Uniwersytet Warszawski Wydzia Filozofii i Socjologii

Agata Trafalska Numer albumu 405

Pitno i tosamo spoeczna w kulturze Guchych

Praca magisterska na kierunku Socjologia w zakresie Psychologii Spoecznej

Praca wykonana pod kierunkiem Dr Sawomira Mandesa Instytut Socjologii, Wydzia Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego

Warszawa, kwiecie 2010

Owiadczenie kierujcego prac Owiadczam, e niniejsza praca zostaa przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, e spenia ona warunki do przedstawienia jej w postpowaniu o nadanie tytuu zawodowego.

Data

Podpis kierujcego prac

Owiadczenie autora pracy wiadom odpowiedzialnoci prawnej owiadczam, e niniejsza praca dyplomowa zostaa napisana przez mnie samodzielnie i nie zawiera treci uzyskanych w sposb niezgodny z obowizujcymi przepisami. Owiadczam rwnie, e przedstawiona praca nie bya wczeniej przedmiotem procedur zwizanych z uzyskaniem tytuu zawodowego w wyszej uczelni. Owiadczam ponadto, e niniejsza wersja pracy jest identyczna z zaczon wersj elektroniczn.

Data

Podpis autora pracy

Streszczenie

Rozdzia pierwszy powicony jest pitnu jako zjawisku w ujciu statycznym opisuje histori pojcia i zjawiska, definiuje je. Ukazuje rne typy pitna, by na kocu skupi sie na psychologicznym aspekcie pitna, ktry jest punktem wyjcia do rozdziau kolejnego ukazujcego pitno w ujciu dynamicznym. Rozdzia ten pokazuje jak pitno wyodrebnia si i zyskuje autonomi staje sie czym zewntrznym wobec jednostki. W dalszej czci pracy poruszony jest temat guchoty jako szczeglnego rodzaju pitna, ktore spycha ycie spoeczne guchych do zwizkw i stowarzysze. Te za s miejscami gdzie rodzi si i pielgnuje tosamo Guchych. Jedno z takich Stowarzysze jest przedmiotem badania wnioski z bada potwierdzaj suszno tez z pierwszych trzech rozdziaw. W rodziale pitym przerowadzona jest oglna analiza rodowiska guchych w Polsce ich historii i spoecznej sytuacji.

Sowa kluczowe

pitno, tosamo, guchota, strategia, samoocena, interakcja, grupa spoeczna, jzyk migowy, filozofia dwujzycznoci, oralistyczna metoda wychowania

Dziedzina pracy (kody wg programu Socrates-Erasmus)

14200 socjologia

Tytu pracy w jzyku angielskim Stigma and Social Identity in the Deafs Culture

1. Pitno

1.1. Definicja i pochodzenie pojcia, historia naturalna pitna.

Pojcie pitna, jakim bdziemy si posugiwa w kontekcie przedstawionych tu rozwaa najpeniej opisuje Erving Goffman, w pracy, ktra po 25 latach doczekaa si rodzimego przekadu wypeniajc w polskiej myli socjologicznej powan luk mowa to o Pitnie. Rozwaaniach o zranionej tosamoci. Zarwno sama kategoria/atrybut jak i aparat pojciowy sucy opisaniu jej spoecznych konsekwencji i caego procesu, ktry jest zreszt integraln czci definicji ma swoje pocztki w tej wanie pracy. Definicja pitna, jak rzadko ktra w socjologii, nie nastrcza wikszych trudnoci. Pitno definiowane jest jako atrybut rnicy go [czowieka- przyp. autora] od innych czonkw przypisanej mu kategorii, ktry czyni go osob mniej podan spoecznie. W skrajnych przypadkach z powodu tej cechy w obcy moe by uwaany z osob z gruntu z, niebezpieczn lub sab. W ten sposb zdrowy czowiek ulega w naszych umysach swoistej redukcji, stajc si kim naznaczonym i niepenowartociowym. Atrybut, o ktrym mowa ma charakter pitna zwaszcza wtedy, gdy jego kompromitujce konsekwencje s znaczne. Ow cech mona te okreli mianem uomnoci, wady czy upoledzenia. Atrybut ten ustanawia szczeglna niezgodno miedzy pozorn a rzeczywista tosamoci spoeczn.1 Moe pojawi si pytanie, czym zatem pitno rni si od dewiacji czy uprzedzenia? Pitno jest terminem, ktry obejmuje zarwno dewiacj jak i uprzedzenia, ale wykracza poza jedno i drugie. Pitno ma zwizek z postrzeganiem dewiacji, ale obejmuje bardziej oglne atrybucje dotyczce charakteru i tosamoci. Pitno jest terminem szerszym ni

Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 32-33

uprzedzenie, poniewa obejmuje reakcje na dewiacj jako cech indywidualn i jako cech grupy, do ktrej jednostka z powodu owej dewiacji naley. 2

Sphragis (gr. ac. sigillum piecz, znami wypalone, znak) jak wspomniaam nie jest kategori now i swj niesawny ywot rozpoczo na dugo przed Goffmanem. W przednowoytnej i wczesnonowoytnej Europie pitno spoeczne dotyczyo przede wszystkim osb zajmujcych si tym, co w kulturze chrzecijaskiej tego okresu stanowio o tabu. Wizao si wiec z rozlewem krwi (onierz, kat, rzenik, fryzjerbalwierz), ze mierci (onierz, kat, grabarz), z nieczystoci (praczka, krawiec, ogrodnik, farbiarz, kucharz), a take z pienidzmi (prawnik, notariusz, kupiec, lichwiarz) Druga grup nosicieli pitna stanowili ludzi znajdujcy si na samym dole hierarchii spoecznej lub zajmujcy w niej miejsca ambiwalentne, usytuowane midzy kategoriami, a zatem bezproduktywne dla adu: prostytutki, aziebne i aziebni, karczmarze i karczmarki, hazardzici, bani, akrobaci i minstrele, a take wczdzy, ebracy i przestpcy. Trzecia grupa wyklucze wizaa si z rnic etniczn, religijn i spoeczn obejmowaa ydw, kolorowych, innowiercw, a take osoby niezamne/nieonate oraz ludzi tzw. lunych. Najwczeniejsze redniowieczne i wczesnonowoytne oznaki wykluczenia to farbowane na to wosy prostytutek, heretycko-ydowska rota, czyli czerwone kko z biaym rodkiem, synna ta ata ydw (Judenfleck), a take dzwonki trdowatych i przypisany im psalm De profundis. O ile zoty jest kolorem godnoci krlewskiej i wietnoci o tyle zoto faszywe, czyli barwa ta w malarstwie europejskim trwale skojarzona z szat Judasza, staje si najbardziej charakterystycznym kolorem haby. W XIX wieku to skojarzenie cigle jest obecne w Zbrodni i Karze Fiodora Dostojewskiego Sonia Semionowna zostaje zmuszona do przyjcia tego biletu. W wieku XX, kac nosi ydom t gwiazd przypominaj je nazici. O ile strj mia ostrzega przed moralnym niebezpieczestwem, uosobionym przez napitnowanych o tyle zadaniem teologii byo opracowywanie uzasadnie dla segregacji. Ksiga Powtrzonego Prawa (28:27,35) bodaj jako pierwszy tekst judeochrzecijaskiego
2

Por. Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 26

krgu kulturowego czy fizyczn skaz z przeklestwem. Odtd w naturalno-kulturowy zwizek cierpienia naznaczenia winy staje si istota pitna. Ju Ksiga Kapaska (21) zakazuje, by ci, ktrzy nosz jakiekolwiek cielesne pitno, zbliali si do sacrum: I rzek Pan do Mojesza mwic: [] czowiek z nasienia twego [] ktry by mia zmaz nie bdzie ofiarowywa chleba Bogu swemu, ani przystpi do suby jego; jeeli bdzie lepy, albo chromy; jeli maego nosa, albo wielkiego, albo krzywego; jeli zamanej nogi, jeli rki, jeli garbaty; jeli pyncych oczu; jeli majcy bielmo na oku, jeli wierzb ustawiczny, jeli parchy na ciele, albo wypuky. Wszelki, ktry by mia wad [] nie przystpi ofiarowa ofiar Panu ani chlebw Bogu swemu [] poniewa ma wad, a nie ma plugawi witnice mojej. redniowieczna Bible moralisee dostarcza obszernego wykadu mitologii penalnej, zwizujcej kalectwo z grzechami. Chromego pitnuje si tu jako tego, ktry nieuczciwie si wzbogaci (kuleje, bo dwiga diabla na ramieniu), lepca jako niewidzcego mdroci boej, guchego jako odmawiajcego bogu posuchu i tak dalej. Teologia wczesnonowoytna razem z fizjonomika utrwalaj stare skojarzenie pitna cicego na ydach ze zbrodni Kaina i zabjstwem Chrystusa. Podobnie ras czarna czy si z wystpkiem Chama (niekiedy Kaina) a homoseksualizm z Sodomitami.3 Pitno wystpuje wic w podwjnej roli: naturalnego znaku boego, wizualnego efektu boskiego potpienia oraz symbolicznego rwnie wizualnego efektu potpienia ludzkiego, ludzkiego z ramienia siy wyszej jednake z ramienia boga lub przynajmniej prawa. Obok wspomnianych metod i narzdzi pitnowania o biblijnych rdach historia i literatura za ni, obfituj w opisy stygmatyzacji ludzkiej, fizycznej, przede wszystkim pitnowania przestpcw czy te rnego rodzaju nieprzestpczych wystpkw przeciw obyczajowoci, honorowi, etc. W roku 1850 Nathaniel Hawthorne napisa powie pt. Szkaratna litera (The Scarlet Letter). Tytuowa szkaratna litera to litera A. Wzia si ona od sposobu karania ludzi za przestpstwa. Kady przestpca nosi na sobie pitno w formie widocznej litery, od ktrej rozpoczynaa si nazwa przestpstwa, ktre popeni. Zodzieje nosili literk T jak theft, osoby niewierne swoim maonkom nosiy literk A jak adultery - taki wanie los spotka gwn bohaterk, Hester Prynne.
3

Por. Tokarska-Bakir, Joanna Wstp do wydania polskiego w: Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s.16-19

Robert Jtte w swym Poverty and Deviance in Early Modern Europe (czyli Ubstwo i dewiacja we wczesno-nowoczesnej Europie) bezporednio zastosowa pojcie marginalizacji w odniesieniu do zjawisk spoecznych z okresu XIV-XVIII w. Odrni on trzy strategie marginalizacji charakterystyczne dla tamtych czasw: 1. stygmatyzacj (w trzech formach: oznaczania, zniesawiania i rytualnego karania), 2. segregacj i wydalenie, 3. wielkie zamknicie (podobnego terminu uy M. Foucault w Historia szalestwa w dobie klasycyzmu). Jtte omawia praktyki, ktre wynikay z wczesnych praw, edyktw czy statutw, a wic to wadza bya podmiotem marginalizujcym. Przedmiotem takich oddziaywa byy za rozmaite zbiorowoci ludzi lunych. W wielu miastach redniowiecznych zobowizywano pewne zbiorowoci ubogich do noszenia metalowych znakw lub opasek. Pierwszy przypadek tego typu mia mie miejsce we Francji pod koniec XIII w., potem wprowadziy go m.in. Norymberga 1390 r., Zurych 1525 r., Augsburg 1491 r. Angielska ustawa z 1697 r. zmieniajca ustawy o osiedlaniu si wymagaa by kady, kto otrzymuje pomoc nosi opask na prawym ramieniu. Opaska miaa by czerwona lub niebieska z dwoma literami, pierwsza od nazwy parafii, a druga od sowa parafia, np. "AP" oznaczao Ampthill Parish. Nie tylko ubogich czy ebrakw zobowizywano do noszenia znakw. Podobnie byo w przypadku prostytutek, katw, ydw, trdowatych czy heretykw. Na og oznaczano osoby, ktrych zawd, zachowanie czy sposb na ycie lub przeycie byy przez wadz czy prawomylnych obywateli oceniane negatywnie. Troch inna bya historia znakw dla ubogich czy ebrakw. Pocztkowo miay one wyrnia ubogich godnych jamuny i pomocy od innych, ktrzy moe te byli ubodzy, ale nie akceptowano ich wygldu, zachowa czy postaw. Dotyczyo to ubogich i ebrakw, ktrzy byli sprawni i zdolni do pracy. Wniosek std taki, e by to sposb na bardziej selektywne adresowanie jamuny oraz instrument kontroli spoecznej. Niemniej w XVI wieku ubodzy ju nie chcieli nosi znakw. Jeden ze wspczesnych obserwatorw konstatowa mia to by znak braterskiej mioci, a sta si znakiem niesawy. Mnoyy si te proby do wadz miejskich o zwolnienie z obowizku ich noszenia. Rzadko jednak zdarzay si takie miasta, gdzie pozwalano samym ubogim zdecydowa o tym czy i kiedy nosi znaki. Negatywnym stereotypom towarzyszyy

rozmaite obraliwe nazwy, np. ajdak, obuz, podejrzany typ, kanalia (z francuskiego), nikczemnik, ndznik, otr, hultaj, motoch, mty, szumowina. Jtte zauwaa take, e jednym ze sposobw zniesawiania byo posugiwanie si raczej przezwiskami ni prawdziwymi imionami i nazwiskami. Wobec ludzi lunych stosowano rozmaite formy poniajcych kar, od wystawiania na pomiewisko, drwiny i wyzwiska, przez golenie gowy i chost, do obcinania uszu i wypalania gorcym elazem pitna. Przykadowo, w statucie krla Edwarda z 1547 roku okrelono, e wczgw naley pitnowa liter V na klatce piersiowej, a ustawa z 1604 z kolei nakazywaa pitnowanie recydywistw liter R na lewym ramieniu. Z czasem coraz bardziej popularne byo pozbawianie wolnoci w specjalnych zakadach czy domach i przymusowa praca. W miastach redniowiecznych nastpowaa przestrzenna koncentracja zbiorowoci marginalnych. Mona wyrni dwa typy takiej koncentracji: 1. w dzielnicach peryferyjnych (tak jak w dzielnicy San Isidoro w Toledo), 2. w centrum miasta (np. we Frankfurcie, gdzie ostatecznie pod koniec XV wieku ebracy zostali przymusowo przeniesieni do innego obszaru miasta). Obszary takie jednak nigdy nie miay charakteru przymusowych gett dla ebrakw, wczgw czy innych grup marginalnych. Nabrzea, cmentarze, porty, podmiejskie parafie, obszary blisko murw miejskich zawsze byy bardziej uczszczane przez dunikw, ebrakw, ubogich imigrantw, prostytutki czy kryminalistw. Wadze miejskie rzadziej zamykay wczgw czy ograniczay ich swobod poruszania si, czciej natomiast stosowano wydalenie. W wikszoci miast europejskich byy epizody zakazu ebrania i starania by zdolnych do pracy ebrakw i wczgw, ktrzy przybyli spoza miasta wydala (do miejsc ich pochodzenia), po ewentualnej chocie i napitnowaniu. W jednych miastach byo to skuteczniejsze w innych mniej, duo zaleao od szczelnoci fortyfikacji miejskich i skutecznoci dziaania sub porzdkowych. Nieco bardziej radykalne byo przymusowe transportowanie sprawnych ebrakw do zamorskich kolonii (m.in. angielska ustawa o wczgostwie z 1597 r.), a byy to najczciej kolonie w Ameryce Pnocnej. Podobn polityk prowadzia 100 lat pniej Francja (ustawy z lat 1718-20, akurat Anglia w tym czasie zrezygnowaa z tego rodka), np. w 1719 roku Francuzi wysali do Luizjany ok. 600-700 osb. Taka polityka bya wwczas popierana przez kupcw (pod hasem usn to robactwo) czy przez 8

dyrektorw Szpitala Oglnego w Paryu, ktrzy przygotowali listy nazwisk. Jtte wspomina, e bardzo obawiano si wydalenia do kolonii i byo to przyczyn kilku buntw, np. w synnym domu poprawczym Bridewell w Londynie. W caej Europie w pnym XVI wieku i w wieku XVII powstaj instytucje takie jak domy poprawcze (nasze dzisiejsze skojarzenie nie jest w peni trafne, bo ongi chodzio o popraw dorosych ebrakw zdolnych do pracy) czy domy pracy. W 1533 roku Edward VI za namow biskupa Nicolasa Ridleya przeznaczy stary i zrujnowany nieco zamek Bridewell na miejsce przeznaczone do pracy i zamieszkania dla ebrakw i wczgw. W kilku miastach angielskich stworzono podobne instytucje, a ustawa o pomocy dla ubogich z 1576 zobowizywaa wszystkie hrabstwa i miasta do wystawienia swoich wasnych domw poprawczych (houses of corrections). Miay by to przybytki kary, pracy i dyscypliny, co potwierdzay kolejne ustawy dotyczce tej sfery. Co ciekawe zdawano sobie spraw z poniajcego w oczach innych pobytu, a wic personel musia przysiga, e zachowa w tajemnicy personalia osb, ktre przebyway w tych domach. Inny pomys polega na tym, e po zwolnieniu z domu zalecano przeprowadzk do innego miasta i przykadne ycie w nowym miejscu. 4

Wniosek z powyszych historycznych dywagacji mgby by taki: za stygmatyzacj ktra jak pamitamy moe przybra formy zarwno spoeczne jak i (zazwyczaj jednoczenie) dosowne, fizyczne, idzie rwnie fizyczne wykluczenie, wydalenie i segregacja, wic zarwno sama stygmatyzacja jak i jej nastpstwa wystpuj w podwjnej roli, gdzie procesowi spoecznemu towarzyszy fizyczna czytelna symbolika wzmacniajca jego efekt. Jeszcze jeden wniosek nasuwa si nieco implicite w toku analiz historycznych i geograficznych poniekd. Ot uderza ogromne historyczne i geograficzne, a take spoeczne zrnicowanie definicji i cech pitnujcych. Przedmiotem pitnowania byy w omawianych przykadach kategorie takie jak: ludzie luni margines, szalecy
4

Por. Szarfenberg Ryszard Marginalizacja i wykluczenie spoeczne Wykad monograficzny 2004/2005

heretycy, czarownice (zob take: Bohdan Baranowski Procesy czarownic w Polsce XVIIXVIII w.) etc. Stygmatyzujce cechy s rne w rnych kulturach i w obrbie poszczeglnych kultur, a take w rnym czasie w obrbie tej samej kultury. To co w jakiej kulturze i w jakim czasie jest grzechem moe by chorob w innej kulturze lub w innym czasie. Na przykad stopie, w jakim homoseksualizm jest uwaany za pitno, zaley w duej mierze od tego czy ujmuje si go w kategoriach pewnego stylu ycia (jak w Stanach Zjednoczonych) czy te w kategoriach religijnych, moralnych lub kategoriach czystoci (jak w Wenezueli). Otyo jest w Stanach Zjednoczonych cech silniej pitnowan ni w Meksyku; staro traktowana jest w Stanach Zjednoczonych jako symbol choroby i saboci, natomiast w Japonii jest utosamiana z mdroci i wysokim statusem. W pewnych warunkach cechy, ktre wydaj si powszechnie pitnowane, w rzeczywistoci okrelane s przez lokaln kultur. Na przykad, cho oszpecona twarz uwaana jest niekiedy za uniwersalny rodzaj pitna, istniej takie sytuacje, w ktrych moe ona nie by pitnujca. Rozwijajc si sfera kontaktw spoecznych jest Internet. Coraz wicej kontaktw miedzy ludmi nawizywanych jest za porednictwem czatw, poczty elektronicznej, grup newsowych, list adresowych i elektronicznych ogosze. Kontakty te mog by bliskie, dugotrwae, satysfakcjonujce i cakowicie niezalene od kontaktu wzrokowego. To, co jest postrzegane jako pitno podlega te wzgldnie szybkim przeobraeniom w obrbi poszczeglnych kultur. W Podrczniku diagnostycznym i statystycznym zaburze psychicznych wydanym przez Amerykaskie Towarzystwo Psychiatryczne biblii psychiatrw dokonywano zmian w definicjach chorb psychicznych niemal we wszystkich kategoriach diagnostycznych. Rozwamy jeden przykad: chocia homoseksualizm w wielu kulturach jest pitnowany, historycznie rzecz biorc wcale nie by tak zdecydowanie odrzucany. Chocia w Stanach Zjednoczonych jest powszechnie pitnowany, dzisiaj akceptuje si go w znacznie wikszym stopniu ni kiedy. Wczesne kolonie purytaskie przewidyway wobec mczyzn kar mierci za cudzostwo i sodomie (akty homoseksualne); jednak w praktyce czciej sodomia bya karana mierci a cudzostwo chost. W niektrych spoeczestwach naturalny, normalny (a zatem niepitnowany) rozwj seksualny

10

rozpoczyna si u mczyzn od stadium homoseksualnego, po ktrym nastpuje dorose stadium heteroseksualne. Mimo i obecnie Koci katolicki jednoznacznie pitnuje homoseksualizm ze wzgldw moralnych, istniej dowody, e w redniowieczu dopuszcza maestwa homoseksualne.5 Wrmy raz jeszcze do Goffmana, w Pitnie pisze on : Atrybut, ktry pitnuje jednego posiadacza moe potwierdza zwyczajno innego a zatem sam w sobie nie jest ani zaszczytny ani dyskredytujcy. Na przykad w Stanach Zjednoczonych brak oczekiwanego wyksztacenia u osb pracujcych na niektrych stanowiskach sprawia, e ludzie ci skonni s ukrywa informacje na temat swojej edukacji, podczas gdy na innych stanowiskach to wanie ci nieliczni, ktrzy maja wysze wyksztacenie, bd utrzymywa ten fakt w tajemnicy, w przeciwnym razie mogliby zosta uznani za nieudacznikw i odrzuceni. Chopiec z klasy redniej bez skrpowania odwiedza bibliotek publiczna, podczas gdy recydywista pisze: Nieraz idc do biblioteki publicznej znajdujcej si w pobliu miejsca, w ktrym mieszkaem zanim w kocu wchodziem do rodka kilka razy ogldaem si przez rami, aby upewni si, e w pobliu nie stoi nikt, kto mgby mnie zna i widzie jak tam wchodz6

Widzimy wobec tego, e poczynajc od samej definicji pitna

i spoecznego

charakteru kategorii poprzez jej histori rne rodzaje naznaczania i wykluczania spoeczne, symboliczne i fizyczne; historyczne, geograficzne i spoeczne zrnicowanie jedno zdaje si nasuwa bezdyskusyjnie mimo i szuka si absolutnych, biologicznych, niejako wrodzonych podstaw dla pitnowania w przedmiocie z powyszego wynika jasno, e przedmiot w, czyli pitno jest konstrukcj wycznie i jedynie spoeczn bez biologicznych, naturalnych podstaw. Nie ma zatem pitna uniwersalnego, nie ma te cech uniwersalnie pitnowanych wbudowanych niejako w biologiczny status istoty ludzkiej. Uniwersalne jest jednak (i tylko) pitnowanie jako waciwo podmiotu.

Por. Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 76-77 6 Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 33

11

Zanim jednak przybliymy temat pitnowania jako procesu i sam perspektyw podmiotu tak pitnujcego jak i pitnowanego musimy zatrzyma si chwil przy kwestiach definicyjnych, ktre niemniej nie pozostaj bez wpywu na kluczowe dla nas sprawy merytoryczne.

1.2. Typy i rodzaje pitna

Kwestie definicyjne, o ktrych mowa w poprzednim podrozdziale dziel pitno na kilka odrbnych kategorii. Wyrni mona dwa podstawowe wymiary wyodrbniania si podziaw, ktre jednake przenikaj si i pokrywaj w pewnym stopniu. Dlaczego tak istotnym s te semantyczne niuanse wyjani kolejna sekcja tego rozdziau na chwile obecn wystarczy powiedzie, e w zalenoci od tego, z ktrym pitnem przyjdzie radzi sobie jednostce tak trajektori przyjmuje jej los, bdcy jak dowiedziemy w kolejnych rozdziaach wypadkow strategii zarzdzania pitnem w grupie i poza ni. Prby kategoryzacji pitna maja dug histori. Goffamn w swojej klasycznej

monografii rozrnia trzy rne rodzaje pitna i cech pitnujcych: brzydota cielesna (deformacje fizyczne), wady charakteru (zaburzenia psychiczne, naogi, bezrobocie) i pitna grupowe (rasa, pe, wyznanie lub narodowo). Stosujc inne podejcie Jones i wsppracownicy7 zidentyfikowali sze wymiarw atrybutu pitnujcego: (1) widoczno, ktra odnosi si do stopnia, w jakim cecha pitnujca nieuchronnie rzuca si w oczy (np. oszpecenie twarzy versus homoseksualizm; (2) zmiany atrybutu w czasie: to czy dana cecha staje si coraz bardziej widoczna lub czy ma postpujcy charakter (np. stwardnienie rozsiane versus lepota); (3) destrukcyjno, ktra odnosi si do stopnia, w jakim cecha pitnujca (np. jkanie si) zakca pynno relacji interpersonalnych; (4) estetyka, ktra odnosi si do subiektywnych reakcji na brzydot pitna; (5) pochodzenie cechy pitnujcej (np. cecha wrodzona, przygodna, intencjonalna), ktre moe rwnie do osobistej odpowiedzialnoci za jej wykreowanie; (6) niebezpieczestwo, czyli zagroenie, jakie w opinii innych moe stwarza dany atrybut (np. miertelna choroba zakana versus nadwaga). Uczeni (np. Deux, Frable) wykorzystywali do identyfikacji wymiarw pitna
7

Jones, Megan A. Ph.D., Deafness as Culture: A Psychosocial Perspective Disability Studies Quarterly Spring 2002, Volume 22, No. 2 pages 51-60 <www.dsq-sds.org> Copyright 2002 by the Society for Disability Studies

12

rwnie podejcie empiryczne. Ustalono, e gwne wymiary pitna to: postrzegane zagroenie (niebezpieczestwo), widoczno, moliwo kontroli (pochodzenie). W odrnieniu od Jonesa i wsppracownikw, Crocker, Major, Steele8 twierdz, e najwaniejszymi wymiarami pitna z punktu widzenia osoby pitnujcej i napitnowanej s widoczno i moliwo kontroli. Dowodz, e widoczne pitno samo rzuca si w oczy i wanie dlatego moe dostarcza schematu, ktry przesdza o sposobie postrzegania napitnowanego. Widoczno decyduje o tym, w jakim stopniu osoba napitnowana jest wiadoma faktu, ze reakcja na ni moe by zdeterminowana przez pitno. Widoczna cecha pitnujca moe wywoa niepewno, co do tego, komu przypisa takie a nie inne wyniki moe sprawi, e osoba napitnowana nie bdzie pewna, czy jej negatywne wyniki s zasuone czy te s efektem cudzych uprzedze. Widoczno cechy pitnujcej moe rwnie decydowa o tym, jak ludzie bd dawa sobie rade z pitnem, ile wysiku bd wkada w ukrywanie pitna i czy bd si porwnywa z innymi napitnowanymi. Osoby z niewidocznym pitnem nie musza dowiadcza odrzucenia, ale s naraone na inne koszty ktre w konsekwencji mog wpywa na ich dobrostan takie jak utrata moliwoci porwnywania si z innymi podobnymi osobami i utrata wsparcia spoecznego z ich strony. Moliwo kontroli pitna dotyczy bezporedniej odpowiedzialnoci osoby

napitnowanej za posiadanie i pozbycie si cechy pitnujcej. Wymiar ten jest wany dlatego, e ludzie z pitnem, ktre spostrzegane jest jako poddajce si kontroli s mniej lubiani i bardziej odrzucani ni ludzie z pitnem, postrzeganym jako nie poddajce si kontroli. Rni obserwatorzy mog w zupenie odmienny sposb postrzega moliwoci kontrolowania tego samego pitna (np. homoseksualizmu czy nadwagi). w sposb postrzegania w zasadniczym stopniu ksztatuje reakcje poznawcze (np. rozmiar przypisywanej winy), emocjonalne (np. reagowanie gniewem lub wspczuciem) i behawioralne (np. decyzja o udzieleniu pomocy). Spostrzegana moliwo kontroli pitna jest wanym wymiarem take z perspektywy osoby napitnowanej. Na przykad wpywa

Crocker, J., & Major, B. (1989) Social stigma and self-esteem: The self-protective properties of stigma. Psychological Review, 96, 608-630

13

na sposb, w jaki interpretuje ona reakcje innych na siebie, a take na stopie, w jakim pitno ksztatuje jej poczucie wasnej wartoci.9 Goffman, ponad to, co zostao napisane stosuje jeszcze jedno rozrnienie zdaje si ono by nawet dla niego bardziej istotne, to z jego perspektywy bowiem pisze o tym, co najwaniejsze dla tytuowych rozwaa o zranionej tosamoci jest to wanie widoczno pitna, jego dostpno percepcyjna, oczywisto. Stosujc implicite to rozrnienie dzieli napitnowanych na zdyskredytowany ch i dyskr edytowalnych. Gdy istnieje rozbieno miedzy rzeczywist a pozorn tosamoci spoeczn jednostki, jest moliwe e my, normalsi, dowiemy si o tym, zanim nawiemy z ta jednostk kontakt, lub zdamy sobie z tego spraw w chwili, gdy osoba ta pojawi si przed nami. Jest to osoba zdy skredytowana [podkr. autora] (...). Jak juz wspomniaem, prawdopodobnie nie bdziemy otwarcie wskazywa na to, co jest w niej dyskredytujce. Jednake nasz wysiek woony w podtrzymywanie tej pozornej nieuwagi moe sprawi, ze sytuacja stanie si napita, niepewna i dwuznaczna dla kadego z uczestnikw relacji, a szczeglnie dla nosiciela pitna. Jedna z gwnych yciowych moliwoci nosiciela pitna jest praca nad tym by wrd normalsow zachowywa si tak jakby jego widoczna odmienno bya w rzeczywistoci nieistotna i niezauwaona. Kiedy jednak odmienno ta nie jest widoczna od razu, a inni nie dowiedzieli si o niej wczeniej (lub przynajmniej jednostka nie bywa wiadoma tego, ze si o tym dowiedzieli) a zatem gdy jednostka jest osoba dy skredytowalna [podkr. Autora], a nie zdyskredytowana wwczas dochodzimy do drugiej istotnej ewentualnoci w jej yciu. Problemem nie jest tu radzenie sobie z napiciem wytworzonym podczas kontaktw spoecznych, lecz raczej odpowiednie kierowanie informacjami na temat swojej uomnoci.10 W cytowanym fragmencie Goffman dotyka problemu kluczowego, jakim dla zjawiska pitna jest problem radzenia sobie z nim, czyli strategii zarzdzania pitnem. Ale w cytowanym fragmencie autor dotyka kolejnej niezwykle istotnej kwestii, mianowicie faktu jak fundamentalne znaczenie dla nosiciela (jeeli chodzi o strategie radzenia sobie z
9

Por. Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 27-28 10 Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 77-78

14

pitnem) ma rodzaj, typ pitnujcego atrybutu. To w jaki schemat wpadnie jednostka, jakich uyje narzdzi i w jak caociow strategie zostan one poskadane bdzie wanie czynnikiem decydujcym dla jej jednostkowej i spoecznej tosamoci. Pragn podkreli jak istotny jest ten podzia z punktu widzenia naszego przedmiotu bada jest determinant o niezwykle istotnej wadze, oraz o pewnej niespotykanej w przypadku innych znamion specyfice. Obserwujemy tu bowiem znaczny jak na fizyczn niepenosprawno stopie moliwoci manewru i swobody w okrelaniu na ile pitno ma by widoczne. O ile w przypadku osb guchych w stopniu znacznym, guchych od urodzenia takich moliwoci nie ma, o tyle w przypadku osb niedosyszcych lub pno oguchych do pewnego stopnia przy niezwykym nakadzie energii jednake istnieje moliwo zamarkowania normalnoci, odbywa si to jednak straszliwym kosztem, tak ze strony grupy wasnej jak i grupy obcej. Tematyka ta bdzie jeszcze nie raz poruszana, co najistotniejsze teraz to wanie zdanie sobie sprawy z wagi rozrnienia, o ktrym pisalimy dotychczas ju na tym etapie.

