SOZOMEN HERMIASZ

HISTORIA KOCIOA

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Mail: historian@z.pl

MMIII

Hermiasza Sozomena z Salaminy sowo wstpne do cesarza Teodozjusza oraz omwienie treci Historii Kocioa
Jak powiadaj, kady z dawniejszych wadcw mia jaki szczeglny przedmiot zainteresowania: dla lubicych przepych i okazao bya to purpura czy diadem (845) i inne tego rodzaju wspaniaoci; mionicy literatury lubowali si w jakiej baniowej twrczoci i dzieach zdolnych pobudzi do zachwytu; celny strza z uku i trafienie zwierza grubego albo rzut wczni czy skok na grzbiet wierzchowca wszystko to przykuwao uwag monarchw doskonalcych swe umiejtnoci wojskowe. Kady, kto uprawia rzecz mi sercu cesarza, zgasza si na dworze; jeden przynosi kamie niesychanie rzadki, drugi prezentowa barwik purpury o nadzwyczajnym wprost blasku, inny odczytywa swe wiersze czy te wielkie dzieo, a jeszcze inny demonstrowa niezawodny i niezwyky typ uzbrojenia. Za najwikszy za honor i krlewski niemal zaszczyt uwaano okoliczno, e wadncy nad wszystkimi odznacza si jedn bodaj czstk tej zwykej u ludzi biegoci. Nikt natomiast nie przywizywa szczeglnej uwagi do pobonoci, prawdziwej ozdoby godnoci cesarskiej. Tymczasem ty, najpotniejszy cesarzu Teodozjuszu, mwic po prostu, wzbogacie za spraw Bo wszelki rodzaj cnoty. Purpur i koron nosisz jako symbol swej godnoci z uwagi na tych, co na ciebie patrz, na wewntrz jednake przybrany jeste w prawdziwy strj cesarski, jakim jest pobono i mio do ludzi. Std przy kadej sposobnoci poeci i historycy oraz wikszo podlegych ci wodzw i innych poddanych zajmuje si twoj osob i twoimi osigniciami. A kiedy organizujc popisy literackie zasiadasz jako sdzia, nie powicasz sumiennoci dla wytwornego jakiego efektu czy ozdoby, ale wyrokujesz w oparciu o prawd, zwaajc na styl waciwy dla zagadnienia poruszanego przez dzieo, na figury

retoryczne, na rozplanowanie, ukad, proporcj, dobr wyrazw, szyk zda, powizanie logiczne, sens i znajomo faktw. Odczytujcych swe utwory nagradzasz zarwno swym orzeczeniem, jak i oklaskami, zotymi medalionami, wystawianiem posgw, darami i najrozmaitszymi godnociami. Czym ty jeste dla twrcw, tym nigdy nie byli dla owego sawnego, wspaniaego Homera staroytni Kreteczycy, ani Aleuadzi1 dla Symonidesa, ani Dionizjusz, tyran Sycylii, (848) dla Platona, ucznia Sokratesa, ani Filip Macedoski dla Teopompa, historyka, ani wreszcie cesarz Sewer dla Oppiana2, ktry opisa wierszem gatunki ryb, ich natur i sposb dokonywania pooww. Kreteczycy bowiem odwzajemniwszy si Homerowi za natchnion poezj sum tysica monet, jakby z nieprzecignionej chepic si szczodrobliwoci, zapisali swoj darowizn na pycie sporzdzonej na koszt pastwa. Aleuadzi za oraz Dionizjusz i Filip nie okazaliby si bardziej dyskretni ni Kreteczycy, ktrzy stroj si w pozory skromnego i wiatego spoeczestwa, i czym prdzej wystawiliby w lad za nimi kamienn tablic, gdyby nie to, e w swej darowiznie pozostali daleko w tyle. A cesarz Sewer, kiedy da Oppianowi po sztuce zota za kady wiersz miernej poezji, tak zdumia wszystkich sw hojnoci, e i teraz jeszcze wielu nazywa wiersze Oppiana zotymi sowami". Tak wygldaj dary dawnych mionikw nauki i literatury. Ty jednake, o cesarzu, w szczodrym nagradzaniu literatw nie dae si przewyszy nikomu, do ktrej by nie sign epoki, i jak mi si zdaje, jest to w przypadku twojej osoby rzecz zupenie zrozumiaa. Starajc si bowiem przewyszy wszystkich cnotami, posuwasz si nieustannie naprzd, tak jak to poznae pilnie studiujc histori osigni dawnych Grekw
Aleuadai, jeden z najznakomitszych rodw Tessalii, potomkowie Aleuasa, wywodzcego si od Heraklesa. Jak podaje Herodot (7,6) Aleuadzi wezwali do Grecji Kserksesa. Symonides z Keos (556468) pisywa m. in. i na zamwienia panujcych. Por. Tadeusz Sinko, Literatura grecka, Krakw 1931, t. I, cz. l, s. 376. 2 Poeta grecki Oppian z Anazarbos w Cylicji (ok. 181211/212) towarzyszy ojcu, zesanemu przez cesarza Septymiusza Sewera na wygnanie na wysp Melit (na Adriatyku). Wygnaca uaskawi, po mierci Sewera (w roku 211), cesarz Karakalla, ktremu poeta dedykowa poemat dydaktyczny Halieutika (O rybowstwie") oraz drugi utwr tego rodzaju, Kynegetika (O polowaniu"). Por, Tadeusz Sinko, Zarys literatury greckiej, PWN, Warszawa 1959, t II. s. 487.
1

i Rzymian. Niektrzy mwi, e za dnia wiczysz si we wadaniu orem i zabiegasz o tyzn fizyczn oraz porzdkujesz sprawy twych poddanych, ju to rozstrzygajc spory w sdzie i wydajc odpowiednie przepisy, ju to rozwaajc sam ze sob czy te w publicznej naradzie, jakie naley uczyni posunicia; w nocy natomiast z zapaem pograsz si w ksikach. Powiadaj take, i do ich czytania suy ci lampa, ktra w wyniku jakiego sztucznego urzdzenia samoczynnie dolewa oliwy do palnika z knotem, tak e w rezultacie nikt ze suby paacowej nie musi si trudzi dla twej pracy ani narusza praw natury walczc z sennoci; do tego stopnia jeste ludzki i delikatny zarwno dla najbliszych, jak i w ogle dla wszystkich, naladujc Krla niebieskiego, twego Pana i obroc twojego, ktry zwyk zsya deszcz oywczy tak na sprawiedliwych, jak i niesprawiedliwych i wschodem soca ich cieszy, i wszystkich innych darw udziela im bez liku. Pono w swej uczonoci, jak sysz, zgbie natur kamieni i ukryte siy korzeni, i dziaanie lekw nie gorzej od najmdrszego Salomona, sawnego syna Dawida. A raczej nawet jego przewyszasz w cnotach. On bowiem, przez to e sta si niewolnikiem rozkoszy, nie uchowa a do koca swej pobonoci, ktra bya dla niego rdem bogactwa i mdroci. Ty natomiast, o najpotniejszy, ktry wstrzemiliwy rozum przeoye ponad atwizn rozrywki, (849) susznie uchodzisz nie tylko za wadc rzdzcego ludmi, lecz i za pana majcego moc nad chorobami duszy i ciaa. A jeli trzeba i to jeszcze powiedzie, wiem, e potrafisz przezwyciy aknienie wszelkiego w ogle pokarmu i napoju, a nawet owoce sodkiej figi eby uy okrelenia poety ani adna inna spord nowalijek nie jest w stanie ci znci, chyba e na tyle, by dotkn i jedynie sprbowa, uwielbiwszy najpierw Stwrc wszystkich rzeczy. W wytrzymaoci na pragnienie, na upay i na mrozy zaprawiony dziki codziennym wiczeniom, uchodzisz za czowieka, ktrego natur jest panowanie nad sob. Wszak niedawno pieszc odwiedzi w Poncie miasto zawdziczajce sw nazw Heraklesowi i pragnc podnie wietno grodu, przygas z upywem czasu, w porze letniej odbywae drog przez Bityni. Kiedy za soce w samo poudnie bardzo dokuczliwie zaczo przypieka skwarem, ktry spord twoich gwardzistw, spostrzegszy ci zlanego potem i okrytego kurzaw, czym prdzej chcc ci si przysuy, przynis ci czar wspaniale roz-

