MAGDALENA SOBCZAK

NATALIA ŁUKASZEWICZ

SALT

Strategiczny

dialog

rozbrojeniowy
1. OD ZIMNEJ WOJNY DO ROKOWAŃ POKOJOWYCH
Pokój… Jakże wiele zostało już o nim powiedziane i jednocześnie, jakże
istotne jest to zagadnienie w czasach współczesnych. Pokój jest jednym z
podstawowych elementów, które warunkują nie tylko rozwój i współpracę między
państwami, ale przede wszystkim jest on niezbędny dla samego istnienia
ludzkości. Dlatego też z zagadnieniami dotyczącymi osiągania i zachowania
pokoju na świecie spotykają się ludzie już od niepamiętnych czasów. Szczególnie
uwydatnia się ten problem w czasach bardziej współczesnych, kiedy to
dynamiczny rozwój prowadzi nie tylko do pozytywnych odkryć, ale także bardzo
często niesie za sobą destrukcję i, co gorsze, ogromne cierpienie niewinnych
ludzi. Właśnie teraz, gdy brak pokoju nie oznacza tylko wojennych bitew
toczonych przez żołnierzy, a wręcz przeciwnie, oznacza nieludzkie cierpienie
tysięcy niewinnych, bezbronnych ludzi, zachowanie pokoju staje się najbardziej
pożądaną i najistotniejszą wartością.
Choć wydawałoby się, że koniec drugiej wojny światowej oznacza triumf
pokoju i niesie pozytywne rokowania na przyszłość, już wtedy pojawiały się
sygnały narastających napięć między światem zachodnim a światem wschodnim.
Tą tezę doskonale potwierdzają słowa laureata Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki
– M.S. Blacketta: „Wykonanie uderzeń atomowych na Japonię było nie tyle
ostatnim aktem militarnym w drugiej wojnie światowej, ile pierwszą operacją tzw.
zimnej wojny.”1 Pokojowe współistnienie państw o jakże odmiennych systemach
polityczno - społecznych nie miało szans powodzenia, dlatego też już niecały rok
później, kiedy to Winston Churchill odbierał w Fulton tytuł doktora honoris causa,
po raz pierwszy oficjalnie zaczęto mówić o tzw. zimnej wojnie. Była to rywalizacja
między państwami zachodnimi, na czele z USA, potem NATO i ZSRR, a później
także całym blokiem państw komunistycznych pozostających w orbicie ZSRR.
Konflikt ten przejawiał się w niepohamowanym wyścigu zbrojeń i niósł za sobą
ogromny strach o przyszłość ludzkości i całego świata. Ta sytuacja, gdzie
niepewność i strach były napięte do granic wytrzymałości, uświadomiła, że nie
możliwe jest dalsze egzystowanie w takich warunkach. Dlatego też zaczęto
podejmować próby umacniania zasad pokojowego współistnienia ze zwróceniem
szczególnej uwagi na odprężenie militarne i powstrzymanie wyścigu zbrojeń,
które w przyszłości miały doprowadzić do całkowitego powszechnego rozbrojenia.

1
Cyt. za Z. Szczerbowski, Strategiczny dialog rozbrojeniowy SALT 1969 – 1979, str. 25.

2
1.1 IDEE ODPRĘŻENIA Z PUNKTU WIDZENIA STANÓW
ZJEDNOCZONYCH I ZWIĄZKU RADZIECKIEGO
Jak już wcześniej wspomniano, o problemie odprężenia często mówiono w ody
dwóch państwach mające największe zasoby militarne, czyli USA i ZSRR. Od
końca lat 60. dialog między tymi państwami stanowił główną oś stosunków
Wschód – Zachód. Początkowo Stany Zjednoczone próbowały przeforsować
koncepcję prowadzenia polityki i wszelkich rozmów z „pozycji siły”. Według niej
do nich należeć miała kontrola potencjału zbrojnego innych państw, a w
szczególności ZSRR oraz możliwe byłoby zachowanie monopolu Stanów na broń
jądrową. Takie zasady zawarte zostały w planie Barucha przedstawionym w 1946
roku Komisji Energii Atomowej ONZ. Odpowiedzią ZSRR był ich własny plan z 19
stycznia 1946 roku, gdzie głównymi zasadami były:
a) Zakaz produkcji i użycia broni jądrowej
b) Zniszczenie wszelkich zapasów broni jądrowej w ciągu trzech miesięcy od
zawarcia porozumienia
c) utworzenie międzynarodowego organu dla kontroli zawartych porozumień
oraz wymiany doświadczeń naukowych w zakresie atomistyki.
Oba te projekty zostały odrzucone przez stronę przeciwną, co w końcu
zaowocowało dalszym postępowaniem wyścigu zbrojeń. Sytuacja musiała się
zmienić w latach 50., kiedy to Związek Radziecki zaczął przeprowadzać
doświadczenia z bronią atomową. Chociaż USA nadal miały przewagę nad
Związkiem Radzieckim, zarówno pod względem liczby broni jądrowej jak
i środków jej przenoszenia, ich pozycja zaczęła powoli maleć. Amerykańscy
politycy zaczęli dostrzegać osłabienie pozycji ekonomicznej, finansowej i
strategicznej swojego państwa, dlatego też zaczęto coraz częściej mówić o
konieczności zmiany sposobu prowadzenia polityki. W tym miejscu trzeba
przytoczyć tzw. „doktrynę Nixona”, której zasadniczym hasłem było zdanie
wypowiedziane przez niego na konwencji Partii Republikańskiej: „Po erze
konfrontacji nastąpiła era negocjacji”. Była to zdecydowanie pragmatyczna
doktryna, w której zwracano uwagę na realistyczne idee i liczono się ze zmianami
następującymi w świecie. W swej prezydenturze Nixon kierował się zasadami
wzmocnienia struktury pokoju poprzez pokojowe współzawodnictwo oraz
zasadami „partnerstwa” i „nowego ducha współpracy” z Europą Zachodnią, aby
budować jedność w dobie negocjacji z ZSRR.
Z kolei Związek Radziecki nadal pozostawał przy swych założeniach dotyczących
sposobu prowadzenia polityki międzynarodowej. Wynikało to przede wszystkim z