1.3. W stron psychologii indywidualnej Omawianym do tej pory zjawiskom zdawao si brakowa psychologicznego osadzenia. Zwaszcza, e rozdzia kolejny w caoci powicony kwestiom tosamoci bez psychologicznych podstaw byby niepeny. Chciaabym si skupi na jednej z podstawowych teorii i badaniu, ktre bdzie wstpem do rozwaa o tosamoci z jednej strony oraz rzuci peniejsze wiato na to, co zostao ju powiedziane z drugiej strony. Jeli przyjmiemy, e motywacja uciekaj lub walcz przyczynia si do natur tych

antyspolecznego charakteru interakcji spoecznych dotyczcych pitna, to moemy z poytkiem zapuci si w dziedzin motywacji, aby lepiej zrozumie interakcji. Co motywuje ucieczk psychiczn lub fizyczn w interakcjach z udziaem osb

15

stygmatyzowanych? Co motywuje agresj wobec takich osb, lub agresj z ich strony? Jednym sowem motywuje j zagroenie, zagroenie motywuje jednostki do bronienia si za pomoc ucieczki lub walki. To e ludzie stygmatyzowani dowiadczaj zagroenia czciej ni ludzie niestygmatyowani wydaje si by ju intuicyjnie prawdziwe. Nie powinno nas dziwi, e interakcja spoeczna midzy jednostkami stygmatyzowanymi i niestymatyzowanymi czsto okazuje si antyspoeczna i spoecznie odrodkowa, biorc pod uwag fakt, e jednostki takie zagraaj sobie nawzajem. Nie bdziemy si tu bliej zajmowa opisem stanu zagroenia i wyzwania, towarzyszcym im mechanizmom, wskanikom fizjologicznym i reakcjom zajmuje si tym literatura psychologiczna11, wrcimy natomiast do samego tematu interakcji antyspoecznej w dalszej czci pracy. Dla potrzeb tej pracy najcenniejsze wydaje si badanie wpywu pitna na poczucie zagroenia w interakcji na podstawie badania zmian sercowo naczyniowych. Jim Blasovich, Wendy Berry Mendes, Sarah B. Hunter, Brian Lickel a wczesniej take J. Tomaka przeprowadzili seri bada nad pitnem z zastosowaniem sercowo-naczyniowych wskanikw wyzwania i zagroenia.12 W jednym z bada zarejestrowali oni odpowiednie miary sercowo naczyniowe u jednostek stygmatyzowanych biorcych udzia w interakcji z jednostkami niestygmatyzowanymi. W tym badaniu diady zoone z dwch kobiet bray udzia w interakcji przeprowadzonej w sytuacji motywowanego wykonania wymagajcej wygoszenia przemwienia, kada diada skadaa si rzekomo z dwch studentek niepoinformowanych o celu badania chocia w rzeczywistoci (o czym nie wiedziaa prawdziwa osoba badana) jedna z tych studentek bya zatrudniona jako pomocnik eksperymentatora. W badaniu posuono si znamieniem na twarzy w celu manipulowania tym, czy prawdziwe osoby badane byy stygmatyzowane czy niestygmatyzowane. W pierwszym z warunkw eksperymentalnych wytwarzano u prawdziwych osb badanych przekonanie, e maj na twarzy due, widoczne znami. W drugim warunku eksperymentalnym wytwarzano przekonanie e nie maj adnego znamienia.
11

Por. Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008
12

Blasovich J., Mendes W.B., Hunter S.B., Lickel B. Pitno, zagroenie a interakcje spoeczne w: Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 281 - 292

16

Reakcje sercowo naczyniowe zarejestrowane podczas zadania polegajcego na wygaszaniu mowy wykazay gwny efekt dla warunku pitna. U tych uczestniczek, ktre byy przekonane e maj na twarzy pitno wystpiy fizjologiczne objawy zagroenia (tzn. wzrost aktywnoci serca i wzrost napicia naczyniowego) podczas gdy uczestniczki niestygmatyzowane przejawiay reakcje na wyzwanie (wzrost aktywnoci serca i zmniejszenie napicia naczyniowego).13 Badanie to pokazuje, e jednostka stygmatyzowana czuje si w interakcji z innym zagroona, e pitno tak jednorazowo jak i dugotrwale jest czynnikiem obniajcym samoocen, i e ta motywacja powoduje okrelone reakcje, wiemy te jakie s to reakcje. Pytanie, co determinuje wybory poszczeglnych strategii i jak wszystko to jest zakorzenione w tosamoci jednostki osobistej i spoecznej? Na wstpie najoglniej mona powiedzie, e pitno jest sytuacj stresujc, psychologowie posugujc si aparatur pojciow zwizan ze stresem i radzeniem sobie opisuj typy reakcji jednostki i determinanty wyboru strategii. Jak jednostki, ktre oceniaj swoje pitno lub zdarzenia z nim zwizane jako stresujce (lub potencjalnie stresujce), reaguj na swoje kopotliwe pooenie? Wielu autorw zajmowao si tym problemem, czsto tworzc list ronych reakcji ofiar na uprzedzenie lub niesprawiedliwe traktowanie. Na przykad Allport wymieni czternacie rnych obron ego, ktre wedug niego, mog stosowa ofiary uprzedzenia. Podobnie Goffman, a take Jones i wsppracownicy oraz Cocker i Major przedstawili szereg sposobw, na ktre ludzi stygmatyzowani mog reagowa na swoj sytuacj. Rozpatrywano take sposoby reagowania na swoje pooenie wystpujce u czonkw grup mniejszociowych , czonkw grup charakteryzujcych si negatywn tosamoci spoeczn. Ludzi yjcych we wzgldnym niedostatku lub ludzi traktowanych niesprawiedliwie. Zidentyfikowano kilka ronych typw reakcji. Na przykad Allport rozrni dwa gwne typy obron ego stosowanych przez ofiary uprzedzenia: ekstrapunitywny i intropunitywny. Obrony ekstrapunitywne atakuj rdo trudnoci; ofiary, ktre przyjmuj te strategie, win za swoje problemy obciaj przyczyny zewntrzne. Przeciwnie, ofiary stosujce strategie intropunitywne przyjmuj na siebie odpowiedzialno za przystosowanie si do sytuacji [].
13

Por. Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 281 - 292

17

Rne reakcje stygmatyzowanych jednostek na ich trudne pooenie mona z powodzeniem przedstawi w kategoriach struktury pojciowej odnoszcej si do stresu i radzenia sobie. W ramach takiej struktury ludzie s opisywani jako aktywne jednostki dziaajce (active agents), ktre usiuj upora si ze stresorami i/lub emocjami zwizanymi z tymi stresorami.14 Kluczowe zaoenie podejcia odwoujcego si do stresu i radzenia sobie gosi, e nie ma jakiej najlepszej strategii radzenia sobie ludzi we wszystkich sytuacjach, natomiast rne strategie radzenia sobie s skuteczne dla rnych ludzi w rnych sytuacjach. Skuteczno okrelonej strategii zaley przede wszystkim od celw danej osoby. Zwykle przyjmuje si e radzenie sobie ma dwa gwne cele. Pierwszym jest zmiana kopotliwej relacji osoba rodowisko, ktr postrzegamy jako stresujc, typ radzenia sobie stosowany dla osignicia tego celu bywa czasami okrelany jako aktywne lub skoncentrowane na problemie radzenie sobie. Za drugi gwny cel radzenia sobie powszechnie uwaa si regulowanie stresujcych emocji; typ radzenia sobie stosowany dla osignicia tego celu, czsto okrela si jako radzenie sobie skoncentrowane na emocjach. Strategie skoncentrowane na problemie mog by ukierunkowane na wasne Ja, na innych, lub na sytuacj, w ktrej zachodzi interakcja Ja i innych. Wysiki zmierzajce do poradzenia sobie ukierunkowane na Ja, polegaj na zmienianiu jakiego aspektu Ja tak, aby zmniejszy prawdopodobiestwo e pitno bdzie miao negatywny wpyw na interakcje z innymi. Wysiki zmierzajce do poradzenia sobie ukierunkowane na innych, polegaj na prbach zmieniania innych tak eby albo zapobiec deprecjonowaniu osoby stygmatyzowanej albo nie dopuci do tego by zdeprecjonowana pozycja spoeczna osoby stygmatyzowanej oddziaywaa na ich percepcje tej osoby. Wysiki zmierzajce do poradzenia sobie ukierunkowane na interakcje maj na celu ksztatowanie sytuacji tak eby pitno nie powodowao negatywnych konsekwencji dla osoby stygmatyzowanej. Jednostki stygmatyzowane starajc poradzi sobie z pitnem, mog obiera za cel swych dziaa dowoln liczb tych elementw interakcji (wasne Ja, innych, interakcje) i mog oddziaywa na nie jednoczenie. To, na ktrym elemencie skoncentruj si one w danym

14

Tamze s. 231

18

czasie, bdzie zaleao od ich oceny swego Ja, innych oraz specyficznej sytuacji interakcji. Rne czynniki prawdopodobnie wpywaj na strategie, ktre osoby stygmatyzowane stosuj, aby poradzi sobie ze stresem zwizanym z pitnem. Szczeglnie wane s trzy czynniki; stopie w jakim pitno jest zwizane z tosamoci grupow, stopie w jakim pitno moliwe jest do ukrycia oraz postrzegany przez osob stygmatyzowan stopie jej kontroli nad pitnem lub reakcjami na nie. 15

2. Pitno w dziaaniu.

2.1. Pitno w interakcji.

Dla zrozumienia rnic w poczuciu wasnej wartoci midzy osobami o pitnowanej i niepitnowanej tosamoci, szczeglnie wane jest zrozumienie wsplnych znacze, czy te zbiorowych reprezentacji, ktre mog prowadzi do staych rnic miedzy grupami. Zbiorowe reprezentacje mog sprawi, e ta sama sytuacja bdzie miaa inne znaczenie i inne implikacje dla samooceny u osb pitnowanych i niepitnowanych. Jeli zbiorowe reprezentacje nie s podzielane przez wszystkich ludzi o okrelonej spoecznej tosamoci, sytuacja moe mie negatywne implikacje dla poczucia wasnej wartoci tylko dla niektrych spord nich. Tak wiec, aby zrozumie wpyw zdewaluowanej tosamoci na Ja musimy zrozumie zarwno zbiorowe reprezentacje, jakie jednostki pitnowane wnosz do sytuacji jak i cechy samej sytuacji (czasami bardzo subtelne), ktre czyni te zbiorowe reprezentacje istotnymi lub nieistotnymi. Jedna z reprezentacji wsplnych dla czonkw wielu pitnowanych grup jest przekonanie, e inni s wobec nich uprzedzeni. To przekonanie moe wpywa na

15

Por. Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 231 241

19

znaczenie, jakie dla osb pitnowanych maj pozytywne i negatywne wydarzenia i na implikacje tych wydarze dla Ja.16 Drug do pewnego stopnia pokrewn zbiorow reprezentacj jest wiadomo specyficznych stereotypw na temat ich grupy, ktre mogyby by stosowane do nich w tej sytuacji. Kolejn s ideologie czy te szeroko podzielane wartoci kulturowe (indywidualizm, heteroseksualno). Inny rodzaj zbiorowych reprezentacji skada si z przekona na temat moliwoci kontrolowania pitnujcych warunkw (ktre to moliwoci s rnie postrzegane w rnych spoeczestwach i okresach historycznych). Zrozumienie dowiadczenia ludzi pitnowanych wymaga poznania zbiorowych reprezentacji, ktre ci ludzie wnosz do sytuacji. Niezalenie od tego czy zbiorowe przekonania czonkw dewaluowanych grup s podzielane przez czonkw grup spoecznie cenionych czy faworyzowanych, mog one sprawi, e pewne sytuacje bd miay rne znaczenie dla rnych grup. Nie moemy zakada, e ta sama sytuacja bdzie znaczya to samo dla ludzi pitnowanych i niepitnowanych. Nie mona zrozumie dowiadczenia grup spoecznie upoledzonych dewaluowanych lub pitnowanych kreujc pitnowan tosamo lub minimalne grupy w warunkach laboratoryjnych badania takie ograniczaj wsplne przekonania i wartoci, jakie osoby pitnowane wnosz do sytuacji nadajc sytuacjom znaczenia. Dlatego jedynym moliwym sposobem zbadania tych reprezentacji jest obserwacja a nawet uczestnictwo. Poprzez zbiorowe reprezentacje pitnujcy efekt obserwowany w interakcji wzmacnia si i przedua na momenty wyganicia interakcji. Ot pitnowanie i jego konsekwencje pojawiaj si take pod nieobecno uprzedzonych jednostek. Poniewa pitnowani dobrze znaj i podzielaj zbiorowe reprezentacje, bywa ze czuja si mniej wartociowi nawet wwczas, gdy nikt im nie komunikuje, e s mniej wartociowi. Przyjta perspektywa zakadajca sytuacyjn konstrukcj pitna, podobnie jak perspektywa Ja odzwierciedlonego proponowana przez symbolicznych interakcjonistw, traktuje Ja jak pewna konstrukcj spoeczna. Jednak zgodnie z naszym pogldem wpyw na poczucie wasnej wartoci pitnowanego ma nie tylko wyobraenie
16

Por Crocker J., Quinn D. M. Pitno spoeczne i Ja: znaczenia, sytuacje, samoocena w: Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 147 - 171

20

o tym jak wygldamy w oczach innych i wyobraenie o tym, co inni sdz na temat naszego wizerunku. Zbiorowe reprezentacje, mog wpywa na nasz ocen wasnej wartoci bezporednio niezalenie od naszych przekona dotyczcych tego, co inni sdz na nasz temat. Charakterystycznym dowiadczeniem osoby napitnowanej jest dominujce uczucie znajdowania si nieustannie w centrum spoecznej uwagi: uczucie, e stoi si na scenie w blasku punktowego reflektora i jest si bacznie obserwowanym. W blasku tego reflektora uaktywniaj si dwa czynniki potencjalnie utrudniajce pynn interakcj spoeczn: silna koncentracja na Ja i lk spoeczny. Osoba napitnowana jest wysoce zaabsorbowanym aktorem spoecznym, ktry ma nieustajc wiadomo, e jest przedmiotem uwagi i oceny innych. Moe to pochania jej uwag i eksploatowa zasoby poznawcze, powodujc rnego rodzaju deficyty w sferze pamici, oceny i wnioskowania. Ale ten sam status, ktry tak intensywnie eksploatuje zasoby poznawcze, zmusza take do wyjtkowej czujnoci i uwanego ledzenia dynamiki spoecznej tego, co si robi i mwi. Osoby pitnowane czsto relacjonuj, e niepokoi je to, czy speni czyje oczekiwania i czy bd bezstronnie i trafnie spostrzegane. Gdy jest to sprzone z lkiem spoecznym i niechci do podejmowania ryzyka, ktre zwykle towarzysza statusowi osoby napitnowanej, wwczas czsto spotykan reakcj bdzie zahamowanie behawioralne (wyczerpanie, nicnierobienie w pewnych dziedzinach interakcji spoecznych, brak zaangaowania, bierno spoeczna). 17 Cige zmaganie z oczekiwaniami innych czasami wywouje bardziej aktywne reakcje. Odzwierciedlone oczekiwanie to zaoenie tendencyjnoci audytorium: tendencyjnoci w tym, czego audytorium oczekuje, co audytorium chce wiedzie i sysze. Jeeli wic motyw spoeczny jednostki dotyczy jakiego konkretnego autoprezentacyjnego lub komunikacyjnego celu, jednostka musi wzi pod uwag domnieman tendencyjno innych, jeli chce w cel osign. Osoba napitnowana, ktra pragnie zakomunikowa

17

Por Crocker J., Quinn D. M. Pitno spoeczne i Ja: znaczenia, sytuacje, samoocena w: Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 147 - 171

21

wraenie lub opini X publicznoci nastawionej na X minus 3, musi zakomunikowa X z odpowiednio wiksza si. 18 O tendencyjnosci audytoroium pisal Goffman: Rzecz jasna z zaoenia nie wierzymy, e osoba napitnowana jest w peni czowiekiem. Opierajc si na takim zaoeniu, stosujemy wobec niej rne formy dyskryminacji, przez co skutecznie nawet, jeli czsto niewiadomie zmniejszamy jej yciowe szanse. Niepostrzeenie konstruujemy wasna teori pitna ideologie tumaczc niszo napitnowanego i wiadczc o niebezpieczestwie, jakie on sob reprezentuje. Przy okazji uzasadniamy te czasami nasza niech do niego, wynikajc z innych rnic, takich jak na przykad pochodzenie spoeczne19. Zdarza si, e jednostka nie spenia pokadanych w niej spoecznych oczekiwa, a jednoczenie nie odczuwa z tego powodu specjalnych skrupuw. Odizolowana przez wasne wyobcowanie, chroniona przewiadczeniami o wasnej wartoci, taka osoba moe czu si istota skoczenie normaln i uwaa, e to wanie my nie jestemy w peni ludzcy. Wprawdzie jest ona nosicielk pitna, ale nie wydaje si tym faktem ani nadmiernie przejta, ani skruszona20. Nosiciel pitna dzieli na og z nami przekonania na temat tosamoci; jest to fakt o kluczowym znaczeniu. Jego najgbsze przekonania dotyczce tego, kim jest podpowiadaj mu, e jest osob normaln, takim samym czowiekiem jak wszyscy, a zatem osob, ktrej nale si rwne szanse i to by zostawiono j w spokoju. Kto taki moe cakiem trafnie dostrzega, e niezalenie od tego, co twierdz inni ludzie tak naprawd nie akceptuj go i nie s skonni utrzymywa z nim partnerskich kontaktw. Ponadto normy, ktre kto taki przejmuje od spoeczestwa, sprawiaj, e doskonale zdaje sobie spraw z tego, co bywa uznawane za jego sabo, a to z kolei kae mu choby przelotnie podziela opini, i faktycznie nie jest w stanie sprosta stawianym mu wymaganiom. W tej sytuacji musi si pojawi wstyd, wynikajcy z jednej strony z tego,

18

Por Crocker J., Quinn D. M. Pitno spoeczne i Ja: znaczenia, sytuacje, samoocena w: Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 147 - 171 19 Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 35 20 Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 66-76

22

e ktr z wasnych cech uznaje on za habic, z drugiej za strony z atwoci wyobraania sobie siebie w oderwaniu od tej wanie cechy21. Odsania si tu najwaniejszy rys sytuacji yciowej osoby napitnowanej. Jest ni co, co czsto, cho nieprecyzyjnie okrela si mianem akceptacji. Jednostka oczekuje nalenego szacunku i uznania, ktre wedug niej jej si nale ze wzgldu na niekwestionowane aspekty jej spoecznej tosamoci. Tymczasem otoczenie odmawia jej zarwno pierwszego jak i drugiego. W rezultacie jednostka zaczyna odnajdywa w sobie takie cechy, ktre mog t odmow uzasadni. Zaczyna kwestionowa take te swoje atrybuty, ktre wczeniej uwaaa za niewtpliwe. W nosicielu pitna narasta zatem poczucie niepewnoci wynikajcej z tego, co inni naprawd o nim myl. Ponadto w kontaktach mieszanych osoba z pitnem bdzie czua, i jest w stanie cigej gotowoci, musi by czujna i musi stale ocenia wraenie, jakie wywouje. Dotyczy to takich sytuacji, w ktrych wedug nosiciela pitna inni czuj si swobodnie. Osoby noszce pitno maja podobne dowiadczenia zwizane z uczeniem si swojego pooenia oraz dowiadczeniem zblionych zmian w koncepcji siebie. Maja podobn karier moraln, ktra jest zarwno przyczyn jak i skutkiem zaangaowania w analogiczny cig osobistych przystosowa. Jedn z faz tego procesu socjalizacji (jakim jest budowanie swojej kariery moralnej) jest ta, w ktrej osoba z pitnem poznaje i uwewntrznia stanowisko normalsw, nabywajc w ten sposb przekonania tosamociowe szerszej spoecznoci i oglne pojcie na temat tego, jak by to byo nosi okrelone pitno. W kolejnej fazie jednostka si uczy, e nosi dane pitno, oraz poznaje, tym razem szczegowo, jakie s tego konsekwencje. Koordynacja w czasie i wzajemne oddziaywanie tych dwch wstpnych faz kariery moralnej tworz wane wzorce, bdce podstaw do dalszego rozwoju oraz rodkiem umoliwiajcym rozrnienie dostpnych dla nosiciela pitna karier moralnych. Istniej rozmaite wzorce tych karier rznice si przede wszystkim warunkami
21

Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 66-76

23

pocatkowymi sytuacj rodzinn na przykad jak i momentem napitnowania jeeli pietno nie jest wrodzone, w przebiegu karier moralnych mona ledzi zmiany identyfikcaji stawanie si normalsem z napitnowanego i odwrotnie. Dla naszej analizy kwestia ta nie ma a takiego znaczenia, niemniej wrce do niej omawiajc wewntrzne podziay w grupie niesyszcych. Warto sobie jednak zda spraw, e takie uwewntrznienie stanowiska normalsw, nabranie przekona tosamociowych, uczenie si swojego pooenia sprawia, e nie tylko jeszcze raz podkrelmy kariera moralna ogniskuje si wok zagadnienia pitna, ale i to, e przebieg tych karier jest po pierwsze do dokadnie okrelony i podobny w obrbie kategorii a take, e jest on dyktowany przewrotnie dbaoci o dobrostan normalsw jako wskanik i warunek dobrostanu wasnego. I tak Goffman pisze o zaleceniach dla pitnowanych zaleceniach, ktorych ucz si oni w toku swoich karier, a ktore spelni maj w przewrotny warunek. Skoro schorzenie jednostki nie jest samo w sobie niczym istotnym, nie powinna si go wstydzi, ani te innych ludzi, ktrzy na takie schorzenie cierpi. Nie powinna si rwnie kompromitowa prbami jego ukrycia. Z drugiej strony poprzez cika prac i uporczywe samoksztacenie jednostka powinna wypenia zwyke standardy tak dokadnie jak to tylko moliwe, przerywajc jedynie wtedy, gdy pojawia si kwestia normifikacji, czyli gdy jej wysiki mogyby sprawi wraenie, i prbuje zaprzeczy swojej odmiennoci. A poniewa normalsi maj te swoje problemy, nosiciel pitna nie powinien si czu zgorzkniay, uraony czy litowa si nad sob. Naley mie wesoy i otwarty sposb bycia. 22 Kiedy osoba z pitnem odkrywa, e normalsi maj problemy z ignorowaniem jej uomnoci, powinna sprbowa im pomc wiadomie redukujc napicie. W tych okolicznociach nosiciel pitna moe na przykad prbowa przeamywa lody, otwarcie odnoszc si do swojej uomnoci w sposb, ktry pokazuje ze jest on obiektywny i potrafi przyj swj stan bez trudu. Oprcz rzeczowoci zaleca si rwnie poczucie humoru.

22

Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 158

24

Jednostce z pitnem radzi si rwnie, aby zachowywaa si tak, jakby wysiki normalsw, aby uatwi jej sytuacj, byy skuteczne i doceniane.23 Pamitamy z rozdziau pierwszego, e takie zarzdzania pitnem optymalizuje szanse jednostki na warunkow akceptacj jej osoby. Odtwarzajac w skrcie cay proces mona by powiedzie, e napitnowana jednostka cho czuje si w peni normalnym, wartociowym czowiekiem musi zauwayc w pewnym momencie, e jej otoczenie postrzega j zgoa inaczej, rewiduje wic ten pochopnie osignity stan akceptacji siebie i internalizuje choby i tylko instrumantalnie siebie i swoje pitno odbite od caej optycznej aparatury spoecznej interakcji. Uczy si jak mimo braku akceptacji pozosta w grze jako jednak niepenoprawny gracz, uczy si jak zabiega o umown akceptacj i jak si o ni jednoczenie nie upomnie. Spostrzega (albo te nie spostrzega), e te zabiegi absorbuj j tak dalece, e w istocie staj si treci jej ycia, jednoczenie nie ma jednak szans ani od tego uciec i ich unikn, ani poprowadzi spraw innym torem, raz wydany na ni wyrok skazuje j na drog, z ktorej zejcie nawet jeeli moliwe jest obcione duo wikszym kosztem. Jak dochodzi do tego dramatycznego zaptlenia sprbuje wyjani w sekcji kolejnej odwoujc si do teorii i bada z dziedziny psychologii spoecznej. Przyjrzelimy si krok po kroku sytuacji kontaktu i konstruowaniu samooceny w teje sytuacji. Widzielimy jak sekwencja tych sytuacji wtacza jednostk w specyficzn trajektori i determinuje jej moraln karier teraz postaram si pokaza jak wielo i powtarzalno tych sytuacji utrwala ten proces.

