 73 Przypadek Genie, D. McGuinness (patrz take. Bibliografia ogl na), 86-87.

NIEMOWLTA Annie i Andrew Kiedy Gillian dowiedziaa si, e bdzie miaa blinita, bya zdecydowana oprze si stereotypizacji dzieci zgodnie z pci. Bdzie je wychowywa dokadnie tak samo, bez tych wszystkich gupstw na temat rowego i niebieskiego, sodkich sukieneczek i poatanych spodni. W cigu pierwszych minut ycia dzieci decyzja ta zostaa wystawiona na prb. Urodziy si w odstpie trzech minut jedno od drugiego. Ale ju jako niemowlta mogy rwnie dobrze pochodzi z rnych planet. Andrew nie dawa si w aden sposb upi. Annie zasypiaa atwo, ale budzi j najmniejszy haas. Nad kadym eczkiem powiesilimy ruchom zabawk, bo wiedzielimy, jak wane jest stymulowanie dzieci. Andrew uwielbia swoj i lea wpatrujc si w ni godzinami, nawet kiedy zmieniaam mu pieluszk. Annie natomiast bya znacznie bardziej komunikatywna, gaworzya, ilekro weszam do jej pokoju [...]. Ju kilka godzin po urodzeniu dziewczynki s bardziej wraliwe na dotyk. 74 Testy badajce wraliwo dotykow rk i palcw u obu pci ujawniaj rnice tak uderzajce, e czasem wyniki mczyzn i kobiet nawet nie zachodz na siebie, poniewa najwraliwszy chopiec jest mniej wraliwy od najmniej wraliwej dziewczynki. Jeli chodzi o dwik, to dziewczynki s znacznie mniej tolerancyjne - jeden z naukowcw uwaa, e mog one sysze dwiki jako dwa razy goniejsze, ni odbieraj to chopcy. Niemowltadziewczynki staj si podenerwowane i niespokojne z powodu haasu, blu i niewygody znacznie atwiej ni chopcy. 75 Niemowlta-dziewczynki duo atwiej pocieszy uspokajajcymi sowami czy piewaniem. Dziewczynki zdaj si rozpoznawa emocjonaln tre naszych sw, nawet zanim zaczn je rozumie. 76 Od pierwszych dni dziewczynki okazuj wiksze zainteresowanie porozumiewaniem si z innymi ludmi. Jedno z bada przeprowadzono z dziemi majcymi zaledwie dwa do czterech dni. Wykazao ono, e dziewczynki spdzaj prawie dwa razy wicej czasu ni chopcy na utrzymywaniu kontaktu wzrokowego z milczcym dorosym, przygldaj si take duej ni chopcy, kiedy dorosy mwi. U chopcw okres napicia uwagi by taki sam, niezalenie od tego, czy dorosy mwi, czy te nie, co wskazuje na pierwszestwo tego, co widz, przed tym, co dysz.77 Dziewczynki od koyski lubi gaworzy do czowieka. Wikszo chopcw jest rwnie rozmowna, ale s nie mniej szczliwi, gdy paplaj do lecych obok zabawek albo przygldaj si abstrakcyjnemu geometrycznemu wzorowi. 78 Chopcy s ywsi i pi mniej ni dziewczynki - aktywny, mski mzg w dziaaniu. 79 Owo zainteresowanie dziewczynek ludmi przejawia si take w inny sposb. W wieku czterech miesicy dziewczynki s w stanie odrni fotografie znanych im osb od fotografii nieznajomych; chopcy zazwyczaj tego nie umiej. 80 Jednotygodniowa dziewczynka moe wyrni pacz dziecka na tle oglnego haasu o podobnej sile. Chopcy w wieku niemowlcym tego nie potrafi.81 Te dajce si wyodrbni i zmierzy rnice w zachowaniu zostay wdrukowane na dugo przedtem, nim mogy zadziaa wpywy zewntrzne. Odbijaj one znan nam ju podstawow rnic midzy mzgami nowo narodzonych dzieci: przewag chopcw pod wzgldem orientacji przestrzennej, wiksz sprawno dziewczt w mowie. Ale nawet ci, ktrzy skonni s zaakceptowa naukowe dowody na istnienie rnic midzy mzgami mczyzn i kobiet, mog utrzymywa, e wpyw uczenia si, wychowania i rodowiska spoecznego jest silniejszy ni odmiennoci w ich budowie. Wska oni na fakt, e matki maj zwyczaj bawi si gwatowniej z synami ni z crkami, e z dziewczynkami spdzaj wicej czasu na czuym gruchaniu i mwieniu. Trudno si dziwi - dochodz do wniosku - e chopcy i dziewczynki od pocztku, ju w wieku niemowlcym, zachowuj si w rny sposb. Spjrzmy jednak na to z innej strony. Czy jest moliwe, e matka nie tyle ksztatuje dziecko zgodnie ze
74 75

Zob. D. McGuinness; J. M. Reinisch. Zob. D. McGuinness (patrz take: Bibliografia oglna), 76-83. 76 Zob. C. Hutt; D. McGuinness, 1976. 77 Zob. D. McGuinness, 90. 78 Zob. C. Hutt; D. McGuinness; J. M. Reinisch; R. Restak, 199. 79 Zob. A. F. Korner; C. Hutt; D. McGuinness. 80 Zob. D. McGuinness; R. Restak, 199. 81 Zob. A. F. Korner, J. Kagan, D. McGuinness.

stereotypow rol pciow, co raczej odpowiada na wrodzone potrzeby niemowlcia? Wie, e najlepsz reakcj dziewczynki uzyska pieszczotami, a reakcj chopca energiczniejszym zachowaniem, i chce po prostu zaspokoi ich potrzeby. Akceptuje ona te skonnoci behawioralne dziecicego mzgu, ktre predysponuj dziewczynk do silniejszej reakcji na agodne dwiki i bliskie, mie twarze. Dziecko egzekwuje swoj Niemowlc Wadz - w gruncie rzeczy to ono manipuluje matk, aby zaspokoi swoje wrodzone potrzeby. Ile matek zaobserwowao u niektrych swoich dzieci znaczn doz determinacji od pierwszych dni ycia? Nikt nie uczy noworodka determinacji. I nikt nie uczy typowej dziewczynki w wieku niemowlcym charakterystycznej dla niej wzgldnej powcigliwoci. MIDZY NIEMOWLAKIEM A PRZEDSZKOLAKIEM Andrew bardzo nas niepokoi. Jeeli si go cay czas nie obserwowao, wazi i wyazi z szafek, bawi si kurkami od kuchenki. [...] Nie by take bardzo rozmowny, chocia Annie paplaa cay czas. Sdzilimy, e moe by opniony albo co w tym rodzaju [...]. Skonnoci umysu utrzymuj si i pogbiaj, gdy dziecko ronie; widzi ono wiat przez ten akurat filtr mzgu, ktrego uycie wydaje mu si atwiejsze i bardziej naturalne. W eksperymentach ujawnia si, na przykad, skonno dziewczt do koncentrowania si na ludziach. Grup dzieci poddano do szczeglnemu testowi wzroku. Patrzyy one przez dziwne urzdzenie przypominajce lornetk, w ktrym kademu oku ukazywa si w tym samym czasie inny obraz. Jedno oko widziao przedmiot, drugie osob. Dzieciom pokazano dokadnie te same obrazy, ale zapytane, co widziay, daway inne odpowiedzi. Z przekazw dzieci wynikao, e chopcy widzieli znacznie wicej przedmiotw ni osb, a dziewczynki znacznie wicej osb ni przedmiotw. 82 Dziewczynki wczeniej ucz si mwi, poniewa ich mzg jest do tego celu lepiej zorganizowany. Funkcja mowy jest umieszczona z przodu lewej pkuli, podczas gdy u mczyzn mieci si ona zarwno z przodu, jak i z tyu - jest to ukad mniej efektywny. Majc w mzgu bardziej wyspecjalizowane orodki mowy, dziewczynki wypowiadaj pierwsze sowa we wczeniejszym wieku ni chopcy i maj bogatsze sownictwo. W badaniach dzieci od dwch do czterech lat okazao si, e dziewczynki czciej potrafi poradzi sobie z subtelnociami gramatyki. atwiej im okreli rnic midzy I did this a Ive done this, czy te uy strony biernej zamiast czynnej: Im being teased by Jimmy zamiast Jimmys teasing me.83 Kiedy dziewczynka osignie trzy lata, 99% jej mowy jest zrozumiae dla otoczenia; chopcom zabiera to przecitnie o rok wicej. (Einstein mia pi lat, kiedy zacz mwi.) Dziewczynki buduj zdania dusze i bardziej skomplikowane, robi mniej bdw gramatycznych i osigaj lepsze wyniki w testach, w ktrych trzeba wymyli jak najwicej sw zawierajcych okrelon liter alfabetu.84 Po upywie miesicy, kiedy dziecko zaczyna samodzielnie chodzi, chopcy wykazuj wiksze zainteresowanie odkrywaniem zakamarkw swego niewielkiego wiata. Wiksza masa miniowa pozwala im wdrowa dalej i odkrywa wicej ni ich siostrom. Rzadziej te wdruj z powrotem do matki szuka tam uspokojenia. Naukowcy wymylili test, w ktrym przez rodek dziecicego pokoju biegnie bariera oddzielajca dziecko od matki. Dziewczynki czciej staway na rodku przeszkody i pakay. Chopcy podejmowali mae wyprawy do kraca przeszkody, aby zobaczy, czy nie ma drogi naokoo. 85 Dzieci odkrywaj wiat w taki sposb, do jakiego predysponuje je ich mzg. Odwouj si przy tym do mocnych stron swojego umysu, przez co wzmacniaj je jeszcze bardziej; przypominaj w tym ciekawskie szczury, ktre eksplorujc otoczenie podnosz sprawno swoich mzgw. Wikszo dzieci przystosowuje si umysowo do stereotypw pciowych, nie przystosowuje si natomiast do stereotypw ustanawianych przez liberalne spoeczestwo. W gruncie rzeczy dzieci suchaj samych siebie, wsuchuj si w swj wiat wewntrzny, uznaj za wane to, co ich mzg jako wane im przedstawia. I w miar posugiwania si przyswojonymi umiejtnociami, wskutek wielokrotnych odwoa do naturalnych i preferowanych sposobw patrzenia na wiat, cechy waciwe danej pci ulegaj wzmocnieniu. Chopiec bardziej spontanicznie angauje si w zadania doskonalce umiejtnoci przestrzenne, dziewczynka czciej si wcza w dowiadczenia wzmacniajce zdolnoci interpersonalne. 86
82 83

Zob. C. Hutt, D. McGuinness; R. Restak, 199; J. M. Reinisch. Zob. A. W. H. Buflery, J. A. Gray;L. J. Harris (patrz: Bibliografia oglna); J. M. Reinisch 84 Zob. L. J. Harris, 1978. 85 Zob. S. Goldberg, M. Lewis; C. Hutt. 86 Zob. L. J. Harris, 1979.

Chopcy chc bada teren, przestrze i przedmioty, poniewa uksztatowanie mzgu ukierunkowuje ich na te wanie aspekty rodowiska. Dziewczynki lubi mwi i sucha, poniewa ich mzgi s zaprojektowane do lepszego wykonywania tych wanie czynnoci.

PRZEDSZKOLE W pewnym okresie sdziam, e nie byoby bezpiecznie wysa Andrew do przedszkola. Nie byoby to take w porzdku wobec wychowawcw i innych dzieci. By taki destruktywny. Czasem bolao mnie bardzo, e wydawa si nie mie dla mnie - swojej matki - ani chwili czasu. Gotowa jestem przysic, e byy takie chwile, kiedy z radoci wymieniby mnie na jeszcze jedn ciarwk do zabawy. W okresie wczesnego dziecistwa sposb zabawy jest u obu pci odmienny. Wedug jednej z angielskich prac, chopcy znikaj na placu zabaw, gdy tylko powiedz matce do widzenia w drzwiach przedszkola (co zajmuje dziewczynkom przecitnie 92,5 sekundy, a chopcom 36 sekund). 87 Tam bawi si energiczniej i zajmuj znacznie wiksz przestrze do zabawy ni dziewczynki.88 W sali przedszkolnej chopcy znacznie chtniej buduj konstrukcje z klockw, bawi si wszelkimi rodzajami pojazdw - w gruncie rzeczy wszystkim, co dziaa, obojtne, czy jest to klamka do drzwi, czy kontakt elektryczny. Dziewczynki chtniej wybieraj zabawy na siedzco, a jeli ju co buduj, to raczej konstrukcje dugie i niskie, podczas gdy chopcy decyduj si zazwyczaj na wywrotne wiee. 89 Dziewczynki powitaj nowo przybye do grupy dziecko - niezalenie od jego pci - najprawdopodobniej przyjanie i z ciekawoci; chopcy z obojtnoci. Jeeli nowy przyczy si do zabaw grupy chopcw, wywoa to ich irytacj; w grupie dziewczt bdzie on zapewne mile widziany. 90 W wieku lat czterech chopcy i dziewczynki na og bawi si ju oddzielnie, ustanowiwszy wasn form dziecicej segregacji pciowej. 91 Chopcy zazwyczaj nie przejmuj si tym, czy lubi kadego z osobna czonka bandy - przyjmuje si go, jeli jest z niego w zabawie poytek. Dziewczynki wykluczaj swoje koleanki, bo one s niemie. Dziewczynki przyjmuj do swojej grupy modsze dzieci; chopcy prbuj przyczy si do grup dzieci starszych. Dziewczynki znaj i pamitaj imiona towarzyszy zabawy, chopcy czsto ich nie znaj lub nie pamitaj. 92 Chopcy wymylaj opowiadania pene walki, napicia i czarnych charakterw. Opowieci dziewczynek koncentruj si na domu, przyjani, emocjach. Chopiec opowie histori o rabusiu, dziewczynki natomiast opowiedz t sam histori z punktu widzenia ofiary. 93 Zabawy chopcw s brutalne i gwatowne, cechuj je: kontakt cielesny, nieprzerwana aktywno, konflikty, potrzeba wikszej przestrzeni, duszy czas zaangaowania, przy czym miar sukcesu zabawy jest aktywny kontakt z pozostaymi uczestnikami, rezultat jest jasno okrelony i wyranie wiadomo, kto wygra, a kto przegra. Typowe zabawy dziewczynek opieraj si na kolejnoci uczestnictwa, cile zdefiniowanych etapach gry i wspzawodnictwie porednim. Gra w klasy to idealna zabawa dla dziewczynek, chopcom natomiast odpowiada berek.94 Oczywicie, kady z nas pamita z placu zabaw chopcw i dziewczynki, ktrzy nie podporzdkowywali si temu wzorowi zachowa. Wanie dlatego ich pamitamy, e byli tak odmienni od innych dziewczynek i chopcw. Jest niemal pewne, e te odstpstwa od wzorw zachowa pciowych miay rda hormonalne.

Przypadek Mandy Mandy bya liczn szecioletni dziewczynk, ktra w gruncie rzeczy bya zawsze niedostosowana. Szybko znudzia si skomplikowanymi rytuaami skakania na skakance i prbowaa przyczy si do chopcw gra87 88

Zob. C. Hutt. Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld (patrz: Bibliografia oglna); L. J. Harris; C. Hutt. 89 Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld; L. J Harris; C. Hutt; D. McGuinness. 90 Zob. C Hutt (patrz. Bibliografia oglna), 96; D. McGuinness, 1976. 91 Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld; J. M. Reinisch; S. Stein, 20, 100. 92 Zob. J. Kagan; B. Sutton-Smith. 93 Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld; B. Sutton-Smith. 94 Zob. M. Diamond; L. J. Harris; C. Hutt; J. Kagan; B. Sutton-Smith.

jcych w amerykaski futbol. Niechtnie, ale zgodzili si w kocu, aby liczya punkty, bo bya dobra w rachunkach. Ale Mandy chciaa dla siebie roli bardziej aktywnej. 95 Podobnie jak Jane, ktrej przypadek omawialimy w rozdziale drugim, Mandy cierpiaa na zesp nadnerczowo-pciowy, chorob spowodowan zakceniem w funkqonowaniu nadnerczy, ktre w efekcie prowadzi do nadmiernego wydzielania substancji chemicznie bardzo podobnej do hormonu mskiego. Wpyw tego hormonu w okrelonym momencie rozwoju mzgu uformowa mzg Mandy zgodnie z modelem mzgu chopca. Dziewczynki na og znacznie czciej wybieraj zabawy polegajce na opiekowaniu si lalkami; chopcy mog przeksztaci swoje laiki w wyimaginowane bombowce nurkujce w ludzkiej postaci albo w supermanw czy innych niezwykych bohaterw. Zaobserwowano, e w zetkniciu z now zabawk chopcy znajduj dla niej wicej zastosowa - przy czym kluczowym sowem jest tu stosowa. Chopcy s zainteresowani funkcj przedmiotw i ich dziaaniem. To dlatego rozkadaj je na czci z irytujc regularnoci. Zainteresowanie dla nowej zabawki, ale nie dla nowego uczestnika grupy - mona przytoczy setki obserwacji na poparcie wniosku jednego z pierwszych badaczy rnic midzy pciami, e chopcy s przede wszystkim zainteresowani przedmiotami i czynnociami, podczas gdy dziewczynki interesuj si ludmi. W jednym z bada przeprowadzonych z dziemi w obku wielu chopcw rozbierao zabawki na czci; nie robia tego adna z dziewczynek. Umiejtno ta to co wicej ni zwyka destruktywno - chopcy dwa razy szybciej i z dwukrotnie mniejsz liczb bdw ukadali puzzle i skadali rozmaite przedmioty trjwymiarowe.96 Nawet w izraelskich kibucach, gdzie podejmowano specjalne wysiki, aby zniwelowa rnice midzy pciami, i gdzie wiadomie ksztatowane ycie spoeczne opiera si na zasadzie identycznoci pci, stwierdzono, e we wszystkich grupach wiekowych dziewczynki wsppracoway ze sob, dzieliy si ze sob i okazyway sobie czuo, natomiast chopcy czciej uczestniczyli w konfliktach, zabierajc na przykad zabawki innym dzieciom. We wszystkich grupach wiekowych (prcz jednej) uczestniczyli oni w dziaaniach agresywnych, takich jak nieposuszestwo, przemoc i obraza sowna. 97 Dla chopca wiat to co, co naley zakwestionowa, sprawdza i odkrywa. Dyscyplina szkolna jest dla chopcw czym gboko nienaturalnym...

SZKOA Bardzo dugo trwao, zanim Andrew nauczy si czyta. By moe powinnimy byli wczeniej zauway, e ma z tym kopoty. W kadym razie teraz na szczcie ju wiemy, na czym polegaj jego trudnoci w nauce. Ale chciaabym, eby radzi sobie sam, eby by uwaniejszy i lepiej si koncentrowa. Jaki, do cholery, sens miaa rewolucja seksualna, skoro nasze dzieci s seksualnymi kontrrewolucjonistami [...]. Dziewczynki szybciej ucz si czyta ni chopcy, co - zgodnie z przyjt wiedz potoczn - powinno podwaa tez o wikszych moliwociach wizualnych chopcw. Przez lata uwaano, e czytanie polega przede wszystkim na rozpoznawaniu symboli wizualnych. Ale w kocu nielicznym samotnym pionierom bada z zakresu edukacji udao si ustali, e podstaw nauki czytania stanowi nie widzenie, lecz syszenie. 98 W tej dziedzinie, tak samo jak w nauce mwienia, struktura kobiecego mzgu daje dziewczynkom przewag. Orodek odpowiedzialny za syszenie i nauk czytania ulokowany jest w lewej pkuli mzgowej, ktra u kobiet jest lepiej rozwinita biologicznie i do ktrej odwouj si one w swojej preferowanej strategii poznawczej. Tote silniej rozwinit zdolnoci umysow kobiet jest syszenie, a nie widzenie. Badania nad odmiennoci pci dowodz, e kobiety wykazuj wiksz zdolno do rozwijania tych umiejtnoci suchowych i motorycznych, ktre maj znaczenie w nauce czytania.99 Badania suchu ujawniaj jednak intrygujcy wyjtek od tej generalnej zasady wyszoci kobiet pod wzgldem zdolnoci syszenia. Ot chopcy lepiej rozpoznaj dwiki zwierzce - by moe jest to
95 96

Przypadek Mandy jest oparty na tych samych badaniach co przypadek Jane (patrz rozdz. drugi). Zob. D. McGuinness, 1979. 97 Zob. L. Tiger, J. Shepher. 98 Zob. D. McGuinness, 55-106. 99 Zob. D. McGuinnws, 75.

umiejtno ewolucyjnie wyksztacona przez tysiclecia polowa. Chopcy s tak samo gadatliwi jak dziewczynki, ale - podobnie jak w przypadku tego, co sysz - wol naladowa dwiki zwierzt lub samochodw.100 Dziewczynki natomiast wybieraj komunikacj werbaln, spoeczn, midzyludzk. Spjrzmy na plac zabaw - chopcy, z rozpostartymi ramionami, to samoloty, ich silniki wyj w momencie wychodzenia z wyimaginowanych ehmur; dziewczynki zebray si w kcie, by moe komentuj, jak gupio wygldaj chopcy. Powodem tego, e - jak podaje jedno z opracowa101 - czworo z kadej pitki dzieci z trudnociami w czytaniu, takimi jak dysleksja, to chopcy, wcale nie jest ich relatywna niedojrzao. Nie s te opnieni w rozwoju, cho przyjcie zaoenia, e przyczyn opnienia w nauce czytania u chopca musi by jego gupota lub lenistwo, wyrzdzio w przeszoci wiele szkd. Rzecz polega na tym, e podczas gdy dziewczynki uywaj odpowiedniego narzdzia do tej pracy - zdolnoci suchowych - to chopcy s do tego zadania gorzej wyposaeni, jako e lepiej widz, ni sysz. A jak mwi amerykaski psycholog Dianne McGuinness, nie jest to najlepsza droga do nauczenia si czytania: Jasne jest, e przetwarzanie wizualne ma niewiele wsplnego z czytaniem; w gruncie rzeczy posugiwanie si w znacznym zakresie rodkami wizualnymi czsto przeciwdziaa postpom w nauce czytania.102 Chopcy osigaj lepsze wyniki w testach, w ktrych otrzymuj polecenie obrysowania kkiem lub podkrelenia wszystkich liter alfabetu o okrelonym ksztacie103 - na przykad, wyapania wszystkich znakw o ksztacie S w danym akapicie - poniewa jest to zadanie wizualne, a mzg chopcw jest do tego odpowiednio uksztatowany. Dziewczynki natomiast osign lepsze wyniki w takim tecie, w ktrym odczytana zostanie lista sw, a grupa dzieci zostanie poproszona o rozpoznanie sw zawierajcych S, poniewa jest to zadanie suchowe, co bardziej odpowiada strukturze mzgu dziewczynki. Trudno znale dla tego zjawiska wyjanienie socjologiczne. Tak dugo, jak nauczanie opiera si przede wszystkim na zasadzie Ja mwi - ty suchasz, odwouje si ono do techniki uczenia si bardziej odpowiadajcej mzgowi kobiecemu (do okrelonego wieku). Mae dziewczynki lepiej si take czuj w takiej sytuacji edukacyjnej, w ktrej otrzymuj informacje z drugiej rki, poprzez kontakt z nauczycielami. Zadaj one pytania - naley to przecie do ich umiejtnoci jzykowych - i przyjmuj odpowiedzi. Mali chopcy natomiast, jak te ciekawskie szczury w labiryncie, chc wykorzysta swoj przewag w widzeniu i kojarzeniu. Mniej s zainteresowani swoimi stosunkami z nauczycielem - podobnie jak byli mniej zainteresowani ludmi w pierwszym dniu po urodzeniu - a ich umys jest tak skonstruowany, e ciekawi ich odkrywanie i samodzielne dowiadywanie si czego nowego. Niemowlca skonno dziewczynek do gaworzenia przeksztaca si w wieku dziecicym w lepsze wyniki w testach inteligenqi badajcych zdolnoci werbalne. 104 Dziewczynka odkrywa zalety pynce z wikszych uzdolnie w posugiwaniu si jzykiem, znajduje w tym przyjemno i rozwija te uzdolnienia jeszcze bardziej. W tym czasie chopca nadal pochania bardziej mechaniczny wiat rzeczy - ich ksztaty, przestrze, w ktrej si znajduj, i sposb dziaania. Chopiec nadrabia z czasem mniejsze zdolnoci werbalne waciw wszystkim ssakom wyran msk wyszoci pod wzgldem zdolnoci przestrzennych - nadajc ksztat przedmiotom czy wybierajc waciw drog. W przedziale wieku od lat szeciu do dziewitnastu mczyni lepiej trafiaj wizk wiata w ruchomy cel. 105 Badania nad dziewicio- i dziesiciolatkami wykazay, e chopcy z wiksz biegoci odtwarzaj wzr krokami na pododze. 106 W amerykaskim tecie na skadanie chopcy znacznie wyprzedzili dziewczynki w montowaniu takich przedmiotw jak wiece zaponowe czy korki do butelek. Ju we wczesnym dziecistwie chopca kady rodzic dostrzega jego zainteresowanie mechanizmami. Tymczasem wyjdmy znw na plac zabaw, aby popatrze, jak nasze dzieci, teraz ju niemal dziesicioletnie, staj si sobie coraz dalsze, w miar jak stosuj w praktyce, wicz i wzmacniaj te pciowo zrnicowane uzdolnienia, ktrymi zostay obdarzone na sze miesicy przed narodzeniem. Dziewczynki gromadz si z boku, rozmawiaj z przyjacikami, wymieniaj sekrety, suchaj. Jeli si kc - a kc si rzadziej ni chopcy - spory rozwizywane s za pomoc argumentacji sownej, a nie popychania i poszturchiwania. Zapewne jedna z nich lubi si troch rzdzi - jej odpowiednik wrd
100 101

Zob. M. G. McGee; D. McGuinness, 84-90. Zob. D. McGuinness, 1979; R. Restak, 199; S. Witleson, 1976. 102 Zob. D. McGuinness, 70. 103 Zob. M. Coltheart i in. 104 Zob. L. J. Harris, 1978; D. McGuinness, 89. 105 Zob. A. H. W. Buffery, J. A. Gray; J. E. Garai, A. Scheinfeld; D. McGuinness. 106 Zob. L. J. Harris, 1978.

chopcw rzdzi pici. Ale wikszo czasu zajmuj dziewczynkom zabawy polegajce na wsppracy i wspdziaaniu, pozbawione rywalizacji. W domu dziewczynki czsto zajmuj si pisaniem szczegowych pamitnikw dotyczcych ich samych i ich przyjaciek. Wzrastaj w swojskim dla nich wiecie komunikacji i zwizkw z ludmi. Chopcy s w bezustannym ruchu, a ich hormonalnie zdeterminowana skonno do agresji wyraa si w zabawach opartych na dziaaniu, wspzawodnictwie, dominacji i przywdztwie. Zapuszczajcy si dalej w teren, bardziej niezaleny i zainteresowany przestrzeni, ktr zamieszkuje, oraz rozmieszczonymi w niej przedmiotami, chopiec jako dziecko chcia dotyka, skada, rozkada. A gdy tylko odkry dla siebie - za porednictwem swojej wyspecjalizowanej prawej pkuli mzgowej - wiat rzeczy, rce stay si dla niego przedueniem oczu. T dominacj prawej pkuli daje si eksperymentalnie rozpozna ju w wieku szeciu lat - chopcu znacznie atwiej rozrnia ksztaty lew rk (kontrolowan przez praw pkul) ni praw.107 Buduje on szaasy, twierdze i stacje kosmiczne. A co robi po powrocie do domu? Jeli prowadzi pamitnik, to tylko bardzo lakoniczny, zawierajcy informacje o stracie scyzoryka albo o wyniku meczu. Prawdopodobnie zajmuje si grami komputerowymi. Po dniu frustracji spowodowanej ortografi i pisaniem, trudno mu doczeka si chwili, kiedy bdzie mg wykorzysta swoje umysowe uzdolnienia i rozwali statek kosmiczny Marsjan. Jego wiat to wiat dziaania, eksploracji, wiat przedmiotw. W szkole ka mu siedzie spokojnie, sucha, nie wierci si i skupi si na myleniu, natomiast jego ciao i mzg przed tym wszystkim wanie si wzbraniaj. Wskazywalimy ju na to, jak koncepcje edukacyjne faworyzuj skonnoci umysu kobiecego bierna akceptacja informacji przekazywanych werbalnie, oceniana na podstawie pyta i odpowiedzi, odpowiada umysowoci kobiety. Nawet szkolne czynnoci manualne, takie jak pisanie, przychodz z wiksz atwoci dziewczynkom z ich subtelnymi zdolnociami motorycznymi ni chopcom z ich zamaszystymi ruchami. Wedug Dianne McGuinness edukacja szkolna jest niemale zmow przeciwko uzdolnieniom i skonnociom chopca w wieku szkolnym: We wczesnych latach szkolnych dzieci zajmuj si przede wszystkim czytaniem i pisaniem, a s to umiejtnoci faworyzujce w znacznym stopniu dziewczynki. Rezultat jest taki, e chopcy zapeniaj komplety wyrwnawcze w czytaniu, nie umiej pisa ortograficznie i s uznawani za dyslektykw albo dzieci z trudnociami w nauce czterokrotnie czciej ni dziewczynki. Gdyby te dyskryminujce kategorie istniay wczeniej, zaliczono by do nich Faradaya, Edisona i Einsteina. 108 Ponad 95% dzieci diagnozowanych jako nadaktywne to chopcy. 109 Stan ten wrd dziewczynek niemal nie wystpuje. Biorc pod uwag to, co teraz wiemy o mzgu mczyzny i nastawieniu edukacji na uzdolnienia kobiece, nie powinnimy by zaskoczeni statystyk frustracji. Dr Dianne McGuinness utrzymuje, e zbyt dugo stanowio to tajemnic zawodow pedagogw: Ukrywanie wiedzy na temat naturalnych zdolnoci do uczenia si waciwych dla kadej z pci spowodowao wicej szkody ni poytku. [...] Stao si przyczyn cierpie wielu chopcw, ktrzy z zasady w porwnaniu z dziewczynkami ucz si czyta wolniej. Jeszcze wicej szkody przynosi podawanie chopcom lekarstw na chorob, nie opart na adnej uzasadnionej diagnozie110 Chopcy w kocu doganiaj dziewczynki pod wzgldem podstawowych umiejtnoci werbalnych, cho nigdy nie bd tak wymowni. Umiejtnoci werbalne zajmuj teraz jednak swoje miejsce obok w peni rozwinitych umiejtnoci wizualnych i przestrzennych. Wprzgnwszy ju do codziennej pracy jzyk i matematyk, chopiec moe skutecznie odwoa si do swych wikszych zdolnoci pojmowania abstrakcyjnych poj i relacji midzy nimi. Co w tym czasie stao si z dziewczynk? Nie zachcano jej do rozwijania umiejtnoci wizualnoprzestrzennych i nie miaa ona adnego powodu odwoywa si do nich. Jak przekonamy si w nastpnym rozdziale, kiedy matematyka staje si czym wicej ni tylko sprawnoci rachunkow, a zaczyna si wiza z rozpoznawaniem abstrakcyjnych schematw teoretycznych, dziewczynka musi ulec wrodzonej przewadze siedzcych obok niej chopcw. Pod wzgldem umiejtnoci jzykowych waciwie ju j dogonili. Natomiast moe si zdarzy, e jej zdolnoci do abstrakcyjnego mylenia zanikn - jak zdolno widzenia u
107 108

Zob. S. Witleson, 1976. Zob. D. McGuinness, 1979. 109 Zob. R. Restak, 205. 110 Zob. D. McGuinness, 32.

kocit trzymanych w ciemnoci.. Tak wic system edukacyjny, ktry przez stosowane w okresie pocztkowym metody nauczania dyskryminuje chopcw, w okresie pniejszym zwraca si przeciw dziewczynkom. Wszystko to wystarczy, by doprowadzi inynierw ycia spoecznego do rozpaczy - cho wielu z nich zapewne woli odrzuci wszystkie dowody i wice si z nimi konsekwencje. Ale w jakim stopniu moemy te schematy zachowa zmieni i jak daleko wolno nam si w tym posun? Teoretycznie - moglibymy je zmieni cakowicie, manipulujc hormonami podu: nie ma takiego maego chopczyka, ktrego nie moglibymy zmusi, by zachowywa si jak maa dziewczynka, i vice versa, jeli tylko uyjemy strzykawki z odpowiedni zawartoci. Wystarczy zastosowa nazistowskie zasady do technologii biochemicznej koca dwudziestego wieku. Reforma metod nauczania moe czciowo zrekompensowa te rnice midzy pciami. Moe nawet spowodowa, e bdziemy mieli wicej kobiet architektw czy mczyzn pracownikw socjalnych. Ale wizaoby si to z uznaniem rnic, ktrych istnienie pedagodzy przyznawali niechtnie, oraz z pewn doz pozytywnej dyskryminacji, a to niesie ze sob dodatkowe problemy filozoficzne i polityczne. Nie zmienimy istoty chopakowatoci chopcw i dziewczcoci dziewczt. Kada z pci wiczy swoisty dla niej misie uruchamiajcy jej zdolnoci umysowe. Dziewczta i chopcy wkrocz w wiat, ktry nie jest zaprojektowany zgodnie z politycznie uzasadnion teori spoeczn, ale wynika z historii i dowiadcze pokole ludzi, ktrzy byli mczyznami i kobietami przed nimi. Jeeli nasz wiat jest seksistowski, to stao si tak dlatego, e kobiety i mczyni, ktrzy go tworzyli przed nami, zachowywali si w sposb, ktry nazwalibymy seksistowskim. Przebudowanie go wedug zasad nieseksistowskich wymaga aktywnego wysiku, poniewa jest to dziaanie niezgodne z natur. Moe to by nakaz polityczny i spoeczny, ale takie nakazy nie decyduj o budowie mzgw. Zdecydowa o niej mog jedynie hormony. Jestemy dopiero u bram szkoy, a dzieci ju s maymi kobietami i maymi mczyznami - ju, cho najistotniejsze mechanizmy organizmu dopiero zostan uruchomione. Bo dojrzewanie, a wraz z nim wydzielanie i rozchodzenie si hormonw, stanowi na razie odleg perspektyw. Do tej pory przygldalimy si projektowaniu i rozwojowi dwu odrbnych silnikw; teraz zobaczymy, co si dzieje po dostarczeniu paliwa i wczeniu zaponu. Bo cho rnice midzy chopcami a dziewczynkami w wieku szkolnym s ogromne, znaczce i nieodwracalne, to najwiksza zmiana dopiero nadchodzi.

5. DOJRZEWANIE MZGU
Poniewa hormony odmiennie ksztatuj mzgi chopcw i dziewczynek, ju w dziecistwie tworzy si midzy nimi pewien dystans. W okresie dojrzewania przeksztaca si on w przepa. W momencie gdy rozpoczyna si proces dojrzewania pciowego, organizm ludzki ma ju za sob stadium projektu. Teraz hormony podejmuj swoj drug rol, dostarczajc paliwa, mocy i informacji mzgowi, a co za tym idzie - naszym ludzkim zachowaniom. Zmiany s tak ogromne, e powicimy im dwa rozdziay: jeden temu, jak zachowania mskie i kobiece coraz bardziej si od siebie rni, drugi temu, w jaki sposb hormony wpywaj na odpowiednie umiejtnoci i uzdolnienia kobiet oraz mczyzn. Reakcje ludzkie wobec oddziaywania hormonw na mzg s bardziej skomplikowane ni reakcje szczurw, myszy czy map. Dzieje si tak, poniewa inteligencja czowieka osigna stadium, w ktrym zyskalimy wiksz kontrol nad emocjami, a zatem w mniejszym stopniu jestemy niewolnikami naszej biologii. Ale nikt z nas nie moe cakowicie odrzuci swego dziedzictwa biologicznego. Mimo widocznych ju w okresie dziecistwa rnic midzy pciami (o ktrych bya wczeniej mowa), a do okresu dojrzewania pciowego w ciaach chopcw i dziewczynek kr te same hormony w tych samych ilociach. Kiedy jednak poziom hormonw we krwi wzrasta, zmiany nabieraj przeomowego charakteru. U dziewczynek poziom hormonu eskiego zaczyna si podnosi w wieku okoo omiu lat. Ciao zaokrgla si, piersi nabrzmiewaj i okoo trzynastego roku ycia pojawia si menstruacja. U chopcw hormony zaczynaj dziaa mniej wicej dwa lata pniej ni u dziewczynek, ale chopcy take przeywaj szok psychiczny zwizany z przemian fizyczn - gos obnia si od piskliwego dyszkantu do niepewnego tenoru, linia wosw na czole przesuwa si do tyu, jdra opuszczaj si, a narzdy pciowe rozpoczynaj niezalene ycie, reagujc zarwno na uwiadomione, jak i nie uwiadomione impulsy. Nikt nie zaprzecza, e temu biologicznemu procesowi przeksztacania si w kobiety i w mczyzn

towarzyszy wstrzs psychiczny. Jednake teraz wiemy rwnie, e oprcz wpywu tych fizycznych przemian na nasz psychik, sama biochemia take zmienia nasze zachowania, percepcje, emocje i uzdolnienia. Hormony to chemikalia umysu. Oddziaywajc na mzg, polecaj mu przeobrazi ciao. Najwaniejszym hormonem u chopcw jest testosteron - ta sama substancja, ktra odpowiedzialna bya za organizowanie ich rozwijajcych si mzgw wedug mskiego wzorca jeszcze w onie matki. Testosteron, jako steryd anaboliczny, pomaga rozbudowa ciao powikszajc jego zdolno do gromadzenia wapnia, fosforu i innych pierwiastkw niezbdnych do wzrostu i regeneracji mini i koci. Dopomaga on nastolatkowi pci mskiej uzyska 40% biaka i 15% tuszczu w ciele. U chopcw dojrzao pciowa zjawia si raptownie. Poziom testosteronu wznosi si dwadziecia razy wyej ni u dziewczt. Jak mona tego oczekiwa od anaboliku, powoduje to nagy skok wzrostu. Chopcy wytwarzaj take znacznie wicej czerwonych ciaek krwi ni dziewczta, a poniewa czerwone krwinki roznosz po caym ciele tlen niezbdny do wytwarzania energii, zapewnia to chopcom przewag fizjologiczn pozwalajc na prowadzenie ycia aktywniejszego i obfitujcego w napicia. Gwne hormony eskie to estrogen i progesteron. Rozkadaj one biaka i tuszcze zaczerpnite z pokarmu i kontroluj dystrybucj tuszczw w organizmie. Dziewczyna ma odmienne od chopca proporcje biaek i tuszczw w ciele - 23% biaek i 25% tuszczw. Niektrzy sportowcy przyjmuj hormon mski stymulujcy wzrost mini, eby uzyska lepsze wyniki, natomiast hodowcy wiedz, e pakowanie hormonw eskich w bydo powoduje przyrost masy tuszczu i prowadzi do podniesienia zyskw. Ale nikt z nas nie jest bydem hodowlanym, a tylko niewielu to sportowcy. Formujce nasz umys hormony wpywaj na nasze zachowania oddziaywajc na mzg. Jak ujto to w jednym z artykuw: Trzeba uzna, e hormony, ktre powoduj wzrost ciaa, rozwj piersi i menstruacj, wywieraj jednoczenie wpyw na mzg, a wic rwnie na emocjonalne i intelektualne reakcje dziewczyny. 111 Mzg, o czym przypomina ten sam artyku, zosta ju wczeniej uformowany pod wpywem hormonw, ktre jeszcze w onie matki pozostawiy trway lad na ukadzie pocze nerwowych. Oznacza to, e mzg zosta tak uksztatowany, by w okresie dojrzewania pciowego reagowa na okrelone hormony mskie albo eskie. W efekcie hormony eskie maj znacznie wikszy wpyw na mzg kobiecy, ktry przez sam swoj budow jest na ich wpyw znacznie wraliwszy, podczas gdy mzg mski jest predysponowany, take ze wzgldu na swoj budow, do reagowania na hormon mski. Tradycyjnie uwaano, e hormony nie przedostaj si do mzgu. By moe naukowcy chcieli si w ten sposb odci od paramedycznej tradycji Grekw, zgodnie z ktr humory, bliej nie okrelone elementy duchowe, czyniy z nas flegmatykw, sangwinikw, cholerykw albo melancholikw. Teraz wiemy ju, e hormony - tak jak mityczne humory - przenikaj do systemu nerwowego i oddziaywaj na nasze zachowania. Przepyw hormonw regulowany jest przez podwzgrze, t cz mzgu, ktrej odmienno u kobiet i mczyzn naukowcy najwczeniej dostrzegli. W zalenoci od tego, czy jeste kobiet, czy mczyzn, podwzgrze odpowiednio steruje twoimi hormonami. Krtko mwic, podwzgrze nakazuje przysadce mzgowej, aby wydaa zlecenie otwarcia lub zamknicia zaworu uwalniajcego hormony pciowe. U mczyzn zadaniem ukadu kontrolnego zoonego z podwzgrza i przysadki jest utrzymanie w miar staego poziomu hormonw. Dziaa on jak termostat. Gdy krew przegrzewa si od nadmiaru testosteronu, wysyana jest informacja, eby j ochodzi, a wic zmniejszy dopyw hormonu. Naukowcy nazywaj taki proces ujemnym sprzeniem zwrotnym, a jego rezultatem jest stosunkowo niezmienny poziom hormonu. U kobiet przebiega to zupenie inaczej. Ukad kontrolny podwzgrze-przysadka dziaa u nich na zasadzie zwanej dodatnim sprzeniem zwrotnym i czasami wydaje si, e zachowuje si jak szaleniec odpowiedzialny za zapor przeciwpowodziow - kiedy poziom wody podnosi si, ukad kontrolny zamiast zamkn luzy, otwiera je jeszcze szerzej. Prowadzi to do znacznych fluktuacji poziomu hormonw u kobiet, a czasami take do duych waha w ich zachowaniu. Podczas gdy podwzgrze mczyzny dy do utrzymania caego ukadu na mniej wicej staym poziomie (chocia, jak zobaczymy pniej, ciaa mczyzn take poddane s pewnym rytmom), podwzgrze kobiety dy do wytworzenia systemu faz czy te cykli. Powtarzaj si one regularnie w odstpie mniej wicej dwudziestu omiu dni. Hormony mskie i eskie mona stosowa terapeutycznie, w celu zmiany zachowa. Dziaaj dokadnie tak samo jak te wystpujce naturalnie w organizmie ludzkim. U niektrych kobiet te drastyczne fluktuacje
111

Zob. F. T. Meleges, D. A. Hamburg.

poziomu hormonw s tak powane, e uniemoliwiaj im normalne funkcjonowanie. Take ten fakt - e hormony maj wpyw na zachowanie kobiety - zaakceptowano niechtnie. Pocztkowo, kiedy medycyna bya wyczn domen mczyzn, nie rozumieli oni w gruncie rzeczy, co si dzieje w ciele kobiety, cho uznawali, e kobiety to do emocjonalne stworzenia. Pniej, wraz z rozwojem feminizmu, starano si istnienie tej rnicy miedzy pciami zanegowa, uwaajc, e akceptacja biologicznie zdeterminowanej emocjonalnoci kobiet nie dopomoe sprawie rwnoci pci. Jednake w ciele kobiety zachodz podczas cyklu menstruacyjnego tak wane zmiany zwizane ze steniem substancji, o ktrych wiadomo, e oddziaywaj na umysowo, i byoby absurdem nie opisa ich i nie bra ich pod uwag. W pierwszej fazie cyklu obecny jest jedynie estrogen, ktry ma za zadanie pomaga we wzrocie jajeczka, wytworzonego w pcherzyku jajnika. Estrogen osiga najwypoziom w momencie owulacji, czyli uwolnienia komrki jajowej, a potem jego poziom zaczyna opada. W miejscu, gdzie pierwotnie wzrastao jajeczko, rozpoczyna si wwczas wytwarzanie drugiego podstawowego hor monu - progesteronu. Zadaniem progesteronu jest przede wszystkim stworzenie warunkw do rozwoju zdrowej i udanej ciy. Nastpnie poziom obu hormonw - estrogenu i progesteronu - stopniowo ronie, a rwnoczenie osign nastpne maksimum, a potem gwatownie opada krtko przed rozpoczciem menstruacji. Jeeli jednak jajeczko zostao zapodnione, poziom obu hormonw pozostaje wysoki.

Powszechnie si dzisiaj przyznaje, e z fazami cyklu menstruacyjnego skorelowane s regularne zmiany osobowoci, prowadzce u niektrych kobiet do prawdziwej hutawki nastrojw, od wysoce optymistycznych do wysoce pesymistycznych, zupenie niezalenie od okolicznoci yciowych. 112 Soce wieci, praca przynosi satysfakcj, dom jest pikny, dzieci idealne, m czuy i kochajcy - a kobieta pada ofiar biologicznie zdeterminowanej depresji.
112

Zob. J. Bard wiek (patrz: Bibliografia oglna), 301; H. Kopera; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 122-152; F. T. Meleges, D. A. Hamburg; P. K. Messant; M. Notman; A. S. Rossi, P. E. Rossi.

Estrogen pomaga komrkom mzgowym osign wiksz aktywno. Tote w pierwszej fazie cyklu menstruacyjnego, kiedy poziom estrogenu wzrasta, mzg jest bardziej oywiony, zdolny do przyjmowania i analizowania wikszej dozy informacji. Zwikszona jest wraliwo zmysowa - na dwik, dotyk, smak czy zapach. Okres ten wie si z dobrym samopoczuciem i oywieniem, wysokim poczuciem wasnej wartoci, entuzjazmem, atwoci odczuwania przyjemnoci i pobudzeniem seksualnym. Ewolucja wyposaya kobiety w chemiczny rozkad jazdy, ktry sprawia, e odczuwaj one przyjemno i zadowolenie w okresie optymalnym dla udanego zapodnienia.113 Progesteron ma natomiast efekty przytumiajce. Dowiadczenia wykazuj, e powoduje on znaczc redukcj przepywu krwi w mzgu oraz zuycia tlenu i glukozy, porwnywaln z anestezj wywoan przez barbiturany. Mzg staje si bardziej ospay ni w okresie oywienia i zwikszonej receptywnoci, spowodowanych przez estrogen. Libido spada, a niepokj w poczeniu ze zmczeniem prowadz do depresji. Wydaje si jednak, e progesteron ma rwnie pewne skutki agodzce, gdy przyczynia si do stabilizacji emocjonalnej. Taki stan typowy jest dla drugiej poowy cyklu, kiedy to poziom progesteronu osiga swoje maksimum. 114 Cztery-pi dni przed menstruacj poziom estrogenu i progesteronu gwatownie opada. Skutki zniknicia tych hormonw mog by dramatyczne. W tym przedmen-struacyjnym okresie, w zwizku z nagym, znacznym zmniejszeniem iloci agodzcego nastroje progesteronu oraz wspierajcego dobre samopoczucie estrogenu, zachowanie moe si waha od wrogoci i agresji (tumionej dotychczas przez kojcy wpyw progesteronu) do gbokiej depresji, czasem nabierajcej wrcz cech psychozy.

Przypadek Susannah Susannah i jej rodzina przyzwyczaili si do zmian jej nastrojw w rytmie miesicznym. Napicie stopniowo narasta w tygodniu poprzedzajcym menstruacj. Susannah staje si zmczona i czuje si jak w letargu. Czasem cierpi na tpy bl gowy. Jest podenerwowana, nieco przygnbiona, niezdarna w ruchach, czasami paczliwa. Poniewa i Susannah, i jej rodzina rozpoznaj te symptomy, Susannah jest wiadoma tego, e jej zachowanie nie jest cakowicie racjonalne, a jej m i dzieci uznaj, e nie jest sob. W kategoriach ewolucyjnych jest to problem stosunkowo nowy. 115 Kobieta prehistoryczna, o krtszym okresie reprodukcyjnym, spdzajca wicej czasu na karmieniu potomstwa, moga oczekiwa co najwyej dziesiciu okresw menstruacyjnych w caym yciu. Kobiet wspczesn oczekuje od trzystu do czterystu okresw menstruacyjnych - czterysta miesicy, w ktrych jej emocje, percepcje i doznania zalene s od przypyww i odpyww jej wewntrznego chemicznego morza. Objawy cikiego napicia przedmiesiczkowego, inaczej NPM, po raz pierwszy opisane zostay przez Hipokratesa w Chorobach kobiet, ale w peni je udokumentowano i uznano dopiero w latach szedziesitych XX wieku. We francuskim kodeksie karnym dolegliwo ta zakwalifikowana jest jako okresowa choroba psychiczna. W Wielkiej Brytanii obrona dwukrotnie z powodzeniem powoaa si na NPM osigajc zmian kwalifikacji przestpstwa z morderstwa na zabjstwo.

NORMALNE EFEKTY HORMONALNE MENSTRUACJI

ZMIANY NASTROJU nieznaczna depresja pobudliwo paczliwo ospao zmczenie ble gowy i garda zawroty gowy ble mini

ZMIANY STANU FIZYCZNEGO

113 114

Zob. F. T. Meleges, D. A. Hamburg; P. K. Messant; A. S. Rossi, P. E. Rossi. Zob H. Kopera. 115 Zob. F. T. Meleges, D. A. Hamburg.