byskujc w promieniach sonecznych, napeniwszy j jakim przyjemnym napojem i dolawszy do tego zimnej wody. Ty jednake, o wadco, przyjwszy naczynie, pochwalie wojownika za okazan ci yczliwo i dae do zrozumienia, e w swej cesarskiej hojnoci szczodrze go niebawem wynagrodzisz; ale gdy wszyscy onierze z otwartymi ustami spogldali na czar i za szczliwca gotowi byli uzna tego, kto si z niej napije, na powrt oddae mu, o najszlachetniejszy panie, w roztruchan i polecie, by nim rozporzdzi wedug swego upodobania. W rezultacie przewyszye swoimi cnotami w sposb oczywisty jestem co do tego przekonany nawet Aleksandra, syna Filipa; bo jemu, jak mwi ci, co go otaczaj podziwem, kiedy ze swymi Macedoczykami przemierza pustynne obszary, pewien troskliwy onierz przynis wyszukanej przez siebie i zaczerpnitej wody, on za zamiast wypi wyla napj na ziemi. Krtko zatem rzecz ujmujc, cakiem susznie mona ci nazwa bardziej krlewskim wadc od krlw, co przed tob byli, jak to okrela Homer. Bo jedni, jak wie niesie, nie osignli nic, co by zasugiwao na podziw, drudzy znw zaledwie jedn czy dwoma zaletami uwietnili swoje panowanie. Ty natomiast, o potny wadco, skupiwszy w sobie wszystkie razem cnoty, wszystkich przewyszye w pobonoci, w dobroci, w mstwie, roztropnoci, sprawiedliwoci, szczodroci i wielkodusznoci na miar cesarskiego Dostojestwa. Chlubi si wszelki wiek twoim panowaniem, jedynym ze wszystkich, jakie kiedykolwiek byy, bezkrwawym i wolnym od rzezi. Dajc rado uczysz poddanych szlachetnoci, pragnc, aby z mioci i szacunku okazywali gorliwo dla twej osoby i dla spraw pastwowych. Tak wic jako autor Historii Kocioa z tych wszystkich powodw czuj si wprost zmuszony tobie j dedykowa. Bo komu j miabym stosowniej powici, skoro zamierzam opowiedzie o dziaalnoci wielu niepospolitych mw i opisa wydarzenia dotyczce Kocioa powszechnego, przytaczajc, z ilu to i jak wielkimi wrogami si zmierzy, zanim szczliwie do (852) twoich si schroni przystani i do portu ojcw twoich? Prosz wic, o ty, ktry wiesz wszystko i wszelk posiadasz cnot, a przede wszystkim boja bosk, ktr sowo natchnione nazywa pocztkiem mdroci, przyjmij ode mnie to dzieo i zbadaj je na wskro, a wzbogaciwszy je tw dokadnoci, staraniem swoim je oczy. Bez wtpienia bowiem kade mie dla ciebie ujcie okae si jednoczenie poytecz-

ne i wspaniae dla czytelnikw, a tego, co ty zatwierdzisz, nikt ju nie tknie palcem. Praca moja obejmuje okres od trzeciego konsulatu cezarw Kryspusa i Konstantyna a do siedemnastego konsulatu twojego3. Uwaaem, e korzystnie bdzie podzieli cay materia na dziewi czci. I tak ksiga pierwsza i druga mieci to, co si wydarzyo w yciu Kocioa za rzdw Konstantyna; trzecia i czwarta wydarzenia pod rzdami jego synw; pita i szsta wypadki, jakie zaszy za Juliana, brata stryjecznego synw wielkiego Konstantyna, i za Jowiana, a nastpnie Walentyna i Walensa. W sidmej i smej ksidze uka dzieje okresu braci Gracjana i Walentyniana, do obwoania cesarzem Teodozjusza, witej pamici dziadka twojego [i z kolei wspczesne mu wydarzenia] 4 a do czasu, kiedy to sawny ojciec wasz, najpotniejszy cesarzu, Arkadiusz, przejwszy wadz po ojcu, razem z najpotniejszym stryjem twoim, Honoriuszem, otrzyma w udziale rzdy nad wiatem rzymskim. Dziewit natomiast ksig powiciem miujcej Chrystusa i nieskazitelnej waszej dostojnoci, ktr niech na zawsze Bg zachowa w niezmconej pogodzie ducha; niech jej da miadc przewag nad wrogami i wszystkich rzuci jej do stp; niech wasza dostojno przekazuje z pokolenia w pokolenie zbone panowanie za przyzwoleniem Chrystusa, przez ktrego i z ktrym Bogu i Ojcu chwaa, wraz z Duchem witym, na wieki wiekw. Amen.
Tj. lata 324439. Widoczne opuszczenie w tekcie greckim Sozomena uzupeniamy w nawiasie kwadratowym.
4 3

[853] HERMIASZA SOZOMENA Z SALAMINY HISTORIA KOCIOA

KSIGA PIERWSZA ROZDZIA PIERWSZY

Wstp do ksigi, w ktrym autor rozwaa zagadnienie narodu ydowskiego; potem nastpuje wzmianka o tych, co zaraz od pocztku zaczli opracowywa tego rodzaju tematyk, co on, i o tym, w jaki sposb i z jakich rde zebra materiay do swej Historii; jednoczenie autor zapowiada, e bdzie si troszczy o prawd, i nadmienia, e dzieo jego bdzie zawierao ponadto jeszcze niektre inne ciekawostki
Zastanawiaem si kiedy nad tym, dlaczego wiara w Syna Boego, Logosa, jako atwiej przysza wszystkim innym ludziom, ydom natomiast sprawia trudnoci; a przecie (856) od samego pocztku przypada im rola gosicieli spraw Boych i od prorokw zawczasu otrzymali zapowied, okrelajc okolicznoci, w jakich kiedy miao si dokona przyjcie Chrystusa na ziemi. Albowiem Abraham, praojciec ich plemienia i ustanowiciel obrzezania, uznany zosta godnym ogldania na wasne oczy i goszczenia u siebie Syna Boego. Izaakowi za, synowi Abrahama, przypad w udziale ten zaszczyt, e by ywym obrazem ofiary krzyowej, kiedy to w wizach przyprowadzony zosta przez ojca do otarza ofiarnego, zupenie jak i Chrystus w czasie mki, jak nas o tym zapewniaj sumienni komentatorzy Pisma witego. Potem Jakub przepowiedzia spenione teraz, a czone z imieniem Chrystusa, oczekiwanie narodw oraz okreli czas, w ktrym przyszo zbawienie, mwic: zami si przywdcy Hebrajczykw z plemienia Judy, gowy szczepu. Pragn da do zrozumienia, e chodzi tu o przywdztwo Heroda, ktry po