2.1. Strategie zarzdzania pitnem, krgi wtajemniczenia

W interakcji i pitnowany i normals konfrontuj si z czym wobec nich zewntrzym i niezalenym: z utrwalonymi, podzielanymi i przekazywanymi przekonamiami na temat okrelonego pitna. Ta konfrontacja, a raczej jej schematyczno sprawia, e jednostki
23

Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 158-167

25

pitnowane podzielaj pewn sytuacj yciow, zwan karier moraln. Wraz z ni dziel rwnie pewn wiedz o tym jak one same powinny sobie w tej sytuacji radzi eby zminimalizowac jej negatywne skutki jakimi s m.in. dyskomfort swj i partnera interakcji. Goffman twierdzi i: Ze wzgldu na liczne korzyci pynce z tego e jest si uznanym za normalsa, prawie wszyscy, ktrzy maja moliwo pominicia swojego pitna, zrobi to rozmylnie przy jakiej okazji24, pisze on dalej o rnych technikach kontroli informacji spoecznej, informacji ktra jest nonikiem tego wanie smutnego komunikatu jakim jest posiadanie pewnej pitnujcej skazy. Jedna z tych technik, a waciwie ju strategii zarzdzania pitnem jest pomijanie pitna. Poniej kilka przykadw z monografii Goffmana, pogldowo i oglnie przytoczonych, poszczeglne techniki najlepiej obrazuj przykady, ktre umiejscawiaj konkretn strategi w caym epizodzie, wanie dlatego techniki pomijania zostan przeze mnie omwione na przykadach w czci empirycznej pracy. Wysiki jednostki, aby ukry pewne uomnoci, mog sprawi, i bdzie ona uwydatnia (bd udawa ze to robi) inne saboci, takie jak niezrczno (np gdy niedowidzca osoba udajc ze widzi potyka si o stoek lub wylewa na siebie napj), nieuwaga upr sztywno lub dystans (np gdy osoba niedosyszca, zagadnita prze kogo niewiadomego jej uomnoci nie odpowiada na pytanie)...25 Dalej wymienia Goffman rne techniki pomijania i zakrywania pitna: jak ukrywanie lub eliminacja znakw, ktre stay si symbolami pitna (akcesoria majce uatwi ycie niepenosprawnym jak aparaty suchowe, silne okulary korygujce). Skrajnym, acz typowym przykadem jest po prostu unikanie kontaktu. A take techniki rozadowywania napicia interpersonalnego zrodzonego w kontakcie spoecznym. Ich celem jest uatwienie sobie i innym odwrcenia uwagi od pitna oraz podtrzymanie spontanicznego zaangaowania w oficjalna cz interakcji. Proces ten Gofman nazywa zakrywaniem. Wielu z tych, ktrzy rzadko prbuj pomija pitno, czsto prbuje je zakrywa. Jednym ze sposobw zakrywania jest ten zwizany z organizowaniem
24

sytuacji spoecznych napitnowane osoby, szczeglnie te

Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 113 25 Tame s. 123

26

niepenosprawne fizycznie, musza niekiedy pozna struktur interakcji po to by si dowiedzie, w jaki sposb zmieni swoje zachowanie, aby ich pitno byo mniej natarczywe. Osoby niedosyszce na przykad ucz si mwi odpowiednio gono, aby w opinii suchaczy byo to dostosowane do danej sytuacji. Jednostce z pitnem radzi si rwnie, aby zachowywaa si tak jakby wysiki normalsow, aby uatwi jej sytuacje, byy skuteczne i doceniane. Od jednostki napitnowanej oczekuje si, aby swoim zachowaniem nie dawaa do zrozumienia, e ciar jej brzemienia sprawi, e staa si inna ni wikszo. Jednoczenie musi trzyma si od normalsw na bezpieczn odlego, dziki ktrej bd oni mogli bezbolenie potwierdzi to przekonanie na jej temat. Innymi sowy radzi si jednostce napitnowanej zudn akceptacj, ktra moe by podstawa zudnej normalnoci. Musi ona realizowa swoje Ja nienagannie przed obserwujc j w napiciu publicznoci, ktra do jej wystpu przykada miar poniekd zupenie innego przedstawienia. Ironia tych zalece polega na tym, e jeeli napitnowany w istocie pragnie y tak bardzo jak to moliwe jak wszyscy i by akceptowany za to, kim naprawd jest, to w wielu wypadkach najsprytniejsza postawa, jak moe przyj, bdzie miaa podwjne dno. Jednostka z pitnem moe zwikszy akceptacje normalsow w stosunku do siebie, zachowujc si tak, jak gdyby ta warunkowa akceptacja jej osoby bya pena. Ale utrzymanie takiej zudnej akceptacji wymaga dostosowania si wielu osb. Pozytywna relacja wymaga wiadomoci umownoci obietnic i tego, e gdyby si faktycznie powoano na to zaufanie i akceptacj, relacja ta zostaaby naruszona. Ta kolokwialnie rzecz ujmujc gra pozorw pozwala nie tylko jednostce na redukcj dysonansu poznawczego dziki zgrabnemu pominiciu swojego pitna, zmniejszenie ciaru brzemienia jednostki zdaje si zmniejsza go rwnie tym wszystkim, ktrzy mog by naraeni na niekomfortowe z nim (pitnem) obcowanie, w zamian za ten szczodry gest jednostka napitnowana dostaje umown akceptacj na ktrej rwnie umowna i niestabiln pozytywna samoocen. W toku omawianych tu strategii zwraca uwag fakt, e rni si one po pierwsze w zalenoci od tego, z jakim pitnem mamy do czynienia, a take ze wzgldu na to, w

27

jakim otoczeniu znajduje si jednostka czy inni wiedz o jej pitnie. Naleaoby w tym miejscu powici nieco uwagi tej kwestii wanie z wzgldu na jej wag w doborze strategii. Otoczenie jednostki napitnowanej, jej biograficzni inni ukadaj si w krgi koncentryczne, ktrych wyznacznikiem najwaniejszym jest stopie gbokoci, zayoci relacji. Pierwsza grupa wspczujcych to oczywicie ci, ktrzy nosz to samo pitno. Wiedzc z wasnego dowiadczenia, co to znaczy, cz z nich bdzie dawa jednostce wskazwki dotyczce zawodowych chwytw oraz stanowi grup wsparcia. Nosiciel pitna moe si do niej zwrci, by uzyska wsparci moralne oraz poczu, co to znaczy by wrd swoich, czu si swobodnie oraz by zaakceptowanym jako osoba, ktra tak naprawd nie rni si od innych [...] Wrd swoich jednostka z pitnem moe traktowa swoja uomno jako podstaw do organizowania sobie ycia. Jednake musi si w tym celu wycofa do niepenego wiata.26 [...] O wycofaniu do niepenego wiata wspominaam przy okazji drugiej strategii kreatywnoci spoecznej tu temat na chwil znw powraca. W pewnych warunkach to wycofanie owocuje wyodrbnieniem si skonsolidowanej grupy spoecznej czy nawet pewnego rodzaju quasi-kultury. Niezalenie od tego czy okrelone pitno suy za podstaw rekrutacji czonkw jakiej zintegrowanej rodowiskowo grupy, osoby z pitnem bd skonne wspiera reprezentujcych je ludzi i instytucje27 Tak wanie rzecz si ma w przypadku niesyszcych co nie raz jeszcze w toku mych analiz bdzie widoczne. Kolejnym krgiem bardziej od swoich zewntrznym s zorientowani. Tej grupie powicam wicej uwagi, bo wanie z jej perspektywy przeprowadziam najwiksza cz swojego badania przechodzc uprzednio kilka etapw i rytuaw przejcia.

26 27

Tame s. 52-53 Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s.

28

S to ci nieliczni, przed ktrymi jednostka majca jak uomno nie musi odczuwa wstydu czy si kontrolowa, wiedzc e mimo swojej saboci bdzie akceptowana. Zanim normals stanie si zorientowanym musi czsto przej jakie odmieniajce dowiadczenie, symboliczne przejcie. Jak w poniszym przykadzie: Nie wiem czy mog to zrobi, czy nie, ale pozwlcie, e opowiem o pewnym incydencie. Zostaem kiedy przyjty do grupy czarnych chopcw mniej wicej w moim wieku, z ktrymi chodziem na ryby. Na pocztku, kiedy zaczem si do nich przycza, okreleniem Murzyn posugiwali si w moje obecnoci bardzo ostronie. Stopniowo, gdy chodzilimy na ryby coraz czciej zaczli przy mnie artowa i nazywa si nawzajem czarnuchami. Prawdziwa zmiana polegaa na uyciu przez nich sowa czarnuch w artach, po poprzedniej niemonoci posugiwania si sowem czarnuch w ogle. Pewnego dnia podczas pywania jeden chopiec popchn mnie z udawana przemoc i powiedziaem do niego: Nie wciskaj mi tu tej gadki czarnuchw On odpowiedzia: Ty skurczybyku, umiechajc si od ucha do ucha. Od tej chwili wszyscy moglimy uywa sowa czarnuch, ale stare kategorie zmieniy si cakowicie. Nigdy, do koca ycia, nie zapomn tego uczucia w odku, po tym, jak uyem sowa czarnuch bez adnych ogranicze. 28 Osobami zorientowanymi sczsto pracownicy speczni, tumacze, pracownicy sub zdrowia i opieki spoecznej. Relacja pomiedzy nosicielem pitna a zorientowanym osob, bywa trudna poniewa osoba majca okrelon uomno czuje, e w kadej chwili moe nastpi powrt do typowych rl i to w momencie osabionej wzmoonej zalenoci od drugiej osoby. Bdziemy obserwowa to cige poczucie zagroenia, wycofanie, agresywne niekiedy reakcje na prby wystpienia ktre nadwyraj zaufanie w empirycznej czci analizy. Trzecia grup stanowi obcy, ci wszyscy, ktrzy o pitnie nie wiedz. Grupa ta jest oczywicie wewntrznie zrnicowana s w niej jednostki przygodne, spotykane
28

Tame s. 110

29

przypadkiem, ktre maj najwiksze szanse na nie-powtrzenie si sytuacji kontaktu jak i jednostki, ktre s w cigym kontakcie jednake jego intensywno czy te rodzaj rl, jakie przybieraj jednostki w tej interakcji pozwala na zachowanie mniejszym lub wikszym kosztem i w zalenoci od jego widocznoci sekretu pitna. Omwilimy tu do szeroko strategie radzenia sobie i zarzdzania pitnem, ktre stosuj jednostki w paszczynie interpersonalnej. W poprzednim podrozdziale widzielimy jak ogromne koszty ma jednak pitno nie tylko dla interakcji jednostki ze wiatem zewntrznym, ale take dla niej samej. Omawiane tu strategie ze wzgldu na swj zwizek z kwesti tosamoci i redukcji niskiej samooceny s ze wspomnianych juz wzgldw niezwykej wagi rwnie dla intrapersonalnych mechanizmw zachowania dobrostanu.

3. Gluchota jako szczeglny rodzaj pitna tosamo grupowa niesyszcych.

3.1. Prywatne pieko, czyli ukryte koszty ukrytego pitna. Dla niektrych nosicieli pitna taki wybr moliwo ukrycia pitna, jest moliwy i ju o tym mwilimy. Za Goffmanem te powtrzymy, e takie pitna s wyjtkowo kosztowne ukrywanie pitna prowadzi do poczucia izolacji, oszukiwania i leku przed ujawnieniem. Trudnoci takie mog zosta spotgowane przez reakcje partnerw interakcji, u ktrych wzgldny brak ujawniania siebie moe wzbudzi podejrzenia. Nieudzielanie osobistych informacji o sobie moe utrudnia rozwijanie i utrzymywanie relacji spoecznych, gdy ujawnianie siebie uwaa si za jeden z istotnych czynnikw sprzyjajcych posiadaniu znaczcych zwizkw z innymi osobami. To jednak nie wszystko. Ukrywanie pitna prowadzi do wewntrznego zamtu, ktry cechuje si znaczn intensywnoci i zdolnoci absorbowania ycia psychicznego jednostki. Niej przedstawi dane wiadczce o tym, e gdy ludzie stygmatyzowani usiuj utrzyma w tajemnicy swoje pitna staja si obsesyjnie pochonici mylami o tych pitnach. Skutki te maja wane implikacje dla codziennego funkcjonowania oraz dla psychicznego a nawet fizycznego dobrostanu stygmatyzowanych osb.

30

Sekret moe by nieznonym ciarem. A zachowanie sekretu nieustannie absorbujc trosk. W swoim modelu zaabsorbowania sekretem Lane i Wegner sugeruj, e prby utrzymania tajemnicy zwykle aktywizuj zbir procesw poznawczych, ktre prowadza do obsesyjnego mylenia o tym sekrecie kiedy ludzie staraj si zachowa jaki sekret, prbuj stumi swoje myli o tym sekrecie. Tumienie sekretu jest szczeglnie istotne wtedy, gdy dochodzi do interakcji miedzy dan osob a tymi, przed ktrymi trzeba zachowa sekret, istnieje bowiem niebezpieczestwo, e tumione myli te mogyby przenikn do rozmowy. W nastpstwie tumienia pojawiaj si natarczywe myli wanie o tej rzeczy, o ktrej osoba majca sekret stara si nie myle. Zjawisko to mona wyjani za pomoc teorii ironicznych procesw kontroli umysowej. Teoria ta sugeruje, e kiedy ludzie staraj si nie myle o czym zostaj zapocztkowane dwa procesy umysowe: intencjonalny proces operacyjny i ironiczny proces kontrolny. Intencjonalny proces operacyjny jest wiadomy i wymaga wysiku; ma on za zadanie niedopuszczenie niepodanych myli przez wyszukiwanie rzeczy odwracajcych uwag lub tematw innych ni tumione myli. Ironiczny proces kontrolny jest niewiadomy i wymaga niewiele wysiku, jego funkcj jest wyszukiwanie tych wanie niepodanych myli, ktre podlegaj tumieniu, a zatem jak na ironi udostpnianie tych myli i zwikszanie prawdopodobiestwa ich powrotu do wiadomoci.29 Model zaabsorbowania sekretem daje pewne pojcie o tym, dlaczego wane jest skoncentrowanie si na wymiarze moliwoci ukrycia pitna, gdy staramy si zrozumie dowiadczenie polegajce na byciu pitnowanym W jaki sposb zaabsorbowanie pitnem moe stanowi problem? Mogoby si wydawa, e osoba, ktra duo myli o swoim sekretnym pitnie, moe po prostu by troch wycofana lub nieuwana, poniewa zaabsorbowanie to nie musiaoby mie bardziej negatywnego wpywu na jej funkcjonowanie ni jakie strapienie czy drczce myli o jakim kopocie w pracy. Gdy to si zdarza taka nieuwaga jest tylko najprostsza i najmniej kosztowna z konsekwencji zaabsorbowania. Niestety wiele rnych dodatkowych komplikacji powstaje wskutek tego, e zaabsorbowanie to nieustannie wywiera podstpny, szkodliwy wpyw. Uyteczne jest opisanie tego wpywu w kategoriach
29

Smart L., Wegner D. Ukryte koszty urytego pitna w: Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 205-225

31

gbokiej aktywacji poznawczej.30 W stanie gbokiej aktywacji poznawczej myli zwizane z pitnem s dostpne i wpywaj na zachowanie, chocia nie s aktualnie wiadome. Ta moliwo wystpienia gbokiej aktywacji poznawczej u osb z moliwymi do ukrycia pitnami ma daleko idce konsekwencje. Wynika z niej, e proces ukrywania stygmatyzowanej tosamoci moe wpywa na zachowania i oceny to znaczy jego skutki nie s zwizane w sposb logiczny czy oczywisty z aktywizowana myl. Takie porednie oddziaywania mog by gbokie wanie z tego powodu, ze ich rda mog by dla jednostek niejasne. Model zaabsorbowania sekretem i pojcie gbokiej aktywacji poznawczej dostarczaj nowych idei dotyczcych skutkw moliwego do ukrycia pitna. Przeprowadzono dwa badania w celu ustalenia czy ukrywanie pitna moe doprowadzi do obsesyjnego zaabsorbowania nim. W badaniach tych rozpatrywano take niektre skutki poznawcze i interpersonalne, jakie mog wynikn z takiego obsesyjnego zaabsorbowania, a w szczeglnoci skupiono si na moliwoci wystpienia w rezultacie gbokiej aktywacji poznawczej projekcji pitna na innych. Badania te nazwano badaniami nad prywatnym piekem, eby w ten sposb podkreli, jakie jest wewntrzne dowiadczenie osoby, ktra skrywa moliwe do ukrycia pitno. W obu badaniach studentki, ktre wykazyway cechy anoreksji nerwowej i (lub) bulimii nerwowej (okrelanych potem jako zaburzenia odywiania si), lub ktre nie wykazyway cech zaburze odywiania si, werbowano na podstawie odpowiedzi uzyskiwanych podczas masowego badania testowego. Kobiety z zaburzeniami odywiania si wskazyway te, e nikt, lub bardzo niewiele osb w ich yciu wiedziao o tej przypadoci i e byyby niechtne ujawnieniu tej informacji innej, wybranej losowo studentce.31

30

Por. Smart L., Wegner D. Ukryte koszty urytego pitna w: Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 205225 31 Smart L., Wegner D. Ukryte koszty urytego pitna w: Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 205-225

32

Wyniki tych dwch bada daj pewne wyobraenie o konsekwencjach posiadania moliwego do ukrycia pitna. W sumie wyniki te sugeruj, e gdy ludzie staraj si ukry swoje pitno przed innymi, wwczas w ich umyle dzieje si znacznie wicej, ni moglibymy oczekiwa. Po pierwsze, w obu badaniach te kobiety, ktrych pitno byo ukryte (miay zaburzenia odywiania si, ale odgryway role niemajcej takich zaburze), informoway o najwikszym tumieniu myli o swoich zaburzeniach odywiania. Tak wic, na poziomie podstawowego samopisu, uczestniczki potwierdziy stosowanie tumienia myli jako strategii ukrywania pitna. Osoby z ukrytym pitnem relacjonoway take w obu badaniach wysze poziomy natarczywych myli o zaburzeniach odywiania si, ni uczestniczki w innych warunkach eksperymentalnych. Tak wiec uzyskano dane przemawiajce za pogldem, e te same warunki, ktre powoduj tumienie prowadz take do wtargni tumionych myli. Jest interesujce, e te uczestniczki, ktre ukryway swoje pitno wykazyway wiksze tumienie i wicej wtargni ni te, ktre aktywnie odgryway role kogo z pitnem i utrzymyway, e maja owe pitno. Wyniki te potwierdzaj trafno interpretowania procesw trzymania w tajemnicy moliwego do ukrycia pitna jako podobnych do procesw zachowania sekretu. Wydawaoby si, e osoby z moliwymi do ukrycia pitnami s nkane przez problemy z kontrola umysow. U osb z pitnem moliwym do ukrycia pragnienie utrzymania go w sekrecie moe by poczone z motywacja do negowania istnienia tego pitna w sobie. Implikacje zwizku miedzy utrzymywaniem w tajemnicy moliwego do ukrycia pitna i znieksztaceniami sposobu postrzegania innych s fascynujce. Osoby z takimi pitnami mog konstruowa wiat, w ktrym ich pitna s postrzegane jako bardziej rozpowszechnione ni w rzeczywistoci. By moe okae si to nawet uyteczne. Taki sposb mylenia moe si przyczynia do radzenia sobie i tymczasowo agodzi stres, jaki czsto powoduj niepodane myli. Jest interesujce czy mogyby istnie takie warunki, w ktrych rzeczywicie ulgyby zapomnieniu kiedy mona by zapomnie o swoim osobistym pitnie i ycie pynoby dalej bez tego umysowego zamtu, ktry z reguy towarzyszy zaabsorbowaniu. Moemy wyobrazi sobie kilka sposobw, jakimi mona by to osign.

33

Jedna moliwo to automatyzacja tumienia. Jeli dana osoba uzyska du wpraw w kontroli umysowej, moe j wykonywa umiejtnie i skutecznie. Drugi sposb pozwalajcy zapomnie o pitnie, polega na kierowaniu sytuacj. Jednostka z moliwym do ukrycia pitnem moe chroni si przed koniecznoci zachowania tajemnicy oraz stosowania tumienia, unikajc sytuacji, w ktrych trzeba ukrywa pitno. Moe to polega z jednej strony na angaowaniu si tylko w najbardziej powierzchowne zwizki takie, ktre prawie wcale nie wymagaj mwienia o sobie. Z drugiej strony strategia kierowania sytuacj moe te podsun wrcz przeciwny rodzaj zachowania. Mog by wyszukiwane takie interakcje i sytuacje, ktre maksymalizuj stopie jawnej koncentracji na pitnie, poniewa takie okolicznoci take bd uwalnia dan osob od potrzeby zachowania sekretu i tumienia myli. Na przykad gbokie zaangaowanie si w homoseksualny styl ycia moe przynie znaczna ulg komu, kto przedtem ukrywa swoj tosamo. Pamitamy z rozdziau pierwszego kwesti wycofania si z ycia jako jeden z elementw zarzdzania pitnem. Bdziemy mieli jeszcze okazj wrci do tematu w rozdziale kolejnym jak i w czci empirycznej gdzie na przykadach zaobserwujemy przejawy tak jednego jak i drugiego zachowania. Trzecia strategia, ktra czsto skutecznie redukuje trudy zwizane z nieustannym zachowywaniem sekretu polega na przedefiniowaniu pitna. Jeli mona zinterpretowa pitno w taki sposb, e ju nie jest ono stygmatyzujce, lub przynajmniej nie jest juz istotne dla kwestii odnoszcych si do tosamoci danej osoby, to mona o nim zapomnie, poniewa aktywne dochowywanie tajemnicy przestaje by potrzebne.32 To wszystkie z najwaniejszych strategii radzenie sobie z problemem tumienia sekretu. Ich przekrj dostarcza nam rozdzia kolejny tam zostan one omwione szczegowo na przykadach. Ten nieco przydugi wywd psychologiczny mia nam uzmysowic jak kwestia tumienia sekretu, ukrywania pitna jest kosztowna z punktu widzenia psychologii jednostki. W przypadku guchych (w wikszoci przypadkw) ukrywanie pitna wie si z dramatycznym spyceniem relacji z osobami niewtajemniczonymi a wic wikszoci syszcych. Bo jak
32

Smart L., Wegner D. Ukryte koszty urytego pitna w: Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 205-225

34

glboka moe zajc relacja pozwalajca guchemu ukry swoj niepenosprawno? To nie to samo co ukrywanie wyroku czy nawet homoseksualizmu. Z drugiej strony nie jest to pitno tak nie pozostawiajce zudze jak ciemna skra czy defekt twarzy. Co gorsze jednym z symptomw pitna, jego oznak, jest jzyk czyli co, co nie tylko zaspokaja najbardziej podstawow potrzeb komunikacji, ale te co, co przede wszystkim jest skadnikiem i nonikiem tosamoci.

3.2. Jzyk migowy

Jzyk migowy nie tylko z powodw wymienionych w poprzednim podrozdziale zasuguje na szczegln uwag. Posiada on z czego wikszoc nie zdaje sobie sprawy wszystkie cechy odrbnego jzyka, w kadym kraju, w ktrym fukcjonuje jest jzykiem obcym (i w wielu krajach za taki jest uznany). Pomimo, e status prawny Jzyka Migowego w Polsce jest ciagle nieuregulowany w wielu orodkach naukowych w kraju trwaj badania nad Polskim Jzykiem Migowym oraz jzykami migowymi i systemami jzykowo-migowymi w ogle. Jednym z waniejszych osrodkw jest Wydzia Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego gdzie w 2004 roku powsta Instytut Polskiego Jzyka Migowego. Badacze z Instytutu wyrzniaja kilka podstawowych cech PJM: jest to jzyk naturalny zmieniajcy si historycznie zrnicowany regionalnie i rodowiskowo rozwinity sownikowo i gramatycznie nie jest subkodem jzyka polskiego nie jest agramatyczny

35

nie jest ograniczony nie jest uniwersalny nie jest martwy33

Badania nad przyswajaniem jzyka migowego przez dzieci guche wskazuj, e pomimo rnicy modalnoci zmysowej stadia rozwoju jzykowego u maych dzieci guchych dokadnie odpowiadaj etapom rozwoju jzyka fonicznego dzieci syszcych.34 1. okres komunikacji przedjzykowej (710 m. .) 2. okres wypowiedzi jednowyrazowych (1218 m. .) 3. okres wypowiedzi dwuwyrazowych (1822 m. .) 4. okres opanowania podstaw jzykowych (2236 m. .) Istnieje wrodzony program przyswajania kompetencji jzykowej niezalenie od rodzaju modalnoci zmysowej (wzrok lub such), w ktrej ksztatuje si jzyk maego dziecka. Guche dzieci, nawet te ktre nie miay nigdy kontaktu z jzykiem migowym (przedszkola oralistyczne) tworz systemy komunikacji gestowej nieprecyzyjne znaki zblione do jzyka migowego. Guchy Polak nie jest rodzimym uytkownikiem jzyka polskiego i nigdy nim nie bdzie. Wikszoc niesyszcych posuguje sie kilkom asystemami jezykowymi: Polskim Jzykiem Migowym (PJM), polskim pisanym (w rznym stopniu), System Jzyka Migowego (SJM), czyli polskim miganym (skodyfikowany przez prof. Szczepankowskiego dosowny przekad jzyk polskiego na migowy), wielu niesyszcych posuguje sie rwnie polskim mwionym, czasami take jzykami obcymi np. angielski, niemiecki, francuski (ktrych nierzadko ucz si w szkoach gusi) oraz obcymi jzykami migowymi np. Brytyjski Jzyk Migowy (BSL), Amerykaski Jzyk Migowy (ASL), Midzynarodowy Jzyk Migowy (ISL). Zatem wiekszoc guchych to osoby wielojezyczne.

33

Burzyska Edyta Akwizycja jzykowa dzieci guchych (oraz podstawowe wiadomoci o Polskim Jzyku Migowym), Wydzia Polonistyki UW, Warszawa 2009
34

Tomaszewski Piotr, Przyswajanie jzyka migowego przez dziecko guche rodzicw guchych, Przegld Psychologiczny, Tom 46 (1), 101-128, 2003r

36

Jzyk migowy od jzykw fonicznych rni si natur fizyczn tekstu inny jest sposb przekazywania sensw oraz skadni (przestrzenn). Komunikacja polega na przedstawieniu rzeczywistoci. Cech charakterystyczn i niezwykle wan jest symultaniczno przekazu oraz brak przyimkw i spjnikw jednostek funkcyjnych. Do przekazywania znaczen za pomoc jzyka migowego suy wiele niezalenych narzdw artykulacyjnych: ramiona, przedramiona, donie, palce, tuw, gowa, twarz z mimik. Kady jzyk migowy posiada swoje sownictwo - migowe znaki ideograficzne, ktre okrelaj poszczeglne sowa, czasem krtkie zwroty. Ich liczba waha si zazwyczaj od 5 do 15 tysicy znakw. Uzupenieniem znakw ideograficznych s znaki daktylograficzne: alfabet palcowy, znaki odpowiadajce poszczeglne litery alfabetu (take niektre digrafy, jak np. sz, cz, rz), znaki liczebnikw, uamkw zwykych i dziesitnych, znaki interpunkcyjne itp. Alfabety palcowe stanowi dzi integraln cz jzykw migowych i wchodz w zalenoci ze znakami ideograficznymi, ale ani nie wystpuj w znakach ideograficznych pomocniczo (jako prefiksy i sufiksy) ani nie mog by zastpowane literowaniem ideogramw. W klasycznym jzyku migowym nie wystpuj kocwki fleksyjne, mona natomiast dostrzec wpyw alfabetu palcowego na powstawanie nowych znakw, w ktrych czsto wykorzystuje si ukad palcw charakterystyczny dla znakw alfabetu palcowego, odpowiadajcych literom, rozpoczynajcym dany wyraz (np.: kto, ktry, kady, co, my, wy, objto, wany, niektrym dniom tygodnia itd.) Jzyk migowy posiada wasn gramatyk pozycyjn, w ktrej o sensie zdania decyduje kolejno wyrazw. Gramatyki takie wystpuj rwnie w niektrych jzykach dwikowych, np. w czci jzykw tybetaskich i afrykaskich. Gramatyka pozycyjna wytworzya si poniewa poniewa znaki ideograficzne maj sta form - nie posiadaj odmian przez przypadki i osoby, a zatem struktury gramatyczne trzeba pozyskiwa w inny sposb. Dlatego te z jzyka polskiego na jzyk migowy (i odwrotnie) nie mona tumaczy dosownie trzeba konstruowa tumaczone zdania w postaci caociowych struktur, zgodnie z zasadami gramatyki jzyka, na ktry si tumaczy. Specyficzn cech jzykw migowych jest take organizacja przestrzenna wypowiedzi, pozwalajca w sposb precyzyjny opisywa rzeczywisto za pomoc znacznie mniejszej liczby znakw migowych ni ma to miejsce za pomoc sw w jzykach dwikowych.

37

Podobne zasady gramatyczne wytworzyy si we wszystkich jzykach migowych wiata. Midzy innymi dlatego gusi z rnych krajw znacznie atwiej ni ludzie syszcy porozumiewaj si midzy sob, jeli operuj tylko wasnymi jzykami. Cech charakterystyczn wszystkich jzykw migowych jest ich ikoniczno jednoznaczne podobiestwo znakw do ksztatw przedmiotw, lub ruchw wykonywanych przy czynnociach, ktre opisuj. Std znaki wielu poj s podobne do siebie, a czasem nawet takie same w rnych jzykach migowych.35

Te rnice, po pierwsze dlatego e jest ich bardzo duo, a po drugie dlatego, e dotykaj podstaw naszego mylenia o jzyku, sprawiaj e bardzo trudno jest nie tylko nauczyc si syszcemu jzyka migowego a niesyszcemu mwionego czy pisanego (z zasadami jezykw mwionych), ale przede wszystkim porozumie na najbardziej nawet podstawowym polu osobie syszcej z niesyszc. Poniej przedstawi kilka przykadw tekstw dzieci ze szkoy dla niesyszcych ukazujcych problemy ze zrozumieniem i uyciem gramatyki jzyka mwionego (tu: polskiego). Podobne problemy maj osoby posugujace si jzykiem mwionym z gramatyka pozycyjn, ktra w dodaktu nie jest dostatecznie zbadana i skodyfikowana.

35

Bogdan Szczepankowski Jzyk migowy jako rodek komunikacji; Problemy Rehabilitacji Spoecznej i Zawodowej nr 2 (152) 1997, Wysza Szkoa Rolniczo-Pedagogiczna, Siedlce

38

rdo: dr Iwona Grzesiak, mgr Elwira Haszcz-Wardziak, Jzyk migowy w Internacie, Fundacja na Rzecz Osb Guchych i Jzyka Migowego; materiay z zaj.

39

rdo: dr Iwona Grzesiak, mgr Elwira Haszcz-Wardziak, Jzyk migowy w Internacie, Fundacja na Rzecz Osb Guchych i Jzyka Migowego; materiay z zaj.

40

rdo: dr Iwona Grzesiak, mgr Elwira Haszcz-Wardziak, Jzyk migowy w Internacie, Fundacja na Rzecz Osb Guchych i Jzyka Migowego; materiay z zaj.

41

rdo: dr Iwona Grzesiak, mgr Elwira Haszcz-Wardziak, Jzyk migowy w Internacie, Fundacja na Rzecz Osb Guchych i Jzyka Migowego; materiay z zaj.

Podsumowujc kwesti jzyka migowego naleaoby powiedzie, e jest to jzyk naturalny, nie jest subkodem jzyka mwionego, ma swoje sownictwo i gramatyk odrbne od jzykw mwionych, do przekazywania znacze suy wiele narzdzi artykulacyjnych. I cho jest penowartociowym jzykiem w wielu krajach w tym w Polsce nie jest jzykiem penoprawnym. Walka o uznanie jzyka migowego za jzyk oficjalny i penoprawny jest jedn z kwestii zajmujcych od poczatku wszystkie ruchy spoeczne niesyszcych. Nie tylko dlatego, e

42

usprawnioby to komunikacj i podnioso standard ycia guchych, ale przede wszystkim dlatego, e Gusi traktuj ten jzyk jak nonik swojej kultury, podstaw swojej tosamoci grupowej.