Trzeba przyzna, e dla wikszoci kobiet, podobnie jak dla Susannah, objawy zwizane z cyklem menstruacyjnym to niewiele wicej ni comiesiczny kopot, ale dla 25% kobiet skutki s znacznie powaniejsze, a dla jednej na dziesi mog by naprawd tragiczne. W jednej z prac wykazano, e blisko 50% nagych przyj kobiet do szpitali (w tym take psychiatrycznych) zdarza si w okresie przedmenstruacyjnym i podczas menstruacji.116 Poowa winiarek odpowiada za przestpstwa popenione w tych wanie okresach. Pewna barmanka, skazana dwadziecia sze razy, przygniatajc wikszo swoich przestpstw popenia w okresie odpowiadajcym premenstrualnej fazie jej cyklu. Stwierdzono take, e wikszo winiarek zachowujcych si w wizieniu brutalnie i wymagajcych w zwizku z tym przeniesienia do cel o najwyszym stopniu bezpieczestwa znajdowaa si w momencie incydentu w fazie premenstrualnej.117 Przypadki samobjstw, przemocy, a u kobiet pilotw - katastrof samolotowych s w tym okresie znacznie czstsze. Jak stwierdza podstawowa praca powicona tej dolegliwoci: Zmiany psychiczne wystpujce w tej fazie cyklu menstruacyjnego mog mie powane konsekwencje dla podatnej na nie kobiety - a take dla caego spoeczestwa. Nie naley ich wic traktowa jako nieistotnego utrapienia.118 OSTRE EFEKTY HORMONALNE MENSTRUACJI
ZMIANY NASTROJU irracjonalne i niekontrolowane wybuchy gniewu nienawi do najbliszych gwatowne reakcje na banalne prowokacje niezwyke zachowania spoeczne - kradzie, napa na ludzi

Przypadek Moiry Moira bya urocz, inteligentn i atrakcyjn dziewczyn. Jako dziecko bya agodna i kochajca. Kiedy miaa pitnacie lat, jej charakter zmieni si cakowicie. Staa si nieznonie, a przy tym irracjonalnie opryskliwa i kapryna, bya pozbawiona energii i spdzaa w ku dwa tygodnie kadego miesica. Narastaa w niej zo i niech do rodzicw. W cigu dwch najgorszych tygodni miesica wielokrotnie prbowaa ich zabi, podpalajc dom. Zaniepokojeni koniecznoci interwencji policyjnej, rodzice zabrali j do dr Kathariny Dalton, gwnego brytyjskiego specjalisty w zakresie NPM. Moirze przepisano progesteron, hormon eski wystpujcy normalnie w drugiej poowie cyklu menstruacyjnego. Wszystkie objawy zniky. Ale utrzymywane s pod kontrol jedynie przez regularne zastrzyki progesteronu. 119 Nie ma co si dalej rozwodzi nad istnieniem biochemi-cznie zdeterminowanych rnic w zachowaniu midzy kobietami a mczyznami. Co jednak zaskakujce, to fakt, e co prawda rnice te zostay zaakceptowane w odniesieniu do cyklu menstruacyjnego, ale tylko niewielu ludzi zainteresowao si t kwesti gbiej - czy istniej te inne biologicznie zdeterminowane i dajce si biologicznie uzasadni rnice midzy kobietami a mczyznami? Najbardziej oczywist rnic midzy chopcami a dziewczynkami jest mska agresywno. Jej przyczyny maj w przewaajcej czci charakter biologiczny, a nie spoeczny. Podczas gdy dziewczynki musz si jako upora ze zmiennoci zachowania wywoan przypywami i odpywami hormonw eskich, chopcy take - we waciwy sobie sposb - zaczynaj dowiadcza zmian nastroju zalenych bezporednio od ich ukadu wydzielania wewntrznego. Od myszy do czowieka, z niewieloma wyjtkami, samiec gatunku jest bardziej agresywny.120 Agresywno ludzka stanowi w zasadzie problem mczyzn, nie kobiet. To mczyni prowadz wojny,
116 117

Zob. M. H. Stone. Zob. K. Dalton; P. K. Messant; K. E. Moyer, 1974 i Violence, 1987, 78-79. 118 Zob. F. T. Meleges, D. A. Hamburg. 119 Przypadek Moiry jest oparty na informacjach uzyskanych w rozmowie z Katharin Dalton. 120 Zob. K. E. Moyer, 1987, 1.

wdaj si w zaciek rywalizacj, walcz ze sob w pojedynk i kontynuuj wendett przez lata, a nawet stulecia...121 Naukowcy wiedz ju dzisiaj, dlaczego. I tym razem poszli ladami informacji, ktrych dostarczyy dowiadczenia na zwierztach i odbiegajce od normy przypadki u ludzi. Badania rozpoczto od wywoywania zachowa aspoecznych u myszy122 - co w rzeczywistoci jest znacznie trudniejsze, ni mogoby si to wydawa laikowi. Jeden z chwytw polega na tym, eby mysz trzyma przez jaki czas w samotnoci, a nastpnie wprowadzi do jej klatki obc mysz. Dorose samce myszy okazuj obcemu niech - atakuj go. Ale zachowanie to moe by kontrolowane. Gdy samiec zostanie wykastrowany, bdzie znacznie agodniejszy. Jeli nastpnie wykastrowanemu zwierzciu zastrzyknie si hormon mski, powraca ono do swoich dawnych agresywnych zachowa. 123 Ten efekt nie zaley wycznie od hormonw - by wyzwoli agresj, hormony musz mie moliwo oddziaywania na mzg ustrukturowany jak u samca. Jeeli, na przykad, samce myszy zostan wykastrowane, zanim jeszcze hormony zakocz prac nad ksztatowaniem mzgu wedug schematu mskiego, nawet najwiksza liczba dodatkowych zastrzykw hormonu mskiego nie wywoa sztucznie agresji. 124 Mzg nie by poddany dziaaniu hormonw mskich w stadium rozwojowym, a w efekcie nie zosta uformowany w taki sposb, aby reagowa na bodce hormonalne, ktre powoduj zachowania agresywne. I cakiem podobnie, gdy samicom myszy podaje si hormon mski - pod warunkiem, e podaje si go dostatecznie wczenie, w okresie, kiedy mzg dopiero si rozwija - staj si one tak nieprzyjazne i agresywne jak samce. Jak wida, nietrudno manipulowa mzgami gryzoni, poniewa odmienne samicze i samcze schematy mzgu utrwalaj si u nich dopiero w pewien czas po narodzinach. Ale u map rezusw, tak jak u ludzi, mzg uformowany zostaje w ksztat mski lub eski ju przed przyjciem zwierzcia na wiat. Na agresywno nie narodzonych samic rezusw mona jednak oddziaywa wstrzykujc hormon mski ich matkom w okresie, kiedy ich potomstwo dopiero rozwija si w onie - a wic kiedy ich mzg przybiera struktur msk lub esk. Zmiana zachowania takich samic rezusw dokonuje si w dwch rnych fazach. Najpierw dawki hormonu mskiego podane w okresie podowym nadaj mzgowi charakter mski, a nastpnie ponowne dawki hormonu mskiego, podane ju po narodzinach mapy, wyzwalaj w jej mzgu dziaania agresywne. Ujawnianie si zachowa mskich u kobiet pod wszelkimi innymi wzgldami w peni zachowujcych sw tosamo pciow - to kwestia, nad ktr wiele dyskutowano. Mamy dzi do dyspozycji ustalenia kliniczne, ktre wskazuj na moliwe wyjanienie tego problemu. Wikszo tego typu przypadkw dotyczy kobiet, ktre wystawione byy na dziaanie przekraczajcej norm dawki hormonu mskiego w onie matki w okresie krytycznym dla rozwoju mzgu. Boadicea125 na pewno nie bya uosobieniem delikatnej kobiecoci. Wedug staroytnych rzymskich przekazw, odcinaa ona piersi wizionym przez siebie kobietom, wpychaa im je do ust, zaszywaa wargi i czekaa, a umr. Czy to moliwe, e w onie matki otrzymaa dodatkowe iloci hormonw mskich? Joann dArc czy Florence Nightingale take trudno okreli mianem osb cakowicie biernych.

Przypadek Eriki Matka Eriki dwukrotnie poprzednio poronia, przepisano jej wic kuracj syntetycznymi progestynami, dziaajcymi w sposb zbliony do hormonw mskich. Kiedy Erika si urodzia, pod wzgldem anatomicznym bya nieco mska, ale w nieznacznym stopniu. Co najbardziej odrnia j od jej sistr, ktre urodziy si po niej, to gwatowny charakter jej zabaw. Lubi zabawy zawierajce elementy bijatyki czy pogoni, a take dziaania zwizane ze wspinaniem si i - amaniem zakazw. Ubiera si w chopice ubrania i woli towarzystwo chopcw. Tylko raz wyja swoj lalk z szafki z zabawkami, a to po to, eby j woy do wanny i zobaczy, czy bdzie pywa. Nauczyciele skar si, e rozrabia. Czsto wywouje bjki i
121 122

Zob. A. H. Buss. Zob. K. E. Moyer, 1987, 2; 1974. 123 Zob. K. E. Moyer, 1987, 2; 1974. 124 K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 94-110; J. M. Reinisch, S. J. Saun-lers; R. T. Rubin. 125 Krlowa staroytnego plemienia celtyckiego ze wschodniej Anglii; w 62 roku n.e. dowodzia nieudanym powstaniem przeciwko Rzymianom (przyp. tum.).

znana jest z tego, e ma czste i gwatowne napady zoci. Jest bardziej od swoich sistr pewna siebie i ambitna, w wikszym stopniu liczy na wasne siy i lubi rzdzi innymi. 126 Opis nastpnego przypadku ilustruje dziaanie tego samego mechanizmu, tyle e w przeciwn stron. Tym razem to dziaanie hormonu eskiego w krytycznym okresie rozwoju mzgu pozostawio po sobie trway, cho agodny lad.

Przypadek Colina

Colin jest spokojnym chopcem. Jest pilny, niemiay i unika gier zespoowych. Nie ma w nim nic specjalnie zniewieciaego, jest silny i mocno zbudowany. Koledzy nie dokuczaj mu - przewanie go ignoruj. Nie interesuj go sporty zwizane z bezporednim kontaktem fizycznym. Gdy na boisku zapanuje wolna amerykanka, Colin po prostu odchodzi. Jego matka tumaczy mu, e powinien si broni. Wedug niej, w cigu szesnastu lat swojego ycia tylko raz uczestniczy w bjce. Jak si okazuje, matka Colina braa podczas ciy syntetyczny hormon eski - leczenie powszechnie przepisywane diabetyczkom w cigu ostatnich dwudziestu lat.127 Dodatkowe dawki hormonu eskiego powoduj neutralizacj dziaania hormonu mskiego. U Colina zdarzyo si to najprawdopodobniej w momencie, gdy jeszcze w onie matki zapadao rozstrzygnicie co do struktury pciowej jego mzgu. June Reinisch, dyrektor Instytutu Kinseya w Stanach Zjednoczonych, jeszcze jedna z pionierek bada nad rnicami midzy pciami, badaa schemat zachowa dzieci poddanych dziaaniu dodatkowych dawek hormonw mskich lub eskich.128 U chopcw, ktrzy jako pd w onie matki otrzymali dodatkow porcj hormonw mskich, stwierdzono dwa razy wyszy poziom agresji ni u ich braci, ktrzy jej nie dostali. Dziewczynki, ktre otrzymay tak zwikszon dawk, okazay si o 50% brutalniejsze od swoich sistr. Wystawienie na dziaanie hormonw w okresie prenatalnym wpywa nie tylko na poziom agresji. Inna z prac June Reinisch rozszerza zakres powodowanych przez hormony zachowa o grup cech zwizanych z niezalenoci i pewnoci siebie. Matki dziewczynek, ktre w okresie podowym otrzymay du dawk hormonw mskich, opisuj wysoki [u nich] stopie niezalenoci, pewnoci siebie i liczenia na wasne siy oraz odpowiednio rzadkie wystpowanie postaw zalenoci i oczekiwania na czyj pomoc. 129 Standardowe kwestionariusze osobowoci wykazay, e zarwno chopcy, jak i dziewczynki, ktrych matki bray w ciy dodatkowe dawki hormonw mskich, s bardziej samowystarczalni, odznaczaj si wiksz pewnoci siebie i niezalenoci, a take indywidualizmem. Natomiast te dzieci, ktrych matki bray hormony eskie, preferuj zajcia w grupie i bardziej polegaj na innych. Najspokojniejsze ze wszystkich s te dziewczynki, ktre nigdy nie dowiadczyy dziaania adnych mskich hormonw - dziewczynki z zespoem Turnera, urodzone jedynie z poow pary chromosomw pciowych.130 Pozbawione gonad, ktre wytwarzaj zarwno mskie, jak i eskie hormony, nie zostay w ogle poddane dziaaniu hormonu mskiego w onie matki. S one wyranie agodniejsze od innych dziewczynek, zachowuj si przesadnie wstydliwie i trzymaj si na uboczu. Ani one same, ani te ich matki nie wyobraaj sobie, by mogy one rozpocz bjk. Jest take znacznie bardziej prawdopodobne, e w przypadku napaci wycofaj si, zamiast zacz si broni. Istniej bezsporne dowody na to, e w mskim modelu mzgu zaprogramowana jest moliwo agresji, a jej rdem jest oddziaywanie hormonw mskich na ten odpowiednio ju uksztatowany mski mzg. I przeciwnie, to przede wszystkim wanie hormony sprawiaj, e kobiety s pci mniej agresywn. Estrogen, na przykad, oddziaywa neutralizujco na hormon agresji - testosteron. Badania kliniczne parokrotnie ju pokazay, jak hormon eski moe powstrzyma stosujcych przemoc mczyzn od skrajnie agresywnych zachowa. Uywano go do uzyskania kontroli nad zachowaniami mczyzn popeniajcych przestpstwa seksualne. Naukowcom nie udao si jeszcze precyzyjnie zidentyfikowa tych sieci neuronw, ktre odpowiadaj za poziom agresji i pewnoci siebie. S oni jednak pewni, e takie rnice istniej i e maj charakter
126 127

Przypadek Enki jest oparty na tych samych badaniach co przypadek Caroline (patrz rozdz. drugi). Przypadek Colina jest oparty na tych samych badaniach co przypadek Jima (patrz rozdz. drugi). 128 Zob. J. M. Reinisch. 129 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 122-138; J. M. Reinisch, S. A. Saunders. 130 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 31-32; E. Reske-Neilsen; J. Rovet, C. Netley.

analogiczny do odmiennoci w strukturze mzgu i w zachowaniu, spowodowanych, jak wykazano, oddziaywaniem hormonw w okresie podowym. Ilo hormonu mskiego wzrasta AGRESJA WSPZAWODNICTWO PEWNO SIEBIE WIARA W SIEBIE LICZENIE NA WASNE SIY Poziom hormonu mskiego, testosteronu, wzrasta gwatownie w okresie dojrzewania pciowego, to znaczy w tym samym czasie, kiedy agresja z ca si dochodzi do gosu. To nieprzypadkowy zbieg okolicznoci, e najwyszy poziom przestpczoci wystpuje w grupie wiekowej 13-17 lat, poniewa wpyw hormonu mskiego na agresj jest silniejszy nawet od jego wpywu na zjawiska zwizane w sposb oczywisty z seksualnoci. Wikszo przestpcw, ktrzy popenili przestpstwa z uyciem przemocy, miaa w okresie dojrzewania wysoki poziom testosteronu - tak jak kobiety zachowujce si irracjonalnie i nadmiernie emocjonalnie odznaczaj si wysokim poziomem wydzielania hormonw eskich. 131 Jedna z prac ujawnia znaczc korelacj midzy poziomem produkcji testosteronu a grup wskanikw wrogoci i agresji u normalnych modych mczyzn.132 Warto si w takim razie zastanowi, w jakiej mierze burzliwe mskie dojrzewanie wie si z zaakceptowaniem nowoci, jak jest dla chopcw agresja, na rwni z nowoci, jak stanowi dla nich w tym momencie seksualno. Prawo zaczo uznawa NPM [w jzyku angielskim PMT, premenstrual tension - tum.] jako rdo problemw dla kobiety. By moe pewnego dnia mczyni bd mogli wystpowa z prob o zagodzenie kary na podstawie VMT [violent male testosterone, gwatowny testosteron mski - tum.]. Nie chodzi tu o pomniejszanie kopotw, jakie s udziaem kobiet cierpicych wskutek napicia przedmenstruacyjnego o cikim przebiegu, tylko o wskazanie, e niektrzy mczyni rwnie silnie cierpi wskutek swojej biologii. Zasadnicz spraw, jak widzielimy, jest oddziaywanie hormonu na struktur mzgu, ktra wczeniej ju zostaa tak uksztatowana, by na ten hormon reagowa. Normalna kobieta nie stanie si po wstrzykniciu testosteronu tak agresywna jak mczyzna, poniewa jej mzg nie zosta zaprogramowany do reakcji na ten rodek i nie zareaguje na tak silnie. Natomiast nieagresywnych mczyzn mona uczyni bardziej agresywnymi wstrzykujc im dodatkowe dawki testosteronu, bo ich mzgi s na ten hormon wraliwe. Doroli mczyni kastrowani w Norwegii za przestpstwa na tle seksualnym mog odzyska wiele ze swych mskich cech dziki zastrzykom testosteronu - i to tak dalece, e pewien rozgoryczony naukowiec stwierdzi, i powracaj oni do wszystkich swoich antyspoecznych skonnoci, napadajc na mae dzieci, wszczynajc bjki, wybijajc okna i niszczc meble. 133 U mczyzn hormony, oddziaywajc na podatny na ich wpyw mzg, nie tylko powoduj postawy agresji, dominacji i pewnoci siebie. Czsto pobudzaj one take dalsze wydzielanie testosteronu, co znw wzmacnia pocztkowe tendencje agresywne. U sportowcw poziom testosteronu wyszy jest pod koniec meczu czy sezonu ni na pocztku. Wspzawodnictwo podnosi poziom testosteronu. Rywalizacja podsyca agresj. Zdolno do agresji zostaje wpojona bardzo wczenie, jeszcze przed wzrostem poziomu hormonw w okresie dojrzewania pciowego. Psychologowie dawno ju zwrcili uwag na wymylane przez mae dzieci opowiadania. W opowiadaniach dziewczynek wszyscy yj potem dugo i szczliwie, natomiast pewien chopak zakoczy swoje opowiadanie nastpujcymi sowami: Pooy wic mam na piecu i smay j na patelni, a si zupenie spalia.134 W innym tecie psychologicznym dzieci nagradzano, jeli umiay przekona swoich kolegw do zjedzenia herbatnika o wyjtkowo paskudnym smaku. 135 Zarwno chopcy, jak i dziewczynki podjli wyzwanie, ale podczas gdy dziewczynki czsto tumaczyy si z tego zadania (To ich pomys, a nie mj), unikay bezporednich kamstw i przekonyway swoje ofiary proponujc im podzielenie si t paskudn przeksk,
131 132

Ilo hormonu eskiego maleje

Zob. K. E. Moyer, 1987; 1987, 23-25. Zob. H. Persky i in. 133 Zob. K. E. Moyer, 1987, 45. 134 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 289. 135 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 289.

chopcy byli brutalniejsi - kamali, grozili i ponaglali swoje ofiary do poddania si tej cikiej prbie. Jeden z komentatorw stwierdzi, e zachowanie dziewczynek w tym tecie przypomina zachowanie agentw ubezpieczeniowych, a zachowanie chopcw nasuwa porwnanie z handlarzami uywanymi samochodami. Z wiekiem chopcy przejawiaj skonnoci do coraz gwatowniejszych zabaw.136 Agresja graniczy u nich czasem z okruciestwem. Stwierdzono, e chopcy s znacznie bardziej wrogo nastawieni do sabych i niepenosprawnych, a na okrzyki blu reaguj rozdranieniem wobec ofiary. Dziewczynki czciej wspczuj osobie cierpicej. Odnotowano, e podczas ogldania telewizji twarze chopcw czciej oywiaj si na widok scen przemocy.137 Zapamituj oni z filmu takie sceny znacznie lepiej ni dziewczynki. Chopcy i dziewczynki lubi odmienne rodzaje ksiek. Nie wydaje si, by denie do stworzenia neutralnych pciowo ksiek dla dzieci mogo mie wpyw na ich zachowanie. Jak wynika z bada nad modzie brytyjsk 138, bjki s nieodczn czci ycia dorastajcych chopcw. Dziewczynki s zazwyczaj wiadome sytuacji, ktre mog doprowadzi do konfliktu - na przykad, wchodzenie bez biletu na imprezy czy spotkania gangw modzieowych - i unikaj ich. Natomiast chopcy, posuszni dyktatowi hormonw okresu dojrzewania, skonni s szuka okazji do zrobienia uytku ze swych nowych fizycznych moliwoci. Badania reakcji na hipotetyczn sytuacj konfliktu wykazay, e 69% mczyzn zdecydowao si na reakcj agresywn - czy to fizyczn, czy sown - podczas gdy tyle kobiet zdecydowao si albo wycofa si z tej sytuacji, albo dziaa innymi, nieagresywnymi rodkami. 139 Stwierdzono te, e mczyni prowadzcy samochd bardziej ochoczo uywaj klaksonu, gdy samochd przed nimi ociga si z ruszeniem spod wiate. 140 W przypadku zachowa ekstremalnych, prawdopodobiestwo popenienia morderstwa przez mczyzn jest piciokrotnie wysze ni przez kobiet, a prawdopodobiestwo dokonania rabunku - dwudziestokrotnie wysze.141 Jedynie pod wzgldem agresji sownej obie pcie dorwnuj sobie - by moe ujawnia si w tym kompensacyjna rola uzdolnie jzykowych kobiet. W pewnych badaniach grup studentw zapytano, jak zareagowaliby na kogo, kto podszedby do nich na ulicy i uderzy. Badanej grupie zaproponowano rne sposoby reakcji zarwno sowne, jak i fizyczne. Wrd osb, ktre wybray reakcj sown, byo tyle samo kobiet co mczyzn. Ale wrd tych, ktrzy zdecydowali si na agresywn odpowied fizyczn, wyran wikszo stanowili mczyni. Kobiety wybieray reakcj fizyczn najrzadziej: po agresji sownej, rozwizaniu nieagresywnym (np. zameldowanie o napastnikach przedstawicielom odpowiednich wadz) i po prostu odejciu.142 Zjawisko mskiej agresji moe czciowo wyjania nasza ewolucyjna przeszo, kiedy to agresja bya reakcj konieczn, aby zapewni niezbdne do ycia rodki, rozwizywa sprzeczki wewntrz plemienia czy broni obozowiska. Innym - naszym zdaniem, na pewno niewystarczajcym - wyjanieniem jest warunkowanie kulturowe. Oczekujemy od chopcw i mczyzn, e tak wanie bd si zachowywa, wic tak si zachowuj. W rzeczywistoci jednak nie wydaje si, eby ten rodzaj zachowania by naprawd akceptowany - chopcy s karani znacznie czciej ni dziewczynki. Rodzice mwi zarwno swoim synom, jak i crkom, aby unikali kradziey, pijastwa, narkomanii, bjek i eby nie naduywali swobody seksualnej. Mimo to jednak zajciom tym oddaj si w przytaczajcej wikszoci mczyni. Jak sucho komentuje to psycholog amerykaski, Walter Gove: Socjologowie nie umiej przekonujco wyjani, dlaczego dewiacje to zjawisko charakterystyczne przede wszystkim dla mczyzn. 143 Rnice midzy mskim i kobiecym postrzeganiem wiata i sposobem reakcji nie ograniczaj si jedynie do zjawiska agresji. Dominacja, pewno siebie i denie do zaspokojenia ambicji nale do tej samej rodziny zachowa i maj te same korzenie biologiczne. W caym krlestwie zwierzt zwycizca dociera na szczyty hierarchii dziki agresywnej determinacji. Jeeli mwimy o dominacji, naley zauway, e zwyciskie mapy ujawniaj wyran korelacj dodatni midzy poziomem testosteronu a pozycj spoeczn i
136 137

Zob. J. Kagan; K. E. Moyer, 1987, 4. Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld. 138 Zob. Young People in the 80's.
139 140 141

Zob. E. Maccoby, N. Jacklyn (patrz: Bibliografia oglna), 239. Zob. K. E. Moyer, 1987, 4. 142 Zob. J. M. Reinisch, S. A. Saunders. 143 Zob. W. R. Gove.

poziomem agresywnoci [...]. Wydaje si niewtpliwe, e spontaniczne wydzielanie wysokich dawek testosteronu jest czynnikiem decydujcym o wysokiej pozycji w hierarchii. 144 Naukowcy mog wywrci do gry nogami porzdek spoeczny i zainscenizowa przewrt polityczny wrd map wstrzykujc zwierztom z niszych szczebli drabiny spoecznej dodatkowe dawki testosteronu. Zjawiska te znajduj te odzwierciedlenie u modych samcw czowieka. 145 Chopcy, ktrzy wczeniej dojrzewaj - ci o wikszej koncentracji hormonu mskiego - ciesz si w grupie rwieniczej wikszym prestiem. Badania nad konfliktami wykazuj, e nastolatki tworz stabilne hierarchie dominaqi oparte na agresji werbalnej i fizycznej. Wystarczy spojrze na rozwarstwienie awanturnikw na trybunach w czasie meczu piki nonej. Modszym, sabszym kibicom (nie ma nawet potrzeby stwierdza, e wszyscy s pci mskiej) przydziela si czarn robot skandowania obelg; starsi i silniejsi, z testosteronem swobodniej krcym pod szalikami, to naturalni przywdcy, pierwsi do bjki. Na University of Chicago szczegowym badaniom poddano mskie i kobiece hierarchie dominacji powstajce na obozie letnim dla nastolatkw. 146 Wrd chopcw bjki i sprzeczki wybuchay w cigu pierwszych kilku dni, zanim miaa czas ustali si wyrana hierarchia. Pniej bardziej dojrzali modzi ludzie zajli nalene im najwysze pozycje w grupie. O pozycji wewntrz elity decydoway takie czynniki jak poziom sprawnoci fizycznej i osignicia sportowe. Z upywem czasu, kiedy struktura wadzy stawaa si coraz wyraniejsza, coraz mniejsza bya potrzeba werbalnego lub fizycznego demonstrowania dominacji. Chopcy znali swoje miejsce. Przyjanie nawizyway si przede wszystkim midzy chopcami z tego samego szczebla nieoficjalnej drabiny. Elokwentni i towarzyscy chopcy o intelektualnych zainteresowaniach tylko wtedy osigali wysok pozycj, jeli jednoczenie odznaczali si si, dojrzaoci i wysportowaniem. Wrd dziewczt sytuacja wygldaa zupenie inaczej. Ich struktura spoeczna bya bardziej liberalna i niestabilna. Niewiele dziewczt otwarcie ujawniao denie do dominacji, zarwno werbalnej, jak i fizycznej. Nie byo oczywistego przywdcy grupy - jedna dziewczynka moga by uznawana za najlepszego organizatora-praktyka, a inna - za przywdc duchowego. (Chopcy w ogle nie zajmowali si takimi bzdurami jak przywdcy duchowi.) Obie role cieszyy si takim samym szacunkiem, poniewa uznawano, e dobre stosunki midzyludzkie s rwnie wane jak opracowanie rozkadu obozowych dyurw. Grupa dziewczt bya, niesformalizowan koalicj indywidualnych zwizkw midzy nimi. Nie istniao w niej typowe dla chopcw wiadome denie czy to do dominacji, czy te do rozpoznania swojego miejsca w hierarchii. Gdy wynikajce z tego nauki przeniesie si do pokoju biurowego czy sali konferencyjnej - jak to zrobimy pniej - doj mona do istotnych wnioskw. Jak si wydaje, dziewczta na obozie nie bardzo troszczyy si o to, co dla chopcw byo najwaniejsze - o przewag i panowanie. A kiedy dochodzio do spotkania obu pci, dziewczynki zazwyczaj pozostawiay chopcom spory o miejsce w hierarchii. W innych badaniach zajmowano si grupami par przyjaci, wspzawodniczcymi midzy sob w prostym zadaniu sownym - rozwizywaniu anagramw. 147 Kademu z uczestnikw powiedziano - niezgodnie zreszt z prawd, bo badacze wydaj si znajdowa przyjemno w takich metodologicznych figlach - e jego przyjaciel/przyjacika jest w innym pokoju. W trakcie zawodw przekazywano uczestnikom faszywe wiadomoci, rzekomo pochodzce od partnera, z prob o zwolnienie tempa, eby wanie w przyjaciel mg wygra. Wikszo mczyzn odrzucia prob. Wiele kobiet si jej podporzdkowao. Denie do wadzy jest zawsze i wszdzie cech przede wszystkim msk. Amerykaski ekspert, dr Stephen Goldberg, w swojej ksice Inevitability of Patriarchy (Nieuchronno patriarchatu)148 przyrwna to zjawisko do zwizkw midzy elazem a magnesem. Reakcja na magnes nie jest niezbywaln potrzeb elaza, ale skonno do takiej reakcji jest jego nieodczn cech fizyczn. Podobnie, za przyczyn naszej biologii, przecitny mczyzna przejawia wiksz gotowo do agresji ni przecitna kobieta. Mska dominacja, pewno siebie i agresja nie wynikaj jedynie z wykorzystywania przewagi siy mini. Nie mogc, dla cakowitego zaspokojenia swoich ambicji, uciec si do brutalnej przemocy, mczyzna uyje innych rodkw. Jeeli wybr na urzd publiczny wie si z caowaniem dzieci, mczyni bd caowa dzieci skwapliwiej i z mniejszym skrpowaniem ni kobiety. Mczyni wykazuj wiksz gotowo do powicenia swego czasu, przyjemnoci, odpoczynku, zdrowia, bezpieczestwa i swojej sfery uczuciowej,
144 145

Zob. W. Veil (patrz: Bibliografia oglna). Zob. F. H. Huntingford, A. K. Turner, 330. 146 Zob. R. Savan-Williams. 147 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 275-276. 148 Zob. S. Goldberg (patrz: Bibliografia oglna).

aby wspi si w hierarchii.149 Ci, ktrych te wiadectwa biologiczne wci jeszcze nie przekonuj, wyjaniajc relatywn pasywno kobiet bd si moe nadal odwoywa do wpywu spoecznego procesu uczenia si. Zgodnie z t argumentacj, wadz sprawuj mczyni, poniewa kobiety s mniej skonne zdobywa czy panowa ze wzgldu na rol przeznaczon ich pci. Rodzenie dzieci samo w sobie prowadzi do preferowania cech zwizanych z defensywnoci, ulegoci, dbaoci o innych. Jednake w rezultacie duego projektu badawczego dotyczcego nauczycieli akademickich odkryto, e nawet te kobiety, ktre nie miay obowizkw domowych, skonne byy rozgrywa gr o sukces z mniejszym dynamizmem i zaangaowaniem ni mczyni. Sukces w wiecie uniwersyteckim mierzony jest w znacznym stopniu liczb opublikowanych prac naukowych. Kobiety pracujce na uczelniach publikuj mniej ni mczyni. Kiedy ten fakt empiryczny poddano analizie, stwierdzono, e kobiety te przywizuj wicej wagi do takich czynnikw, ktre dla ich kariery akademickiej maj mniejsze znaczenie - na przykad dobro studentw, dbao o poziom nauczania i suba na rzecz uczelni. Simone de Beauvoir scharakteryzowaa to przeciwstawienie egoizmu i bezinteresownoci obu pci piszc, e kobiety jako pe wydajca na wiat dzieci, pe, ktrej podstawowe yciowe narzdy wydane s na pastw caego gatunku, y musz dla caej ludzkoci. Mczyni yj po prostu dla siebie. Co ciekawe, ta mska dza panowania zanika z wiekiem, podobnie zreszt jak wikszo przejaww rnic midzy pciami. Jake czsto zdarza si nam sysze o mczyznach agodniejcych z wiekiem! By moe staj si lepszymi ludmi, ale zarazem mniej mskimi mczyznami. Jest to proces stopniowy, wywoany powolnym spadkiem poziomu hormonu mskiego - poczynajc od wieku okoo pidziesiciu lat - co powoduje zmniejszanie si agresywnoci i pewnoci siebie. Natomiast u kobiet gwatowny spadek poziomu hormonw dokonuje si w wieku okoo 45-50 lat, wraz z ustaniem cyklu miesiczkowego. Wikszo kobiet odczuwa wtedy pewne dolegliwoci, ale s one zazwyczaj krtkotrwae. Kobiety doznaj zmian nastroju, staj si draliwe i niespokojne, cierpi na ble i zawroty gowy, uderzenia gorca i koatanie serca. Hormony eskie chroni kobiety przed wylewem krwi do mzgu, wic w czasie menopauzy niebezpieczestwo wylewu wzrasta. Koci staj si bardziej amliwe, a skra traci elastyczno. Wiele kobiet stosuje w czasie menopauzy hormony syntetyczne, aby zastpi znikajce hormony naturalne i powstrzyma staro. Skra zachowuje wskutek tej kuracji swoj jdrno, a stawy gitko. Niebezpieczestwo wylewu nie ronie. Ale ta terapia hormonalna (HRT, czyli Hormone Replacement Therapy) jest wci kontrowersyjna, poniewa podejrzewa si, e niesie ona ze sob niebezpieczestwo wikszej podatnoci na raka szyjki macicy. Z faktu, e kobiety nie wytwarzaj w okresie menopauzy hormonw eskich, ktre poprzednio przeciwdziaay maym ilociom hormonw mskich wytwarzanych przez ich nadnercza, wynikaj ciekawe skutki w sferze zachowania. W konsekwencji kobiety mog si sta agresywniejsze i pewniejsze siebie, moe te pojawi si u nich zarost na twarzy. Na staro zachowania kobiet i mczyzn stopniowo si do siebie upodabniaj, poniewa ustaje wpyw hormonw. Zo i agodno, agresywno i skonno do kompromisu, uspoecznienie i indywidualizm, dominacja i ulego, posuszestwo i obstawanie przy wasnym zdaniu - wszystkie te cechy razem wzite stanowi znaczn cz tego, co okrela si mianem osobowoci. I w kadym z tych aspektw osobowoci zaobserwowano wyrane, wymierne rnice midzy chopcami i dziewczynkami, kobietami i mczyznami rnice, o ktrych wiadomo, e maj podoe w ukadzie pocze nerwowych w mzgu. Kobiety i mczyni s rni. Spoeczestwo, w ktrym wyrastamy, ma na nas wpyw, ale polega on w zasadzie na wzmacnianiu rnic naturalnych. Rnice te zostaj w nas wdrukowane przez interwencj substancji chemicznych. Dla wikszoci z nas nie s one decydujce. Zrnicowane dawki owych substancji przydaj naszym mskim umysom pewnych cech kobiecych, a naszym umysom kobiecym - pewnej dozy mskoci. U wszystkich ludzi mzg zostaje uksztatowany w specyficzny, wpywajcy na nasze zachowanie sposb na dugo przedtem, nim wkrocz do gry wartoci przyjte przez spoeczestwo czy te hormony wieku dojrzewania.

149

Zob. S. Goldberg (patrz: Bibliografia oglna).

6. RNICA UZDOLNIE
Okres dojrzewania gwatownie rnicuje zachowania i postawy spoeczne dziewczt i chopcw. Oddziaywanie hormonw odgrywa te rol w ujawnianiu si rnic w ich uzdolnieniach i moliwociach umysowych. Wiemy, e chemia w znacznym stopniu decyduje o strukturze mzgu i rozmieszczeniu w nim jego funkcji. Nie powinno zatem by dla nas zaskoczeniem stwierdzenie, e rnice w narzdzie mylenia maj wpyw na to, nad jakimi sprawami chcemy si zastanawia i jak dobrze umiemy nasz umys do nich zastosowa. Jeden z czoowych duskich psychologw uwaa, e dziaanie hormonw pciowych na mzg i pozosta cz centralnego systemu nerwowego ponosi ostateczn odpowiedzialno biochemiczn za wytwarzanie odmiennych rl pciowych oraz zwizanych z pci rnic w zainteresowaniach i stylu poznawczym [...]. Wszystkie te cechy zale od tego, czy hormony pciowe byy, czy nie byy obecne we waciwym miejscu, we waciwym czasie i we waciwej iloci.150 Wiemy ju, jak wan rol odgrywaj hormony w ksztatowaniu mzgu przez sw obecno we waciwym czasie, miejscu i iloci. W okresie dojrzewania pciowego dopeniaj one swojej roli. Nie tylko powoduj, e - jak widzielimy - pcie zachowuj si odmiennie w kategoriach agresji i emocji. Powoduj one take wiksz lub mniejsz sprawno kadej z pci w wypenianiu rnych zada, bo kada z nich ma odmienne mocne strony i strategie dziaania umysu. Ideaem byoby, gdyby kady mg robi akurat to, co - on lub ona - chce robi, i to robi tak dobrze, jak tylko mona. Wielu ludzi wierzy, e yjemy w takim wanie idealnym wiecie, a kada z pci moe w nim osign wszystko. Utrzymuj oni, e rodzimy si nie tyle rwni, co wrcz identyczni pod wzgldem swych moliwoci. Ale wiemy rwnie, e nawet przy zapewnionej rwnoci szans nie wszystkim uda si wybi. Nierwnoci midzy pciami bd si utrzymywa, niezalenie od tego, jak bardzo chcielibymy, eby znikny. T niewspmierno osigni przypisujemy biologicznym podstawom umysowoci. Mzg kadej z pci jest - jako cao - lepiej przystosowany do wykonywania odmiennych zada. Jak widzielimy, chopcy nie najlepiej daj sobie rad w pierwszych latach szkolnych. Jednake z nadejciem wieku dojrzewania gwatownie przypieszaj. Doganiaj dziewczynki w mwieniu i pisaniu, wysuwaj si na czoo w matematyce. Wyniki chopcw w testach IQ wzrastaj gwatownie pomidzy czternastym a szesnastym rokiem ycia, podczas gdy wyniki dziewczt wykazuj tendencj do utrzymywania si na tym samym poziomie, a czasem nawet obniaj si. 151 Najbardziej dramatyczna rnica, ktra daje o sobie zna ju w latach poprzedzajcych okres dojrzewania, to rnica w uzdolnieniach naukowych i matematycznych. Naukowo okrela si to jako zdolnoci wzrokowoprzestrzenne. Jak wiemy, zajmujcy si tym obszar mskiego mzgu jest cakowicie i wycznie powicony tej funkcji, w znacznie wikszym stopniu ni u kobiety. Chocia dziewczynki ucz si liczy wczeniej ni chopcy - zreszt wikszoci rzeczy ucz si w modszym wieku - chopcy szybko wykazuj przewag w rozumowaniu matematycznym. Wczeniejsza kobieca przewaga w matematyce zaczyna zanika, w miar jak natura matematyki przeksztaca si z rachunkw w teori. Johns Hopkins University od roku 1972 prowadzi w Bostonie poszukiwania talentw wrd dzieci uzdolnionych.152 Uczestniczyy w nich tysice dzieci w wieku od jedenastu do trzynastu lat, ktre uzyskay 3% najlepszych wynikw albo w werbalnych testach IQ, albo w testach uzdolnie matematycznych. W matematycznej czci testw chopcy osigali znaczco lepsze wyniki, a proporcja chopcw do dziewczt wrd odnoszcych sukces wzrasta wraz z poziomem trudnoci. Przy wyniku od 420 punktw w gr (spord moliwych 800) chopcy bij dziewczynki w stosunku 1,5:1. Przy wyniku od 500 w gr stosunek ten wynosi ponad 2:1. Przy 600 lub wicej przekracza 4:1. A przy najwyszych wynikach od 700 w gr proporcja ta osiga 13:1. Rnica midzy pciami staje si jeszcze wyraniejsza z wiekiem. Hormon mski potguje umiejtnoci wzrokowo-przestrzenne, hormony eskie osabiaj je. 153 Tak wic rnice w matematyce wyszej staj si wyraniejsze, kiedy chopcy osigaj pen dojrzao - par lat pniej ni
150 151

Zob. H. Nyborg, 1983. Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 237-239; H. Nyborg. 152 Zob. C. P. Benbow, J. C. Stanley. 153 Zob. A. A. Erhardt; E. Hampson, D. Kimura; D. Heir, W. Crowley; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 140-145; J. Rovet, C. Netley

dziewczta. Camilla Benbow i Julian Stanley, kierujcy programem badawczym Johns Hopkins University, przyznaj, e kada hipoteza wica si z uznaniem biologicznych rnic midzy kobietami i mczyznami bdzie niepopularna i kontrowersyjna. Tote zadali sobie wiele trudu, aby wykluczy wszystkie inne moliwe czynniki spoeczne czy rodowiskowe. Badali wic hipotez, e chopcy lepiej daj sobie rad z rozumowaniem matematycznym, a dziewczynki z prostymi rachunkami, poniewa szkoy stosuj odmienne programy nauczania matematyki dla chopcw i dla dziewczt - ale stwierdzili, e rnice w umiejtnociach pojawiaj si, zanim chopcw i dziewczta kieruje si do klas sprofilowanych. Benbow i Stanley rozwayli take moliwe wyjanienie, e poniewa nauczyciele matematyki s przewanie pci mskiej, to jzyk nauczania matematyki i atmosfera, w jakiej si to odbywa, staj si zmaskulinizowane, a dziewczta wycigaj std wniosek, e matematyka to nie ich rzecz. Jednake nie moe to, z zaoenia, by prawd w odniesieniu do dziewczt majcych w tej dziedzinie osignicia, bo dokonay one wiadomego i przemylanego wyboru wanie matematyki - w ktrej chopcy uzyskuj nad nimi przygniatajc przewag. Oczywicie, uprzedzenia spoeczne mog wzmacnia naturalne saboci i przewagi, cho trudno nam uwierzy, by rodzice tych uzdolnionych matematycznie dziewczynek uczyli je akceptowa niszo swojej pci. Jeszcze trudniej jednak zaprzeczy, e mzg mski, majcy praw pkul specjalnie uformowan i przeznaczon do najszerzej pojtych funkcji przestrzennych (w tym przypadku do rozumowania w kategoriach wyszej matematyki), wykorzystuje t swoj z natury mocn stron. Co zaskakujce, wiele z tych dzieci nie uczyo si jeszcze algebry formalnej. Rozwizuj one zadania za pomoc intuicyjnych narzdzi algebraicznych - mona by to nazwa matematyk wyobrani. Wikszo chopcw ma wobec matematyki postaw, ktra u dziewczt prawie nie wystpuje. Potrafi oni postrzega i myle za pomoc poj i modeli, odnajdujc abstrakcyjne zwizki pomidzy rnymi dziaami poznawanej wiedzy i wic je ze sob. Dziewczta czciej traktuj kady omawiany dzia matematyki jako odrbn cao, opanowuj go i wtedy przechodz do nastpnego. Rnice w uzdolnieniach znacznie si zmniejszaj w przypadku wyranie wydzielonych dziaw matematyki, a take przy rozwizywaniu konkretnych zada (w algebrze i cile rachunkowych fragmentach matematyki).154 Mczyznom atwiej skoncentrowa si na abstrakcyjnej idei albo na twierdzeniu teoretycznym, oddzieli je od innego i abstrahowa z niego informacje - tak samo jak atwiej im wyuska ukryt figur geometryczn z wikszego wzoru. Takie wnioski znajduj potwierdzenie w badaniach przeprowadzonych w Ameryce, Anglii, Holandii, Francji, we Woszech i w Hongkongu.155 Badania nad czowiekiem sugeruj, e dziewczynki, u ktrych poziom estrogenu jest najwyszy, wydaj si sabsze intelektualnie, podczas gdy dziewczta z wysokim poziomem hormonu mskiego osigaj zazwyczaj we wszystkich dyscyplinach akademickich wyniki lepsze od przecitnej dla kobiet. Chopakowate dziewczyny wyjtkowo dobrze radz sobie z orientacj przestrzenn - tradycyjnie dziedzin mskiej przewagi. I coraz wicej zwolennikw zdobywa przekonanie, e dziewczta z mskimi cechami charakteru takimi jak agresywno, niezaleno, wiara we wasne siy i pewno siebie czsto osigaj wiksze sukcesy w nauce ni przecitna dla ich pci. Te powane i mskie sawantki zawdziczaj zapewne swe sukcesy po czci wpywowi hormonw mskich, ktremu poddane byy na wiele miesicy przed urodzeniem. 156 Nastoletnie dziewczyny, ktrych matki bray w ciy hormony mskie, maj wyszy wynik oglny IQ i jest bardziej prawdopodobne, e zdadz egzaminy wstpne na wysz uczelni. Odznaczaj si te wyjtkowym, jak na swoj pe, zainteresowaniem przedmiotami matematyczno-przyrodniczymi. Spord 79 dzieci osigajcych ponadprzecitne wyniki w nauce, dziewczynki poddane dziaaniu hormonw zblionych do mskich wykazuj sta statystyczn przewag nad swoimi rwienicami. 157 Takie zakcenia hormonalne mog zosta spowodowane, jak widzielimy w rozdziale drugim, albo podawaniem matce sztucznych hormonw w ramach leczenia, albo dysfunkcj nerek u rozwijajcego si podu.

Przypadek Catherine
154 155

Zob. D. McGuinness, 1979. Zob. L. J. Harris (patrz: Bibliografia oglna); M. G. McGee; D. McGuinness. 156 Zob. A. A. Erhardt; E. Hampson, D. Kimura; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 237-239; C. Hutt (patrz: Biblbiografia oglna), 118; H. Nyborg. 157 Zob. K. Dalton

Catherine zawsze bya yw dziewczynk, czasem - tak w domu, jak i w szkole - nadmiernie yw. Inaczej ni jej siostra, lubia aktywne zabawy na wolnym powietrzu i czsto wracaa do domu w podartych dinsach, spdziwszy ranek na aeniu po drzewach i przedzieraniu si przez krzaki gogu. Stopnie w szkole miaa w zasadzie przecitne, cho nauczyciele byli przekonani, e osigaaby lepsze wyniki, gdyby nie bya tak nadaktywn wiercipit. Jednake w dwch dziedzinach Catherine bya znakomita: w stolarce i w matematyce. 158 Catherine cierpiaa na choroD nerek - tak zwany wrodzony przerost nadnerczy (CAH, czyli congenital adrenal hyperplasia) - ktra powodowaa, e jej organizm produkowa nadmierne iloci hormonu mskiego. Wczeniejsze badania nad pacjentkami z CAH, przeprowadzone w latach siedemdziesitych159, nie ujawniy u dotknitych t chorob dziewczynek adnych znaczcych odmiennoci w zdolnociach przestrzennych, ale prowadzono je w wikszoci na pacjentkach, ktre nie osigny wieku dojrzewania. Teraz wiemy ju, e zasadnicze rnice midzy pciami pojawiaj si dopiero wwczas, kiedy hormony wieku dojrzewania pobudzaj zrnicowany pciowo mzg. Nowe, przeprowadzone w roku 1986 badania 160 skoncentrowane byy na pacjentkach w wieku dorastania. Porwnano w nich uwanie uzdolnienia dziewczt, ktre wytwarzaj nadmiar hormonu mskiego, z grup kontroln zoon z nie dotknitych t chorob braci, sistr i kuzynw. Wszystkich uczestnikw przetestowano pod wzgldem zdolnoci przestrzennych. Dziewczta wytwarzajce nadmiar hormonu mskiego uzyskay znaczco wysze wyniki ni dziewczta zdrowe w testach badajcych ich umiejtnoci w wykrywaniu ukrytych wzorw czy te w obracaniu w wyobrani przedmiotu i opisywaniu jego wygldu z rnych punktw widzenia. Im wysza koncentracja hormonu i im wczeniej pd eski zosta poddany jego dziaaniu, tym wikszy rozwj zdolnoci przestrzennych u osoby dorosej. Im silniejszemu dziaaniu hormonw mskich poddany jest mzg, tym bardziej mska staje si jego struktura i tym wiksze umiejtnoci przestrzenne. Co w takim razie dzieje si z tymi kobietami, ktre w ogle nie maj hormonw mskich? Zastanawialimy si ju nad dziewczynkami z zespoem Turnera, pozbawionymi jajnikw i dlatego nie wytwarzajcymi nawet tych maych iloci hormonu mskiego, produkowanych przez kobiety zdrowe. Mona oczekiwa, e przy braku hormonu, o ktrym wiadomo, e pomaga w rozwoju uzdolnie matematycznych i sprawnoci przestrzennych, dziewczynki z zespoem Turnera osiga bd bardzo ze wyniki w testach badajcych te uzdolnienia. Tak te si dzieje. Zazwyczaj takiej dziewczynce nie udaje si przeprowadzi poprawnie w wyobrani takich operacji jak rozpoznanie ksztatu przedmiotu trzymanego w rku, wymylenie, jak bdzie wyglda z rnych punktw widzenia przedmiot przedstawiony na obrazku, czy te okrelenie swojego pooenia w relacji do tego, co widzi. Myli ona lewo i prawo, osiga sabe wyniki w rachunkach pamiciowych i w matematyczno-przestrzennych testach IQ. W porwnaniu ze swoimi zdrowymi siostrami-bliniaczkami dziewczynki z zespoem Turnera, cho wypadaj gorzej w testach przestrzennych, daj sobie dobrze rad z testami badajcymi zdolnoci werbalne. To odkrycie ponownie wskazuje na szczeglne zwizki midzy wystpowaniem albo brakiem hormonw mskich a zdolnociami przestrzennymi.

Przypadek Ginette Ginette bya siedemnastoletni dziewczyn z zespoem Turnera. Jak wikszo dziewczt cierpicych na t chorob, miaa romantyczne skonnoci. Chciaa zosta przedszkolank, a na razie staraa si o zatrudnienie jako pomoc do dzieci. Bya nieco niemiaa, wraliwa i introwertyczna, ale ustalono, e jej IQ jest zupenie w normie. Pomimo dobrej sprawnoci jzykowej, gubia si, gdy testy dotyczyy zdolnoci nie tylko jzykowych, ale i przestrzennych. To znaczy, pisaa i czytaa bardzo dobrze, ale grzza w obliczu zda rozsypanych, takich jak: drzewa - aby - poszli - do - siekier - narba - z - lasu, ktre miaa uporzdkowa.161 Ukad pocze nerwowych w mzgu zdrowych dziewczt dziaa na ich niekorzy przy problemach zwiza158 159

Przypadek Catherine jest oparty na tych samych badaniach co przypadek Jane (patrz rozdz. drugi). Zob. S. Baker, A. A. Erhardt. 160 Zob. V. J. Shute i in. 161 Przypadek Ginette jest oparty na tych samych badaniach co przypadek Caroline (patrz rozdz. drugi).

nych z percepcj przestrzenn i zdolnociami matematycznymi. Kiedy w wieku dojrzewania wydzielaj si hormony eskie, wchodz one w interakcj ze specyficzn struktur mzgu, co ma dalszy wpyw na t sfer uzdolnie. Zmienno sprawnoci w tym zakresie pozostaje w relacji do cyklu miesiczkowego: rozwizywanie amigwek okazuje si najatwiejsze, kiedy estrogen ma poziom najniszy, a najtrudniejsze, kiedy osiga poziom najwyszy. 162 Jednake, oglnie rzecz biorc, dziaanie hormonw wieku dorastania tumi sprawno matematyczn u wikszoci dziewczt. Na pewnym krytycznym obszarze zrnicowania uzdolnie, jakie mona zaobserwowa midzy kobietami a mczyznami, hormony odgrywaj rol decydujc. Wikszo dziewczt jest z natury na sabszej pozycji w sytuacjach, gdy problem zawiera element przestrzenny. Szczeglnie sabo wypadaj dziewczynki, ktre w ogle nie wytwarzaj hormonw mskich, natomiast dziewczynki z nienormalnie wysokim poziomem tych honnonw radz sobie znacznie lepiej. Warto jednak sprawdzi, czy proces ten dziaa take w kierunku przeciwnym - na chopcw poddanych wpywowi hormonw eskich. Okazuje si, e tak. Chopcy wyposaeni w geny XXY - to znaczy w dodatkowy chromosom eski - maj nienormalnie wysoki poziom hormonw eskich. Ich umiejtnoci przestrzenne s poniej przecitnej dla mczyzn, a na tym samym poziomie co przecitna dla kobiet. 163 Take chopcy, ktrych matki przyjmoway hormony eskie w ramach leczenia cukrzycy, osigaj wyniki poniej przecitnej mskiej. W wieku lat szeciu ta niekorzystna cecha nie daje si jeszcze zauway. Po osigniciu lat szesnastu, gdy nastpuje ju wydzielanie hormonw mskich, ktrym nie udaje si jednak wczy sfeminizowanego mzgu, sabe wyniki w testach przestrzennych staj si widoczne. 164 U zdrowych dorosych mczyzn, ktrych mzgi ju przed urodzeniem byy tak uformowane, e zapewniay im przewag pod wzgldem uzdolnie przestrzennych i matematycznych, poziom hormonu mskiego oddziaywa na te uzdolnienia - zupenie tak samo jak poziom hormonu eskiego wpywa na uzdolnienia kobiet. Bardzo niski poziom hormonw mskich obnia sprawno przestrzenn mczyzn. Jednake najwyszy poziom hormonu mskiego, czyli testosteronu, nie prowadzi w efekcie do najlepszych wynikw w testach sprawnoci przestrzennej. Optymaln iloci hormonu dla osignicia dobrych wynikw w testach przestrzennych i matematycznych wydaje si poziom o stopie niszy od najwyszego. 165 Dla wikszoci z nas uzdolnienia przestrzenne i matematyczne nie s specjalnie istotne. Wikszo ludzi nie zajmuje si matematyk, fizyk, architektur ani biologi molekularn i moe si wydawa, e tej szczeglnej rnicy midzy kobietami a mczyznami powicono tu zbyt wiele miejsca. Zrobilimy to z dwch powodw - po pierwsze, by pokaza, e istnieje dajca si eksperymentalnie zademonstrowa rnica midzy przecitnym mzgiem mskim a przecitnym mzgiem kobiecym, i po drugie, poniewa wiat matematyki, wizji i przestrzeni nie ogranicza si bynajmniej do klasztoru nauki. Ma on swj udzia w yciu codziennym. Jeeli mczyni s bardziej zainteresowani struktur przedmiotw - a s - to nie interesuj si jedynie trjktami rwnoramiennymi; interesuj ich take nowe samochody. Jeeli mczyni interesuj si sprawami przestrzeni geograficznej, mog si te okaza pci atwiej popadajc w niepokj z powodu naruszenia ich terytorium przez ogrd ssiada. Jeeli mczyni interesuj si zwizkami midzy pojciami matematycznymi i w odkrywaniu ich lepsi s od kobiet, mog by rwnie bieglejsi w odkrywaniu innych zwizkw abstrakcyjnych - a czyme innym zajmuje si geniusz. Mona by przypuszcza, e wraz z przypywem hormonw w okresie dojrzewania pciowego chopcy bd wycznie roznosi wszystko dookoa i wyadowywa agresj kosztem zdolnoci do koncentracji w awce szkolnej. Ale testosteron ma rwnie pewien korzystny efekt, ktry zosta ju dobrze udokumentowany klinicznie. Jest to hormon, ktry, jak si zdaje, czyni mzg mniej podatnym na zmczenie - bardziej skoncentrowanym na jednym celu. Przeprowadzono eksperymenty z wolontariuszami, kobietami i mczyznami, ktrym podano w zastrzykach dodatkowy testosteron i placebo. Zadaniem obu grup byo rozwizanie pewnej liczby dziaa arytmetycznych w zakresie odejmowania. Jest to ten rodzaj zajcia, ktre - gdy si je raz opanuje - nie wymaga wielkiego wysiku umysowego czy fizycznego, ale sprawno maleje po pewnym czasie wskutek nudy, rozkojarzenia i znuenia. Inne czynnoci nalece do tej samej kategorii znanej jako zachowania zautomatyzowane - to chodzenie, mwienie, utrzymywanie rwnowagi, prowadzenie obserwacji, pisanie. Eksperyment wykaza, e grupa, ktrej za-strzyknito testosteron, wykazywaa znacznie mniejszy spadek sprawnoci z upywem dnia. Natomiast grupa, ktrej nie podano dodatkowej dawki hormonu mskiego, czciej popeniaa bdy i ulegaa zmczeniu. 166
162 163

Zob. E. Hampson, D. Kimura; K. Rosenthal. Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 246; H. Nyborg; S. G. Ratcliffe. 164 Zob. I. D. Yalom i in. 165 Zob. D. Heir, W. Crowley; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 245-246; H. Nyborg. 166 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 141-142; D. Broverman i in., E. L. Klaiber i in., 1971.