3
ciągłości władzy ZSRR oraz kierowania się przez polityków tymi samymi zasadami
doktrynalnymi w kwestii „umacniania systemu socjalistycznego”. Powszechnie
głoszono, że Związek Radziecki, jako kraj miłujący pokój, dąży do utrwalenia i
rozszerzenia zasad pokojowego współistnienia państw o odmiennych ustrojach.
Ich program pokoju, przyjęty na XXIV Zjeździe KPZR (30 marca – 9 kwietnia 1971
r.) określał następujące kierunki działań:
a) likwidację ognisk wojny, agresji i bezprawia w stosunkach
międzynarodowych
b) uznanie realiów terytorialnych w Europie oraz dokonanie zwrotu w kierunku
pokoju, odprężenia i bezpieczeństwa zbiorowego na kontynencie
europejskim
c) doprowadzenie do zakazu użycia broni atomowej, biologicznej i chemicznej
oraz kroki w kierunku rozbrojenia jądrowego
d) prowadzenie walki przeciwko wszelkiemu wyścigowi zbrojeń obcym bazom
wojskowym i groźbie przypadkowego wybuchu wojny
e) likwidowanie resztek kolonializmu, rasizmu, apartheidu
f) rozwijanie współpracy międzynarodowej w sprawach ochrony człowieka,
transportu i łączności, wykorzystania zasobów ziemi i oceanów oraz
opanowania kosmosu.2
Jak łatwo zauważyć, w programach głoszonych przez oba mocarstwa znajduje się
wiele zbieżności. To właśnie one stały się swoistym zaczynem dla podjęcia
konkretnych kroków mających doprowadzić do wzajemnego porozumienia w
sprawie rozbrojenia i utrzymania pokoju.

1.2 GENEZA PROCESÓW ODPRĘŻENIOWYCH

Odprężenie militarne najczęściej definiowane jest jako „proces zachodzący
między państwami, zmierzający do ograniczenia, a następnie całkowitego
wyeliminowania niebezpieczeństwa wybuchu konfliktu zbrojnego.”3
Najważniejszymi elementami odprężenia są rokowania i porozumienia mające
doprowadzić do zlikwidowania materialnych środków niezbędnych do
prowadzenia wojny, a tym samym do wyeliminowania wybuchu konfliktu
zbrojnego. Do takich działań można zaliczyć m.in. uruchomienie „gorącej linii”
Waszyngton – Moskwa w 1963 roku, ale przede wszystkim bardziej konkretne
porozumienia, jak chociażby zakaz umieszczania broni jądrowej w kosmosie
2
cyt. za J. Kukułka, Historia współczesnych stosunków międzynarodowych 1945 – 1996,
str. 199.
3
W. Multan, Problemy odprężenia militarnego w Europie, „Sprawy Międzynarodowe”,
1976, nr 3.

4
(1967) oraz na dnie mórz i oceanów (1971), ograniczenie doświadczeń z bronią
jądrową do 150 KT (1974) albo też zakaz składowania, produkcji i zniszczenie
broni bakteriologicznej (1975). Dobitnym przykładem podejmowania pokojowych
działań było zwołanie do Helsinek w dniach 30 lipca – 1 sierpnia 1975 Konferencji
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W Akcie końcowym, podpisanym
1 sierpnia 1975 roku, przez 35 szefów państw i rządów zawarto wiele ważnych
deklaracji dotyczących takich zagadnień jak:
1) powstrzymanie się od groźby użycia siły lub jej użycia
2) nienaruszalność granic
3) integralność terytorialna państw
4) pokojowe załatwianie sporów oraz budowanie zaufania i aspektów
bezpieczeństwa i rozbrojenia.4
Poza tą konferencją toczyły się także dyskusje rozbrojeniowe Organizacji Narodów
Zjednoczonych, które były dyskusjami podejmowanymi na najszerszym forum
międzynarodowym. O tym , jak ważny był dla tej organizacji problem rozbrojenia,
świadczyć może choćby to, że na ok. 130 punktów porządku dziennego jedna
czwarta poświęcona była różnym problemom rozbrojeniowym. Na XXXI sesji
Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, 28 września 1976 roku
przedstawiciele ZSRR zaproponowali stworzenie układu o niestosowaniu siły w
stosunkach międzynarodowych. Andriej Gromyko, ówczesny szef dyplomacji
ZSRR.5 w liście do sekretarza generalnego ONZ, Kurta Waldheima przedstawił
wstępnie kilka idei dotyczących tego, jakie zasady powinien zawierać taki układ.
Napisał, że najważniejsze jest wzięcie przez mocarstwa jądrowe na siebie
obowiązku powstrzymania się od stosowania siły, bądź groźby jej użycia. Na tej
samej sesji Związek Radziecki przedstawił memorandum, w którym zawarł
bardziej konkretne informacje o tym, jak ma wyglądać układ w sprawie
wstrzymania wyścigu zbrojeń i w sprawie rozbrojenia. We wstępie owego
memorandum autorzy stwierdzają, że wstrzymanie wyścigu zbrojeń i
doprowadzenie do rozbrojenia nie jest zadaniem łatwym, ale, mimo to, istnieją
realne możliwości doprowadzenia do pogłębienia rozwijającego się procesu
odprężenia polityczno – militarnego. Dlatego też ZSRR zaproponował następujące
kierunki działania państw w dziedzinie rozbrojenia.:
1. Zaprzestanie wyścigu zbrojeń jądrowych, redukcja i stopniowa likwidacja
broni jądrowej.