3.3. Tosamo, czyli kim jest Guchy?

Profesor widziski pisze: Guchy (potocznie) ten, kto nie syszy (i czsto te nie mwi), Guchy (pisany przez due G) to czowiek, ktry w niemowlctwie przyswoi jzyk migowy. Guchy kulturowo to wicej ni guchy jzykowo... Guchy to cudzoziemiec.36 Guchy to nie inwalida. To wszystko jednak jest nie tyle nawet nieznane naszemu spoeczestwu co nie przyjmowane do dzi do wiadomoci przez 90% ludzi pracujcych z guchymi (i Guchymi...) ani przez samych Guchych, oczywiste natomiast z punktu widzenia lingwisty. 37 Jedn z przyczyn braku wiadomoci jest edukacja. Edukacja Guchych od XVI wieku do poowy XX wieku (z krtk przerw w latach 1780-1830) to uczenie ich na si jzyka fonicznego. Edukacja oznacza tzw. rehabilitacj. Kadzi si nacisk na rne metody przywracania suchu: czytanie z ust, fonogesty, aparaty suchowe, implanty limakowe. Inna drog, poredni jest uczenie na si jzyka obcego. SJM, czyli Systemu JzykowoMigowego: polskiego miganego. Dla Guchego w Polsce jzyk polski nie jest jzykiem ojczystym. SJM natomiast czyli odmiana wizualno-przestrzenna jzyka polskiego rznie nie jest jzykiem ojczystym adnego guchego. Problem zaczyna si ju w momencie kiedy syszcym rodzicom rodzi si guche dziecko. Typowa historia guchego dziecka moe przebiec dwukierunkowo. Pierwsza droga to postawa spod znaku: On nie jest guchy czyli odrzucenie migania, mwienie do dziecka, brak kontaktw z Guchymi, nauka w szkole masowej a na kocu najpewniej implant. Druga postawa to oralizm czyli powiedzenie: On jest Guchy: rodzice ucz si miga, nawizuj
36 37

widziski Marek Z problemw komunikacji niesyszcych, Wydzia Polonistyki UW, Warszawa 2009 widziski Marek Z problemw komunikacji niesyszcych, Wydzia Polonistyki UW, Warszawa 2009, por take: widziski Marek, Jak Gusi przyswajaj jzyk: o jzykach migowych i miganych, [w:] Jzyk migowy we wspczesnym szkolnictwie na wiecie i w Polsce. Red. I. Grzesiak. Wydawnictwo Stanisaw Sumowski. Malbork 2007

43

kontakty z Guchymi, posyaj dziecko do szkoy dla niesyszcych, dziecko uczy si polskiego jako jzyka obcego. Ta postawa znana jest jako dwujzyczno i jest propagowana przez rodowiska Guchych jak i badaczy jzyka migowego. Prekursorami dwujzycznosci n awiecie i w Polsce byli Auguste Bbian oraz Jakub Falkowski (pocztek XIX wieku). Byli to gusi nauczyciele, ktrzy wprowadzili jzyk migowy jako jzyk wykadu a nauk jzyka fonicznego jako osobnego przedmiotu. Na wiecie jako pierwsi dwujzyczno wprowadzili Szwedzi 14.05.1981, wtedy to Parlament szwedzki uchwala ustaw o dwujzycznoci. Odtd Szwedzki Jzyk Migowy to formalnie pierwszy jzyk niesyszcego Szweda, szwedzki natomiast drugi jzyk. Nauczanie niesyszcych odbywa si w SzJM.38 W Polsce wci pokutuje mit Guchego jako inwalidy a razem z nim przekonanie, e implant rozwie wszystkie problemy. Dwujzyczno nie jest niestety formalnie akceptowana. Bardzo mao nauczycieli zna PJM, nauczanie w szkoach dla niesyszcych odbywa si w SJM. W konsekwencji rodzi sie dramat bariery jzykowej, ktrej jednym z wynikw jest maa ilo guchych studentw i Guchych z wyksztaceniem wyszym. Nic dziwnego, e odkd pojawia si wiadomo odrbnoci, wiadomo spoeczna Guchych odtd mamy do czynienia z walk o prawa niesyszcych. Jednym z najbardziej znanych i spektakularnych ruchw spoecznych zrodzi sie w USA tam w latach 70 tych XX wieku powstay takie pojcia jak Deaf Pride, Deaf Power, a w latach 80-tych (1988) mia miejsce synny strajk studentw na Uniwersytecie Gallaudeta szkoy zaoonej jeszcze w XIX w., ktra od samego pocztku wprowadzia jzyk migowy jako jzyk wykadowy i odnosia gonie sukcesy. Po mierci zaoyciela jzyk migowy straci i tam swoja pozycje. W 1988 roku roku strajku wybrano na rektora uczelni osob syszc. To wzbudzio sprzeciw studentw, ktrzy zadali niesyszacego rektora. Do studentw doaczyy osoby z zewnatrz, strajk trafi na pierwsze strony gazet i wzbudzi spoeczn dyskusj.39

38 39

widziski Marek Z problemw komunikacji niesyszcych, Wydzia Polonistyki UW, Warszawa 2009 Radzikowska Katarzyna B. Strajk studentw Uniwersytetu Galaudeta, Na podstawie ksiki Olivera Sacksa Zobaczy Gos, Wydzia Polonistyki UW, Warszawa 2009.

44

Do dzi Stany Zjednoczone s pionierami jeeli chodzi o prawa Guchych i filozofi dwujzycznoci40, ale rodowiska Guchych na caym wiecie wydaj sie mwi jednym gosem jeeli chodzi o prawa jezyka migowego i dwujzyczno. W Polsce rwnie Gusi od kilku lat walcz o uznanie jzyka migowego za jzyk oficjalny i swj pierwszy jzyk wraz ze wszystkimi idcymi za tym przywilejami (PJM w szkoach i urzdach).41 Dzi niemale cay ciar walki o prawa Guchych w Polsce ciy na stowarzyszeniach i zwizkach Guchych. Ale nie tylko dlatego zwizki i stowarzyszenia zasuguj na szczegln uwag. S to miejsca gdzie gusi mog po prostu swobodnie posugiwac si jzykiem migowym, rozmawia, gdzie czuj si sob. Pisa o tym Goffman, powtarzaja to te sami Gusi. Co uderzajce to fakt, e w wielu krajach tzw. kluby (przy zwizkach i stowarzyszeniach) wygladaj tak samo.42 S po prostu miejscami spotka gdzie dzieje si wikszo ycia spoecznego dorosych guchoniemych. Dlatego wanie kultura Guchych, ze swoimi enklawami w klubach zwizkw i stowarzysze jest tak interesujcym i trudnym obiektem bada. Ot guchota jest nie tylko pitnem, wypenia bowiem wszelkie znamiona pietna. Jest pitnem szczeglnym, ktre podlega do pewnego stopnia ukryciu tym bardziej wic jest kosztowna emocjonalnie i psychologicznie. Do tego gusi posuguj si odrbnym jzykiem jzykiem, ktry cho penowartociowy, nie jest jzykiem penoprawnym co powoduje jeszcze wieksze ni w przypadku normalnego pitna dowiadczenie opresji. Zepchnite w ten sposb do podziemia tzw. klubw ycie Guchych moe sie w peni rozwija tylko tam i tylko tam mona zaobserwowa Guchego takiego jakim on naprawd jest, Guchego jako czonka odrbnej kultury.

40 41

National Association of the Deaf (NAD) publikacje i materiay na ich stroanch www

Bogdan Szczepankowski Jzyk migowy jako rodek komunikacji; Problemy Rehabilitacji Spoecznej i Zawodowej nr 2 (152) 1997, Wysza Szkoa Rolniczo-Pedagogiczna, Siedlce, 42 Jones, Megan A. Ph.D., Deafness as Culture: A Psychosocial Perspective Disability Studies Quarterly Spring 2002, Volume 22, No. 2 pages 51-60 <www.dsq-sds.org> Copyright 2002 by the Society for Disability Studies

45

4. Badanie
Badanie przeprowadziam metod obserwacji uczestniczcej. Obserwacj (systematyczn) prowadziam w jednej z warszawskich organizacji

niesyszcych od 3.09.2003 do 30.06.2006r., ale i pniej nie zaprzestaam kontaktw z organizacj, a nawet wsplnie z grup modych niesyszcych zaloyam inn organizacj guchych. Wiksza cz badania zostaa prowadzona w jzyku migowym, albo prznajmniej z jego pomoc. Jzyka migowego uczyam sie od pocztku badania najpierw z ksiaek i sownikw, ktre szybko porzuciam, nastpnie uczyam si go bezporednio od niesyszcych i z ich pomoc, by w kocu formalnie ju ukoczyc kurs jzyka migowego. Najwaniejsza cz badania zostaa przeprowadzona w Polsce i dotyczya jednej organizacji, ale nie ograniczaam si tylko do niej. Poza innymi organizacjami (w tym najwaniejszej organizacji w Polsce, a take towarzystw osb guchoniewidomych) pniej ju poznawaam rodowiska niesyszcych z innych krajw niektre tylko okazjonalnie w trakcie spotka niesyszcych z rnych krajw (sympozjw i zjazdw) ale take przy okazji trwajcego niemal dwa lata wyjazdu do Wielkiej Brytanii. Z dwch powodw nie opisuj szeroko czeci badania prowadzonej w Wielkiej Brytanii. Po pierwsze brytyjski jzyk migowy jest zupenie inny wprawdzie poznaam kilka znakw oraz znaki alfabetu, ale nie poznaam tego jzyka na tyle eby swobodnie sie nim posugiwa. Po drugie kontakt jaki miaam z niemwiacymi i niesyszcymi by w duej mierze kontaktem z osobami take inaczej upoledzonymi, posugujcymi si nie klasycznym jzykiem migowym a Makatonem43. Ponadto podobiestwa pomidzy rodowiskami niesyszacych w rnych krajach s uderzjace co wiemy nie tylko z tego badania (z obserwacji a take z informacji uzyskanych od
43

Makaton jest programem jzykowym, ktry powsta w latach 70-tych w Wielkiej Brytanii. Autork metody jest Margaret Walker, logopeda i psychiatra, ktra wraz ze wsppracownikami stworzya program nauczania umiejtnoci komunikacyjnych osb z trudnociami w uczeniu si oraz porozumiewaniu. Nazwa metody pochodzi od pierwszych liter imion Margaret Walker, Kathy Johnston i Tony Cornforth; osb, ktre wsppracoway z autorka przy tworzeniu metody. Obecnie program wykorzystywany jest nie tylko na terenie Wielkiej Brytanii, ale i na caym wiecie, w tym rwnie i w Polsce. Na program Makaton skadaj si znaki manualne gesty oraz/lub znaki graficzne symbole. Zastosowanie tych elementw dostarcza osobom o zaburzonej komunikacji dodatkowej, wizualnej informacji o uczonym pojciu, jak rwnie zwiksza rozumienie oraz wzmacnia proces porozumiewania si. Znakom i/lub symbolom towarzyszy zawsze mowa (w poprawnej formie gramatycznej). Gest, symbol oraz mowa s filarami programu jzykowego Makaton

46

podroujcych niesyszcych), ale take z literatury, zakadam wiec e wyniki uzyskane w badaniach w innych krajach z naszego krgu kulturowego byyby podobne. Wszystkie imiona zostay zmienione.

4.1. Bariery wejcia pocztki

Tyy jednego z budynkw na warszawskiej Woli metalowe drzwi i niewielka tabliczka z charakterystycznym przekrelonym uchem midzynarodowym symbolem niesyszcych - tak wyglda siedziba Zarzdu Gwnego Stowarzyszenia gdzie zaczyna si mj trzyletni epizod w wiecie ciszy44. Stamtd trafiam do tzw. Klubu czyli Koa Regionalnego rzeczonej organizacji. I tu ku mojemu zdumieniu znw zastaam metalowe drzwi na tyach budynku z bardzo podobn, niewielkich rozmiarw tabliczk informujc, e znajduj si w Kole Regionalnym <<Mazowsze>>. Podobny klub innej organizacji na warszawskiej Pradze jest rwnie starannie ukryty w bramie praskiej kamienicy. Kluby to odziay regionalne zwizkw i stowarzysze Guchych speniaj funkcje administracyjne, pomocowe, poradnicze, s take i przede wszystkim miejscami spotka. Wita mnie instruktor Koa i tumacz jednoczenie p. Kasia (w jzyku migowym migana jak jzyk od nazwiska, ktre zdaniem niesyszcych brzmi podobnie). Od razu dowiaduj si ze p. Kasia jest dzieckiem rodzicw guchych i jak Gucha bya wychowywana, e jest to rodowisko hermetyczne i nieufne i e musz przestrzega pewnych zasad... Nie dziwi mnie taki wstp wpisuje si on niele w klaustrofobiczn atmosfer miejsc. Poza pani Kasi nikt nie prbuje nawiza ze mn kontaktu, za to wszyscy si mn interesuj co wiem z relacji pani Kasi, ktra bez skrpowania opowiada mi co si dzieje wok i o czym rozmawiaj Gusi, rwnie swobodnie opowiada mi o nich ujawniajc ich

44

wiat ciszy to sposb, w jaki Gusi okrelaj swoje rodowisko, taki jest te np. tytu jednego z najwaniejszych czasopism powiconych tematyce niesyszcych.

47

historie i dramaty, tak, e ju po kilku wizytach rozpoznaj wikszo osb i o wikszoci wiem wicej nawet niby mnie interesowao. Klub jest czynny dwa razy w tygodniu. Popoudniami i raz od rana wtedy funkcjonuje jako biuro. Dowiaduj si, e oczekuje si ode mnie przede wszystkim wsparcia administracyjnego. Tote zaczynam wdraa si w dokumentacj Stowarzyszenia, jego statut, korespondencj, protokoy itp. Jednoczenie wypytuj o sprawy organizacyjne i merytoryczne. Stowarzyszenie jest organizacja oglnopolsk z Zarzdem Gwnym w Warszawie, ma swoje placwki w kilku miastach polskich (m.in. Kwidzyn, Bielsko-Biaa). Administracja Stowarzyszenia nie jest jednak zbyt skomplikowana, w wikszoci formalnoci s traktowane jak sztuka dla sztuki, praktykuje si w tej kwestii niezbdne minimum. I cho mogoby czasami wydawa si przydatnym prowadzenie przyzwoitej dokumentacji wkrtce przestaje mnie dziwi jej brak. W jakim jzyku miaaby by prowadzona? Po polsku? Tyle, e polski nie jest jzykiem naturalnym dla Guchych. Oprcz dokumentw Stowarzyszenia czytam wiat Ciszy, ktry jest istn skarbnic wiedzy o gluchych jest to pismo dla niesyszcych czciowo redagowane przez niesyszcych i niedosszcych. Opisuje przede wszystkim ycie Stowarzysze imprezy sportowe, wystawy prac niesyszcych, prezentuje organizacje guchchych z innych krajw, ale porusza te problemy rodowiska np. Kwestie dostpu dbr kultury i edukacji, serwis kulturalny i urzdowy w jzyku migowym. Na przykad problem jaki wiat Ciszy porusza niemale w kadym numerze to bardzo niski odsetek osb guchych z wyszym wyksztaceniem prezentujc jednoczenie osoby, ktrym w jaki sposb udao si to osign, aby zachci do podjcia wyzwania. Ale czytajc histori osb, ktrym udao si skoczy szkoy wysze nietrudno zrozumie dlaczego jest ich tak mao. Kosztuje to bardzo wiele wysiku tak ich samych jak i rodziny. Wikszo korzysta na wykadach z pomocy tumacza jzyka migowego. Jeeli nie sta ich na to nagrywaj na przykad wykady na dyktafon i w domu kto ich odsuchuje, robi notatki, tumaczy Bez takiej pomocy jest to niemoliwe. Wikszo niesyszcych studiuje w Akademii Podlaskiej (surdopedagogiki), czsto wybieraj te akademie sztuk piknych. Pytam o sytuacj edukacyjn w Stowarzyszeniu, aden z badanych nie ma wyszeo wyksztacenia, nawet matury

48

Okazuje si, e przychodzc do Stowarzyszenia akurat teraz trafiam na dobry moment. Organizujemy wyjazd. Jednym z pierwszych moich zada jest w zwizku z tym przygotowanie ogoszenia dotyczcego tego przedsiwzicia, ktre ma zawisn na tablicy informacyjnej, komunikat podstawowy Stowarzyszenie z okazji Midzynarodowego Dnia Guchych 45 organizuje wyjazd do kopalni soli w Bochni na trzy dni. Przepisuje ogoszenie chyba z dziesi razy... Za kadym razem prosi si mnie o uproszczenie treci, o wyeliminowanie trudnego sowa, skrcenie zdania, a przecie nie stosuj szczeglnie skomplikowanego jzyka... Ostatecznie ogoszenie jest gotowe, krtkie, proste, z wytuszczonymi na czerwono dat, godzin i miejscem. Zanim ogoszenie zawinie trzeba pj do wietlicy i ogosi wszystkim, co nastpuje w jzyku migowym. Uproszczenie treci niewiele daje wikszoci obecnych. Jeeli potrafiliby je przeczyta to nie s w stanie zrozumie zda. Rozpoznaj sowa (wikszo z nich) ale cao jest dla nich niejasna. Wytuszczone informacje skadaj w cao wycieczka, data, godzina i miejsce domylaj si, e chodzi o wyjazd, ale co oznacza druga data (termin zgosze)? Cay komunikat staje si niejasny. Wprawdzie mona wywnioskowa, ktra data czego dotyczy po ssiedztwie sw i kolejnoci, ale lepiej bdzie upewni si u Marysi (sekretarz Koa, w jzyku migowym migana jak sukienka). I tak zrobi wszyscy, ktrzy zobacz ogoszenie, lepiej uprzedzi t lawin niepotrzebnych pyta ogaszajc wszystko w wietlicy. Ale pytania i tak bd... Wyjazd jest dla mnie okazj do wyprbowania z ksiek nabytej wiedzy z zakresu jzyka migowego. W zasadzie do zweryfikowania przewiadczenia o wiedzy... Na rynku dostpnych jest dosownie kilka podrcznikw do nauki jzyka migowego, posuguj si one do spjnym systemem opisu znakw. Np tak opisuje si znak dzie dobry:

45

Ostatnia sobota wrzenia, poprzedzony Tygodniem wiadomoci Guchych

49

Dzie:

LBk i PBk ustawione ukonie, grzbietami doni do przodu, symetrycznie przed

rodkiem klatki piersiowej tak, e s skrzyowane palcami, rozdzielaj si ukami do pozycji pionowych nieco ponad obojczykami (okcie pozostaj na miejscu). Dobry: PO ustawiona pionowo, kantem doni do przodu, na wysokoci twarzy, dotyka podbrdka miejscem styku koca palca wskazujcego i kciuka, a nastpnie odsuwa si o ok. 15 cm do przodu z energicznym zatrzymaniem. Dzie dobry: pynne poczenie znakw dzie i dobry. 46 Do tego podaje si jeszcze czasem tzw. gestogram gdzie symbolami opisuje si ruch i uoenie rk, czyli oprcz np. PBk (co oznacza: rka prawa P, uoona jak do przekazywania litery B B, z odstawionym kciukiem k - PBk) dodaje si jeszcze znaki opisujce kierunek i prdko ruchu; np. strzaka z zaokrglonym grotem oznacza ruch powolny, strzaka podkrelona oznacza ruch po ciele, przesuwany itd. Niektre ksiki wzbogacone s te o ilustracje lub zdjcia, nie wszystkie jednak. Posugujc si zatem tymi podrcznikami wielkim nakadem pracy (najwicej czasu zajo mi zrozumienie opisu znakw), wiczc przed lustrem przyswajam kilkanacie podstawowych znakw oraz alfabet. Prbuj miga do guchych tumaczc sowa polskie na znaki jzyka migowego w zoonym gramatycznie zdaniu. Tymczasem konstrukcja, zaimki dzierawcze, literowane alfabetem palcowym kocwki fleksyjne wprowadzaj zamt i uniemoliwiaj zrozumienie zdania, ktre przemigaam. Z drugiej strony ja obserwujc guchych, nie do, e nie rozpoznaj wikszoci poznanych znakw to, jeeli nawet, nie potrafi poskada ich w logiczn cao. Do tego jeszcze fakt, e znaki wygldaj inaczej ni te opisane w ksikach utrudnia spraw jeszcze bardziej. Np. opisywany znak dzie dobry miga si czasem jedn rk, czasem miga si tylko pocztek znaku sowo dzie, jednake ruch jest wtedy przesadnie podkrelony, mimika ma te ogromne znaczenie....

46

Szczepankowski Bogdan, Podstawy jzyka migowego, WsiP, Warszawa 1994.

50

W cigu trwajcego trzy dni wyjazdu integracyjnego z czego wikszo w odosobnieniu, w podziemiach kopalni z ponad setk guchych i kilkoma tumaczami poznaam kilka znakw oraz nabraam przekonania , e w dalszej nauce ksizki nie bd mi pomocne. Innego razu rwnie z okazji Dnia Guchego organizujemy piknik w Powsinie ognisko, zabawy przy ognisku w cigu dnia jednake wszystkie wydarzenia i imprezy musz odbywa si w penym wietle, aby wyranie wida byo migajcych i mona byo czyta z ruchu warg. Caa impreza rozpoczyna si rozbiciem supkw wok miejsca ogniska i rozcigniciem na nich sznurka z kolorow bibu... Pytam Marysi (sekretarz Koa, sukienka) z nieudawanym zdziwieniem i zainteresowaniem, czemu ma to suy? Zwaszcza, e widz zdegustowane spojrzenia bawicych si w publicznym przecie i oglnodostpnym miejscu ludzi... Odgrodzeniu, eby nikt nie przeszkadza. Gusi najbardziej lubi spdza czas wrd swoich, nie lubi i nie chc si integrowa, nie wiedz jak si zachowa, gdy kto zagadnie ich pytajc na przykad o ogie... Taki stres zniweczyby ca zabaw, ktrej warunkiem koniecznym jest przecie spokj i relaks... Jest to jedno z moich pierwszych spostrzee to jak bardzo obecne jest wrd nich denie do izolowania, wycofania... O to zabiegaj niesyszcy niemal na kadym kroku by, jeeli to moliwe, unikn jakiegokolwiek kontaktu, ktry potencjalnie zrodziby ryzyko interakcji. Wspomniany wyjazd do kopalni soli czy integracyjna impreza w Powsinie, gdzie odgrodzono si symbolicznie to tylko niektre przykady. Jest ich znacznie wicej. Jednym z moich zada na przykad jako instruktora koa bya organizacja czasu w ramach tej funkcji zakupiam dla Stowarzyszenia przewodnik po Polsce, by razem z niesyszcymi wybra miejsca, ktre chcieliby zobaczy, podstawowym kryterium negatywnym byo to jak miejsce jest uczszczane. Odrzucono wszystkie wiksze miasta, ktre cho ciekawe, to jednak jest tam za duo ludzi (Krakw, Kazimierz, Wrocaw, Gdask), zawsze koczyo si wypadem w odseparowane miejsce gdzie w gbi lasu (najczciej ktra z mazurskich wiosek), gdzie szanse na niespodziank w postaci obcego byyby minimalne. Taka separacja idealna zwaszcza w Warszawie naley jednak do rzadkoci. W drodze do pracy, szkoy czy Klubu trzeba pokona wiele zatoczonych miejsc, mija ludzi, zaatwia najprostsze sprawy jak zakupy czy pacenie rachunkw. Tramwaje, autobusy, ulice to miejsca gdzie kontakt, cho fizycznie moliwy ma miejsce bardzo rzadko. Trzeba zadba o to by nawet jeeli zaistnieje jak najszybciej si zakoczy raz

51

bardzo wyranie si o tym przekonaam. W warszawskich tramwajach do czsto zdarza si ze wsiadaj do nich niesyszcy zbierajcy rodki na jaki cel zwizany z funkcjonowaniem podobnych organizacji niesyszcy przedstawiaj karteczk (prosz zwrci uwag na schemat komunikacji z uyciem karteczki) oraz jaki przedmiot, ktry mona zakupi za symboliczna kwot wspomagajc wskazany cel. Taka sytuacja przytrafia si mi, oczywicie zakupiam w przedmiot a take podzikowaam nieslyszcemu w jzyku migowym chcc zagai rozmow, guchy, ucieszony widokiem migajcej osoby, zada mi jedno pytanie: Czy jeste gucha?, odpowiedziaam, e nie... Prosz wyobrazi sobie moje zdziwienie, kiedy w tym momencie guchy po prostu odwrci wzrok, zakoczy rozmow. Taka sytuacja powtarzaa si wielokrotnie i ja nauczyam si z czasem na ni reagowa. Na pytanie Gucha? mona byo odpowiedzie albo Gucha, albo niedosyszca, albo tumacz etc w przypadku gdy odpowied brzmiaa gucha zdarzao si, e pytano o imi, miejsce zamieszkania i inne szczegy. Jeeli odpowied bya inna rozmowa zazwyczaj si koczya w najlepszym wypadku po krtkim aha. Z jednej strony potrzeba i moliwo kontaktu z osob niesyszc sprawia e nawet w niesprzyjajcych warunkach podejmuje si rozmow z drugiej bez szczeglnych skrupuw kontakt si przerywa jeeli osoba okazuje si jednak by syszc.

4.2. Pitno w sytuacji codziennej

Co wicej, w miejscach, o ktrych mowa, dla tego najbardziej zewntrznego z krgw najatwiej jest niesyszcym stworzy faszywe wraenie, fasad normalnoci. Po pierwsze ludzie zakadaj, e osoba stojca obok raczej jest taka jak oni normalna rzadko pewnych pitn oraz specyficzne heurystyki, jakimi posuguj si ludzie w procesach poznawczych sprawia, e nasze postrzeganie sytuacji ju na wstpie sprzyja temu, do czego pitnowany chce nas przekona. By jednak nie wyprowadzi nas z bdu wielu niesyszcych zwaszcza kiedy s sami, nie w towarzystwie innych guchych, zdejmuje lub w inny sposb ukrywa swoje aparaty suchowe, tym bardziej, e aparaty, oprcz tego, e s widoczne (dzi ju coraz mniej) s te czasami jeeli le nastrojone haaliwe, niestety 52

wydaj dwiki dla ich posiadaczy niesyszalne. Wiedzc o tym gusi przezornie pozbywaj si swoich demaskatorw by woy je dopiero w miejscu, w ktrym poczuj si bezpieczniej (np. w domu, w klubie). Robi tak, pomimo e aparaty naprawd uatwiaj im funkcjonowanie, s bardzo przydatne m.in. wanie na ulicy (pozwalaj sysze haasy), czy w pracy tam nie nosz aparatw, mimo e pracodawcy zazwyczaj wiedz o ich wadzie suchu, czsto te opowiadaj, e nawet s proszeni o to by aparaty nosili, atwiej si wtedy z nimi skomunikowa, bo np. reaguj na to, kiedy gono woa si ich imi tak mwi Magorzata (skarbnik stowarzyszenia) zakadajc aparat w klubie po powrocie z pracy. Rozwijam temat z siedzcymi z nami guchymi czy im te si to zdarza, czy aparat im pomaga i skoro im pomaga, czemu go nie nosz? Gusi zgodnie potwierdzaj, e zdejmuj aparaty pomimo ich funkcjonalnoci. Jedna z guchych taczca niegdy w zespole ludowym odmawiaa noszenia aparatu, mimo e bez niego nie bya w stanie sysze muzyki i wyczu jej rytmu. Nikt nie jest w stanie odpowiedzie dlaczego. Pytam czy aparat pomaga? Owszem... ale widz, e zadaj ze pytanie... Nie chodzi o to by pomaga, oni nie potrzebuj pomocy, nie potrzebuj upodabnia sie do syszcych, denerwuje ich, e tego sie od nich wymaga. Bo chyba nam bardziej ma to uatwi ycie ni im nam ma uatwi komunikacje. Oni i tak nie bd sysze normalnie, bd tylko nosi kawaek plastiku w uszach, ktry dla kadego kto go zobaczy bdzie pretekstem do zakwalifikowania nosiciela w sposb oczywisty. Nie mwi mi tego wprost, ale widz e zoszcz sie na moje zdziwienie faktem, e nie lubi i nie nosz aparatw, na moje zdziwienie twierdzeniem, e wcale nie potrzebuj tak bardzo tych kilku decybeli wicej e nie jest to dla nich yciow kwesti. Mwi te, e nie lubi gdy inni patrz na aparat nie wiadomo czy po prostu si gapi czy aparat piszczy i zwraca uwag wszystkich obecnych Ale zdarza si, e gusi id krok dalej. Praktyk do czsto stosowan jest wkadanie telefonicznych zestaww suchawkowych, co zauwayam kilkukrotnie u osb z pewnoci guchych na tyle, e nie miay szans czegokolwiek za pomoc zestawu suchawkowego usysze. Wic po co? Z jednej strony taki atrybut daje obserwatorowi pewno, e osoba noszca go z pewnoci nie jest gucha, z drugiej strony suchawki w uszach mog by w wielu sytuacjach usprawiedliwieniem dla nieuwagi, nieobecnoci guchego czy jego nie reagowania na jakiekolwiek zapytanie ze strony obcego (choby o godzin czy o drog), osobie w suchawkach takie zachowanie ujdzie bez szczeglnych podejrze o guchot, co najwyej o nieuprzejmo.