linii ojcowskiej bdc Idumejczykiem, Arabem za po linii matki, otrzyma od senatu rzymskiego i Cezara Augusta wadz nad narodem ydowskim. Ponadto spord innych jeszcze prorokw jedni przepowiedzieli narodzenie Chrystusa i owo niewysawione poczcie, nadmieniajc o Matce, ktra po wydaniu na wiat Syna pozostaa dziewic, o rodowodzie [Zbawcy] i [Jego] ojczynie; drudzy za z gry oznajmili o Jego boskich i zdumiewajcych czynach, inni znw o mce i o zmartwychwstaniu, a wreszcie o wniebowstpieniu i o tym wszystkim, co towarzyszyo kademu z tych wydarze. Zreszt jeliby te rzeczy byy komu nie znane, z atwoci moe si o nich dowiedzie, kiedy si zagbi w lekturze Pisma witego. Wiarogodnym wreszcie wiadkiem prawdy o Chrystusie mgby by Jzef 5, syn Mateusza, kapan, czowiek, ktry zyska wielk saw zarwno wrd ydw, jak i u Rzymian. Wzdraga si bowiem nazywa [Jezusa] czowiekiem, jako tego, ktry dokonywa niezwykych dzie i by nauczycielem prawdziwej nauki; jawnie natomiast nazywa Go Chrystusem i doskonale wie, e [Zbawiciel] skazany zosta na ukrzyowanie, a trzeciego dnia ukaza si ywy; e wreszcie wiele innych zadziwiajcych szczegw przepowiedzieli o Nim natchnieni przez Boga prorocy. Jednoczenie powiadcza fakt, e ci, ktrych [Chrystus] pocign za sob a byo ich wielu, zarwno pogan, jak i ydw wytrwali w mioci ku Niemu i nie porzucili ludu, ktry wzi nazw od Jego imienia. I kiedy przytacza te wszystkie relacje, niemal woa mi si zdaje, zupenie tak jak woaj same fakty, e Bogiem jest Chrystus; zalkniony wszake niezwykoci sprawy, utkn tak jako w rodku drogi, w niczym nie uwaczajc tym, ktrzy w Niego uwierzyli, a raczej nawet si z nimi solidaryzujc. Pord takich myli i rozwaa wydawao mi si chyba
Jzef Flawiusz (Iosephus Flavius, 37ok. 100), historyk pochodzenia ydowskiego. Jego najwiksze dzieo Antiquitates Iudaicae powicone historii ydw ukazao si po raz pierwszy w caoci w przekadzie polskim pt. Dawne dzieje Izraela, prze. z greki Zygmunt Kubiak, Jan Radoycki, Ksigarnia Sw. Wojciecha, Pozna 1962. Drugie jego dzieo, Bellum Iudaicum, stanowice dalszy cig poprzedniego, cho wczeniej napisane, zostao po raz pierwszy w caoci przetumaczone na jzyk polski przez. Andrzeja Niemojewskiego w roku 1906 pt. Dzieje Wojny ydowskiej przeciwko Rzymianom, a po raz drugi przez Jana Radoyckego (Wojna ydowska, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1980).
6

susznie czym dziwnym, e w przechodzeniu na religi Chrystusow ydzi nie wyprzedzili reszty ludzkoci. Bo nawet jeli Sybilla i niektre wyrocznie przepowiedziay przysze wydarzenia dotyczce Chrystusa, to jednak nie mona powoujc si na to stawia ogowi pogaskiemu zarzutu niedowiarstwa 6. Tylko bowiem nieliczni, ci, ktrzy zdawali si wyrnia swoim wyksztaceniem, znali tego rodzaju proroctwa, pisane zreszt przewanie w miarach wierszowych i wypowiadane w sowach zbyt namaszczonych (857) jak na moliwoci [zrozumienia u] posplstwa. Leao to jednak, jak mi si wydaje, w planie opatrznoci Boej, e z uwagi na jednomylno pord tych, co nadejd, zapowiedziaa przyszo nie tylko gosem wasnych prorokw, lecz po czci take i obcych; zupenie jak gdyby jaki kompozytor, niezwyk pragnc uoy melodi, zapasowe struny przebiega paeczk lub do ju istniejcych dodawa nowe. O tym wic, e ydzi, cho mieli prorokw, i to bardziej nieomylnych w zapowiadaniu przyjcia Chrystusa, pozostali daleko w tyle za poganami w przyjmowaniu w Niego wiary, powysze spostrzeenia niech nam wystarcz. Z drugiej jednak strony nie powinno si znw wydawa czym tak bardzo zaskakujcym, e Koci w najwyszym stopniu rozprzestrzeni si pord wszystkich pozostaych narodw. Po pierwsze dlatego, e w sprawach witych i najwikszej wagi Bg zazwyczaj rozstrzyga powodujc nieoczekiwane przemiany; po drugie, zauway mona, e wiara rozwina si w promieniach nie byle jakich cnt ludzi, ktrzy od samego pocztku byli jej szermierzami. Bo jeli nawet nie mieli oni jzyka wyostrzonego z punktu widzenia stylu czy pikna wysowienia i nie usiowali przekonywa czytelnikw brzmieniem sw czy te dowodami z zakresu krytyki tekstu, to jednak bynajmniej nie gorzej udawao im si osiga cele, wok ktrych gorliwie zabiegali. Przeciwnie wyzuci z majtnoci i nie dbajcy o swe wasne sprawy, a wreszcie krzyowani i tak znoszcy liczne i cikie tortury, jak gdyby to nie ich ciao byo drczone, nieugici wobec pochlebstw zarwno ze strony posplstwa po rnych miastach, jak i ze strony zwierzchnoci, nieustraszeni wobec pogrek wyranie dali wszystkim do zrozumienia, e w ten sposb walcz o najwysze nagrody. Nawet wic niepotrzebna
Naley uzupeni: tak, jak trzeba ten zarzut wysun pod adresem ydw".
6

bya wymowna argumentacja, bo same fakty, jakie miay miejsce po domach i miastach, bez niczyjego wysiku skaniay do wierzenia w to wszystko, o czym pierwej ludzie nigdy nie syszeli. Skoro zatem na mocy zrzdzenia Boego zdarzya si wiatu tak wielka i cudowna przemiana, zmuszajca do poniechania zarwno poprzedniej religii, jak i rodzimych tradycji, byoby chyba wrcz oburzajce, gdyby dzik kalidoski i byk maratoski oraz inne tego rodzaju rzeczywiste lub legendarne historie w danym kraju czy miecie zaszczycone zostay tak piln uwag, e zajmowaliby si nimi liczni spord najsawniejszych u pogan autorw, z natury uzdolnieni do pisania, ja natomiast nie dodabym bodca wrodzonej skonnoci i nie napisa historii Kocioa. Jestem bowiem gboko przekonany, e poniewa materia, jaki tu omawiam, nie jest dzieem rk ludzkich, nie bdzie dla Boga niepodobiestwem, abym si okaza historykiem ponad wszelkie oczekiwanie. I zrazu zabraem si do opracowywania tego tematu od samego pocztku; kiedy jednak rozwayem, e inni pisarze rwnie prbowali na tym polu szczcia [opracowujc histori Kocioa] a do wydarze sobie wspczesnych [Klemens7 i Hegezyp, (860) mowie wielkiej mdroci, ktrzy wystpili bezporednio po apostoach, oraz Afrykaczyk Historyk i Euzebiusz o przydomku syn Pamfila, najuczeszy znawca Pisma witego oraz poetw i prozaikw pogaskich], wszystkie, o jakich tylko wiemy, wydarzenia w Kociele z okresu po wniebowstpieniu Chrystusa a do obalenia Licyniusza ujem skrtowo w dwch ksigach 8. Obecnie za sprbuj za ask Bo opowiedzie to, co si wydarzyo w okresie pniejszym. Wspomn o sprawach, w ktrych sam uczestniczyem, i o tych, o ktrych syszaem od osb zainteresowanych czy te naocznych wiadkw, jeli chodzi o okres nam wspczesny oraz pokolenie bezporednio nas poprzedzajce. Co do wydarze sigajcych w przeszo mniej dla nas uchwytn,
Chodzi tu o tzw. Klemensa Rzymskiego (nie Aleksandryjskiego), tj. w. Klemensa papiea (9297 lub 101), trzeciego nastpc w. Piotra. Hegezyp, uznawany za ojca historiogafii Kocioa, y znacznie pniej (zmar okoo 180 roku). Z dziea jego zachowao si jedynie pi rozdziaw. 8 Dzi o tym dziele Sozomena nic ponadto nie wiemy. Wspomniane obalenie Licyniusza zamykajce ow skrtow histori miao miejsce w roku 323.
7