4
Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, „Sprawy
Międzynarodowe”, 1975, nr 10.
5
http://pl.wikipedia.org/wiki/Andriej_Gromyko.

5
 Miało to być osiągnięte poprzez wstrzymanie dalszej produkcji broni
jądrowej, zaprzestanie wyposażania w nią sił zbrojnych państw oraz
opracowywanie i tworzenie nowych jej rodzajów. Zaraz za tym powinna iść
redukcja zasobów tego typu broni aż do całkowitej likwidacji broni jądrowej,
zarówno ofensywnej, jak i defensywnej. Co więcej, rozbrojeniu jądrowemu
powinny towarzyszyć podobne kroki w dziedzinie ograniczenia
konwencjonalnych sił zbrojnych.
2. Zakaz produkcji nowych rodzajów i systemów broni masowej zagłady.
Do broni tego typu miały być zaliczone wszelkie rodzaje broni oparte na
jakościowo nowych zasadach działania, zarówno pod względem sposobu
stosowania, jak i charakteru oddziaływania. Chodzi więc m.in. o broń
rażącą promieniowaniem, zdolną oddziaływać na krew i plazmę
wewnątrzkomórkową, broń ponaddźwiękową, działającą na organy
wewnętrzne czy też broń genetyczną, naruszającą mechanizmy
dziedziczności.
3. Redukcja budżetów wojskowych, która według prezentowanych założeń
miała wynosić ok. 10% dotychczasowych budżetów wojskowych państw
będących stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa.
4. Rokowania w sprawie wstrzymania wyścigu zbrojeń i uzbrojenia, które
miały być rozpatrywane na jak największym i autorytatywnym forum
międzynarodowym. Zaproponowano więc zwołanie Światowej Konferencji
Rozbrojeniowej, ale upatrywano się też dogodnego forum dla tej
problematyki w specjalnej sesji Zgromadzenia ONZ, a także w genewskim
Komitecie Rozbrojeniowym, w skład którego wchodzili przedstawiciele 39
państw. Nie ulega jednak wątpliwości, że kluczowe znaczenie wśród wielu
rokowań rozbrojeniowych miały radziecko – amerykańskie negocjacje w
sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych – SALT. One bowiem nie tylko
dotyczyły ściśle problemu odprężenia militarnego ale także wywierały
istotny wpływ na pomyślny rozwój sytuacji międzynarodowej. Pierwsze
sugestie dotyczące możliwości przedyskutowania problemu ograniczenia
zbrojeń strategicznych pojawiły się w 1964 roku. Wspomina o nich m.in.
Leonid Breżniew w wygłoszonym referacie z okazji 47. rocznicy rewolucji
październikowej. Także w Stanach Zjednoczonych coraz częściej słyszy się
o podjęciu rokowań rozbrojeniowych, które miały zmierzać ku
„kontrolowanemu zamrożeniu” zbrojeń strategicznych obu mocarstw.
Wstępne, nieformalne rozmowy poprzedzające rokowania w sprawie

6
 ograniczenia zbrojeń strategicznych, rozpoczęły się w 1967 roku. W
styczniu L.E. Thompson mający zacząć swą drugą kadencję jako
ambasador USA w Moskwie skontaktował się z radzieckim ambasadorem w
Waszyngtonie i obaj dyplomaci ustalać zaczęli zakres przyszłych rokowań.
Kilka dni później, 27 stycznia 1967 r., amerykański prezydent Lyndon B.
Johnson wystosował list do premiera Aleksieja Kosygina, w którym
zaproponował, aby wstępne rozmowy były poufne, prowadzone zarówno w
Moskwie jak i Waszyngtonie. 18 lutego premier Kosygin przyjął
ambasadora amerykańskiego i oświadczył iż rząd radziecki jest gotów do
podjęcia rozmów. Od tego momentu wielokrotnie strona amerykańska i
radziecka zapewniały o swej gotowości i chęci do rozmów. Ich
zwieńczeniem było ustalenie, w wyniku rozmów nowego prezydenta USA -
Richarda Nixona (zaprzysiężonego 20 stycznia 1969 roku) i sekretarza
stanu z radzieckim ambasadorem Dobryninem, i ogłoszenie 25
października 1969 roku daty rozpoczęcia rozmów. Miało to nastąpić 17
listopada 1969 roku.