53

Zdarza si jednak, e z takiego nieszczliwego zagadnicia nie mona wybrn w aden sposb. Jeden z czonkw Stowarzyszenia tumaczc swoja dug nieobecno opowiada nam o jednej z takich sytuacji, ktra przydarzya mu si na przystanku autobusowym. Stojc na przystanku sam zosta zagadnity prze kilkoro modych mczyzn jak relacjonowa prawdopodobnie chodzio o pytanie czy autobus z okrelonym numerem ju odjecha czy te nie (albo temu podobne pytanie do koca nie wiadomo). Zapytany nie odpowiedzia liczc, e jego milczenie jak zazwyczaj zniechci rozmwcw, jednake ci nie poddawali si i pytali dalej. Guchy konsekwentnie trzyma si przyjtej opcji behawioralnej ignorowa pytania i nie odpowiada. Sytuacja zacza si robi nieprzyjemna, modzi ludzie podenerwowani zachowaniem bezczelnego chopaka coraz goniej krzyczeli, coraz agresywniej gestykulowali, z ust wyczyta mona byo wyzwiska. Przyznanie si do guchoty w tym momencie byo ju niemoliwe w obliczu kilku obcych, wrogo nastawionych normalsw oznaczaoby najwiksze upokorzenie. Wic dalej trzeba byo milcze i ignorowa wyzwiska i prowokacje. Wszystko zakoczyo si cikim pobiciem i leczeniem szpitalnym ktre wanie byo powodem nieobecnoci rzeczonego guchego. Trudno powiedzie jak zachowaby si gdyby mg przewidzie konsekwencje, due jednak prawdopodobiestwo, e tak samo. Zakrywanie swojego pitna inna przypadoci jest bowiem do czstym przypadkiem wrd moich badanych. Jedn z najczstszych przypadoci, jak udaje im si zakry guchot jest upoledzenie umysowe. Oto jak na przykadzie sprawy zwizanej z zakupem swojego mieszkania Maria nakrelia mi na czym polega zaatwienie sprawy na struganie wariata zapewniajc, e jest to sposb popularny i skuteczny zwaszcza w sytuacjach urzdowych. Recepta jest do prosta. Naley uda si do urzdu z dokumentami oraz karteczk przygotowan zazwyczaj w Stowarzyszeniu (podobnych karteczek przygotowywaam na kadym spotkaniu kilka do kilkunastu) opisujc, czego petent oczekuje od urzdnika. Oto jak moe wyglda taka karteczka: Jestem osob niesyszc. Chciabym/-abym zoy wniosek o przyznanie mi [tu pokrtce przedstawia si cel wizyty]

54

Jestem osob niesyszc. Chciabym/-abym wysa przekaz pocztowy [...] Dzikuj za pomoc i zrozumienie. Karteczka jest wrczana urzdnikowi/urzdniczce, ktrego stawia si w ten sposb niejako w podwyszonej gotowoci. Jeeli urzdnik wykonuje ruchy, ktre nie s przewidziane zwyczajow sekwencja czynnoci w takiej sytuacji (nietypowe pytanie, proba o uzupenienie jakiego fragmentu dokumentu, proba o doprecyzowanie) guchy powinien zachowa si tak jakby nie rozumia, czego si tak naprawd od niego oczekuje, by wzrusza ramionami, gestykulowa i pokrzykiwa wydajc z siebie nieartykuowane dwiki. Tym intensywniej im bardziej urzdnik jest w swojej nietypowej probie uparty. W kocu wikszo urzdnikw ustpuje. Bywa oczywicie, e gusi rzeczywicie nie rozumiej, czego si od nich oczekuje. Jednak jak zostao mi wytumaczone, gdyby wykazali cho troch dobrej woli, chcieli zrozumie prob urzdnika wizaoby si to z mnoonymi w nieskoczono probami o powtrzenie pytania, bo nawet jeeli pytanie zostao powtrzone, nawet jeeli urzdnik by na tyle rozgarnity by trzyma gow w pozycji umoliwiajcej czytanie z ruchu warg (co zdarza si rzadko urzdnik zazwyczaj patrzy na dokument o ktrym mwi), to moe znale si tam jakie sowo, ktrego guchy nie zrozumie, a nawet jeeli zrozumie to moe okaza si e nie jest w stanie wypeni polecenia (bo np. nie wie czego brakujca rubryka dotyczy liczba osb do lat 18 w gospodarstwie domowym na utrzymaniu, pytanie, jakich wiadcze jest dana osoba beneficjentem czy inne tego typu sformuowania typowe dla formularzy, ktrych niesyszcy zupenie nie rozumiej), pasmo nieporozumie wynikajcych z takiej sytuacji skutecznie zniechcioby urzdnika, ktry prawdopodobnie odesaby petenta i poprosi o przybycie z tumaczem albo ze syszca osob. Takie zbycie, nie do, e zakoczyoby si po prostu niezaatwion spraw, to jeszcze grozioby poczuciem bezsilnoci i niezaradnoci, implikowaoby zwrcenie si o pomoc a zwracanie si o pomoc w sprawach tak bahych uznawane jest za wyjtkowo poniajce i samo w sobie powoduje frustracje i nastrcza trudnoci (jak zobaczymy na przykadach). Przyznanie si do guchoty byoby jednoczesnym przypomnieniem pitnujcemu jak bardzo czyni go ona upoledzonym, oto w sytuacji tak naturalnej i zupenie bahej dla kadego normalsa guchy musi nie tylko przyzna, ale i ogosi jak dalece jest gorszy, a to wszystko, czemu prbuje zaprzeczy, na co dzie a co dyskredytuje go w oczach innych, okazaoby si suszne. 55

Ale nawet w bliszych kontaktach, ktre w przeciwiestwie do spotkania w tramwaju czy urzdzie s obarczone wikszym kosztem ukrywania guchoty niesyszcy odtwarzaj ten sam skrypt. Wydawaoby si e tak mao subtelne zabiegi na dusz met mog by po prostu nieskuteczne i e od razu mona je zdemaskowa. Tymczasem mimo pewnego poczucia dsykomformtu nie ma mowy o zdemaskowaniu. Interakcja jest dla wikszoci ludzi sytuacj, ktrej logika jest intuicyjna, tak oczywista i powszechna, e wrcz niewyczuwalna. Komunikacja oprcz komunikacji werbalnej to szereg innych skadnikw, ktre stanowi procentowo wiksz cz komunikatu s jednak mniej uwiadamiane. Wikszo ludzi jest w stanie trafnie oceni komunikat spjny lub niespjny, interakcje gadko przebiegajc lub nie, znaczna cz ludzi nie potrafi jednak wyartykuowa, co byo rdem problemu w przypadku komunikatu niespjnego czy zakconej interakcji. Czyli innymi sowy wiadomo wszystkim, e co jest nie tak ale nikomu nie wiadomo co. Etnometodologia swoje metody badawcze zbudowaa wanie na naruszaniu tych subtelnych niesformuowanych zasad dopiero wtedy okazuje si jak bardzo s one istotne i konieczne dla niezakconego przebiegu komunikacji. wiadomi tych prawide jak i subtelnoci zakce interakcyjnych moemy przeanalizowa epizod na zupenie innym poziomie rozumienia zjawisk, cho trudno mimo wszystko opisa dlaczego odnioso sie wraenie, e np jaka sytuacja czy osoba wydaa sie... inna. Taka sytuacja byo dla mnie spotkanie z pewnym naukowcem profesorem audiologii, ktre dotyczy miao rodzaju wsppracy obu (profesora i naszego stowarzysze. Dlaczego zachowanie profesora oburzao mnie... konfudowao... nie czuam si komfortowo? Rozmowa z nim bya wprost nie do zniesienia. Poczynajc od takich najprostszych narusze jak czste przerywanie rozmwcy czy wzrok skierowany na usta (a nie oczy), podczas gdy ja mwiam za to spuszczony, podczas kiedy sam co mwi (takie zachowanie uniemoliwia przerwanie, wejcie w sowo, zadanie pytania i zazwyczaj zmusza to do wysuchania caego komunikatu bez przerywania, e nie wspomn o tym e brak kontaktu wzrokowego jest po prostu duym utrudnieniem podczas OSOBISTEGO spotkania) po kilkukrotne do szorstko wyraane proby o powtrzenie czego, np. mojego nazwiska sprawiy, e poza ogromnym dyskomfortem komunikacyjnym byam po prostu... zbita z tropu. Po powrocie do Stowarzyszenia zapytana o to jak poszo spotkanie powiedziaam, e profesor to po prostu osoba, z ktra nie da sie rozmawia... Porozumiewawcze umiechy wrd

56

moich rozmwcw wzbudziy moje podejrzenia. Owszem jest wyniosy. I zupenie guchy... Jak to guchy? pomylaam sobie przecie zupenie normalnie z nim rozmawiaam! Czyta z ruchu warg i nauczy si perfekcyjnie mwi kiedy sysza lepiej. Jak inaczej patrzyam teraz na ta sytuacj, jak dalece zmienia si moja optyka... A przecie powinnam od pocztku wiedzie, e co jest nie tak.

Innego razu Stowarzyszenie odwiedzia studentka psychologii, pytajc o praktyki. Powiedziaa mi, e zna jzyk migowy, natomiast nigdy nie widziaam eby go uywaa. Wydaa mi si spokojn i maomwn introwertyczk. Nieco zamylon (czasami nie odpowiadaa na pytania, bya jakby nieobecna), bardzo ambitn i cigle zajt (nie rozstawaa si z ksik czytaa na ulicy, w tramwaju wszdzie), nigdy nie odbieraa telefonw, tylko wieczorami odpisywaa na smsy tumaczc si natokiem zaj w cigu dnia. Pewnego dnia po prostu znikna, przestaa przychodzi, cho wanie zaproponowalimy jej praktyki, o ktre si ubiegaa. Po niedugim czasie dowiedziaam si od innych niesyszcych, e studentka, o ktrej mowa przychodzia do klubu czciej ni mi si zdawao, wybierajc dni, w ktre mnie nie byo. Okazao si, e bya gucha, e wietnie znaa jzyk migowy i podczas mojej nieobecnoci wanie nim tylko si posugiwaa, e bya bardzo rozmowna i wesoa. Dowiedziawszy si tego przeanalizowaam wstecz wszystkie sytuacje, z ktrych mogam si tego domyli i wydao mi si to nagle oczywiste. Maomwno i zamylenie zwaszcza na ruchliwych ulicach, kiedy szymy obok siebie (i nie mona byo odczytywa ruchu warg), nieodbieranie telefonw i proby o sms usprawiedliwiane natokiem zaj, zaczytanie w ksikach, ktre pochaniay jej uwag tak dalece, e zauwaaa ludzi dopiero kiedy stawali przed ni, specyficzny typ reakcji na tematy zwizane z guchot to bardzo czytelne sygnay, ale i bardzo skuteczne techniki. Jeeli ja daam si im zwie i znw zignorowaam swoje wraenie, e co tu nie gra to z pewnoci kady, kto nie mia do czynienia z guchymi nawet przez chwile nie pomylaby, e za tymi zachowaniami mog kry si motywy zupenie inne ni te im zazwyczaj przypisywane. Techniki pomijania pitna s jak mwiam moliwe do zastosowania take w dalszych poza zewntrznym krgiem wtajemniczenia. Dwa powysze przykady zachowa (studentki i

57

profesora) pokazuj, e pozwalaj one na uprawianie tej swoistej maskarady w do szerokim spektrum sytuacji, pod kilkoma wszake warunkami: jak w pierwszym przypadku publiczno, przed ktr jednostka jest sob i publiczno niewtajemniczona nie powinny si miesza, czy te warunek znany z poprzednich technik partnerzy interakcji nie mog wiedzie o pitnie. Jednake jak si pniej przekonaam podobne odwracanie uwagi od guchoty czy jej ukrywanie pojawia si tak samo w kadym z kolejnych krgw, tak obcych jak i znajomych, w interakcji pobienej jak i gbokiej etc.

Ale wracajc do tematu mojej asymilacji w Stowarzyszeniu, mimo tych pocztkowych komunikacyjnych poraek i zniechcenia regularnie przychodz na spotkania. Integracja z grup i nauka jzyka migowego postpuj bardzo powoli. Przede wszystkim musz porzuci koncepcj jzyka migowego, ktrego jak normalnego jzyka bd si uczy (e jzyk migowy nie jest migan wersj jzyka polskiego wiem ju od dawna). Tu znw pomaga mi wiat Ciszy wiele miejsca powica wanie nauce jzyka, polskiego przez niesyszcych poprzez Metod Przyswajania Jzyka, nauk poprzez obserwacj, skojarzenia, czenie sowa/znaku z jego znaczeniem poprzez poczenie sytuacji towarzyszcej jego uyciu, a nie nauk znacze etc Zerwanie wyjanienia i otwarcie metafizyczne. Musz wic obserwowa, poznawa ludzi, uczy si ich ruchw a w midzyczasie poznawa rodowisko dowiadujc si wicej o kadym z nich. Najwicej informacji dotarcza mi instruktorka, ktra z wielk dbaoci o detale wtajemnicza mnie w czasem bardzo intymne szczegy ycia wszystkich czonkw Stowarzyszenia. Powoli te pogbiam relacje z tymi lepiej mwicymi guchymi, ucz mnie jzyka migowego, opowiadaj o sobie i o rodowisku Guchych. Okazuje si, e w miar jak zdobywam ich zaufanie, jak pokazuje swoje zaangaowanie oni coraz chtniej opowiadaj o swoim problemie widzc we mnie kogo, kto mgby im pomc. Opowiadaj np. o tym jak wiele wysiku kosztuje ich codzienne funkcjonowanie. Szczeglnie zapad mi w pamici przypadek jednego z moich gwnych informatorw. Kobiety cakowicie guchej, jednake ze wzgldu na intensywne oralne wychowywanie47 oraz na fakt, e cakowita utrata suchu nastpowaa powoli od bardzo lekkiego niedosuchu w
47

Sposb wychowania praktykowany w szkoach kadcy nacisk na mwienie (mozolna praca z logoped) i posugiwanie si jzykiem polskim, czasami wrcz poczone z zakazem posugiwania si jzykiem migowym przyjmujcym niekiedy drastyczne formy (jak nakaz krzyowania rk za sob podczas trwania lekcji)

58

dziecistwie kobieta ta mwia w sposb prawidowy (z niewielkimi czasami problemami, o ktrych powiem) wietnie te czytaa z ruchu warg. Opowiadaa ona jak z pomoc ma udawaa, e syszy w sytuacjach spotka z ich wsplnymi znajomymi, czasem nawet kilkudniowych wyjazdw. Jak dbali o odpowiedni poziom owietlenia, ktry umoliwia czytanie z ruchu warg, o to by zawsze wszyscy zasiadywali choby w przyblieniu w okrgu (co te umoliwia widzenie twarzy wszystkich rozmwcw wzgldnie un face), jak m umiejtnie kierowa rozmow czy te wyrcza j w sytuacjach potencjalnie mogcych zdradzi zbyt wiele. M rwnie na co dzie uczy j jak nie zdradzi si drobiazgami. I tak najwaniejsza bya nauka gramatyki, czasowniki zwrotne stanowiy jeden z najwikszych problemw np. czasownik zastanawia si i myle to w jzyku migowym jeden znak, nie wystpuje jednake w formie zwrotnej po polsku jeden zawsze wystpuje w formie zwrotnej drugi nigdy pomylenie jednego z drugim to bd jzykowy, ktry groziby katastrof (myl si lub zastanawiam, czy...). Czytanie ksiek i rozmawianie po polsku w domu (bez uycia jzyka migowego) oraz zwracanie uwagi na bdy i cige ich poprawianie to najskuteczniejsze metody nauki. Trzeba te byo nauczy si dostosowywa ton gosu do poziomu haasu otoczenia. Inaczej mwi na ulicy, inaczej w domu, w tramwaju, w urzdzie, w kociele itd. To trudne, zwaszcza, e zdarzaj si sytuacje nieprzewidziane umiarkowany ton gosu w domu naley podnie, gdy za cian trwa np. remont, na zewntrz takich sytuacji jest jeszcze wicej: przelatujcy samolot, czy inny wyjtkowo gony pojazd, komunikat ogaszany w supermarkecie czy muzyka odtwarzana w kawiarni. Syszcy automatycznie i bezwiednie reaguj zmian tonu gosu na takie sytuacje, gusi poniewa ich nie sysz musza czerpa informacje o nateniu haasu skdind. O tym jak radz sobie gusi w takich sytuacjach pisa rwnie Goffman: na przykad osoby niedosyszce ucz si mwi tak gono, aby w opinii suchaczy byo to odpowiednie w danej sytuacji. Ucz si take, jak by w cigej gotowoci, w razie gdyby musiay poradzi sobie z tymi momentami interakcji, ktre wymagaj dobrego suchu (jeli maja si odpowiedni zachowywa):

59

Aby chroni swj sekret, Frances opracowaa wyszukane techniki radzenia sobie z cisza w czasie obiadu, przerwami podczas koncertw, meczy pikarskich, potacwek itd. Lecz techniki te sprawiay tylko ze jej niepewno rosa, co prowadzio z kolei do tego, ze bya ostroniejsza i w zwizku z tym jeszcze bardziej niepewna. Zatem bezwzgldnie przestrzega tego, aby podczas proszonego obiadu: (1) siedzie obok kogo z dononym gosem; (2) krztusi si kaszle lub dostawa czkawki, gdy kto zwraca si bezporednio do niej; (3) przej inicjatyw w rozmowie, poprosi kogo o opowiedzenie historii, ktr ju syszaa, zadawa pytania, na ktre znaa odpowiedzi48 Techniki te jak wiemy s bardzo podobne, czasami nawet identyczne dla caej grupy. Stanowi one uwsplnion wiedze. Ma to swoje wady i mankamenty. Dla osb, ktre je znaj stosowanie ich jest od razu rozpoznawalne i oczywiste. Dla mnie z biegiem czasu byo to rwnie coraz bardziej czytelne. Ale cho stanowi one rodzaj uwsplnionej wiedzy przekazywanej sobie to jednak odnosz wraenie ze nie odbywa si to z pen wiadomoci, e brak temu pewnego rodzaju celowoci, e cz tych zachowa przejmowana jest mimowolnie. Mam na myli to, e tak gusi tu na przykad Marysia, jak i syszcy, tu jej crka zwracajc jej uwag, e mwi zbyt gono w tramwaju e adna z nich chcc dostosowa poziom gosu do poziomu haasu otoczenia nie chce tym samym z premedytacja udawa, e prawd jest to co prawd nie jest niemniej istnieje pewien przymus zachowania si zgodnie z norm bo nikomu przecie nie przyszo do gowy powiedzie nie obchodzi mnie to, e mwi zbyt gono jestem gucha to skd mam wiedzie jak gono mwi? Podobnie sytuacja wrd znajomych z mem nie miaa na celu wprowadzenia wszystkich przyjaci w bd, zreszt wielu z nich wiedziao, e Maria ma jaki problem ze suchem, nikt nie podejrzewa na pewno jednak, e jest zupenie gucha, niemniej jak powiedziaam, nie chodzi o wprowadzenie w bd, raczej o zadbanie o pewn pynno interakcji gdyby Maria nie moga ledzi ust wszystkich mwicych lub gdyby byo zbyt ciemno, zgubiaby wtek rozmowy, wtedy kade pytanie do niej zakoczyoby si np. zwrceniem si do ma z prob o przetumaczenie, zakopotaniem osoby z grona przyjaci, ktra pytanie zadaa itd

48

Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 145

60

4.3. Podziay wewntrzne, jzyk jako narzdzie wyodrbniania.

Latem 2004r. w ramach treningu jzyka migowego mam jecha na turnus rehabilitacyjny nad morze. Na dwa tygodnie. Jako jedyny tumacz. Wakacje bez profesjonalnego tumacza instruktora, w wycznym niemale towarzystwie guchych byy dla mnie ogromnym wyzwaniem. W drodze Marysia podaa mi almanach tumacza w piguce: naley tumaczy wszystko jeeli gusi zorientuj si, e przekazywane tumaczenie jest zbyt krtkie lub niedokadne poczytaj to jako wyraz lekcewaenia, nie przyjmuj wwczas tumacze, e by moe podczas opowieci wdaam si w krtk rozmow nie dotyczc merytorycznie tumaczonego tekstu, e kto zapyta czy nie mwi zbyt szybko albo zada pytanie skierowane do mnie np. zapyta czy nie napij si kawy... Jeeli nie przemigaam wszystkiego to mam co do ukrycia, kami, albo gorzej zakadam, e i tak nie zrozumiej, zanim zaczn miga do wszystkich musze upewni si, e wszyscy patrz to zdecydowanie w moim interesie, wszelkie zaalenia, e kto nie widzia jak migaam kierowane s do mnie, uwag trzeba pozyska.... Inaczej rzecz ujmujc zanim zaczn mwi musze upewni si, e mj suchacz mnie sucha a nie ma np. suchawek w uszach...; mam nie miga po polsku, nie odmienia kocwek fleksyjnych, porzuci polska skadni gramatyczn... Tylko co to znaczy? Co mam zastosowa w zamian? Jak powiedzie cokolwiek porzucajc wrodzon niemal konstrukcj zdania, w ktrym jest podmiot, orzeczenie, dopenienie?.. Trzeba upraszcza wszystko do form podstawowych, unika trybu przypuszczajcego (w jzyku migowym nie ma trybu przypuszczajcego w dokadnym tumaczeniu naleaoby do normalnej formy czasownika doda literowan kocwk -bym np. chciabym ale w normalnym zdaniu taka kocwka zwykle nie jest migana, wyglda jak czasownik by albo w ogle nie ma sensu... Zdanie jest niezrozumiae), a take czasownikw zwrotnych (wspomniany czasownik zastanawiam si i myl) Musz te unika trudnych sw i konstrukcji, bo nie zostan zrozumiana, pamitajc eby tumaczy jak najdokadniej, nie skraca i nie pomija niczego... Trudno speni wszystkie te wymagania jednoczenie. Gusi zawsze wymagaj wiernego tumaczenia, a tego z kolei nie rozumiej. Pewna gucha napisaa list skarc si na wersj z napisami filmw w telewizji Niestety napisy nie s wiernym odtworzeniem wypowiedzi aktora, dobrze byoby eby nie zmieniano sw na prostsze np. w filmie Opreacja Samum

61

aktor powiedzia: nie ma znaczenia a pojawi si napis niewane, podobnie zmieniono nieporozumienie na pomyk, przyszedem na prno na przyszedem na darmo, nie przelewa si w domu na nie ma pinidzy[]. Do Stowarzysznia za przychodz gusi z wynotowanymi polskimi sowami, ktre zobaczyli w rnych miejscach (te w filmach) proszc o tumacznenie, czso te narzekaj na trudny jzyk napisw w filmach twierdzc, e powinien zastpi je tumacz jzyka migowego. Sabo migam i to akurat dziaa na moj korzy czciowo dziki temu nie uywam zbyt skomplikowanego jzyka. Z drugiej strony ja sama cigle rozumiem niewiele. Rozumiem Marysi, kiedy migajc mwi i kiedy miga po polsku, ale gubi si, kiedy zaczynaj miga naprawd. Nawet gdybym rozpoznaa wikszo znakw to nie jestem w stanie skleci ich w zdania, s dla mnie jak potoki sw, cz z nich jest wymylana na bieco s jak idiomy nie ma na nie tumaczenia wyglda to jak pantomima raczej a nie jzyk. Na przykad znak odpowiadajcy angielskiemu No way!, ktrego najbliszy polski odpowiednik to No co ty!, a w jzyku migowym rni si od normalnego znaku niemoliwe tylko mimik, szybkoci i dugoci ruchu, czy te znak stosowany dla okrelenia ogromnego zaskoczenia, ktrego znaczenie mogoby opisa nasze stan jak wryty, zrobi due oczy, ktry jest poczeniem bardzo sugestywnej mimiki i jednego gestu, ktry nie ma adnego polskiego odpowiednika... Podam kilka przykadw zda z komunikatorw internetowych, ktre zobrazuj sposb skadania zda, zdania kolejno przeo na jzyk migowy (tak jak byyby pzemigane) i postaram si pokaza w czym tkwi problem.

Zdanie 1: bo jeszcze nie widz zdjcia w stowarzyszeniu, chyba nie ma zdjcia i okazao U. ma zdjcia W jzyku migowym sekwencja znakw jest nastpujca: Bo jeszcze ja nie widzie zdjcie w stowarzyszeniu chyba nie ma zdjcie i okazao sukienka [uyte jako imi] ma zdjcie.

62

Po polsku zdanie brzmiao by tak: bo nie widziaem jeszcze ze stowarzyszenia adnych zdj, mylaem e po prostu nie mamy zdj, a okazuje si ze U. ma jakie Problem ze zrozumieniem tego zdania to przede wszystkim brak uycia czasu przeszego, liczby mnogiej.

Zdanie 2: Chyba masz zajta i opracowana nauki, lepiej dam ci uspokojny, ebym ci nieprzeszkadzac W jzyku migowym sekwencja znakw jest nastpujca: chyba masz zajeta i praca nauka lepiej da spokojny eby nie przeszkadza (gusi raczej nie uywaj znaku ci) Po polsku zdanie jest do zrozumiale ale pokazuje jak bardzo gusi gubi sie przy kocwkach fleksyjnyh i prefiksach, midzy zapracowana, opracowana, przepracowana, dopracowana nie ma dla guchego wikszej rnicy...

Zdanie 3: Zauwaam e w tym stowarzyszeniu kto nie ma dziaa si Sekwencja znakw jzyka migowego dla tego zdania to: widz w tu stowarzysznie kto nie ma dziaanie (si jest do specyficznym sowem, bardzo rzadko uywanym przez guchych, dlatego maja oni duy problem z czasownikami zwrotnymi odpowiednim ich uyciem) Po polsku powiedzielibymy widz, e w tym stowarzyszeniu nie ma komu pracowa/dziaa. Znw problemem dla osoby odczytujcej sekwencj znakw mogoby by niepotrzebne uycie si w zasadzie bliej temu zdaniu do: widz ze w tym stowarzyszeniu nic si nie dzieje jeeli pomin kto a o to niezwykle atwo.

63

Zdanie 4: To J. nic niezrobia rozwoju dla stowarzysznie i dziwiaem o tym nawet widziaem, e ona miaa pene papierw do roboty w kocu nic do wykonania Gusi migaja to zdanie nastpujaco; jzyk [w domyle tumacz stowarzyszenia] nic nie robi dla stowarzyszenie/towarzystwo ja dziwi tego/to nawet widzie ona ma peno papiery pracy w kocu nic zrobi W przypadku takich zda problem podstawowy to taki ze im zdanie dusze, im wicej znakw BEZ adnej konstrukcji gramatycznej tym trudniej powiza je w logiczna cao, staja si po prostu wymienianiem slow, dodatkowo spraw utrudnia ubogie sownictwo trzeba domyla si, o ktre znaczenie danego sowa chodzi w tym wanie kontekcie.