Te badania wskazuj na szersz rol testosteronu - a w kocu ycie to co wicej ni rozwizywanie przykadw na odejmowanie. Z reguy jednostki, ktre z natury wybijaj si [...] w zadaniach zautomatyzowanych, s bardziej mskie z wygldu od osobnikw obdarzonych mniejszymi zdolnociami do takich zada. Wicej hormonw mskich oznacza wiksze umiejtnoci zautomatyzowania, a wiksza automatyzacja wydaje si oznacza, przynajmniej wedug jednego z badaczy, sukces. Osoby obdarzone znacznymi zdolnociami wykonywania czynnoci automatycznych zajmuj wysze pozycje zawodowe i spoeczne ni porwnywalne ze wzgldu na wiek, poziom wyksztacenia i oglny poziom inteligencji osoby o maych zdolnociach do zautomatyzowania swoich dziaa. Osoby o znacznych zdolnociach wykonywania czynnoci automatycznych wykazuj te wiksze moliwoci wznoszenia si w hierarchii spoecznej. 167 Testosteron zapewnia mczyznom szczegln przewag przez to, e koncentruje i pobudza mzg, ktry ju ze wzgldu na sam swoj struktur zdolny jest do wikszego skupienia ni mzg kobiety. Trzeba pamita, e mzg mski jest bardziej uporzdkowany, a kada funkcja ma w nim swoje okrelone miejsce. Mski mzg jest z natury bardziej skonny do skupienia si na jednej sprawie - trudniej go rozkojarzy. Gdy doda do tego dziaanie hormonu zwikszajcego koncentracj umysu i odporno na zmczenie, to rnice w funkcjonowaniu mzgw mczyzny i kobiety staj si jeszcze wyraniejsze. Zdolno kobiet do koncentracji i efektywnoci intelektualnej waha si, jak si wydaje, wraz z cyklem menstruacyjnym, poniewa wysoki poziom estrogenu wyranie przytumia te zdolnoci. 168 Z pewnoci u dziewczt midzy jedenastym a pitnastym rokiem ycia, kiedy stenie hormonu eskiego osiga najwyszy poziom, umiejtnoci te zaczynaj male, podczas gdy u chopcw wanie wtedy wzrastaj. Biologia zatem, w takim samym stopniu jak warunkowanie spoeczne, przeciwdziaa zwikszeniu roli kobiet w dziedzinach tradycyjnie uwaanych za domen mczyzn. Inne testy potwierdzaj niekorzystn sytuacj kobiet w okresach wysokiego poziomu estrogenu, ale zarazem ujawniaj odpowiadajc temu przewag. 169 Wysoki poziom hormonu eskiego wydaje si potgowa umiejtnoci koordynacji u kobiet. Od najwczeniejszego wiek dziewczynki gruj w zadaniach wymagajcych szybkich, zrcznych, precyzyjnych ruchw, jak rwnie we wszystkim, co wymaga pynnoci i jasnoci werbalnej. Sposb, w jaki mzg zosta zorganizowany w ciemnociach kobiecego ona, tworzy mechanizm i potencja dla powstania okrelonej umiejtnoci. Ale mechanizm ten zostaje w peni uruchomiony, a potencja zrealizowany dopiero w okresie dojrzewania. Czynniki genetyczne i rodowiskowe w oczywisty sposb maj w tym swj - udzia. Rwnie jasne jest, e ogromnie wan rol odgrywa podoe biologiczne. W rzeczywistoci wszystkie te i czynniki czsto dziaaj rwnoczenie. To msko mzgu I powoduje, e mody chopiec odkrywa wiat poprzez przedmioty i przestrze, ktr one zajmuj. A to z kolei wzmocnione zostaje w okresie dojrzewania przez interakcj pomidzy hormonami a centralnym ukadem nerwowym. W okresie dojrzewania w peni ujawniaj si wszystkie rnice midzy mzgiem mskim a kobiecym - rnice w zachowaniach, emocjach, ambicjach, agresywnoci, umiejtnociach i zdolnociach. Stereotypizacja pciowa chopcw i dziewczt, kobiet i mczyzn, nad ktr tyle ubolewano, pochodzi przynajmniej w tej samej mierze od nich samych co od spoeczestwa. Idea nieseksistowskiego wychowania dzieci ma swoje granice. Chopcy chc bawi si przedmiotami, a dziewczynki wol gawdzi z ludmi. Chopcy pragn mie osignicia i dominowa. Dziewczynki przystosowuj si do tego nie tyle w wyniku brutalnych represji, ile dlatego, e wikszo z nich nie interesuje si wspinaniem na szczyty hierarchii. Badania nad dziemi w wieku szkolnym wykazay, e dla dziewczt popularno jest waniejsza od sukcesw i osigni. 170 Nie mona tego tumaczy hipotez, e zdolne dziewczynki s mniej popularne, bo w rzeczywistoci badania ujawniaj, e u dziewczt zdolnoci umysowe cile wi si z sukcesem towarzyskim. Dziewczynki czciej od chopcw wyraaj niepokj o to, co inni o nich pomyl. Chopcy w okresie dojrzewania zaczynaj definiowa swoje cele yciowe w kategoriach przyszych zawodw i ich prestiu. Pytaj: Kim bd?, natomiast dziewczta zastanawiaj si: Kto bdzie moim mem? Warunkowanie spoeczne z
167 168

Zob. D. Broverman, 1980. Zob. E. Hampson, D. Kimura; E. L. Klaiber i in., 1982; H. Nyborg. 169 Zob. K. Rosenthal. 170 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 272-274.

pewnoci wzmacnia te skonnoci, jednake sztuczne wysiki, by je zmieni, nie odnosz, jak si zdaje, sukcesu. Kiedy, na przykad, dziewcztom udzielano specjalnych lekcji przywdztwa - jako rodzaj ortodoncji spoecznej - ich aspiracje przywdcze nie wzrosy, z wyjtkiem sytuacji, w ktrych te funkcje przywdcze mogy zosta powizane z jakimi formami odpowiedzialnoci i akceptacji spoecznej. 171 Z wiekiem tendencja ta ulega wzmocnieniu. Waga osigni w szkole wzrasta dla chopca, maleje dla dziewczyny. Po opuszczeniu szkoy, mimo najlepszych intencji pracodawcw gwarantujcych rwno szans, obie pcie nadal z uporem wybieraj te rodzaje pracy, ktre s dla nich atrakcyjne. Przewaajca wikszo chopcw wybiera zawody o charakterze mechanicznym lub teoretycznym, natomiast dziewczta wybieraj na og takie zawody, ktre wi si z jak form interakcji midzyludzkich - na przykad w usugach gastronomicznych lub w opiece spoecznej, prac sekretarki albo nauczycielki. Determinici spoeczni bd utrzymywa, e pe drugiej kategorii skazana jest na posady drugiej kategorii, ale t tez mona te odwrci - dziewczta wybieraj pewien rodzaj zawodw i, biorc pod uwag msk dominacj, agresj i poczucie hierarchii, te zawody zaczynaj by uznawane za zawody drugiej kategorii. Biologia kieruje dziewczta ku okrelonym rodzajom prac. To tylko uprzedzenia dewaluuj istot tych zaj.

Ujawnia si wczeniej ju zdeterminowany ukad. Mczyni zajci przedmiotami, teoriami i wadz, kobiety bardziej zatroskane ludmi, zwizkami midzy nimi i problematyk moraln. Przy tak odmiennych priorytetach moliwo nieporozumie jest ogromna. I to wanie sprawia, e zwizki midzy pciami - temat nastpnych rozdziaw - s tak fascynujce, a zarazem frustrujce.

7. SERCA I UMYSY
Hoggamus Higgamus, men are polygamous, Higgamus Hoggamus, women are monogamous [Hoggamus Higgamus, mczyni s poligamiczni, Higgamus Hoggamus, kobiety s monogamiczne] (zanotowane przez filozofa-naukowca Williama Jamesa pod eksperymentalnym wpywem tlenku azotu)

Na og kobiety i mczyni s dla siebie nawzajem fizycznie pocigajcy z powodu swoich odmiennoci. Gdy poprosi jakkolwiek grup mczyzn z jakiejkolwiek kultury, aby ocenili atrakcyjno kobiety, to najczciej wypowiedz si za figur, ktra jest wygita tam, gdzie oni s pascy, delikatna tam, gdzie oni s potni i - cho to moe jest problem tyle estetyki, co rozwaa naukowych - szeroka tam, gdzie oni s wscy. Podobnie, cho a rebours, wypowiedz si kobiety, wyraajc swe preferencje dla mczyzn o sylwetce zwajcej si od szerokich ramion ku wskim biodrom. Wiele jest od tej reguy wyjtkw, ale oglna zasada si potwierdza.172 Oczekujemy jednak, e pod kadym innym wzgldem pcie s dla siebie atrakcyjne z powodu swoich podobiestw. Kady pracownik biura matrymonialnego bdzie si stara dobra intelektualicie podobn mu partnerk. Czsto mwimy z aprobat - Zostali dla siebie stworzeni. Tak wic, chocia fizycznie partner pociga nas swoj odmiennoci, z rozczarowaniem - moe nawet z uczuciem przegranej - stwierdzamy, jak rni si od nas on czy ona take pod kadym innym wzgldem. W kocu komputer dopasowa nas idealnie - oboje lubimy dobre jedzenie, oper i nienawidzimy palaczy - a jednak po kilku tygodniach okazuje si, e jestemy sobie... obcy. A przecie od pocztku bylimy cakiem rni.

171 172

Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 272-274. Zob. G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 30.

Jak widzielimy, pcie rodz si z odmiennie uformowanymi mzgami. Myl na rny sposb, rne s ich mocne strony, rne skale wartoci, rne strategie wobec ycia. Te skonnoci mzgu s wzmacniane i doskonalone przez cae ycie, szczeglnie za gdy zostan pobudzone przez przypyw hormonw w okresie dojrzewania. Kobieta jest z samej swej istoty bardziej wraliwa ni mczyzna. Reaguje silniej na dotyk, zapach i dwik. Wicej widzi i bardziej szczegowo pamita to, co widzi. Skonnoci jej mzgu powoduj, e przywizuje wiksz wag do tego, co wie si z yciem osobistym i z kontaktami midzy ludmi. Od samego pocztku - od owego wczesnego kontaktu wzrokowego kilka godzin po urodzeniu - bardziej interesuje si ludmi. Lepsza jest w nadawaniu i odbieraniu sygnaw spoecznych zapisanych w jzyku ciaa. Czciej ni mczyni mieje si, kiedy nie jest szczliwa, i czciej od nich jest mia dla ludzi, ktrych nie lubi moliwe, e jest to mechanizm obronny rekompensujcy jej sabo fizyczn w porwnaniu z mczyznami. Utrzymuje blisze, dusze i bardziej regularne kontakty z przyjacimi, ktrym powierza wicej ze swych nadziei i lkw. Ma lepsz pami do twarzy i charakterw. Lepiej ni mczyzna rozumie, o co chodzi kobiecie lub mczynie, nawet kiedy pozornie ona lub on nic nie komunikuj. Dzieje si tak dlatego, e mzg kobiety jest wyspecjalizowany do penienia tej wanie funkcji. Jak to opisalimy w rozdziale trzecim, jej prawa pkula mzgowa, kontrolujca emocje, jest lepiej ni u mczyzn poczona z pkul lew, kontrolujc ekspresj sown. Innymi sowy, intuicja jest u niej w lepszym kontakcie z umiejtnociami komunikacyjnymi. Nic dziwnego, e w dziecistwie i w modoci wikszo czasu spdza z ludmi o podobnych skonnociach umysowych - to znaczy z ludmi tej samej pci. Mczyzna oddaje si tymczasem zupenie innym sprawom. Jeszcze zanim przyszed na wiat, jego mzg utraci swoj naturaln kobiec struktur. W zakresie podstawowych zmysw mczyzna syszy i czuje mniej. Skupia si bardziej na poszczeglnych sprawach, bo jego umys jest w wikszym stopniu poszufladkowany. Nie dostrzega czynnikw rozpraszajcych. Jego wiat to, od narodzin, wiat przedmiotw - czym s, jak dziaaj, jak zajmuj przestrze. Strategia mzgu mczyzny powoduje, e podchodzi on do problemw w sposb pragmatyczny, a zarazem cakowicie i z samej swej istoty egocentryczny. Gdy otrzyma zaproszenie na przyjcie w terminie kolidujcym z innym spotkaniem, porwna zyski, jakie moe odnie z kadego z nich, albo poszuka takich rozwiza, ktre pozwol mu uda si na obydwa. Kobieta prawdopodobnie albo pozostanie wierna swojemu pierwszemu zobowizaniu, albo wybierze t sytuacj towarzysk, w ktrej tak ona, jak i inni bd si czuli najszczliwsi. On pozostaje w zwizkach wadzy i dominacji. Ona w zwizkach wzajemnego oddziaywania, uzupeniania i wspudziau. Mczyzna spdza wikszo ycia z ludmi o podobnych skonnociach umysowych - to znaczy z ludmi tej samej pci. I nagle te obce sobie gatunki rzucaj si sobie w ramiona za spraw biologii - biologii, ktra powoduje, e s dla siebie pocigajcy fizycznie, cho jednoczenie przeciwstawni pod tyloma innymi wzgldami. Trudno si dziwi, e mio wprowadza tyle zamtu. Czy nie powinnimy w takim razie pozostawi jej w sferze cudw? Tak z pewnoci uwaa senator Proxmire, kiedy - przeciwstawiajc si przyznaniu przez National Science Foundation funduszw na badania nad istot mioci - powiedzia: Dwiecie milionw Amerykanw chce, by pewne sprawy pozostay tajemnic, a na samym czele spraw, o ktrych wiedzie nie chcemy, znajduje si pytanie, dlaczego mczyzna zakochuje si w kobiecie i vice versa. W porzdku, panie senatorze. Obiecujemy, e nie ujawnimy sekretu mioci (nawet gdybymy go znali). Ale jestemy pewni, e gdyby pcie rozumiay si nieco lepiej - by moe drogi prawdziwej mioci byyby nieco mniej wyboiste. Kochamy nasze odmiennoci fizyczne, ale odmiennoci charakteru, umysu, wartoci i wraliwoci moemy pokocha dopiero wwczas, kiedy je rzeczywicie poznamy i zrozumiemy. Tysice maestw osiady na mielinie wzajemnego niezrozumienia - dlaczeg to on czy ona reaguje tak inaczej ode mnie? Wikszo nastolatkw otrzymuje poradniki, jak uruchomi swoje genitalia. aden podrcznik nie wyjania natomiast odmiennych, a przecie dopeniajcych si, mechanizmw wzajemnej percepcji. Niektre maestwa mog, oczywicie, zosta skazane na klsk wanie w efekcie procesu wzajemnego poznawania si - poniewa partnerzy pojm, jak fundamentalnie i nie do pogodzenia si rni. Najczciej jednak przewaa wzajemna ignorancja na temat odmiennoci pci. Wicej wiemy o zachowaniach szczurw w labiryncie czy o uczeniu si nonsensownych sylab

przez studentw II roku ni o psychologii pci. 173 Jednake to, co ju wiemy i czego moemy si domyla, odpowiada dokadnie temu, co wiadomo o rnicach midzy mzgami kobiet i mczyzn. Jestemy najbardziej nastawionym na seks gatunkiem w przyrodzie. 174 (W odpowiedzi tym, ktrzy bd protestowa, e ju w tym miejscu mylimy mio i seks, wyjanimy pniej, jak to si dzieje, e sama ta pomyka wynika z rnic midzy pciami.) W odrnieniu od map eska istota ludzka jest zawsze gotowa do kopulacji, nawet w okresie ciy i karmienia. Samica pawiana dopuszcza do siebie samca tylko przez jeden tydzie swego cyklu miesicznego. Penis samca Homo sapiens jest w trakcie erekcji nie tylko najduszy, ale i najgrubszy pord 192 gatunkw map bezogoniastych. Kobieta, bezspornie, moe przeywa orgazm. Obdarzona jest wyjtkowo licznymi strefami erogennymi, ktre przechodz transformacj fizyczn w trakcie stosunku pciowego. Mczyzna, w odrnieniu od samcw map, umie wyobraa sobie sytuacje erotyczne doprowadzajc si do stanu, w ktrym - czasem bez bodca fizycznego - moe nastpi ejakulacja. Akt pciowy czowieka odznacza si wikszym skomplikowaniem, rnorodnoci i duszym czasem trwania ni u jakiegokolwiek innego gatunku. Zarwno Freud, jak Marie Stopes i Kinsey maj swj udzia w podnoszeniu wiadomoci seksualnej w czasach wspczesnych. W wielu badaniach ankietowych przytacza si skargi mczyzn, e w tej dziedzinie uzyskuj za mao, natomiast kobiety czciej twierdz, e by moe otrzymuj za duo.175 I to jest jedna ze wskazwek, e pod powierzchni oboplnego ludzkiego entuzjazmu dla seksu kryj si dwa odrbne kontynenty upodoba, atrakcyjnoci, uznania i podania. Ile prac naukowych napisano ju o seksie i ile z nich ma wtpliw warto naukow! Dzieje si tak, poniewa seks w kadej kulturze jest spraw prywatn. Antropologia seksualna to niewiele wicej ni subiektywne wyplatanie wzorw w kategoriach patologicznych porwna, mitologicznych paralel i innych mniej lub bardziej literackich czy artystycznych intuicji. Profesor Hans Eysenck, psycholog brytyjski, ubolewa nad tym, e dziedzina ta pozostawiona zostaa przede wszystkim socjologom i psychoanalitykom. 176 Jaki maj sens, zapytuje, rednie seksualne, skoro Georges Simenon chepi si, e spa z dziesicioma tysicami kobiet, podczas gdy filozof Kant nigdy nie spa z adn? Rozdzia ten usiuje pokaza zwizki midzy nasz now wiedz o pciowym zrnicowaniu mzgw a zachowaniami seksualnymi. W tej nowej wiedzy o mskich i kobiecych mzgach jest zreszt dostatecznie wiele tez potwierdzonych przez nauk, abymy nie musieli ucieka si do mitw i fantazji. Testosteron, hormon agresji i dominacji, jest take hormonem seksu - zarwno u mczyzn, jak i u kobiet.177 Kobiety, ktrym usunito jajniki - produkujce hormony kobiece - zachowuj mimo to pen zdolno do pobudzenia seksualnego. W okresie menopauzy, kiedy ustaje wydzielanie hormonw eskich, kobiety nie trac ochoty na seks. Ale jeeli utrac gruczoy nadnerczy - wytwarzajce testosteron i kontrolujce jego przepyw - ich libido gwatownie spada. Mona je odbudowa zastrzykami testosteronu, ktrego uywa si take w leczeniu oziboci. Testosteron jest podstawowym katalizatorem seksualnym dla obu pci. Midzy pciami wystpuj jednak dwie istotne rnice. Po pierwsze, mzg mczyzny jest lepiej przystosowany do oddziaywania testosteronu, poniewa tak zosta - przez testosteron - uksztatowany w onie matki. Po drugie za, po okresie dojrzewania mczyzna ma w organizmie dwadziecia razy wicej tej substancji ni kobieta. Jak mona si spodziewa, stanowi to o powanej rnicy. Oznacza to, e ta mieszanka agresji, dominacji i seksualnoci jest u mczyzn gwatowniejsza ni u kobiet. Im wicej testosteronu, tym wiksze potrzeby seksualne, tak homoseksualne, jak heteroseksualne, zarwno normalne, jak i dewiacyjne. W cyklu menstruacyjnym kobiety libido osiga swj szczyt, kiedy poziom testosteronu jest najwyszy, co zbiega si z okresem najwikszej podnoci. 178 To jeden z zabiegw natury wspomagajcych przeycie gatunku. U mczyzn wydzielanie testosteronu ma specyficzny rytm i osiga najwyszy poziom sze albo siedem
173 174

Zob. H. J. Eysenck, 1979. Zob. B. I. Murstein, 418-426; D. Symons, 97-110. 175 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 330-332; B. I. Murstein, 422-423; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 131. 176 Zob. H. J. Eysenck, 1979. 177 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 133-137. 178 Zob. R. W. Buck i in., 211; P. Messant; A. E. Rossi, P. E. Rossi; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 81.

razy dziennie. Poziom testosteronu jest wysoki rano, a przecitnie o 25% niszy wieczorem. W czasie snu wysoki poziom testosteronu odpowiada fazie snu aktywnego i fazie szybkich ruchw oczu {REM, czyli rapid eye movements). Poziom testosteronu ulega take zmianom zalenie od pory roku. Najniszy jest wiosn, a maksimum osiga wczesn jesieni. 179 By moe na nowo napisa trzeba zbiorki poezji, porzucajc wszystkie metafory o przypywie podania wraz z budzeniem si przyrody. Ale w takim razie wiele z folkloru zwizanego z seksem oczekuje rewizji. wiadomo seksualna wczeniej pojawia si u chopcw i niemal zawsze jest dla nich waniejsza ni dla dziewczt.180 I - podobnie jak u kobiet - mzg mczyzn odgrywa znaczc rol w ich seksualnoci, na rwni z narzdami pciowymi. Jak ju powiedzielimy, chopcy mog osiga orgazm wskutek uprawiania fantazji seksualnych, nawet bez prawdziwego kontaktu fizycznego. Maj erotyczne, prowadzce do polucji sny. Wikszo dziewczt nie ma snw erotycznych. Mona to oczywicie wytumaczy kultur, warunkowaniem i psychologi porwnawcz. Jednake niektre dziewczynki, a mianowicie te obdarzone mskim modelem mzgu, ni erotycznie. 181 To wanie te dziewczynki, ktre - jak to widzielimy wczeniej - poddane zostay dziaaniu wikszych dawek hormonu mskiego w okresie podowym i dlatego ukad pocze w ich mzgach bliszy jest wzorcowi mskiemu. Orodkiem seksu jest w znacznym stopniu mzg. Wysokie stenie hormonu mskiego, oddziaywajcego - za porednictwem podwzgrza - na mski mzg, oznacza, e chopcy s znacznie bardziej aktywni seksualnie ni dziewczta. Czciej uprawiaj masturbacj, z wikszym uporem d do zaspokojenia seksualnego i, cho dojrzewaj pniej, wczeniej rozpoczynaj wspycie pciowe. Ten model utrzymuje si przez cae ycie - a do momentu kiedy, w wieku lat pidziesiciu, poziom hormonw u mczyzn zaczyna opada.182 Chr mski stanowi pouczajc grup kontroln. Testosteron jest podstawowym czynnikiem rozstrzygajcym o budowie ciaa i rejestrze gosu. Basy maj wicej wytryskw tygodniowo ni tenory. 183 Testosteron mona spali w czasie energicznych wicze fizycznych, takich jak trening wojskowy - jeszcze jeden zwizek midzy seksem i agresj. Std tradycyjna (i biologicznie uzasadniona) rada wychowawcy dla maego Jonesa, aby porzdnie si wybiega, by si pozby brudnych myli. Ale tu ostrzeenie: wiczenie musi by cile okrelone, poniewa wydatkowanie energii w krtkich zrywach w rzeczywistoci podnosi poziom testosteronu, podobnie jak uczestnictwo w krtkich i energicznych akcjach podczas meczu hokejowego podnosi poziom agresji pod koniec meczu.184 May Jones nie powinien uprawia stumetrowych sprintw. Potrzeba mu biegu na dugim dystansie... bardzo dugim. Rnica pod wzgldem zasobw energii seksualnej to nie jedyna rnica w seksualnoci kobiet i mczyzn. Mczyni rodz si ze skonnoci do wikszego promiskuityzmu. Nie ma, jak si wydaje, wtpliwoci, e samiec czowieka przez cae ycie zmieniaby partnerw seksualnych, gdyby nie restrykcje spoeczne. [...] Samica czowieka jest znacznie mniej zainteresowana rozmaitoci partnerw. 185 Matki od zawsze ostrzegaj swoje crki, e mczynie chodzi tylko o jedno, i zazwyczaj maj racj. Mzg, ciao i hormony spiskuj, aby uczyni samca seksualnie agresywnym. W amerykaskiej ankiecie 186 wikszo chopcw stwierdzia, e chcieliby wzi udzia w orgii, e wierz w czerpanie rozkoszy, gdziekolwiek j znajd, i e nie trzeba wiele, by mnie podnieci seksualnie. Wikszo badanych dziewczt owiadczya, e sama idea orgii jest wstrtna, nago ich nie interesuje, a seks bez mioci bezosobowy, mechaniczny - jest w najwyszym stopniu niesatysfakcjonujcy. Mczyni pozbawieni seksu czciej staj si ponurzy i draliwi.187 Kobiety rzadko dowiadczaj w stanie celibatu tego samego uczucia deprywacji. Czego im brak, to tego, co seksowi towarzyszy. Mczyznom brak po prostu seksu. Mimo swej silniejszej seksualnoci mczyni wcale nie yj w stanie permanentnej erekcji. To, co ich podnieca, zaley od przebiegu percepcji - przetwarzania informacji zmysowych przez mzg.
179 180

Zob. E. Nieschlag. Zob. J. M. Bardwick, 51-59; R. W. Buck i in., 209; E. Galenson, H. Roipe; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 131. 181 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 330; D. Symons, 290. 182 Zob. R. G. d'Andrade; B. I. Murstein, 422-423; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 79, 131. 183 Zob. E. Nieschlag. 184 Zob. F. H. Huntingford, A. K. Turner, 340. 185 Zob. A. Kinsey i in. 186 Zob. B. I. Murstein, 425. 187 Tame, 422.

U mczyzn najwaniejszym zmysem jest wzrok. 188 Wicej mczyzn ni kobiet lubi odbywa akt miosny przy zapalonym wietle - patrzenie na seks podnieca ich. Pornografia - graficzne zobrazowanie seksu odebrane przez oko i przekazane do mzgu - to w zasadzie przemys mski. Kobiet przewanie nie podniecaj obrazy nagoci. 189 A jeeli ju tak si dzieje, to pe nagiej osoby wydaje si bez znaczenia - obraz interesuje je ze wzgldu na swe pikno albo przez identyfikacj z przedstawion postaci. Kobiet pobudzi moe obraz kopulujcej pary, poniewa to, co w nim dostrzega - niezalenie od tego, jak sterylny seksualnie jest kontekst - to zwizek midzyludzki w dziaaniu. Kobiet nie podnieca wizerunek penisa, podczas gdy mczyzn zblienia kobiecych genitaliw podniecaj. Kobiety susznie skar si, e mczyni postrzegaj je jedynie jako obiekty zainteresowania seksualnego. Susznie, poniewa dla mczyzn seks to kwestia rzeczy obiektywnych i dziaa. Cay ich wiat, od niemowlctwa, by wiatem rzeczy. Lec w eczku, z rwn gotowoci gaworz na widok balonu jak i ludzkiej twarzy. Podczas zabawy wol zabawki ni kontakty z ludmi. Pniej satysfakcj daje im budowanie modeli okrtw wojennych czy naprawianie samochodw. Mczyni o postawie macho mawiaj o sobie, peni dumy, e s maszynami seksu - cakowicie tracc z oczu fakt, e bezosobowy seks jest dla kobiet skrajnie odpychajcy. Mczyni lubi zblienia, genitaliw w czasopimie pornograficznym, poniewa jest to rzecz, i mog sobie wyobrazi, e co z ni robi. Dla mczyzn seks jest znacznie bardziej bezosobowy - pornografia jest po prostu przeznaczona dla mczyzn. Czy oni si kiedykolwiek zastanawiaj, kim jest ta naga kobieta? Ani przez chwil - rozwaaj tylko, co by z ni zrobili. Dwa czasopisma przeznaczone przede wszystkim dla kobiet przeprowadziy ciekaw ankiet po zamieszczeniu wkadki z nagim mczyzn. Playgirl i Viva odkryy, e ich czytelniczki nie byy t wkadk specjalnie zainteresowane. Viva zarzucia ten pomys. Playgirl kontynuowaa go, poniewa du cz jej czytelnikw stanowi homoseksualni mczyni.190 Takie same wyniki przynosz badania w salonach masau erotycznego. Kobiety, ktre masoway (a do orgazmu) swoich klientw, powiadaj, e rzadko podnieca je to seksualnie. A jeli ju pobudzenie wystpuje, wystarczy zazwyczaj rzut oka na mczyzn, aby ono zniko. Nie chodzi o to, e klient jest nieatrakcyjny - zniechca je seks jako cel sam w sobie. 191 Kobiet bardziej podniecaj te wraenia zmysowe, do ktrych odbioru predysponuj j skonnoci jej mzgu. Woli ona akt miosny w ciemnociach, poniewa nieobecno rozpraszajcych wrae wzrokowych wzmacnia jej inne, doskonalsze zmysy - smaku, wchu, dotyku i suchu. Warto tutaj przypomnie, e kobiety sysz znacznie lepiej ni mczyni. To pozwala zrozumie mdro powiedzenia, e najlepsza droga do serca kobiety wiedzie przez jej uszy. Rozmowy do poduszki poczone z delikatnymi pieszczotami ciaa, znacznie bardziej wraliwego na doznania dotykowe, przynosz mczynie korzyci w sferze seksu. Podczas gdy mczyzn podnieca byszczca reprodukcja narzdw pciowych bezosobowej dziewczyny z kalendarza, kobieta uzyskuje umiarkowan stymulacj erotyczn z zupenie innego bodca - z wyobraenia zwizku o charakterze seksualnym. Tak jak bardziej jest prawdopodobne, e pobudzi j pornograficzne przedstawienie kopulujcej pary, podobnie daj jej zadowolenie - czytane przewanie przez kobiety brukowe romanse o kobiecie ulegajcej mczynie. Wydawcy mogliby zrobi majtek, gdyby im si udao znale taki typ literatury, ktry byby rwnie podniecajcy dla czytelniczek i czytelnikw. Ale nigdy go nie znajd, bo czego takiego po prostu nie ma. Mczyni chc seksu, kobiety chc zwizkw midzy ludmi. Mczyni chc ciaa, kobiety chc mioci. Tak samo jak chopcy chcieli balonw, zabawek i ganikw, a dziewczynki kontaktu, obcowania duchowego i towarzystwa. Wszystko to, zapewniaj nas popularne czasopisma, nie jest ju prawd. Nastaa epoka nowej kobiety, rwnie zdolnej do korzystania z bezosobowych przyjemnoci, gdziekolwiek je znajdzie i kiedykolwiek ich potrzebuje. Jednoczenie za nowy mczyzna dokona zwrotu i, oczarowany bardziej umysem swojej ukochanej ni jej biustem, powici sw zwierzc seksualno na otarzu wikszej wraliwoci. Ani nowa epoka, ani nowy mczyzna najprawdopodobniej nie potrwaj dugo. Rewolucja seksualna jest w znacznym stopniu oparta na bdnym przekonaniu, e obie pcie maj takie same upodobania i s rwnie wraliwe. Bdzie ona postrzegana jako krtki moment spoecznej mody w dziejach ewolucji naszej osobowoci. Tak si skada, e yjemy w czasach, kiedy wiksza swoboda ekspresji
188 189

Zob. M. Diamond; P. Gillan, C. Frith; K. B. Hoyenga, K. Hoye-nga, 327-330; B. I. Murstein, 423. Zob. J. Elias, V. Elias; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 327-330; B. I. Murstein, 426; D. Symons, 17-84; R. Vietch, W. Griffitt. 190 Zob. D. Symons, 174-175. 191 Tame, 178-179.

doprowadzia do wikszej wiadomoci rnic midzy nami i spoecznej potrzeby stumienia ich. Ale ile jeszcze czasu upynie, zanim powrcimy do pierwotnego modelu, zanim te same czasopisma mwi bd o Nowym Romantyzmie - W kocu moemy znw by kobiece - i drukowa artykuy o Powrocie Macho? Poniewa ksztat i forma zajmuj mczyzn od narodzin, ley take w ich naturze i to, e przywizuj wicej znaczenia do pikna i ksztatu pci przeciwnej ni kobiety. Konkursy na Mister Universum nigdy nie wzbudzay ze strony kobiet takiego zainteresowania, jak konkursy na Miss wiata ze strony mskiej czci populacji. Preferencje estetyczne wydaj si powizane z testosteronem - mczyni ulegli, o niszym poziomie hormonu mskiego, wol kobiety o maych piersiach, natomiast mczyni dominujcy wybieraj wiksze biusty. 192 Ten oglny model potwierdza si, jak si zdaje, we wszystkich kulturach. W wikszoci spoeczestw czciej rozwaa si otwarcie pikno Fizyczne kobiety ni urod mczyzny. Atrakcyjno mczyzny zaley zazwyczaj w wikszym stopniu od jego zrcznoci i dzielnoci ni od jego wygldu fizycznego. 193 Nancy Kissinger wiedziaa, o czym mwi, kiedy powiedziaa, e wadza to mocny afrodyzjak. Mio, a w kadym razie mska dza, jest lepa. Testosteron w wysokim steniu oddziaywajc na mski mzg sprzyja - jak widzielimy w rozdziale szstym - skupieniu si na jednej myli. To samo odnosi si do aktywnoci seksualnej - wysoki poziom hormonu mskiego pcha mczyzn w kierunku obiektu jego podania. Kiedy poziom testosteronu spada i namitno ustpuje, mzg zaczyna w kocu przyjmowa szerszy zakres informacji.194 Dziewczyna, ktra zeszego wieczoru wydawaa si taka fascynujca, o wicie, na chodnej poduszce ma, jak si okazuje, tlenione wosy, brudne paznokcie i - dopiero teraz przychodzi mu to do gowy - do ograniczon inteligencj. Oto biochemiczne podoe postkoitalnych wyrzutw mskiego sumienia - Szekspirowskie expense of spirit in a waste of shame. Trudno si dziwi, e przy tak z natury odmiennym nastawieniu mczyni maj faszywy obraz tego, co dla kobiet jest atrakcyjne. Pierwsze miejsce na mskiej licie tego, co kobiety uwaaj za seksowne, zajmuje muskularny tors. Jeden procent kobiet zalicza go do swoich ulubionych cech fizycznych mczyzny. Pitnacie procent mczyzn myli, e duy penis budzi podziw kobiet. Ale tylko dwa procent kobiet podtrzymuje t opini. Kobiety wol szerokie ramiona i wskie biodra.195 A teraz do ka, tego pola bitwy wzajemnych bdnych poj o sobie. Mczyni lubi seks, poniewa maj zagwarantowane zaspokojenie. Bardzo rzadko zdarzaj si mczyni niezdolni do orgazmu, podczas gdy tylko jedna pita kobiet moe twierdzi, e zawsze przeywa szczytowanie. Mski zapa gwatownie opada po wytrysku, kobieta nie przeywajca orgazmu przeywa znacznie duszy - i bardziej samotny - spadek podniecenia. Zaspokojenie seksualne mniejsze ma znaczenie dla kobiet ni dla mczyzn. 196 Przewaajca liczba kobiet wymienia czuo i intymno jako podstawow przyczyn, dla ktrej lubi seks. Mczyni, zbyt czsto biorc przez pomyk swoj partnerk za lustrzane odbicie siebie w sferze seksu, wysilaj si i dysz podczas stosunku oywieni bdnym przekonaniem, e ona tego naprawd chce, podczas gdy w istocie rzeczy ona chce by pieszczona, i to nawet niekoniecznie seksualnie. Dla kobiet jest to rwnie pewniejsza droga do przyjemnoci - znaczenie czuej i intymnej mioci dobrze wyjania, dlaczego proporcja kobiet przeywajcych orgazm wzrasta w maestwie o 560%, podczas gdy u mczyzn wzrost wynosi tylko 63%.197 Uczuciowa i towarzyska strona seksu maj dla mczyzny mniejsze znaczenie. W pewnych ciekawych badaniach198 poproszono studentki i studentw collegeu o ocen przyjemnoci ze stosunkw seksualnych z rnorodnymi partnerami - znajomymi, przyjacimi, kochankami - w skali od 1 do 5. Mczyni przyznali seksowi ze znajomymi 4,2 punktu, z przyjacikami 4,4, a z kochankami 4,9. Kobiety oceniy seks z przyjacimi wysoko, z kochankami najwyej, natomiast seks z mczyznami okrelonymi jako zaledwie znajomi uzyska 1,0 - poziom zdefiniowany jako bardzo maa albo w ogle adna przyjemno. Wyzwolenie kobiet z pewnoci zwikszyo liczb kobiet majcych przypadkowe stosunki seksualne ze znajomymi skoro robi to on, to dlaczego nie miaaby ona? - ale nie mona przyjmowa, e kobieta czerpie z tego
192 193

Zob. G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 30. Zob. C. S. Ford, F. A. Beach. 194 Zob. G. Drner, 1980, B. I. Murstein, 418. 195 Zob. S. B. Beck. 196 Zob. B. I. Murstein, 387-397; F. M. Cancian. 197 Zob. B. 1. Murstein, 425. 198 Tame, 431-432.

dowiadczenia tyle samo przyjemnoci co mczyzna. Ona po prostu nie jest do tego stworzona. Jej umys jest tak zorganizowany, aby dawa pierwszestwo zwizkom midzy ludmi, jego - osigniciom. On prowadzi rejestr swoich podbojw seksualnych. Mzg kobiety, jej umys nie jest skonstruowany w taki sposb, by trzyma seks w odrbnej przegrdce mentalnej. To model mski mzgu wyglda tak, jak gdyby zawiera specjaln szafk katalogow na seks, cakowicie oddzielon od emocji. Mzg kobiecy wie seks ze znacznie wikszym zakresem rnorodnych informacji emocjonalnych, zachowujc w tle najwysz wag zwizkw z ludmi. Kobiety s w znacznie mniejszym stopniu ni mczyni kochankami z doskoku, uciekajcymi z miejsca wypadku. Dla kobiet pjcie do ka z mczyzn to nie jeszcze jedno trofeum seksualne, ale przejaw intymnoci, ktrej nie mona nagle odrzuci. A jednak kobiety zrywaj zwizki uczuciowe czciej ni mczyni. Ale to take pasuje do naszej wiedzy o kobiecym mzgu. Poszukujc mioci, potrafi one zarazem oceni szans na sukces lub przegran kolejnego zwizku. Zwizki midzy ludmi to przecie temat, ktry znaj najlepiej, tote najlepiej mog to przewidzie. Kobiety skonne s zachowywa si w sprawach serca bardziej pragmatycznie ni mczyni [...]199. W kocu to nie kobiety olepia napdzane testosteronem podanie. Umiej one powiedzie, czy zwizek jest autentyczny i trway, poniewa istota i warto takiego zwizku jest im od zawsze znana. Mczyzna ze zamanym sercem mwi, jak bardzo mu jej braknie i jak jej potrzebuje; kobieta, niestety, wie, e brak i potrzeba nie stanowi podstawy do zwizku midzy ludmi. W mzgu kobiety orodki rozsdku i emocji s fizycznie lepiej poczone. Kobieta lepiej jest wyposaona do analizowania i racjonalizowania. Modzi mczyni zakochuj si czciej ni kobiety, poniewa ich serca nie maj takiej cznoci z gowami... albo, dokadniej, poniewa funkcje ich mzgu nie maj tak dobrej cznoci midzy sob. Mczyznom trudniej zrozumie, dlaczego kobiety zrywaj romans, poniewa sam romans jest dla nich w znacznie wikszym stopniu tajemnic. Kiedy mczyni prbuj by romantyczni, posuguj si tak strategi, ktra jest dla nich najbardziej odpowiednia - czyni to w mniejszym stopniu za pomoc sw ni za pomoc rzeczy. Nie przypadkiem czekoladki i biuteria uwaane s za wyraz uczucia. Nie przypadkiem te on wyraa to poprzez kwiaty - bo nie potrafi wyrazi tego sowami. Wielu mczyzn umie wysa swojej ukochanej kartk na urodziny czy na rocznic poznania - to nie problem. Problem pojawia si, kiedy trzeba si zastanowi, co na tej cholernej kartce napisa. Jzyk mioci nie przychodzi mczyznom z tak atwoci. Czasem rzeczywicie mczyni postrzegaj mio jako zasadniczo kobiecy wkad do domowej gospodarki zwizku seksualnego; oni zapewniaj seks, a kobiety mog doglda emocjonalnej strony caej sprawy. Z pewnoci i oni potrzebuj mioci - przedwczesna mier czciej wystpuje wrd kawalerw i wdowcw200 - ale taki podzia pracy w sferze uczu w oczywisty sposb stwarza problemy. Ona szczerze chce, aby on wyrazi swoje uczucia i myli, podzieli si swoimi nadziejami i obawami. On chciaby, aby ona daa mu wity spokj. To znana mska postawa: Zawsze mwi, e z ni nie rozmawiam. Nie rozumiem tego. Jestem pewien, e wie, co myl, ale to jej nie wystarczy. Podczas gdy z kobiecego punktu widzenia: On czasami sucha, ale rzadko kiedy zdarza si, eby odpowiedzia. Trudno rozmawia si z pijakiem, a jednak jest to jedyna sytuacja, w ktrej okazuje mi jakiekolwiek prawdziwe uczucia.201 Alkohol przeamuje bariery midzy odrbnymi szufladkami mskiego mzgu. Inny mczyzna, gdy badacze poprosili go, by okaza partnerce wicej uczucia, umy jej samochd. 202 I znw ujawnia si tutaj nieporadno mskiego jzyka mioci, ktry sprowadza si do robienia czego, do wsplnych zaj. Mczyni okazuj sw mio przez zaproszenie na kolacj, aglwk, narty, a nawet na mecz piki nonej. Przyja kobiet opiera si na dzieleniu si zwierzeniami. Trudno poj, jaki plan miaa natura, tworzc t immanentn niezgodno pomidzy dwiema pciami tego samego gatunku. Moe gdybymy wszyscy czuli i myleli podobnie, wkrtce bymy si sob wzajemnie znudzili. Ale z pewnoci seks byby w mniejszym stopniu obszarem katastrofy, gdyby te rnice zostay zrozumiane i akceptowane. Nauka robi, co moe, dostarczajc dowodw, e umysy kobiet i mczyzn s odmienne. Reszta zaley od nas. Moglibymy zacz od uznania, e zainteresowanie seksem ma u mczyzn charakter bardziej
199 200

Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 303; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 62-76. Zob. F. M. Cancian. 201 Zob. F. M. Candan. 202 Tame.

przedmiotowy i egoistyczny ni u kobiet. Nie jest to skutek pornografii czy te jaki spisek spoecznoekonomiczny w celu podporzdkowania sobie kobiet i ustanowienia mskiej przewagi. Seks, agresja i dominacja tkwi po prostu w zwierzcej naturze mczyzny, w jego mzgu, hormonach i w interakcji midzy nimi. Niewielka jest szansa, e zakaz pornografii utemperuje mskie dze. Nie spowoduje tego take wyklcie owych dz. Kobiety powinny w takim razie uzna, e mczyni bardzo atwo ulegaj pobudzeniu seksualnemu i atwo interpretuj najmniejszy sygna przyjani jako zaproszenie seksualne. A take przyj do wiadomoci, e mczyni zazwyczaj postrzegaj kobiety jako przedmiot zainteresowania seksualnego - zaakceptowa to, przystosowa si, a nawet sprbowa znale jak form wsplnej przyjemnoci w tym fakcie, zamiast prbowa mu zaprzecza i tpi go. Z kolei mczyni, nie zaprzeczajc wasnej naturze - bo czy to w ogle moliwe? - powinni w wikszym stopniu zaakceptowa potrzeb komunikacji w zwizku z kobiet. Nie przyjdzie im to atwo, bo jzyk uczu jest im obcy i wyraaj si nieco niezgrabnie. Ale jako sposb wyznania mioci lepsze to ni umycie jej samochodu. Wydaje si, e zapotrzebowanie na rewolucj seksualn, o ktrym wszdzie gono, przyniesie niewielki postp. Postaw kobiet i mczyzn - majcych w wikszym stopniu podoe biologiczne ni spoeczne - nie mona zmieni tak atwo, jak zachowa zdeterminowanych jedynie przez czynniki spoeczne. Moemy jednak doj do zgody z rzeczywistoci naszej seksualnej natury i natury innych, bardziej szanujc rnice ni je potpiajc, wycigajc rk do siebie nawzajem nad przepaci, zamiast wykrzykiwa nad ni obelgi w szale lepej, sfrustrowanej ignorancji. Wiedza o tym, jak jestemy od siebie rni, moe by pierwszym krokiem do zmniejszenia wzajemnej obcoci. To, samo w sobie, byoby ju rewolucj seksualn. I to wart tego, by o ni walczy.