2. ROZMOWY, ROKOWANIA I POROZUMIENIA

2.1 MOTYWY I ZAKRES ROKOWAŃ
Obie strony przystępując do rokowań wychodziły z założenia, że istniejąca
równowaga sił między nimi powinna być utrzymana, ale na niższym poziomie,
przy zachowaniu jednakowego bezpieczeństwa i jednakowych korzyści dla obu
stron. Mocarstwa były także zobowiązane przez państwa nie nuklearne do
zahamowania prowadzonego wyścigu w kategorii zbrojeń jądrowych oraz
ograniczenia istniejących już arsenałów (Układ o nierozprzestrzenianiu broni
jądrowej z 1968 r.). Co więcej, cała światowa opinia jednogłośnie pochwalała już
sam fakt rozpoczęcia rozmów, upatrując się w nich ważnego kroku w kierunku
dalszego umacniania pokoju na świecie. Bezsprzecznie najistotniejszym
motywem skłaniającym rządy obu mocarstw do podjęcia rokowań SALT było ich
wspólne dążenie do zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu konfliktu zbrojnego
w skali globalnej, poprzez zahamowanie wyścigu zbrojeń, a następnie stopniowe
ograniczenie i redukcję strategicznych potencjałów militarnych. Ogólny zakres
rokowań wynikał z oficjalnie przyjętej nazwy – rozmowy w sprawie ograniczenia
zbrojeń strategicznych i to w rzeczywistości stanowiło trzon całego dialogu.
Dyskutowano przede wszystkim o problemach dotyczących zarówno ofensywnych

7
jak i defensywnych zbrojeń strategicznych oraz o redukcji systemów obrony
przeciwrakietowej.
Nie ulega wątpliwości, że rokowania SALT zajmą kluczowe miejsce wśród
toczących się rokowań rozbrojeniowych. Walt W. Rostow, wybitny amerykański
ekonomista, powiedział: „Są to być może najważniejsze rokowania, jakie
kiedykolwiek zastały podjęte”.6 Dialog SALT miał poważny wpływ nie tylko na
aspekty rozbrojeniowe ale na ogólny rozwój sytuacji międzynarodowej, dlatego
też od samego początku wzbudzał zainteresowanie nie tylko wąskiej grupy
specjalistów, ale również znacznie szerszych kręgów, światowej opinii publicznej.

2.2 W TOKU PIERWSZEGO ETAPU ROKOWAŃ

Jesień 1969 roku przyniosła obu stronom ustalenie ogólnego zakresu i
terminu rozpoczęcia rokowań. Do uzgodnienia pozostało jeszcze miejsce spotkań
przedstawicieli USA i ZSRR. Strona radziecka opowiadała się za Helsinkami,
natomiast amerykańska – za Wiedniem. W drodze kompromisu uzgodniono, że
pierwsza faza rozmów rozpocznie się w Helsinkach, a jej kolejne rundy będą
toczyły się na przemian w Wiedniu i Helsinkach. I tak też się stało. Rokowania
rozpoczęły się 17 listopada 1969 roku w Helsinkach, odbywały się na ogół dwa
razy w tygodniu, raz w ambasadzie radzieckiej, raz w amerykańskiej. Pierwsza
faza obejmowała siedem rund spotkań.
Poniżej przedstawiono daty dzienne i miejsca rokowań wszystkich tych siedmiu
rund:
1. 17 listopada – 22 grudnia 1969 r., Helsinki;
2. 16 kwietnia – 14 sierpnia 1970 r., Wiedeń;
3. 2 listopada – 18 grudnia 1970 r., Helsinki;
4. 16 marca – 28 maja 1971 r., Wiedeń;
5. 8 lipca – 24 września 1971 r., Helsinki;
6. 15 listopada 1971 – 4 lutego 1971 r. Wiedeń;
7. 28 marca – 25 maja 1972 r., Helsinki.
Delegacji radzieckiej przewodniczył W. Siemionow, amerykańskiej zaś – G. C.
Smith.
Od początku dążono do zachowania poufnego charakteru rozmów, co zamierzano
osiągnąć poprzez specjalne linie łączności obu ambasad. Nie zawsze jednak to się
udawało. Niejednokrotnie zza kulis rokowań wydostawały się bądź to spekulacje
dociekliwych dziennikarzy, bądź niedyskrecje związanych z rokowaniami osób. Jak
nietrudno się domyślić, najczęściej winą za to obarczano zachód. Niemniej jednak
6
cyt. za Z. Szczerbowski, op. cit., str. 49.