Zdanie 5 naprzykad miaem co problem do rozmowy przez telefonu nawet poprosiem do G. zeby ona mi pomagaa dzwoni i czekaem na par dni nawet tydzie bez odpowiedzi, dlatego miaem wcieky na G.! Ale na szczcia miaem mikkim serca i ebym pokaza umiecha dla G. aby G. ucieszya swego poglda Kolejno znakw w jzyku migowym dla tego zdania to: na przykad mie cos problem rozmowa telefon nawet prosi jzyk [tumacz] aby pomaga dzwoni czeka kilka dzie nawet bez odpowiedz dlatego mie wcieky jzyk [tumacz] ale mam mikki serce aby pokaza umiech dla jzyk aby jzyk ucieszy twarz Po polsku natomiast mogoby to brzmie tak: na przykad miaem problem z rozmowa telefoniczna, poprosiem Kasi o pomoc, czekaem kilka dni bez odpowiedzi, dlatego byem wcieky na ni. Ale mam mikkie serce, nie chciaem jej zrobi przykroci wiec udaem ze wszytko jest ok i adnie sie umiechaem. Tu problem ze zrozumieniem tak jak poprzednio to przede wszystkim dugo zdania, do tego uycie sw niepotrzebnych (mie wcieky, ucieszy twarz) oraz uycie imion guchoniemskich w rozmowie czyni zdanie zupenie niezrozumiaym. 64

Tak to wanie dla mnie wygldao na pocztku sekwencja znakw w podstawowej jedynej gramatycznej formie, migana czasami bardzo szybko i ekspresyjnie, z mimika ale bez ruchu warg... Wida rwnie jak wspominaam, e im bardziej skomplikowane jest zdanie tym trudniej je zrozumie, tj im wicej wyrazw im dusze wypowiedzi im bardziej zoone poprzez zoenie zdania ale i np. wprowadzenie do wtku kolejnych myli, osb brak pewnych form gramatycznych jak i brak uycia pewnych czci mowy (zaimki, przyimki) utrudnia wyodrbnianie logicznych caoci z toku wypowiedzi. Zaznaczam e sa to cytaty z rozmw z jedna osoba ktra dobrze mwi po polsku i odebraa wzgldnie dobre wyksztacenie. Gusi raczej unikaj pisania chyba e miedzy sob, przecitny guchy pisze znacznie gorzej i znacznie gorzej rozumie pismo czsto w klubie niesyszacy prosili o przekadanie na migowy otrzymanych smsw, czsto byy to naprawd proste wypowiedzi nawet jeli je rozumieli woleli upewnia si e jest tak jak si domylaj. Dla nich jzyk pisany w swej poodmienianej formie jest rwnie niezrozumiay jak dla nas w formie nieodmienionej. Wracajc jednak do tematu moich pierwszych wakacji z guchymi. Po drodze zatrzymujemy si w barze szybkiej obsugi. Przypominam sobie znowu opowiadanie jakie przeczytaam kiedy w wiecie Ciszy niesyszcy koledzy spotykaj si w domu jednego z nich, matka podaje im pierogi, gociowi pierogi bardzo smakuj i twierdzi, e to jego ulubiona potrawa Zaczlimy je i wtedy przypomniaem sobie, e czasami chodzimy z Makiem do pobliskiego baru w naszym miecie, a w czasie wycieczki szkolnej bylimy w barze w Krakowie i w Zakopanem, i, cho zawsze byy w nich pierogi, Maciek ich nigdy nie kupowa. Gdy mama posza po dokadk, trciem go w rami i zaczem miga. - Co kamiesz? Razem wiele razy bylimy w barze. Ty nigdy nie kupowae pierogw, tylko frytki, frytki, frytki Lubisz pierogi? Lubisz kama! Kumpel patrzy na mnie zdziwiony. - Ty wiesz, e w bar pierogi s potem 15 minut, 20 minut Trzeba siada i woaj, bar duo ludzi, nie syszysz kopoty Po co kopoty? A frytki szybko od razu!49 Gusi grupuj si wok mnie, atmosfera raczej nerwowa, zadaj wiele pyta, ustalaj miedzy sob
49

wiat Ciszy, Wydawnictwo Polskiego Zwiazku Guchych, nr 6, 2003

65

co kto chce zamwi, powstaje baagan i zamieszanie, a ja nie potrafi go opanowa. Z opresji ratuje mnie jeden ze sabosyszcych czonkw Stowarzyszenia, przedstawiajc si obsudze baru jako tumacz. Bar jest wic teraz (i wiele razy potem) dla mnie okazj do obserwowania przedstawie i odgrywania rl. Tym razem rola, jakie odgrywa niedosyszcy nie jest skorelowane z adn pitnujc przypadoci jak wczeniej (tj nie korzysta si tu na przykad ze strategii strugania wariata). Jest to rola tumacza jzyka migowego. Upodobana zwaszcza przez osoby pno oguche lub z czciowym niedosuchem w kadym razie takie, ktre maj zdolno cakiem sprawnego posugiwania si mow. Grzegorz wspomniany mczyzna z niedosuchem i bardzo sab znajomoci jzyka migowego okazywa si biegym tumaczem za kadym razem, kiedy grupa znajdowaa si w publicznym miejscu przedstawia si rwnie czsto jako tumacz. Ze strony niesyszcych byo to postrzegane jako bardzo mie i pomocne zachowanie, kiedy przejmowa on na siebie cay trud skomunikowania si np. z kelnerem w restauracji, obsug baru, sklepu etc. Wystpowanie w roli tumacza z punktu widzenia niedosyszcego nie tylko pozwala unikn niechcianej etykietki, ale te daje pewne moliwoci manewru w sytuacjach potencjalnie demaskujcych (niezrozumienia czy niedosyszenia pytania), kiedy to mona rozmwcy przerwa dopytujc o jaki szczeg albo zacz przekada na jzyk migowy fikcyjne zdania wanie w momencie kiedy komunikat wymkn si z jakiego powodu uwadze i rozumienie zostao zaburzone. Wtedy bezkarnie mona poprosi o powtrzenie zdania zrzucajc niezrozumienie na karb tych wanie sytuacji. Rola tumacza daje poczucie bycia panem sytuacji. Korzystajcy z jego porednictwa zachowuj si w specyficzny sposb, mwi penymi krtkimi zdaniami czekajc na przekad, mwi wyraniej ni zwykle ze skupieniem patrzc na swego rozmwc, s bardziej ni zwykle wyrozumiali i reaguj na gesty tumacza, ktry podniesieniem doni, skinieniem, zwrceniem gowy sygnalizuje kiedy trzeba rozpocz i kiedy zakoczy komunikaty. Trudno wyobrazi sobie bardziej korzystn sytuacj komunikacyjn dla osoby z niedosuchem. Nic wic dziwnego, e korzystaj oni z tego rodzaju strategii. Obserwujc guchych w takich sytuacjach i przebywajc z nimi non-stop w cigu dwch tygodni nauczyam si wicej ni przez rok w Klubie Stowarzyszenia, w tym czasie take przeszam pierwszy z rytuaw przejcia weszam w kolejny krg wtajemniczenia przyznano mi imi. Dotd wszyscy migali Agata literujc imi alfabetem palcowym. Odtd zaczto miga kolejno znaki : trawa, trafi a w kocu stano na znaku pacynka od Agatki z dawnego przedstawienia dla dzieci Jacek i Agatka. 66

Z drugiej strony jednak, przebywajc z guchymi na co dzie przez ten do dugi okres czasu mogam poczu jak wiele nas rni. W zasadzie odczuam co na ksztat klasycznej rnicy kulturowej, obecnej w kadym drobiazgu od niezrozumiaych dla mnie dowcipw (cho rozumiaam je merytorycznie), poprzez sposoby spdzania wolnego czasy jak np. gr w karty, ktra wygldaa zupenie inaczej i w zasadzie nie bya gr sensu stricte raczej zabaw przy kartach, po zwyczaje komunikacyjne obce i bardzo subtelne a jednak wyranie odczuwalne, jak na przykad wspomniane wczeniej zasady uoenia ciaa podczas migania czy negatywnie nacechowany zwrot Pan/Pani, ktrego zasadniczo si nie uywa chyba e chce si kogo obrazi. Z drugiej strony zdaam sobie spraw jak wiele kultura ludzi syszcych moe zawiera elementw niezrozumiaych, jak powiedzenia, mowa potoczna, zakorzenione w historii czy literaturze elementy jzyka, jak czsto ludzie syszcy posuguj si np. cytatami z piosenek, filmw, ksiek, zapoyczeniami z jzykw obcych to wszystko jest dla guchych niezrozumiae. Niemniej jednak zmienio si odtd wiele, zauwayam przede wszystkim coraz wiksze zaufanie, jakim darzyli mnie gusi, zaczynali prosi o pomoc, przychodzili z problemami. Przede wszystkim bya to pomoc w sytuacjach prostych takich jak wyjcie do lekarza czy pomoc w zaatwieniu urzdowej sprawy, ale zdarzay si problemy wikszego kalibru takie jak rozwody, problemy rodzinne, alkohol, pomoc socjalna, porady prawne rnego rodzaju itp. Coraz wicej te opowiadali o sobie, o rodzinach i ich problemach o problemach rodowiska. Wrd problemw rodzinnych np. czstym motywem byy nieporozumienia pomidzy syszcymi i niesyszcymi czonkami rodzin. Zazwyczaj jednoczenie byy to konflikty midzypokoleniowe. Zarwno w przypadku niesyszcych dzieci syszcych rodzicw jak i syszcych dzieci niesyszcych rodzicw. W ostatnim przypadku nieporozumienia zaczynaj si do wczenie, kiedy rodzice przestaj by pomocni np. przy odrabianiu lekcji, przestaj rozumie problemy dorastajcych nastolatkw, kiedy dzieci zaczynaj by wrogo nastawione do pitna rodzicw, ktre mimowolnie staje si ich pitnem wypieraj si go zazwyczaj szybko a wraz z nim w pewnym stopniu take rodzicw. W pierwszym przypadku natomiast mamy do czynienia niemal zawsze z tym samym schematem syszcy rodzic niemogcy pogodzi si z chorob dziecka, prbuje wszelkich sposobw by dziecko wyleczy, od implantw limakowych poprzez aparaty, intensywne zajcia u logopedy etc. Rzadko ktrym rodzicom przychodzi do gowy nauczy si jzyka migowego. Taka strategia jest dobra do momentu kiedy dziecko lub te dorosy, nastpuje 67

to w rnym wieku poznaje innych guchych, zaczyna z nimi przebywa, uwiadamia sobie, e s inni bardzo do niego podobni, ktrzy dziel podobne problemy. Zaczynaj tworzy si wizi, przychodzi fascynacja kultur guchych i wielka ulga, jak przynosi poczucie przynalenoci, moliwo swobodnego komunikowania si itd. Nastpuj jakby ponowne narodziny i czsto dziecko (lub te jak powiedziaam dorosy) niejako opuszcza swoja rodzin, blisi s mu inni niesyszcy od tej chwili ju zawsze bdzie dy do tego by z nimi spdza czas. Dlatego mwi si, e spoecznoci guchych zabieraj dzieci syszcym rodzicom50. Dzi nastpuje to wczeniej ni kiedy, dlatego m.in., e dzi szkoy zaniechay oralnej metody wychowania pozwala si dzieciom miga w szkole, a nawet prowadzi si zajcia w jzyku migowym . Dlatego pierwszy kontakt z migajcymi guchymi i kultur guchych dostpn przez jzyk ma miejsce czsto w szkole podstawowej. Tak relacjonuje urodziny w domu rodzinnym guchego kolegi chopiec ze szkoy dla niesyszcych: Okazao si e na urodzinach byo bardzo duo ludzi, ale Maciek nie potrafi powiedzie, kim oni s. Zna tylko kilka osb, dziadka, babci, wujka Tadeusza Prbowaem pyta, ale tylko si zdenerwowa, - Nie wiem, rodzina, wujek, ciocia, krewny Ty twoja caa znasz? Swojej dalszej rodziny te nie znaem, wic przestaem i Maka o to pyta. Byy waniejsze rzeczy, na stole pojawi si wielki tort ze wieczkami i mnstwo talerzy z jedzeniem, soki, napoje i smakowite ciastka. Gdy wieczki zostay przez kogo zapalone, wszyscy wstali, Maciek te wsta, pochyli si i ju mia je zdmuchn, gdy mocnym szarpniciem za rami powstrzyma go tata. - Czekaj trzeba Mwi co i puka si palcem w czoo. Maciek zmieszany patrzy to na mnie, to na ojca, to na goci. - Co gupi? Tata Maka i prawie caa jego wielka rodzina zacza si wesoo mia. - Nie gupi. ojciec trzyma chopaka za rami, eby za szybko nie zdmuchn wieczek. - Pomyl najpierw pomyl - znowu co mwi, a drug rk pokazywa na czoo syna.
50

Zob. take Prillwitz Sigismund Jzyk, komunikacja i zdolnoci poznawcze niesyszcych. WSiP, Warszawa 1996

68

Maciek stara si umiecha, ale dalej nie wiedzia co ma zrobi. Krewni mojego kolegi, stojc przy stole, ogldali pene pmiski albo wiszce na cianie obrazy. Po chwili ojciec puci rami chopaka, machn rk, powiedzia cos gociom i pokaza na tort. Po zdmuchniciu wieczek byy brawa i piosenki. Maciek z umiechem, jakby otrzyma jedynk z klaswki st i cierpliwie czeka, a gocie przestan porusza ustami. Dopiero gdy mama podzielia tort, wszyscy usiedli, a niektrzy przynosili Makowi prezenty. Wtedy wstawa z krzesa, patrzy na poruszajce si usta wujka albo ciotki, kiwa gow, gdy kto przestawa mwi a jeszcze nie obcaowa go w oba policzki (). zaczlimy obaj je to co byo na stole, cieszylimy si e siedzimy razem, bo mama zgasi wiato i pewnie eby byo przyjemniej zapalia due wieczki. Byo troch ciemno, ale moglimy normalnie miga (). Spojrzaem na prezenty, ktre otrzyma kolega i lezce obok koperty z pienidzmi Dotknem ramienia Maka. Cieszysz si? zamigaem. Zbliy dwa palce prawej rki do ust i energicznie nimi machn. - Z gowy urodziny z gowy Ciesz si, w poniedziaek szkoa Niedziela wytrzymam.51 Ta do banalna opowie pokazuje jak guche dzieci yj na peryferiach swoich rodzin coraz mniej z upywem czasu si rozumiejc, jak ta sytuacja jest frustrujca i dlaczego wanie szkoa dla niesyszacych jest miejscem, ktre guche dzieci wol od swojego domu, miejscem gdzie przeywaj swoje ponowne narodziny. Starsze pokolenia ofiary oralnego wychowania przeywaj swoje ponowne narodziny w rnych momentach ycia. Jedn z takich osb bya wspomniana ju Magorzata (skarbnik, Koa), ktra przysza do Stowarzyszenia jako trzydziestokilkuletnia kobieta, gucha i kompletnie nieznajca jzyka migowego. Czasami klub odwiedza m Magosi. Widz e wszyscy sa zdenerwowani tak on jak i koledzy i koleanki Gosi... M jest syszcy, korzystajc z tego e nikt nie syszy (to zdarza sie syszcym zaskakujco czsto) narzeka pod nosem mwic, ni to do swojej maonki ni do mnie, e cigle nie ma jej w domu, e zamiast po pracy wraca do ma i dzieci przychodzi do klubu i traci czas... Czasami te urzdza karczemne awantury. Znajomi Magorzaty wyranie nie lubi jej ma.

51

wiat Ciszy, Wydawnicto Polskiego Zwizku Guchych, nr 10, 2005

69

Prowokuje ich do wyjawienia mi przyczyny tego braku sympatii i od razu poznaj ca jej historie. Pewnego dnia przysza po prostu do stowarzyszenia mwic ze jest gucha, nie zna jzyka migowego i chce sie go nauczy poniewa niemal zupenie stracia juz such. Gusi poruszeni faktem ze trzydziestokilku letnia gucha zupenie nie umie migac oraz zachceni tym ze sama zgosia sie po pomoc chtnie jej pomogli. Zaczli ja uczy, wprowadza do wiata ciszy, podrzuca ilustrowane czasopisma dla guchych, pomaga w codziennych sytuacjach, poycza filmy z napisami itd... Magorzata znalaza wielu bliskich znajomych, zacza rodzi si nowa tosamo oparta na pewnie innej od dotychczasowej samoocenie, poczuciu przynalenoci do pewnej grupy, ktr nie bya po prostu grupa niepenosprawnych, ale grupa ludzi o pewnej kulturze, ktra Gucha poznaa i z ktr bardzo sie zwizaa, co wicej - coraz wiksza integracja a rodowiskiem i powiecenie na rzecz klubu byy docenianie m.in powierzeniem jej stanowiska skarbnika. Nietrudno wyobrazi sobie, e taka naga i do znaczna zmiana w zachowaniu dla rodziny nie bya czym atwym. Tym bardziej e wizaa sie z oddaleniem si od niej, znalezieniem sobie wrcz pewnej alternatywy. Rodzina wiec agresywnie zareagowaa na cala spraw z guchymi czasami nawet zabraniajc Magorzacie przychodzenia do klubu. Awantura zakoczya sie pewnym kompromisem Gosia przychodzia tylko raz w tygodniu, ale i to po pewnym czasie zaczo by problemem dla ma, ktry chorowa i domaga si od ony opieki. Jego wizyty w klubie zawsze koczyy sie ktniami nie tylko maeskimi walka o ni o jej czas i przynaleno zazwyczaj prowadzia do zwycistwa guchych nad syszc rodzin Magorzaty. Nawet jeeli zdarzay sie okresy kiedy nie przychodzia w ogle, to jednak zawsze wracaa i po tej duszej nieobecnoci jaki czas by spokj a do nastpnej wizyty ma i pocztku cyklu. W literaturze przedmiotu opisuje si takie zjawisko jako ponowne narodziny. Jest ono dosy czste, nie zawsze jednak przebiega podobnie. I nie zawsze koczy sie powodzeniem.

Poza udzielaniem si w stowarzyszeniu pracuj jako terapeuta. Jako, e znam jzyk migowy trafia do mnie pacjent ze znacznym niedosuchem. Diagnoza upoledzenie umysowe, cechy autystyczne, zaburzenia obsesyjno kompulsywne, maniakalno depresyjne... Innymi sowy diagnozy brak. Poznaje 50-letniego Krzysztofa to imi mojego pacjenta w jego domu rodzinnym, gdzie poznaj te jego matk. Matka samotnie wychowujca syna, nadopiekucza i co do popularne niepogodzona z uomnoci syna. W domu nie ma adnych udogodnie

70

dla nieslyszacych absolutnie niezbdnych w kadym domu osoby guchej: dzwonka do drzwi skominkowanego z owietleniem, budzika migajcego i wibrujcego nie dzwonicego, telefonu komrkowego, faksu.... nic. Krzysztof nie zna te jzyka migowego, cho jest kompletnie guchy. Nie ma wiec innego sposobu komunikowania sie jak pokazywanie wytworzy wic wasny jzyk migowy kombinacj poznanego we wczesnych latach szkolnych prawidowego jzyka migowego oraz pokazywania czyli znakw, ktre rozumiaa jego matka. W tym specyficznym systemie komunikacji wikszo znakw, ktre dao sie pokaza na migi zastpio prawidowe znaki jzyka migowego - i tak np. znak pika ktrym jest uderzenie podbiciem zacinitej prawej reki o spd otwartej lewej reki zastpio pokazywanie ksztatu piki wraz z ca demonstracja jej funkcjonowania i tak dalej. To pokazywanie, cho konieczne by mc si skomunikowa byo bardzo potpiane przez matk, ktra nie tolerowaa Krzysztofa wymachujcego rkoma i mwicego po swojemu. Z akt medycznych dowiaduje si ze Krzysztof yje w cakowitej separacji skazany na matk i od pewnego czasu kolejnych terapeutw, z ktrych po krtszym lub duszym czasie rezygnuje matka. Krzysztof trafia do terapeuty przez opiek spoeczn, ktra zaniepokoia gboka depresja pacjenta, ktry odmawia jedzenia, nie wstawa z ka, nie komunikowa sie. Z dokumentacji medycznej wynika ze pacjent miewa okresy depresji do systematycznie. Po kilku sesjach poznaje Krzysztofa bliej i stwierdzam, ze uposledzienie umysowe jest znacznie mniejsze ni zakadane. Ciko orzec na ile jego obecny stan to po prostu efekt spoecznego zaniedbania, separacji, braku moliwoci komunikacji z otoczeniem, niezaspokojenia podstawowych potrzeb itd. a na ile dysfunkcji systemu nerwowego. Postanawiam zabra pacjenta do Stowarzyszenia liczc ze przeyje tu swoje ponowne narodziny, a ja obserwujc postpy bd w stanie oszacowa ile z tego spustoszenia zdeterminowane jest spoecznie i moe by odwracalne. Krzysztofowi bardzo podoba si w klubie, przezywa wprost eufori widzc tum migajcych guchych. Zawiera znajomoci, opowiada swoj histori... gusi mimo, e widz wyranie, e nie mog si z nim normalnie skomunikowa, przyjmuj go ciepo. Pacjent aklimatyzuje si i integruje ze rodowiskiem coraz bardziej znw ze szkod dla rodziny, raz nawet ucieka z domu (jak to nazywa matka) to znaczy bez konsultacji z matk wychodzi na spotkanie klubu. Matka podnosi alarm opieka spoeczna, reprezentacja orodka, matka i ja spotykamy si na zebraniu. Ryzykuje zapraszajc na pacjenta myl, e taka konfrontacja dobrze wszystkim zrobi, a podejmowanie decyzji za dorosego czowieka w jego nieobecnoci w sytuacji kiedy jest w stanie przynajmniej wyrazi swoje zdanie, uwaam za naduycie. Zebranie koczy sie 71

konkluzja Krzysztof moe uczszcza na spotkania stowarzyszenia, ale matka musi wczeniej sprawdzi czy towarzystwo, w ktrym przebywa syn jest dla niego odpowiednie. Wizyta matki w stowarzyszeniu przebiega zaskakujco dobrze i wszystko wydaje sie zmierza w dobrym kierunku. Niestety w pewnym momencie pacjent przestaje przychodzi tak na sesje jak i na spotkania w klubie. Dzwonie do matki by zapyta co sie stao, kontaktuje sie z opieka spoeczn, konsultuje z innymi terapeutami w orodku i dowiaduje si, e tak wanie zazwyczaj wyglda ten cykl po okresie aktywnoci nastpuje wycofanie i depresja cykl si zamyka. A poniewa okres aktywnoci by wyjtkowo intensywny wycofanie moe by rwnie gbsze. Tymczasem matka pacjenta twierdzi, e nie ma czasu na spotkania, ani na sesje. A my nie mamy wyjcia i musimy sie z tym pogodzi. Krzysztof ju wicej nie przychodzi. Pomijajc sprawy diagnostyczne i terapeutyczne to czy i na ile stan pacjenta by spowodowany izolacja spoeczn i zaniedbaniem, brakiem komunikacji i niezaspokojeniem podstawowych potrzeb jak pewnie w wikszoci tego typu przypadkw nie mona tego z ca pewnoci rozstrzygn pozostaj jeszcze jednak sprawy istotne z naszego punktu widzenia. Jakie znaczenie ma to wydarzenie i na co moe wskazywa? e istnieje konflikt na linii gusi syszcy co do tego jak naley wychowywa i uczy guchych oraz tego jak traktowa jzyk migowy to wiemy z caoci rozwaa dotychczasowych. Dlaczego jednak rodzice tak opornie przeciwstawiaj si nauce jzyka migowego i w ogle kontaktowi z niesyszcymi jeeli chodzi o ich guche dzieci? Poza zrozumia obaw, e przez jzyk migowy nie bd mieli takiego jak przez jzyk polski dostpu do kultury, edukacji, ycia spoecznego jest jeszcze powd drugi. Guchota jest bez wtpienia pewnym wyrokiem, uomnoci wstydliwa i niepodan. Wielokrotnie nawet w cigu przedstawionych tu obserwacji wida jak naraa na dyskryminacj i szykany. W kontekcie tej sytuacji nie dziwi fakt jej ukrywania tym bardziej ze jest to, w stosunku do innych fizycznych uomnoci prostsze, ukrywania i przez samych guchych jak i przez ich najblisze otoczenie, nurt uczowieczania (intensywnej nauki mowy i czytania z ruchy warg, ktre maja zastpowa porozumiewanie si przez jzyk migowy) niesyszcych jest cigle ywy przede wszystkim wanie wrd rodzin i najbliszych. Ale czy ten zdumiewajco dugo trwajcy proceder w wykonaniu syszcych i akt autoagresji w wykonaniu guchych jest cigle w ich mniemaniu wyborem lepszym dla jakich

72

powodw? Trudno nie przyzna, e tak. Wszak sekwencja sytuacji kadego guchego od dziecistwa wskazuje jednoznacznie, e guchota jest atrybutem dyskredytujcym bardzo dotkliwie, zwaszcza w wieku szkolnym, w momencie dynamicznego ksztatowania si tosamoci i duego znaczenia otoczenia w tym procesie. Dobrze ilustruje to przykad dwch dziewczt w wieku gimnazjalnym odpracowujcych w Stowarzyszeniu wyrok sdu za zncanie si nad niedosyszc koleank, rzuca on jednak pewne wiato na spraw. Z otrzymanego wyroku sdu wynikao, e koleanki zncay si nad guch nie tylko werbalnie ale i fizycznie na przykad rzucajc w ni kamieniami kiedy nie syszaa jak za ni krzycz. Caa sytuacja oburzaa mnie i przeraaa, niestety aden guchy nie chcia ze mn na ten temat rozmawia. Temat okaza si tabu nawet dla tych niesyszcych ktrzy dzielili si ze mn historiami osobistymi i przykrymi (jak szczegy spraw rozwodowych), skazane byy pomijane milczeniem i ignorowane i najchtniej pozbyto by si ich jeszcze przed upywem czasu wskazanego przez sd jako czas pracy przymusowej na rzecz stowarzyszenia. Ale samo milczenie guchych martwio mnie jeszcze bardziej, jeeli by to temat dla wszystkich tak osobisty i draliwy to wskazywa to moe na to, e kady z nich przeszed w swoim yciu jak historie rwnie smutna i bolesn.

W tym kontekcie z kolei nie dziwi znw fakt, ze w konsekwencji tak silnej opozycji gusi konsoliduj si. Ze tak dobrze czuja si w swoim towarzystwie i tak usilnie go szukaj. e buduj wok tego tak wiele i e te formy wzajemnych poszukiwa i wsplnie spdzanego czasu instytucjonalizuj si i utrwalaj w kocu e te formy instytucjonalizacji przejawiaj podobne cechy nie tylko historycznie ale i geograficznie.

4.4. Tosamo w wyborach

Moj pierwszy kontakt z niesyszacymi z innych krajw ma miejsce w Stowarzyszeniu. Zwraca moja uwag czarnoskry, ktry odwiedza klub w ktre poniedziakowe popoudnie. Pytam guchych kto to i jak sie tu znalaz mwi, e po prostu przyszed, e to Brytyjczyk ktry przyjecha odwiedzi przyjaciela. Dalej pytam skd to wiedz (brytyjski jzyk migowy znacznie rni si od polskiego) na co oni, e z nim rozmawiali. 73

Postanowiam zapozna sie blizej z Frankiem zwaszcza, e w obliczu planowanego wyjazdu na Wyspy Frank mgby by kim kto wprowadzi mnie do angielskich stowarzysze niesyszcych. Komunikacja z Anglikiem okazaa si niewiele trudniejsza ni komunikacja z polskimi niesyszcycmi wprawdzie jzyk si roni, ale jak mwiam, same sowa nie maj takiego znaczenia jakie maj w normalnych jzykach mwionych. Liczy sie gest, mimika, przedstawienie, z ktrego duo wraliwsi na gest ni my gusi potrafi odczyta i zrozumie wiele. Bardzo szybko i ja przestaam widzie rnic narodow za to rnica kulturowa okazaa sie bardzo podobna do tej jak odczuwaam w stosunku do polskich guchych. Cho Frank twierdzi, e spoeczno guchych ma sie w wielkiej Brytanii duo lepiej ni w Polsce (o czym miaam mie okazje sie przekona) to jednak nie miao to adnego przeoenia na to jakie problemy formuowa i na jakie bariery i nieporozumienia napotykaam. Jeeli pojawiay sie problemy jzykowe, to o dziwo nie na linii polski-angielski a jzyk mwiony-migany. Dla zobrazowania znw sytuacja z komunikatora internetowego: Na prob bym zadzwonia do banku brytyjskiego i poprosia by kart kredytow Franka przesa na jego obecny polski adres powiedziaam: Im afraid I cant do it on your behalf I mean nobody except cards owner is allowed to make such an order52 Frank odpowiada: Why you afraid, not be afraid.53 I dalej pisze ze nie ma si czego ba i mog zadzwoni do banku. Prbuj tumaczy, e nie chodzi o to, e boj si zadzwoni do banku tylko o to, e nie do, e nie udziel mi adnej informacji, to na pewno nie wydam adnej dyspozycji w jego imieniu. Oczywicie Frank wie lepiej, zaczyna sie denerwowa, e po prostu nie chce mu pomc, e robi to milion razy i e wystarczy zadzwoni i powiedzie, e dzwonie w imieniu niesyszcej osoby. Dla witego spokoju dzwoni do banku: przedstawiam sie jako tumacz, mam do dyspozycji wszystkie dane cznie z numerem konta i hasami...
52

Obawiam si e nie mog zrobic tego w Twoim imieniu, nikt poza wacicielem karty nie moe skada takich dyspozycji 53 Dlaczego sie boisz? Nie bj si

74

Obsuga Klienta banku zgodnie z moimi oczekiwaniami kategorycznie odmawia mi udzielania jakichkolwiek informacji w ogle i prosi by Frank jeeli jest guchy skorzysta z bankowego serwisu dla guchych prowadzonego za pomoc urzdze na ksztat maszyny do pisania, ktre funkcjonuj w Wielkiej Brytanii w wikszoci urzdw i bankw rwnie gusi s w nie wyposaeni przez pastwo. Frank wiedzia o serwisie dla guchych, ale jak pniej tumaczy jemu w odrnieniu do syszcych trudno si porozumie z bankami i urzdami, wiec w zasadzie nie korzysta z tego urzdzenia (cho je posiada) i jeeli ma okazje woli poprosi syszcych przyjaci lub tumaczy.... urzdzenie suy raczej do komunikowania sie z innymi guchymi, a waciwie suyo kiedy nie byo jeszcze telefonw komrkowych i komunikatorw internetowych. Frank spdza cae dnie wizytujc warszawskie kluby guchych (w sumie 5 dni w tygodniu) odnajdywa si w nich ze zdumiewajc atwoci, jak tumaczy zawsze jest to pierwsze miejsce jakie odwiedza bdc w obcym kraju czsto te jedyne. Po wyjedzie do Wielkiej Brytanii mam okazj do dalszych obserwacji rodowiska guchych. Rzeczywicie s pewne rnice jzyk migowy jest bardziej rozpowszechniony, w 2003 roku zosta oficjalnie uznany przez rzd jako peny jzyk etniczny, w 1992 roku wydano sownik BSL (British Sign Language), ktry umocni statut jzyka jako odrbnego, a nie miganej wersji angielszczyzny, a dziki do powszechnemu we wielu rodzajach terapii Makatonowi jest on te nieco bardziej oswojony, wida ze w wyniku duszej walki o prawa guchych jest zdecydowanie wicej dla nich udogodnie, wspomniane tekstofony, ktre s wolne od opat (rwnie poczenia s darmowe) itd. ale tak jak w przypadku Franka tak w przypadku wikszoci guchych nie ma to wikszego znaczenia dla jakoci stosunkw na linii gusi syszcy. Podobnie jest w innych krajach, o czym powiem.