wiadomoci o nich wyawiaem z zarzdze wydawanych z uwagi na ycie religijne, z postanowie wczesnych synodw, z wprowadzanych zmian, oraz z listw cesarskich i pasterskich. Cz z tych dokumentw przechowywana jest jeszcze po dzi dzie w archiwach cesarskich rezydencji oraz po kocioach, cz za tu i wdzie kry pord filologw. Zastanawiajc si nieraz nad tym, e zawarte w nich sformuowania wypadnie mi utrwali na pimie, ze wzgldu na ogrom dziea za najlepsze uznaem ograniczy si do podawania istotnego ich sensu; chyba e natkn si na jakie niejasnoci, co do ktrych og rne ma zapatrywania. Bo wwczas, jeli bd mia do dyspozycji jaki dokument, przytocz go dla wykazania prawdy. By kto jednake pod wpywem niewiadomoci faktycznego stanu rzeczy nie zarzuci dzieu mojemu kamstwa, kiedy by moe przeczyta przekazy mwice co wrcz przeciwnego, nieche si dowie, e na tle nauki Ariusza oraz pniejszych jej odroli skceni pomidzy sob zwierzchnicy Kociow pisali za kadym razem do swych wspwyznawcw w tym duchu, jaki odpowiada ich osobistym dnociom; ponadto obradujc na oddzielnych synodach, uchwalali, co tylko chcieli, i obrocw przeciwnych pogldw potpiali nieraz zaocznie, a wreszcie zabiegajc o wzgldy panujcych wczenie cesarzy i wpywowych dygnitarzy na cesarskim dworze, przecigali ich na swoj stron i potrafili zapewnia sobie u nich aprobat. Co wicej, stronnicy jednych czy drugich, chcc udowodni, e ich sdy w zakresie wiary (861) s suszne, sporzdzali sobie zbiory listw, jakie byy rozpowszechniane w obronie wyznawanej przez nich doktryny, a listy pisane ze stanowiska przeciwnego pomijali. Ta okoliczno ogromnie mi utrudnia odtworzenie rzeczywistego przebiegu wydarze, ktre si na tym podou rozegray. Poniewa jednak z uwagi na ciso historyczn trzeba byo przede wszystkim troszczy si o prawd, konieczne mi si wydao przebada dokadnie rwnie i takie pisma. Jeeli zatem opowiadam szczegowo take i o niepokojach i ktniach, jakie toczyli pomidzy sob duchowni o pierwszestwo czy o wyszo wyznawanej przez siebie doktryny, nieche nikt nie odnosi wraenia, e opisywanie przeze mnie takich rzeczy jest pospolitym chwytem i dowodzi zoliwoci zaoenia. Bo po pierwsze, jak ju powiedziaem, tam, gdzie chodzi o prawd, obowizkiem historyka jest umieszcza wszystkie inne sprawy na drugim pla-

nie; po wtre, nauka powszechnego Kocioa zajanieje w penym blasku najczystszego wiata dopiero wtedy, gdy po wielekro zbadana zostanie na tle podstpnych zasadzek, ktre na ni zastawiali wyznawcy nauki przeciwnej; jako e, otrzymawszy od Boga zwycistwo, ponownie wrcia do waciwej sobie potgi, przycigajc wszystkie Kocioy i rzesze ludu do swej prawdy. A kiedy si zastanawiaem nad tym, czy spord posiadanych przeze mnie wiadomoci wypada mi zapisa tylko te, ktre dotycz wydarze w Kociele na obszarze rzymskiego imperium, doszedem do wniosku, e dobrze by byo, na ile tylko zdoam dotrze do rde, opowiedzie rwnie o wypadkach, jakie w zwizku z religi [chrzecijask] miay miejsce u Persw i barbarzycw. Uznaem te, e dla historii Kocioa nie bdzie czym niestosownym opowiedzie w tym dziele, kim w ogle byli ludzie, ktrzy stali si jakby ojcami i poprzednikami tak zwanych mnichw, i wyszczeglni sawnych po nich z kolei nastpcw, ktrych znaem albo o ktrych tylko syszaem. Bo zreszt nie oka si wobec nich niewdzicznikiem 9, skazujcym na zapomnienie ich cnot, ani te ignorantem w zakresie ich historii; a ponadto tym, co postanowili wkroczy na drog tego rodzaju chrzecijaskiej mdroci, pozostawi przykad ycia: jeeli z niego skorzystaj, ze wszech miar bogosawiony i szczliwy koniec stanie si ich udziaem. Te jednake sprawy stopniowo, w miar rozwijania tematu, bd si stara mie na uwadze, jak tylko si da. Teraz wic, wezwawszy na pomoc askawego Boga, przechodz ju do opowiadania wydarze. Std wemie pocztek niniejsza historia.
(864) ROZDZIA DRUGI

Jacy byli biskupi najwaniejszych miast za rzdw Konstantyna Wielkiego. O tym, e a po Libi Wschd czci Chrystusa z zachowaniem ostronoci,
Miejsce to wskazuje, e Sozomena czyy z mnichami bardzo bliskie kontakty. Najprawdopodobniej wrd nich si wychowywa i ksztaci. Od nich te musia zaczerpn wiadomoci o pocztkach ycia monastycznego i jego dalszych dziejach. Por. wyej Wstp s. 6 i przyp. 4.
9

z powodu Licyniusza; Zachd natomiast dziki Konstantynowi korzysta z wolnoci, miao wyznajc religi chrzecijask
Za konsulatu cezarw Kryspusa i Konstantyna zwierzchnictwo nad Kocioem rzymskim sprawowa Sylwester; nad aleksandryjskim Aleksander, a Makary nad jerozolimskim. Wadzy za nad Kocioem w Antiochii nad rzek Orontes nikomu jeszcze od czasu Romana nie poruczono, bo jak si zdaje, na ordynacj biskupa nie pozwalay przeladowania. Niedugo jednak ci ojcowie, co si zebrali w Nicei, w podziwie dla obyczajw i wyksztacenia Eustacjusza uznali go za godnego zawiadywania siedzib apostolsk; i cho ju by biskupem ssiedniej Beroi10, przenieli go do Antiochii. Natomiast chrzecijanie zamieszkujcy na Wschodzie a po graniczc z Egiptem Libi nie odwaali si podwczas gromadzi jawnie, poniewa Licyniusz, zmieniajc w odniesieniu do nich swoje poprzednie nastawienie, przesta im okazywa yczliwo. Tymczasem chrzecijanie na Zachodzie, Grecy, Macedoczycy i Iliryjczycy bez adnych obaw urzdzali religijne swe ycie, dziki Konstantynowi, ktrego wadza rozcigaa si nad tamecznymi Rzymianami.
ROZDZIA TRZECI

O tym, e na skutek widzenia krzya i objawienia si Chrystusa Konstantyn doszed do wiary chrzecijaskiej, poznawszy take i z ust naszych wyznawcw nauk zbawienia
Ot mam wiadomoci, e temu cesarzowi przytrafio si rwnie wiele innych zdarze, ktre go skoniy do wzicia na siebie roli obrocy nauki chrzecijaskiej; (865) najdobitniej wszake przekona go znak, jaki otrzyma od Boga. Kiedy bowiem postanowi ruszy na Maksencjusza, jak to sobie atwo wyobrazi, pozostawa w niepewnoci, jaki bdzie wynik ornej rozprawy i na czyj moe liczy pomoc. Majc umys
Berroia, Berrhoea miasto w Macedonii poudniowej, na lewym, pnocnym brzegu rzeki Haliakmon, w dolnym jej biegu.
10

zaprztnity tak cikimi troskami zobaczy we nie znak krzya janiejcy na niebie11. Gdy za oszoomiony by na ten widok, zjawiwszy si przy nim anioowie Boy, O Konstantynie rzekli w tym [znaku] zwyciaj!". Mwi ponadto, e mia mu si objawi sam Chrystus, ukaza znak krzya i poleci, by sporzdzi znak podobny do tego, a mie bdzie w przypadku wojen pomoc i rkojmi zwycistwa. Jednake Euzebiusz, syn Pamfila, zapewnia, e sysza, jak sam cesarz pod przysig opowiada, jakoby okoo poudnia, kiedy soce poczo skania si ku zachodniej stronie, on sam i towarzyszcy mu wojskowi ujrzeli na niebie zwyciski znak krzya utworzony ze wiata, a przy nim napis goszcy: ,,w tym [znaku] zwyciaj"; bo owo cudowne zjawisko przydarzyo si cesarzowi w marszu, kiedy to cign dokd12 razem z wojskiem. A gdy si zastanawia, co by to mogo mie za znaczenie, zapada tymczasem noc. Pogronemu we nie ukaza si Chrystus na tle widocznego na niebie znaku i wzywa cesarza, by sobie kaza sporzdzi znak na wzr ogldanego i uywa go jako niezawodnej tarczy w walkach z wrogami. Poniewa od tej chwili cesarz nie potrzebowa ju adnego tumacza, jako e otrzyma wyrane wskazwki, jak trzeba myle na temat Boga, z nastaniem dnia zwoawszy kapanw Chrystusowych, zacz ich pyta o nauk wiary. Ci za w oparciu o teksty Pisma witego objaniali mu wydarzenia zwizane z osob Chrystusa, a na podstawie ksig prorokw niezbicie wykazali, e te fakty zapowiedziane zostay jeszcze na dugo przedtem, zanim si speniy. Co do znaku, ktry mu si pokaza, twierdzili, e jest symbolem zwycistwa nad piekem. Odnis je chwalebnie Chrystus przybywszy midzy ludzi, kiedy to zosta ukrzyowan i umar, a na trzeci dzie zmartwychwsta. Bo na tym, jak mwili, opiera si [chrzecijaska] nadzieja, e u koca naszej ery wszyscy ludzie po rozstaniu si z doczesnym yciem powstan
Jak podaje Sokrates Scholastyk (Historia Kocioa, prze. Stefan Kazikowski, IW PAX, Warszawa 1986, s. 60) byo to widzenie na jawie: znak krzya mieli oglda towarzyszcy cesarzowi onierze; we snach mia Konstantyn, podobnie jak tu, oglda i sysze Chrystusa. T sam wersj przytacza zreszt nieco niej Sozomen, powoujc si na Euzebiusza, syna Pamfila". 12 Przeciwko Maksencjuszowi, pod Rzym (w roku 312). Wydarzenie to opisuje Euzebiusz w ywocie Konstantyna (Vita Constantini, I, 23).
11