8
obie strony potępiły tego typu działalność, twierdząc, że „wszelkie próby,
zarówno ze strony osób urzędowych, jak i prywatnych, zmierzające do ujawnienia
przebiegu negocjacji, nie tylko nie są pomocne, ale przeciwnie – mogą podważyć
perspektywy powodzenia rozmów”7.
W toku pierwszej rundy rokowań rozmowy prowadzone były w sposób szczery i
otwarty. Obie strony jasno określiły swoje stanowiska wobec przyszłych
porozumień. Przedmiotem dyskusji były szeroko pojęte systemy zbrojeń
defensywnych i ofensywnych, oraz możliwości ich ograniczenia.
Stanowisko Związku Radzieckiego było, tradycyjnie, nastawione na pokój i ugodę,
jeśli Stany Zjednoczone przyjmą jego warunki. Mówił o tym Leonid Breżniew 14
kwietnia 1970 roku w Charkowie. Podczas swojego przemówienia Breżniew
zapewniał, że Związek Radziecki z radością przyjmie od USA projekt
porozumienia, w którym zrzeknie się kontynuowania wyścigu zbrojeń. Dodał przy
tym, że mimo swojego pokojowego nastawienia, Związek posiada bardzo dobrze
przygotowane siły strategiczne, których bez wahania użyje w obronie przed
dalszą ekspansją militarną zachodu. Rzecz jasna, Breżniew zaręczył, iż tak
drastyczne środki nie będą użyte, jeśli strona amerykańska wykaże się
faktycznym dążeniem do porozumienia ze Związkiem Radzieckim w celu
zahamowania zbrojeń.
Co zaś tyczy się Stanów Zjednoczonych, to pod koniec lipca 1970 roku w Rządzie
zapanował rozłam. Dwaj przedstawiciele Senatu, William Fullbright i Mike
Mansfield zgłosili swoje zastrzeżenia wobec polityki administracji Nixona.
Stwierdzili, że równolegle z rokowaniami SALT Biały Dom ubiega się o
zatwierdzenie przez Senat nowych wydatków w wysokości 1,3 mld dolarów na
rozbudowę systemu ABM (Anti Ballistic Missile - pocisk do niszczenia głowic rakiet
balistycznych )8. Natychmiastowa była reakcja opinii publicznej na tę wieść;
dziennik „New York Times” zwrócił uwagę, że ZSRR sugerował całkowite
zrezygnowanie z rozbudowy systemów antyrakietowych, a zwiększenie ich
uniemożliwi wyeliminowanie z uzbrojenia wielogłowicowych pocisków
rakietowych MIRV, a tym samym zaprzepaści szanse na szybkie zahamowanie
wyścigu zbrojeń. Tak też w pewnej mierze się stało. Wyłączono kwestię systemu
MIRV z pierwszej fazy rokowań SALT, a od połowy roku 1970 do początku 1971
głowice MIRV znajdowały się na pierwszych 50 pociskach rakietowych
„Minuteman III”, przystąpiono też do instalowania nowych głowic na pociskach
znajdujących się na atomowych okrętach podwodnych „Poseidon”. Pociski
7
Cyt za Leonid Breżniew, Polityka zagraniczna KPZR i państwa radzieckiego, s. 267.
8
http://www.greendevils.pl/msa/tabelki/a.html.

9
„Minuteman” mogły przenosić trzy samodzielnie naprowadzane na cel głowice
MIRV, zaś pociski „Poseidona” – od 10 do 14 głowic jądrowych. Z pewnością nie
zapowiadało to trwałego pokoju.
Kolejnym problemem w rokowaniach SALT okazały się samoloty bazujące na
lądzie i na lotniskowcach oraz wyrzutnie pocisków średniego zasięgu
rozmieszczone w Europie Zachodniej. Stanowisko Związku Radzieckiego opierało
się na włączeniu tego rodzaju broni do rokowań, obawiając się, że mogłyby być
wykorzystane do uderzeń atomowych na terenie Europy Wschodniej. Stanowisko
Stanów Zjednoczonych natomiast było całkowicie odmienne, w związku z czym
kwestia samolotów i wyrzutni dołączyła do pocisków wielogłowicowych MIRV i
została wyłączona z pierwszej fazy rokowań.
30 marca 1971 roku na XXIV Zjeździe KPZR Leonid Breżniew wygłosił ponowne
wystąpienie i apel do Stanów Zjednoczonych. Przypomniał, że rozmowy
dotyczące rozbrojenia mogą być owocne tylko wtedy, gdy „w równym stopniu
bierze się pod uwagę interesy bezpieczeństwa stron i jeśli nikt nie szuka
9
jednostronnych przywilejów”. Breżniew przedstawił także swój Program Pokoju,
zmierzający do powstrzymania wyścigu zbrojeń, w którym wymienił:
 Wyrzeczenie się stosowania siły i gróźb jako podstawę do życia
międzynarodowego;
 Zawarcie układów zakazujących użycie broni jądrowej, chemicznej i
bakteriologicznej;
 Ogólnoświatowe dążenie do zaprzestania wszelkich doświadczeń z bronią
jądrową;
 Stworzenie stref bezatomowych w różnych regionach świata;
 Nuklearne rozbrojenie wszystkich państw posiadających broń jądrową i
zwołanie w tym celu konferencji pięciu mocarstw nuklearnych – ZSRR, USA,
ChRL, Francji i Wielkiej Brytanii;
 Aktywizację walki o zaprzestanie wyścigu zbrojeń;
 Opracowanie posunięć zmniejszających prawdopodobieństwo
przypadkowego wybuchu wojny;
 Likwidację obcych baz wojskowych w rejonach, gdzie konfrontacja zbrojeń
jest szczególnie niebezpieczna – zwłaszcza w Europie Środkowej;
 Porozumienie w sprawie wydatków wojskowych.
IV runda rokowań przyniosła przełom w dotychczasowych rozmowach. 20 maja
1971 roku rządu USA i ZSRR zdecydowały się opublikować poprzez agencję TASS