Tymczasem jeszcze przed wyjazdem gusi coraz bardziej zaczynali traktowa mnie jak wtajemniczon, jednym z oznak takiego traktowania byo uywanie w stosunku do mnie guchoniemskiego jzyka migowego, czasem bez rwnoczesnego wymawiania sw, z uyciem idiomw ich jzyka. Pamitam, jak sensacj i rado wzbudzao zawsze to, kiedy to ja zachowywaam si jak to okrelali jak gucha, czyli np. migaam szybko i ekspresyjnie, bez wymawiania sw czy uywaam migowych idiomw (jak no co ty). Po kilku latach powolnego zacieniania wizi i zwikszania zaufania nastpi kolejny rytua przejcia i zblienie si niemal do krgu swoich. Modzieowa organizacja dziaajca przy

75

Stowarzyszeniu wyodrbnia si jako osobna organizacja, na zebraniu zaoycielskim jednomylnie wybrano mnie czonkiem zarzdu nowej organizacji z funkcj sekretarza. W ramach dziaalnoci nowego stowarzyszenia zaczlimy z wiksz intensywnoci wsppracowa z midzynarodow spoecznoci guchych. Unijne programy dla niepenosprawnych umoliwiay dodatkowo nie tylko korespondencj, ale rwnie wyjazdy, wzajemne imprezy mniej i bardziej formalne, wymian dowiadcze i wiedzy etc. By moe duym uproszczeniem jest twierdzenie, e nie ma rnic na tyle duych i znaczcych eby sie nimi tu zajmowa, tym bardziej, e obserwacja rodowiska polskich guchych bya nieporwnanie dusza i intensywna, jak rwnie szeroka (w Polsce w przeciwiestwie do innych krajw miaam okazje obserwowa nie tylko czoowych dziaaczy stowarzysze ale te szerokie grono przecitnych uczestnikw), ale z uderzajc dokadnoci powtarzaj si te same problemy, te same nieporozumienia, podziay, antagonizm gusisyszcy, a nawet gusi-niedosyszcy, te same sposoby spdzania czasu, nawet miejsca spotka wygldaj podobnie.

Pod koniec trzeciego roku obserwacji pomimo mojego powicenia na rzecz stowarzyszenia i rodowiska w ogle a take pozornego zblienia si do rdzenia grupy stare problemy nie znikny. Wystarczyo niewiele by powrci do punktu wyjcia, jeeli chodzi o wzajemne zaufanie i jego brak. Cigle te gusi zwracaj si do mnie inaczej, cigle do rozmowy ze mn deleguj tych najlepiej mwicych guchych, cigle podejrzliwie patrz, gdy rozmawiam z kim w ich towarzystwie nie migajc jednoczenie. Cigle te zdarzaj si nieporozumienia. Na pewno nie mog poczu sie jak swoja cigle daje si mi odczu jakim kredytem zaufania zostaam obdarzona i jakie sankcje groz mi za minimalne nawet naduycie tego zaufania. Z jednej strony taka ciga kontrola wiadczy o tym jak obca jestem ale z drugiej strony podoem tej kontroli jest lk... przed zdradzeniem grupy, ktrej tajemnice poznaam. Jestem wic w momencie newralgicznym kade potknicie moe skoczy si wykluczeniem ale koci zostay rzucone mniej kosztownym emocjonalnie jest dalsza integracja mnie z grup. Ten dylemat i spowodowane nim przesadzone reakcje obserwuje na kadym kroku. Na spotkaniach przesadnie zabiega si o moje wzgldy i demonstruje to, bior udzia w coraz wikszej iloci aktywnoci, ktre przeniakaja coraz wicej paszczyzn ich ycia od 76

klubu, poprzez sport, ycie prywatne, prywatne relacje. Ale kady mail, sms na ktrego nie odpisaam odpowiednio wczenie, kady dyur ktrego nie byam w stanie zrealizowa, czy nawet nieporozumienie, ktre zostao odebrane jako brak chci pomocy mogoby zakoczy si bardzo drastycznie z punku widzenia dalszej mojej integracji z grup. Jedno z takich nieporozumie przydarzyo mi si na pocztku dziaalnoci klubu sportowego, w ktrym to objam stanowisko czonka zarzdu. W drodze do orodka sportowego, w ktrym rezerwowalimy miejsca dla zawodniczek piki siatkowej oglnopolskich zawodw, ktrych bylimy gospodarzem zostaam poproszona by umwi telefonicznie rutynowe badanie lekarskie dla zawodniczek (orzekajce o zdolnoci do wzicia udziau w zawodach). Przychodnia medycyny sportowej, do ktrej zadzwoniam odmwia zapisania na badania, gdy nie miaa podpisanych umw z lekarzami (by to pocztek roku). Tumaczc to Tomaszowi (prezesowi klubu, z ktrym byam na spotkaniu) spotkaam si z agresywna wrcz reakcja. Tomasz nie potrafi zrozumie po co lekarzowi umowa, e do tej pory nie potrzebowali adnej umowy, i ze co musiaam le powiedzie... albo kami. Ostra dyskusja z seri insynuacji pod moim adresem, mwicych o albo zej woli z mojej strony albo totalnym braku wiedzy i moliwoci zaatwienia tej prostej sprawy sprawiay, e coraz trudniej byo si porozumie. Tylko wyjtkowy upr z mojej strony i kilkukrotne przeformuowywanie zda pozwoliy wyjani spraw do koca Tomasz zrozumia z mojej wypowiedzi, e przychodnia nie przeprowadzi bada, bo nie ma podpisanej umowy z Klubem a nie z lekarzem co rzeczywicie byoby absurdem. W momencie kiedy uzgodnilimy, e przychodnia nie podpisaa umw z lekarzami (z powodw finansowych) ton dyskusji si zmieni i wszystko wrcio do normy. Ale to i inne nieporozumienia tego typu pozwoliy mi zorientowa sie jak bardzo musze uwaa na kady swj krok bo kiedy sytuacja stanie na ostrzu noa nie mog liczy na wyrozumiao zostan mi przypisane najgorsze intencje, a jeeli sprawy nie wyjani na miejscu wie o mojej podoci szybko si rozniesie. Jak w przypadku Kasi z przykadu rozmowy z komunikatora internetowego. Mimo, e wiele lat obcowaa z niesyszcymi, e bya dzieckiem niesyszcych rodzicw, to bya traktowana bardzo surowo. A opowieci o tym jak le kogo potraktowaa, albo nie pomoga, trafiay i do mnie (a przecie jestem syszca wiec nale do przeciwnego frontu). Ja czsto znajc je z dwch stron mogam wyjania czy tez chocia mie wiadomo, e nie miay u podstaw motyww im przypisanych albo wrcz wywodziy sie z nieporozumie. Ale z drugiej strony wiem, e nieporozumienia na linii syszcy- niesyszcy s czasami duo powaniejszej natury

77

i e zazwyczaj to niesyszcy wycofuj si z nich pokonani nie potrafic wytumaczy waciwie tego, co by chcieli. Std te zrozumiaym jest, e reaguj oni w takich sytuacjach bardzo impulsywnie i emocjonalnie jak widzielimy i na przykadzie Tomasza i Franka gdzie bagatelne sytuacje doprowadziy do cakiem powanych ktni. To, e cigle zdarzaj nam si nieporozumienia, e cigle nie wiem wiele o wiecie poj i znacze w ktrym myl, e aden z obserwowanych przeze mnie syszcych i migajcych nie zabrn wiele dalej ni ja znaczyo e nigdy nie zostan czci grupy, mogam maksymalnie si do niej zbliy ale pewnej granicy co oczywiste nie przekrocz nigdy. Od pocztkowej euforii i optymizmu, ktry kaza mi wierzy, e przestan by kiedy obca przeszam przez zrozumienie dla tej nieprzekraczalnej granicy a do pewnej irytacji, ktra postawia mnie niejako na pozycji, z ktrej zaczam penej uprzedze i dyskryminujcych odczu wynikajcych poniekd z niewiedzy, braku wsplnej paszczyzny komunikacji.

5. Podsumowanie.

5.1. wiadomo spoeczna i tosamo spoeczna Guchych

W Polsce yje ok. 60 000 osb niesyszcych. Prof. widziski nazywa ich milczcymi cudzoziemcami. Jeeli przyj t terminologi to stanowiliby oni trzeci co do wielkoci mniejszo w Polsce. Wedug moich obserwacji uycie tego okrelenia jest uprawnione. Gusi nie tylko posiadaj wasny jzyk, ale take tosamo, kultur, odrbne normy i instytucje. W chwili obecnej Gusi tworz (zaczynaj tworzy) penoprawn mniejszo jzykow i kulturow, mwi si o kulturze Guchych (w polskiej literaturze jeszcze rzadko, ale w zachodniej jest to zupenie popularne). Gusi wydaj swoje czasopisma, maj swoje strony internetowe, organizuj sympozja i fora dyskusyjne, walcz o prawa, o zaprzestanie 78

dyskryminacji, o uznanie jzyka migowego za oficjalny (w niektrych krajach, jak na przykad w Wielkiej Brytanii ju tak si stao), o rozpowszechnienie jzyka migowego w spoeczestwie. Broni swojej kultury przeciwstawiajc si na przykad wszczepianiu implantw suchu i traktujc je jak zamach na swoje podstawowe wartoci. Mona znale przykady takiej dziaalnoci i w prasie niesyszcych, np. wiecie Ciszy i na stronach internetowych, np. www.glusi.pl, a take w literaturze powiconej zagadnieniu. W organizacji badanej przeze mnie oprcz dziaalnoci statutowej, ktra obejmuje m.in. organizowanie kursw jzyka migowego w celu jego popularyzacji, mona spotka przejawy takiej dziaalnoci w zachowaniach takich jak zbieranie podpisw pod projektem ustawy o uznaniu jzyka migowego za jzyk oficjalny, zabieganie o serwis administracyjny i medialny w jzyku migowym czy uroczyste obchodzenie Midzynarodowego Dnia Guchych, ktrego pochodzenie od ustanowionego we wczesnych latach 90-tych Tygodnia Dumy Guchych wystawia najlepsze wiadectwo wiadomoci spoecznej tej grupy. Posugujc si aparatem pojciowym dostarczonym przez poprzednie rozdziay mona powiedzie, ze mamy tu do czynienia z przedefiniowaniem pitna (lub te drug strategi kreatywnoci spoecznej) czyli tak jego interpretacj, dziki ktrej nie jest ju ono stygmatyzujce. Wedug zaoe tych teorii samoocena grup napitnowanych powinna pozosta na tym samym poziomie co grup niepitnowanych lub nawet wyszym. Tak jest rzeczywicie. Wiemy to z poprzednich rozdziaw jak i wielu bada, w ktrych stwierdzono, e czonkowie grup pitnowanych maj rednio tak sam lub wysz samoocen ni czonkowie grup opozycyjnych. Badania dotyczyy przede wszystkim spoecznoci Czarnych54 oraz Guchych55. Rwnie i moje obserwacje potwierdzaj te tezy, poza dziaalnoci, o ktrej pisaam powyej (dot. Kultury Guchych), znale mona jeszcze wiele przykadw. Po pierwsze aden z badanych przeze mnie Guchych nigdy nie zadeklarowa, e chciaby sysze, nawet zapytany w ten sposb: Czy jeeli byoby moliwe, np. dziki operacji, odzyska such, to czy zgodziby si na operacje?. Zazwyczaj odpowied brzmiaa nie i nie moga brzmie inaczej godziaby bowiem w podstawy poczucia dumy z bycia
54

Jones, Megan A. Ph.D., Deafness as Culture: A Psychosocial Perspective Disability Studies Quarterly Spring 2002, Volume 22, No. 2 pages 51-60 <www.dsq-sds.org> Copyright 2002 by the Society for Disability Studies
55

Prillwitz Sigismund Jzyk, komunikacja i zdolnoci poznawcze niesyszcych. WSiP, Warszawa 1996

79

Guchym. Mam tu na myli osoby zupenie guche, dorose czyli podejmujce wiadome decyzje (a nie np. ulegajce decyzjom syszcych rodzicw). Co wicej, tak jak powiedziaam, wszczepianie implantw limakowych traktuj oni wanie jak zanegowanie tej podstawowej normy. Jeden z badanych przeze mnie niesyszcych musia tumaczy si przed innymi, z faktu zgoszenia si na operacj, twierdzi, e zosta zmuszony przez matk, jego konformistyczna postawa jak i decyzja matki zostay ostro potpione. Ten (i wiele innych) przypadkw wpisuje si doskonale w oglny kierunek polityki Midzynarodowego Stowarzyszenia Guchych, ktre w publikacji z 1990 roku oficjalnie potpio implanty limakowe, jako zamach na kultur Guchych56. Tematowi temu powica si wiele uwagi, budzi on niezwyke kontrowersje, bowiem dla Guchych ta technologiczna i medyczna zdobycz cywilizacji to po prostu kulturowe ludobjstwo57. Po wtre wprawdzie niesyszcy korzystaj z peni praw przysugujcych niepenosprawnym, jednake nie definiuj si w ten sposb, ani te nie utosamiaj z innymi niepenosprawnymi. W prowadzonych rozmowach zauwayam niejednokrotnie, e na takie uoglnienie reaguj wyjtkowo alergicznie i agresywnie. Jednym z przejaww takiej postawy, byo odrzucenie czasopisma Integracja, skierowanego do ogu niepenosprawnych i zawierajcego wiele cennych informacji np. z zakresu prawa tumaczone faktem, i jest to raczej pismo dla ludzi na wzkach. Innym razem, na propozycj zorganizowania, spotkania pt. Niepenosprawni w unii europejskiej i zaproszenia penomocnika rzdu ds. osb niepenosprawnych usyszaam: ale chyba nie przyjad nam tu z wzkami inwalidzkimi?!. Bardzo czsto te, zwaszcza w rozmowach z moim gwnym informatorem, zauwayam jak bardzo podkrela si specyfik tej uomnoci, ktra nie miaaby mie nic wsplnego z niepenosprawnoci oglnie rozumian,. Coraz czciej odchodzi si te od tego sposobu okrelania guchoty w literaturze powiconej zagadnieniu, na rzecz okrelania Guchych wyjtkow spoecznoci, kultur.58 Dziaacze aktywni na rzecz niesyszcych stale te przekonuj opini publiczn by sowo o tych nie do koca pozytywnych konotacjach zastpi bardziej poprawnym, dzieje si to tak w Polsce jak i w innych krajach. Poniej przykad nowojorski:
56

Jones, Megan A. Ph.D., Deafness as Culture: A Psychosocial Perspective Disability Studies Quarterly Spring 2002, Volume 22, No. 2 pages 51-60 <www.dsq-sds.org> Copyright 2002 by the Society for Disability Studies
57

Jones, Megan A. Ph.D., Deafness as Culture: A Psychosocial Perspective Disability Studies Quarterly Spring 2002, Volume 22, No. 2 pages 51-60 <www.dsq-sds.org> Copyright 2002 by the Society for Disability Studies

80

Postpujc zgodnie z tym przewiadczeniem, pracownicy Ligi (Nowojorska Liga na rzecz Niedosyszcych) uzgodnili, e bd uywa wycznie takich poj jak: niedosyszcy, uszkodzony such, utrata suchu, e wyeliminuj termin guchy ze swoich rozmw, korespondencji i innych zapisw, ze swojego nauczania i wystpie publicznych. Zadziaao. W Nowym Jorku stopniowo zaczto powszechnie uywa nowego sownictwa. Nadchodzia era poprawnego mylenia.59 W Polsce szczegln wrogoci niesyszcy darz sowo guchoniemi, ktre zdobyo z saw w przedwojennych czasach, gdzie guchoniemy stosowany by zamiennie z niemow i mia ewidentnie negatywne konotacje. Po trzecie, tak jak zauway Prillwitz, wysoka samoocena kae niesyszcym win za wszelkie nieporozumienia w komunikacji obarcza syszcych. Zaobserwowaam to kilkakrotnie. Najczciej zdarza si to w sprawach urzdowych, gdzie niesyszcy posuguj si szcztkow mowa lub kartkami sporzdzonymi najczciej aman polszczyzn. Dochodzi do nieporozumienia, albo niezrozumienia w ogle. W relacjach tych sytuacji to zawsze urzdniczka lub urzdnik nie wiedzia, nie zrozumia, lub po prostu by gupi. Nieporozumienia te to zazwyczaj jednak efekty specyficznego sposobu przedstawiania problemu, bez uycia zda, bez zrozumienia zda polskich, za pomoc pojedynczych sw nie zawartych w konstrukcji skadniowej i gramatycznej polskiego jzyka. Przecitny urzdnik nie jest w stanie pomc w takich sytuacjach. Niesyszcy nie maj jednak tej wiadomoci i zawsze win za takie nieporozumienie obarczaj syszcych. Dziki tym praktykom przedefiniowania pitno a zatem jak je sobie zdefiniowalimy atrybut, ktry dyskredytuje w oczach innych tu: guchota staa si nie tylko podstaw wyodrbnienia grupy, ale take podstaw grupowo podzielanej tosamoci kulturowej, w ktrej jedn z podstawowych wartoci jest duma z bycia Guchym (a wic duma z posiadania dyskredytujcego pierwotnie atrybutu). Jeeli podstawowym motywem jest potrzeba pozytywnej samooceny, to integracja grupy wok pewnego atrybutu i wytworzenie grupowej tosamoci spoecznej moliwe jest tylko wtedy, kiedy w atrybut jawi si czonkom tej grupy, jako pozytywny.

59

Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 57

81

Jednym z objaww podzielanej tosamoci spoecznej u Guchych jest absolutnie oczywiste rozrnienie my i oni, czyli syszcy. Zaznaczam, e niesyszcy posuguj si tym rozrnieniem gwnie i przede wszystkim w rozmowach midzy sob. wiadomo odrbnoci jest kluczowa, kiedy mwi si o kulturze Guchych, o spoecznoci Guchych, o wartociach. Kategoria my jest bardzo mocno zintegrowana, a opozycja my - oni niezwykle eksponowana. Do tematu tej opozycji i jej konsekwencji jeszcze powrc. Tosamo objawia si take w wyborach. Na przykad partnerw yciowych. Spord okoo 150 czonkw Stowarzyszenia, ktre badaam s tylko dwa maestwa mieszane (niesyszca syszcy), w tym jedno niesyszca syszcy tumacz jzyka migowego. W wywiadach powiedziano mi take, e zdarza si to w ogle niezwykle rzadko, nie tylko w tej organizacji. Wrd modziey nie spotkaam si rwnie z parami mieszanymi, a z przebadanych przeze mnie Guchych tylko jeden mczyzna w ogle prbowa utworzy taki zwizek bez powodzenia. Na og taki pomys nie przychodzi nawet niesyszcym do gowy, ale jeeli taka sytuacja ma jednak miejsce, to zwizek taki jest potpiany przez spoeczno (jak w przypadku drugiego z maestw, o ktrych wspominaam, czy mczyzny, ktry pozostawa w zwizku ze syszc kobiet). Ponadto to zwizki takie przezywaj szereg trudnoci komunikacyjnych, a tak gbszych, wynikajcych wrecz z rznic kulturowych (zainteresowanych odsyam do ksizki Urszuli Bartnikowskiej Maestwa mieszane (osoba z uszkodzonym suchem osoba syszca)60). Fakt przynalenoci do tej spoecznoci determinuje take wybr miejsc spdzania wolnego czasu. S to przede wszystkim, takie jak ten badany przeze mnie, kluby przy organizacjach niesyszcych i zwizkach Guchych (jak si okazuje dzieje si tak na caym wiecie). Wszelkie organizacje skupiajce niesyszcych maja podobny charakter i podobnie ciesz si ogromn popularnoci. Brakuje odpowiednich danych aeby okreli dokadny odsetek Guchych nalecych do rnego typu organizacji, mona jedynie powiedzie, e jest on bardzo wysoki. Statutowe cele tych organizacji nie wyrniaj si niczym szczeglnym: walka o rozpowszechnienie jzyka migowego, o szczeglne uprawnienia administracyjne dla niego; pomoc w codziennych sytuacjach dla niesyszcych, pomoc prawna, udostpnienie tumacza jzyka migowego, wsppraca z organizacjami pomocy spoecznej itd.

60

Bartnikowska Urszula Maestwa mieszane (osoba z uszkodzonym suchem osoba syszca), Krakw 2004

82

Oczywicie to bardzo istotna cz funkcjonowania takich organizacji, niemniej jednak ja chciaabym si skupi na roli zgoa innej. Wymienione funkcje nie tumacz bowiem dwch zasadniczych kwestii: po pierwsze podobiestwa wszystkich organizacji tego typu nie tylko w skali miasta czy pastwa, ale w skali midzynarodowej; po drugie ogromnej popularnoci tych organizacji wrd niesyszcych. Wikszo, jeeli nie wszystkie, zwizki i stowarzyszenia Guchych wygldaj podobnie istnieje jaki trzon administracyjny, organizacyjny, przy ktrym funkcjonuj tzw. kluby miejsca spotka niesyszcych. I tak w Wielkiej Brytanii i Australii funkcjonuj one pod nazw clubs, w Stanach Zjednoczonych take pod nazw chat rooms, na Ukrainie, Biaorusi i w Polsce bez wzgldu na nazw organizacji s to po prostu kluby i wietlice. W tych wanie miejscach toczy si ycie organizacji. Gromadz one, co najmniej raz w tygodniu kilkudziesiciu niesyszcych, ktrzy po prostu rozmawiaj. W relacjach Guchych wida jak te spotkania s dla nich wane. Mwi, e to dla nich ogromna ulga i relaks, kiedy rozmawiaj z Guchymi. Z trudem si rozstaja kiedy kocz sesje, nie mog si doczeka kolejnego spotkania. Mwi take, e to takie proste, kiedy rozmawia si z Guchymi, e wszystko mona zrozumie, wszystko powiedzie. Jest to zupene przeciwiestwo tego, czego niesyszcy dowiadczaj na co dzie. Mog tu zaspokoi zupenie podstawowe potrzeby komunikacji, afiliacji, przynalenoci a take potrzeb pozytywnej samooceny. Wrd Guchych jak wiemy pitno jest norm, nie upoledzeniem w klubach, podczas rozmw z innymi utwierdzaj si oni w tym przekonaniu, pielgnuj dum z bycia Guchym. Spotkania w klubach maj ogromne znaczenie take dla spjnoci i homogenicznoci grupy. Powiedziaam wczeniej, e niezwykle silna jest wrd niesyszcych presja na jednolito. Sankcje nieformalne w postaci ostracyzmu czy choby potpienia za prby jej naruszenia s dla niesyszcych niezwykle dotkliwe, co wynika z charakteru grupy. Kluby to miejsce gdzie te sankcje s realizowane. To tutaj take ksztatuje si jednolity wiatopogld. Gusi czytaj te same ksizki, czasopisma, gazety, ogldaj te same filmy, rozmawiaj o nich. We wszystkich tych rozmowach nie ma miejsca na sprzeciw, na jakkolwiek odmienno. Gusi we wszystkich niemale kwestiach s nienaturalnie wrcz zgodni. Tworzy si w ten sposb niezwykle zintegrowana, jednolita wsplnota. Jej czonkowie s od siebie wzajemnie uzalenieni. Moglimy to zaobserwowa w czci empirycznej pracy.

83

W wietle tego, co powiedziaam, trudno dziwi si ogromnej popularnoci wszystkich zwizkw i stowarzysze Guchych. wiadczy o niej nie tylko szacunkowy odsetek przynalenoci do organizacji, ale take powicenie, z jakim wielu z nich oddaje si yciu stowarzysze. W organizacji, ktr badaam niesyszcy przychodzili na spotkania niejednokrotnie prosto z pracy (czsto cikiej, ponad omiogodzinnej), zaniedbujc obowizki rodzinne i domowe (nierzadko byam wiadkiem zwizanych z tym ktni). Niektrzy dojedaj do organizacji z dalekich czci, a czsto nawet spoza miasta. Wielu z nich naley do wicej ni jedna organizacji, zatem czas i zaangaowanie im powicone proporcjonalnie rosn. Wielu, niepostrzeenie, zaczyna powicac takiej dziaalnoci cae swoje ycie, robic z tego swego rodzaju zawd. Goffman nazywa ich profesjonalistami. Sytuacje tak obrazuje sytuacja pewnej niedosyszacej kobiety: W 1942 roku prawie kady dzie spdzaam w Lidze. W poniedziaki zajmowaam si szyciem w jednostce Czerwonego Krzya. We wtorki pracowaam w biurze, piszc na maszynie, archiwizujc i obsugujc w razie koniecznoci central telefoniczn. W rody po poudniu asystowaam lekarzowi nalezcej do Ligi klinice przeciwdziaania guchocie przy Szpitalu Otolaryngologicznym na Manhatanie bylo to zajcie, ktre szczeglnie lubiam: rejestrowaam dzieci cierpice na katar, ropne zapalenie uszu, rne infekcje oraz pochorobowe objawy dziecicych przypadosci potencjalnie prowadzacych do gluchoty. Dzieci te dziki wykorzystaniu nowej wiedzy, lekw i technik otolaryngologicznych prawdopodobnie nie bd musiay dorasta z wat w uszach. Czwartki po poudniu uczestniczyam w zajciach czytania z ust dla dorosych, organizowanych przez Lig, po ktrych wszyscy gralimy w karty i pilimy herbat. W pitki pracowaam nad Biuletynem. W soboty robiam kakao i kanapki z past jajeczn. Raz w miesicu braam udzia w zebraniu Womens Auxilliary, grupy wolontariuszek zorganizowanej w 1921 roku prze zpani Wendell Phillips i inne zainteresowane dziaalnocia spoeczn ony otolaryngologow, w celu zbierania datkw, promowania uczestnictwa w Lidze oraz spoecznego jej reprezentowania. Robiam na Halloween upominki dla szesciolatkw i pomagaam wydawa obiady dla starszych osb w wito Dzikczynienia. Pisaam boonarodzeniowe apele o datki, pomagaam adresowa koperty i przykleja znaczki. Wieszaam nowe zasony i naprawiaam

84

stary st pingpongowy. Byam opiekunem na walentynkowej potacwce dla modziezy i obslugiwaam stragan na bazarze wielkanocnym. 61 Chciaabym doda tutaj, e o ile na szczeblu administracyjnym mona obserwowa konkurencj pomidzy organizacjami niesyszcych o tyle na poziomie czonkw jest to zupenie bez znaczenia, jak powiedziaam, wielu naley jednoczenie do kilku organizacji konkurujcych. Same organizacje za, mimo konkurencji, staraj si nie wchodzi sobie w drog, organizujc np. spotkania w klubach w inne dni tygodnia. Stowarzyszenia i zwizki s zatem odpowiedzi na potrzeby Guchych. S nieodcznym elementem tej kultury, ale s wobec niej wtrne, wynikaj z niej. Pozwalaj utrzyma wsplnot. W istocie struktury administracyjne nie maj w nich znaczenia, to kluby, miejsca spotka, ktre yj wasnym yciem nadaj charakter tym organizacjom i w rzeczywistoci je tworz. Jeeli Gusi wybieraj inne miejsca, to zazwyczaj odosobnione, jak najmniej uczszczane. Nawet podczas organizacji imprez (take plenerowych) zwracaj szczegln uwag na to czy miejsce, w ktrym maj si one odby jest wystarczajco odizolowane. Cieszce si duym powodzeniem coroczne Midzynarodowe Zjazdy Guchych organizowane s np. w kopalni soli w Bochni. Kiedy niemoliwe jest takie doskonae odosobnienie Gusi prbuj wyizolowa si choby symbolicznie np. odgradzajc polan, gdzie chc zorganizowa ognisko lub piknik tam, sznurkiem z kolorow bibu itp. (jeeli miejsce jest oglnie dostpne). W sposb naturalny tosamo spoeczna objawia si take w wyborze rozrywek. Niesyszcy spdzaj czas niemal wycznie w swoim towarzystwie. Znajomi, przyjaciele, wspmaonkowie to osoby niesyszce. Rodzina, jeeli nie posuguje si jzykiem migowym ma bardzo ograniczony kontakt ze swoimi guchymi bliskimi. Najwaniejszymi rozrywkami s spotkania towarzyskie gdzie mona pomiga, tak jak ju powiedziaam, gwnie w klubach przy organizacjach nieyszcych, ale take w domach i innych miejscach. Organizowane s wsplne wycieczki, zawody sportowe, wyjazdy za miasto czy nawet wsplne zakupy. Filmy ogldane s zazwyczaj w domach, rzadko w
61

Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 59

85

kinie, s to filmy z oferty telewizji publicznej (ewentualnie video lub DVD) dostpne w wersji z napisami. Ze wzgldu na sab znajomo jzyka polskiego niesyszcy czytaj niewiele jest to gwnie literatura popularna, napisana prostym jzykiem. Tosamo spoeczna Guchych jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, w rodzinach, szkoach, instytucjach takich jak Stowarzyszenie, narzdziem jej przekazywania jest przede wszystkim jzyk. Jak ju powiedziaam, Gusi przebywaj niemal wycznie w swoim towarzystwie. Dlatego te, a take (moe przede wszystkim) ze wzgldu na jzyk, jest to dla nich jedyny dostpny wzr, niemale konieczna tosamo spoeczna.