8. POD RZDAMI MZGU

Jedn z najistotniejszych rnic midzy pciami jest znacznie wiksza liczba homoseksualistw wrd mczyzn ni wrd kobiet. Prawdopodobnie 4% (cho Kinsey podawa a 10%) mczyzn to homoseksualici, podczas gdy tylko jedna kobieta na sto jest lesbijk.203 Rzeczywicie, dewiacje seksualne - czy to transwestytyzm, voyeurism, ekshibicjonizm czy sadomasochizm to dziedzina niemal wycznie mska. Na 48 przypadkw fetyszyzmu seksualnego badanych w roku 1983 wszystkie oprcz jednego dotyczyy mczyzn. W pewnej amerykaskiej pracy powiconej preferencjom erotycznym stwierdza si bez ogrdek: W caej niniejszej pracy zajmowa si bdziemy wycznie mczyznami, poniewa bez wtpienia wikszo anomalii seksualnych wystpuje tylko u mczyzn.204 Nasza ksika powicona jest tym rnicom midzy dwiema pciami, ktre maj rdo w mzgu. W gruncie rzeczy, jeli za podstaw przyj pe mzgu i charakter zachowa, a nie tylko zwyk anatomi, istnieje znacznie wicej pci ni tradycyjne dwie. Zebrane dotychczas dane empiryczne prowadz zdecydowanie do wniosku, e anomalie seksualne s w tej samej mierze funkcj biologii - a wic produktem natury - co seksualno ortodoksyjna, akceptowana przez spoeczestwo jako naturalna. Nie wypowiadamy sdw wartociujcych na temat dewiacji seksualnych - mogoby si wprawdzie wydawa, e samo to sowo wyraa nagan, ale uywamy go tu w sensie statystycznym - bo bezcelowe wydaje si ocenianie skutkw procesw biologicznych w kategoriach moralnych. Rwnie absurdalne byoby potpianie faktu, e kijanki staj si abami. Najpierw musimy odoy na bok t literatur psychologiczn, ktra raczej zaciemnia, ni rozjania, nasze rozumienie dewiacji seksualnych. Wiele mona powiedzie - i dostatecznie wiele napisano - o znaczeniu relacji pomidzy rodzicami, zestereotypizowanych pciowo zabaw, odczucia, e nasi rodzice chcieli w rzeczywistoci dziecka przeciwnej pci, kolejnoci narodzin dzieci, wczesnych dowiadcze seksualnych, stosunku do rodzestwa i tak dalej. Oczywicie, niektre skonnoci seksualne czowieka dorosego spowodowane s wczesnym warunkowaniem spoecznym. Nie moemy, na przykad, twierdzi, e istniej biologiczne podstawy wyjaniajce, dlaczego niektrych ludzi podnieca widok czerwonych chusteczek do nosa albo dlaczego osigaj orgazm jedynie wwczas, gdy
203 204

Zob. A. Comfort; R. Langevin; G. D. Wilson; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 92-95, 104-107. Zob. R. Langevin.

pokryje si ich bit mietan albo obsypie zawartoci woreczka z odkurzacza - a s to podobno indywidualne potrzeby pewnego anonimowego klienta znanego londyskiego domu publicznego. Z przyjemnoci pozostawiamy takie przypadki psychiatrom, yczc im wiele szczcia. Dzisiaj jednak moemy ju powiza wikszo anomalii w zachowaniach seksualnych z nasz wiedz o rozwoju mzgu kobiety i mczyzny, a take o biologicznej interakcji hormonw z rozwijajcym si i rozwinitym mzgiem. Wschodnioniemiecki naukowiec, dr Giinter Drner, powici cae swe ycie pracy nad teori, e poddanie podu dziaaniu okrelonych hormonw przed narodzeniem determinuje pniejsze skonnoci seksualne czowieka.205 Twierdzi on, e potencjalne przysze zachowania ho-moseksualne mona wykry za pomoc amniocentezy, czyli badania pynu owodniowego wewntrz macicy (to samo badanie pozwala wykry zesp Downa u nie narodzonego jeszcze dziecka). Drner twierdzi rwnie, e homoseksualizmowi mona zapobiega dziki zastrzykom prenatalnym. Naturalnie, Drner cign na siebie wcieke ataki homoseksualistw, ktrzy dostrzegaj w jego teorii przyrwnanie homoseksualizmu do choroby lub totalitaryzm w stylu lat trzydziestych, pocigajcy za sob endokrynologiczn eutanazj homoseksualizmu. Take naukowcy byli pocztkowo sceptyczni. Z czasem jednak opinia naukowa zacza si skania coraz bardziej ku teorii Drnera. Wymaga ona, by moe, ucile i zastrzee, ale Drner stopniowo osiga status szanowanego pioniera nauki o pci. Jak ju dowiedzielimy si wczeniej, okoo szstego tygodnia ciy chromosomy instruuj rozwijajcy si pd, czy powinien wyksztaci kobiece jajniki, czy te mskie jdra. Te z kolei wytwarzaj hormony. Hormon mski maskulinizuje umys. Drner twierdzi, e maskulinizacja mzgu nie dokonuje si jednorazowo, lecz jest procesem. Klasyczny eksperyment na szczurach opisany w rozdziale drugim pokaza, jak zachowanie samca moe by modyfikowane przez kastracj i zastrzykiwanie hormonw eskich. Szczur samiec odczuwa bdzie pocig seksualny do innych samcw i, gdy wespn si one na niego, zachowywa si bdzie jak samica - bdzie strzyg uszami i wygina grzbiet. Rozstrzygajce znaczenie dla stopnia sfeminizowania takiego szczura samca ma jednak stadium, w ktrym zosta on wykastrowany. Jeli nastpio to wczenie, wiksze jest prawdopodobiestwo, e jego mzg pozbawiony hormonw mskich, ktre zmieniyby kierunek jego rozwoju - zachowa swj pierwotny eski schemat. Im jednak pniej dokonuje si kastracji, tym mniej eskie jest zachowanie wykastrowanego samca. Drner dochodzi do wniosku, e msko mzgu szczurw wyksztaca si stopniowo. U normalnych samic, pod nieobecno testosteronu, mzg rozwija si zgodnie z naturalnym schematem eskim. Ale jeli mzg samicy przypadkowo otrzyma w trakcie rozwoju dawk hormonu mskiego, ten naturalny schemat eski moe zosta zakcony na kadym etapie. Im czciej i wczeniej do mzgu samicy dociera bd hormony mskie, tym bardziej mskie stan si jej zachowania seksualne, a im pniej - tym mniej. Drner sugeruje, e take u kobiet i mczyzn wszystko zaley od wystpowania lub braku hormonw mskich, ksztatujcych krok po kroku struktur mzgu w mski lub eski model tosamoci pciowej. Dzieje si to, jak twierdzi, w trzech stadiach: rozwj - jak on to nazywa - orodkw pci, orodkw preferencji seksualnych i orodkw rl pciowych w mzgu. Najpierw, rozwijajc orodek pci, hormony przystpuj do pracy nad wytworzeniem typowych mskich lub kobiecych cech fizycznych. Nastpne stadium, czciowo nakadajce si na poprzednie, to przeksztacanie orodka preferenqi seksualnych. Drner umieszcza go w podwzgrzu, ktre, jak ju obecnie wiemy, uksztatowane jest inaczej u kobiet ni u mczyzn i kontroluje zachowania seksualne w dorosym yciu. W ostatnim stadium hormony ksztatuj orodki rl pciowych w mzgu nie narodzonego jeszcze dziecka, ukadajc siatk pocze determinujcych charakter jego pniejszych zachowa - na przykad, poziom agresji lub jej brak, skonno do socjalizacji lub indywidualizmu, ryzykanctwo lub bojaliwo. Cechy te swj peny wyraz uzyskaj pod wpywem hormonw okresu dojrzewania. Drner jest przekonany, e kady z tych orodkw moe by oddzielnie uszkodzony na kadym etapie rozwoju. I rzeczywicie, widzielimy ju, jak w pierwszym stadium - w fazie rozwoju pierwszorzdnych cech pciowych - pody genetycznie eskie, poddane dziaaniu podwyszonego poziomu hormonu mskiego, mog wyksztaci organy podobne do mskich. Zdaniem Drnera, rozwj orodka preferencji seksualnych, czyli podwzgrza, take moe ulec zakceniom. U podu pci mskiej - im mniejsza ilo androgenw, czyli hormonw mskich, tym wiksze prawdopodobiestwo, e przysze dziecko bdzie miao skonnoci homoseksualne. U podu pci eskiej wyszy poziom androgenw ksztatuje podwzgrze w taki sposb, e dziewczynka przejawia bdzie
205

Zob. G. Drner.

zainteresowanie swoj wasn pci. I w kocu orodki rl pciowych - ukad pocze w mzgu i rozmieszczenie w nim jego funkcji mog si wytworzy wedle schematu mskiego u kobiety albo eskiego u mczyzny w zalenoci od wystpienia nienormalnej iloci hormonw mskich lub eskich. Pikno tej teorii polega na tym, e wyjania ona, na przykad, jak to si dzieje, e fizycznie niewtpliwi mczyni, z niewtpliwie mskim poczuciem tosamoci i zachowaniami, mog wykazywa zainteresowanie partnerami tej samej pci. W tym przypadku zakcone zostao jedynie drugie stadium - rozwj podwzgrza, a wic i orodka preferencji seksualnych. Podobnie wyjania ona, dlaczego niektrzy chopcy, o zniewieciaym wygldzie i zachowaniach, mog mimo to mie preferencje heteroseksualne. Zaburzeniom hormonalnym ulegy na zasadniczym etapie rozwoju ich orodki pci i rl pciowych, ale nic nie zakcio okresu rozwoju orodka preferencji seksualnych. Krtko mwic, teoria ta wyjania, dlaczego nie kady maminsynek jest homoseksualist i nie kady homoseksualista maminsynkiem. Psycholog brytyjski Glen Wilson, autor Loves Mysteries (Tajemnic mioci), zgadza si z Drnerem, e czasami mzg moe w okresie podowym uzyska form niewaciw w tym sensie, e dziecko jest pci mskiej i anatomicznie wyglda jak chopiec, ale z tego czy innego powodu jego mzg nie otrzyma niezbdnych instrukcji hormonalnych, ktre spowodowayby jego maskulinizacj. 206 Wilson przypomina te, e chodzi o bardzo mae, krytyczne iloci testosteronu, mierzone w miliardowych czciach grama. To wanie moe wyjani, dlaczego wrd blinit dwujajowych, rozwijajcych si w onie matki w warunkach nieomal identycznych, jedno moe by homoseksualne, a drugie nie. Amerykaski naukowiec, dr Milton Diamond, generalnie rwnie dochodzi do tego samego wniosku co Drner, ale uwaa, e rozwj pciowej charakterystyki mzgu obejmuje cztery, a nie tylko trzy stadia. 207 Stadium pierwsze to podstawowe modelowanie pciowe: rozstrzyga ono, na przykad, o agresywnoci albo pasywnoci. Drugie to wyksztacanie tosamoci pciowej - decyduje o tym, jak czowiek przypisuje sobie pe. Trzecie - wybr obiektu zainteresowania seksualnego (to, co Drner nazywa orodkiem preferencji seksualnych). I w kocu powstawanie orodkw kontroli narzdw pciowych, w tym rwnie mechanizmu orgazmu. Jeeli w ktrymkolwiek z tych stadiw rozwoju dojdzie do jakiego zaburzenia, nie bd one w fazie ze sob nawzajem. Tak wic mczyzna moe by pewny siebie i agresywny - to znaczy mie cechy typowo mskie - a mimo to by homoseksualist w wyborze obiektu zainteresowania seksualnego. Moe take mie zniewieciay sposb bycia, a zarazem silny popd heteroseksualny. Pe mzgu nie zostaje uksztatowana w efekcie jednego Big Bangu. Teoria hormonalna pozwala wyjani, dlaczego dewiacje seksualne znacznie czciej wystpuj u mczyzn ni u kobiet. Mczyni musz zosta poddani procesowi hormonalnemu, ktry przeksztaci ich mzg z naturalnego modelu eskiego wystpujcego u kadego z nas poczwszy od pierwszych tygodni ycia w onie matki, niezalenie od naszej ostatecznej pci. Mzgi mczyzn musz zosta nasycone dodatkowymi dawkami hormonw mskich, a ich struktura musi ulec zmianie - i w tym procesie przebudowy szansa bdu jest znacznie wiksza ni u kobiety, ktrej mzg nie potrzebuje adnego przeksztacania. To wyjanienie, na czym polega biologiczny klucz do ludzkich dewiacji seksualnych, nie jest przez naukowcw powszechnie akceptowane. Niektrzy z nich powiadaj, e po prostu nie ma dzi dostatecznie wielu danych empirycznych o czowieku na potwierdzenie tej teorii - cho oczywicie niezbdne eksperymenty wzbudziyby ogromne zastrzeenia etyczne. Zdaniem innych, Drner nie przykada dostatecznej wagi do czynnikw spoecznych, kulturowych i do wychowania. Rodzi si take pytanie, dlaczego niektre kobiety, poddane w okresie podowym dziaaniu duych dawek hormonw mskich, staj si homoseksualistkami, podczas gdy inne, poddane dziaaniu podobnych dawek - nie? Na czym polega istota interakcji midzy biologicznymi a rodowiskowymi bodcami do dewiacji seksualnych? Wiele jeszcze pozostaje do wyjanienia. Aby znale argumenty na rzecz tezy podstawowej, musimy powrci do pojawiajcych si w gatunku ludzkim przypadkw odbiegajcych od normy.208 Niektrzy mczyni rodz si z trzema, zamiast dwch, chromosomami pciowymi. Maj oni dodatkowy chromosom eski. Ci mczyni XXY maj wic zarwno schemat eski XX, jak i mski XY. Wygldaj jak mczyni, wychowywani s jak mczyni, ale cierpi
206 207

Zob. G. D. Wilson, 100. Zob. M. Diamond. 208 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 32-36; E. Nieschlag; G. Drner, 1980.

na brak libido i utrat potencji. W wieku dorosym maj niski poziom testosteronu - zjawisko skorelowane z niskim poziomem testosteronu w okresie rozwoju podowego. Mwi oni o niepewnoci co do wasnej pci i co do tego, jak powinni si zachowywa. Wahaj si, czy przyj rol msk, i ta ich niepewno oraz brak wiary w siebie czsto wyraaj si w transwestytyzmie, transseksualizmie, homoseksualizmie, biseksualizmie lub cakowitej aseksualnoci. Oto co si w ich organizmach zapewne stao: niejasna informacja genetyczna daa gonadom sprzeczne instrukcje, co sprawio, e rozwijajcy si mzg otrzyma niedostateczn ilo hormonu mskiego na to, by mg dorwna mskiemu ciau. W szczeglnoci Drnerowski orodek preferencji seksualnej uleg, jak si wydaje, zaburzeniom albo otrzyma niewaciwe polecenia i dlatego rozwija si wedug modelu kobiecego. S i tacy mczyni, ktrzy w okresie podowym poddani byli dziaaniu wysokich dawek hormonu eskiego. Wieloletnie nieprzerwane badania 136 dzieci wykazay, e wrd tych chopcw, ktrych matki przyjmoway w celach leczniczych wysokie dawki hormonu eskiego, byo dwa razy wicej nieonatych ni wrd tych, ktrych matki hormonu nie bray. 209 Drnerowskie orodki preferencji seksualnych i wpyw hormonw na ich rozwj staj si wic coraz bardziej wiarygodne. Podobnie zreszt jak i jego orodki rl pciowych. Badania nad szecio- i szesnastolatkami, take poddanymi w onie matki dziaaniu hormonw eskich, wykazay u nich oglny brak mskoci, pewnoci siebie, uzdolnie sportowych i agresywnoci. 210 Jak opisalimy to w rozdziale drugim, niektre dziewczynki otrzymuj w okresie podowym wysokie dawki hormonw mskich. Z bada wynika, e czciej przejawiaj one zachowania biseksualne lub homoseksualne. Takie dziewczynki od wczesnego dziecistwa opieraj si normalnej stereotypizacji pciowej - nie bawi si lalkami i preferuj oparte na rywalizacji towarzystwo chopcw. 211 W fascynujcym eksperymencie dr Drner rzeczywicie doprowadzi do tego, e najistotniejszy orodek w mzgu mczyzny homoseksualisty ujawni cechy kobiece. 212 Podwzgrze, ktre jest orodkiem preferencji seksualnych w mzgu, peni odmienne funkcje u kobiet ni u mczyzn. U mczyzn reguluje ono przepyw hormonw w taki sposb, eby zapewni utrzymanie staego ich poziomu. U kobiet podwzgrze reaguje na wysoki poziom hormonu powodujc dalsze jego wydzielanie, co - jak widzielimy w rozdziale pitym - ma dramatyczne konsekwencje dla ich zachowania. Drner stwierdzi, e po zastrzykniciu hormonu eskiego podwzgrze mczyzny homoseksualisty zachowao si dokadnie tak samo jak kobiecy orodek preferencji seksualnych. Na podawanie estrogenu zareagowao mianowicie wytworzeniem jeszcze wikszej jego iloci. Mzgi mczyzn homoseksualistw maj wic wbudowany kobiecy system reagowania. U mczyzn heteroseksualnych taki wzrost poziomu hormonu eskiego po podaniu estrogenu nie wystpi. Drner dochodzi do wniosku, e homoseksualni mczyni mog mie mzg zorganizowany - przynajmniej czciowo - po kobiecemu, co moe by spowodowane niedoborem androgenu w yciu podowym [...]. Co prawda, zesp amerykaskich naukowcw potwierdzi to odkrycie, ale s oni ostroniejsi co do wyjanienia jego przyczyny. 213 Inni badacze s nawet otwarcie sceptyczni. Niektrzy twierdz, e metodologia Drnera jest podejrzana - nie udao im si tego eksperymentu powtrzy. A s i tacy, ktrzy rni si od Drnera w swej opinii co do znaczenia innych czynnikw, takich jak poziom hormonu mskiego stwierdzonego zarwno u homoseksualnych mczyzn, jak i kobiet. Jedn z przyczyn tej niejasnoci moe by fakt, e homoseksualizm - tak jak kada inna forma seksualnoci obejmuje skomplikowane i zrnicowane postaci zachowania. Nie istnieje jeden uniwersalny typ homoseksualizmu. Skomplikowane badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii w znacznej mierze potwierdzaj ogln teori, e skonnoci homoseksualne uksztatowane zostaj in utero, ale te same badania prowadz te do rozrnienia homoseksualistw pierwotnych i wtrnych. 214 Ci ostatni mog mie pewne dowiadczenia heteroseksualne i mniej kobiec wizj samych siebie. Lepiej te reaguj na terapi antyhomoseksualn. Zapewne homoseksualizm tej grupy jest sabiej zakorzeniony w biologii ni w przypadku homoseksualistw pierwotnych. [...] moe [on] raczej wyrasta z czynnikw psychospoecznych oddziaywajcych zgodnie z teori uczenia si. Gdy homoseksualistom pierwotnym zastrzyknie si estrogen, reaguj oni zgodnie z kobiecym modelem reakcji hormonalnej - tym, ktry odkry w swoich badaniach nad homoseksualistami Drner. Grupa homoseksualistw wtrnych na podanie hormonw
209 210

Zob. V. Beral i L. Colwell. Zob. I. B. Yalom i in. 211 Zob. R. W. Buck, 213; A. A. Erhardt; G. Drner, 1980; J. M. Reinisch; D. Symons, 289-290. 212 Zob. G. Drner, 1981. 213 Zob. informacje uzyskane w rozmowie z H. F. L. Meyer-Bahlburg. 214 Zob. M. J. MacCullock, L. J. Waddington.

eskich odpowiada zgodnie z mskim modelem reakcji. Ten typ homoseksualizmu moe mie przyczyny rodowiskowe lub polityczne. Wszystkie komplikacje i zastrzeenia prowadz do koncepcji, e te rozmaite stadia, poziomy czy orodki jakkolwiek je nazwiemy - naszej mentalnej charakterystyki seksualnej rozwijaj si w rnych okresach, co prowadzi do powstawania subtelnych rnic w ostatecznej psyche seksualnej. Jeli tylko orodki preferencji seksualnych poddane zostan dziaaniu niewaciwego hormonu, to czowiek moe przejawia zainteresowanie wasn pci, a jednoczenie mie tylko niewiele nietypowych dla swojej pci cech zachowania czy wygldu. Poziom testosteronu u homoseksualnych mczyzn jest z pewnoci dostatecznie wysoki, by spowodowa, e wikszo z nich myli i zachowuje si po msku. 215 Maj oni, na przykad, takie same - mao romantyczne i do swobodne - pogldy na temat seksu jak mczyni heteroseksualni. A mimo to ich wasne orodki preferencji seksualnych maj charakter kobiecy. Maj wic popdy seksualne jak inni mczyni, ale odmiennie ukierunkowane, co czciowo tumaczy, dlaczego - przynajmniej w czasach przed epidemi AIDS - homoseksualni mczyni liczyli czasem swoich partnerw seksualnych na tysice. Tylko mniejszo homoseksualistw ma zniewieciay wygld i przejawia stereotypowo kobiece zachowania.216 U tych mczyzn zniewieciaoci uleg i orodek zachowa, i orodek preferencji seksualnych. W swoich zwizkach z ludmi okazuj oni zarwno znacznie wicej czuej opiekuczoci, kojarzonej zwykle z kobiecoci, jak i mniejsze zainteresowanie seksem dla samego seksu. Homoseksualne kobiety uksztatowane s, jak si wydaje, wedug normalnego wzorca kobiecego - d przede wszystkim do satysfakcjonujcych zwizkw z ludmi. 217 Naturalny dla nich hormon eski nie tylko powstrzymuje wpyw testosteronu, ale rwnie oddziaywa na cay mechanizm mzgu w taki sposb, e uaktywnia przymioty typowo kobiece, wice si z czuoci czy wraliwoci. Niezalenie od tego, czy chodzi o osoby homoseksualne, czy heteroseksualne, o mczyzn czy kobiety - u mczyzn seks prowadzi czasem do intymnoci; u kobiet intymno czasami prowadzi do seksu 218. Zdarzaj si take inne zaburzenia tosamoci pciowej, co do ktrych panuje dzi powszechna zgoda, e mona je wyjani biologicznie. Transseksualizm to uczucie uwizienia w puapce ciaa przeciwnej pci albo, jak uja to Jan Morris, uwiadomienie sobie, e urodziam si w niewaciwym ciele. 219 Jan Morris, pisarz brytyjski, podda si operacji zmiany pci i jest teraz szczliwy i zadowolony jako kobieta. Jan Morris rozwaaa wiele moliwych wyjanie tego zjawiska i, co ciekawe, w jej ksice zatytuowanej Conundrum (amigwka) znale mona lady tego, co, jak teraz wiadomo, istotnie stanowi wyjanienie. Czy podczas miesicy spdzonych przeze mnie w onie matki zasza jaka pomyka, ktra spowodowaa niewaciwy rozkad hormonw? Niemal na pewno to wanie si zdarzyo. Klasyczny mczyzna transseksualny nie jest jako dziecko specjalnie kobiecy, ale jest niemiay i agodny. 220 Jego zainteresowanie seksem jest znikome, a msko czsto budzi w nim wstrt. Wczenie pojawia si nieustpliwe i rosnce pragnienie, eby by kobiet. Jak wyrazia to Jan Morris - Przez czterdzieci lat [...] moje ycie byo zdominowane, rozdarte i udrczone deniem do zmiany pci: bya to tragiczna i irracjonalna ambicja, by uciec od mskoci w kobieco, ambicja, ktr sformuowaam intuicyjnie, ale ktr staraam si zrealizowa w sposb przemylany. Pewien amerykaski naukowiec ustali, e nie ma wyranych dowodw na to, by odpowiedzialno za to zjawisko spoczywaa na jakich dewiacjach w procesie wychowania.221 Osobnik zdaje si dosownie rzuca wyzwanie swemu otoczeniu, upierajc si przy zachowaniach waciwych pci przeciwnej mimo de rodzicw, by takie zachowania stumi.222 Niektrzy psychologowie powiedzieliby oczywicie, e sprzeciw rodzicw sam przez si pogorszy - lub nawet stworzy - t nienormaln skonno. Ale wikszo bada nad dewiacjami seksualnymi zmierzajcych do znalezienia ich korzeni i przyczyn w rodzinie lub rodowisku spoecznym - a wic raczej w procesie wychowania ni w biologii - okazaa si nieprzekonywajca.223 Ksika zatytuowana Sexual Preference - Its Development in Men and Women (Upodobania seksualne 215 216

Zob. D. Symons, 292-305; G. D. Wilson, 1987. Zob. A. Comfort; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 95-96. 217 Zob. D. Symons, 198-305; G. D. Wilson, 1987. 218 Zob. D. Symons, 301. 219 Zob. J. Morris. 220 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 32-36. 221 Zob. M. Diamond. 222 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 177. 223 Zob. M. Diamond, G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 99; G. D. Wilson.

ich ksztatowanie si u kobiet i mczyzn) 224 to najbardziej gruntowne amerykaskie studium postaw i zachowa homoseksualnych. Po przeprowadzeniu wywiadw z 500 homoseksualistami autorzy doszli do wniosku, e rola rodzicw w rozwoju seksualnej orientacji ich synw bya znacznie przeceniana. Nie zadowoliy ich take takie koncepcje, jak nie rozwizany kompleks Edypa, odpowiedzialno zimnego i obojtnego ojca, nacisk grupy rwieniczej, przyklejenie we wczesnym wieku etykietki maminsynka albo niedobre dowiadczenia z pci przeciwn. Co ciekawe, wydaje si, e wczesne dowiadczenia z wasn pci nie odgrywaj adnej roli nawet u heteroseksualistw: popularny stereotyp, e homoseksualizm spowodowany jest uwiedzeniem chopca przez starszego mczyzn albo dziewczynki przez starsz od niej kobiet, nie znajduje w naszych danych potwierdzenia. Moliwe, e mskie lub eskie szkoy z internatem i wizienia s wylgarni homoseksualizmu, ale prawdopodobnie nie s one przyczyn tych skonnoci. W szkole zachowania homoseksualne mog wynika z ciekawoci okresu dojrzewania, podczas gdy w wizieniu - z sytuacyjnej koniecznoci. Obie te instytucje mog obnay albo ujawni wrodzone skonnoci homoseksualne chopca czy mczyzny, ale mao prawdopodobne, by je w nim zaszczepiy. Przysze skonnoci homoseksualne chopca czy dziewczynki najwyraniej sygnalizuje ich zachowanie w dziecistwie - niemiali, niewysportowani, wstydliwi chopcy i awanturnicze, aktywne dziewczynki. Bo cho podwzgrze nie otrzymao jeszcze swojej porcji hormonw okresu dojrzewania, generalny ukad mzgu ma ju niewaciwe pciowo skonnoci. Wyjanienie biologiczne moe nawet ujawni sabe punkty interpretacji psychologicznej. Od dawna, na przykad, uwaano, e wrogi lub obojtny ojciec moe by przyczyn homoseksualizmu - chopiec reaguje sprzeciwem wobec najwaniejszego wzorca roli mskiej z wczesnego dziecistwa i odrzuca tradycyjnie mskie postawy oraz zachowania. Jest jednak zupenie moliwe, e ojciec sta si wrogi z tej wanie przyczyny, e dziecko byo - z natury - niemskie, nie byo tym synem, ktrego zawsze pragnem. Ojcowie, ktrzy czekali na dzie, kiedy razem ze swoimi synami pjd na mecz futbolowy, s zapewne rozczarowani lub wrcz niezadowoleni, gdy ich synowie, z jakiegokolwiek powodu, wol zajcia typowo kobiece. Jaka jest wic pierwotna, biologiczna przyczyna dewiacji seksualnych? Jeeli to dziaanie hormonw w okresie podowym tak wpywa na seksualno dziecka i dorosego, to co w takim razie powoduje zakcenia w ich wydzielaniu? Pierwsze wskazwki pochodz znw od szczurw. 225 Wiadomo, e wysoki poziom stresu u matki obnia poziom hormonu mskiego w jej macicy. Eksperymenty wykazay, e jeli ciarne samice szczura poddaje si powanemu stresowi, ich potomstwo pci mskiej odczuwa pocig do innych samcw - e w gruncie rzeczy takie szczury s homoseksualistami, najwidoczniej w rezultacie stresu, ktremu poddane zostay ich matki. Ta wiadomo zaintrygowaa Drnera.226 Nie mg on, co zrozumiae, zapeni laboratorium kobietami ciarnymi i poddawa ich silnemu stresowi, ale mg przeanalizowa wyniki z laboratorium historii. Przyjrza si okresowi drugiej wojny wiatowej, kiedy to - jak mona przyj - mieszkacy jego kraju yli w trudniejszych ni zwykle warunkach. Drner stwierdzi, e spord okoo omiuset przebadanych homoseksualnych mczyzn znaczco wicej urodzio si w penym napi okresie wojny i w trudnych pierwszych powojennych latach ni w latach przedwojennych i w pniejszym okresie powojennym. Najwysza liczba urodze odpowiadaa ostatnim miesicom wojny. Dwie trzecie spord tych omiuset homoseksualnych mczyzn i ich matek opowiadao o przeyciu przez matk silnego lub umiarkowanego stresu w okresie ciy - w efekcie takich czynnikw, jak utrata bliskiej osoby, bombardowanie, gwat, powany niepokj. Z drugiej za strony matka adnego z heteroseksualnych mczyzn stanowicych prbk kontroln nie pada w okresie ciy ofiar silnego stresu, a tylko 10% podlegao stresowi umiarkowanemu. Wpyw na niski poziom hormonw mskich w okresie podowym mog te mie czynniki mniej drastyczne ni wielkie konflikty wiatowe. Jednym z nich moe by przyjmowanie niewaciwych lekw. Uwaa si, e barbiturany, jedna z tych grup lekw, ktre s najpowszechniej przepisywane i naduywane, podawane byy od lat pidziesitych do osiemdziesitych w a 25% ci. W eksperymentach na zwierztach, ktrym podawano barbiturany, leki te oddziayway na tkank zarwno bezporednio, jak i porednio poprzez
224 225

Zob. A. P. Bell i in. Zob. I. L. Ward. 226 Zob G. Drner, 1980.

ksztatujce pe mzgu substancje wydzielane przez pd. Zaobserwowano midzy innymi takie konsekwencje, jak zmiana w behawioralnych i fizjologicznych rnicach midzy pciami 227. Skutki przewidywane u ludzi to niedostosowanie psychospoeczne i demaskulinizacja tosamoci pciowej oraz zachowa zwizanych z rol pciow u mczyzn. Z tego wniosek - a dotyczy on wielu lekw - e kobiety w ciy powinny unika barbituranw. Pewnym pocieszeniem moe by informacja, e nie przepisuje si ich ju tak chtnie jak dawniej. Drner jest tak przekonany o zwizku midzy poziomem hormonw w okresie podowym a pniejszymi skonnociami seksualnymi, e za rozsdn praktyk medyczn uwaa monitorowanie i korygowanie tego poziomu. Powiada si nawet, e pod oson elaznej Kurtyny lekarze w NRD rozpoczli ju takie postpowanie kliniczne. Nasze nowe rozumienie biologii pci rodzi istotne pytanie o nasz stosunek do homoseksualistw i do ich leczenia. Skoro u rda tego zjawiska ley biologia - czy te natura - to jak mona potpia homoseksualizm jako bardziej nienaturalny ni, powiedzmy, leworczno? A moe waciwszym porwnaniem s takie zjawiska biologiczne jak choroby wrodzone? Jeli tak, to czy suszne jest okrelanie tej niegenetycznej rasy mianem ludzi chorych? Czy kliniczne korygowanie tego zespou objaww jest a tak odlege od groteskowych naduy lekarzy w Trzeciej Rzeszy, ktre zdeprawoway medycyn w pogoni za czystoci rasow - prowokujc jednoczenie, jak na ironi, w czasie wojny te wanie warunki, ktre sprzyjaj powstawaniu homoseksualizmu? Wierzymy, e wiadomo biologicznych rde anomalii seksualnych doprowadzi do uznania, e skonnoci homoseksualne to take syndrom naturalny. By moe zmieni nasze pojmowanie tego, co jest norm. W kocu zasadniczy problem, przed ktrym staj homoseksualici, nie przez nich zosta stworzony, tylko przez nas, hetero-seksualistw. Wyrasta on z naszej nietolerancji wobec niezgodnoci ich tosamoci pciowej i zachowa seksualnych z tym, co my dekretujemy jako normalne (ale nawet ta nietolerancja moe mie swoje rda w biologii - jako element zachowa agresywnych wobec outsiderw). Z pewnoci nadesza ju pora na zawieszenie broni w walce pomidzy tymi, ktrzy d do wyjanienia biologicznego zachowa ludzkich, a tymi, ktrzy poszukuj dla nich wyjanie psychologicznych. Warunki takiego traktatu zaproponowane zostay dziesitki lat temu, kiedy pewien psycholog napisa do swoich kolegw, e powinni mie to na uwadze, i przyjdzie taki dzie, kiedy wszystkie nasze prowizoryczne sformuowania trzeba bdzie oprze na podstawie organicznej [...]. Zapewne okae si wwczas, e to specjalne substancje i procesy chemiczne maj wpyw na seksualno [...]. Psychologiem tym by Zygmunt Freud. A taki dzie z pewnoci ju zawita.

9. MAESTWO DWCH UMYSW

Maestwo, powiadali dawni humoryci, to wspaniaa instytucja. Ale kt chciaby y w instytucji? W rzeczywistoci wikszo z nas w niej yje. Mimo ogromnego wzrostu liczby rozwodw spowodowanego w znacznym stopniu nowoczesn legislacj i finansow niezalenoci kobiet - na Zachodzie 93% z nas, przejawiajc rny stopie optymizmu, skada przysig maesk wic nas z ukochanym nieznajomym. Siedemdziesit pi procent maestw okazuje trwao, a nawet pord tych, ktrzy przeszli przez katastrof maesk, wikszo opowiada si za nadziej, a przeciw dowiadczeniu, i ponownie wchodzi w zwizki maeskie. Nasza nowo nabyta wiedza o tym, co kieruje naszymi zachowaniami i decyduje o takiej ich odmiennoci, sama z siebie nie zmieni tego skomplikowanego ukadu, jakim jest maestwo - nie zaprezentujemy tu nowego jego wzorca. Ale jestemy przekonani, e wiele napi w tym najwaniejszym ze zwizkw midzy ludmi wynika z bdnego przekonania, e mczyni i kobiety to istoty identyczne. Sprzeczno pomidzy tym zaoeniem a rzeczywistoci prowadzi moe do rozgoryczenia, zaciekoci i wzajemnych oskare. Wszystko mogoby si sta nieco atwiejsze, gdybymy przyznali, jak bardzo si od siebie rnimy. Moe
227

Zob. J. M. Reinisch, S. A. Saunders.

nawet bylibymy nieco szczliwsi. W kocu niewiele jest dowodw na to, e feministyczna wiara i negowanie rnic midzy pciami przynioso cho troch maeskiego szczcia czy to kobietom, czy mczyznom. Jest bardziej prawdopodobne, e wanie uznanie rnic midzy pciami doprowadzi do zawieszenia broni w wojnie pci, ni e doprowadz do tego naiwne deklaracje o braku istotnych rnic.228 Jeden z problemw polega na tym, e po raz pierwszy w historii ksztacimy dzi chopcw i dziewczta w zupenie ten sam sposb. Program szkolny odzwierciedla przekonanie o naszej identycznoci i zachca modzie, by w to uwierzya. W tej sytuacji maestwo staje si szokiem. Nie wydaje si, abymy wychowywali obie pcie do zawarcia maestwa - pisze autor niedawnej pracy o maestwie. - Dzisiaj najtrudniej wszystkim nam przyzna, e obie pcie wchodz w zwizek maeski z bardzo odmiennymi oczekiwaniami, talentami i przygotowaniem emocjonalnym.229 Kobieta wnosi do zwizku wraliwo emocjonaln, skonno do wzajemnej wspzalenoci, tsknot za bliskoci uczuciow i za seksem jako wyrazem tej emocjonalnej intymnoci. Mczyzna jest w dziedzinie uczu znacznie mniej wymagajcy, a bywa nawet zupenie lepy na ich wag. Skonny jest do niezalenoci i swoje obowizki w ramach kontraktu maeskiego postrzega przede wszystkim w kategoriach zapewnienia bezpieczestwa finansowego. Chce udanego ycia seksualnego, w ktrego rezultacie jego ona zaludni mae rodzinne pastwo, na ktrego czele on stoi, [...] i zbuduje solidny fundament dla jego ycia 230. Mczyzna prawdopodobnie nie wie, e biologia kobiety spowoduje u niej niezrozumiae i nieracjonalne zmiany nastroju. Ona nie zdaje sobie sprawy, e jego biologia niesie z sob niszy prg gniewu i frustracji. W rezultacie zagroona jest przynajmniej domowa zastawa - jeli nie co wicej. Odpowiedzialnoci za t sytuacj obarcza si zazwyczaj mczyzn. To nie my - stwierdzia Shere Hite po rozwaeniu wnioskw z bada ankietowych 4500 amerykaskich kobiet - to stosunek mczyzn do kobiet powoduje problem. Problem ujawnia si w odpowiedziach 95% respondentek twierdzcych, e cierpi z powodu emocjonalnego i psychologicznego zncania si, 98% sfrustrowanych brakiem werbalnej bliskoci z partnerem, 79% wtpicych, czy nadal powinny wkada tak wiele energii w zwizek miosny, i 87% przyznajcych, e najgbszy zwizek emocjonalny czy je z inn kobiet. 231 Warto pracy Shere Hite zostaa zakwestionowana ze wzgldu na technik bada. Istnieje podejrzenie o nie-reprezentatywno prbki wskutek braku obiektywnoci autorki. Ale jej ustalenia w najmniejszym stopniu nas nie zaskakuj. Zaskoczeni jestemy jedynie tym, e ktokolwiek uwaa, i warto nada taki rozgos stwierdzeniu biologicznej oczywistoci. Brak porozumienia to jedno z podstawowych zjawisk w yciu. W wietle naszego nowego pojmowania pci wydaje si absolutnie przewidywalne, e kobiety zadrcza si bd niekomunikatywnoci mczyzn - bo przecie mzgi mczyzn nie s przystosowane do tego celu. Wydaje si nam zupenie naturalne, e najbliszym przyjacielem wikszoci kobiet jest inna kobieta, bo biologia kobiety ogromne znaczenie nadaje zwizkom midzy ludmi, a podobiestwa przycigaj si. Nie dziwi nas czsta skarga, e mczyni chc w zwizku obj rol gwiazdy, e najwaniejsz spraw jest dla nich by, podczas gdy dla kobiety - dawa. Reagowanie z furi na wrodzon msko mczyzn jest rwnie skuteczne jak wciekanie si na pogod czy na istnienie Himalajw. Sensowniejsze wydaje nam si zaoenie paszcza przeciwdeszczowego i porzucenie planw zrwnania Mount Everestu z ziemi. Niektre kobiety przekonane s jednak, e jedyna droga do zbawienia ley w cakowitym przeksztaceniu spoecznego i seksualnego krajobrazu naszej planety. Jak twierdz ekstremistki, dysponujemy dzi technologi pozwalajc zniwelowa biologiczne rnice midzy pciami. Aborcja metod prniow, zapodnienie in vitro, dzieci z probwki uczyni ci, seks i maestwo czym zbdnym - mczyzn zreszt take. Pozostanie im jedynie rola trzymanego w zagrodzie stada rodowodowych dostarczycieli spermy, cho technika zamraania moe i z tym da sobie rad. Wszystko to wietnie - dopty, dopki zadowalamy si sprowadzaniem rnic biologicznych do tego, e kobiety rodz dzieci i karmi je piersi, a mczyni nie. Ale rnice te, jak teraz wiemy ponad wszelk wtpliwo, sigaj znacznie gbiej. Dotycz one mzgu - jego struktury i strategii. Te z kolei determinuj nasze nadzieje, ambicje, umiejtnoci i zdolnoci. Stanowi o istocie naszej osobowoci. Redukujc rnice midzy pciami do rnic reprodukcyjnych, neguje si nie tylko prawd naukow, ale take istot naszego czowieczestwa, zarwno mskiego, jak i kobiecego.
228 229

Zob. D. Symons, 274. Zob. M. Green, 159. 230 Zob. F. M. Canaan; G. D. Wilson, N. K. S. Nias, 62-76. 231 Zob. S. Hite.

Problem polega na tym, e to apostoowie identycznoci pci nadaj ton. To oni, w daremnym usiowaniu odebrania dzieciom ich naturalnej tosamoci pciowej, wprowadzaj prawa i zakazuj seksistowskich ksiek. Ale myl, e wszyscy przychodzimy na wiat z umysem w postaci czystej karty, w formie tabula rasa gotowej do przyjcia przekazu, ktry zechce na niej odcisn spoeczestwo, to tylko marzenie totalitarysty. Ostatecznie, skoro to za przyczyn naszej biologii jestemy, kim jestemy, czy denie do wyeliminowania rnic midzy nami nie jest zadaniem rwnie potwornym i beznadziejnym co denie do stworzenia rasy panw? Zaoenia i zalecenia propagatorw neutralnoci pciowej niepokojco tchn seksualnym faszyzmem. Postawa obojtnoci wobec biologii pci spowodowaa, e cho o maestwie napisano tysice ksiek, uchwalono tysice ustaw i podjto tysice bada - ignorowano podstawow w tej kwestii rol rnic midzy pciami. Dr Alice Rossi, Amerykanka, jedna z niewielu socjologw akceptujcych biologiczne korzenie spoeczestwa, prbuje wykorzystywa t wiedz w swojej wasnej pracy. Ostrzega ona swoich kolegw socjologw, e bez tej perspektywy ich teorie mog okaza si nieistotne wobec dowodw dymorfizmu pciowego, dostarczanych wci przez nauki neurologiczne i biologiczne. Problem rodzi si z nieporozumienia wok kwestii pci i ich rwnoci. W przypadku pci - pisze Alice Rossi - Rnorodno jest faktem biologicznym, podczas gdy rwno jest zasad polityczn, etyczn i spoeczn.232 Na przeomie wiekw, a nawet zaledwie jedno pokolenie wstecz, kobiety nie byy tak zagubione. Zaczy wwczas akceptowa swoj seksualno, a jeli chodzi o rwno, to rozumiay, e wadza moe mie rozmaite postaci. Dla mczyzn wyraa si ona tradycyjnie w dominacji i agresji - na tych pojciach opiera si mska definicja pozycji spoecznej, bezkrytycznie przyjta przez niektre uczestniczki ruchu wyzwolenia kobiet. Wadza kobiet polega na czym subtelniejszym. To sia, ktra tworzy zwizki midzy ludmi, spaja rodziny i buduje spoeczestwa. Kobiety, ktre to rozumiej, ktre nie neguj wartoci i siy tej nieodcznej, nieocenionej, zasadniczej zalety swojej pci, mniej maj niepokojw zwizanych ze swoj pozycj. Nie naley przez to rozumie, e kobiety te akceptuj uprzedzenia, z jakimi czsto spotykaj si w domu czy w pracy - do tej kwestii wrcimy szczegowo pniej - ale zdaj one sobie spraw z tego, e maj pewne umiejtnoci, ktrych brak mczyznom. Ta odmienna dla kadej z pci definicja wadzy to tylko jeden z aspektw oglnej odmiennoci postaw kobiet i mczyzn wobec ycia. Wiele prac pokazuje, w jaki sposb kobiety i mczyni postrzegaj i wartociuj swoje ycie, i wszystkie one odnotowuj rnic midzy pciami pod tym wzgldem. W badaniach nad szecioma wspczesnymi kulturami233 poproszono kobiety i mczyzn o opisanie, jakim czowiekiem najbardziej chciabym/chciaabym by. Wrd cech wybieranych najczciej przez mczyzn byy praktyczno, bystro, pewno siebie, skonno do dominacji i rywalizacji, krytycyzm i samokontrola. We wszystkich badanych kulturach kobiety czciej opisyway swj idea jako osob kochajc, czu, impulsywn, wspczujc i wielkoduszn. W innych badaniach234, w ktrych poproszono reprezentantw obu pci o ocen rnych zainteresowa i zaj, dziewczta wyej stawiay wartoci spoeczne, estetyczne i religijne, podczas gdy chopcy preferowali wartoci ekonomiczne, polityczne i teoretyczne. Kobiety ceniy interesujce dowiadczenia albo sub spoeczestwu, natomiast mczyni najwyej stawiali wadz, korzy i niezaleno. Mczyni ceni sobie konkurencj, nowinki naukowe i zasady, presti, wadz, dominacj i wolno, podczas gdy kobiety ceni wizi midzy ludmi i bezpieczestwo. Badania nad maestwami235 pokazuj, e szczcie maeskie mczyzn zaley od poziomu speniania przez ich ony takich usug, jak atrakcyjny wygld, gotowanie i zakupy. Zadowolenie kobiet z maestwa zaleao bezporednio od tego, jak czuli byli ich mowie w dniu, w ktrym wypeniay one kwestionariusz ankiety. Zastanawiajce, e - jak si okazuje - kobiety s szczliwsze ni mczyni pomidzy osiemnastym a szedziesitym czwartym rokiem ycia 236, kiedy to mczyni w kocu znajduj zadowolenie. Zmiana ta zachodzi w okresie, kiedy poziom hormonw zaczyna spada, a kobiety i mczyni zaczynaj si do siebie upodabnia w zachowaniu. Kobiety staj si bardziej niecierpliwe, egoistyczne i pewne siebie, natomiast mczyni staj si agodniejsi, odkrywaj warto bliskoci i wizi z innymi ludmi. 237
232 233

Zob. A. S. Rossi, 1985. Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 203. 234 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 315. 235 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 337. 236 Tame, 338. 237 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 65; M. Perimutter, E. Hali (patrz: Bibliografia oglna); A. S. Rossi, 1985.

Kobiety wykazuj wiksz od mczyzn wraliwo na bodce emocjonalne. 238 S te z natury troskliwsze, co przejawiay ju jako dziewczynki ciepo witajc nowego uczestnika zabaw. Wydaje si, e pojmowanie prawoci jest u kobiet cile powizane z etyk troski, tote mylc o sobie jako o kobietach, myl o sobie w zwizkach z innymi ludmi.239 Czy te obserwacje potwierdzaj jedynie, e jestemy kulturowymi ofiarami spoecznych stereotypw, czy te mona da prostsz odpowied - e kada z pci jest produktem swojej specyficznej biologii? Niemal powszechna, by nie powiedzie wieczna, natura tych odmiennoci przemawia za biologi. W wyniku tego, jak uksztatowane s nasze mzgi, widzimy wiat odmiennie, przypisujc inn warto odmiennie postrzeganym sprawom. Tym, ktrzy popieraj status quo w sprawie pci - a s to przewanie mczyni - analiza ta przyniesie znaczn ulg, natomiast zwolennicy rewolucji seksualnej - przewanie kobiety - bd niezadowoleni. Bd argumentowa, e akceptacja rnic wynikajcych z biologii skazuje kobiety na ich tradycyjne role, na suenie rodzinie, podporzdkowanie si dominujcym mom, ktrym wiadcz owe usugi, powicanie kariery dla domu, przyjmowanie bez skargi rl i wartoci, ktre skazane s na niszo wobec rl i wartoci mskich. Skazane na niszo - ale przez kogo? Przez mczyzn oczywicie, cho jak na to wskazuj wyniki bada, kobiety i mczyni rni si od siebie i maj rne wartoci. Problem powstaje dopiero wwczas, gdy kobiety oceniaj wasn warto wedug mskiej skali. Kobieta nie przywizuje takiej wagi do statusu i hierarchii wadzy. To obsesja mczyzny. A wiec - zaryzykujmy brak elegancji stylistycznej - dlaczego jakakolwiek kobieta miaaby wiadomie przyjmowa mski system wartoci pozbawiajcy wartoci jej wasne kobiece wartoci? Jeli kobieta prbuje by bardziej podobna do mczyzny, to - niemal z definicji - staje si mniej szczliw kobiet. Teraz, kiedy dymy do wikszego wzajemnego zrozumienia midzy pciami poprzez uwiadomienie sobie rnic midzy nimi, przeszo udzieli moe odpowiedzi na niektre pytania - skd pochodz rnice midzy nami, w jaki sposb historia wzmocnia nasze z natury odmienne postawy i zaostrzya problemy zwizane z przystosowaniem tych postaw do warunkw wspczesnych. yjemy w wiecie technologii, ale nadal jestemy genetycznie wyposaeni jedynie w dziedzictwo po dawnych ssakach naczelnych, dziedzictwo powstae przede wszystkim w efekcie adaptacji odpowiednich dla epok znacznie wczeniejszych.240 Dwa ostatnie stulecia - okres spoeczestwa industrialnego - to zaledwie maleki punkcik w naszym rozwoju ewolucyjnym. Przez wiksz cz naszej przeszoci ylimy w spoecznociach, ktrych przeycie opierao si na polowaniu na zwierzta i zbieraniu poywienia rolinnego. Mczyni obdarzeni wiksz si i wytrzymaoci, tendencj do wczgi i wiksz sprawnoci w okrelaniu pooenia w przestrzeni dzidy wobec zdobyczy, zajmowali si polowaniem, zajciem nieprzewidywalnym i niebezpiecznym. Kobiety zbieray orzechy, ziarno i to wszystko, co da si wygrzeba z ziemi - miay zajcie bezpieczniejsze i pewniejsze. By to podzia pracy wyjtkowy wrd wyszych ssakw i do sprawiedliwy - kobiece zbieractwo zapewniao okoo poowy spoywanych kalorii, a dwie trzecie spoywanej masy. Podzia ten by sensowny, poniewa kobieta pozostawaa bliej domu i moga karmi piersi dzieci, ktre u ludzi s wyjtkowo zalene od matek. Szympans osierocony w wieku szeciu miesicy przeyje; niemowl ludzkie nie jest w stanie przej nawet paru krokw przed upywem pierwszego roku ycia. Trudno si dziwi, e przy takiej zalenoci dziecka od matki i przy tak cakowitym pochoniciu matki zajciami przy dziecku (nawet dzisiaj, mimo milionw lat ewolucji, kobiety czsto s zaskoczone mnstwem pracy zwizanej z wychowaniem niemowlcia) zarwno matka, jak i dziecko wyksztaciy w sobie poczucie zalenoci od mczyzny-myliwego. Innymi sowy, przez miliony lat ylimy w spoeczestwie seksistowskim. Nie moemy odrzuci dziedzictwa naszej ewolucji z dnia na dzie. Mski promiskuityzm ma rodowd ewolucyjny. 241 Zrozumiae jest, e naleao wykorzysta kad okazj, by powikszy stado. Im wicej potomkw, tym wiksza szansa, e mczyzna przekae swoje geny nastpnemu pokoleniu. Swoboda seksualna jest zakodowana w mskich genach i wdrukowana w sie
238 239

Zob. F. M. Cancian; N. M. Henley, 8-13; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 335; W. Gove; R. Rosenthal. Zob. C. Gilligan. 240 Zob. A. S. Rossi, 1977. 241 Zob. D. Barash, 47-50; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 63-65; D. Symons, 201-202.

pocze nerwowych w mskim mzgu. Kady farmer wie, e za kadym razem, kiedy byk koczy kopulacj z krow, jego zainteresowanie moe by ponownie - i to natychmiast - pobudzone przez wprowadzenie nowej krowy, przy czym reakcja na sidm krow bdzie tak samo silna jak na pierwsz. Baran, majc do czynienia z t sam owc, nie moe mie ejakulacji wicej ni pi razy - ale jeli zastpi j nowa owca, przystpuje do aktu kopulacji z tak sam luboci jak poprzednio. Ani byka, ani barana nie da si te wyprowadzi w pole - jeli na by ich wczeniejszych partnerek zaoy si worki albo zamaskuje je w jaki inny sposb, i barany, i byki najprawdopodobniej odwrc si z niechci. Zjawisko to z satysfakcj opisano pod nazw efektu Coolidgea 242, a to z powodu uwag, jakie pady, gdy prezydent Stanw Zjednoczonych i jego ona zwiedzali rzdow farm. Mijajc kurniki, pani Coolidge zapytaa, ile razy dziennie kopuluje kogut. Dziesitki razy - brzmiaa odpowied. Prosz powiedzie to prezydentowi - zayczya sobie pani Coolidge. Kiedy prezydent mija zagrody i powiedziano mu o kogucie, zapyta: Za kadym razem z t sam kur? - Och, nie, panie prezydencie, za kadym razem z inn. Prezydent pokiwa powoli gow, a potem rzek: Prosz powiedzie to pani Coolidge... Pragnienie seksualnej nowoci jest mzgowi mskiemu wrodzone i stanowi kombinacj owego denia do eksploracji, ktre widzielimy u przedszkolakw, poziomu testosteronu, denia do dominacji i mniejszego znaczenia przywizywanego do dugotrwaych, satysfakcjonujcych zwizkw, co stanowi jedn z jego skonnoci. Przystojny kochanek pani Bovary rozmyla nad wieczn monotoni namitnoci, ktrej formy i frazy s zawsze takie same. Jedynie rnorodno seksualna moe zapewni spenienie na jaowej pustyni dzy. Wszystkie badania wykazuj, e mczyni pragn w dziedzinie seksu rnorodnoci. 243 Kinsey dochodzi do wniosku, e gdyby nie zakazy spoeczne, mczyzna korzystaby cae ycie ze swobody seksualnej. Inny autor zauwaa: W maestwach opierajcych si na mioci kobiety mog podarowa seks w zamian za mio, podczas gdy mczyni mog rezygnowa z seksu dla mioci. Co roku w okolicy Boego Narodzenia wida skutki mskiego pdu do nowoci w dziaach z bielizn damsk. Mczyni wstydliwie przebieraj wrd przezroczystej i egzotycznej nocnej bielizny. Widocznie bardziej s skonni sami siebie wyprowadzi w pole uciekajc si do maskarady ni owe byki i barany, ktrych nie byy w stanie oszuka worki na gowach ich partnerek. Mzg mski wie podniecenie seksualne przede wszystkim z bodcami wzrokowymi. Przychodzi Nowy Rok i te same dziay z bielizn oblegane s przez kobiety zwracajce owe symbole mioci. To po prostu nie w moim stylu - mwi, zwracajc szkaratne satynowe podwizki czy wyrafinowane erotyczne neglie. Uwaaj je za krpujce, a moe nawet gupawe. Zapewne wolayby, aby ich mczyni wybrali prezenty odpowiadajce odmiennym preferencjom zmysowym kobiet - na przykad aromatyczne olejki podkrelajce ich wiksz wraliwo na dotyk i zapach. Potrzeby mczyzn i kobiet w dugotrwaym zwizku s tak odmienne, twierdzi jeden z amerykaskich antropologw244, e konieczny jest wiadomy wysiek obojga partnerw, aby te rnice zaakceptowa, dostosowa si do nich i odpowiednio na nie zareagowa. Oznacza to, e kobiety - powinny si chwil zastanowi, zanim zwrc t okropn bielizn, a mczyni powinni zda sobie spraw, e blisko i czuo s zapewne dla kobiet waniejsze od samego wyczynu seksualnego. Jak to ju zauwaylimy w jednym z wczeniejszych rozdziaw, blisko, poczucie bezpieczestwa i wierno stanowi dla kobiet bodce erotyczne, czego dowodzi piciokrotnie wyszy wskanik osigania przez nie orgazmu w zwizku maeskim. Tabletka i inne rodki antykoncepcyjne dla kobiet zmieniy, by moe, socjologi i polityk seksu, ale nie zlikwidoway zasadniczo odmiennej filozofii seksu, ktra bliska jest kadej z pci. Mimo to jednak nadal jest prawd - jak utrzymuje psycholog brytyjski Glen Wilson - e kobiety pragn duo seksu z mczyzn, ktrego kochaj, natomiast mczyni chc duo seksu245. Mczyni umiej oddzieli seks od mioci znw te ich schludne mzgi, porzdnie podzielone na przegrdki! To wanie zjawisko w sposb nieunikniony prowadzi do rozbienoci pomidzy uczuciami onatego mczyzny i jego kochanki. Kobiety niemal zawsze traktuj przygod miosn z onatym mczyzn powaniej ni mczyzna, niezalenie od
242 243

