?

JAK I DLACZEGO

www.swiatnauki.pl/jakidlaczego

W jaki sposb owady nauczyy si lata?

nadesane poczt elektroniczn

Odpowiada prof. dr hab. Jerzy Dzik z Instytutu Paleobiologii PAN w Warszawie: Jak

dotd nie udao si wytropi w zapisie kopalnym owadziego odpowiednika Archaeopteryxa ogniwa czcego dzisiejsze latajce owady z ich nielotnymi przodkami. Istniej jednak liczne przesanki pozwalajce formuowa hipotezy na temat zdarze ewolucyjnych, ktre pozwoliy bezkrgowcom oderwa si od ziemi. Wiemy, e przodkami maych lotnikw byli krewniacy dzisiejszego rybika Lepisma. Ju 400 mln lat temu te bezskrzyde owady miay anatomi bardzo podobn do dzisiejszej. W krzemieniu wydobytym w pobliu szkockiej miejscowoci Rhynie znaleziono doskonale zachowane uwaczki owada z tej grupy, nazwanego Rhyniognatha, a skamieniaoci z pniejszych okresw ery paleozoicznej potwierdzaj kontynuacj jego linii rozwojowej a do czasw nam wspczesnych. Wiemy wic, e przodek owadw latajcych mia tuw zoony

z trzech segmentw z odnami krocznymi i odwok, ktrego zredukowane i zmodyfikowane odna peniy inne funkcje. Brak danych dotyczcych stadiw pniejszych nie pozwala nam stwierdzi, ktre z przemian ewolucyjnych umoliwiy owadom wzniesienie si w powietrze. Moemy jedynie formuowa hipotezy. Najprostsza i zgodna z obserwacjami poczynionymi na temat genezy lotu u innych zwierzt przyjmuje, e zdolno ta bya udoskonaleniem umiejtnoci skakania z wyniesionych pdw rolin podczas ucieczki przed drapienikami, a wic wynikaa z przystosowania do nadrzewnego trybu ycia. Taki scenariusz zakadaby poprzedzenie lotu aktywnego szybowaniem na rozszerzonych bocznych patach chitynowego pancerza. I tu drogi ewolucji wyznaczaa ju aerodynamika: wiksze rozmiary i mocniejsze uminienie tuowia owadw bezskrzydych powoduj, e rodek

cikoci ich ciaa znajduje si w tyle tuowia. By utrzyma t mas w powietrzu, dobr naturalny preferowa rozbudow bocznych patw wanie tylko w dwu tylnych segmentach, w dodatku paty te skierowane byy ukonie do tyu dokadnie tak, jak u pierwotnych larw. I rzeczywicie, wanie tak wyglday skrzyda niektrych pradawnych owadw latajcych sprzed 320 mln lat. Wspistniay ju jednak z nimi formy o skrzydach ustawionych poprzecznie, wrd nich drapiene prawaki. Jtki (Ephemeroptera) jako jedyne dzisiejsze owady przechodz linienie w stadium uskrzydlonym. Tymczasem wrd owadw latajcych karbonu byy takie, ktre liniay kilkakrotnie, wraz z formowaniem si coraz wikszych skrzyde. Skrzyda o rozmiarach porednich pomidzy larwalnymi ich zacztkami a w peni uformowanymi nie nadaway si do aktywnego lotu, suyy wic co najwyej do przenoszenia si z gazi na ga. Ewolucyjne przejcie od pasywnego szybowania do aktywnego lotu wymagao nie tylko rozwoju samych skrzyde, lecz take przeksztacenia przytwierdzonych do nich mini tuowia, poniewa to wanie ich naprzemienne skurcze (tak jest u waek i jtek) go umoliwiaj. Najstarsze karboskie owady byy generalnie znacznie wiksze od dzisiejszych. To rwnie zgadza si z modelem teoretycznym: zwierzta szybujce powinny mie spore rozmiary, by siy bezwadnoci mogy przezwyciy opr i zawirowania rodowiska powietrznego. Dopiero znacznie pniej pojawiy si drobne latajce owady, ktre dominuj w dzisiejszej faunie. n Pytania prosimy kierowa na adres redakcji: wiat Nauki, ul. Garaowa 7, 02-651 Warszawa, lub e-mailem: swiatnauki@proszynskimedia.pl

88

WIAT NAUKI

Stycze 2010

MIROSAW GRY