5.2. Jzyk i identyfikacja grupowa.

Jzyk

jest

jak

powiedzielimy

podstawowym

nonikiem

kultury

drog

przekazywania tosamoci. Jest to fakt absolutnie bezsprzeczny i temat tak rozlegy, e nie bd si nim tu szerzej zajmowa. Chciaabym jednak powiedzie, e jzyk migowy jest pod tym wzgldem szczeglny, i tej wyjtkowoci wanie chc powici ten podrozdzia. Po pierwsze jzyk migowy jest znakiem rozpoznawczym, pozwala odrni swoich od innych. Oczywicie kady jzyk pozwala zidentyfikowa czonka jakiej grupy, gwnie narodowej, ale w przypadku niesyszcych, za identyfikacj tak idzie niezwykle silna potrzeba nawizania kontaktu, nawet w sytuacjach temu niesprzyjajcych, jak jazda autobusem czy tramwajem gdzie kontaktu zazwyczaj si unika. Przy czym pierwszy kontakt zawsze przebiega wedug tego samego schematu. Schemat w wyglda nastpujco: widzc osob posugujc si jzykiem migowym, niesyszcy pyta guchoniema/-my?, jeeli odpowiedz brzmi tak rozpoczyna si rozmowa i dalsze pytania, skd jeste? itp., nastpuje tu czsto zawarcie znajomoci, jeeli natomiast odpowied brzmi nie rozmowa na tym zazwyczaj si koczy. Publiczne uywanie jzyka migowego traktowane jest jak wyraz identyfikacji z grup, ujawnienie si i rodzaj sondy na ktr kady z takim tym samym pitnem reaguje w ten sam sposb std tak silna potrzeba kontaktu. Sam jzyk migowy za traktowany jest jako czynnik, ktry umoliwia akces do kultury Guchych i przeksztaca guchego w

86

Guchego. To niezwykle istotny wymiar znaczenia tego jzyka, ktry nadaje mu specyficzny sens i pozwala wyjani idce za tym konsekwencje62. Znaczenie ma jednak nie tylko sam fakt posugiwania si jzykiem migowym, ale take pewna kultura jzyka, a waciwie gestu. W zwizku z tym rozrnia si tzw. czysty jzyk migowy, czyli ten, ktrym posuguj si osoby, ktre nabyy go do 6-go roku ycia i jzyk migowy uywany przez pozostaych. Ma to znaczenie dla identyfikacji grupowej, bowiem osoby, ktre naruszaj pewne subtelne normy s wykluczone z tej spoecznoci pragn zaznaczy przy tym, e normy te s niewyczuwalne dla syszcych i osb, ktre pniej nauczyy si jzyka migowego. Podam tutaj kilka przykadw takich norm: - pynno gestw, tzw. opniony nadgarstek, mimika duo bardziej ekspresywna ni w komunikacji werbalnej, ruchy niezbyt gwatowne, mieszczce si w pewnej okrelonej przestrzeni niewiele oddalonej od ciaa (tzw. wskie miganie) sowem normy, ktre nazwaabym estetycznymi; - reguy dotyczce przestrzeni, takie jak dystans miedzy rozmawiajcymi umoliwiajcy widzenie poowy postaci, a wic wikszy ni u syszcych; ustawienie wicej ni dwch rozmawiajcych w okrgu, tak by rozmawiajcy mogli widzie si nawzajem itd.; - uoenie ciaa i gowy zawsze w pozycji umoliwiajcej widzenie twarzy i odczytywanie mowy z ust, odwracanie gowy, a tym bardziej caego ciaa jest poczytywane za brak szacunku i ch zakoczenia konwersacji, podobnie te zajmowanie pozycji tyem do rda wiata jest zachowaniem nietaktownym; odpowiednie tempo przekazywania znakw, zbyt szybkie lub niedbae

przekazywanie znakw jest traktowane jako wyraz niechci okazywanej jzykowi migowemu i rozmwcy. Dla osoby, dla ktrej jzyk migowy nie jest jzykiem naturalnym, przestrzeganie tych norm i regu jest niezwykle trudne, jeeli nie niemoliwe. Osobicie mogam si przekona na przykad jak trudno utrzyma gow w pozycji umoliwiajcej odczytywanie z ust
62

Jones, Megan A. Ph.D., Deafness as Culture: A Psychosocial Perspective Disability Studies Quarterly Spring 2002, Volume 22, No. 2 pages 51-60 <www.dsq-sds.org> Copyright 2002 by the Society for Disability Studies

87

niezmiennie w czasie caej rozmowy (zwaszcza, gdy rozmowa dotyczy innych osb, przedmiotw, dokumentw), tak podczas przekazywania jak i odbierania znakw. Nawet w czasie komunikacji za pomoc mwionego jzyka polskiego, obserwowaam niejednokrotnie jak moi niesyszcy rozmwcy milkn, kiedy choby na chwil spuszczam wzrok, lub nieznacznie odwracam gow. Takie zachowanie, czy te stawanie tyem do rda silnego wiata zawsze spotyka si z dezaprobat a nawet krytyk. W pedagogice specjalnej sformuowane zostay reguy dotyczce rozmw z ludmi kulturowo guchymi, zwizane s z niektrymi wymienionymi przeze mnie normami63 Nic zatem dziwnego, e nieslyszcy bez trudu rozpoznaj, kto, w jakim wieku (w przyblieniu) nauczy si jzyka migowego oraz czy przyswoi wraz z nim ca kultur posugiwania si tym jzykiem. Istniej rwnie zasady dotyczce treci przekazu i struktury wypowiedzi, ktre tym bardziej pozwalaj rozpozna wiek nabycia jzyka migowego. Wrd nich np. norma nie uywania zwrotu pan/pani nawet w pierwszym kontakcie miedzy niesyszcymi, czy rzecz niezwykle istotna struktura wypowiedzi niczym nieprzypominajca jzykw mwionych, podobna raczej do pantomimy czy przedstawienia teatralnego w teatrze lalek struktura zupenie nie do przyswojenia dla osb mylcych reguami gramatycznymi. Pisze o tym wszystkim, dlatego, e rdze grupy, podzielajcej pewne wsplne wyobraenie wiata, i miejsca w nim swojej grupy tworz tylko osoby, ktre w drodze wczesnej socjalizacji nabyy nie tylko znajomo jzyka migowego, ale i komplet zwizanych z tym norm. I to bez wzgldu na medyczny ubytek suchu. Znaczna cz syszcych dzieci niesyszcych rodzicw nabya te normy, wraz ze zdolnoci posugiwania si jzykiem migowym, ktry by dla wielu z nich pierwszym jzykiem. Z drugiej strony osoby zupenie guche, ale wychowywane wg strategii kadcej nacisk na wychowanie oralne64 (np. nieslyszace dzieci syszcych rodzicw, ktrym trudno si pogodzi z niepenosprawnoci dziecka), a wic te, dla ktrych jzyk migowy nie by pierwszym jzykiem, maj trudnoci z wejciem do grupy, czy nawet z akceptacj z jej strony.

63
64

Szczepankowski Bogdan, Podstawy jzyka migowego, WsiP, Warszawa 1994. lub oralistyczne, zob. rozdzial 3.2.

88

Wiemy ju, e to jzyk tworzy wsplnot. Ludzie utosamiaj si z osobami posugujcymi si tym samym jzykiem bardziej nawet ni z czonkami rodziny. W badanej organizacji jest wiele przykadw osb, dla ktrych wizi z niesyszcymi przyjacimi s blisze ni z rodzin. Gusi s w swoich rodzinach wyizolowani, czuj, e tak naprawd nigdy nie s ich czci. W wywiadach wielu z nich powtarzao, e nie uczestniczy w yciu rodziny, nie wie, co si dzieje, yje jakby na zewntrz. Z drugiej strony rodziny nie zdaj sobie sprawy z istnienia norm, o ktrych wspominaam, nie wiedz nawet o istnieniu spoecznoci Guchych, niechtnie przyzwalaj na nauk jzyka migowego, wol wychowanie oralne, bardzo rzadko sami ucz si miga. Nie reaguj te na powolne wycofywanie si swoich niesyszcych bliskich z ycia rodziny, bo sami unikaj kontaktw z nimi brak im cierpliwoci i zrozumienia, perspektywa kolejnego nieporozumienia skutecznie odstrasza od najmniejszej choby prby nawizania rozmowy, jeeli nie jest to konieczne.65 Wiele problemw, z jakimi zgaszaj si do Stowarzyszenia jego czonkowie, czasami bardzo prozaicznych, mogliby rozwiza syszcy bliscy. Jednake gusi wol zwrci si o pomoc albo do niesyszcych znajomych jeeli s w stanie im pomc, albo do dyurujcego tumacza, ktry jest, co wane i czsto podkrelane, dzieckiem niesyszcych rodzicw (jak wikszo zreszt biegych tumaczy jzyka migowego). Dlatego mwi si czsto, e Gusi zabieraj niesyszce dzieci syszcym rodzicom, dlatego take czasem bardziej akceptowane s syszce dzieci niesyszcych rodzicw (o ile wczenie nabyy znajomo jzyka migowego) anieli gusi ofiary oralnego sposobu wychowywania, dla ktrych jzyk migowy nie by pierwszym jzykiem. Moi badani nierzadko przyznawali, e czuj si odpowiedzialni za niesyszcych wychowywanych w syszcych rodzinach. Ci z kolei zgodnie twierdz, e zawsze przychodzi dla nich taki czas, kiedy porzucaj rodzin z urodzenia dla rodziny z wyboru. Syszcy rodzice musz pogodzi si z tym, e ich guche dzieci nigdy nie bd w stu procentach ich.66 Dla osb oralnie wychowanych nauka jzyka migowego to jakby ponowne narodziny. W kategoriach pojcia kariery moralnej moment przyjcia pitna i zmiany perspektywy jest punktem zwrotnym w yciu jednostki i decyzj niezwykle trudn, cho tak naprawd jedyn moliw.

65 66

Por. Prillwitz Sigismund Jzyk, komunikacja i zdolnoci poznawcze niesyszcych. WSiP, Warszawa 1996 Jones, Megan A. Ph.D., Deafness as Culture: A Psychosocial Perspective Disability Studies Quarterly Spring 2002, Volume 22, No. 2 pages 51-60 <www.dsq-sds.org> Copyright 2002 by the Society for Disability Studies

89

Jedyna moliw z punktu widzenia dobrostanu jednostki, ktra moe speni swe podstawowe potrzeby afiliacji, przynalenoci a czasami nawet bardziej prozaicznie komunikacji. Jzyk migowy wytwarza szczegln wi midzy Guchymi. Wrd osb migajcych czuj si oni wewntrz grupy, nie wyizolowani jak w wiecie syszcych. To dla nich ogromna ulga mc posugiwa si tym jzykiem, powiedzie, co chce si powiedzie, poczu, e w czym si uczestniczy. Niesyszcy podkrelaj jak atwo im porozumiewa si w tym jzyku, biorc pod uwag cigy trud, jaki wie si z yciem w wiecie syszcych. Oto relacja osoby niedosyszcej: Pamitam jakie to byo odprajce przebywa w Szkole Nitchie z ludmi, ktrzy traktowali wad suchu jako rzecz naturaln. Teraz chciaem pozna ludzi, ktrzy traktowaliby aparaty suchowe, jako oczywisto. Jakie to byo uspokajajce mc dostosowa gono w moim aparacie, nie martwi si czy kto patrzy. Na chwil przesta myle o tym, czy wida przewd na moim karku. Jakim luksusem byoby mc powiedzie do kogo na gos: <<O Boe, siada mi bateria!>>. odrnieniu od codziennej maskarady. Sdz, e to tumaczy wyjtkowy charakter jzyka migowego i szczeglne funkcje, jakie peni on w integracji tej grupy. Jest niekwestionowanym sercem tej spoecznoci. Dlatego te Gusi tocz zacity bj o prawa jzyka migowego, o uznanie go za jzyk oficjalny, a take o zaprzestanie oralistycznej metody wychowywania guchych dzieci.
67

Wartosci jest wic swoboda i naturalnoci w

5.3. Wytyczanie i podtrzymywanie granic grupy.

Z dwch poprzednich podrozdziaw wynika, e grup tworz osoby posiadajce pitno guchoty, ktre dziel zbudowan na tej podstawie tosamo spoeczn oraz w toku wczesnej socjalizacji posiady zdolno posugiwania si jzykiem migowym, wraz z towarzyszcymi mu normami, wartociami i kultur. Pytanie teraz, co z osobami, ktre nie speniaj wszystkich tych warunkw.
67

Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 53

90

Napitnowane jednostki maj tendencj do hierarchizowania nosicieli tego samego pitna w zalenoci od tego, jak bardzo jest ono widoczne i narzucajce si. Do osb, ktrych pitno jest bardziej jawne mog mie zatem taki stosunek, jaki normalsi maj do niej. Niedosyszcy w adnym razie nie postrzegaj wic siebie jako guchych, a osoby niedowidzce nigdy nie uznaj siebie za niewidomych. To wahanie identyfikacji jednostki jest najbardziej widoczne w jej zwizku z osobami bardziej napitnowanymi, bd te w separacji od nich. Z takim rodzajem hierarchizowania, w ktrym jednostka zdradza swoj grup, czy si kwestia sojuszy spoecznych, a mianowicie to czy wybierze przyjaci, sympati i maonka z wasnej grupy czy te spoza niej.68 Co ma znaczenie kluczowe w tym wyborze? Jeeli chodzi o warunek posiadania pitna to moemy sformuowa pewne prawo: im wiksze szanse napitnowana jednostka ma na przejcie na stron normalnej wikszoci, tym wiksze prawdopodobiestwo, e to zrobi, i odwrotnie im bardziej grupa normalnej wikszoci jest dla jednostki zamknita tym bardziej bdzie ona skonna przyczy si do innych do niej podobnych, by stworzy grup opozycyjnej mniejszoci.69 Zatem jeeli niesyszcy posiada lekki ubytek suchu umoliwiajcy mu prawidowe posugiwanie si mow, lub te straci such w pnym wieku, pokusa pretendowania do miana czonka normalnej wikszoci jest zazwyczaj na tyle silna, e stara si on uczestniczy w grupie wikszoci mimo oczywistych trudnoci, na jakie napotyka w zwizku ze swoj niepenosprawnoci. Osoby takie nie utosamiaj si z grupa niesyszcych i jej wartociami, nie podzielaj wsplnej tosamoci spoecznej. Podobnie w przypadku osb mwicych (pno oguchych) nie identyfikuj si one z Guchymi, czuj si normalne, staraj si ukry swoj wad su temu np. coraz mniej widoczne aparaty suchowe. Nie posuguj si jzykiem migowym, nawet jeeli go znaj, a uomno swoj uznaj za wstydliw tajemnic. Ma tu znaczenie tzw. dowiadczenie utraty suchu i trauma z nim zwizana. Trudniej zaakceptowa guchot osobie, ktra kiedykolwiek syszaa choby tylko w stopniu umoliwiajcym odrnianie dwikw, liter i sw. Sytuacj utrudnia nie tylko upoledzenie, ale take marginalizacja z nim zwizana.
68

Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s. 148 69 Jones, Megan A. Ph.D., Deafness as Culture: A Psychosocial Perspective Disability Studies Quarterly Spring 2002, Volume 22, No. 2 pages 51-60 <www.dsq-sds.org> Copyright 2002 by the Society for Disability Studies

91

Problemowi dowiadczenia utraty suchu powicono ju wiele opracowa.70 Jest on niezwykle skomplikowany i obszerny, dlatego tutaj poprzestan jedynie na zasygnalizowaniu jego istnienia. Osoby, o ktrych mowa nie mog w peni uczestniczy w yciu syszcej wikszoci, poniewa nie sysz. Ich zdolno rozumienia mowy to poczenie odczytywania z ruchu warg i syszenia dwikw bez ich rozrniania. Dlatego jednostki takie unikaj bliszych kontaktw ze syszcymi z obawy przed ujawnieniem ich tajemnicy. Uczestnictwo w grupie syszcej wikszoci jest zatem udawane, pozorowane i moliwe tylko na krtka met, w powierzchownym kontakcie. Konsekwencje tego okazuj si dramatyczne. Jedn z nich jest kulturowa bezdomno. Brak grupy, do ktrej w peni si przynaley, z ktrej wartociami w peni si identyfikuje.71 Ale ma to rwnie fundamentalne znaczenie dla dobrostanu psychicznego jednostek. Pamitamy z rozdziau trzeciego badania nad prywatnym piekem i model zaabsorbowania sekretem. W czci empirycznej pracy zaprezentowaam dramatyczne przykady obsesyjnego zaabsorbowania ukrywaniem pitna i budowaniem mylcej fasady. Wracajc do osb w sposb niepeny uczestniczcych w kulturze Guchych (lub nie uczestniczcych w ogle) z takimi przypadkami spotykaam si take w mojej organizacji.. Wida w tych przykadach, e decydujce znaczenie ma wyraona ch uczestnictwa w grupie i identyfikacja z jej wartociami, jzyk migowy nawet jeeli jest nabyty w pnym wieku, to sposb na wyraenie tej chci, bez niego pene uczestnictwo jest po prostu niemoliwe. Mwi si czsto o zjawisku nowych narodzin, zwizanych z nauk jzyka migowego. Z drugiej strony nie posugiwanie si jzykiem migowym jest czynnikiem, ktry wyklucza osob z grupy, bowiem idzie ono w parze z zaprzeczeniem wartoci niesyszcych i niechci do uczestnictwa w yciu spoecznoci. Liczy si fakt przyznania si do guchoty, wyraenia chci do uczestnictwa i uznania pitna za norm, za pozytywn warto posugiwanie si jzykiem migowym ma taka wanie wymow. Uywanie mowy, aparatw suchowych czy tym bardziej implantw limakowych stanowi zanegowanie normy dumy z bycia guchym i traktowane jest jak przyznanie, e guchota jest czym, co trzeba leczy, a jzyk migowy stanowi zagroenie dla koncepcji
70 71

Zob. Michael Simmons Hearing Loss. From Stigma to Strategy Jones, Megan A. Ph.D., Deafness as Culture: A Psychosocial Perspective Disability Studies Quarterly Spring 2002, Volume 22, No. 2 pages 51-60 <www.dsq-sds.org> Copyright 2002 by the Society for Disability Studies

92

oralnego wychowywania niesyszcych, a tym samym dla ich prawidowego rozwoju umysowego. Tak zostao to potraktowane w przypadku pewnej kobiety, ktra zwrcia si do Stowarzyszenia o pomoc. Odmwiono jej pomocy co zdarzyo si tylko raz w mojej obecnoci wanie dlatego, e kobieta nie znaa jzyka migowego, a kwestia, z ktr zwrcia si do nich dotyczya aparatu suchowego nowej generacji, znacznie poprawiajcego such. Kobieta nie chciaa si pogodzi z utrat suchu. Jej desperacja i rozpacz zostaa potraktowana jak nietakt, nieznajomo jzyka migowego jak ignorancja, a kobieta wzbudzia wrogo i nie uzyskaa pomocy. Tak postaw prezentuj Gusi wobec wikszoci niedosyszcych. Najlepiej opisaa to matka pewnej niedosyszcej dziewczynki: kiedy przyszam do Klubu nie byo adnego cze czy witamy, tylko czy jeste gucha?, odpowiedziaam ja nie, ale moja crka niedosyszy. W tym momencie zostaam kompletnie zignorowana. Wszystko, czego chciaam to uzyska odpowiedzi na kilka nurtujcych mnie pyta. Nie otrzymaam pomocy, bo moja crka syszy na poziomie 85 decybeli! Gusi tumacz to na dwa sposoby. Po pierwsze dla guchych niedosyszcy znaczy syszy cakiem dobrze, a wikszo Guchych nie ufa i nie che mie do czynienia z osobami syszcymi, ktre nie znaj i nie podzielaj ich wartoci. Istniej jednak odstpstwa od tej zasady. Jeeli taka osoba poznaaby normy panujce w tym rodowisku oraz reguy zachowania, a co najwaniejsze przebywaa wrd niesyszcych zostaaby zaakceptowana. Inni twierdz, e stopie niedosuchu w decybelach nie ma znaczenia. Nie mona myli guchych (ludzi z niedosuchem) z Guchymi (czonkami spoecznoci Guchych bez wzgldu na niedosuch). Recepta na zaakceptowanie jest jednak i tutaj taka sama. Kolejnym dowodem na to, e to uznanie pitna za norm i podzielanie wartoci niesyszcych, a nie guchota jest tym, co wytycza granic, jest fakt, e Gusi uznaj za swoich syszce dzieci niesyszcych rodzicw, o ile biegle posuguj si jzykiem migowym. Tylko takich tumaczy obdarzaj zaufaniem. Mogam przekona si o tym wielokrotnie widzc jak niesyszcy prosz tumacza ze Stowarzyszenia o to by reprezentowa ich w sdzie, bo ich tumacz le miga, kamie, nie tumaczy wszystkiego.

93

Pragn zaznaczy jednak, e o ile syszcy mog gra wane role w yciu Guchych, to nigdy nie dotr do rdzenia grupy. Tylko dorastanie z niesyszcymi rodzicami, wrd niesyszcego rodzestwa a potem praca tumacza lub nauczyciela w szkole dla guchoniemych czyli cige z nimi obcowanie, a take pewien typ wraliwoci na spraw Guchych umoliwia wejcie do grupy. Warunki s zatem restrykcyjne, nie kade dziecko niesyszcych rodzicw moe je speni. Powrc teraz do przykadu matki niedosyszcej dziewczynki, by zwrci uwag na pewn prawidowo. Mielimy tam do czynienia z mechanizmem zaznaczania odrbnoci, o ktrym wspomniaam ju wczeniej, a mianowicie ze schematem pierwszego kontaktu pytaniem: Czy jeste gucha? Reakcja Guchych na odpowied nie, moe wyda si skrajnie niegrzeczna, ale przerwanie kontaktu w tym momencie jest dla nich zupenie uzasadnione. Z punktu widzenia podtrzymywania granic grupy jest to metoda moe i radykalna, ale skuteczna. Temu samemu celowi suy rwnie izolowanie si i odgradzanie (niekiedy dosowne) od syszcej reszty wiata. Jest ono rwnie radykalne (i rwnie skuteczne) jak wyej wspomniany schemat pierwszego kontaktu. Podobnie rzecz si ma z jzykiem. Zabiegi o utrzymanie jzyka migowego, a nawet zastpienie nim mwionego jzyka polskiego u osb niesyszcych wynikaj wanie z chci utrzymania spjnoci grupy oraz niechci do integrowania si ze syszc reszta spoeczestwa. Dowodzi to wspomnianemu przeze mnie silnemu wyeksponowaniu opozycji my oni. Poniewa grupa jest niezwykle zintegrowana przez dowiadczenie opresji, przeladowania i marginalizacji jej czonkowie odpowiadaj jeszcze silniejszym przeladowaniem grupy opozycyjnej. Std tak surowe warunki przystpienia do niej, tak radykalne mechanizmy zaznaczania odrbnoci, std te tak silna presja wywierana na potencjalnych odszczepiecw jak w przypadku maestw mieszanych czy operacji wszczepienia implantu limakowego. Rwnie silna presja wywierana jest na potencjalnych czonkw grupy, ktrzy

speniaj wszystkie warunki uczestnictwa i w rnych momentach odnajduj swoja grup, dowiaduj si z kim powinni si identyfikowa i kim naprawd s. S to jednostki w tzw. punktach zwrotnych kariery moralnej, gdy np. przychodz po raz pierwszy do instytucji i zrzesze pitnowanych. Grupa jawi si wtedy, jako niezwykle (z si sekty religijnej niemale) inkluzyjna. Opisuje to doskonale pewna niewidoma kobieta wieo po utracie wzroku: 94

Moje pytania dotyczce psa przewodnika byy uprzejmie pomijane. Inny widzcy pracownik zacz mnie prowadzi, aby wszystko mi pokaza. Odwiedzilimy bibliotek brajlowska, sale konferencyjne, sale klubowe, gdzie spotykali si niewidomi czonkowie grup muzycznych i aktorskich, sale rekreacyjna, gdzie przy szczeglnych okazjach niewidomi tacz z niewidomymi, krgielnie, gdzie niewidomi graj, stowk, gdzie si zbieraj, aby wsplnie je, ogromne warsztaty, w ktrych niewidomi zarabiaj na utrzymanie, robic mopy i szczotki, tkajc dywany, wyplatajc krzesa. W miar jak przemieszczalimy si z sali do sali, syszaam szuranie ng, ciszone gosy, stukanie lasek. By to bezpieczny, odseparowany wiat niewidomych wiat zupenie inny, jak zapewni mnie pracownik socjalny, od tego, ktry wanie opuciam Oczekiwano, e docz do tego wiata. e zrezygnuj ze swojego zawodu i bd zarabia na ycie, robic mopy. Latarnia bardzo chtnie nauczyaby mnie robi mopy. Miaam spdzi reszt ycia, robic mopy z innymi niewidomymi, jedzc z innymi niewidomymi, taczc z innymi niewidomymi. Dostawaam mdoci ze strachu, w miar jak obraz ten rysowa si w mojej gowie. Nigdy wczeniej nie spotkaam si z tak destruktywn segregacj.72 Cytat, cho dotyczy osoby niewidomej, oddaje doskonale hermetyczn i z pozoru wrog atmosfer miejsc, w ktrych grupuj si niesyszcy i towarzyszcy im cigle klimat klaustrofobicznego odseparowania, swoistei komuny. Jedno z takich miejsc byo wanie przedmiotem mojego badania opisanego w czci empirycznej niniejszej pracy.

72

Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005, s.

95

Bibliografia:

Bartnikowska Urszula Maestwa mieszane (osoba z uszkodzonym suchem osoba syszca), Krakw 2004 Bourhis Richard & Giles Howard. Language and social psychology. Oxford, Basil Blackwell, 1979 Bouvet D. Mowa dziecka. Wychowanie dwujzykowe dziecka niesyszcego. WSiP, Warszawa 1996 Burzyska Edyta Akwizycja jzykowa dzieci guchych (oraz podstawowe wiadomoci o Polskim Jzyku Migowym), Wydzia Polonistyki UW, Warszawa 2009 Butler Ruth, Skelton Tracey & Valentine Gill. Language barriers: Exploring the world of the deaf. Disability Studies Quarterly, 21(4), 42-52, Fall, 2001 Crocker Jennifer & Major Brenda. Social stigma and self- esteem: The self-protective properties of stigma. Psychological Review, 96(4), 608-630, 1989 Crocker Jennifer, Blaine Bruce & Luhtanen Riia Prejudice, intergroup behavior and self-esteem: enhancement and protective motives. In Monograph: Group Motivation Social Psychological Perspectives. New York: Harvester Wheatsheaf, 1993 Crocker, J., & Major, B. Social stigma and self-esteem: The self-protective properties of stigma. Psychological Review, 96, 608-63, 1989 Dolnick Edward Deafness as culture. The Atlantic Monthly, September, 37-53, 1993 Goffman, Erving Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005 Grzesiak Iwona, mgr Elwira Haszcz-Wardziak, Jzyk migowy w Internacie, Fundacja na Rzecz Osb Guchych i Jzyka Migowego; materiay z zaj Heatherton, Todd F., Kleck, Robert E., Hebl, Michelle R., Hull, Jay G. Spoeczna psychologia pitna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008

96

Hendzel Jzef Sownik polskiego jzyka miganego, Wydawnictwo "Offer", Olsztyn 1995 Hoffmann Bogdan Surdopedagogika. PWN, Warszawa 1987 Jones, Megan A. Ph.D., Deafness as Culture: A Psychosocial Perspective Disability Studies Quarterly Spring 2002, Volume 22, No. 2 pages 51-60, 2002 Kirejczyk Kazimierz Gusi, PZWS, Warszawa 1957 Lane Harlan Maska dobroczynnoci. Deprecjacja spoecznoci guchych. WSiP, Warszawa 1996

Padden Carol & Humphries Tom Deaf in America: Voices from a culture. Cambridge, Harvard University Press, 1988 Perlin J., Szczepankowski B.: Polski jzyk migowy. Opis lingwistyczny. WSiP, Warszawa 1992 Praat-Pyrzewicz Izabela, Bajewska Jadwiga Jzyk migowy w szkole i internacie, WSiP, Warszawa 1994 Prillwitz Sigismund Jzyk, komunikacja i zdolnoci poznawcze niesyszcych. WSiP, Warszawa 1996 Radzikowska Katarzyna B. Strajk studentw Uniwersytetu Galaudeta, Na podstawie ksiki Olivera Sacksa Zobaczy Gos, Wydzia Polonistyki UW, Warszawa 2009. Simmons Michael, Hearing Loss. From Stigma to Strategy, Peter Owen Ltd UK, 2005 Sternberg Martin American Sign Language Concise Dictionary. Harper Perennial, New York, USA 1990 wiat Ciszy, Wydawnictwo Polskiego Zwiazku Guchych, miesiecznik, numery 1-12 z lat 2001-2009 widziski Marek Z problemw komunikacji niesyszcych, Wydzia Polonistyki UW, Warszawa 2009 widziski Marek, Jak Gusi przyswajaj jzyk: o jzykach migowych i miganych, [w:] Jzyk migowy we wspczesnym szkolnictwie na wiecie i w Polsce. Red. I. Grzesiak, Wydawnictwo Stanisaw Sumowski, Malbork 2007

97

Szarfenberg Ryszard Marginalizacja i wykluczenie spoeczne Wykad monograficzny 2004/2005 Szczepankowski Bogdan Jzyk migowy jako rodek komunikacji; Problemy Rehabilitacji Spoecznej i Zawodowej nr 2 (152) 1997, Wysza Szkoa Rolniczo-Pedagogiczna, Siedlce 1997 Szczepankowski Bogdan Jzyk migowy. Pierwsza pomoc medyczna. CEM, Warszawa 1996 Szczepankowski Bogdan Oczy pomagaj sysze. Podrcznik odczytywania mowy z ust. PZG, Warszawa 1973 Szczepankowski Bogdan Podstawy jzyka migowego. WSiP, Warszawa 1994 Szczepankowski Bogdan Pomoce techniczne dla osb z niesprawnym narzdem suchu. W: S.Jakubowski, R.Serafin, B.Szczepankowski: Pomoce techniczne dla osb niepenosprawnych. CNBSI, Warszawa 1994 Szczepankowski Bogdan, Podstawy jzyka migowego, WsiP, Warszawa 1994 Szczepankowski Bogdan., Rona Marek Szkolny sownik jzyka migowego, Oficyna Wydawnicza "Vinea", Bydgoszcz 1994 Tomaszewski Piotr, Przyswajanie jzyka migowego przez dziecko guche rodzicw guchych, Przegld Psychologiczny, Tom 46 (1), 101-128, 2003 Zawadowski Leon Lingwistyczna teoria jzyka. Warszawa 1966

98