Zob. D. Symons, 210-211 Zob. D. Symons, 206-253; G. D. Wilson, N. K. S. Nias, 125-139. 244 Zob. H. E. Fisher oraz informacja uzyskana w rozmowie. 245 Zob. G. D. Wilson, N. K. S. Nias, 131.

tego, jak gwatownie on temu zaprzecza. Rzadko zdarza si, aby kobieta szczliwa w maestwie miaa romans. Natomiast mczyznom szczliwym w maestwie zdarza si to znacznie czciej. Jest trzy razy bardziej prawdopodobne, e miosn przygod zainicjuje mczyzna ni kobieta.246 Wyzwolenie seksualne bez wtpienia prowadzi do wzrostu liczby kobiet poszukujcych takiego samego rodzaju przypadkowych zwizkw seksualnych. Mona zrozumie, e w okresie je poprzedzajcym musiao si nagromadzi cae morze kobiecej frustracji seksualnej i nie zaspokojonego apetytu na swobod w tej dziedzinie. Ale nie jest to morze bez dna - odwrotnie ni u mczyzn. Kobiece podanie na nic niepomnej rozwizoci ma swoje granice. W przytaczajcej wikszoci badania wykazuj, e kobiety chc seksu z uczuciem, a nie seksu dla seksu. Dlaczego, w imi wyzwolenia, miayby kobiety naladowa mskie postpowanie, i za mskim scenariuszem? Ruch wyzwolenia kobiet potpia podwjne standardy w dziedzinie seksu - dlaczego seks pozamaeski jest w porzdku w przypadku mczyzn, a w przypadku kobiet nie? Standardy s rzeczywicie podwjne w tym sensie, e stosunek pozamaeski ma dla mczyzn i kobiet inne znaczenie i inn przywizuj do niego wag. To byo bez znaczenia - mamrocze mczyzna, gdy jego niewierno zostanie odkryta. I mona by niemal pewnym, e tak byo. Mwi, e kocha j tak bardzo jak zawsze, i zapewne tak jest. Ale jego ona postrzega t przygod jako napa na najcenniejsze dla niej wartoci - blisko i wierno. Gdyby to ona zdecydowaa si na romans, mona si zaoy, e znaczyoby to dla niej bardzo wiele. Nie moe mu zatem przebaczy, bo nie moe go nawet zrozumie. Ich mzgi i hormony sprawiy, e s sobie obcy. Nawet w maestwie zrozumienie odmiennych potrzeb seksualnych kadego z partnerw mogoby uspokoi wzburzone maeskie wody.247 Kinsey uwaa odmiennoci popdu seksualnego u kobiet i mczyzn za jedn z gwnych przyczyn braku szczcia. U niego popd jest silniejszy we wczesnym okresie ycia - std jej skarga, e on zbyt czsto j wykorzystuje. W pniejszym okresie, kiedy jego popd sabnie, opada niekiedy poniej niszego, ale staego, poziomu jej podania - i problem pozostaje ten sam, cho odwrcony. Teraz on czuje si dotknity, e musi si dla niej wykaza. Mimo wszystko 70% badanych maestw twierdzi, e ich zwizek jest szczliwy.248 Powiada si, e nad szczliwym maestwem trzeba popracowa. Chcielibymy po prostu zasugerowa, e praca ta byaby atwiejsza, gdybymy w peni zrozumieli istot zadania i rnice, ktre trzeba przezwyciy, a nie wychowywali nasze dzieci w nieznajomoci tych rnic lub w bdnym przekonaniu, e adnych rnic nie ma. Najwikszym poza seksem - cho w cisym z nim zwizku - zagroeniem maestwa jest nierwno kontraktu w sferze uczu. 249 Ze wzgldu na odmienn hierarchi wanoci w mzgu kadego z partnerw, umowa jest niesprawiedliwa. Jak czytamy w pewnej amerykaskiej pracy 250, dziewidziesit osiem kobiet na sto chce, aby mczyni wicej z nimi rozmawiali o swoich osobistych przemyleniach, wraeniach, planach, emocjach, wtpliwociach - i eby je pytali o to samo. Osiemdziesit jeden procent kobiet twierdzi, e to one inicjuj wikszo powanych rozmw, wkadajc wiele wysiku w skonienie mczyzn do wyraania ich najskrytszych myli i uczu. Ale wikszo on napotyka silny opr, kiedy staraj si zmusi maonka do rozmowy o uczuciach. Dochodz one do wniosku, e ich partnerzy obawiaj si wyraania uczu. Blisko trzy czwarte kobiet pozostajcych w zwizkach trwaych lub w maestwie zrezygnowao w kocu z osignicia bliskich zwizkw emocjonalnych z partnerem. Osiem kobiet na dziesi mwi, e mczyzna czsto nie sucha naprawd, a mniej wicej poowa tej liczby twierdzi, e ich partner czsto zaleca im nie odczuwa tego, co odczuwaj, albo przynajmniej tego nie ujawnia. 251 Tradycyjnie wyjania si to tym, e mczyzn uczy si, aby nie ujawniali swych uczu - syndrom taki duy chopiec, a pacze! Ale teraz ju wiemy, e przejawiany przez mczyzn dystans wobec uczu i niech do ich komunikowania ma korzenie biologiczne. Zdolno do odczuwania emocji jest u mczyzn, w wikszym stopniu ni u kobiet, fizycznie oddzielona od ich zdolnoci do artykuowania. W dodatku orodki emocji w mzgu mskim s bardziej rozrzucone ni u kobiety. Nie polega to na tym, e mczyzna dusi wszystko w sobie, tylko na tym, e jego emocje umiejscowione s w osobnym pudeku, w osobnym pokoju, ktrego w dodatku zazwyczaj si nie odwiedza. Jzyk mczyzny wyraa si raczej w sowniku dziaania - wykonanie
246 247

Zob. R. G. d'Andrade; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 203; D. Symons, 232-237. Zob. B. I. Murstein, 427, D. Symons, 232-237. 248 Zob. D. Symons, 232-237. 249 Zob. M. F. Cancian. 250 Zob. S. Hite. 251 Tame.

czego, wsplne zajcia, wyraanie uczu poprzez podarunki, uprzejmo i fizyczn pomoc. Przytrzymanie otwartych drzwi albo niesienie zakupw to nie tylko spoeczny obyczaj. To mski odpowiednik wyznania zaley mi na tobie. Natomiast werbalne samoobnaenie, dzielenie si zwierzeniami i odczuciami to ta cz bliskoci, ktrej pragnie jedynie kobieta. Spjrzmy na t rnic z innej perspektywy biologicznej, a problem stanie si jeszcze wyraniejszy. Z powodu cyklicznych zmian hormonalnych kobiety mog przejawia skonno do skrajnoci w wyraaniu uczu, co mskiemu umysowi moe wydawa si irracjonalne. Waga, jak kobiety przykadaj do uczu, zaley te w jeszcze inny sposb od odmiennej konstrukcji kobiecego mzgu. Analizowalimy wczeniej pierwszorzdn rol, jak mzg kobiety przypisuje osobistym zwizkom midzy ludmi. Kobiety s bardziej emocjonalne, poniewa specjalnie zostay tak uksztatowane, by troszczyy si o ludzi. Odczuwaj cierpienie innych jak swoje wasne. 252 Mczyni, ze swoimi mzgami nastawionymi na dziaanie, na cierpienie drugiego czowieka odpowiadaj poszukiwaniem dla niego praktycznego rozwizania. Pacz dziecka trafia wprost do serca matki. Ojciec idzie po ksik o opiece nad niemowlciem, by przeszuka katalog moliwych przyczyn i rodkw zaradczych: mokra pielucha - zmieni j, godne - nakarmi dziecko, gazy - da mu odbekn, zmczenie - pohuta je. Mczyni czsto wyraaj swoj opiekuczo bawic si z dziemi, to znaczy znw co robic. Poczenia nerwowe w mskim mzgu zaprogramowane s bardziej do dziaania ni do zainteresowania ludmi. Mzg mczyzny ignoruje cae megabajty informacji o ludziach, powiedzmy - te zawarte w subtelnych sygnaach wizualnych, na ktre kobiety reaguj w rozmowie ze znacznie wiksz atwoci. Mczyzna musi na przykad zapyta: Czy ci nudz? Kobieta to wie. Mski sposb postrzegania daje mczynie mntej informaqi do dalszego dziaania. Mczyni uwaaj, e atwiej da sobie rad z rzeczami ni z ludmi: samochd staje - zatka si ganik. Przenosi on t postaw na sfer spraw midzyludzkich: niemowl pacze - trzeba mu zmieni pieluch. Mczyzna nie moe zrozumie, dlaczego kobieta tak wiele czasu spdza zadrczajc si ich zwizkiem. Tak samo jak ona nie moe poj, dlaczego on spdza tyle czasu dubic przy samochodzie. Kobiety rzadko rozumiej inn jeszcze przyczyn tej ucieczki mczyzn od bliskoci. Mczyni po prostu potrzebuj wicej przestrzeni - w kadym sensie.253 Na statkach na morzu istnieje nie wypowiedziana (i musi by nie wypowiedziana) zasada, e kady marynarz ma swj malutki kcik wycznie dla siebie. To jest jego terytorium, miejsce, o ktrym wiadomo, e ma tam prawo przebywa, rozmyla, pali lub czyni cokolwiek innego - samotnie. To nieprzypadkowy zbieg okolicznoci, e ulubiona rozrywka mczyzn chodzenie na ryby - wie si z samotnoci, przestrzeni i wolnoci od wszelkich kontaktw z ludmi. Na Uniwersytecie Bostoskim 48 studentw i tyle samo studentek wzio udzia w eksperymencie. 254 Powiedziano im, ale niezachcajco, by weszli ze sob nawzajem w kontakt. Obserwatorzy stwierdzili, e kontakt wzrokowy by najlepszy, gdy obie strony byy kobietami, a najgorszy, gdy byli to dwaj mczyni. Mczyni stawali te w wikszym oddaleniu od siebie i bardziej odchylali si do tyu na krzesach ni kobiety. Wszystkim pozwolono przesuwa krzesa. Kobiety przysuway krzesa bliej do siebie ni mczyni. Jedno z wyjanie tej mskiej potrzeby wikszej przestrzeni odwouje si do mskiej potrzeby dominacji przestrze jako symbol statusu. Bardziej prawdopodobne jest jednak, e mski mzg nie jest przystosowany do intymnoci, przed ktr mczyzna fizycznie si wzdraga. Natomiast mzg kobiety jest do tego przystosowany, czego odzwierciedleniem jest jej pragnienie bliskoci. Tak wic kobiety widz, sysz i odczuwaj wicej, a to, co widz, sysz i odczuwaj, wicej dla nich znaczy. Kobiety rwnie pacz czciej ni mczyni, moe dlatego, e maj wicej powodw do paczu dociera do nich wicej sygnaw emocjonalnych, mocniej na nie reaguj i wyraaj to z wiksz si. By moe mczyzna nie dlatego pacze mniej, e nauczono go nie okazywa w takim stopniu swoich uczu, tylko dlatego, e w gruncie rzeczy nie dostrzega krzywdy czy obrazy - albo w ogle, albo przynajmniej nie w takiej mierze jak kobieta. Dosownie - mniej to dla niego znaczy. Jeli mczyzna naprawd pacze, musi mie po temu jaki istotny i wany powd, podczas gdy kobiecy wyraz uczu, czy to fizyczny, czy werbalny, czsto odznacza si pewn przesad. Kobiety z przesad wybieraj i akcentuj sowa: Jeeli okae si, e kot jest chory, ja po prostu umr, albo: Nie ma nic gorszego ni nieudolny fryzjer. Mczyzn moe to rozdrani: Nie, nie umrzesz, to tylko bdzie do mczce, i: Istniej gorsze rzeczy, gd w Etiopii jest gorszy od nieudanego uczesania. Kobiety z kolei
252 253

Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 307. Zob. N. M. Henley; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga; F. H. Hunting-ford, A. K. Turner. 254 Zob. N. M. Henley.

traktuj te mskie odpowiedzi jako sarkastyczne oblanie zimn wod, co doprowadza je do szau. W rzeczywistoci jest to nieporadna reakcja na dzielc ich otcha percepcji i komunikacji. Dlaczego ona nie sprowadzi rzeczy do waciwej skali? Poniewa jej pojcie waciwej skali jest inne ni jego. Jego jest dosowne i obiektywne. Jej jest przyblione i subiektywne. Ale czy te cechy nie s sprzeczne z ow specyficznie msk irracjonalnoci, z atwoci popadania w gniew? Gniew ten jest efektem wysokiego poziomu testosteronu. Podobnie jak atwiej jest pobudzi seksualnie mczyzn ni kobiet, tak samo atwiej pobudzi w nim frustracj i zo. I, podobnie jak z namitnoci, daje on tej zoci szybko upust w formie wybuchu. Gniew odzwierciedla te inn jeszcze skonno mskiego umysu. Przejawianie gniewu wymaga pewnej depersonalizacji obiektu naszej wciekoci - w gruncie rzeczy osoba taka staje si przedmiotem i wskutek tego bardziej odpowiada nastawieniu mskiego umysu. Gniew i przemoc wymagaj bardziej abstrakcyjnego, bezosobowego spojrzenia na wiat - inni ludzie staj si wwczas rzeczami, na ktre mona krzycze i wrzeszcze. Kobieca wizja wiata, oparta przede wszystkim na ludziach i stosunkach z nimi, oznacza, e depersonalizacja konieczna do napadw wciekoci nie przychodzi kobiecie w sposb naturalny. Sam fakt, e na caym wiecie maestwo jest dla ludzi norm - cho jak wiemy, mczyni s z natury niechtni tej instytucji - oznacza niezwyky triumf kobiecego mzgu i woli. Jest to doprawdy oszaamiajce zwycistwo kobiecej siy i jej kontroli nad z natury skonn do promiskuityzmu biologi mczyzny. Jeeli rozwaa t kwesti w kategoriach czysto pciowych (i ewolucyjnych), maestwo nic mczyznom nie daje - ze wzgldu na ich samcze pragnienie nowoci i denie do moliwie najszerszego rozpowszechnienia swojego nasienia. A jednak wikszo mczyzn znajduje przyjemno w maestwie i wiernoci i szanuje je. Czciowo dzieje si tak dlatego, e przewiduj oni, jakie spustoszenia spowodowaaby powszechna swoboda seksualna. W kocu ich wasne ony mogyby zosta uwiedzione przez innych mczyzn, a od zarania dziejw mczyni panicznie si boj publicznej kpiny z przyprawionych im rogw. Moe te dzia si tak dlatego, e maestwo jest umow, a umys mczyzny pierwszorzdn wag przywizuje do regu. Moe rwnie tkwi w tym pewien element bezporedniej korzyci - dom jest zazwyczaj miejscem bezpieczniejszym i wygodniejszym. Kobiety, specjalistki od osobowoci, s ekspertami w dziedzinie polityki maeskiej i wizi spoecznych. Ich umiejtnoci dyplomatyczne i spoeczne daj im decydujc przewag w deniu do utrzymania tej nienaturalnej - dla mczyzn - instytucji. Wspomnielimy ju o wikszej wraliwoci kobiet na niewerbalne sygnay behawioralne. 255 Kobiety uwaniej obserwuj twarze. Badania wykazuj nawet, e maj lepsz pami do twarzy. Wadza, w kadym pastwie, zaley od posiadania informacji. W pastwie maeskim kobiety maj jej wicej. Zdradzajcy on mczyzna jest zaskoczony, jak to si dzieje, e jego ona zdaje si intuicyjnie wiedzie, co si z nim dzieje. Intuicja nie ma z tym nic wsplnego. Kobiety po prostu wicej dostrzegaj. I nie chodzi tu ani o w blond wos, ani o to, e mczyzna zwraca wicej ni zwykle uwagi na swoj higien osobist (cho mczyzna nigdy by nie odebra takich sygnaw od kobiety). Kobieta widzi z zachowania mczyzny, z tego, jak on wyglda, mwi i stoi, e co si dzieje. Mowie s dla swoich on otwart ksig nie za spraw magii czy si tajemnych, tylko dziki waciwej kobietom wikszej bystroci w postrzeganiu. Mczyni czsto nie zdaj sobie sprawy, co kobiety dostrzegaj - wytarcie szybkim ruchem ladu szminki wydaje im si dostatecznym wybiegiem. Ale nie jest. Maestwa trwaj - wbrew wszelkim oczekiwaniom - nie dlatego, e kobiety s ulege i dostosowuj si do swoich dominujcych samcw. Maestwa trwaj, poniewa wrodzone uzdolnienia spoeczne kobiet nazywa si je inteligencj spoeczn - pozwalaj im kierowa zwizkiem znacznie lepiej ni mczyznom. Kobiety lepiej ni mczyni potrafi przewidzie i zrozumie zachowania ludzkie, wyczu motywy kryjce si za wypowiedzi czy zachowaniem. Jeli wic on jest silnikiem okrtu, ona jest jego sterem. Jest take nawigatorem, bo tylko ona ma map i wie, gdzie s skay. Jeeli kobieta zaniepokojona jest swoj pozycj w zwizku albo nawet w yciu, moe przywoa i wykorzysta te umiejtnoci waciwe tylko jej pci. W maestwie le si dzieje wwczas, gdy kobieta i mczyzna nie uznaj swoich komplementarnych odmiennoci albo zaczynaj mie do siebie o to pretensje.

255

Zob. N. M. Henley; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 308; D. McGuinness (patrz: Bibliogriafia oglna), 145; G. D. Wilson, N. K. S. Nias, 51; A. D. Yarmley.

10. DLACZEGO MATKI NIE S OJCAMI

Mwi si, e nic nie zblia kobiet i mczyzn bardziej ni wsplne dowiadczenie rodzicielstwa. W rzeczywistoci okazuje si zazwyczaj, e - ze wzgldu na odmienne spojrzenie kadego z partnerw na to dowiadczenie - niewiele spraw dramatyczniej ujawnia rnic midzy kobietami a mczyznami. Niezalenie od tego, jakie moe to przynie rozczarowanie oddanemu ojcu, w zwizku matki i niemowlcia jest co wyjtkowego. adne ze znanych nam spoeczestw nie pozbawia matki roli najwaniejszego opiekuna. Socjologowie przeprowadzili eksperymenty, w ktrych ojcw zachcano do aktywniejszego udziau w zajciach szk naturalnego rodzenia. W innych dowiadczeniach niemowlta miay kontakt z wieloma opiekunami. 256 W pierwszym przypadku okazao si po paru tygodniach, e mimo wikszego zaangaowania ojcw, jednak to matki byy znacznie blisze dzieciom. W drugim - dzieci byy zagubione i domagay si powrotu swoich naturalnych matek. Przywizanie kobiety do niemowlcia jest, jak si wydaje, wrodzone, natomiast przywizanie mczyzny jest wynikiem spoecznego uczenia si. Matki s rodzicami naturalnymi; mczyni, przy najlepszej woli, nie.257 T skonno umysu samicy do opiekuczoci mona wykaza dziki eksperymentom ze zwierztami; potwierdzaj to obserwacje rozmaitych anomalii natury ludzkiej.258 U zwierzt instynkt macierzyski moe zosta wzmocniony zastrzykami hormonu eskiego. U kobiet normalny poziom progesteronu wzrasta stukrotnie w okresie ciy. Jeeli samiec szczura we wczesnym okresie ycia, zanim jego mzg zostanie uksztatowany pciowo, otrzyma hormon eski, spowoduje to typowo kobiece zachowania rodzicielskie. I przeciwnie, jeli pomajstruje si w mzgu szczura, ktry genetycznie jest samic, podajc mu hormony mskie, szczur przejawi niewiele zachowa macierzyskich. U wikszoci ssakw naczelnych opieka rodzicielska jest wycznie zajciem samic. Model opiekuczoci samic wobec modych pojawia si wczenie. Ju przed okresem dojrzewania w reakcji samcw i samic na nowo narodzonych przedstawicieli gatunku ujawniaj si znaczce rnice. Mode samice okazuj noworodkom wyran czuo, natomiast mode samce s wobec nich albo obojtne, albo wrcz otwarcie agresywne. Te rzadkie gatunki, u ktrych samce uczestnicz w rodzicielskich obowizkach, charakteryzuj si take podobiestwem obu pci pod wzgldem fizycznym oraz w zachowaniu. Podobnie jest u ludzi - im mczyzna jest bardziej kobiecy zewntrznie, w wyniku dziaania hormonw kobiecych w okresie podowym, tym bardziej jest zaangaowany w opiek nad niemowlciem. Potrzeba fizycznej bliskoci, ktra rwnie - jak stwierdzilimy - jest cech kobiec, ma podstawowe znaczenie dla wizi z dzieckiem. Mapkom-niemowltom zaproponowano dwie matki zastpcze w postaci mechanicznych urzdze do karmienia.259 Jedno byo wykonane z drutu, a drugie z materiau. Maluchy wychowane przez urzdzenie z mikkiego tworzywa okazay si lepiej przystosowane ni te chowane przez maszyn o bardziej spartaskiej konstrukcji. Dowodzi to - zdaniem brytyjskiego psychologa - e w roli matki waniejsze od karmienia s pieszczoty. 260 Ojcowie zaczynaj si w kocu uczy, jak wana jest blisko fizyczna, ale uczy si to w tym przypadku sowo kluczowe. Schemat ich mzgu nie predysponuje ich z natury do takiej intymnoci. Nie mog oni uruchomi dodatkowego strumienia hormonu kobiecego, a zreszt miaoby to niewielki wpyw na mzg, ktrego struktura zostaa wczeniej tak uksztatowana, e nie poddaje si ju wpywom hormonalnym. Mczyni mog jedynie uruchomi wiadome zachowania opiekucze i mog je rwnie wyczy. Po urodzeniu dziecka poziom hormonu eskiego, progesteronu, u matki spada gwatownie. Nage odcicie jego dopywu po porodzie moe okresowo zakci naturalny model kobiecej opiekuczoci, a skutki tego zjawiska mog czasem wprawi mczyzn w zdumienie. Powinien to by, rozumuje on, okres szczliwy dla kobiety. Tymczasem, zgodnie z ostatnimi badaniami, 84% modych matek przeywa natychmiast po porodzie baby blues depresj poporodow - wskutek nagego zahamowania uspokajajcego dopywu
256 257

Zob. A. S. Rossi, 1985. Zob. D. Barash (patrz: Bibliografia oglna), 88-115; R. Goy, McEwen (patrz: Bibliografia oglna), 60; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 159-161; W. Velle (patrz: Bibliografia oglna). 258 Zob. R. Goy, McEwen, 60; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 77-79; P. Messant. 259 Zob. R. W. Buck, 233; D. G. Wilson, D. K. B. Nias, 149. 260 Zob. D. G. Wilson, D. K. B. Nias, 149.

progesteronu. 261 Niemal jedna czwarta kobiet przechodzi depresj kliniczn. Dla penego dumy ojca noworodek to ekscytujce nowe zadanie - nie moe on zrozumie, dlaczego matka zaczyna nagle rozpacza, e nie poradzi sobie z nowym przybyszem, albo przejawia emocjonaln niestabilno, podczas gdy jej ciao ponownie przyzwyczaja si do normalnego poziomu hormonw. Dla kadej z pci rodzicielstwo oznacza co innego, a ta rnica jest odzwierciedleniem zrnicowanych pciowo skonnoci mzgu. Cztery maestwa na pi przechodz powany kryzys wraz z narodzinami pierwszego dziecka.262 Caa fachowa literatura naukowa sugeruje, e kiedy z czasem noworodek traci aur nowoci, ojciec staje mu si w wikszym lub mniejszym stopniu niechtny. 263 Jego mzg uczy go postrzega wiat w kategoriach wspzawodnictwa i dominacji, a wic w swoim odczuciu przegrywa w jakim sensie rywalizacj o uczucie matki/ony i zostaje zastpiony w hierarchii spoecznej przez owego wymagajcego modego pretendenta. Badania przeprowadzone po obu stronach Atlantyku wykazuj stay spadek satysfakcji maeskiej w okresie od narodzin dzieci po ich wejcie w okres dojrzewania. Satysfakcja powraca po opuszczeniu przez dzieci domu, kiedy, jak mona sdzi, mczyzna czuje, e odzyska nalene mu miejsce.264 Natomiast kobiecie wiksza skonno jej mzgu do tego, co osobiste i emocjonalne, pozwala budowa rnorodne zwizki z ludmi, nie niszczc ani nie osabiajc intensywnoci adnego z nich. Jej mio do dziecka nie rozwija si kosztem kogokolwiek innego. Tylko mczyni mog traktowa uczucie jako towar, ktrego ilo jest ograniczona. W rzeczywistoci mio macierzysk postrzega mona nie jako alternatyw w stosunku do mioci pciowej, tylko jako jej rozszerzenie. Kochankowie w okresie zalotw gruchaj i oddaj si gaworzeniu, a caowanie moe by echem prymitywnego karmienia z ust do ust. Zarwno kobiety, jak i mczyni musz zrozumie i zaakceptowa swe odmienne postawy, jeli koyska nie ma si sta polem walki pci - tak jak to si stao z oem maeskim. Zwizek midzy hormonami kobiety a potrzeb opieki nad dzieckiem jest cisy i nierozerwalny. 265 Wysoki poziom hormonu eskiego w momencie porodu ma zasadniczy wpyw na wi matki z niemowlciem. Reakcja matki na te hormony zaley od tego, czy sie pocze w jej mzgu ma charakter kobiecy, czy te nie. Jak opisalimy to w rozdziale drugim, ksztatujcy si w onie matki mzg dziecka przyjmuje struktur kobiec pod warunkiem, e nie otrzymuje w tym czasie hormonw mskich. Kobiecy mzg jest tym czynnikiem, ktry determinuje okrelone macierzyskie zachowania osoby dorosej. Dowodw na to - tak jak w przypadku szczurw - dostarczaj opisane w rozdziale drugim badania nad kobietami poddanymi w okresie podowym dziaaniu wysokich dawek hormonu mskiego. 266 Stao si tak albo dlatego, e ich matki otrzymyway podczas ciy hormony mskie, albo dlatego, e sam pd wykazywa anomalie i produkowa hormon mski. Takie kobiety nie przejawiaj zachowa macierzyskich albo przejawiaj je w niewielkim tylko stopniu - jako dzieci odmawiaj zabawy lalkami, jako nastolatki nie interesuj si dogldaniem cudzych niemowlt i maych dzieci, a w wieku dorosym nie przejawiaj troski o dzieci wasne. Natomiast dziewczynki z zespoem Turnera, wyposaone w dodatkowy chromosom eski i w ogle nie poddane dziaaniu hormonw mskich, wykazuj przesadne zainteresowanie lalkami, niemowltami i macierzystwem. 267 Zarwno rola hormonw, jak i rola kobiecego mzgu ulegaj wzmocnieniu wskutek wzajemnego oddziaywania anatomii i ewolucji. Pacz niemowlcia, na przykad, stymuluje u kobiet wydzielanie substancji zwanej oksytocyn, co wywouje nabrzmienie brodawek, stanowice wstp do karmienia. 268 Rnica midzy kobietami a mczyznami pod wzgldem zaangaowania i sprawnoci rodzicielskiej to jeszcze jedno odzwierciedlenie podstawowych odmiennoci ich mzgw. W tym najintymniejszym z czcych ludzi zwizkw, w zwizku midzy rodzicem a dzieckiem, to wanie matka jest bardziej wyczulona na niuanse i wskazwki niewerbalne, bardziej z natury wraliwa na potrzeby niemowlcia. Wszystkie zmysy kobiety stanowi o lepszym jej wyposaeniu do zadania wychowania dzieci - potrafi ona lepiej usysze i zidentyfikowa pacz dziecka, jest wraliwsza na dotyk, dwik i zapach. Siedzc w
261 262

Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 159-161. Tame, 39. 263 Zob. D. P. Barash; A. S. Rossi. 264 Zob. M. Green, 126; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 338-339. 265 Zob. M. Green, 129; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 305, 159-161; J. B. Lancaster; D. Symons, 108. 266 Zob. A. A. Erhardt; J. M. Reinisch 267 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 305, 33-34. 268 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 53; A. S. Rossi, 1985.

restauracji lub w kinie podczas jednego z tych rzadkich wolnych wieczorw w pierwszych miesicach ycia dziecka, matka czuje, e pozostawia w domu czstk siebie. Ojciec, najbardziej nawet oddany, odczuje ulg, e udao mu si cho na chwil uciec od domowego kieratu. Mczyzn moe drani, e zostali biologicznie wyczeni z najintymniejszych tajemnic rodzicielstwa.269 Ale musz pogodzi si z faktem, e matczyna wi z dzieckiem jest wrodzona. Wiksze powicenie, z jakim matki opiekuj si niemowltami, zostao dowiedzione empirycznie i nie mona tego zjawiska wyjania jedynie socjalizacj. Oczywicie, ma w tym swj udzia ewolucja - obz plemienny byby zagroony, gdyby onierze wiecznie uchylali si od warty, aby pohuta na kolanach swoje potomstwo - ale odmienno ta ma swoje korzenie w fakcie biologicznym. Nawet w rodzinach najbardziej, wiadomie dcych do partnerskiego podziau obowizkw domowych matka spostrzee - jak pisze brytyjski ekspert - e ojciec nie jest tak dobrze dostrojony do potrzeb dziecka jak ona. Zaczyna on zabawia niemowl akurat w momencie, kiedy jest ono w kocu gotowe zapa w sen. Nie dziaa u niego synchronizacja w czasie... Nie udaje mu si, tak atwo jak matce, uchwyci subtelnoci nastroju ani dostosowa swoich zachowa do zmiennych stanw dziecicej duszy. 270 Ojcowie odnajduj swoje miejsce, kiedy dziecko zaczyna rosn. Albo moe dokadniej - dzieci odnajduj swoje miejsce wwczas, gdy staj si na tyle due, e ojcowie mog z nimi rne rzeczy robi. Interakcja ojca z niemowlciem od samego pocztku polega na robieniu czego - cigniciu za nos, pedaowaniu nkami, podrzucaniu maego zawinitka w niemowlcej akrobatyce powietrznej. Podczas gdy matki zajmuj si dzieckiem takim, jakie ono jest, ojcw interesuje dziecko takie, jakie bdzie. Poprzez odbywane na dywanie igraszki na ojcowskim grzbiecie przygotowuj je wic do surfingu na oceanie i jazdy konnej, obdarowuj je pierwsz, ogromn koszulk do futbolu, zachcaj do imitacji bokserskich walk o tytu mistrza wiata w wadze niemowlcej. Socjolog amerykaski dr Alice Rossi pisze o badaniach ukazujcych, e ojcowie zachowuj si wobec niemowlt, jakby byy one raczej rzeczami ni osobami, z ktrymi mogliby wej w kontakt.271 W najlepszym razie komunikacja z ojcem opiera si na jego potrzebie nauczania. Podaj mu butelk. Wanie uczy si trzyma j samodzielnie. Bd go wci czego uczy albo przynajmniej prbowa to robi: jak trzyma butelk, jak j podnie, jeli spadnie na jedn stron. W tej chwili ucz go, jak przewraca si na plecy. Bd take [...] na niego oddziaywa wyprbowujc nowe zabawki [...]. Prosz porwna ten opis ojcowski z opisem spokojnego, a w kadym razie niewerbalnego obcowania matki z niemowlciem: W czasie karmienia zachodz dziesitki wydarze. Dziecko ssie, marszczy si, wierci, uspokaja, puszcza brodawk, odbija mu si, zasypia, czka, mieje si, nieruchomieje, pacze, otwiera oczy, jego buzia wyraa napicie albo odprenie. Matka huta je, siedzi spokojnie, nuci, milczy, poprawia si, napina, odpra, wpatruje w nie, umiecha, mwi, poklepuje, gaszcze, podnosi dziecko i opuszcza je. Kade z wydarze jest aktem komunikacji. [...] Poprzez taki dialog matka i dziecko dochodz do porozumienia na temat karmienia, a kade z nich stara si przystosowa do stylu drugiego [...].272 Jak mwi dr Alice Rossi, mczyni wnosz do rodzicielstwa swoj msko, podobnie jak kobiety swoj kobieco. Mczyni bior dzieci na rce, by si z nimi bawi, kobiety, by je utuli. Jeeli dzieci nie reaguj na propozycje mskich zabaw, to ojciec, nie niemowl, zaczyna si nudzi. A kiedy on si znudzi i chce poczyta gazet, dziecko zostaje z powrotem oddane stale obecnej niezawodnej matce, ktra by moe nie ma w zanadrzu tylu zabaw - ale te nie odczuwa takiej potrzeby, by si wci bawi. Zna ona swoje dziecko i jego potrzeby, natomiast ojciec po prostu wcza i wycza ojcostwo w zalenoci od wasnych potrzeb, ktrymi si kieruje tak w przypadku rodzicielstwa, jak i seksu. Pewna znana nam rozwiedziona matka odczuwa obawy i niech wobec sdownie ustalonych odwiedzin ojca u ich dziecka. On natychmiast zakada, e jest Gwiazd, Rozkosz, Czarodziejem. Nie zauwaa, e
269

Zob. D. Barash, 88-115; R. Goy, B. S. McEwen, 60; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 159-161; A. S. Rossi; D. Symons, 108; W. Velle. 270 Zob. G. Stein. 271 Zob. A. S. Rossi, 1985. 272 Zob. G. Stein.

Jimmy jest zmczony, przezibiony, albo e chciaby by pozostawiony samemu sobie. Konieczne jest dziesi ywioowych kolejek zabawy w ciuciubabk, a potem wielokrotne powtrzenie karambolu samochodzikw na autostradzie, a take Dlaczego on musi i do eczka wanie teraz, kiedy najwyraniej wietnie si bawi? Kiedy Jimmy nie chce si bawi, jego tata wpada w zy humor albo udaje, e pacze, lub te zarzuca go gwatownymi wybuchami uczucia, zabawkami, sodyczami, czym si da. Podwaa to podstawy moich stosunkw z Jimmym i trzeba dni, by sprawy powrciy do normy. Styl zachowa maeskich mona zmieni tak, by dostosowa go do rnic w osobowociach dwojga dorosych. Role rodzicielskie s mniej plastyczne. Jest to dla mczyzny praca trudniejsza, z wyjtkiem, co ciekawe, roli dziadka - zwizki dziadkw z wnukami s w widoczny sposb czulsze i bardziej kobiece ni byy z wasnymi dziemi. To take zbiega si ze zwizanym z wiekiem spadkiem poziomu hormonw mskich. Rodzicielstwo nie jest dla matki spraw prost, ale ma ona przynajmniej konieczne do tego wyposaenie tak percepcyjne, poznawcze i emocjonalne, jak i anatomiczne. I niezalenie od tego, czego nauczaj j wspczeni zwolennicy wyzwolenia kobiet, zazwyczaj chce by matk. Jednake wanie teraz, kiedy kobiety maj cakowit swobod, by cieszy si swoimi naturalnymi, znakomitymi umiejtnociami macierzyskimi i by je wykorzystywa, surowe zasady feminizmu mwi im, e jest to rola zbdna, o maej wartoci, przyczyniajca si do spoecznego zacofania, i przepowiadaj, e w przyszoci tradycyjne role rodzicw zostan zlikwidowane, a zastpi je utopia wsplnotowa, jak ta opisana poniej: Majc zawsze jakie dzieci w naszej grupie, bdziemy przyjmowa role rodzicielskie wtedy i na tak dugo, jak bdziemy chcieli. [...] Nasze dzieci bd miay t korzy, e bd mogy spord dorosych wybra, sobie rodzicw, braci, siostry, przyjaci. [...] Wyjtkowe wizi midzy nami nie bd wymuszone ani poddane presji nakazw pokrewiestwa czy zobowiza maeskich [...].273 No tak, widzielimy ju, co z tego wyniko, i wiemy, e to nie dziaa, jak naley. Izraelski kibuc nie zosta zaprojektowany specjalnie po to, by zniko pojcie ydowskiej [nadopiekuczej] matki. Ale w tych hodowlach nowych form spoecznych chopcy i dziewczta wyrastali w atmosferze cakowitej wymiennoci rl. Dzieci byy wychowywane wsplnie, a za obowizki domowe, takie jak gotowanie czy pranie, odpowiadaa nie rodzina, tylko spoeczno. Oczekiwano, e kiedy przeminie kilka tak wychowanych generacji, zrnicowanie pciowe zniknie, a stereotypizacja pciowa stanie si wspomnieniem tak odlegym, jak niewolnictwo dla najmodszych pokole Murzynw amerykaskich. Tak si jednak nie stao. Trzy czy cztery generacje pniej kibucowe dzieci wci uparcie trwaj przy swoich tradycyjnych rolach. 274 Kobiety powracaj do roli matki. Dziaay wbrew zasadom wpojonym im w procesie socjalizacji i wbrew przyjtej ideologii - pisz autorzy studium powiconego kobietom w kibucu wbrew yczeniom mczyzn swojej spoecznoci, wbrew ekonomicznym interesom kibucu, eby mc powici wicej czasu i energii swoim prywatnym zajciom macierzyskim zamiast publicznej aktywnoci ekonomicznej czy politycznej. W ten sposb kobiety same si utwierdzaj w swojej fundamentalnej, wrodzonej biogramatyce, przeciwstawiajc si sytemowi, ktry - podobnie jak wikszo utopii - stworzony zosta przez mczyzn. Psychologowie mog stara si wyjani ten zachodzcy w kibucach zwrot podwiadom rebeli kobiet wobec ich wasnych niemacierzyskich matek, ktre odmwiy swoim dzieciom tradycyjnej kobiecej opieki i troski. Ale gdyby rzeczywicie o to chodzio, gdzie by si te nowe kobiety uczyy swoich macierzyskich umiejtnoci, skd nabyyby macierzyskich ambicji? Nie, wydaje si, e ta zmiana to raczej skutek wrodzonego, biologicznego imperatywu. Z wikszym prawdopodobiestwem i z wikszym szacunkiem dla godnoci tych kobiet powiedzie mona, e znaj one swoj psychik i zgodnie z ni si zachowuj. Inne badania nad dziemi wychowywanymi neutralnie wobec rl pciowych sugeruj, e sztuczne eliminowanie wizi matki z dzieckiem ani nie redukuje rnic midzy pciami, ani nie sprzyja zdrowemu rozwojowi dziecka.275 W spoecznociach, w ktrych obowizki rodzicielskie wykonywane s kolejno przez wszystkich, dziecko traci orientacje. Dzieci wychowywane przez wsplnot, zamiast czu si wyzwolone, s czsto istotami zaniedbanymi i pozbawionymi radoci. Nowoczesne macierzystwo - skutek naciskw spoecznych, politycznych i ekonomicznych na kobiet, by
273 274

Zob. A. S. Rossi, 1985. Zob I, Tiger, J Shepher. 275 Zob. A. S. Rossi, 1985.

aktywniej uczestniczya w yciu publicznym - moe wywoywa u niemowlcia oznaki stresu spowodowane oczekiwaniami otoczenia obcymi naszym biologicznym potrzebom. 276 Alice Rossi zdaje sobie spraw, e taka analiza moe by postrzegana jako konserwatywne usprawiedliwienie status quo, tradycyjnego podziau rl domowych i zawodowych midzy kobiety i mczyzn. Mimo to jest ona jednak przekonana, e wszelkie zmiany w karcie praw pci powinny opiera si raczej na fundamentalnej, biologicznej zasadzie rodzicielstwa ni na chwiejnej konstrukcji stworzonej przez mczyzn w tym uamku czasu, w ktrym istniej spoeczestwa industrialne. Ale tak jak nie moemy opiera si naszej biologii, nie moemy te ignorowa faktu, e jako kobiety i mczyni yjemy rzeczywicie w nowych czasach - i to takich, w ktrych czas jest w cenie. Badania nad ludami prymitywnymi wykazuj, e kobieta spdza 70% swego dnia w bliskim fizycznym kontakcie z niemowlciem, podczas gdy w spoeczestwach nowoczesnych liczba ta blisza jest 25%. 277 Nigdy dotd w caych naszych dziejach nie pragnlimy tak gorco zniszczy naszej matrycy biologicznej i na nowo zdefiniowa naszych rl kobiet i mczyzn, matek i ojcw. Dziwne to czasy, kiedy pcie walcz z odmiennociami swojego mentalnego wizerunku, negujc zarazem samo istnienie tych odmiennoci. Powiada si, e mczyni czuj si zagroeni przez now kobiet, natomiast wiele kobiet odczuwa, e wypeniajc swoj rol zgodnie z tradycj w pewnym sensie sprawiaj zawd wasnej pci. To kobiece poczucie winy ujawnia si u czterdziestoletniej, nie pracujcej - a moe naleaoby powiedzie: nie opacanej - matki dwojga dzieci. Wie ona, e to przede wszystkim dziki jej wysikom ycie rodzinne toczy si gadko - to ona odbiera dzieci ze szkoy, organizuje ycie spoeczne rodziny, gotuje, sprzta, pierze, prasuje. A jednak... Czasami myl, e jestem kompletnie do niczego. Mam uczucie, e nic rodzinie nie daj. Czuj si bezradna, kiedy mj m niepokoi si wysokoci rachunkw do zapacenia, bo w aden sposb finansw rodzinnych nie wspomagam. Wydaj tylko jego pienidze w sklepach na jedzenie, na stroje szkolne dla dzieci, na napraw odkurzacza. Przygldam si innym matkom, ktre chodz do pracy, i widz, jakie to ma znaczenie dla ich poczucia wasnej wartoci. Zgoda, by moe nie zarabiaj one tyle co ich mowie, ale przynajmniej mog sobie kupi now sukienk bez poczucia winy [...]. Wiele kobiet zapytanych, co robi - typowo mskie pytanie okrelajce charakter i warto czowieka jego pozycj zawodow - ze wstydem wyznaje, e jest tylko on. Wikszo kobiet nadal wykonuje gros prac domowych - na kade dwie godziny, jakie mczyzna powica obowizkom domowym, przypada pi godzin pracy kobiety. Nawet kobiety pracujce zawodowo na penym etacie mwi, e mowie pomagaj im w domu, przyznajc w ten sposb, e to one przede wszystkim s odpowiedzialne za organizacj domu i rozdzia obowizkw pomidzy domownikw. Take w tych maestwach, w ktrych wiadomie przyjmuje si zasad rwnego podziau obowizkw, okazuje si jednak, e kobiety zajmuj stanowisko kierownicze musz przypomina mom o ich zadaniach. Nawet w krajach skandynawskich, w ktrych role pciowe ulegy zatarciu, takie zadania, jak ywienie rodziny, pranie, sprztanie, opieka nad dzieckiem, w 70% rodzin nale do kobiet, natomiast mczyni pac rachunki i zajmuj si utrzymywaniem gospodarstwa domowego w dobrym stanie technicznym. 278 W wiadomie neutralnym wobec spraw pci modelu ycia w kibucu pojcie prac kobiecych uparcie trwa279- a jego zakres definiowany jest przez same kobiety. Ponad dziewi na dziesi kobiet pierwotnie wykonujcych prac typowo msk powrcio do zaj bliszych kobiecemu modelowi. Obie pcie wykazuj zainteresowanie zajciami typowymi dla swojej pci - dochodz do wniosku autorzy pracy z ostatnich lat - a odnosi si to szczeglnie do kobiet. [...] Kobiety d do wikszej polaryzacji, a mczyni do mniejszej polaryzacji zestereotypizowanych rl pciowych. Wydaje si, e to denie kobiet znajduje si w konflikcie z deniami ruchu wyzwolenia kobiet. Co wicej, pragnienie, by powrci do kobiecych zaj, wydaje si silniejsze wrd kobiet modych. Jaka potna sia (czy te siy) wkracza midzy ideologi kibucu a rzeczywisto jego struktury spoecznej [...]. Ta potna sia pochodzi z samej natury mskiego i kobiecego mzgu. Mczyni rzeczywicie nie widz brudnej szklanki - czciowo dlatego, e ich oko gorzej postrzega detale, ale przede wszystkim dlatego, e czyste szklanki zajmuj do dalek pozycj w ich wizji wiata. Dla kobiety, dla ktrej dom jest nie tyle hotelem, co raczej tem dla wanych z jej punktu widzenia zwizkw z ludmi, brudna szklanka stanowi porednio milczcy wyrzut wobec cenionych przez ni wartoci. Moliwe, e zamieszczona tu wypowied to tylko kobieca skarga na mskie postawy, ale moe te ona
276 277

Tame. Tame. 278 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 202. 279 Zob. L. Tiger, J. Shepher.

stanowi ilustracj rnicy midzy msk a kobiec percepcj: Jego stosunek do domu odbierani jako osobist zniewag. On twierdzi, e mam bzika na punkcie czystoci, ale sam doprowadziby cay dom do takiego zaniedbania, e karaluchy biegayby po stosach brudnej bielizny obok ka [...].280 W kibucu sprztaniem zajmuj si przede wszystkim kobiety, bo nie s one zadowolone z umiejtnoci swoich mw w tej dziedzinie. Jeden z mw przyznaje: Robi, co mog, ale ona ma zbyt wysokie wymagania. Robibym wicej, ale jej zdaniem nie jest to dostatecznie dobrze zrobione. Mwi, e nawet jeli posprztam, ona i tak bdzie musiaa zrobi to po mnie jeszcze raz.281 By moe wyjania to, dlaczego, mimo najlepszych intencji, m, ktry stara si poradzi sobie z irracjonalnym zachowaniem swojej ony w czasie menstruacji biorc na siebie obowizki domowe, popada w kopoty, niewaciwie (choby tylko minimalnie) wkadajc naczynia do zmywarki lub le skadajc obrus. Hormony uwydatniaj zasadnicz odmienno postaw i postrzegania midzy pciami. Kobiece zajcia to zajcia gorsze jedynie w mskim systemie wartoci, a rnica w hierarchii wartoci wynika z odmiennych skonnoci mzgw. Dla kobiety istotne jest, czy jej dom to miejsce, w ktrym przebywa jest przyjemnie i zdrowo, bo to, co jest dla kobiety wanem - mio, czuo, zwizki uczuciowe, bezpieczestwo - najczciej rozgrywa si w domu. Dla mczyzny biuro czy hala fabryczna s rwnie wane jak dom - a miejsce pracy jest utrzymywane w czystoci w sposb magiczny, tajemniczy i niewidoczny przez anonimowych sprztaczy, zanim przyjdzie on do pracy. Podzia obowizkw, jedna z podstawowych zasad deklaracji programowej rwnouprawnienia, nie rozwizuje tego problemu, poniewa wikszo mczyzn przykada znacznie mniej wagi do prac domowych i ma wobec nich mniejsze wymagania - po cichu deprecjonuj wic te zajcia i odczuwaj do kobiety uraz za jej wieczne niezadowolenie. Cakiem podobnie mczyzna przywizuje te mniejsz wag do osobistego wygldu - tak ony, jak i wasnego - nie zauwaajc jej nowej sukienki czy te uparcie opierajc si jej daniom, by kupi sobie nowe spodnie. To jeszcze jeden przykad zasadniczych rnic w sposobie, w jaki my, kobiety i mczyni, widzimy wiat i siebie nawzajem. Wrodzony nam jest odmienny stosunek do siebie nawzajem, do naszych dzieci, naszej pracy i do wartoci, ktre tym sprawom przypisujemy. Odmienno percepcji, ujawniona czy to w stosunkach z dzieckiem, czy te w kwestii zmywania naczy, moe spowodowa napicia i spory. Zaprzeczanie istnieniu tych rnic powoduje dalsze narastanie konfliktu. Aha, w porzdku, jeli to jest dla ciebie tak cholernie wane, zrobi to tak, jak chcesz - jest denerwujce, bo opiera si na zaoeniu, e to jak chcesz jest niewane. Tak jak w przypadku wikszoci rnic midzy pciami opisanych w tym i w innych rozdziaach, kluczem do pokojowej koegzystencji, podobnie jak w polityce, jest dyplomacja i, w mniejszym stopniu, negocjacje. W mniejszym stopniu, poniewa negocjacje mog doprowadzi do zmniejszenia zapasw broni nuklearnej, ale nie mog wymaza podstawowych rnic ideologicznych. Nie ma wojny pci, nawet zimnej wojny. Ale pod pewnymi zasadniczymi wzgldami wystpuje midzy pciami podstawowa niezgodno. Wiele udanych maestw stanowi hod dla przewagi kobiet w sferze dyplomacji spoecznej. By moe wicej byoby maestw udanych pod kadym wzgldem, gdyby mczyni nabyli choby t jedn kobiec umiejtno.