9
L. Breżniew, op. cit., s. 391-392.

10
((Tielegrafnoje Agientstwo Sowietskogo Sojuza) - centralna agencja prasowa
ZSRR, założona w 1925 r.)10 informację o przygotowywaniu porozumienia w
sprawie ograniczenia rozbudowy systemów obrony antyrakietowej, a tym samym
ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych. Identyczne oświadczenie złożył
prezydent Nixon w Waszyngtonie. Światowa opinia publiczna bardzo pozytywnie
ustosunkowała się do tego wydarzenia. Następnego dnia, podczas konferencji
businessmenów w Waszyngtonie, ówczesny sekretarz obrony USA Melvin Laird
skwitował oświadczenie jako wynik ogromu wojskowego potencjału, który to
według niego miały posiadać Stany Zjednoczone. Niezależnie jednak od
komentarzy ważnych osobistości czy dziennikarzy na temat wydarzenia z 20
maja, był to właściwie pierwszy wspólny komunikat obydwu mocarstw, który
zakładał posunięcia ograniczające niebezpieczeństwo na świecie, oraz który
wreszcie wróżył coś dobrego.
30 września 1971 roku w Waszyngtonie podpisano dwa radziecko-amerykańskie
porozumienia. Pierwsze z nich dotyczyło środków zmierzających do zmniejszenia
niebezpieczeństwa wybuchu wojny jądrowej, drugie zaś udoskonalenia linii
bezpośredniej łączności. Jako najważniejsze w porozumieniu o środkach służących
zmniejszeniu niebezpieczeństwa wybuchu wojny jądrowej można zaliczyć:
 Art. 1, który mówił o zobowiązaniu stron do realizowaniu środków mających
na celu zapobieżenie użyciu broni nuklearnej;
 Art. 2, mówiący o zobowiązaniu stron do natychmiastowego
poinformowania się nawzajem o każdym incydencie związanym z
ewentualnym wybuchem wojny nuklearnej, przy czym strona, broni której
to dotyczy, odpowiedzialna jest za unieszkodliwienie jej;
 Art. 6, w którym strony zobowiązują się przekazywać pilne informacje
poprzez linię bezpośredniej łączności między sobą.11
Jak wyraźnie widać, porozumienie zakładało daleko idącą współpracę nuklearną,
ale także polityczną między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim.
Mogło być zatem podstawą do podpisania, tak ważnego dla bezpieczeństwa
światowego, układu o rozbrojeniu.
1 maja 1972 roku w Białym Domu odbyła się narada prezydenta Nixona i jego
współpracowników – sekretarza stanu Williama Rogersa, Sekretarza obrony
Melvina Lairda, przewodniczącego Połączonego Komitetu Szefów Sztabów
admirała Hoovera, szefa CIA Richarda M. Helmsa, doradcy prezydenta do spraw
bezpieczeństwa narodowego Henry Kissingera i jego zastępcy generała Haiga
10
http://pl.wikipedia.org/wiki/TASS.
11
Cyt. za Z. Szczerbowski, Strategiczny dialog rozbrojeniowy SALT, zał. 2.

11
oraz szefa delegacji amerykańskiej na rokowania SALT ambasadora Smitha.
Komunikat po tej naradzie zawierał stwierdzenie, iż w istotny sposób zwiększyła
się możliwość osiągnięcia porozumienia w ramach SALT ze Związkiem
Radzieckim. Następnie Nixon polecił ambasadorowi Smithowi powrót do Helsinek i
zwieńczenie swojej trzydziestomiesięcznej działalności w sprawie rokowań SALT.

2.3 PODPISANIE UKŁADU SALT 1

26 maja 1972 roku nastąpiło uroczyste podpisanie przez Leonida Breżniewa i
Richarda Nixona dwóch podstawowych dokumentów w ramach układu SALT-I:
1) Układ między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich a Stanami
Zjednoczonymi Ameryki o ograniczeniu systemów obrony
przeciwrakietowej;
2) Tymczasowe porozumienie między Związkiem Socjalistycznych Republik
Radzieckich a Stanami Zjednoczonymi Ameryki o niektórych środkach w
zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych.
Układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej składał się ze
wstępu i szesnastu artykułów. Zawarty został na czas ograniczony i podlegał
przeglądowi co pięć lat. We wstępie zawarto powody, dla których układ
podpisano, to jest, spowodowaną wyścigiem zbrojeń dwóch mocarstw, groźbę
wojny jądrowej, niosącą za sobą katastrofalne skutki dla ludności całego świata.
Strony zobowiązały się wspólnymi siłami i w miarę możliwości zapobiec dalszym
konfrontacjom w dziedzinie zbrojeń i podjąć odpowiednie kroki, by ograniczyć
zbrojenia i doprowadzić do powszechnego i całkowitego rozbrojenia.
Czego najogólniej dotyczył układ? By odpowiedzieć na to pytanie, należy najpierw
wyjaśnić, czym był ów system obrony przeciwrakietowej. Otóż pod tym pojęciem
trzeba rozumieć system do zwalczania strategicznych pocisków ofensywnych lub
ich elementów na torze lotu. W skład systemu wchodzą dwa zasadnicze elementy
– wyrzutnie i przeciwrakiety, oraz stacje radiolokacyjne, niezbędne do ich
funkcjonowania.
Układ zakładał, iż strony mogą posiadać po dwa systemy obrony
przeciwrakietowej – wokół stolicy oraz w wybranym rejonie rozmieszczenia
wyrzutni strategicznych pocisków ofensywnych. Zakazano konstruowania,
przeprowadzania doświadczeń i rozmieszczania systemów przeciwrakietowych
oraz wyrzutni wystrzeliwujących naraz więcej niż jedną rakietę (Art. V). Strony
zobowiązały się też do nieprzekazywania innym państwom i nierozmieszczania na
swoim terytorium systemów obrony przeciwrakietowej lub ich części składowych

12
(Art. IX). Układ zobowiązywał strony do kontynuowania rokowań w sprawie
ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych. Wszedł w życie 3 października
1972 roku, w dniu wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.