z martwych i osign niemiertelno; jedni aby wzi nagrod za ziemskie swoje uczynki w dobrze spdzonym yciu; drudzy aby ponie kar za wszystko, cokolwiek uczynili zego. Tumaczyli jednak, e i dla winnych tutejszych wykrocze istnieje sposobno ratunku i droga oczyszczenia z grzechw: dla nie wprowadzonych jeszcze w tajemnice wiary wprowadzenie zgodne z prawem Kocioa; dla wtajemniczonych natomiast [postanowienie, by] nie wraca do grzechu. A poniewa osignicie tego ostatniego ley w moliwoci cakiem nielicznych, i to wybranych przez Boga mw, jest do dyspozycji drugi, jak to wyjanili, rodek oczyszczenia, w postaci alu pokuty. Miosierny bowiem jest Bg i udziela przebaczenia tym, co si potknli, jeli tylko (868) oka al za grzechy i potwierdz swoj skruch dobrymi czynami.
ROZDZIA CZWARTY

O tym, e cesarz nakaza, by na wojnie znak krzya prowadzi do boju, oraz zadziwiajce opowiadanie o chorych tego znaku
Cesarz, kiedy kapani rozwijali przed nim tego rodzaju nauki, peen podziwu wobec proroctw odnoszcych si do Chrystusa, poleci biegym artystom, by uywajc zota i drogocennych kamieni przerobili znak zwany u Rzymian labarum 13 nadajc mu symboliczn posta krzya. Ten sztandar bojowy tym bardziej by czczony ni wszystkie inne, e tradycyjnie zawsze poprzedza cesarza i odbiera od onierzy przepisowe honory wojskowe. Sdz, e przede wszystkim dlatego wanie zamieni Konstantyn ten najwietniejszy symbol rzymskiego panowania na znak Chrystusowy. Chcia, aeby onierze nieustannie majc go przed oczyma i okazujc mu cze, odzwyczajali si stopniowo od tradycyjnych kultw, a za jedynego uwaali tego Boga, ktrego czci cesarz, zdajc
Etymologia rzymska tego znaku budzi wtpliwoci. Raczej naleaoby wyprowadza j od baskijskiego labarva sztandar lub od bretoskiego lab wznosi. Pamita naley, e Konstantyn wychowywa si w Galii. W kadym razie by to odpowiednik flagi gowy pastwa, bandery naczelnego wodza itp.
13

si na Jego przewodnictwo i pomoc w walce przeciwko nieprzyjacioom. On bowiem zawsze wysuwa znak ten naprzd jak tarcz przed wasne szeregi i poleci, by si pojawia wszdzie, gdzie tylko w zgieku bitewnym zaami si szyki, przy czym specjalnie wyznaczy najznakomitszych onierzy z gwardii przybocznej, zlecajc im wykonywanie tego rozkazu. Obowizkiem kadego z nich byo nie kolejno na ramieniu sztandar i obchodzi szyki nieprzyjaci. Ot powiadaj, e pewnego razu chory tego znaku uleg panice w obliczu zmasowanego uderzenia przeciwnika i przekaza sztandar drugiemu, a sam chykiem wycofa si z walki; i gdy ju si znalaz poza zasigiem pociskw, nagle upad ugodzony miertelnie; ten za, co przej w rce w boski symbol, wytrwa na placu nie ponoszc nawet najmniejszej rany, mimo e wielu walczcych szyo z ukw wprost w niego. Bo w przedziwny jaki sposb, jakby rk boskiej potgi nieomylnie kierowane, groty wrogw utykay w sztandarze, chorego natomiast, chocia znajdowa si w samym centrum zagroenia, nie imay si zupenie. Podobno te aden inny chory, kiedy peni sw sub przy tym sztandarze, nie pad nigdy ofiar nieszczliwej przygody, jak to przecie zawsze moe si przytrafi onierzowi na wojnie, i nigdy nie ponis rany ani nie dosta si do niewoli.
ROZDZIA PITY

Odprawa dana tym, ktrzy twierdz, e Konstantyn zosta chrzecijaninem z powodu zgadzenia swego syna, Kryspusa14
Konstantyn mia wyda polecenie zgadzenia Kryspusa na skutek intryg macochy, Fausty; rzekomo stao si to w roku 326 (Idatius, Fasti). Zosym i Sidonius informuj, e cesarz, ostro zganiony przez matk, Helen, zgadzi z kolei Faust. Oczywicie powody, dla ktrych Konstantyn zainteresowa si yczliwie religi chrzecijask, mogy mie tylko po czci charakter subiektywny. Cesarz przekona si do chrzecijastwa raczej na podstawie trzewej oceny si politycznych, jakimi mg si posuy przy opanowaniu cesarstwa, o czym wiedzia chyba rwnie Galeriusz (edykt z roku 311). Nie mona wic mwi w tej fazie ycia o nawrceniu Konstantyna, ale o odwoaniu si jego do chrzecijastwa jako siy spoecznej i ideologicznej, ktr znal i docenia. Por.: Georg Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, przek. pod
14

wiadom wprawdzie jestem opinii rozgaszanej przez pogan, e Konstantyn, (869) kiedy zgadzi niektrych spord najbliszych swych krewnych i przyoy rki do zabjstwa popenionego na osobie jego syna, Kryspusa, aowa za swe czyny i w sprawie pokuty oczyszczajcej nawiza kontakt z Sopatrem, filozofem, ktry w owym czasie przej kierownictwo nad szko Plotyna. Ten mia mu jasno powiedzie, e na takie przewiny nie ma adnego rodka oczyszczenia. Zaniepokojony t odmow cesarz rzekomo spotka si przypadkowo z biskupami, ktrzy jakoby podjli si oczyci go ze wszelkiej winy moc pokuty i chrztu. Uradowa mia si cesarz ze sw odpowiadajcych jego pragnieniu oraz nabra szacunku dla doktryny wiary, i zosta chrzecijaninem a wreszcie nakoni do tego samego swych podwadnych. Wydaje mi si jednak, e s to wymysy ludzi, ktrzy gorliwie nad tym pracuj, aby w jak najgorszym wietle ukaza religi chrzecijask. I tak Kryspus, przez ktrego Konstantyn rzekomo potrzebowa oczyszczenia, zakoczy ycie w dwudziestym roku rzdw ojcowskich, a kiedy jeszcze y, wyda razem z ojcem wiele praw w obronie chrzecijan, jako e mia zaszczyt by drug osob w pastwie, bdc cezarem, jak o tym jeszcze obecnie wiadcz daty umieszczone pod tekstami tych praw oraz imiona prawodawcw. Co za do Sopatra, to przede wszystkim niepodobiestwem byo dla rozmwi si z Konstantynem, ktry podwczas sprawowa wadz nad jedn tylko czci imperium, lec nad Renem, po Ocean. Albowiem z powodu zatargu z Maksencjuszem, przebywajcym w Italii, pastwo rzymskie przeywao wstrzsy i zamieszki i nieatwo byo wtedy odwiedza Gali czy Brytani i tamtejszych mieszkacw, pord ktrych rzecz to ju bezsporna Konstantyn przyj religi chrzecijask, zanim ruszy na wypraw przeciwko Maksencjuszowi i dotar do Rzymu i do Italii. I znw wiadcz o tym daty i prawa, ktre cesarz ustanowi w obronie wiary. A gdybymy si nawet jako zgodzili bez trudu, e cesarz rzeczywicie spotka si z Sopatrem albo e za porednictwem listu pyta go o to, o co chcia, to przecie nieprawdopodobiestwem byo,
red. Haliny Evert Kappesowej, PWN, Warszawa 1968, s. 6365; K. Baus, Handbuch der Kirchengeschichte, t. I: Von der Urgemeinde zur Frhchristlichen Grosskirche, Herden 1965, s. 462 ns. Oba dziea przedstawiaj najnowszy punkt widzenia.