11. KOBIETA I MCZYZNA W PRACY

Samochd wpad w polizg i zjecha z szosy, a obaj pasaerowie, mczyzna i jego syn, doznali cikich obrae. Ojciec zmar w karetce w drodze do szpitala. Syna wzito wprost na sal operacyjn. Chirurg rzuci okiem na pacjenta i bez tchu powiedzia: Och, nie... to mj syn. Mamy zoliwego przyjaciela, ktry t historyjk daje jako zagadk swym znajomym feministkom - jeli prawdziwy ojciec umar, jak to moliwe, by pacjent by synem chirurga? Sprawia mu przyjemno, e wiele z nich uznaje to za zagadk: Moe chirurg jest ojczymem chopca? - pytaj konstruujc najrniejsze,
280 281

Zob. S. Hite. Zob. L. Tiger, J. Shepher.

skomplikowane ukady pokrewiestwa, pki nie zdadz sobie sprawy, e chirurg jest on, matk, kobiet. yjemy w wiecie, w ktrym nie zaskakuje nas ju kobieta premier, kobieta sdzia, kobieta rabin czy kobieta pilot. Ale nadal zadziwiajco niewiele kobiet zajmuje najwysze stanowiska, jeli wzi pod uwag znaczny wzrost liczby wyksztaconych kobiet. I tak najprawdopodobniej pozostanie. Jest to, oczywicie, herezja dla tych idealistw, ktrzy utrzymuj, e poniewa pcie s identyczne, identyczna edukacja nieuchronnie doprowadzi do rwnoci osigni. Przy najlepszej w wiecie woli, kobiety i mczyni, jeli maj wybr, nie wybieraj tych samych przedmiotw w szkole, maj lepsze lub gorsze wyniki w poszczeglnych przedmiotach w zalenoci od swojej pci i nawet wtedy, kiedy odnosz takie same sukcesy na studiach, nie zawsze zachowuj ten sam pd w deniu do sukcesu w pracy. W ostatnim dziesicioleciu, przynajmniej w Wielkiej Brytanii, tyle samo dziewczt co chopcw wybrao matematyk na egzaminach redniego stopnia (zdawanych w wieku 16 lat) i niemal tyle samo dziewczt co chopcw zdecydowao si na chemi. Na egzaminach wyszego stopnia dziewczynki stanowiy okoo jednej trzeciej osb, ktre zday matematyk; dla fizyki i chemii liczby te wynosiy odpowiednio 21% i 37%. 282 By to znaczcy postp w porwnaniu z sytuacj sprzed dziesiciu lat. Pojawia si wic nadzieja, e moemy wkrtce - i w kocu - oczekiwa ponad 5% kobiet wrd architektw i ponad 3% wrd kontrolerw lotw. Aby ziarna rwnych szans przyniosy plon, przemin musi wicej ni jedna generacja283, ale moemy zaryzykowa uzasadnione przypuszczenie, jaki on bdzie, jeszcze raz odwoujc si do dowiadcze izraelskiego kibucu. Inynierowie spoeczni ciko tam pracowali nad zlikwidowaniem klasycznych stereotypw pciowych we wczesnym wieku: Wszystkie dzieci ubrane s w takie same stroje robocze [...], nie ma rnic midzy pciami we fryzurach. Dzieci bior ze sterty zabawek to, co chc; nie zachca si dziewczynek do zabawy lalkami, chopcw nie zachca si do zabawy samochodami i ciarwkami. Dzieci nie sysz takich pciowo zestereotypizowanych stwierdze, jak: Grzeczne dziewczynki powinny.... Dziewczynki czsto wspinaj si na drzewa, graj w wymagajce energii gry w pik i uczestnicz w bjkach. Chopcy nie wstydz si paka, bawi si lalkami, ucz si gotowa, a czasem robi na drutach. Mimo to dane o uzdolnieniach i osigniciach w szkoach rednich kibucw wykazuj widoczn przewag chopcw pod wzgldem wynikw284. Chopcy i dziewczta sami wybierali specyficzne dla swojej pci przedmioty i wybrali kariery typowo mskie lub typowo kobiece. Chopcy studiowali potem fizyk i zostali inynierami, dziewczta wybray socjologi i zostay nauczycielkami. Jest to wymowny dowd na to, co teraz ju wiemy - e umysy kobiet i mczyzn s odmienne, e zasadniczo chopcy i mczyni yj w wiecie przedmiotw i przestrzeni, dziewczynki i kobiety w wiecie ludzi i zwizkw midzy nimi. Nasze dane o edukacji i karierach zawodowych potwierdzaj to, czego zawsze dowodziy badania psychologiczne - e kobiety s bardziej zainteresowane dziaaniami interpersonalnymi [...], a mczyni wol dziaania bezosobowe i wyranie okrelone.285 Schemat ten powtarza si gdzie indziej. 286 W Stanach Zjednoczonych ponad trzy czwarte studentw rozpoczynajcych nauk jzykw obcych w collegeu to kobiety, natomiast na studiach inynierskich jest ich tylko 14%. Jednoczenie amerykaski rynek pracy nadal w znacznym stopniu oparty jest na segregacji. W gruncie rzeczy pod pewnymi wzgldami segregacja pciowa staa si nawet bardziej dotkliwa.287 W roku 1960 kobiety stanowiy blisko 70% kasjerw bankowych; w 1979 ju niemal 93% kasjerw to kobiety podczas gdy 99% personelu kierowniczego bankw stanowili mczyni. Sylvia Hewlett, ekonomistka, ktra powicia liczne prace pozycji ekonomicznej kobiet w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, tak podsumowuje fakt, e nadzieje lat siedemdziesitych na przeoenie spoecznej etyki rwnouprawnienia kobiet na kategorie ekonomiczne zostay spenione tylko czciowo i jakim stao si to kosztem: Udawanie, e midzy kobietami i mczyznami nie ma rnicy - taki by duch tej dekady. I skutki tego ju s. Wicej ni kiedykolwiek kobiet pracuje poza domem i przynajmniej niektre z nich wdary si do wczeniej im niedostpnych kategorii dyrektorw i wysoko wy282 283

Zob. Equal Opportunities, 1987. Zob. L. Tiger, J. Shepher. 284 Zob. L. Tiger, J. Shepher. 285 Tame. 286 Zob. J. S. Ecdes. 287 Zob. D. Kipinis.

kwalifikowanych specjalistw. Ale mimo wszystkich tych postpowych zmian wikszo kobiet jest w gorszej sytuacji materialnej, ni byy ich matki. 288 W Wielkiej Brytanii zarobki kobiet uparcie trzymaj si wartoci dwch trzecich zarobkw mczyzn; rnica okazuje si zadziwiajco trudna do zmniejszenia289. Wydaje si, e przepisy prawne dotyczce rwnych pac miay niewielki wpyw na rnice w stawce godzinowej. W Stanach Zjednoczonych kobiety na wszystkich szczeblach zarabiaj mniej - znacznie mniej - ni mczyni. Nawet na szczytach hierarchii wielkiego biznesu znakomita, osigajca sukcesy kobieta czsto otrzymuje nisz pac ni jej mski odpowiednik. Wadza w wikszoci zawodw jest przewanie w rkach mczyzn.290 W 1980 roku 99% dyrektorw przedsibiorstw, inynierw budowlanych, chirurgw, wysokich urzdnikw administracji lokalnej, a nawet egzaminatorw na prawo jazdy to nie byy kobiety; 98% profesorw uniwersytetw to mczyni. W radach nadzorczych stu najwikszych przedsibiorstw Wielkiej Brytanii jest tylko dziewi kobiet. 291 Lepiej powodzi si kobietom w dziedzinie prawa. Znacznie zwikszyo si grono kobiet adwokatw i radcw prawnych, ale pozostaj one na najniszych szczeblach prawniczej drabiny. 292 Gos z awy sdziowskiej to wci niemal powszechnie gos mski - im wyej posuwamy si po sdowej drabinie, tym jest to czstsze. W roku 1979 Wielka Brytania wybraa na premiera kobiet - ale proporcjonalny udzia kobiet w polityce brytyjskiej jest mniejszy, ni by w roku 1945; zebranie kobiet - czonkw kolejnych powojennych gabinetw mogoby si odby w paru takswkach: tylko w dwch rzdach byo ich wicej ni jedna. Jeeli polityka rzeczywicie polega na sueniu spoecznoci lub pomaganiu ludziom (jak to gosz kandydaci pci mskiej), to moe si wydawa, e kobiety s lepiej wyposaone do wykonywania tej pracy. Wracajc jeszcze do kibucu - mimo cakowitej formalnej rwnoci pod wzgldem praw politycznych, kobiety stay si mniej aktywne w parlamencie kibucu, i podczas gdy licznie zasiadaj w komisjach zajmujcych si sprawami socjalnymi, edukacyjnymi i kulturalnymi, w komisjach zajmujcych si sprawami ekonomicznymi, prac, bezpieczestwem i ksztatowaniem generalnej polityki kibucu jest ich o wiele za mao. Im wyszy szczebel wadzy, tym wiksza przepa midzy kobietami i mczyznami szeciu mczyzn na stu osiga najwysze szczeble wadzy, kobiet natomiast tylko sze na tysic. Nawet w zawodach, w ktrych kobiety stanowi wikszo, zazwyczaj na wyszych szczeblach kariery dominuj mczyni. Tak wic 96% pielgniarek to kobiety, jednake niemal wszyscy kierujcy szpitalami to mczyni; w Stanach Zjednoczonych 83% nauczycieli szk podstawowych to kobiety, a jednak 81% dyrektorw szk to mczyni.293 Niedawne brytyjskie badania nad kobietami w medycynie wykazay, e cho kobiety stanowi poow wszystkich studentw medycyny, tylko 2% wyszych stanowisk w tym zawodzie zajmuj kobiety. Proporcja kobiet na najwyszych stanowiskach w ginekologii i poonictwie w stosunku do lat szedziesitych nawet spada. 294 Niewtpliwie co si nie udao, co powodowao zakcenia w postpie emancypacji kobiet. Dlaczego, mimo takich samych moliwoci edukacyjnych, a nawet w tych przypadkach, kiedy kobiety i mczyni osigaj identyczne wyniki w nauce, tak rzadka jest rwno osigni? Narzuca si oczywista odpowied, e wiele kobiet musi wykona dwie prace - jedn w domu, opiekujc si dziemi, drug w wiecie pracy patnej. Jest to niewtpliwie przyczyna istotna. Ale jest i inna: praca, sukces i ambicja po prostu znacz co innego dla kadej z pci. Oto wyniki kapitalnej pracy badajcej proporcje osb odnoszcych sukcesy wrd pracownikw collegeow i uniwersytetw. Naukowcy pci mskiej osignli lepsze wyniki ni kobiety pod wzgldem typowych miernikw sukcesu w pracy akademickiej - na przykad liczby publikacji naukowych. Co zaskakujce, mczyni osignli wyniki lepsze ni ich niezamne, bezdzietne koleanki z uczelni.295 W takim razie wyjanienie, e kobiety stawia w gorszej pozycji ich rola matek i on, nie jest przekonujce. Jakie moe by inne wyjanienie? Prawdopodobne s dwa: pierwsze - e wiat akademicki jest niepoprawnie seksistowski (i taki zapewne jest), drugie - e kobiety nie akceptuj tej samej definicji klasycznego sukcesu
288 289

Zob. S. A. Hewlett, 268. Zob. Equal Opportunities, 1987. 290 Tame. 291 Zob. National Management Survey. 292 Zob. Equal Opportunities, 1987. 293 Zob. K. Strechert, 11-13. 294 Zob. Health Trends. 295 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 274-275.

co mczyni. Brytyjska pionierka bada nad rnicami miedzy pciami, Corinne Hutt, wybraa drugie wyjanienie. Naukowcy odmiennej pci - pisze - inaczej pojmuj swoj tosamo zawodow. Mczyznom zaley bardziej na prestiu naukowym i wadzy w ramach instytucji, kobietom - na rozwoju studentw, sprzyjaniu rozwojowi wiedzy i dziaaniu w subie instytucji.296 Jak wynika z innego opracowania, kobiety nauczyciele akademiccy postrzegaj swoj prac bardziej w kategoriach nauczania i prestiu instytucji, natomiast mczyni nastawieni s bardziej na badania naukowe i publikacje - te dziedziny dziaalnoci uniwersyteckiej, w ktrych zdoby mona laury.297 Mska potrzeba sukcesu ujawnia si w eksperymentach: zapytani, co dao im najwicej szczcia, mczyni czciej ni kobiety wymieniaj po prostu osignicia. U kobiety sukces zawodowy stapia si zazwyczaj z poczuciem sukcesu osobistego. Okrelenie Jestem najszczliwszy/a, kiedy uda mi si co, co take innych ludzi uczyni szczliwymi poparo 50% kobiet, ale jedynie 15% mczyzn. 298 W caym yciu zawodowym rnice midzy pciami odbijaj rnice w skonnociach ich umysw. Kobiety skaniaj si ku pracy, ktra przynosi satysfakcj w wymiarze spoecznym i osobistym, podobnie jak s one dowodnie bardziej zainteresowane ludmi od najwczeniejszych godzin ycia. Mczyni - take z przyczyn biologicznie zdeterminowanych - zainteresowani s sferami rzeczy i wadzy. Kobiety mog w niektrych zawodach lub dziedzinach przewaa pod wzgldem liczbowym, poniewa zajcia te odpowiadaj ich preferencjom. Ale jeli w dziedzin t wkrocz mczyni, zadaj oni nieproporcjonalnie duej wadzy i osign j - poniewa, jak widzielimy to po raz pierwszy w badaniach nad obozami letnimi, hierarchia i dominacja nale do mskiego porzdku rzeczy. Take w kibucach nie powiody si podjte tam prby gruntownej zmiany tradycyjnego podziau pracy midzy mczyzn i kobiety. 299 Zaczto od tego, e role zawodowe byy cakowicie wymienne. Kobiety byy traktorzystkami, mczyni pracowali w pralni. Ale powoli kobiety powrciy do tradycyjnie kobiecych zaj, a ich miejsce na polu czy w warsztatach mechanicznych zajli mczyni - uciekinierzy z kuchni. Kobiety znalazy si w rezultacie w gorszej ni zwykle sytuacji: Zamiast gotowa, szy i piec, czy te sprzta i pra oraz opiekowa si dziemi, kobieta [...] albo gotuje, albo szyje, albo pierze, albo opiekuje si dziemi przez osiem godzin na dob. [...] Ten nowy model pracy w gospodarstwie domowym jest nudniejszy i mniej satysfakcjonujcy ni model tradycyjny. Jedna z nowszych prac stwierdza: Przekonalimy si, e z kad generacj przybiera na sile tradycyjny podzia, zgodnie z ktrym kobiety zajmuj kierownicze stanowiska w dziedzinach zdrowia, edukacji, wychowania i tak dalej, a mczyni zajmuj si zarzdzaniem gospodark, zapewnieniem bezpieczestwa i prowadzeniem interesw, ktre to zajcia w naszej kulturze tradycyjnie uwaane s za mskie.300 Dzisiaj polaryzacja wedug pci jest w kibucu znacznie silniejsza ni poza nim, w nie poddawanym adnej celowej przebudowie spoeczestwie Izraela. Co ciekawe, przyczyn tego nie da si uj w klasycznych kategoriach politycznych - e kobiety zepchnito do prac gorzej patnych - poniewa dochody s w kibucu bez znaczenia. Naprawd nie powinnimy by zaskoczeni, e kobiety i mczyni ci ku specyficznym dla swojej pci zajciom. Jako gatunek zawsze stosowalimy podzia pracy. W kategoriach ewolucyjnych wkad kobiety w przeycie gatunku by taki sam jak mczyzny, cho kade z nich inaczej si do tego zabierao. W kategoriach ekonomicznych kade niemal spoeczestwo wiadomie lub niewiadomie przydzielao okrelone zajcia okrelonej pci: badanie kultur stu spoeczestw wykazao na przykad, e budowanie odzi jest wycznie kobiecym zajciem tylko w jednym z nich. 301 Badania nad modelami pracy zawodowej w Kalifornii przywiody autorw do westchnienia: Jestemy zadziwieni rozprzestrzenianiem si zjawiska koncentracji kobiet w instytucjach-gettach. Oceniaj oni, e a siedem osb na dziesi musiaoby zmieni prac - z kobiecej na msk i odwrotnie - by osign rwn reprezentacj obu pci w wykonywanych zajciach. 302 Motywacja kobiet i mczyzn rni si tak pod wzgldem siy, jak i kierunku. Kad z pci cechuje wrodzona odmienno pod wzgldem wartoci przypisywanych okrelonym osigniciom. Niejednakowy jest take wysiek, jaki gotowe s woy w denie do nich. W dorosym yciu utrzymuj si wzorce
296 297

Zob. C. Hutt (patrz: Bibliografia oglna), 122. Zob. J. S. Eccles. 298 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 275. 299 Tame, 205. 300 Zob. L. Tiger, 1987. 301 Zob. R. G. d'Andrade. 302 Zob. N. J. Baron, W. T. Bielby.

wczesnego dziecistwa, zgodnie z ktrymi kobiety zainteresowane s tym, co osobiste - wasn tosamoci, a take swoimi zwizkami z innymi ludmi, podczas gdy mczyni zajci s bardziej wspzawodnictwem i sukcesami. Jak uj to psycholog amerykaski: Kobiety nieodmiennie postrzegaj wiat w kategoriach interpersonalnych i personalizuj wiat obiektywny, co obce jest mczyznom. Mimo osigni zawodowych skonne s same siebie ceni tylko tyle, ile ceni je ci, ktrych one kochaj i szanuj.303 Natomiast skonnoci mzgu dorosego mczyzny wyraaj si w silnej motywacji, wspzawodnictwie, koncentracji na jednym celu, podejmowaniu ryzyka, agresji, zainteresowaniu dominacj, hierarchi i sprawami wadzy, w cigym mierzeniu i porwnywaniu rozmiarw sukcesu, w obsesji wygrywania - cechy te stwierdzilimy ju u dorastajcego modzieca. Dla kobiety - dla przecitnej kobiety - wszystko to ma o wiele mniejsze znaczenie. Mczyni, ktrzy ponosz porak, czsto tumacz si, e sukces nie jest wart takiego wysiku. Dla kobiecego umysu jest to nie tyle wymwka, co oczywista prawda. Horyzonty pojciowe kobiety s szersze, podobnie jak jest ona wraliwsza pod wieloma innymi wzgldami. Dlatego te konkretne niepowodzenie w pracy stanowi dla niej mniejsz katastrof. Kobiety staraj si pociesza mczyzn wyjaniajc, e to jeszcze nie koniec wiata, jeeli ich kariera chwilowo ulega zahamowaniu. Mczyzn nie tak atwo o tym przekona. Zdumiewajcej ilustracji odmiennoci postaw kobiet i mczyzn wobec pracy dostarczya historia znanej pnocnoamerykaskiej firmy - jednej z tak zwanych Fortune 500 companies304, ktra zostaa zaatakowana za to, e nie awansuje dostatecznej liczby kobiet na stanowiska kierownicze. Przedsibiorstwo poczuo si dotknite, poniewa szczycio si swoj energiczn polityk w zakresie dziaa popierajcych kobiety i mniejszoci (affirmative action), w ramach ktrej dokadao wszelkich stara, by promowa kobiety przy awansach. Aby wykry, na czym polega problem, firma ta wynaja firm konsultacyjn Hoffman Research Associates. Po tygodniach bada firma Hoffman dosza do wniosku, e rnica midzy pciami pod wzgldem awansu zawodowego bya wycznie wynikiem rnic motywaqi. Pracownice, jak stwierdzono, byy mniej chtne ni pracownicy do przenosin, do pracy w nadgodzinach, byy te w mniejszym stopniu skonne traktowa swoje stanowisko jako pierwszy szczebel w karierze. Czterdzieci cztery procent kobiet ponad dwukrotnie wicej ni mczyzn - owiadczyo, e wolayby prac na niepenym etacie. Praca jest dla nich wana, ale nie tak wana, by da si jej pochon tak, jak daj si jej pochon mczyni. 305 Inne studium o kobietach pracujcych zawodowo potwierdza t odmienno ich postawy. Wspicie si na szczyt, inaczej ni osignicie interesujcego i odpowiedzialnego stanowiska redniego szczebla, wymagaoby, w oczach kobiet, przeznaczenia na prac maksimum czasu i energii, a tym samym powicenia innych zainteresowa, do czego nie s one skonne. 306 Mdro taka pozostanie na zawsze niedostpna wikszoci pracujcych mczyzn i pac oni za to kar. Specyfika mskiego umysu jest rdem takich chorb zawodowych, jak wrzd dwunastnicy i atak serca. We wspzawodnictwie jest co pocigajcego wanie dla mczyzn. Badania nad studentami i studentkami collegeu - przy czym obie grupy odznaczay si siln potrzeb sukcesu - wykazay, e mczyni lepiej reaguj na wspzawodnictwo na zajciach, natomiast kobiety osigay lepsze wyniki w sytuacjach pozbawionych wspzawodnictwa.307 Take korelacja midzy wyborem zawodu a podejmowaniem ryzyka to cecha mska. Amerykaskie badania nad studentami collegeu pokazuj, e wikszo z nich nie wybiera tych dziedzin, w ktrych mieliby zapewniony konwencjonalny sukces: wybieraj takie, w ktrych jest ryzyko przegranej - ale zarazem szansa znacznie wikszego sukcesu. 308 Kobiety dokonuj zazwyczaj innego wyboru: charakter zajcia jest dla nich znacznie waniejszy ni sukces formalny czy finansowy. Skoro ju mwimy o pienidzach - a mczyni mwi o nich wicej ni kobiety - to czas spojrze wieym okiem na twierdzenie, e niskie pace kobiet s czci nikczemnego mskiego planu ich eksploatacji. 309 W odbiorze mczyzn sukces, ambicja i pienidze s powizane ze sob, poniewa pienidze s symbolem i potwierdzeniem ich sukcesu. Dla kobiet - tak jak mniej wany jest presti w pracy, tak i, do pewnego stopnia, mniej jest wana wysoko wynagrodzenia. Kobietom praca dostarcza satysfakcji innego rodzaju przede wszystkim s to pielgnowane tam zwizki z ludmi, Czy to moliwe, e kobiety zarabiaj mniej w
303 304

Zob. J. P. Bardwick (patrz: Bibliografia oglna), 158. Fortune 500 - lista 500 najwikszych amerykaskich firm publikowana corocznie przez czasopismo Fortune (przyp. tum.). 305 Zob. M. Levin (patrz: Bibliografia oglna), 142-143. 306 Zob. C. Hutt, 138. 307 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 275. 308 Zob. D. Kipinis. 309 Zob. R. E. Gould.

jakiej mierze dlatego, e pienidze mniej znacz w ich hierarchii spraw? Kobiety mog lubi pienidze tak samo jak mczyni - ale by moe nie odczuwaj w takim jak oni stopniu potrzeby domagania si lepszych zarobkw ani te nie zaley im, by dostrzegano, e dobrze zarabiaj. Pewien psychiatra twierdzi, e widzia niejednego mczyzn, dla ktrego strata wielkiej sumy pienidzy oznaczaa tak wielk utrat wasnego ja, wasnego ego, a w rezultacie swojego mskiego wizerunku, e dalsze ycie tracio sens. 310 Czy kobieta makler wyskoczyaby z wieowca na Wall Street z powodu krachu na giedzie? Dla mczyzn sukces, agresja, dominacja, pozycja i wspzawodnictwo ogniskuj si w pienidzach.311 Kobiety odnoszce sukces konsekwentnie przyznaj sobie mniejsze pensje ni mczyni. Zazwyczaj mniej te wydaj na cele reprezentacyjne, nie widzc powodu, dlaczego ich standard ycia miaby by wyszy, kiedy pracuj w firmie, ni gdyby byy w domu. Czciej wic decyduj si na may samochd subowy, natomiast mczyni wybieraj model droszy ni ten, ktry maj w domowym garau. Praca z roku 1979 wykazaa312, e kobiety dostrzegaj sabszy zwizek miedzy swoj prac a wynagrodzeniem. W ten sposb kobiety dziaaj przeciw sobie samym w sprawie wzgldnych zarobkw obu pci. Zestawienie tych dwch faktw - e mczyni przywizuj wiksz wag do sukcesw zawodowych i e postrzegaj pienidze jako symbol tych sukcesw i z tej perspektywy ich si domagaj - powoduje, e powszechny lament nad niskimi zarobkami kobiet nabiera innego sensu. Cho zapewne amerykaski profesor Michael Levin jest nadmiernie zgryliwy, gdy zauwaa: Nie ma adnego kosmicznego kasjera, rozdajcego pensje za zmaskulinizowany umys. Nikomu si nie paci, jeli nie osiga on rezultatw. Ale poniewa mczyni czciej bardziej si staraj, to jeli nie przeszkodzi im si si, czciej ni kobiety osigaj wysoko patne stanowiska.313 W wietle tego, co ju wiemy o biologicznych rdach agresji i dominacji, o biologicznych korzeniach zainteresowania tym, co personalne i materialne, o wbudowanych predyspozycjach mskiego i kobiecego mzgu - jest to dla nas w niewielkim stopniu zaskakujce. Aby mie wadz - pisze Sandra Witleson, psycholog z Kanady - podobnie jak bogactwa czy kochankw, trzeba jej chcie, pracowa na ni i stara si j utrzyma.314 Mczyni gotowi s na nadzwyczajne ofiary ze swojego szczcia osobistego, zdrowia, czasu, zwizkw przyjacielskich i uczuciowych w deniu do osignicia i utrzymania wadzy, pozycji i sukcesu. Kobiety nie; wikszo z nich nie jest po prostu tak skonstruowana. (Geniusz moe by w znacznym stopniu zwizany z wiksz zdolnoci mczyzn do wycznego skupienia si na jednej sprawie.) Mskie denie do klasycznego, publicznie uznanego i podziwianego sukcesu zawodowego ma zasadnicze znaczenie dla szacunku mczyzn dla samych siebie. 315 W gruncie rzeczy mona by powiedzie, e waciwie go definiuje, jeli wemie si pod uwag, e rola pracy jest punktem centralnym mskiego poczucia wartoci (w tym sensie, e jest waniejsza ni na przykad rola rodziny). Powizania midzy mskoci, prestiem i pozycj maj charakter dynamiczny. W momencie, kiedy tradycyjnie mskie zawody zapeniaj si kobietami, zawody te trac w oczach mczyzny swj status. Praca kasjera bankowego w Stanach Zjednoczonych bya kiedy zawodem mskim o do wysokim statusie. Teraz, kiedy wikszo pracownikw przy okienkach to kobiety, zostaa zdegradowana do rangi zwykej pracy urzdniczej. Dyrektor szkoy by to zawd szanowany. Teraz, kiedy wikszo nauczycieli to kobiety, zawd ten wywouje mniej szacunku spoecznego. 316 Margaret Mead, amerykaski antropolog, przenikliwie stwierdza, e mczyni - za poparciem swoich spoeczestw - zawsze obejmuj najwysze stanowiska. Mczyni mog gotowa, albo tka, albo ubiera lalki, albo polowa na kolibry, ale jeli s to zajcia odpowiednie dla mczyzny, to cae spoeczestwo, tak kobiety, jak i mczyni, uznaje je za wane. Jeli te same zawody wykonywane s przez kobiety, uwaane s za mniej wane. 317 Podobnie jak nisze zarobki kobiet s do pewnego stopnia odbiciem faktu, e kobiety przywizuj do
310 311

Zob. R. E. Gould. Zob. R. E. Gould; K. Strechert, 160. 312 Zob. Callahan-Levy i in. 313 M. Levin (patrz: Bibliografia oglna), 145. 314 Zob. S. Witleson. 315 Zob. J. Bardwick, 150; F. M. Cancian; M. Notman. 316 Zob. D. Kipinis. 317 Zob. M. Mead.

pienidzy mniejsze znaczenie, tak stosunkowo niska pozycja spoeczna zawodw kobiecych moe by rezultatem desperackiego denia mczyzn do opanowania tych zawodw, ktre zapewniaj wysoki status. Jeeli istniej midzy pciami rnice co do tego, w jakim stopniu jednostki s nastawione na osignicie wysokiej pozycji w grupach, do ktrych wchodz, i jeeli mczyni zazwyczaj bardziej pragn tak pozycj osign, to w efekcie kade zajcie lub zawd, ktre zapewnia status w danym spoeczestwie, bdzie tym, ktre przyciga najwicej mczyzn.318 Innymi sowy, mczyni nie nadaj danej pracy jakiego wietnego mskiego statusu spoecznego - oni go z t prac identyfikuj i tam go poszukuj. Kobiety znajduj warto w znacznie szerszym zakresie zaj i wizi z ludmi, w ktrych nie musz zajmowa pozycji dominujcej, by osign satysfakcj. Nikt nie zaprzeczy, e niektre kobiety s inteligentniejsze ni wikszo mczyzn, ani nie odmwi im przewagi pod wzgldem wraliwoci i zdolnoci werbalnych, co moe uczyni je lepszymi lekarzami, kapanami, legislatorami i sdziami ni mczyni. Istniej prawdopodobnie tylko dwie drogi, by zmieni nierwno osigni kobiet i mczyzn: pierwsza polega na tym, by kobiety, w takim stopniu, w jakim zdoaj, naladoway mczyzn. Wymagaoby to wiadomego wysiku, by czciej podejmowa ryzyko, by agresywniejszym, odebra najwysz warto zwizkom z ludmi, fascynowa si statusem spoecznym, rozgrywkami w pracy, wspzawodnictwem i osigniciami, a w odpowiednim stopniu zaniedba zdrowie, szczcie i wasne dobre samopoczucie. Droga druga - a jest to rozwizanie idealistyczne - polegaaby na tym, by zmieni powszechnie przyjt definicj sukcesu, odbierajc jej obecn, w przewaajcym stopniu msk zawarto, a nadajc tak, ktra obejmuje szerszy i bardziej rnorodny zestaw osigni. Ale moe upyn jeszcze troch czasu, zanim zobaczymy na okadce czasopisma Time kobiet lub mczyzn, ktrych osignicia polegaj na byciu uczciwym obywatelem, wykonywaniu spoecznie uytecznej, nisko patnej pracy i byciu doskonaym rodzicem. Na razie istniej dowody na sukces pierwszego z rozwiza, strategii imitowania mczyzn, czy to wynikajcej z wrodzonych skonnoci, czy sztucznie wypracowanej. Badania dwudziestu piciu kobiet zajmujcych najwysze stanowiska menederskie ujawniy wsplny im w dziecistwie urwisowski sposb bycia.319 Corinne Hutt spostrzega t sam kombinacj urwisostwa, aktywnoci i agresji u badanych przez ni kobiet z najwyszych szczebli kariery320 - relatywnie mski model osobowoci sugerujcy prenataln organizacj mzgu wedug mskiego schematu. Wiele bada klinicznych wykazuje, e kobiety, ktrych matki otrzymyway w celach leczniczych hormony mskie w okresie ciy, czciej oka si skonne do wspzawodnictwa, dominacji i bd nastawione na karier zawodow.321 Wiele kobiet, ktre najlepiej sobie radz w mskim wiecie, wydaje si mie mski mzg. By moe kobiety odnoszce sukces w mskim wiecie to wanie te, ktre zachowuj si jak honorowi mczyni. W zakoczeniu drobiazgowego zestawienia zatytuowanego Rnice pci naukowcy amerykascy Katharine i Kermid Hoyenga stwierdzaj skromnie: Biorc pod uwag rnice, jakie do tej pory omwilimy, twierdzenie, e kobiety i mczyni przypisuj wydarzeniom i przedmiotom inn warto, nie byoby zaskakujce.322 Jak widzielimy, w okresie dorastania kobiety i mczyni przywizuj inn wag do rnych aspektw ycia.323 Kobiety przecigaj mczyzn w podkrelaniu tego, co estetyczne, spoeczne i religijne. wiat mczyzn jest teoretyczny (zainteresowanie intelektualnym deniem do prawdy), ekonomiczny (zainteresowanie rzeczami uytecznymi i praktycznymi) i polityczny (zainteresowanie wadz lub wpywem na ludzi). Kobiety i mczyni wnosz do wykonywanej przez siebie pracy odmienne, czsto uzupeniajce si, umiejtnoci. Byoby dobrze wykorzysta z poytkiem te poczone talenty.

12. UPRZEDZENIA W PRACY

W obecnym stanie rzeczy, nawet jeli mczyni zdecyduj si dobrowolnie na kastracj swojego zdominowanego przez wartoci macho etosu, kobiety uzyskaj jedynie w poowie rwne szans w mskim
318 319

Zob. D. Kipinis. Zob. M. Hennig, A. Jardim. 320 Zob. C. Hutt, 277. 321 Patrz rozdz. drugi. 322 Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 315. 323 Zob. C. Gilligan; C. Hutt, 119-121.

wiecie pracy zawodowej. A jeli mona by czegokolwiek pewnym w kwestii etosu macho, to tego, e nie ma zamiaru da si dobrowolnie wykastrowa. Jednake czysty rozsdek ekonomiczny moe zmian etosu pracy narzuci - i, choby bya to bolesna operacja, mczyni, kobiety i przedsibiorstwa, dla ktrych wszyscy pracuj, odnios z tego korzy. Ale do niczego nie dojdzie, dopki nie wyjanimy pewnych bdnych poj na temat obu pci w pracy, zaczynajc znw od podstaw odmiennoci midzy nimi. Wall Street Journal napisa kiedy o karierach zawodowych kobiet, e s one sabotowane przez macierzystwo, wykazujc si w tych paru sowach wieloma bdami w rozumowaniu. Po pierwsze, wiele kobiet nie traktuje wycofania si ze wiata patnej pracy jako katastrofy - dom i rodzina to zajcie dajce satysfakcj i zadowolenie. Po drugie, macierzystwo samo w sobie jest ju zawodem, co atwo stwierdzi kady dziennikarz samotnie wychowujcy dziecko. I po trzecie, nawet najbardziej niechtne matki trzymajc na rku swoje nowo narodzone dziecko stwierdz, e problem jakiego sabotau wobec nich po prostu nie istnieje. Jeeli mona w ogle mwi o sabotau, to w przypadku kobiet, ktre sabotuj szacunek dla samych siebie. Nazbyt czsto definiuj one sukces i osignicia zawodowe w mskich kategoriach i przystpuj, odwoujc si do sw Sylwii Hewlett, do kopiowania opartego na wspzawodnictwie modelu mskiego324. Model ten wymaga w jakiej mierze obsesyjnoci, egocentryzmu, bezwzgldnoci, zawieszenia w pewnym sensie spoecznych i osobistych wartoci, do czego mzg kobiety nie jest po prostu przystosowany. Sukces na mskich zasadach, osigany mskimi metodami, czyni take niemoliwym macierzystwo. Dzie nie ma po prostu dostatecznie wielu godzin. Niezalenie od tego, jak pomocny jest m, s takie rzeczy, ktre zazwyczaj - tylko matka moe zrobi. Tak wic dzisiejsza kobieta zbyt czsto uczestniczy w zawodowej rywalizacji, na ktr ani osobowociowo, ani biologicznie nie ma ochoty. Zostaje zatem dodatkowo obarczona poczuciem winy i niepowodzenia jako kobieta, jako pracownik i jako matka. Istnieje fundamentalna rnica midzy pciami pod jednym wzgldem: wagi przywizywanej do zwizkw z innymi ludmi. W naszych czasach, biorc pod uwag, jak skonstruowane jest obecnie rodowisko pracy zawodowej, wizi osobiste s przeszkod. Ale, jak pokaemy pniej, powinny by one uwaane za atut. Kobiety nie musiayby si zmienia (zreszt nie mogyby), ale przedsibiorstwa mogyby - i odniosyby z tego korzy. Szacunek dla samego siebie jest rwnie wany dla mczyzn co dla kobiet, ale z bada wynika, e poziom tego szacunku zaley u kadej z pci od innych czynnikw: u kobiet zaley on od sukcesu wizi - to znaczy od gbi i siy ich zwizkw z ludmi, natomiast u mczyzn - od sukcesu zawodowego325. W pewnej istotnej pracy dotyczcej rnic midzy pciami w pracy zawodowej wyrniono trzy podstawowe typy kobiet. 326 Czynnikiem wsplnym dla wszystkich trzech bya potrzeba udanego zwizku osobistego. Kategoria pierwsza to kobiety tradycyjne, ktre na pierwszym miejscu stawiaj rodzin i ma, ktre porzucaj prac, jeli tylko pojawia si najmniejsze niebezpieczestwo, e ucierpi dobro rodziny. Nastpna kategoria to tak zwane kobiety na dwch etatach, prbujce pogodzi cechy mskie i kobiece jako dobre ony i kompetentni fachowcy, ale czsto uginajce si pod tym ciarem. (Istniej wiele mwice statystyki, z ktrych wynika, e rozwd jest dwa i p raza czstszy wrd kobiet naukowcw ni wrd mczyzn naukowcw.) Jednake kobiety te, ony pracujce zawodowo, take na pierwszym miejscu stawiaj rodzin, nawet gdyby to miao oznacza powicenie jakiego celu w karierze zawodowej. Potrzeboway one take aprobaty i zachty swoich bliskich, nim uznay, e wolno im dy do wasnego sukcesu. I w kocu kobiety nowatorki w swojej roli prbuj odnie sukces odrzucajc tradycyjne role kobiece i przyjmujc typowo msk strategi. Ale nawet te kobiety czuj czsto nadmiern potrzeb jakiej formy kontaktw w pracy, i to w takim stopniu, e czsto zraaj do siebie kolegw, poniewa nieustannie staraj si o ich zacht, aprobat i przyja. We wszystkich wic tych przypadkach poczucie sukcesu zawodowego jest u kobiety do pewnego stopnia zwizane z wartoci przypisywan zwizkom z ludmi, oceniane z punktu widzenia tej wartoci albo te w konflikcie z ni, podczas gdy dla mczyzn taki konflikt nie istnieje, w kadym razie nie w takiej formie327. W gruncie rzeczy sekret mskich osigni w pracy zawodowej kryje si prawdopodobnie w
324 325

Zob. S. A. Hewlett. Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 274-279. 326 Tame, 276-278. 327 Tame, 276-278.

relatywnej mskiej niewraliwoci na wszystkich i na wszystko, co mieci si poza jej obrbem. A wic kobiety prosperowayby lepiej w takim rodowisku zawodowym, w ktrym podkrelanie tego, co osobiste, uwaane jest raczej za zalet ni za wad. W stworzonym przez mczyzn wiecie zawodowym rodowisko takie na og nie istnieje. Kobiety musiay je wic stworzy: by moe nie s one dostatecznie reprezentowane na wysokich stanowiskach w wielkich przedsibiorstwach, ale daj sobie obecnie wietnie rad w firmach, ktre same zaoyy. Tutaj nie musz gra w msk gr zgodnie z mskimi reguami. Wolno im ustali swoje wasne reguy, budowa wizi midzyludzkie zamiast oddawa si rozgrywkom, kierowa swoimi firmami bardziej na podstawie zaufania ni strachu, wsppracy ni rywalizacji, spoytkowywa waciwe kobiecemu umysowi strategie umysowe i jak najlepiej wykorzystywa swoje naturalne uzdolnienia. Oddajmy gos trzem kobietom wacicielkom: [...] musisz zachowywa si jak matka, jak powierniczka. Jak kto, do kogo si przychodzi i kto bdzie w stanie zrozumie. Ale zarazem jak kto, kto bdzie w stanie oceni, wobec kogo stosowa trzeba kij, a wobec kogo marchewk, [...] aby wydoby z nich maksimum wysiku. 328 Nie mamy przekonania do struktury hierarchicznej [...], nie jestemy sztywn i nieelastyczn organizacj. Musimy wiedzie, czy kto bdzie dobrze pracowa z maym zespoem. Jasne jest, dlaczego kobiety dobrze sobie z tym radz, Kobiety s zazwyczaj znakomite, jeli chodzi o stosunki midzyludzkie.329 Jestem przekonana, e mczyzna nie miaby tyle wspczucia ani wraliwoci na codzienne domowe problemy tych ludzi. Nie musz mi niczego wyjania, [...] nie musz opowiada mi adnych koszakw-opakw, by usprawiedliwi wczeniejsze wyjcie [...]. Kobiety maj wiksz wraliwo na ludzi, mczyni maj raczej wiksz wraliwo na rzeczy [...].330 Kobiety to najlepsi kadrowcy; wydaje si jednak, e zbyt czsto musz zakada wasne firmy, by otrzyma t prac. Z natury s take lepszymi organizatorami w kadej pracy wymagajcej uwagi dla szczegu i dobrej pamici (nawiasem mwic, podstawowe umiejtnoci w organizacji domu). Ale praca taka to najczciej posada osobistej asystentki szefa-mczyzny - oczyszczanie dla niego terenu, tak by mg nie zatrzymywany przez niepotrzebne szczegy kroczy woln drog do wielkich, strategicznych decyzji. Jest jeszcze jeden obszar w pracy zawodowej - podejmowanie decyzji - w ktrym, jak si wydaje, mzg kobiety stawia j na niekorzystnej pozycji. A mska spoeczno zawodowa marnuje w tym przypadku potencjalnie istotny atut. Mczyni i kobiety maj odmienny stosunek do podejmowania decyzji. Dla kobiety jest to zadanie bardziej skomplikowane, poniewa wchania ona wicej informacji i bierze pod uwag wicej czynnikw ni mczyzna. Si kobiety i jej saboci jest jej zdolno do dostrzegania, na przykad, ludzkiego wymiaru decyzji dotyczcej interesw. Jej umys, wraliwszy na ludzkie i moralne aspekty, majcy wiksz atwo czenia tych czynnikw, ktre musz by wzite pod uwag, sprawia, e podjcie decyzji jest dla niej czym znacznie bardziej skomplikowanym ni dla mczyzny, ktry odwouje si czciej do metod opartych na obliczeniach, reguach i dedukcji. Rnice midzy pciami w rozwizywaniu problemw badano stawiajc kobiety i mczyzn wobec nastpujcego dylematu moralnego: ona pewnego mczyzny jest umierajca i nie sta ich na kupienie lekarstwa ratujcego ycie - czy mczyzna powinien to lekarstwo ukra?331 Natychmiastowa odpowied brzmi: tak - ycie powinno by zawsze waniejsze od wasnoci. Ale ciekawe, e kobiety i mczyni zabierali si do problemu wedug dwu odmiennych strategii. Mczyni patrzyli na spraw jako na prost kwesti sprawiedliwoci - jak naley postpi. Kobiety zadaway inne pytania wynikajce z zasady troski - jak postpi odpowiedzialnie. Czy mczyzna nie mgby omwi sprawy z aptekarzem? Czy nie mgby poyczy pienidzy? Co staoby si z jego on, gdyby przyapano go na kradziey lekarstwa i wsadzono do wizienia? Pytania stawiane przez kobiety wskazyway na to, e dostrzegaj one inne wymiary problemu, w tym take
328 329

Zob. R. Goffee, R. Scase. Tame. 330 Tame. 331 Zob. C. Gilligan, 21-26.

aspekt moralny, kradzie. Udzielona przez nie odpowied moe by nie tak byskawiczna, ale z pewnoci bdzie to odpowied peniejsza. Jednake mski etos zarzdzania wymaga natychmiastowych decyzji - co jest odbiciem linearnej organizacji procesw intelektualnych u mczyzn. Trzeba mie odwag, eby podj trudn decyzj. Czasem jednak potrzebny jest rozum, by zda sobie spraw, e decyzji nie trzeba podejmowa, albo e problem w rzeczywistoci nie istnieje - i jest bardziej prawdopodobne, e bdzie to rozum kobiecy. Spjrzmy, na przykad, na synne menederskie powiedzenie: Jeli nie moesz znie gorca, trzymaj si z dala od kuchni. Chwila zastanowienia wystarczy, by uzna, e jest ono gupie. Biorc rzecz logicznie oznacza, e naley zatrudnia tylko takich szefw kuchni, ktrzy nie maj nic przeciwko roztopieniu si z gorca. Znacznie rozsdniej - cho by moe nieco mniej macho - byoby zasugerowa, e jeeli kto nie moe znie gorca w kuchni, to kierownictwo powinno zainstalowa wycig kuchenny albo urzdzenia klimatyzacyjne. Jednake w yciu zawodowym mczyni czsto faszywie - jako brak zdecydowania - interpretuj proces, w efekcie ktrego kobiety dochodz do swoich wnioskw albo daj zmiany pytania. I czasem oceniaj decyzje kobiet jako podjte pod wpywem irracjonalnych emocji. Mskiemu umysowi trudno poj, e w rezultacie pochaniania wikszej liczby danych - tak faktograficznych, jak i emocjonalnych - proces podejmowania decyzji przez kobiety staje si duszy, bardziej skomplikowany i wywaony. Dla mczyzn podejmowanie decyzji to w gruncie rzeczy do prosta sprawa, poniewa obce s im liczne ludzkie i osobiste aspekty wyboru. A atwiej jest uporzdkowa mniejsz liczb elementw ni wiksz. Rnica w podejciu do problemu czy do decyzji stanowi cz oglnej rnicy midzy procesami mylowymi obu pci. Mczyni s czciej bardziej analityczni, wydobywaj to, co najistotniejsze, spord przypadkowych szczegw. Kobiety odbieraj peniejszy obraz. Kobiety zainteresowane s kontekstem sytuacyjnym; mczyni zawsze prbuj go ignorowa na rzecz tego, co mog z niego wyabstrahowa. 332 Liczne prace dowodz istnienia wyranych rnic midzy pciami pod wzgldem stylu postrzegania. Mczyni koncentruj si w bardziej zamierzony sposb na wszym zakresie spraw. S zdolni do ignorowania tego, co rozprasza, poniewa majc wszystkie zmysy skierowane na wykonywan prac, gusi s i lepi na dystrakcje. Jeden z badaczy doszed do wniosku, e mczyni cae ycie wykazuj predyspozycje do problemw, ktre mona zanalizowa i poszufladkowa, natomiast kobiety s raczej gotowe wchon problem w caym jego skomplikowaniu ni zaatakowa go w zasadniczych punktach. Wszystko to prowadzi moe do przewagi mczyzn w dostarczaniu rozwizania problemu. Ale kobiety mog go w rzeczywistoci lepiej rozumie.333 Kobiety, ze wzgldu na to, jak okablowany jest ich mzg, wnosz do bilansu dodatkowy element wraliwoci emocjonalnej. Powinno to by dla kocowej decyzji korzystne - w kocu ostateczny osd prawa powinien by agodzony przez uczucie miosierdzia. Ale - zgodnie z mskimi pojciami - udzia emocji jest wci uwaany za oznak saboci. W rzeczywistoci mczyni s w niekorzystnej sytuacji jako gorzej wyposaeni do zgbiania swoich uczu, przyznawania si do nich i wyraania ich. I podczas gdy uwaaj, e kobiety zbyt chtnie wyraaj swoje uczucia, kobiety odczuwaj frustracj widzc, jak ich koledzy wydaj si wzgldnie niewraliwi na autentyczne emocje albo, w najlepszym razie, jak tumi ich ekspresj. Ta przepa emocjonalna midzy pciami powoduje w pracy jeszcze inne problemy. Mczyni nie mog, na przykad, zrozumie, dlaczego koleanka jest zdenerwowana; stoicyzm jest zasad w mskim yciu zawodowym, w ktrym okazanie jakichkolwiek uczu podwaa idea profesjonalnego dystansu. Mczyni popeniaj powany bd zakadajc, e kiedy kobieta pacze, jest ona w tym samym stanie emocjonalnym, jaki doprowadziby do ez mczyzn. W rzeczywistoci kobieta jest bardziej skonna do paczu ni mczyzna, ktry nie podda si swoim emocjom, dopki nie zostanie do tego zmuszony przez wyjtkowe okolicznoci. Wic kiedy kobieta wybucha paczem z drobnego powodu, mczyzna zakada, e bdnie uznaa ona spraw za powan - albo jej ocena jest nierozsdna, albo stracia poczucie proporcji. Ale kobieta bdzie si czua bardziej ni mczyzna dotknita krytyk swojej osoby, poniewa granica midzy yciem zawodowym a prywatnym jest dla niej mniej wyrana ni dla mczyzn. I odwrotnie, kobieta ceni komplement zawodowy dla niego samego, podczas gdy dla mczyzny pochwaa ma warto tylko wtedy, jeli da si przeoy na awans lub podwyk. Cecha ta szkodzi kobietom na dwa sposoby: po pierwsze dlatego, e ich potrzeba aprobaty nieczsto jest w miejscu pracy zaspokajana (szukanie winnego to podstawowa waluta w wiecie kariery zawodowej), a po drugie dlatego, e pochwaa, cho rzadka, jest tasza ni rwna paca. Dla mczyzn praca jest w znacznym stopniu gr - bardzo powan gr, ale w kocu dla mczyzn gry to
332 333

Zob. D. C. McClelland, 89. Zob. J. Silverman.

powana sprawa. Mczyni s w swoim ywiole, kiedy chodzi o taktyczne manewry biurowej polityki, o zakrty i szczeble drogi na zawodowy szczyt. Od swoich najwczeniejszych lat lubowali si w zabawie, ktra jest, wedug jednego z amerykaskich socjologw, bardziej skomplikowana ni zabawa dziewczynek, jeli za wskaniki przyj [...] zrnicowanie rl, zalenoci midzy graczami, wielko grupy biorcej udzia w zabawie, jasno celw, liczb regu i ksztatowanie poczucia zespoowoci.334 Francuski psycholog Jean Piaget napisa, e nie znalaz ani jednej gry dziewczcej, ktra miaaby tak skomplikowan organizacj regu, jak chopica gra w kulki przypominajca zminiaturyzowan gr w krgle. 335 Mczyni wchodz w rodowisko zawodowe akceptujc wiat regu arbitralnych, a take majc za sob dowiadczenie pracy z ludmi, ktrych mog nie lubi, ale ktrzy s im uyteczni. Kobiety, ktre jako dziewczynki wybieray przyjaci ze znacznie wiksz uwag i zaangaowaniem, prbuj lubi ludzi, z ktrymi pracuj, rozumiejc ich potrzeby, przeamujc bariery wynikajce ze stanowiska. Kobiety tworz grupy. Mczyni tworz zespoy. Pewna moda kobieta przebijajca si w mskim wiecie zawodowym mwi: Sdz, e sporty druynowe ucz, e jest wielu nawiedzonych typkw majcych wadz, ktrych trzeba sucha i trzeba znale jaki sposb realizacji wasnych celw w obrbie ich dziaa. Jeste jednostk, ale musisz pracowa z grup. Paradoksalnie, zwizki midzyludzkie - w ktrych kobiety wykazuj niewtpliw wyszo nad mczyznami - atwiej mczyznom formowa w pracy. By moe dlatego, e nie s to autentyczne wizi emocjonalne, ale zwizki funkcjonalne. Poklepywanie po plecach i arty w mskim yciu zawodowym niewiele maj wsplnego z gbok osobist sympati. Take sposb bycia kobiet i mczyzn w pracy moe by odmienny. Mczyni smaruj codzienny myn artami, docinkami i sownymi starciami, poniewa traktuj go jak gr. Mskie poczucie humoru zawiera czsto elementy wyzwania i agresji, ktre kobiety odbieraj jako ranice albo po prostu nie uwaaj ich za mieszne. A to prowadzi do: Wiesz, jaki jest z ni problem? Nie ma poczucia humoru. Kobiety i mczyni nie miej si z tych samych rzeczy i inne rzeczy ich denerwuj.336 Badania nad niepokojem i depresj pokazuj, e lk i neurotyzm s u kobiet uzalenione od innych czynnikw ni u mczyzn, znacz wic dla nich co innego 337. Generalnie stwierdza si, e kobiety przejawiaj wicej lku ni mczyni. Mczyni zbliaj si do kobiecego poziomu lku jedynie w tych sytuacjach, gdy prbie poddane s ich osignicia: w czasie wanego egzaminu, gdy rozpoczynaj now prac czy te gdy zdaj ustne sprawozdanie. W pracy mczyzna jest niemal dosownie znw jednym z chopcw. Moe on nie wyzywa swoich rwienikw na pojedynek na najmieszniejsz min czy na najdusze wstrzymanie oddechu, ale wyzywa ich do walki o najlepszy interes, najszybszy awans. Ten rodzaj wspzawodnictwa nie jest dla kobiet tak nieodparcie atrakcyjny - w gruncie rzeczy samo wygrywanie jest dla nich mniej istotne. Modzi mczyni niechtnie bior udzia w sportach koedukacyjnych - poniewa poziom wspzawodnictwa spada, jeli uczestnicz w nich dziewczta. Dla wielu mczyzn kade spotkanie, tak w ich zawodowym, jak i osobistym yciu, to konfrontacja, w ktrej musi by zwycizca i przegrany. Zachowanie elementu rywalizacji to podstawowa mska potrzeba. Kobiety natomiast, majc wybr, wol dzieli si ni ciera, agodzi ni walczy. Hierarchie, struktury i pozycja znacz dla nich mniej. Ale tak jak reguy i cele z placu zabaw, s one wszystkim dla mczyzn.338 Tak wic pod istotnymi wzgldami kobiety i mczyni nie graj w pracy w t sam gr. Maj odmienny stosunek do regu, zespow i celu, co powoduje, e - przynajmniej w odniesieniu do pracy - nie pozostaje midzy nimi wiele wsplnego. Tragedia rnic midzy kobiet a mczyzn w pracy polega na tym, e si im zaprzecza, tumi je albo wykorzystuje negatywnie. Pozytywne ich wykorzystywanie mogoby da zadziwiajce rezultaty. Zawieranie transakcji, na przykad, jest zazwyczaj domen mczyzn - i to oni maj prawo do rywalizacyjnej agresji. Ale gdyby w zespole negocjacyjnym byy kobiety, wniosyby one do tego zadania zupenie now intuicj. Ze swym emocjonalnym, przewietlajcym spojrzeniem, kobieta czsto odbiera rne dyskretne sygnay z zachowania i tonu gosu przeciwnika. Wydaje si, na co ju wczeniej zwracalimy uwag, e kobiety mog wnie wielki wkad do takich zakresw dziaa w przemyle, jak negocjacje ze zwizkami zawodowymi i zarzdzanie kadrami. Mczyni mogliby sobie fuka i prycha, zoci si i grozi, natomiast kobiety mogyby doprowadzi do podjcia
334 335

Zob. J. Lever; K. Strechert, 74-80; R. H. Turnet. Zob. J. Piaget. 336 Zob. P. E. McGee. 337 Zob. B. Ekehammer; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 337. 338 Zob. K. Strechert, 132.

decyzji, a moe nawet do rozwizania problemw. W pracy badajcej firmy prowadzone przez kobiety339 stwierdzono niezmiennie dobre stosunki midzy pracodawcami i pracownikami, charakteryzujce si brakiem drobiazgowych przepisw i zasad, a take ukadw hierarchicznych - a wic tego wanie, co tak wiele znaczy dla mczyzn. Kobiety szefowe wniosy do swojej funkcji intuicyjny wgld pozwalajcy im wspomaga pracownikw w ich problemach osobistych intuicja jest po prostu rezultatem dominacji u kobiety zainteresowania innymi istotami ludzkimi - i wyksztaciy maternalistyczny styl zarzdzania, ktry wydaje si odnosi taki sukces, jaki odnosi dzi ju nalecy do przeszoci, cho niekoniecznie przynoszcy szkody, styl paternalistyczny minionych dni. Co ciekawe, badania nad kobietami, ktre zaoyy wasne firmy, wykazay, e maj one mao czasu na konwencjonalny feminizm. Feminizm? Nie lubi tego. Sdz, e jest zbdny. Byam jedn z pierwszych kobiet, ktre rzeczywicie zaoyy du firm na wasn rk i z pewnoci nie miaam uczucia, e chc to robi dla kobiet. [...] Jestem tu dla nas wszystkich, a nie tylko dla kobiet.340 Kobiety sukcesu skar si powszechnie, e feminizm ustanawia mskie cele i mskie metody jako idea dla kobiet; e zaprzecza istnieniu rnic pciowych, zaprzecza samej istocie, a wic i najgbszej wartoci kobiecoci. Niektre z nich odczuwaj rnic midzy msk i kobiec postaw wobec sukcesu jako tak ogromn, e odbiera ona kobietom ch do rywalizacji - nie w obawie przed niepowodzeniem, ale dlatego, e boj si sukcesu, ktry wiadczyby przeciw ich kobiecoci. Bez wtpienia zarzdzanie skorzystaoby na stosowaniu tak mskiej, jak i kobiecej kombinacji motywacji kija i marchewki. Naley przeprowadzi ponown ocen czonkw rad nadzorczych, tak aby mogli wej w ich skad ludzie, ktrzy nie tylko s po prostu bardzo dobrymi dyrektorami finansowymi (ktrzy mog by lub nie by kobietami), ale ktrzy znani s take z sukcesw w innych dziedzinach. Byliby oni w stanie ogarn wieym, niestandardowym spojrzeniem stare problemy i zrozumie, co sprawia, e ludzie - a co za tym idzie, przedsibiorstwa - sprawnie dziaaj. Tego rodzaju rwnoci nie da si prawnie zagwarantowa, czciowo dlatego, e nasi ustawodawcy myl rwno z podobiestwem. Wci jeszcze nie jest spoecznie przyjte przyzna to, co naukowo jest udowodnione - e kobiety i mczyni s rni. Nadziej pokada naley w najzwyklejszym interesie wasnym bran i grup zawodowych, przedsibiorstw i spek. Gdyby spoeczno zawodowa, zrozumiawszy odmienno mocnych stron i strategii dziaania dostpnych kobietom i mczyznom, zignorowaa moliwoci wynikajce z ich poczenia, skaniaoby to do smutnej refleksji nad jej inteligencj. Zdolnoci przywdcze, wedug innej pracy badawczej, cho mog zosta nabyte, nie s cech naturaln przecitnej kobiety. 341 Jednake opanowuje ona t umiejtno i adaptuje j w szczeglnie kobiecy sposb matkuje nie w znaczeniu dawienia, ale zachcajc, stymulujc, wspierajc, by w kocu zaufa i pozwoli odej. Caa moja filozofia (jako matki) polegaa na znalezieniu mocnych stron dzieci, i t sam filozofi stosuj d moich pracownikw. Zdarza si, e zatrudniamy kogo do jakiego dziau, potem patrzymy, z czym radzi sobie najlepiej i przesuwamy go do czego innego. Ale gdy nabierzemy zaufania do jego pracy, zostawiamy mu samodzielno w jej wykonywaniu i wtrcamy si jak najmniej. 342 Kobiety interesu, podobnie jak pani Thatcher, w najmniejszym stopniu nie usprawiedliwiaj si z faktu, e kieruj swoimi przedsibiorstwami, czy te krajem, na zasadach ekonomiki gospodarstwa domowego. Wiele jest dumnych z tego, e kieruje firm w ten sam sposb, w jaki prowadz dom - adnego marnotrawstwa i adnej ekstrawagancji. Wikszo kobiet zawsze wiedziaa, e nie s takie jak mczyni, e widz wiat przez pryzmat innych wartoci, innych zasad, innych priorytetw. Umysy mczyzn ju w okresie prenatalnym przyjmuj system widzenia wiata poprzez zasady, kodeksy, struktury i rzeczy. To mczyni czuj pd do odkrycia sekretnego mechanizmu Stworzenia, praw fizyki, ruchu, cienia, albo te do tworzenia regu, procedur i konstytucji, by je narzuci niesfornej ludzkiej spoecznoci. Kobiety, cho s wyranie pci skrupulatniej przestrzegajc prawa, s bardziej zainteresowane tym, co osobiste, co indywidualne. Uznaj one spoeczny sens praw, ktre przynosz korzy istocie ludzkiej - ale gdy dochodzi do konfliktu midzy interesami prawa i jednostki, kobiety bd broni sprawy jednostki. Kobiety w wikszym ni mczyni stopniu uwaaj bro atomow za zo zagraajce yciu. Natomiast mczyni czciej ni kobiety usprawiedliwiaj doktryn wzajemnego odstraszania i nastaj na dotrzymywanie umw, dotyczcych rozmieszczenia rakiet nuklearnych.
339 340

Zob. R. Goffee, R. Scase. Tame. 341 Zob. L. Hertz. 342 Zob. R. Goffee, R. Scase.