Tymczasowe porozumienie o niektórych środkach w zakresie ograniczenia

strategicznych zbrojeń ofensywnych składało się ze wstępu i ośmiu artykułów.
Zawarto je na pięć lat, zakładając, że w tym czasie uda się zastąpić go
porozumieniem o dalej idących środkach w zakresie ograniczenia strategicznych
zbrojeń ofensywnych. Takimi zbrojeniami były międzykontynentalne rakiety
balistyczne, rakiety balistyczne na okrętach podwodnych i samoloty bombowe
lotnictwa strategicznego.
We wstępie strony zaznaczyły, że obydwa dokumenty podpisane w ramach
układu SALT-I stworzyć mają pomyślne warunki do prowadzenia rokowań w
sprawie dalszego ograniczenia zbrojeń strategicznych, a także przyczynią się do
złagodzenia napięcia międzynarodowego i do wzrostu zaufania pomiędzy
państwami.
Art. I Porozumienia przewiduje, że strony nie będą rozpoczynać budowy
dodatkowych, naziemnych wyrzutni międzykontynentalnych rakiet balistycznych.
Zobowiązano się także do ograniczenia liczby wyrzutni rakiet balistycznych i
okrętów podwodnych (Art. III)
Tymczasowe porozumienie nie zawiera konkretnych danych dotyczących liczby
naziemnych wyrzutni międzykontynentalnych rakiet balistycznych oraz wyrzutni
rakiet balistycznych na okrętach podwodnych – można jednak do tych danych
dojść na podstawie protokołu dołączonego do Porozumienia.
Porozumienie nie wprowadza żadnych ograniczeń w zakresie dalszej rozbudowy
samolotów bombowych. Charakteryzuje je także brak jakichkolwiek ograniczeń
strategicznych zbrojeń ofensywnych w dziedzinie jakościowej.
Tymczasowe porozumienie zezwala na dokonywanie modernizacji i wymiany
wyrzutni oraz rakiet ofensywnych zgodnie z przyjętymi ustaleniami, zobowiązuje
także strony do kontynuowania rokowań dotyczących rozbrojenia.
Porozumienie weszło w życie 3 października 1972 roku, ważne zatem było do 3
października 1977 roku. Warto nadmienić, że pięcioletnie obowiązywanie
porozumienia wskazuje na to, iż sprawa ograniczenia zbrojeń ofensywnych była
znacznie bardziej skomplikowana niż ograniczenie zbrojeń defensywnych. Wynika
to w głównej mierze z faktu, że w przypadku zbrojeń defensywnych rozpatrywano
tylko problem antyrakiet, zaś w przypadku zbrojeń ofensywnych – problem

13
międzykontynentalnych rakiet balistycznych, rakiet balistycznych na okrętach
podwodnych i samolotów bombowych lotnictwa strategicznego.

Podczas spotkania Nixona z Breżniewem podpisano również szereg innych

dokumentów, mających wpływ na rozwój sytuacji międzynarodowej. Między
innymi były to:
1. Porozumienie między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich
a rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki o zapobieganiu incydentom
na morzu otwartym i przestrzeni powietrznej nad nim – podpisane 25
maja 1972 roku;
2. Podstawy Stosunków Wzajemnych między Związkiem Socjalistycznych
Republik Radzieckich a Stanami Zjednoczonymi Ameryki – z dnia 29
maja 1972 roku.

2.4 ISTOTA ROKOWAŃ AMERYKAŃSKO - RADZIECKICH

Jakie skutki niosło za sobą podpisanie w 1972 roku przez Stany Zjednoczone i
Związek Radziecki dwóch podstawowych dokumentów w ramach układu SALT?
Otóż jasnym było, że dotychczasowe rezultaty i dalsze postępy w rokowaniach
wywierać będą duży wpływ na przebieg innych rokowań rozbrojeniowych.
Niesłusznym byłoby sprowadzać dialog ten wyłącznie do zahamowania wyścigu
zbrojeń i uzyskania podstaw do zachowania względnego pokoju pomiędzy
mocarstwami. Układ SALT był niewątpliwie przełomem w stosunkach
amerykańsko-radzieckich, ale miał też potężny wpływ na rozwój procesu
odprężenia politycznego na arenie międzynarodowej i wylansowania na świecie
zjawiska powszechnej akceptacji istnienia państw o odmiennych ustrojach
politycznych:
1. Układ o ograniczeniu systemów przeciwrakietowych był pierwszym
układem ograniczającym (jakościowo, jak i ilościowo) w sposób trwały
dalszy rozwój jednego z podstawowych systemów zbrojeń strategicznych.
Według domniemywań źródeł zachodnich, gdyby ten układ nie został
podpisany, Stany Zjednoczone do roku 1980 mogłyby mieć takich
systemów aż dwanaście – i to nie tylko w granicy swojego kraju. Każdy
kosztowałby w granicach 5-6 miliardów dolarów, plus koszty
eksploatacyjne. W kwestii ograniczenia jakościowego zbrojeń, układ nie
zabrania doskonalenia istniejących systemów obrony przeciwrakietowej,
ale uniemożliwia większości doświadczeń na nich. Jak łatwo zauważyć, w

14
 takim wypadku owe doskonalenie tych zbrojeń byłoby wyłącznie sztuką dla
sztuki.
2. Historia wojskowości donosi, że istnieje ścisły związek pomiędzy
zbrojeniami defensywnymi i ofensywnymi. Rozbudowa jednego rodzaju
zbrojeń zwykle automatycznie pociąga za sobą udoskonalenie drugiego, i
na odwrót. Tak więc można było się spodziewać, że po jakimś czasie od
ograniczenia zbrojeń defensywnych, nastąpi ograniczenie zbrojeń
ofensywnych.
3. Pewnego rodzaju psychologicznym skutkiem ograniczenia systemów
obrony przeciwrakietowej dla obu mocarstw, ale także i dla państw
niebezpośrednio z nimi związanych., był wzrost wzajemnego zaufania i
zmniejszenie obaw przed niespodziewanymi atakami jądrowymi. Nie ulega
bowiem wątpliwości, że każdy konflikt zbrojny między mocarstwami,
wcześniej czy później doprowadziłby w drodze eskalacji do powszechnej
wojny termojądrowej. Pamiętano przecież, jakie żniwo zebrały ataki sprzed
trzydziestu lat na Hiroszimę i Nagasaki. Ograniczenia systemów zbrojeń
strategicznych ofensywnych, jak i defensywnych dały zatem podwaliny pod
rozwój procesów odprężeniowych na całym świecie.