aby filozof w nie wiedzia, e Herakles, syn Alkmeny, po umierceniu swych dzieci oraz po zabiciu Ifitosa, ktrego zgadzi niegodziwie, bo jako gocia i przyjaciela, dostpi w Atenach oczyszczenia przez misteria Demetry. Tak wic wszystko, co tu powiedziaem, dostatecznie dowodzi, e poganie gosili oczyszczenie z tego rodzaju przewinie, (872) a jednoczenie niezbicie wykazuje kamstwo u tych, ktrzy sobie wymylili, e Sopater wypowiedzia si w przeciwnym duchu. Bo przecie nie omielibym si twierdzi, e w tego rodzaju sprawach popenia omyki czowiek, ktry z racji swego wyksztacenia osign wrd pogan najwysze uznanie.
ROZDZIA SZSTY

O tym, e i ojciec Konstantyna pozwoli rozprzestrzenia imi Chrystusa, sam za Konstantyn Wielki sprawi, e dotaro ono wszdzie
Kocioy zatem na obszarze pozostajcym pod rzdami Konstantyna zayway pomylnoci i dzie po dniu rozszerzay swj wpyw, obsypywane dobrodziejstwami w dowd uznania ze strony askawego i podzielajcego ich wiar cesarza. Skdind i przed jego panowaniem opatrzno Boa ustrzega je przed cik prb w postaci przeladowa i zamtu. Bo gdy na caej zamieszkanej przez Rzymian przestrzeni Kocioy cierpiay przeladowanie, jeden tylko Konstancjusz, ojciec Konstantyna, pozwoli chrzecijanom swobodnie wyznawa sw wiar. Wiem ponadto, e dokona pewnej zadziwiajcej rzeczy i godnej zanotowania przez dziejopisa. Oto chcc si przekona, ktrzy spord przebywajcych na cesarskim dworze chrzecijan s zacnymi i dzielnymi ludmi, zwoawszy ich wszystkich razem, zapowiedzia, e jeli si zdecyduj skada ofiary i wyznawa wiar podobnie jako on sam, maj pozosta w jego najbliszym otoczeniu i zachowa piastowan dotychczas godno; jeeli natomiast wymawiaj si od tego, maj opuci paac ywic wdziczno, e nie cignli ponadto kar na swj grzbiet. A gdy podzielili si na dwie grupy, przy czym jedni zdradzili sw wiar, drudzy natomiast przeoyli sprawy Boe ponad obecne przykroci, [Konstancjusz] postanowi darzy odtd przyjani i dopuszcza do rady tych, ktrzy wytrwali w wiernoci wobec wartoci wyszej; od po-

zostaych za odwrci si ze wstrtem jako od tchrzw i karierowiczw i usun ich ze swego otoczenia, w przekonaniu, e nigdy nie bd yczliwi dla panujcego ludzie, ktrzy tak atwo wyparli si Boga. Moe dlatego wanie, jak dugo jeszcze y Konstancjusz, ludnoci po tamtej strome Alp, zarwno w Galii, jak i w Brytanii oraz zamieszkaej pod Pirenejami, a po Ocean na Zachodzie, wyznawanie religii chrzecijaskiej nie wydawao si czym niezgodnym z prawami. Skoro za panowanie nad tym samym obszarem przej z kolei w swe rce Konstantyn [Wielki], losy Kocioa przybray jeszcze wspanialszy obrt. Kiedy bowiem po obaleniu Maksencjusza, syna Herkuliusza, naleca do niego cz pastwa przypada w udziale Konstantynowi, swobodnie wyznawali sw wiar wszyscy mieszkacy znad Tybru, jak i znad Eridanu, ktry miejscowa ludno nazywaa Padem, i znad rzeki Akwilis15, na ktrej wody, jak wie niesie, wprowadzona niegdy d Argonautw szczliwie ocalaa wpynwszy na Morze Tyrreskie. Argonauci (873) bowiem w ucieczce przed Ajetesem nie t sam wracajc popynli drog, lecz przeprawiwszy si przez morze scytyjskie 16 korytami tamtejszych17 rzek dotarli do ziemi italskiej i tu spdziwszy zim, wybudowali miasto, nadajc mu nazw Hemona18. Gdy za nastao lato, przy wspudziale miejscowej ludnoci przecignli przy pomocy machiny statek Argo po ziemi na przestrzeni okoo czterystu stadiw19 a do rzeki Akwilis, ktra wpada do Eridanu. Eridanus natomiast ma ujcie do morza oblewajcego Itali. Po bitwie pod Cibalis 20 Dardanowie 21 i Macedoczycy oraz
15 16 17

Chodzi o dopyw rzeki Eridanus, wpadajcej do Adriatyku. Tj. przez Morze Czarne, ju po opuszczeniu Kolchidy.

Uderzajcy brak dokadniejszych danych geograficznych nie powinien przesania ujawnionego w tym micie faktu wykorzystywania rzek celem skrcenia eglugi. Wedug Pliniusza (III, 18) Argonauci mogli pyn w gr Dunaju, potem jego dopywu, Sawy (Savus, Saus). Hemona lub Emona (niby od gr. hejmon zima), w Panonii, nad rzek Savus. Stadion liczy naszych 177,6 m, tak wic wspomniana tu odlego wynosiaby ponad 71 km. Cibalis (dzi Vinkovci) miasto w Panonii. Po dygresji Sozomen wraca do waciwego tematu. Wspomniana tu bitwa miaa miejsce w roku 314. Zwyciski Konstantyn przej po zawarciu z Licyniuszem pokoju cae Illyricum.
21 20 19 18

Szczep iliryjski, zamieszkujcy na pnoc od Macedonii.

wszystkie ludy mieszkajce nad Dunajem, tudzie tak zwana Hellada i cala ludno Illyricum znalazy si pod rzdami Konstantyna.

ROZDZIA SIDMY

O zatargu, jaki si wywiza pomidzy Konstantynem a jego szwagrem, Licyniuszem, z powodu chrzecijan, i o tym, jak to Licyniusz zgin pokonany w walnej rozprawie
Tymczasem Licyniusz, ktry poprzednio popiera religi chrzecijask, ponisszy tam klsk zmieni swoje nastawienie i da si teraz we znaki wielu spord kapanw przebywajcych w zasigu jego panowania, a ponadto wielu innym osobom, zwaszcza z wojska. Niesychanie bowiem znienawidzi chrzecijan z powodu zatargu z Konstantynem i myla, e skutecznie mu dokuczy zakcajc sub Bo; przypuszcza ponadto, e Kocioy ze swej strony gorco pragn i o to tylko zabiegaj aby pod jego jednego znalazy si rzdami. A w dodatku, jak to si zwykle zdarza, zamierzajc po raz drugi stan do walki z Konstantynem prbowa zasign wrby co do wyniku spodziewanej wojny, uciekajc si do krwawych ofiar i wyroczni; w rezultacie, naprowadzony podstpnie przez jakich wrbitw obiecujcych mu zwycistwo, zwrci si ku religii pogaskiej. W kadym razie i poganie wspominaj, e radzi si wwczas wyroczni Apollina Didyrnejskiego w Milecie; (876) kiedy za zapytywa o wynik wojny, bstwo udzielio mu odpowiedzi tymi oto wierszami Homera:
O, czeku sdziwy, potnie modzi ci trapi wojacy. Przepada twa sia: staroci dosigy ci smutki!