Istnieje tragiczny, niepisany podtekst debaty nuklearnej: wikszo mczyzn jest przekonana, e bro atomowa daje im najlepsz od wiekw szans, i nie umr w bocie od ostrej i zardzewiaej broni. Ale wraz z broni nuklearn wojna staa si spraw znacznie bardziej osobist dla kobiet: po raz pierwszy take je i ich dzieci czeka w niej prawdopodobnie mier tak marna, jak ta, ktra zawsze bya udziaem mczyzn. W przeszoci kobiety nie mogy zmieni mskich wartoci rzdzcych wiatem; te z nich, ktre mogy osign tak pozycj w hierarchii wadzy, by mie na to wpyw, byy tymi wanie wartociami przesiknite, czerpay z nich motywacj. Dzisiaj coraz wicej kobiet odnosi sukces, najczciej w przedsibiorstwach, ktre same stworzyy, a w ktrych mog same stanowi lub zmienia reguy. Jednoczenie inteligentne przedsibiorstwa zaczynaj docenia agodniejsze metody zarzdzania: przekonuj si, e biznesmen, ktry zaniedbuje on i zdrowie dla firmy, niekoniecznie jest tym koniem, na ktrego naley stawia. Kobiece cnoty wydaj si korzystne w interesach. Ale na razie zdali sobie z tego spraw jedynie najinteligentniejsi biznesmeni.

ZAKOCZENIE
Kiedy nasza przyjacika - znana feministka usyszaa o tej ksice, oczy jej si zwziy i, nie bez groby w gosie, powiedziaa: Niech no tylko sprbuje by niedobra. Zaoya ona, podobnie jak wiele innych osb, e poniewa jest to ksika o rnicach seksualnych, musi by ona w jaki sposb skierowana przeciw kobietom. Rozpltujc te z gry przyjte zaoenia (bo jestemy przekonani, e jest to okropna pltanina), dochodzimy do wniosku, e pogld spoeczny i polityczny goszcy, e kobiety i mczyni powinni by tak samo traktowani, jest w pewnym sensie oparty na przekonaniu, e kobiety i mczyni s tacy sami. Tak jednak nie jest. Nie ma ju adnego innego usprawiedliwienia, poza lenistwem umysowym, by wierzy, e wiele z powszechnie uznawanych rnic midzy pciami co do ich roli, temperamentu, nie mwic ju o statusie, ma naprawd podstawy bardziej kulturowe ni biologiczne.343 Ta ksika nie podaje recept. Wyjania jedynie, co rni mzgi obu pci, i stara si powiza te rnice z dajcymi si zaobserwowa odmiennociami w zachowaniu kobiet i mczyzn - ktre to odmiennoci kobiety i mczyni wysawiaj lub przeklinaj od stuleci. Jednake wczenie nauki do debaty dotyczcej pci nieuchronnie oznacza bdzie wicej takiego chaotycznego mylenia, jakie przywiodo amerykask feministk Betty Friedan do stwierdzenia: Nawet jeeli jedynym przejawem upoledzenia kobiet jest brak testosteronu, w tym stadium ewolucji czowieka denie do rwnoci w spoeczestwie jest dla nich nieuchronn koniecznoci. 344 Betty Friedan nie dostrzega, e brak testosteronu oznacza, i wiele kobiet moe nie chcie dy w adnym szczeglnym kierunku, a wic i nie uwaaj si one za upoledzone. Jak pisze Michael Levin, profesor filozofii w City College w Nowym Jorku, sportowcy mog by w gorszej sytuacji z powodu botnistej bieni czy sabych cigien podkolanowych, ale nie mona powiedzie, e s w gorszym pooeniu z racji wasnej obojtnoci wobec zwycistwa. Komentujc feministyczny pogld, e w rzeczywistoci kobiety powinny chcie rywalizowa z mczyznami, pisze on: [...] pogld taki nie ma sensu dosownego, a jedynie pewien sens emocjonalny dla tych, ktrzy widz tak ogromn warto w mskich deniach, e nie mog uwierzy, i kobiety nie chc tego, czego chc mczyni.345 Nawet gdy istnienie rnicy zostanie zaakceptowane, przewidujemy gniewne reakcje tych, ktrzy s przekonani, e rnica midzy pciami jest produktem warunkowania spoecznego. Jednake majcy kilka godzin noworodek pci eskiej zachowuje si odmiennie od noworodka pci mskiej w tym samym wieku, a z pewnoci spoeczestwo nie dziaa a tak szybko. To nie spoeczestwo powoduje, e oczy kobiety s wraliwsze na dugie fale widma wietlnego. W wieku jednego tygodnia dziewczynki, ale nie chopcy, mog odrni pacz niemowlcia od oglnego haasu o tym samym nateniu. Take w tym przypadku spoeczestwo nie prowadzio korepetycji nad koysk. W gruncie rzeczy tam, gdzie spodziewamy si stwierdzi oddziaywanie dorosych, wydaje si ono mie skutki przeciwne. Niemowlta pci mskiej otrzymuj od swoich matek znaczco wicej uczucia i
343 344

Zob. K Millet, 28. Zob. B. Friedan. 345 Zob. M. Levin (patrz: Bibliografia oglna), 38.

bezporedniego kontaktu fizycznego, ale mimo to wol przedmioty od ludzi, a rozwj mowy jest u nich powolniejszy. W wiele mwicym przykadzie widzielimy, jak pewne chore dzieci rodz si z wygldem dziewczynek, s wychowywane jak dziewczynki - jednake gdy zaczynaj dojrzewa, ujawnia si ich msko i zachowuj si jak mczyni. Gdy pojawiaj si u nich mskie genitalia, imprint spoeczestwa znika, jak gdyby by na wodzie pisany. Imprint hormonw z okresu podowego jest natomiast niezniszczalny. Dla kobiet oznacza to, e bd wraliwsze od mczyzn na dwik, zapach, smak i dotyk. Kobiety z wiksz atwoci wyapuj niuanse gosu i muzyki, a dziewczta nabywaj sprawnoci jzykowej, wyksztacaj pami i pynno wysawiania si wczeniej ni chopcy. Kobiety s wraliwsze na kontekst spoeczny i osobisty, umiejtniej odbieraj informacje dodatkowe zawarte w mimice czy gestach i szybciej przetwarzaj informacje zmysowe i werbalne. W mniejszym stopniu czuj si zwizane reguami. Mczyni wykazuj si wiksz sprawnoci w tym, co wymaga uzdolnie przestrzennych. S agresywniejsi, pewniejsi siebie i chtniej wspzawodnicz. Potrzebuj hierarchii i regu, poniewa bez nich nie zdoaliby stwierdzi, czy s w czowce, czy nie - a dla wikszoci mczyzn ma to zasadnicze znaczenie. Rnice te mog tumaczy kontrowersyjne twierdzenie, e w szachach, matematyce, komponowaniu muzyki i innych zajciach, w ktrych zdolno mylenia na wysokim poziomie abstrakcji jest konieczna, nie byo kobiet genialnych, a bardzo niewiele byo utalentowanych. Niektrzy szukaj wyjanienia tego zjawiska w historycznej, seksistowskiej tyranii spoeczestwa. Jednake to tyranizujce ze wzgldu na pe spoeczestwo pozwolio na rozwj kobiecego geniuszu w innych dziedzinach, ktre nie s zwizane z myleniem abstrakcyjnym, takich jak literatura czy teatr. Przy okazji moemy take spokojnie odrzuci koncepcj, e kobiety odnosz na tym polu niepowodzenia, poniewa brak im mskiego zapau w deniu do sukcesu. Dlaczego w takim razie kobiety dorwnuj mczyznom, a nawet ich przewyszaj, we wszystkich testach poznawczych nie zwizanych z myleniem matematycznym i pokrewnymi umiejtnociami? Kobieta, ktra nie pojmie logiki tego wywodu, jest z wszelkim prawdopodobiestwem ywym dowodem na jego suszno. Spr o istnienie rnic midzy mzgami obu pci zosta wygrany. Dziwne, e tak walk trzeba byo w ogle prowadzi, jeli mczyni i kobiety s tak oczywicie rni pod wzgldem fizycznym i w zachowaniu: Dalsze zaprzeczanie istnieniu rnic miedzy mzgami kobiet i mczyzn wydaje si oderwane od rzeczywistoci. Podobnie jak istniej rnice fizyczne midzy kobietami i mczyznami (rozmiar, ksztat ciaa, szkielet, zby, wiek dojrzewania itd.), wystpuj te rwnie wyrane rnice w funkcjonowaniu mzgu.346 Mamy pewne i zgodne ze sob wiadectwa pochodzce od naukowcw z caego wiata, e wpywy biochemiczne w onie matki determinuj i ukierunkowuj struktur oraz dziaanie mzgu. Pod wpywem hormonw komrki mzgu otrzymuj ksztat [...], ktry z trudem poddaje si zmianom po narodzinach. Hormon mski ksztatuje rozwijajcy si mzg wedle wzorca mskiego prowadzcego do mskich zachowa. Brak hormonu mskiego oznacza, e mzg pozostaje przy wzorcu eskim, co daje w rezultacie zachowania kobiece. To uksztatowanie mzgu wedug mskiego lub kobiecego ukadu wkien nerwowych jest trwae. Moe ono by zmodyfikowane jedynie przez zmiany w rodowisku hormonalnym ona matki. Jak wykazalimy, dziewczynki, ktre byy poddane dziaaniu hormonw mskich w okresie podowym, s pewniejsze siebie i maj wiksz wiar we wasne siy, wol te jako dzieci towarzystwo chopcw i aktywne zabawy na wolnym powietrzu. Mniej ni ich siostry interesuj si lalkami, zabawami z udziaem wyobrani, opowiadaniem bajek czy rozmowami z innymi dziewczynkami - a pniej s mniej zainteresowane macierzystwem. Zachowania chopcw poddanych w okresie podowym dziaaniu hormonw eskich zblione s do kobiecego modelu. S oni mniej agresywni, pewni siebie i wysportowani. Istniej take rnice morfologiczne midzy mzgami kobiet i mczyzn - to znaczy rnice pod wzgldem struktury i formy. U mczyzn mzg jest bardziej zwarcie i wydajnie zorganizowany w celu przetwarzania informacji wzrokowych i przestrzennych oraz do mylenia matematycznego. Mczyni, majcy w tych umiejtnociach przewag, odwouj si do nich w swoim stosunku do wiata - analizujc i teoretyzujc. Podobnie mzgi kobiet lepiej s uksztatowane do umiejtnoci zwizanych ze szczegami i z pynnoci jzykow oraz do zada cigych. W konsekwencji obraz ich wiata nie przypomina miaych abstrakcyjnych pcien mczyzn; jest raczej podobny do ogldanej z bliska miniatury. Kobiety maj wicej pocze midzy dwiema pkulami mzgowymi. Pozwala to na lepszy wzajemny kontakt midzy umiejtnociami lewo- i prawostronnymi. Czasami ta wanie wymiana zda midzy obu pkulami moe by mylca i nie sprzyja wydajnoci - co podobnego do prby koncentracji, podczas gdy
346

Zob. R. Restak (patrz: Bibliografia oglna), 204.

kto rozmawia w tle - ale korzyci jest zwikszona zdolno do dostrzegania, wizania z sob i komunikowania emocji oraz informacji werbalnych i niewerbalnych. Podczas gdy pe mzgu zostaje zdeterminowana w okresie ksztatowania struktury komrek nerwowych w yciu podowym, rnice midzy mzgami obu pci ujawniaj si dopiero w okresie, gdy hormony dorastania wchodz do akcji. Wtedy przypywy i odpywy hormonw aktywizuj i podkrelaj te rnice. W przypadkach skrajnych pcha to mczyzn do przemocy, a kobiety do irracjonalnych i destrukcyjnych zmian w nastroju i zachowaniu. Czciej daje to mczyznom wicej wiary w siebie, umiejtnoci koncentracji i skupienia na jednym celu oraz przetwarzania agresji na motywacj i ambicj. U kobiet natomiast pobudzi potrzeb i pragnienie tworzenia i utrzymywania bliszych wizi z otaczajcymi je ludmi. U mczyzn poziom hormonu mskiego w okresie dojrzewania wpywa take na wydajno mzgu. Poziom zbyt wysoki lub zbyt niski wpywa hamujco na zdolnoci przestrzenne i matematyczne, podobnie jak zbyt bogata lub zbyt uboga mieszanka paliwa powoduje, e silnik dziaa mniej wydajnie. Geniusz matematyczny ma prawdopodobnie redni poziom hormonu mskiego. W starszym wieku, kiedy rda hormonalne zaczynaj wysycha, te wanie podkrelane przez nie rnice w mzgu zaczynaj te traci wyrazisto. Kobiety czsto staj si pewniejsze siebie i agresywniejsze, poniewa hormony eskie trac swoj si, a take moc neutralizowania hormonw mskich obecnych u wszystkich kobiet: istnieje biologiczna podstawa stereotypu wsatej i zdziwaczaej starej kobiety. Mczyni, gdy spada u nich poziom testosteronu, staj si mniej agresywni, maj te mniejsze moliwoci neutralizowania wasnych, naturalnie si pojawiajcych hormonw eskich. Kontemplujc ogrdek dziwi si, dlaczego zmarnowali tak wiele czasu walczc o awans zawodowy. Nauka moe wic dostarczy wyjanienia, jak dochodzi do tego, e kobiety i mczyni staj si odmienni. Niektrzy politycy zajmujcy si sprawami pci odmwi nauce susznoci. Co prawda, bd i tacy naukowcy, ktrzy twierdzi bd, e polityka w dziedzinie pci dyskredytuje sam nauk. Pewien autor utrzymuje347, e tak dalece jestemy uwarunkowani pciowo i e atmosfera wok spraw pci jest tak silnie naadowana, i - wiadomie czy niewiadomie - badacze (a zatem i ich badania) s stronniczy: tysice bada klinicznych s bez znaczenia, morfologiczne rnice midzy mzgami s pozbawione znaczenia, niezliczone artykuy naukowe to jedynie mnstwo zmarnowanych drzew przerobionych na papier, by uwieczni bd nauki. Inni s przekonani, e nawet jeli nauka mwi prawd, prawdy tej nie wolno powiedzie gono ze wzgldu na ryzyko jej naduycia. Norweski psycholog ubolewa nad obiema postawami: [...] wydaje si jednakowo przeraajce, e ludzie wyksztaceni, nawet tacy, ktrzy osignli najwysze szczeble naukowej kariery, wykazuj ignorancj wobec elementarnych faktw biologicznych albo wydaj si im po prostu zaprzecza. Niektrzy [...] reprezentuj pogld, e nawet jeli rnice w zachowaniu midzy pciami byyby po czci rezultatem rnic biologicznych, nie naley dopuszcza dyskusji naukowych na ten temat ze wzgldu na ryzyko dostarczenia rasistom i elementom niedemokratycznym uzasadnienia dla ich pogldw. 348 Autor cytowanej pracy jest przekonany, e nauka ma obowizek przeciwstawia si takiemu pogldowi. Po pierwsze - poniewa jest on nienaukowy, a po drugie - poniewa krpuje nasze poczucie sprawiedliwoci, do ktrego mona dy jedynie przez zrozumienie naszych biologicznie zdeterminowanych moliwoci i ogranicze. Lekcewaenie podstawowych faktw dotyczcych natury ludzkiej moe by co najmniej tak samo niebezpieczne jak ryzyko faszywej ich interpretacji. Mona postawi tez, i my si pod ni podpisujemy, e jest bardziej prawdopodobne, i udoskonalimy dany nam wiat w chwili gdy zrozumiemy, jak jest on skonstruowany, ni gdy podejmiemy prby skonstruowania wiata, jakiego chcemy, z materiaw, o ktrych nic nie wiemy. Niewiedza na temat rnic czy te zaprzeczanie im sprawiy, e wiat jest miejscem dla kobiet gorszym. Amerykaski antropolog profesor Lionel Tiger twierdzi 349, e niemal powszechnie akceptowane przekonanie o rwnoci kobiet i mczyzn doprowadzio w praktyce do wikszej nierwnoci. Jeeli odrzuca si wiadectwa rnic midzy pciami, wtedy zarazem nie zmienia si instytucji ani struktur w taki sposb, by zaagodziy te rnice. Tak wic w tej chwili to kobiety musz si dostosowa i zaprasza si je do wspzawodniczenia z mczyznami w zorientowanych na mczyzn instytucjach. Rezultatem tego jest nieprzerwana deprywacja kobiet, a take ich wzrastajca uraza i niepokj. 350 Tiger podaje znaczcy przykad: wyniki osigane przez mode kobiety na egzaminach spadaj a o 14% w
347 348

Zob. A. Fausto-Sterling. Zob. W. Velfe (patrz: Bibliografia, oglna). 349 Zob. L. Tiger, 1970. 350 Tame.

zalenoci od synchronizacji z cyklem menstruacyjnym. Niektre mzgi kobiece pierwszej kategorii skazane zostaj przez wasn biologi i przypadek kalendarza na wyniki drugiej kategorii. To w adnym wypadku nie moe by uznane za sprawiedliwe. Jednake wiele kobiet gotowych jest raczej zaakceptowa t niesprawiedliwo, ni nastawa na wprowadzenie systemu egzaminacyjnego, ktry uznawaby i bra pod uwag t ich niekorzystn sytuacj biologiczn. Gdyby mczyni cierpieli z powodu podobnego utrudnienia, mona si zaoy, e w tej chwili mielibymy ju ustawodawstwo agodzce jego skutki. Jeeli przyzna si, e rnice midzy pciami istniej, a nastpnie uzna je za godne potpienia, krzywdzce i niesprawiedliwe - istniej sposoby, by je wyeliminowa. Nie nastpi to jednak dziki edukacji, propagandzie czy naukom moralnym. (Przecie od dwch tysicy lat gwn rol w zachodniej cywilizacji odgrywa pewna intelektualnie rygorystyczna, moralnie koherentna, dobrze umotywowana filozofia; niemniej pozostao jeszcze nieco do zrobienia, zanim chrzecijastwo przekona nas do powszechnej mioci bliniego, zanim wyrzekniemy si zawici i cudzostwa, a cisi odziedzicz ziemi.) Jeeli chcemy wyeliminowa rnice midzy pciami, musimy przede wszystkim uy rodkw, ktre stworzyy te rnice; musimy zmieni biologiczny koktail Stworzenia. Jestemy, jak to si mwi, w posiadaniu potrzebnej do tego technologii. Wprowadzimy wyselekcjonowan sperm do odpowiednich jajeczek w klinicznie czystych warunkach. Po ustaleniu, jaka powinna by nasza spoeczna norma (mczyni mniej agresywni albo kobiety bardziej; kobiety mniej wraliwe na wymagania rodzicielstwa albo mczyni bardziej), moemy zaopatrzy rozwijajcy si umys w okresie podowym w relewantne hormony syntetyczne. Moemy take podj decyzj co do odpowiedniego modelu seksualizmu spoeczestwa moemy dokona wyboru, czy pozwolimy istnie homoseksualizmowi, moemy zapewne wyeliminowa najskrajniejsze perwersje seksualne, moemy take prawdopodobnie chemicznie przeksztaci podwzgrze u mczyzn i kobiet tak, by doprowadzi do wikszej zgodnoci libido obu pci. (Oprcz tej przebudowy mzgu potrzebowa bdziemy regularnego podawania dodatkowych hormonw albo czynnikw neutralizujcych hormony.) Absurdalno tego wysiku ilustruje absurdalno caego przedsiwzicia. Jednake peni dobrych chci politycy i dziaacze owiatowi s nadal zdecydowani, niechby i przy uyciu mniej drastycznych rodkw, doprowadzi do zniknicia stereotypw pciowych. W postpowej klasie szkolnej dzieci czytaj o ksiniczce zabijajcej smoki i ratujcej ksicia, a ksieczki z obrazkami przedstawiaj straakw i kierowcw ciarwek pci eskiej. Antyseksistowskie materiay szkoleniowe dla nauczycieli sugeruj, eby zadawa klasie zadania takie, jak napisanie pozbawionego seksizmu wypracowania zaczynajcego si od sw: Nadine woya rkawice bokserskie i wstpia na ring. Dziewczynek nie powinno si chwali za schludno ani chopcw czciej gani za nieposuszestwo - chyba e ich zachowanie wyranie uzasadnia tak reakcj. Pozbawione seksizmu nauczanie jest procesem totalnym. Powinno obejmowa wszystkie aspekty rodowiska szkolnego.351 Pojawiaj si tu dwa problemy. Po pierwsze, wie si to w sposb nieunikniony z mwieniem kamstw pod szyldem owiaty - a co gorsza, bd one namacalnie rozpoznawane przez dzieci jako kamstwa. Po drugie, proces totalny wydaje si pozostawia niewiele czasu na nauk czegokolwiek innego. Najbardziej chyba bezmylnym przykadem zacierania odmiennoci pciowych jest edytor tekstw, ktry automatycznie wstawia albo ona po kadym napisanym przez uytkownika on. Zapewnia to automatyczn likwidacj seksizmu w pisaniu: ostateczne mechaniczne usymbolicznienie caej kwestii. Jeeli tym, o co si kopoczemy, jest sprawiedliwo spoeczna - a powinnimy si o ni kopota - nieskoczenie bardziej sensowne zdaje si zreformowanie naszego systemu edukacyjnego tak, by uznawa podstawowe rnice miedzy pciami i si do nich adaptowa. Jeli rwno szans cokolwiek znaczy, to z pewnoci znaczy ona jednakowe szans na indywidualn samorealizacj. Alternatyw jest system przeszkd, w ktrym dzieci najzdolniejsze przymusowo nauczane s mniej albo na czas egzaminu otrzymuj pira wymagajce napeniania atramentem co dziesi minut. Istniej praktyczne sposoby, dziki ktrym moemy do pewnego stopnia przywrci rwnowag biologiczn. Jeli szczerze chcemy zachci kobiety do inynierii i uczyni matematyk dostpniej sz dla dziewczt w szkole, moemy z pewnoci znale metod uczenia jej w sposb lepiej przystosowany do kobiecego mzgu. By moe nie bdzie to w peni skuteczne, ale mona by w ramach eksperymentu wprowadzi metody bardziej werbalne, a mniej symboliczne - matematyka bez tablicy. Ze wzgldu na relatywn obojtno kobiet wobec przedmiotw, ich budowy i zasad funkcjonowania, a biorc take pod uwag kobiec skonno do tego, co osobiste i zbiorowe, by moe naley zachca dziewczynki w bardzo wczesnym wieku do badania struktury i dziaania urzdze mechanicznych raczej w grupach ni indywidualnie.
351

Zob. M. Levin, 163-168.

Mamy przecie dowd na to, e dzieci mog przezwyciy pocztkowe upoledzenie: chopcw krzywdzi w pierwszych latach szkoy edukacja niewiadomie nastawiona na potrzeby dziewczynek. Jednake w kocu ucz si czyta, pisa i mwi pynnie, poniewa nastaj na to ich rodzice, ktrzy si martwi, jeli nie nabywaj oni tych umiejtnoci we wczesnym wieku. Ale podobny nacisk nie skoni kobiety, by poznaa relacje przestrzenno-mechaniczne. Tak wic osobnik pci mskiej przezwycia pocztkowe upoledzenie szkolne, ale gdy program nauczania wymaga okrelonych umiejtnoci przestrzennych, osoba pci eskiej moe by ju za stara, by je naby.352 Nad t spraw powinni si zastanowi specjalici od owiaty. Ale jedno jest pewne - nic si nie zmieni, jeli nauczyciele trwa bd w zudzeniu, e dziewczta s z natury matematykami, a ich talenty s tumione przez pewien rodzaj powszechnej w spoeczestwie etyki matematycznej o charakterze macho, ktrej wpyw, zdumiewajcym zbiegiem okolicznoci, wydaje si korespondowa z przypywami i odpywami dziewczcych hormonw. Dopiero uznajc te rnice moemy zacz je kompensowa. Jeeli, na przykad, przyznamy, e chopcy s z natury bardziej niesforni, samolubni, agresywni i dominujcy ni dziewczta, moemy prbowa modyfikowa ich natur poprzez przykad, ograniczenia, kary lub przekupstwo. Ale musimy najpierw zaakceptowa, e chopcy bd chopcami, a jeli tego zapragniemy, ich naturalna charakterystyka bdzie musiaa zosta zmieniona. Ale, jak ju powiedzielimy, ksika nasza nie jest zbiorem zalece - z wyjtkiem tego jednego, bymy zaakceptowali to, jacy jestemy, zanim zaczniemy si spiera, jacy powinnimy by. Ignorujemy rnice pciowe w mzgu, ryzykujc tym samym pomieszanie biologii z socjologi i mylenia yczeniowego z faktami naukowymi. Pytanie nie brzmi: Czy istniej rnice midzy mzgami?, lecz raczej: Jaka bdzie nasza reakcja na te rnice? 353 Albo, jak to sformuowaa dr Alice Rossi, amerykaski socjolog: Ideologia, ktra nie staje twarz w twarz z tym podstawowym problemem, jest wiczeniem w myleniu yczeniowym, a nauka spoeczna, ktra nie stawia mu czoa, jest jaowa. 354 Ignorowanie rnic niesie z sob jeszcze jedno ryzyko - e powodowa bdzie gboki i niepotrzebny gniew oraz frustracj. Bo ca bdzie, jeli zostaniemy wychowani w przekonaniu, e wszystkie kobiety i wszyscy mczyni s zdolni do doskonaoci w kadej dziedzinie, a potem stwierdzimy - a tak z pewnoci bdzie e to nie jest prawda? Kobiety niemal na pewno nie osigny wszystkiego, co s w stanie osign. Mog jednake nadej czasy, kiedy wszystkie ograniczenia spoeczne znikn, wszystkie uprzedzenia zostan zlikwidowane, a kobiety nadal nie bd daway sobie rady tak dobrze jak mczyni. Tak wanie stao si w przypadku stabilizacji wynikw kobiet i mczyzn w tenisie i biegu maratoskim. Jeli chodzi o przepa midzy pciami, to w adnym sporcie wymagajcym siy, skakania i rzucania nie dosza do istotnego jej zmniejszenia, poza sytuacjami, kiedy kobiety zmaskulinizoway swoje ciaa za pomoc sterydw [...]. Tak wic, przy najlepszych wysikach wszystkich zainteresowanych, moe nadal dzia si tak, e mczyni bd technokratami, mechanikami i wynalazcami w naszym spoeczestwie - 99% zgaszanych dzi wnioskw patentowych rejestrowanych jest przez mczyzn i trudno przewidzie, co mogoby zmniejszy t liczb do 50%. Zupenie moliwe, e okae si, i obecny podzia pracy wrd zatrudnionych odpowiada naturalnym predyspozycjom, nie jest natomiast sztucznym znieksztaceniem tkwicych w nas moliwoci. By moe jest prawd, e kobiety byyby lepszymi neurochirurgami ni mczyni, a z pewnoci jest prawd, e w przeszoci nie byo wielu kobiet neurochirurgw, poniewa by to zawd mski. Ale by osign najwyszy poziom w zawodzie o takim charakterze, konieczne jest skoncentrowanie si na pragnieniu, by by w czowce, a na kad kobiet, ktra rzeczywicie chce by w czowce neurochirurgw, zawsze przypada bdzie dziesiciu mczyzn, ktrzy take naprawd chc by najlepsi. Mona usun kad przeszkod na drodze do sukcesu, ale nie mona zagwarantowa, e ludzie rzeczywicie t drog wybior. Mona zachca w deniu do czego, ale nie mona podawa ambicji w zastrzykach. Tak czy inaczej, wikszoci ludzi, tak kobiet, jak i mczyzn, nie udaje si wej do czowki. Sukces zazwyczaj wymaga mieszaniny talentu i agresji, a jest to kombinacja nader rzadka. Wikszo mczyzn jej nie ma - bardzo, bardzo niewielu jest dostatecznie utalentowanych, by zosta wybitnymi uczonymi, kapitanami przemysu, premierami czy prezydentami. Wikszo kobiet take pozbawiona jest tego nieuchwytnego poczenia. A dodatkow przeszkod stanowi dla nich fakt, e te ich odmiennoci, ktre mog zapewni im obfito talentw, zazwyczaj nie obdarzaj ich agresywnoci, ambicj ani obsesyjn dnoci konieczn do jego ostatecznej realizacji. W rzeczywistoci kobieta polityk ma rwnie siln
352 353

Zob. D. McGuinness, 1976. Zob. R. Restak, 206. 354 Zob. R. A. Rossi, 1985.

motywacj jak jej mski odpowiednik, podobnie jak kobieta mierzca metr dziewidziesit jest rwnie wysoka jak mierzcy metr dziewidziesit mczyzna - i, oczywicie, rwnie rzadko spotykana. Zdanie, e kobiety i mczyni inwestuj swj ludzki kapita odmiennie355, jest znaczce. Dla wikszoci kobiet sukces materialny i zawodowy jest relatywnie nieistotny - ycie to co wicej ni wspinanie si po szczeblach kariery. To nie oddziaywanie spoeczestwa doprowadzio je do sformuowania tego doskonaego, rozsdnego i uczciwego spostrzeenia. W rzeczywistoci w tej chwili najwikszy wpyw maj kobiety, ktre odniosy sukces, a one twierdz, e ich towarzyszki powinny si czu winne, i nie idzie im lepiej. Niektre feministki twierdz, e rnice midzy kobietami i mczyznami mog zosta zmniejszone przez rozmylne odksztacenie spoeczestwa. Kobiety i mczyni mogliby, na przykad, wspzawodniczy w maratonie na rwnych warunkach i z takim samym sukcesem, jeli linia mety dla kobiet byaby o 11 % bliej linii startu. Na tym w kocu polega aktywna polityka w zakresie dziaa popierajcych kobiety i mniejszoci (affirmative action) i moe to by bardzo rozsdna strategia. To, co chcemy osign, to nie rekompensata, ale poprawa pozycji kobiet, tak by spoeczestwo stao si wobec nich sprawiedliwe; w gruncie rzeczy najlepsz drog do osignicia tego celu jest mianowanie na wane stanowiska kobiet, ktre s w tej pracy gorsze od konkurujcych z nimi mczyzn. 356 Argumentacja ta opiera si na zaoeniu, e wicej kobiet bdzie sobie dobrze dawao rad, kiedy zobacz, jak dobrze kobiety mog sobie dawa rad - bo niewtpliwie, jeliby kobiety mogy osign wysokie stanowiska bez koniecznoci walki o nie, wykonywayby swoj prac znakomicie. Sztucznie wprowadzone wzory rl poszerzyyby horyzonty kobiecych aspiracji. Byoby to, oczywicie, niesprawiedliwe wobec mczyzn, ale niektrzy znowu powiedzieliby, e mczyni byli niesprawiedliwi wobec kobiet przez bardzo dugi czas, a tak w kocu nastpi sprawiedliwy przydzia niesprawiedliwoci. Sztucznie wprowadzony system limitw powodowaby pewne zmniejszenie wydajnoci. Tylko okoo jednej pitej amerykaskich dziewczt w pierwszych klasach szkoy podstawowej osiga wyniki rwne przecitnym wynikom chopcw w testach zdolnoci przestrzennych357 - a wedug US Employment Service wszystkie rodzaje inynierii i wikszo zawodw zwizanych z nauk i technik wymaga zdolnoci przestrzennych na poziomie najlepszych 10% populacji. Musielibymy wic zgodzi si na samochody i statki kosmiczne, ktre byyby jeszcze gorzej zaprojektowane ni obecnie. Czy pozwolilibycie swoim dzieciom lata lini lotnicz affirmative action? Ale zanim udamy si t drog za daleko - a spoeczestwo Zachodu ju ni pewien kawaek przeszo i znajduje si pod presj, by pj dalej - by moe powinnimy sobie zada nastpujce pytanie: czy nie jest moliwe, lub choby wyobraalne, e mamy ju spoeczestwo, w ktrym kady, kto chce by wybitnym inynierem i kady, kto ma zdolnoci, by by wybitnym inynierem, moe ju prawdopodobnie by wybitnym inynierem? Czy nie osignlimy poziomu dajcego kobietom edukacj rzeczywicie rwn edukacji mczyzn, a one po prostu nie chc naladowa mczyzn w ich deniach? I jeeli cokolwiek przeciw takiemu naladowaniu przemawia, to s to raczej trudnoci finansowe, a nie wynikajca z pci deprywacja? e by moe smok, ktrego naley zabi, to nie uprzedzenia pciowe, ale dobre, stare spoeczne upoledzenie? Zanim jednak wity Jerzy pod kobiec postaci wemie si do dziea, warto zapyta, czy ta misja jest rzeczywicie potrzebna - czy smok nie jest przypadkiem widmem. W kocu taka miara wartoci - moja praca jest waniejsza ni twoja - to w zasadzie sport mski, a wikszo kobiet nie braa go nigdy zbyt powanie. Ostatecznie moliwe jest, e samice szczurw osigaj gorsze wyniki w labiryncie dlatego, e wycigi szczurw nie s najprzyjemniejszym zajciem, w jakim mona uczestniczy. Wikszo kobiet wykonuje ogromn prac w domu, a wikszo mczyzn wykonuje inny rodzaj pracy w biurze albo w fabryce i naprawd jeden rodzaj pracy nie jest koniecznie lepszy od drugiego. Tak si dzieje, e jeden z nich jest patny, ale nie powinno to czyni tej wanie pracy bardziej zaszczytn. Prostytutki s opacane, ale nie uznajemy przez to ich pracy za lepsz od pracy matek. Istniej praktyczne przyczyny, dla ktrych kobiety i mczyni nie mog podejmowa tej samej pracy. Nie ma natomiast powodu, dla ktrego nie moglibymy ceni odmiennej pracy kobiet i mczyzn jednakowo. Dowodzono ju, e podczas gdy mczyni opacani s za sw zdolno przeksztacania wiedzy z dziedziny mechaniki w skomplikowane budowle i maszyny, kobiety powinny by docenione za swoje umiejtnoci w rozumieniu i przewidywaniu ludzkich dziaa oraz za swoje zdolnoci do wyczuwania motyww i emocji. Tak umiejtnoci w komunikowaniu si, jak i umiejtnoci przestrzenno-mechaniczne - jeli uyte logicznie
355 356

Zob. S. Goldberg (patrz: Bibliografia oglna). Zob. J. Richards, 111. 357 Zob. M. Levin, 99.

i inteligentnie s rwnie niezbdne dla zachowania ludzkiej cywilizacji. 358 Moglibymy zatem sprbowa znale w wiecie biznesu sposb na to, by ceni i wykorzystywa umiejtnoci percepcji, w ktrych przoduj kobiety. W jaki dokadnie sposb ten wyjtkowy wkad miaby zosta wykorzystany i rozwinity - jest ju nieco mniej jasne. Jest w tej chwili natomiast pewne, e nawet w inteligentnych, pozbawionych seksizmu przedsibiorstwach kobiety s zwykle awansowane zalenie od tego, w jakim stopniu potrafi uczestniczy w mskiej grze i tumi swoje specyficzne kobiece umiejtnoci. Istnieje niebezpieczestwo, e kobieta zyska podziw swoich kolegw i przeoonych pci mskiej ze wzgldu, na przykad, na to, e stawia firm ponad obowizki domowe (w kocu jak czsto mczyni szukaj porady, jak pogodzi maestwo i karier zawodow?). Ale walory kobiet w sferze emocjonalnej s same w sobie korzystne i nie powinny by odsuwane na plan dalszy dla rzekomego dobra firmy. Mylca firma powinna zada sobie pytanie, dlaczego marnuje wyjtkowe umiejtnoci 50% swoich pracownikw i jak mogaby na nich zyska. Nie potrafi wykorzysta podstawowej przewagi kobiet, jak jest ich wiedza i rozumienie wiata ludzi. W przypadku nie wynagradzanej pracy w gospodarstwie domowym jej warto musi by doceniana przez mczyzn, ale, co waniejsze, take przez same kobiety. Nie traktujemy jej tu w prymitywnych kategoriach wartoci pieninej cielenia ka, robienia zakupw i karmienia piersi, ale w relacji do poczucia wasnej wartoci, ktre mona wyrazi tylko w podstawowej walucie, jak jest zadowolenie i satysfakcja. Levin pisze (z odrobin przesady), e mona przeczyta cao feministycznego pisarstwa nie dowiadujc si, e wikszo kobiet znajduje najwiksz satysfakcj w macierzystwie 359. Wikszo kobiet nie tylko znajduje wicej radoci w rodzicielstwie ni wikszo mczyzn, ale te lepiej si one w tej roli spisuj. S niewtpliwie lepiej do rodzicielstwa przygotowane. Karmienie, ubieranie i ksztacenie nastpnej generacji jest zadaniem rwnie szlachetnym co zarabianie pienidzy, ktrymi paci si za ywno, odzie i nauk. Jest ono te, w ostatecznym rachunku, rwnie satysfakcjonujce, ale wikszo mczyzn musi poczeka, a zostan dziadkami, aby doceni ten fakt. Kto mgby sdzi, e napisalimy tu usprawiedliwienie konserwatyzmu i utrzymywania status quo w odniesieniu do pci - i byby w bdzie. Nie uwicamy tego, co naturalne, jedynie dlatego, e jest biologicznie prawdziwe. Mczyni, na przykad, maj naturaln skonno do zabijania i promiskuityzmu, co nie jest recept na szczliwe trwanie spoeczestwa. Jeliby ta ksika miaa by przepisem na cokolwiek - cho nie taki jest nasz zamiar - to chyba na radykalne przemylenie stosunkw midzy pciami, stosunkw, ktre moemy nareszcie oprze na faktach, a nie na teorii. Bogatsi o wiedz o tym, kim jestemy i dlaczego, moemy oczyci pejza z mnstwa nonsensownych uprzedze. Nie maj, na przykad, sensu prawa i teorie edukacyjne zaprzeczajce istnieniu rnic midzy pciami i rwnoczenie starajce si je zaciera. Moemy te oczyci atmosfer z wzajemnych kpin i zarzutw. Kobiety nie powinny oskara mczyzn o swoje rzekome niepowodzenia, a mczyni nie powinni obawia si ani wymiewa kobiet prbujcych pobi ich w ich wasnej grze. A kiedy atmosfera zostanie oczyszczona, moemy mie nadziej, e mczyni i kobiety bd bardziej szczerzy co do swych prawdziwych uczu i e bd naprawd sob. Odetchn z ulg, e nie musz ju dy do nieuchronnego rozczarowania czym, co w gbi duszy i tak uwaaj za daremne i iluzoryczne. Wyzwoleni przez szczero, a nie uwizieni w samooszustwie, odwa si ustali wasn rwnowag midzy mioci i ambicj, czuoci i deniem do sukcesu. Moemy mie nadziej, e nastpi kres sloganw, bo slogany nie zmieniaj faktw, ustanie jaowy pocig za sztuczn rwnoci; e odstpimy od mozolnego i nienaturalnego procesu zaprzeczania, a zamiast tego cieszy si bdziemy naszym naturalnym ,ja. Moemy mie nadziej na rozkwit nowego typu zwizkw midzy kobietami a mczyznami, na witowanie rnicy.

BIBLIOGRAFIA BIBLIOGRAFIA OGLNA D. Barash, Sociobiology: The Whispering Within, Souvenir Press, London 1980. J. M. Bardwick, The Psychology of Women, Harper & Row, New York 1971. F. A. Beach (ed.), Human Sexuality in Four Perspectives, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1976.
358 359

Zob. D. McGuinness, 1976. Zob. M. Levin, 267.

G. J. de Vries, J. P. C. de Bruin, H. B. M. Uyling, M. A. Corner (eds.), Sex Differences in the Brain: The Relation between Structure and Function, Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984. D. de Wied, P. A. van Keep (eds.), Hormones and the Brain, MTP Press, Lancaster 1980. J. Durden-Smith, D. de Simone, Sex and the Brain, Pan Original, London 1983. H. Ellis, Man and Woman, William Heinemann (Medical Books), London 1934. H. J. Eysenck, The Inequality of Man, Temple Smith, London 1973. B. M. Foss (ed.), Sex Differences: Psychology Survey No. 1, Allen and Unwin, London 1979. R. C. Friedman i in. (eats.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974. J. E. Garai, A. Scheinfeld, Sex differences in mental and behavioural traits, [w:] Genetic Psychology Monographs, 1968 (77), s. 169-299. S. Goldberg, The Inevitability of Patriarchy, Temple Smith, London 1977. R. W. Gow, B. S. McEwen, Sexual Differentiation of the Brain, Massachusetts Institute of Technology Press, Cambridge, Mass., 1980. L. J. Harris, Sex differences in spatial ability: possible environmental, genetic and neurological factors, [w:} M. Kinsbourne (ed.), Asymmetrical Function of the Brain, Cambridge University Press, 1978, s. 405-522. L. J. Harris, Sex-Related Variations in Spatial Skills, [w:] L. S. Liben i in. (eds.), Spatial Representation and Behaviour Across the Life Span, Academic Press, New York 1981, s. 83-112. J. B. Hutchison (ed.), Biological Determinants of Sexual Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1978. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, Sex Differences, Little Brown and Company, Boston 1980. C. Hutt, Males and Females, Penguin, London 1972. J. Kagan, H. A. Moss, Birth to Maturity, John Wiley & Sons, New York 1962. M. Konner, The Tangled Wing, Holt Rinehart and Winston, London 1982. C. B. Kopp, M. Kirkpatrick (eds.), Becoming Female, Plenum Press, New York 1979. M. Levin, Feminism and Freedom, Transaction Books, New Brunswick, N. J. 1987. B. Lloyd, J. Archer (eds.), Exploring Sex Differences, Academic Press, London 1976. B. Lloyd, J. Archer, Sex and Gender, Penguin Books, London 1982. E. Maccoby (ed.), The Development of Sex Differences, Stanford University Press 1966. E. Maccoby, N. Jacklyn, The Psychology of Sex Differences, Stanford University Press, 1966. D. McGuinness, When Children Dont Learn, Basic Books, New York 1985. J. Nicolson, Men and Women, Oxford University Press 1984. R. T. Osborne, C. E. Noble, N. Weyl, Human Variation: The Bio-physiology of Age, Race and Sex, Academic Press, London 1978. C. Ousted, D. Taylor (eds.), Gender Differences: Their Ontogeny and Significance, Churchill Livingstone, London 1975. J. E. Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980. M. Perlmutter, E. Hall, Adult Development and Aging, John Wiley & Sons, New York 1985. I. Reid, E. Wormald, Sex Differences in Britain, Grant Mclntyre, London 1982. J. M. Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Feminity, The Kinsey Institute Series, Oxford University Press, 1987. R. Restak, The Brain. The Last Frontier, Doubleday and Company, New York 1979. A. S. Rossi (ed), Gender and the Life Course, Aldine Publishing Company, New York 1985. Sex, Hormones and Behaviour, CIBA Foundation Symposium 62 (New Series) Excerpta Medica, Amsterdam 1979. W. Velle, Sex, Hormones and Behaviour in Animals and Man, [w:] Perspectives in Biology and Medicine, 25, z zimy 1982 (nr 2), s. 295-315. M. A. Witting, A. C. Peterson (eds.), Sex Related Differences in Cognitive Functioning, Academic Press, London 1979.

ROZDZIA PIERWSZY C. P. Benbow, R. M. Benbow, Biological correlates of high mathematical reasoning ability, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 469-490. C. P. Benbow, J. C. Stanley, Sex differences in mathematical ability: fact or artifact, [w:] Science, 1980 (210), s. 1234-1236. C. P. Benbow, J. C. Stanley, Sex differences in mathematical reasoning ability: more facts, [w:] Science, 1983 (222), s. 1029-1031. A. Burg, Visual acuity as measured by dynamic and static tests: a comparative evaluation, [w:] J. Appl. Psychol., 1966 (50), s. 460-466. M. Coltheart i in., Sex differences in imagery and reading, [w:] Nature, 1975 (253), s. 438-440. A. W. H. Buffery, J. A. Gray, Sex differences in the development of spatial and linguistic skills, [w:] C. Ousted, D. C. Taylor (eds.), Gender Differences: Their Ontogeny and Significance, Churchill Livingstone, London 1975, s. 123-157. A. de Reincourt, Women and Power in History, Honeyglen Publishing, London 1983. H. Ellis, Man and Woman, William Heinemann, London 1934. S. J. C. Gaulin i in., Sex differences in spatial ability: An evolutionary hypothesis and test, [w:] The American Naturalist, 127, stycze 1986 (nr 1), s. 74-88. J. A. Gray, Sex differences in emotional and cognitive behaviour in mammals including man: adaptive and neural bases, [w:] Acta Psy-chologica, 1971 (35), s. 89-111. S. J. Gould, Womens brains, [w:] New Scientist, listopad 1978 (2), s. 364-366. R. A. Harshman, A. Paivio, uParadoxicah sex differences in self-reported imagery, [w:] Canadian Journal of Psychology, 41, 1987 (3), s. 287-302. C. Hutt, Biological basis of psychological sex differences, praca przedstawiona The European Society for Paediatric Endocrinology, Rotterdam, czerwiec 1976. C. Hutt, Neuroendocrinological, behavioural and intellectual differentiation in human development, [w:] C. Ousted, D. Taylor (eds.), Gender Difference: Theit Ontogeny and Significance, Churchill Livingstone, London 1975, k 73-121. D. Kimura, Are mens and womens brains really different?, [w:] Canadian Psychol., 28, 1987 (2), s. 133-147. D. M. Kipnis, Intelligence, occupational status and achievement orientation, [w:] B. Lloyd, J. Archer (eds.), Exploring Sex Differences, Academic Press, London 1976, s. 95-122. M. McGee, Human Spatial Abilities: Psychometric Studies and Environmental, Genetic, Hormonal, and Neurological Influences, [w:] Psychological Bulletin, 86, 1979 (nr 5), s. 889-918. D. McGuinness, Sex Differences in Organisation, Perception and Cognition, [w:] B. Lloyd, J. Archer (eds.), Exploring Sex Differences, Academic Press, London 1976, s. 123-155. D. McGuinness, How schools discriminate against boys, [w:] Human Nature, stycze 1979, &. 82-88. M. Mead, Male and Female, Pelican Books, London 1950. J. Money i in.,, An examination of some basic sexual concepts: the evidence of human hermaphroditism, John Hopkins Hospital, Baltimore, 1955 (97), s. 301-319. J. M. Reinisch, Fetal hormones, the brain, and human sex differences: a heuristic, integrative review of the recent literature, [w:] Archives of Sexual Behaviour, 3, 1974 (nr 1), s. 51-90. D. F. Swaab, M. A. Hofman, Sexual differentiation of the human brain, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 261-274. S. G. Vandenberg, Sex differences in mental retardation and their implications for sex differences, [w:] J. M. Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 157171. D. Wechsler, Sex differences in intelligence, The Measurement and Appraisal of Adult Intelligence. Williams and Wilking, Baltimore 1958. S. F. Witleson, Sex differences in the neurology of cognition: psychological, social, educational and clinical implications, [w:] E. Sullerot (ed), Le Fait Feminin, Fayard, France 1978, s. 287-303.