PODSUMOWANIE
Po kilkunastoletnim okresie zimnej wojny, w wyniku
trzydziestomiesięcznych negocjacji amerykańsko-radzieckich, oba mocarstwa
doprowadziły do pomyślnego zakończenia pierwszej fazy rokowań w sprawie
ograniczenia zbrojeń strategicznych – SALT. Opinia światowa odebrała ten fakt
jako głos rozsądku, na który tak długo czekano. Idea pokoju, jaką to przez te
wszystkie lata głosił Związek Radziecki, wreszcie zaczęła być względnie
wiarygodną i miała swój oddźwięk. W wyniku wzajemnych porozumień ZSRR i
USA postanowiły ograniczyć dalszą rozbudowę swych potencjałów strategicznych
na zasadzie równości, bezpieczeństwa i wzajemnych korzyści obu stron.
Wspólnym wysiłkiem podjęto kroki, które zmierzały do zmniejszenia
niebezpieczeństwa wybuchu wojny jądrowej i umocnienia pokoju światowego.
Rezultaty rokowań i cele, które przez trzydzieści miesięcy trwania rozmów
im przyświecały, szeroko zostały omówione w komunikacie o wizycie prezydenta
Nixona w Związku Radzieckim, opublikowanym 30 maja 1972 roku. Podkreślono,
iż największą uwagę obie strony poświęciły problemowi zmniejszenia
niebezpieczeństwa wybuchu wojny jądrowej. Rezultatem tego były dwa

15
najważniejsze podpisane dokumenty: Układ między Związkiem Socjalistycznych
Republik Radzieckich a Stanami Zjednoczonymi Ameryki o ograniczeniu
systemów obrony przeciwrakietowej oraz Tymczasowe porozumienie między
Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich a Stanami Zjednoczonymi
Ameryki o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń
ofensywnych. Ich celem było oddanie wyrazu dążenia obu stron do tego, aby
przyczyniać się do zmniejszenia napięcia międzynarodowego, a także umocnienie
powszechnego zaufania międzynarodowego. Obie strony także wyraziły swoje
przekonanie co do postawienia decydującego kroku naprzód, kroku w stronę
uwolnienia ludzkości od groźby wybuchu jądrowej, uważając to za zgodne z
interesami zarówno narodu amerykańskiego i radzieckiego, jak i wszystkich
innych narodów świata. Co więcej, ustalono miejsce i termin spotkań
amerykańsko-radzieckich w ramach drugiej fazy rokowań - SALT II. Postanowiono,
że jedynym miejscem negocjacji będzie Genewa, zaś termin pierwszego
spotkania ustalono na październik, a ostatecznie 21 dzień listopada 1972 roku.
Do tego czasu strony zobowiązały się kontynuować starania w sprawie rokowań
na temat dalszego ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych i prowadzić
je „w duchu dobrej woli, poszanowania słusznych interesów partnera i
przestrzegania zasady zapewnienia równego bezpieczeństwa”. Resztę pokazać
miał czas.

16
 SPIS TREŚCI

1. OD ZIMNEJ WOJNY DO ROKOWAŃ POKOJOWYCH.......................2

1.1 IDEE ODPRĘŻENIA Z PUNKTU WIDZENIA STANÓW ZJEDNOCZONYCH I

ZWIĄZKU RADZIECKIEGO....................................................................................3
1.2 GENEZA PROCESÓW ODPRĘŻENIOWYCH......................................................4
2. ROZMOWY, ROKOWANIA I POROZUMIENIA...............................7

2.1 MOTYWY I ZAKRES ROKOWAŃ.......................................................................7

2.2 W TOKU PIERWSZEGO ETAPU ROKOWAŃ.......................................................8
2.3 PODPISANIE UKŁADU SALT 1.......................................................................12
2.4 ISTOTA ROKOWAŃ AMERYKAŃSKO - RADZIECKICH......................................14
PODSUMOWANIE.............................................................. .......15

17
 BIBLIOGRAFIA:

Zdzisław Szczerbowski, Strategiczny dialog rozbrojeniowy SALT

1969 – 1979, Warszawa 1979.

Andrzej Towpik, Bezpieczeństwo a rozbrojenie, Warszawa 1970.

Zdzisław Szczerbowski, Radziecko – amerykański dialog

rozbrojeniowy, Warszawa 1988.

Paweł Wieczorek, Katarzyna Żukowska, Rozbrojenie dla rozwoju,

Warszawa 1982.

Józef Kukułka, Historia współczesnych stosunków

międzynarodowych 1945 – 1996, Warszawa 1998.

Leonid Breżniew, Polityka zagraniczna KPZR i państwa

radzieckiego, Warszawa 1976.

18
„Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 10.

„Sprawy Międzynarodowe”, 1976, nr 3.

http://www.wikipedia.pl

http://www.greendevils.pl

19