Ot przewiadczenia o tym, e wiara chrzecijaska trwa niewzruszenie i dosza do tak wspaniaego rozkwitu dziki Boej opatrznoci, nabraem na podstawie rwnie wielu innych faktw, ale nade wszystko na podstawie tego, co si dziao w tym czasie. Bo kiedy Licyniusz mia ju rozpocz

przeladowanie wszystkich Kociow pozostajcych w zasigu jego panowania, wybucha owa pamitna wojna w Bitynii, ostatnia, jaka miaa miejsce pomidzy nim i Konstantynem. Bg przechyli w niej szale zwycistwa na korzy Konstantyna, i to do tego stopnia, e pozwoli mu zwyciy przeciwnikw na ldzie i na morzu; a Licyniusz po utracie wojsk ldowych oraz floty odda si w Nikomedii w rce tryumfatora i przez czas jaki przebywa w Tessalonice jako osoba prywatna, pki go tam nie zgadzono. I chocia w pocztkowym okresie sprawowania swej wadzy zdy zasyn jako czowiek ze wszech miar wybitny, zarwno w strategii, jak i we wszystkich pozostaych sprawach, a w dodatku zaszczycony by maestwem z siostr Konstantyna, na tak niesawny przyszo mu koniec.
ROZDZIA SMY

Wykaz dobrodziejstw zawdziczanych Konstantynowi zarwno w zakresie wolnoci chrzecijan, jak i wznoszenia wity czy podejmowania innych dzie uytecznoci publicznej
Konstantyn natomiast, z chwil gdy caa wadza nad pastwem rzymskim znalaza si w jego wycznie rkach, wyda dekret22 skierowany do poddanych zamieszkujcych na Wschodzie, aby szanowali religi chrzecijask i gorliwie oddawali cze Bogu; za Boga kaza uznawa tylko t jedn istot, ktra rzeczywicie jest Bogiem i w kadej epoce niewzruszon przejawia potg. Bo tym, ktrzy mocno to sobie bior do serca, przypada zazwyczaj w udziale obfito dbr wszelkich, a do czegokolwiek by przyoyli rk, wszystko cakowicie spenia najlepsze ich nadzieje; a tym, ktrzy uchybiaj w ocenie tej wyszej wartoci, zarwno w yciu publicznym jak i prywatnym, tak w okresach wojen jak i pokoju, przytrafiaj si wszelkie wstrzsajce wypadki. Pord wreszcie dzikczynienia, a nie w duchu chepliwoci, zdobywa si na ufne podkrelenie, e Bg, snad uznawszy go za odpowiedniego sug swej woli, poprowadzi go od morza opywajcego
22

Przytacza go Euzebiusz w ywocie Konstantyna, 24 i ns.

Brytani a na terytoria Wschodu, aby umocnia si wiara chrzecijaska, a ci, co dla czci Boej mnie wytrwali w jej goszeniu i w dawaniu wiadectwa przez mczestwo, zajanieli w jeszcze wikszym blasku chway. Po takich to zapowiedziach i szczegowym przytoczeniu mnstwa innych uwag, ktrymi spodziewa si pozyska og poddanych dla chrzecijastwa, uniewani wszelkie postanowienia i posunicia, skierowane przeciwko wierze w okresie panowania przeladowcw Kocioa; jednoczenie zarzdzi, e maj by uwolnieni wszyscy, ktrzy za wyznawanie wiary w Chrystusa skazani zostali na wygnanie albo zmuszeni do przebywania wbrew woli na samotnych wyspach czy te zesani gdzie indziej, (877) bd to do pracy w kopalniach, bd na roboty publiczne albo do suby w gyneceach czy przdzalniach, czy wreszcie zapisani zostali za kar jako kuriaowie23, chocia poprzednio do rady miejskiej nie naleeli. Tym, ktrzy pozbawieni zostali praw obywatelskich, zwrci dawne przywileje. Tym, ktrym odebrano jakie stanowisko w wojsku, pozostawi do uznania, czy obejm swoj poprzedni funkcj, czy te przejd w stan spoczynku po uzyskaniu zaszczytnej odprawy. A kiedy ju wszystkim przywrci poprzedni wolno i nalene honory, odda im take majtnoci. Jeli za konfiskata majtku dotyczya osb skazanych na kar mierci, nakaza, by spucizn po nich przekazywano ich najbliszym krewnym, a gdyby si nikt taki nie znalaz, w tym przypadku spadkobierc mia by zawsze miejscowy koci. Dalej, jeliby co z takiej wanie masy spadkowej miaa w posiadaniu bd to osoba prywatna, bd to instytucja pastwowa, ciy na nich obowizek zwrotu. Jeli natomiast chodzi o tych, co dan rzecz nabyli od skarbu pastwa albo otrzymali jako darowizn, obieca wzi ich interes w opiek, na ile tylko to bdzie moliwe oraz godziwe. Takie wic, jak powiedziaem, wyda cesarz zarzdzenia i potwierdzi ich moc obowizujc, ujmujc je w formie dekretu; niezwocznie
Z najzamoniejszych obywateli miast tworzono w okresie pnego cesarstwa rad miejsk i tzw. kuriaw (curiales), odpowiedzialnych za ciganie podatku gruntowego i pogwnego, wprowadzonego przez Dioklecjana. By to nie tyle przywilej, co ciki obowizek w okresie powszechnego zuboenia miast. Kuriaowie niejednokrotnie ratowali si ucieczk z miasta. Por. Kazimierz Kumaniecki, Historia kultury staroytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1955, s. 424.
23

te zaczto je naleycie wprowadza w czyn. Chrzecijanie zaczli zajmowa wszystkie na og urzdy w pastwie rzymskim; zabroniono take odtd komukolwiek skada bokom ofiary, radzi si wyroczni, korzysta z wtajemniczenia w misteria, wystawia wotywne posgi czy obchodzi wita pogaskie. Jednoczenie zmieniono wiele spord panujcych po miastach z dawien dawna zwyczajw. U Egipcjan na przykad ju nie do pogaskich, jak dotychczas, wity zaczto odtd wnosi synny w okie, ktrym zaznacza si przybr wd Nilu, ale do kociow. U Rzymian za po raz pierwszy wwczas24 wanie zakazano urzdzania igrzysk gladiatorw. U Fenicjan zamieszkujcych Liban i Heliopolis nie wolno ju byo zmusza do nierzdu dziewczt w okresie przedmaeskim, z ktrymi dotychczas zawierano legalny zwizek maeski zwykle dopiero po pierwszej prbie w postaci bezprawnego obcowania cielesnego. Jeli chodzi o witynie, te z nich, ktre byy dostatecznie obszerne, poddawano naprawom; inne natomiast rozbudowywano z rozmachem wzwy i wszerz. W innych jeszcze miejscowociach, gdzie ich w ogle nie byo, wznoszono je od fundamentw. rodkw pieninych dostarcza cesarz ze swego skarbca, rozesawszy listy do biskupw po miastach (880) oraz do zwierzchnikw prowincji, pierwszym zalecajc, by wydawali dyspozycje, jakie tylko uznaj za stosowne, drugim by okazywali posuszestwo i gorliwie pomagali duszpasterzom. A poniewa pod jego rzdami pastwo zaywao dobrobytu, rozwijaa si jednoczenie i wiara. Po zakoczeniu wojny przeciwko Licyniuszowi tak mu si szczcio w walkach z obcoplemiecami, e pokona nawet Sauromatw25 i tak zwanych Gotw, a na koniec wspaniaomylnie zawar z nimi przymierze. Plemi to zamieszkiwao podwczas po drugiej stronie rzeki Dunaju, a poniewa byo niezmiernie bitne i zdolne do walki, tak ze wzgldu na sw liczebno, jak i ros budow ciaa, i zawsze gotowe do rozprawy ornej, przeto miao przewag nad wszystkimi innymi barbarzycami; wspzawodnikw miao w jednych tylko Rzymianach. Powiadaj take, e szczeglnie ta wanie wojna ukazaa Konstantynowi, za pomoc cudownych znakw i snw, jak wielkiej opieki raczya uyczy mu
Zakaz obowizywa na obszarze Wschodu, poczynajc od roku 325 (tj. od soboru nicejskiego). 25 Sauromaci = Sarmaci.
24