A. D. Yarmey, The effects of attractiveness, feature saliency and liking on memory for faces> [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 51-53. ROZDZIA DRUGI J. Archer, Biological explanations of psychological sex differences, [w:] B. Lloyd, J. Archer (eds.), Exploring Sex Differences, Academic Press, London 1976, s. 241-265. F. A. Beach, Hormonal control of sex related behaviour, [w:] F. A. Beach (ed.), Human Sexuality in Four Perspectives, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1976, s. 245-267. W. W. Beatty, Gonadal hormones and sex differences in nonreproductive behaviours in rodents: organastional and activational influences, [w:] Hormones and Behaviour, 1979 (12), s. 112-163. W. W. Beatty, Hormonal organisation of sex differences in play fighting and spatial behaviour, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 313330. I. Berg i in., Change of assigned sex at puberty, [w:] Lancet, 7 grudnia 1963, s. 1216-1218. M. Diamond, Human sexual development: biological foundations for social development, [w:] F. A. Beach (ed.), Human Sexuality in Four Perspectives, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1977, s. 38-61. C. Dominique Toran-Allerand, On the genesis of sexual differentiation of the central nervous system: morphogenetic consequences of steroidal exposure and the possible role of alphafetoprotein, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 63-98. G. Dorner, Hormones and sexual differentiation of the brain. Sex, Hormones and Behaviour, CIBA Foundation Symposium 62, Excerp-ta Medica, Amsterdam 1979, s. 81-112. G. Dorner, Sexual differentiation of the brain, [w:] Vitamins and Hormones, 1980 (38), s. 325373. G. Dorner, Sex hormones and neurotransmitters as mediators for sexual differentiation of the brain, [w:] Endokrinologie, grudzie 1981 (78), s. 129-138. G. Dorner, Sex-specific gonadotrophin secretion, sexual orientation and gender role behaviour, [w:] Endokrinologie, sierpie 1985 (86), s. 1-6. J. Durd en-Smith, D. de Sim one, Birth of your sexual identity, [w:] Science Digest, wrzesie 1983, s. 86-88. A. A. Ernhardt, Gender differences: a biosocial perspective, Nebraska Symposium on Motivation, 1984, [w:] Psychology and Gender, 1985 (32), s. 37-57. A. A. Ernhardt, A transactional perspective on the development of gender differences, [w:] J. Reinisch (ed.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 281-288. A. A. Ernhardt i in., Sexual orientation after prenatal exposure to exogenus estrogen, [w:] Archives of Sexual Behaviour, 14, 1985 (nr 1), s. 57-77. A. A. Ernhardt, S. Baker, Fetal androgens, human central nervous system differentiation, and behaviour sex differences, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 33-51. A. A. Ernhardt, H. F. L. Meyer-Bahlburg, Prenatal sex hormones and the developing brain, [w:] Annual Review Med., 1979 (30), s. 417-430. A. A. Ernhardt, H. F. L. Meyer-Bahlburg, Effects of parental sex hormones on gender-related behaviour, [w:] Science, 1981 (211), s. 1312-1314. R. A. Gorski, Critical role of the medial preoptic area in the sexual differentiation of the brain, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 129-146. R. A. Gorski, Sex differences in the rodent brain: their nature and origin, [w:] J. M. Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 37-67. R. Green, Sex-dimorphic behaviour development in the human: prenatal hormone administration and postnatal socialization. Sex, Hormones and Behaviour, CIBA Foundation Symposium 62, Excerpta Medica, Amsterdam 1979, s. 59-80.

S. J. C. Gaulin i in.: zob. bibliografia do rozdz. 1. W. H. Hamilton, P. H. Chapman, Biochemical determinants in gender identity, [w:] Padiatrie und Padologie, 1977 (Suppl. 5), s. 69-81. J. Harisson, Warning: the male sex role may be dangerous to your health, [w:] Journal of Social Issues, 34, 1978 (nr 1), s. 65-86. M. Hines, Prenatal gonadal hormones and sex differences in human behaviour, [w:] Psychological Bulletin, 92, 1982 (nr 1), s. 56-80. J. B. Hutchinson, T. H. Steimer, Androgen metabolism in the brain: behavioural correlates, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 23-51. C. Hutt, Neurological, behavioural and intellectual aspects of sex differentiation in human development, [w:] C. Ousted, D. Taylor (eds.), Gender Differences: Their Ontogeny and Significance, Churchill Livingstone, London 1975, s. 73-121. J. Imperato-McGinley i in., Steroid 5 alpha-reductase deficiency in man: an inherited form of male pseudohermaphroditism, [w:] Science, 1974 (186), s. 1213-1215. J. Imperato-McGinley i in., Androgens and evolution of male gender identity among male pseudohermaphrodites with 5 alpha-reductase deficiency, [w:] New England Journal of Medicine, 300, 1979 (nr 22), s. 1233-1237. A. Jost, Basic sexual trends in the development of vertebrates. Sex, Hormones and Behaviour, CIBA Foundation Symposium 62, Exceipta Medica, Amsterdam 1979, s. 5-18. A. G. Kaplan, Human sex hormone abnormalities viewed from an and-rogenous perspective: a reconsideration of the work of John Money, [w:] J. Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s. 81-91. I. Leiberburg i in., Sex differences in serum testosterone and in exchangeable brain cell nuclear estradiol during the neonatal period in rats, [w:] Brain Research, 1979 (178), s. 207-212. E. Maccoby, The varied meanings of <<Masculine and Feminine, [w:] J. M. Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 225-239. N. J. Maclusky, F. Naftolin, Sexual differentiation of the central nervous system, [w:] Science, 1981 (211), s. 1294-1302. B. S. McEwen, Neural gonadal steroid actions, [w:] Science, 1981 (211), 1303-1311. B. S. McEwen, Observations on brain sexual differentiation: a biochemists [w:] J. M. Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 68-79. J. Money, M. Schwarz, Biosocial determinants of gender identity differentiation and development, J. B. Hutchinson (ed.), Biological Determinants of Sexual Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1978, s. 767-784. F. Naftolin, Understanding the basis of sex differences, [w:] Science, 1981 (211), s. 1263-1284. J. E. Parsons, Psychosexual neutrality: Is anatomy destinyl, [w:] J. E. Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s. 3-29. A. C. Peterson, Biopsychosocial processes in the development of sex related differences, [w:] J. E. Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s. 31-55. D. W. Pfaff, Estrogens and Brain Function: A Neural Analysis of Hormone Controlled Mammalian Reproductive Behaviour, Springer-Ver-lag, New York 1980. C. H. Phonenix, Prenatal testosterone in the nonhuman primate and its consequences for behaviour, R. C. Friedman i in. {eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 19-32. G. Raisman, P. M. Field, Sexual dimorphism in the preoptic area of the rat, [w:] Science, 1971 (173), s. 731-733. G. Raisman, P. M. Field, Sexual dimorphism in the neuropil of the preoptic area of the rat and its dependence on neonatal androgen, [w:] Brain Research , 1973 (54), s. 1-29. S. G. Ratcliffe i in., Klinefelters Syndrome in adolescence, [w:] Archives on Disease in Childhood, 1982 (57), s. 6-12. E. Reske-Neilsen i in., A neuropathological and neurophysiological study on Turners Syndrome, [w:] Cortex, 1982 (18), s. 181-90.

J. M. Reinisch (1974): zob. bibliografia do rozdz. 1. J. M. Reinisch, Effects of prenatal hormone exposure on physical and psychological development in humans and animals: with a note on the state of the field, [w:] E. J. Sachar (ed.), Hormones and Behaviour, Raven Press, New York 1976, s. 69-94. J. M. Reinisch, Prenatal exposure of human foetuses to synthetic proges-tin and oestrogen affects personality, [w:] Nature, 1977 (266), s. 561-562. J. M. Reinisch i in., Prenatal influences on cognitive abilities: data from experimental animals and human genetic endocrine syndromes, [w:] M. A. Wittig, A. C. Peterson (eds.), Sex Related Differences in Cognitive Functioning, Academic Press, London 1979, s. 215-239. J. M. Reinisch, Hormonal influences on sexual development and behaviour, [w:] M. F. Schwartz i in. (eds.), Sex and Gender: A Theological Scientific Inquiry, The Pope John Center: St. Louis, Missouri 1983, s. 48-64. J. M. Reinisch, S. A. Saunders, Prenatal gonadal steroid influences on gender related behaviour, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 407415. A. S. Rossi, Gender and Parenthood, [w:] A. S. Rossi (ed.), Gender and the Life Course, Aldine, New York 1985, s. 161-191. J. Rovet, C. Netley, Processing deficits in Turners Syndrome, [w:] Developmental Psychol., 18, 1982 (nr 1), s. 77-94. S. A. Saunders, J. M. Reinisch, Behavioural effect on humans of progesterone related compounds during development in the adult, [w:] Current Topics of Neuroendocrinology, 1985 (15), s. 175-198. M. O. Savage i in., Familial male pseudohermaphrodism due to deficiency of 5 alpha-reductase, [w:] Clinical Endocrinology, 1980 (12), s. 397-406. B. H. Shapiro i in., Neonatal progesterone and feminine sexual development, [w:] Nature, 1976 (264), s. 795-796. T. M. Siler-Kohodr, G. S. Kohodr, Studies in human fetal endocrinology- [w:] American Journal of Obstetrics and Gynecology, 1978 (130), s. 795-800. D. C. Taylor, Psychosexual Development, [w:] J. A. Davies, J. Dobbing (eds.), Scientific Foundations of Paediatrics, Heinemann (Medical Books), London 1981, s. 290-301. C. Wayne Bardin, J. F. Catterall, Testosterone: a major determinant of extragenital sexual dimorphism, [w:] Science, 1981 (211), s. 1285-1293. B. R. Weslley, D. F. Salaman, Role of oestrogen receptor in androgen-induced sexual differentiation of the brain, [w:] .Nature, 1976 (262), s. 407-408. J. D. Wilson i in., The hormonal control of sexual development, [w:] Science-, 1981 (211), s. 1278-1284. S. F. Witleson, Sex differences in the neurology of cognition: social, educational and clinical implications, [w:] E. Sullerot (ed.), Le Fait Feminin, Fayard, France 1978, s. 287-303. I. D. Yalom i in., Prenatal exposure to female hormones, [w:] Archives Gen. Psychiat., 1973 (28), s.554-561. ROZDZIA TRZECI P. Balkan, The eyes have it, [w:] Psychology Today, kwiecie 1971, s. 64-67. S. Butler, Sex differences in human cerebral function, [wi] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 443-455. W. Calvin, G. Ojemann, Inside the Brain, New-American Library, New York 1981. C. de Lacoste-Utamsing, R. L. Holloway, Sexual dimorphism in the human corpus callosum, [w:] Science, 1982 (216), s. 1431-1432. C. de Lacoste-Utamsing, R. L. Holloway, Sex differences in the fetal human corpus callosum, [w:] Human Neurobiology, 1986 (5), s. 93-96. R. G. Dyer, Sexual differentiation of the forebrain-relationship to gonadotrophin secretion, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 223-235. P. Flor Henry, Gender, hemispheric specialization and psychopathology, [w:] Social Science and Medicine, 1979 (12b), s. 155-162. S. J. C. Gaulin: zob. bibliografia do rozdz. 1. H. W. Gordon, A. Galatzer, Cerebral organization in patients with gonadal dysgenesis,

[w:] Psychoneuroendocrinology, 1980 (5), s. 235-244. R. Gur, R. Gur, Sex and handedness differences in cerebral blood flow, during rest and cognitive activity, [w:J Science, 1982 (217), s. 659-661. R. A. Harshman i in., Individual differences in cognitive abilities and brain organization: sex and handedness differences in ability, [w:] Canadian Journal of Psychology, 37, 1983 (nr 1), s. 144-192. H. Hecgen i in., Cerebral organisation in left handers, [w:] Brain and Language, 1981 (12), s. 261-284. M. Hines, Prenatal gonadal hormones and sex differences in human behaviour, [w:] Psychological Bulletin, 92, 1982 (nr 1), s. 56-80. J. Inglis, J. S. Lawson, Sex differences in the effects of unilateral brain damage on intelligence, [w:] Science, 1981 (212), s. 693-695. D. Kimura, R. Harshman, Sex differences in brain organisation for verbal and non-verbal functions, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 423-440. D. Kimura, Male brain, female brain: the hidden difference, [w:] Psychology Today, listopad 1985, s. 51-58. D. Kimura, How different are the male and female brains?, [w:] Orbit, 17, padziernik 1986 (3), s. 13-14. D. Kimura, Are mens and womens brains really different?, [w:] Canadian Psychol., 28, 1987 (2), s. 133-147. J. Levy, Lateral differences in the human brain in cognition and behaviour control, [w:] P. Buser (ed.), Cerebral Correlates of Conscious Experience, North Holland Publishing Company, New York 1978, s. 285-298. C. A. Mateer i in., Sexual variation in cortical localisation of naming as determined by stimulation mapping, [w:] The Behavioural and Brain Sciences, 1982 (5), s. 310-311. J. McGlone, W. Davidson, The relation between cerebral speech laterali-ty and spatial ability with special reference to sex and hand preference, [w:] Neuropsychologia, 1973 (11), s. 105-113. J. McGlone, Sex differences in human brain symmetry: a critical survey, [w:] The Behavioural and Brain Sciences, 1980 (3), s. 215-263. J. McGlone. The neuropsychology of sex differences in the human brain organisation, [w:] G. Goldstein, R. E. Tarter (eds.), Advances in Clinical Neuropsychology, Plenum Publishing Corp., 1986, s. 1-30. H. Nyborg, Spatial ability in men and women: review and new theory, [w:] Adv. Behav. Res Ther., 1983 (5), s. 89-140. H. Nyborg, Performance and intelligence in hormonally different groups, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 491-508. J. M. Reinisch: zob bibliografia do rozdz. 2. R. Sperry, Some effects of disconnecting cerebral heriispheres, [w:] Science, 1982 (217), s. 1223-1226. S. P. Springer, G. Deutsch, Left Brain, Right Brain, W. H. Freedman and Co., New York 1985. D. M. Tucker, Sex differences in hemispheric specialization for synthetic and visuospatial functions, [w:] Neuropsychologia, 1976 (14), s. 447-454. J. Wada i in., Cerebral hemispheric asymmetry in humans, [w:] Arch. Neurol., 32, kwiecie 1975, s. 239-245. S. F. Witleson, Left hemisphere specialization for language in the newborn brain, 1973 (96), s. 641646. S. F. Witleson, Hemispheric specialization for linguistic and non-linguistic tactual perception using a dichotomous stimulation technique, [w:] Cortex, 1974 (10), s. 3-7. S. F. Witleson, Sex and the single hemisphere: specialization of the right hemisphere for spatial processing, [w:] Science, 1976 (193), s. 425-427. S. F. Witleson: zob. bibliografia do rozdz. 2. S. F. Witleson, The brain connection: the corpus collosum is larger in left handers, [w:] Science, 1985 (229), 665-668. S. F. Witleson, An exchange on gender, [w:] New York Review, 24 padziernika 1985, s. 53-55. E. Zaidel, Concepts of cerebral dominance in the split brain, [w:] P. A. Buser, A. Rougeul-Buser (eds.), Cerebral Correlates of Conscious Experience, North-Holland Publishing Company, Amsterdam 1978, s. 261-283.

ROZDZIA CZWARTY R. Bhavnani, C. Hutt, Divergent thinking in boys and girls, [w:] J. Child Psycho. Psychiat., 1972 (13), s. 121-127. A. W. H. Buffery, J. A. Gray: zob. bibliografia do rozdz. 1. M. Coltheart i in.: zob. bibliografia do rozdz. 1. M. Diamond: zob. bibliografia do rozdz. 2. N. Eisenberg i in., Childrens reasoning regarding sex-typed toy choices, [w:] Child Dev., 1982 (53), s. 810-886. S. Goldberg, M. Lewis, Play behaviour in the year old infant: early sex differences, [w:] Child Dev., 1969 (40), s. 21-31. C. Hutt: zob. bibliografia do rozdz. 1. J. M. Juraska, Sex differences in dendritic response to differential experience in the rat visualcortex, [w:] Brain Res., 1984 (295), s. 27-34. J. M. Juraska, Sex differences in developmental plasticity of the visual cortex and the hippocampal dentate gyrus, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 205-214. J. Kagan. Sex differences in the human infant, [w:] T. E. McGill i in.(eds.), Sex and Behaviour: Status and Prospectus, Plenum Press, New York 1978, s. 305-316. A. F. Korner, Methodological considerations in studying sex differences in the behavioural functioning of newborns, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 197-208. J. Lever, Sex differences in the games children play, [w:] Social Problems, 1976 (23), s. 478-487. J. Lever, Sex differences in the complexity of the childrens play and games, [w:] American Sociological Review, 1978 (43), s. 471-483. M. G. McGee: zob. bibliografia do rozdz. 1. D. McGuinness (1976): zob. bibliografia do rozdz. 1. D. McGuinness (1979): zob. bibliografia do rozdz. 1. J. Parizkova i in., Sex differences in somatic and functional characteristics of preschool children, [w:] Human Biol., 49, 1977 (nr 3), s. 437-451. J. M. Reinisch: zob. bibliografia do rozdz. 1. J. M. Rosenblum, Sex differences in mother-infant attachment in monkeys, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 123-141. Anthony Smith, The Mind, Hodder and Stoughton, London 1984. S. Stein, Girb and Boys: The Limits of Non-Sexist Rearing, Chatto and Windus, London 1984. D. N. Stern, E. P. Bender, An ethological study of children approaching a strange adult: sex differences, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 233-258 B. Sutton-Smith. The play of girls, [w:] C. B. Kopp (ed.), Becoming Female: Perspective on Development, Plenum Press, New York 1980, s. 229-257. L. Tiger, J. Shepher, Women in the Kibbutz, Penguin Books, London 1977. S. Witleson (1976 i 1978): zob. bibliografia do rozdz. 1. J. W. M. Whiting, Children of Six Cultures: A Psychocultural Analysis, Harvard University Press, Camb., Mass. 1975. ROZDZIA PITY A. H. Buss. Aggression pays, [w:] J. Singer (ed.), The Control of Aggression and Violence: Cognitive and Physiological Factors, Academic Press, New York 1971, s. 7-18. K. Dalton, Premenstrual tension: an overview, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the

Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 217-242. K. Dalton, Once a Month, Fontana Original, Glasgow 1987. P. C. Davis, B. S. McEwen, Neuroendocrine regulation of the sexual behaviour, [w:] R. C. Friedman {ed.), Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 43-59. F. H. de Jonge, N. E. van de Poll, Relationship between sexual behaviour in male and female rats: effects of gonadal hormones, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 283-302. M. Ferin, The neuroendocrinological control of the menstrual cycle, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 23-32. R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982. I. D. Glick, S. E. Bennett, Oral contraceptives and the menstrual cycle, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 345-365. W. R. Gove, The effect of age and gender on deviant behaviour: a bio-psychological perspective, [w:] A. S. Rossi (ed.), Gender and the Life Course, Aldine, New York 1985, s. 115-144. D. A. J. Graham, E. A. Beecher (eds.), The Mestrual Cycle: A Synthesis of Interdisciplinary Research, 1, Springer, New York 1980. E. C. G. Grant, J. Pryse-Davies, Effect of oral contraceptives on depressive mood changes, [w:] Brit. Med. Journal, 3, wrzesie 1968, s. 777-780. B. Herzberg, A. Coppen, Change in psychological symptoms in women taking oral contraceptives, [w:] Brit. J. Psychiat., 1970 (116), s. 161-164. F. H. Huntingford, A. K. Turner, Animal Conflict, Chapman and Hall, London 1987. J. Kagan: zob. bibliografia do rozdz. 4. H. Kopera, Female hormones and brain function, [w:] D. Wied, P. A. van Keep (eds.), Hormones and the Brain, MTP Press, Lancaster 1980, s. 189-203. M. R. Kruck i in., Comparison of aggressive behaviour induced by electrical stimulation in the hypothalamus of male and female rats, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 303-313. R. Langevim (ed.), Erotic Preference, Gender Identity and Aggression in Men: New Research Studies, Lawrence Erlbaum Associates Publisher, Hillsdale, New Jersey 1985. S. Levine, Hormones and Behaviour, Academic Press, London 1972. D. M. Linkie, The physiology of the menstrual cycle, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 1-10. K. Lorenz, On Aggression, Methuen, London 1966. P. Marsch, A. Campbell (eds.), Aggression and Violence, Basil Black-well, Oxford 1982. D. McGuinness (ed.), Dominance Aggression and War, Paragon House, New York 1987. F. T. Meleges, D. A. Hamburg, Psychological effects of hormonal changes in women, [w:] F. A. Beach (ed), Human Sexuality in Four Perspectives, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1976, s. 269-295. P. K. Messant, Female hormones and behaviour, [w:] B. Lloyd, J. Archer (eds), Exploring Sex Differences, Academic Press, London 1976, s. 183-211. H. F. L. Meyer-Bahlburg, A. A. Ehrhart, Prenatal sex hormones and human aggression: a review and new data on progesterone effects, [w:] Aggressive Behaviour, 1982 (8), s. 39-62. H. F. L. Meyer-Bahlburg, Aggression, androgens and the XYY Syndrome, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 433-453. K. E. Moyer, The physiology on aggression and the implications for aggression control, [w:] J. L. Singer (ed.), The Control of Aggression and Violence, Academic Press, New York 1971, s. 61-92. K. E. Moyer, Sex differences in aggression, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 335-372. K. E. Moyer, The biological basis for dominance and aggression, [w:] D. McGuinness (ed.), Dominance Aggression and War, Paragon House, New York 1987, s. 1-34. K. E. Moyer, Violence and Aggression: A Physiological Perspective, Paragon House, New York 1987.

E. Nieschlag, The endocrine function of the human testes in regard to sexuality. Sex, Hormones and Behaviour, CIBA Foundation 62, Ex-cerpta Medica, New York 1979, s. 183-208. M. Notman, Adult life cycles: changing roles and changing hormones, [w:] J. E. Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s. 209-223. H. Persky i in., Relation of psychologic measures of aggression and hostility to testosterone production in man, [w:] Psychosomatic Med., 33, 1971 (nr 3), s. 265-277. J. L. Rausch, Premenstrual tension: etiology, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982. J. M. Reinisch, Prenatal exposure to synthetic progestins increase potential for aggression in humans, [w:] Science, 1981 (211), s. 1171-1173. J. M. Reinisch, S. A. Saunders, A test of sex differences in aggressive response to hypothetical conflict situation, [w:] Journal of Personality and Social Psychol. 50, 1986 (nr 5), s. 1045-1049. E. Reske-Neilsen: zob. bibliografia do rozdz. 2. R. M. Rose, Androgens and behaviour, [w:] D. de Wied, P. A. van Keep (eds.), Hormones and the Brain, MTP Press, Lancaster 1980, s. 175-185. A. S. Rossi, P. E. Rossi, Body time and social time: mood patterns by menstrual cycle phase and day of the week, [w:] J. E. Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s. 269-301. J. Rovert, C. Netley: zob bibliografia do rozdz. 2. R. T. Rubin i in., Postnatal gonadal steroid effects on human behaviour, [w:] Science, 1981 (211), s. 1318-1324. R. T. Rubin, Testosterone and aggression in men, [w:] P. C. Beumont, G. Burrows (eds), Handbook of Psychiatry and Endocrinology, El-sevier, Amsterdam 1982, s. 355-366. R. Savin-Williams, Dominance systems among primate adolescents, [w:] D. McGuinness (ed.), Dominance Aggression and War, Paragon House, New York 1987, s. 131-173. J. L. Singer, The psychological study of aggression, [w:] J. L. Singer (ed.), The Control of Aggression and Violence, Academic Press, New York 1971, s. 1-5. M. H. Stone, Premenstrual tension in borderline and related disorders, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 317-343. Young People in th 80s: A Survey, Department of Education and Science, London HMSO 1983. ROZDZIA SZSTY S. Baker, A. A. Erhardt, Prenatal androgen, intelligence and cognitive sex differences, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 53-76. J. Balding, Young People in 1986, University of Exeter, Exeter 1987. C. P. Benbow, R. M. Benbow: zob. bibliografia do rozdz. 1. C. P. Benbow, J. C. Stanley: zob. bibliografia do rozdz. 1. D. M. Broverman i in., The automatisation of cognitive style and physical development, [w:] Child Development 1964 (35), s. 1343-1359. D. M. Broverman i in., Roles of activation and inhibition in sex differences in cognitive abilities, [w:] Psychological Review, 75, 1968 (nr 1), s. 23-50. D. M . Broverman i in., Gonadal hormones and cognitive functioning, [w:] J. E. Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s. 57-80. D. M. Broverman i in., Changes in cognitive task performance across the menstrual cycle, [w:] J. Comp. Physiol. Psychol., 1981 (95), s. 646-654. K. Dalton. Ante-natal progesterone and intelligence, [w:] Brit. J. Psychiat. 1968 (114), s. 13771382. K. Dalton, Prenatal progesterone and educational attainments, [w:] Brit. J. Psychiat., 1976 (129), s. 438-442. J. L. M. Dawson, Effects of sex hormones on the cognitive style in rats and man, [w:] Behaviour Genetics, 2, 1972 (nr 1), s. 21-42. A. A. Ehrhardt, H. F. L. Meyer-Bahlburg, Prenatal sex hormones and the developing brain: effects on psychosexual differentiation, [w:] Ann. Rev. Med., 1979 (30), s. 417-430. A. A. Ehrhardt, H. F. L. Meyer-Bahlburg, Effects of

prenatal sex hormones on gender-related behaviour, [w:] Science, 1981 (211), s. 1312-1314. A. A. Ehrhardt, H. F. L. Meyer-Bahlburg, Idiopathic precocious puberty in girls: long term effects on adolescent behaviour, [w:] Acta Endocrinologica Suppl. 1986 (279), s. 247-253. E. Hampson, D. Kimura, Reciprocal effects of hormonal fluctuations on human motor and percepto-spatial skills, [w:] Research Bulletin 656, Department of Psychology, University of Western Ontario, London, Canada (czerwiec 1987). E. Hampson, D. Kimura, Reciprocal effects of hormonal fluctuations on human motor and perceptual-spatial skills, [w:] Behavioural Neuro-science, 102, 1988 (nr 3), s. 456-459. D. Hier, W. Crowley, Spatial ability in androgen deficient men, [w:] New England Journal of Medicine, 1982 (306), s. 1202-1205. A. Kelly, Girls and Science: International Study of Sex Differences in School Achievment, Almqivst and Wiksell, Stockholm 1978. E. L. Klaiber i in., Effects of infused testosterone on mental performances and serum LH, [w:] Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism, 32, marzec 1971, s. 341-349. E. L. Klaiber i in., Estrogens and central nervous system function: electrencephalography, cognition and depression, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 267-289. H. Kopera: zob. bibliografia do rozdz. 5. M. G. McGee: zob. bibliografia do rozdz. 1. D. McGuinness: zob. bibliografia do rozdz. 1. J. Money, Prenatal hormones and intelligence: a possible relationship, [w:] Impact of Science on Society, XXI, 1971 (nr 4), s. 285-290. H. Nyborg, Spatial ability in men and women: review and new theory, [w:] Adv. Behav. Res. Ther., 1983 (5), s. 89-140. H. Nyborg, Performance and intelligence in hormonally different groups, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 491-508. S. G. Ratcliffe, Klinefelters Syndrome in adolescence, [w:] Archives of Disease in Childhood, 1982 (57), s. 6-12. Reske-Neilsen i in., A neuropathological and neurophysiological study of Turners Syndrome, [w:] Cortex, 1982 (18), s. 181-190. J. M. Reinisch: zob. bibliografia do rozdz. 2. S. S. Resnick i in. (eds.), Early hormonal influences on cognitive functioning in cogenital adrenal hyperplasia, [w:] Developmental Psychol., 22, 1986 (nr 2), s. 191-198. R. M. Rose: zob. bibliografia do rozdz. 5. K. Rosenthal, Hormonal influences on cognitive ability patterns, Research Bulletin 653, marzec 1987, Department of Psychology, University of Ontario, London, Canada. J. Rovet, C. Netley, Processing deficits in Turners Syndrome, [w:] Developmental Psychol., 18, 1982 (nr 1), s. 77-94. S. A. Saunders, J. M. Reinisch: zob. bibliografia do rozdz. 2. V. J. Shute i in., The relationship between androgen levels and human spatial abilities, [w:] Bulletin of the Psychonomic Society, 21, 1983 (nr 2), s. 465-468. I. D. Yalom: zob. bibliografia do rozdz. 2. Young People in the 80s: zob. bibliografia do rozdz. 5. ROZDZIA SIDMY, DZIEWITY I DZIESITY D. Bakken, Regulation of intimacy in social encouters: the effect of sex interactants and information about attitude similarity, [w:] M.Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 83-89.

P. D. Bardis, The kinetic-potential theory of love, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 229-235. S. B. Beck, Womens somatic preferences, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.). Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 15-19. F. A. Beach, Animal models for human sexuality. Sex Hormones and Behaviour, CIBA Foundation Symposium 62, Excerpta Medica, 1979, s. 113-143. S. R. H. Beach, A. Tesser, Love in Marriage, [w:] R. J. Sternberg, M. L. Barnes (eds.), The Psychology of Love, Yale University Press, New Haven 1988, s. 330-355. M. F. Belenky i in., Womans Ways of Knowing, Basic Books, New York 1986. P. M. Bentler, M. D. Newcomb, Longitudinal study of marital success and failure, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 189-194. E. Bersheid, Some comments on loves anatomy, [w:] R. J. Sternberg, M. L. Barnes (eds.), The Psychology of Love, Yale University Press, New Haven 1988, s. 259-274. R. W. Buck i in., Human Motivation and Emotion, Wiley, New York 1976. D. M. Buss, Love acts: the evolutionary biology of love, fw:] R. J. Sternberg, M. L. Barnes (eds.), The Psychology of Love, Yale University Press, New Haven 1988, s. 69-118. D. Byrne, S. K. Mumen, Maintaining loving relationships, [w:] R. J. Steinberg, M. L. Barnes (eds.), The Psychology of Love, Yale University Press, New Haven 1988, s. 293-310. F. M. Cancian, Gender politics: love and power in the private and public spheres, [w:] A. S. Rossi (ed.), Gender and the Life Course, Aldine, New York 1985, s. 253-264. M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979. R. G. dAndrade, Sex differences and cultural institutions, [w:] E. E. Maccoby (ed.), The Development of Sex Differences, Stanford University Press 1966, s. 174-204. K. Deaux, The Behaviour of Women and Men, Brooks/Cole Publishing Co., New York 1976. K. Deaux, Psychological constructions of masculinity and femininity, [w:] J. M. Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 289-303. M. Diamond: zob. bibliografia do rozdz. 1. G. Drner (1980): zob. bibliografia do rozdz. 2. M. Draughton, Mate selection and the lady role, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 163-165. J. Elias, V. Elias, Dimension of masculinity and female reactions to male nudity, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 475-480. A. A. Erhardt: zob. bibliografia do rozdz. 2. H. J. Eysenck, The Inequality of Man, Temple Smith, London 1973. H. J. Eysenck, Sex society and the individual, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 337-345. H. E. Fisher, The Sex Contract, William Morrow, New York 1982. C. S. Ford, F. A. Beach, Patterns of Sexual Behaviour, Harper & Row, New York 1951. E. Galenson, H. Roipe, The emergence of genital awareness in the second year of life, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 223231. P. Gillan, C. Frith, Male-female differences in response to erotica, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 461-463. C. Gilligan, In a Different Voice, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1982. W. Gove: zob. bibliografia do rozdz. 5. M. Green, Marriage, Fontana Paperbacks, London 1984 N. M. Henley, Power, sex and nonverbal comunication, Prentice Hall, New Jersey 1977. S. Hite, The Hite Report: Women and Love, Alfred A. Kopf, New York 1987. C. W. Hobart, Changes in Courtship and Cohabitation Patterns in Canada, 1968-1977, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 359-371.

F. H. Huntingford, A. K. Turner: zob. bibliografia do rozdz. 5. B. Ineichen, The social geography of marriage, [w:] M. Cook, G. Wilson, Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 115-149. A. Kinsey i in., Sexual Behaviour in the Human Male, W. B. Saunders, Philadelphia 1948. J. B. Lancaster, Evolutionary perspectives on sex differences in the higher primates, [w:] A. S. Rossi (ed.), Gender and the Life Course, Aldine, New York 1985, s. 3-27. J. B. Lancaster, C. S. Lancaster, Parental investment: the hominid adaption, [w:] D. J. Ortner (ed.), How Humans Adapt: A Biocultural Odessey, Smithsonian Institution Press, Washington D. C. 1983, s. 33-65. J. B. Lancaster, C. S. Lancaster, The watershed: change in parental-investment and familyformation strategies in the course of human evolution, [w:] J. B. Lancaster i in. (eds.), Parenting Across the Life Span, Aldine de Gruyter, New York 1987, s. 187-203. R. la Rossa, M. M. la Rossa, Transition to Parenthood, Sage, Beverly Hills, California 1981. T. Langefelt, Processes in sexual development, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 493-497. F. Ledwitz-Rigby, Biochemical and neurophysiological influences on human sexual behaviour, [w:] J. E. Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London. 1980, s. 95-104. A. J. Lee, The styles of loving, [w:] Psychology Today, padziernik 1974, s. 44-51. J. J. Legras, Hormones and sexual impotence; [w:] D. de Wied, P. A. van Keep (eds.), Hormones and the Brain, MTP Press, Lancaster 1980, s. 205-217. P. Messant: zob. bibliografia do rozdz. 5. R. L. Moss, C. A. Dudley, Hypothalmic peptides and sexual behaviour, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 65-76. B. I. Murstein, Love, Sex and Marriage Through the Ages, Springer, New York 1974. B. I. Murstein, A taxonomy of love, [w:] R. J. Sternberg, M. L. Barnes (eds.), The Psychology of Love, Yale University Press, New Haven 1988, s. 13-37. D. K. B. Nias, Marital choice: matching or complementation?, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 151-155. E. Nieschlag: zob. bibliografia do rozdz. 5. J. M. Reinisch: zob. bibliografia do rozdz. 2. R. Rosenthal, Body talk and tone of voice: the language without words, [w:] Psychology Today, wrzesie 1974, s. 64-68. A. S. Rossi, A biosocial perspective on parenting, [w:] Daedelus, 1977 (106), s. 1-32. A. S. Rossi: zob. bibliografia do rozdz. 2. A. S. Rossi, P. E. Rossi: zob. bibliografia do rozdz. 5. M. Scarf, Intimate Partners: Pattern in Love and Marriage, Random House, New York 1987. D. S. A. Shelly, A. McKew, Pupillary dilation as a sexual signal and its links with adolescence, [w:] M. Cook, G. Wilson, Love and Attraction, Pegamon Press, Oxford 1979, s. 71-74. G. Stein: zob. bibliografia do rozdz. 4. J. K. Sternberg, M. L. Barnes, The Psychology of Love, Yale University Press, New Haven 1988. D. Symons, The Evolution of Human Sexuality, Oxford University Press, 1979. L. Tiger, J. Shepher: zob. bibliografia do rozdz. 4. L. Tiger, Alienated from the meanings of reproduction, [w:] J. M. Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987. R. Veitch, W. Griffitt, Erotic arousal in males and females as perceived by their respective same and opposite sex peers, [w:] M. Cook, G. Wilson {eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 465-473. R. E. Whalen, Brain mechanisms controlling sexual behaviour, [w:] F. A. Beach (ed.), Human Sexuality in Four Perspectives, Johns Hopkins University Press, 1976, s. 213-242. G. D. Wilson, D. K. B. Nias, Loves Mysteries: The Psychology of Sexual Attraction, Open Books,

London 1976. G. D. Wilson, The sociobiology of sex differences, [w:] Bulletin of the British Psychological Society, 1979 (32), s. 350-353. A. D. Yarmey: zob. bibliografia do rozdz. 1. ROZDZIA SMY J. Bancroft, The relationship between gender identity and sexual behaviour: some clinical aspects, [w:] C. Ousted, D. Taylor (eds.), Gender Differences: Their Ontogeny and Significance, Churchill Livingstone, London 1972, s. 57-73. J. Bancroft, The relationship between hormones and sexual behaviour in humans, [w:] J. B. Hutchinson (ed.), Biological Determinants of Sexual Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1978, s. 493-519. A. P. Bell i in., Sexual Preference: Its Development in Men and Women, Indiana University Press, Bloomington, Indiana 1981. G. Bell, The Masterpiece of Nature: Evolution and the Genetics of Sexuality, Crootn Helm, London 1982. V. Beral, L. Colwell, Randomised trial of high doses of stilboestrol and ethisterone therapy in pregnancy: long term follow up of children, [w:] Journal of Epidemiology and Community Health, 1981 (35), s. 155-160. R. W. Buck: zob. bibliografia do rozdz. 7. A. Comfort, Deviation and variation, [w:] G. Wilson (ed.), Variant Sexuality: Research and Theory, Croom Helm, London 1987, s. 1-20. S. Crown, Male homosexuality, perversion, deviation or variant?, Sex, Hormones and Behaviour, CIBA Foundation Symposium 62, Excerp-ta Medica, Amsterdam 1979, s. 145-164. M. Diamond: zob. bibliografia do rozdz. 2. G. Dorner, Prenatal stress and possible aetiogenetic factors of homosexuality in human males, [w:] Endokrinologie, 1980 (75), s. 365-368. G. Dorner: zob. te przyp. do rozdz. 2. A. A. Ehrhardt: zob. bibliografia do rozdz. 2. P. Flor-Henry, Cerebral aspects of sexual deviation, [w:] G. D. Wilson (ed.), Variant Sexuality: Research and Theory, Croom Helm, London 1987, s. 49-83. R. Green, The behaviourally feminine male child: pretransexual? pretransvestic? prehomosexual?, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 301-325. R. Green, Gender identity in childhood and later sexual orientation: follow up of 78 males, [w:] Am. J. Psychiat., 1985 (142), s. 339-341. R. Green i in., Lesbian mothers and their children: a comparison with solo parent heterosexual mothers and their children, [w:] Archives of Sexual Behaviour, 15, 1986 (nr 2), s. 167-184. R. Green: zob. bibliografia do rozdz. 2. L. Kohlberg, D. Z. Ullian, Stages in the development of psychosexual concepts and attitudes, [w:] R. C. Friedman i in. {eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 209-222. H. Kornfeld, T-lymphocyte sub-populations in homosexual men, [w:] New England Journal of Medicine, 307, 1980 (nr 12), s. 729-731. R. Langevin (ed.), Erotic Preference, Gender Identity, and Aggression in Men: New Research Studies, Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey 1985. M. J. Maccullock, J. L. Waddington, Neuroendocrine mechanisms and aetiology of male and female homosexuality, [w:] British Journal of Psychiatry, 1981 (139), s. 341-345. H. F. L. Meyer-Bahlburg i in., Cryptorchidism, development of gender identity and sex behaviour, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 281-299. H. F. L. Meyer-Bahlburg, Homosexual orientation in women and men: a hormonal basis?, [w:] J.

Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s. 103-130. H. F. L. Meyer-Bahlburg, Hormones and homosexuality, [w:] Advances in Psychoneuroendocrinology, 3, 1980 (nr 1), s. 349-364. H. F. L. Meyer-Bahlburg, Hormones and psychosexual differentiation: implications for the management of intersexuality, homosexuality and transsexuality, [w:] Clinics in Endocrinology and Metabolism, 11, 1982 (nr 3), s. 673-693. H. F. L. Meyer-Bahlburg, Psychoendocrine research on sexual orientation: current studies, future options, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 375-398. B. J. Meyerson, Hormone-dependent socio-sexual behaviours and neuro-transmitters, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 271-281. J. Money, Human Hermaphroditism, [w:] F. A. Beach (ed.), Sexuality in Four Perspectives, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1976, s. 62-83. J. Morris, Conundrum, Penguin Books, London 1987. R. M. Milardo, B. I. Murstein, The implications of exchange orientation on dyadic function of heterosexual cohabitors, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 279-285. E. Neischlag: zob. bibliografia do rozdz. 5. J. M. Reinisch, S. A. Saunders, Early barbiturate exposure: the brain, sexually dimorphic behaviour and learning, [w:] Neuroscience and Biobehavioural Reviews, 1982 (6), s. 311-319. M. J. A. Simpson, Tactile experience and sexual behaviour: aspects of development with special reference to primates, [w:] J. B. Hutchinson (ed.), Biological Determinants of Sexual Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1978, s. 783-807. D. Symons: zob. bibliografia do rozdz. 7. I. L. Ward, Sexual behaviour differentiation: prenatal hormonal and environmental control, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 317. C. B. Wayne, F. C. James, Testosterone: a major determinant of extra-genital sexual differentiation, [w:] Science, 1981 (211), s. 1258-1293. G. D. Wilson, D. K. B. Nias: zob. bibliografia do rozdz. 7. G. D. Wilson, An ethological approach to sexual deviation, [w:] G. D. Wilson (ed.), Variant Sexuality: Research and Theories, Croom Helm, London 1987, s. 84-115. G. D. Wilson, K. W. M. Fuiford, Sexual behaviour, personality and hormonal characteristics of heterosexual, homosexual and bisexual men, [w:] M. Cook, G. D. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 387-393. I. D. Yalom i in.: zob. bibliografia do rozdz. 2. ROZDZIAY JEDENASTY I DWUNASTY N. J. Baron, W. T. Bielby, Organisational barriers to gender equality: sex segregation of jobs and opportunities, [w:] A. S. Rossi {ed.), Gender and the Life Course, Aldine, New York 1985, s. 233251. M. F. Beleky i in., Womens ways of knowing, Basic Books, New York 1986. C. P. Benbow, R. M. Benbow: zob. bibliografia do rozdz. 1. C. P. Benbow, J. C. Stanley: zob. bibliografia do rozdz. 1. K. Bradway, C. Thompson, Intelligence and adulthood: a twenty-five year follow-up, [w:] Journal of Educational Psychology, 53, 1962 (nr 1), s. 1-14. J. B. Braslow, M. H. Heins, Women in medical education, [w:] New England Journal of Medicine, 304, 1981 (19), s. 1129-1135. E. L. Brody, Gender differences on standardized examinations used for selection applicants to

graduate and professional schools, praca przedstawiona na dorocznym zjedzie American Educational Research Assoc, Washington D. C, 24 kwietnia 1987. B. Burnstein i in., Sex differences in cognitive functioning: evidence, determinants, implications, [w:] Human Development, 1980 (23), s. 289-313. Callahan-Levy i in., Sex differences in the allocation of pay, [w:] Journal of Personality and Social Psychology, 1979 (37), s. 433-446. F. M. Cancian: zob. bibliografia do rozdz. 7. H. S. Conrad i in., Sex differences in mental growth and decline, [w:] Journal of Educational Psychology, XXIV, 1933 (3), s. 161-169. R. G. dAndrade, Sex differences and cultural institutions, [w:] E. E. Maccoby {ed.), The Development of Sex Differences, Stanford University Press, 1966, s. 174-204. S. L. Dauber, Sex differences on the SAT-M, SAT-V, TSWE, and ACT among college-bound high school students, praca przedstawiona na dorocznym zjedzie American Educational Research Assoc, Washington D. C, 24 kwietnia 1987. J. S. Eccles, Gender roles and the achievment patterns: an expectancy value perspective, [w:] J. M. Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 240-280. B. Ekehammer, J. Sidanius, Sex differences in sociopolitical attitudes: a replication and extension, [w:] British Journal of Psychology, 1982 (21), s. 249-257. Equal Opportunities Commission: Annual Report 1986, HMSO London 1987. Equal Opportunities Commission: Women and Men in Britain, A Statistical Profile, HMSO London 1987. A. A. Erhardt, A transactional perspective on the development of gender differences, [w:] J. M. Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 281-311. Everywoman, The gender gap, nr 7, wrzesie 1985. J. D. Finn i in., Sex differences in educational attainment: a cross-national perspective, [w:] Harvard Educational Review, 49, 1979 (nr 4), s. 477-503. C. Gilligan, In a Different Voice, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1982. C. Gilligan, Why should woman be more like man?, [w:] Psychology Today, czerwiec 1982, s. 68-77. R. Goflee, R. Scase, Women in Charge, Allen and Unwin, London 1985. R. E. Gould, Measuring masculinity by the size of the paycheck, [w:] J. H. Pleck, J. Sawyer, Men and Masculinity, Prentice Hall, London 1974, s. 96-100. M. Hennig, A. Jardim, The Managerial Woman, Pan, London 1979. L. Hertz, The Business Amazons, Methuen Paperback, London 1986. S. A. Hewlett, A Lesser Life, Michael Joseph, London 1987. Hospital and dental staff in England and Wales, [w:] Health Trends, 1986 (18), s. 50. M. S. Horner, Toward an understanding of achievment-related conflicts in women, [w:] Journal of Social Issues, 28, 1972 (nr 2), s. 157-175. D. Kipnis, Intelligence, occupational status and achievment orientation, [w:] B. Lloyd, J. Archer {eds.), Exploring Sex Differences, Academic Press, London 1976, s. 93-122. M. M. Kostick, A study of transfer: sex differences in the reasoning process, [w:] Journal of Educational Psychology, 45, grudzie 1954, s. 449-458. J. Lever: zob. bibliografia do rozdz. 4. A. E. Lupkowski, Sex differences on the differential attitude tests, praca przedstawiona na dorocznym zjedzie American Educational Research Assoc, Washington D. C, 24 kwietnia 1987. E. Maccoby, Sex differences in intellectual functioning, [w:] E. Maccoby (ed.), The Development of Sex Differences, Stanford University Press, 1966, s. 23-55. C. H. Mahone, Fear of Failure and Unrealistic Vocational Aspirations, [w:] Journal of Abnormal and Social Pschology, 60, 1960 (nr 2), s. 253-266. D. C. McClelland, Power: The Inner Experience, Irvington Publishers, New York 1979. P. E. McGee, Humor: Its Origin and Development, W. H. Freeman, San Francisco 1979. M. Mead: zob. bibliografia do rozdz. 1.

Medical Womens Federation, London. Niepublikowana statystyka dotyczca kobiet w medycynie dostarczona przez Federacj. National Management Survey, British Institute of Management, London 1988. L. Newman, Prode and prejudice: female encounters in general practice, [w:] Medical Woman, 6, lato 1987 (nr 2) s. 3-7. M. Notman: zob. bibliografia do rozdz. 5. J. Piaget, The Moral Judgement of Children, Free Press, New York 1965. R. Rapaport, R. Rapaport, Dual Career Families Re-Examined, Oxford University Press, 1976. R. Savin-Williams: zob. bibliografia do rozdz. 5. J. Silverman, Attentional styles and a study of sex differences, [w:] D. Mostofsky (ed.), Attention: Contemporary Studies and Analysis, Appleton-Century-Croft, New York 1970, s. 61-98. J. C. Stanley, Gender difference on the College Board Achievment Tests and the Advance Placement Examinations, praca przedstawiona na dorocznym zjedzie American Educational Research Assoc, Washington D. C, 24 kwietnia 1987. J. Stanely, Study of mathematically precocious youth, praca przedstawiona na dorocznym zjedzie American Educational Research Assoc, Washington D. C, 24 kwietnia 1987. P. J. Stephen, Career patterns of women medical graduates 1974-1984, [w:] Medical Education, 1987 (21), s. 225-259. A. H. Stein, M. M. Bailey, The socialization of achievement orientation in females, [w:] Psychological Bulletin, 80, listopad 1973 (nr 5), s. 345-366. K. Strechert, The Credibility Gap, Thorsons Publishing Group, Wellingborough, Northamptonshire 1987. L. Tiger, Men in Groups, Random House, New York 1969. L. Tiger, The possible biological origins of sexual discrimination, [w:] The Impact of Science on Society, XXI, 1970 (nr 1). L. Tiger, R. Fox, The Imperial Animal, Seeker and Wartburg, London 1972. L. Tiger, J. hepher: zob. bibliografia do rozdz. 4. L. Tiger (1987): zob. bibliografia do rozdz. 7. R. H. Turner, Some aspects of womens ambition, [w:] American Journal of Sociology, LXX, listopad 1964 (nr 3), s. 271-285. S. Witleson, Exchange on Gender, [w:] The New York Review, 24 padziernika 1985, s. 53-55. B. Vetter, Working women scientists and engineers, [w:] Science, 1980 (207), s. 28-34. ZAKOCZENIE A. Fausto-Sterling, Myths of Gender, Basic Books, New York 1985. B. Friedan, New Statesman, 23 wrzenia 1977. S. Goldberg: zob. Bibliografia oglna. M. Levin: zob. Bibliografia oglna. D. McGuinness: zob. bibliografia do rozdz. 1. K. Millet, Sexual Politics, Virago, London 1977. R. Restak: zob. Bibliografia oglna. J. Richards, The Sceptical Feminist, Routledge and Kegan Paul, Boston 1980. A. Rossi: zob. bibliografia do rozdz. 7, 9, 11. L. Tiger: zob. bibliografia do rozdz. 11. W. Velle: zob. Bibliografia oglna. S. Witleson: zob. bibliografia do Exchange on Gender, rozdz. 3.

SPIS RZECZY Podzikowania Przedmowa Wstp 1. Rnice 2. Narodziny rnicy 3. Pe w mzgu Test na pe mzgu 4. Odmiennoci dziecistwa 5. Dojrzewanie mzgu 6. Rnica uzdolnie 7. Serca i umysy 8. Pod rzdami mzgu 9. Maestwo dwch umysw 10. Dlaczego matki nie s ojcami 11. Kobieta i mczyzna w pracy 12. Uprzedzenia w pracy Zakoczenie Bibliografia