opatrzno Boa. Tote gdy ze wszystkich wojen, jakie si zdarzyy za jego panowania, wyszed zwycisko, jak gdyby ze swej strony pragnc nie pozosta w tyle za Chrystusem, odwzajemnia Mu si gorliwoci w sprawach dotyczcych wiary, zachcajc swych poddanych, aby tylko jej suyli poparciem i w niej jednej upatrywali ratunek i zbawienie. Nastpnie z dochodw, jakie wpyway z gruntw podlegajcych opodatkowaniu, wydzieliwszy w poszczeglnych miastach cile okrelon sum podatku nalenego skarbowi pastwa, przeznaczy j na uytek miejscowych kociow i duchowiestwa, i wyda ustaw, rozcigajc wano tej darowizny po wszystkie czasy. Chcc nastpnie przyzwyczai onierzy, aby tak jak on sam czcili Boga, rynsztunek ich bojowy naznaczy znakiem krzya, a w obrbie paacu kaza wybudowa wityni; ponadto, ilekro wyrusza na wrogw, wszdzie zabiera ze sob namiot polowy, urzdzony na wzr kocioa; tak wic nawet kiedy bawi na odludziu on sam czy te wojsko nigdy nie byli pozbawieni witego przybytku, w ktrym by mogli wielbi Boga jak trzeba i zanosi ku Niemu swe mody, uczestniczc w witych tajemnicach otarza. Bo jechali z nim i kapani, i diakoni, penicy sub duszpastersk w tym namiocie-kociele, ktrzy speniali te funkcje zgodnie z prawem Kocioa. Odtd i legiony rzymskie, ktre obecnie maj nazw numeri, poczy sobie urzdza kocioy polowe, kady swj wasny, i korzysta z usug specjalnych kapanw i diakonw. Co za do tak zwanego Dnia Paskiego26, (881) ktry Hebrajczycy nazywaj pierwszym dniem tygodnia, a poganie powicaj czci soca, i co do dnia poprzedzajcego szabat, [cesarz Konstantyn] zarzdzi, aby wtedy wszyscy wolni byli od sdw i od innych zaj urzdowych i czcili Boga przez naboestwa i mody. A szanowa w Dzie Paski dlatego, e tego wanie dnia Chrystus zmartwychwsta, a ten drugi dlatego, e w tym znw dniu Chrystus zosta ukrzyowany. Bo niewtpliwie wielkie mia naboestwo dla witego Krzya, zarwno w rezultacie sukcesw, ktre odnis za jego przyczyn w walkach przeciw nieprzyjacioom, jak i na skutek danych sobie w tej sprawie znakw od Boga. Oczywicie usun z praktyki sdo26

Kyriake, Dies Dominica (lub samo: Dominica), czyli niedziela.

wej uznawan poprzednio przez Rzymian kar mierci krzyowej, wydajc odpowiedni dekret. Nakaza ponadto, by zawsze, kiedy tylko wasny jego wizerunek zamieszcza si na monetach albo maluje mu si portret, odbijano zarazem i malowano wity w symbol. Jeszcze po dzi dzie wiadcz o tym jego wyobraenia, zachowujce taki sposb przedstawiania. We wszystkich sprawach, a szczeglnie przy wydawaniu dekretw, gorliwie stara si uczci Boy majestat. Na przykad okazuje si, e tolerowane uprzednio bezwstydne i poktne zwizki doprowadzi do naprawy moralnej, jak to mona si zorientowa na podstawie samych praw, ustanowionych w tej materii, jeliby kto akurat interesowa si tym zagadnieniem. Bo wyczerpujco teraz na ten temat si rozpisa nie wydaje mi si stosowne. Ustawy natomiast wydane z myl o poszanowaniu i uporzdkowaniu spraw wiary, oprcz tych, ktre ju wspomniaem, trzeba omwi szczegowo, bo stanowi one cz historii Kocioa. Zaczn wic od tego.
ROZDZIA DZIEWITY

O tym, e Konstantyn wyda ustaw poyteczn dla yjcych w dziewictwie i dla duchownych
Obowizywaa wrd Rzymian starodawna ustawa 27, wzbraniajca yjcym w bezennym stanie poczynajc od lat dwudziestu piciu korzystania z tych samych uprawnie, (884) z ktrych korzystaj inni. Zakaz dotyczy zarwno wielu innych szczegw, jak i zabrania korzystania z zapisw testamentowych, o ile obdarowany nie nalea do najbliszych krewnych; bezdzietnych za ustawa karaa utrat poowy masy spadkowej. Staroytni Rzymianie ogosili to prawo w nadziei, e Rzym i podlege mu obszary wzrosn w liczb ludnoci, jako e akurat na krtko przed uchwaleniem ustawy
Chodzi tu o ustaw uchwalon w roku 9 po Chr. na wniosek wczesnego konsula, Marka Papiusa, sprawujcego wadz razem z Poppeusem Sabinem, zwan lex Julia et Papia Poppaea de maritandis ordinibus. Ostrze tej ustawy godzio podwczas w bezenno, bezdzietno i rozwody. Por. N. A. Maszkin, Historia Rzymu, Ksika i Wiedza, Warszawa 1955, s. 456.
27

utracili wielu obywateli w rezultacie wojen domowych. Ot cesarz widzc, e na skutek tej ustawy pokrzywdzeni s ci, ktrzy dla mioci Boej yj w dziewiczym stanie i wyrzekaj si potomstwa, uzna za naiwno przekonanie, i w wyniku starania i wysiku ludzi moe wzrosn liczebnie ich rd, podczas gdy przyroda otrzymuje zarwno wyrok zatraty, jak i si wzrostu zawsze wedug miary odmierzonej rk Bo. Dlatego te ogosi ludowi ustaw przyznajc tym, conie wstpuj w zwizki maeskie, i tym, co nie maj dzieci, korzystanie z takich samych uprawnie, z jakich korzystaj wszyscy po rwni. Wszelako nawet wicej przyznawa sw ustaw yjcym we wstrzemiliwoci cielesnej i w dziewictwie, gdy da im prawo, tak mczyznom, jak i niewiastom, sporzdzania zapisw testamentowych, choby jeszcze nie osignli penoletnoci, co byo wbrew panujcemu powszechnie w pastwie rzymskim zwyczajowi. By bowiem przekonany, e ci, ktrym chodzi zawsze tylko o cze Bo i wiczenie si w cnotach chrzecijaskich, trafne znajd decyzje we wszystkich sprawach. Przecie moment ten uwzgldniali take i staroytni Rzymianie, kiedy powzili uchwa, e dziewicom Westy, choby i w wieku lat szeciu, wolno bez przeszkd sporzdza testament. A jeszcze i ten wymowny dowd uszanowania, jakim cesarz otacza dziedzin wiary. Oto na mocy postanowienia prawa zwolni z obowizku pacenia podatkw osoby duchowne na caym obszarze pastwa; prawujcym si natomiast pozwoli odwoywa si do sdw biskupich, jeli nie chc by sdzeni przez wadze pastwowe; orzeczenie za tych sdw zyskiwao prawomocno i waniejsze byo anieli orzeczenia wszystkich innych sdziw, zupenie tak, jak gdyby wyda je sam cesarz; egzekwowaniem wyrokw miay si zaj wadze prowincji i podlege im organa wojskowe; postanowienia soborw zyskiway moc decyzji nieodwracalnej. Skoro tedy doszedem w swych relacjach a do tego punktu, nie godzi mi si pomin ustaw ogoszonych na korzy tych, ktrzy wyzwalana byli w kocioach. Kiedy bowiem na skutek surowoci obowizujcych praw sprawa nabycia najlepszego rodzaju wolnoci, okrelanej jako prawo obywatelstwa rzymskiego, przedstawiaa ogromne trudnoci nawet w przypadku najlepszych chci ze strony samych wacicieli, cesarz wyda trzy ustawy, (885) postanawiajc, e wszyscy wyzwalani w kocioach z powoaniem na wiadkw kapanw,

otrzymuj prawo obywatelstwa rzymskiego. Wyrany dowd tej zbonej innowacji przetrwa w czasie i widnieje po dzi dzie w postaci panujcego powszechnie zwyczaju, by odnone ustawy umieszcza na wstpie w dokumentach wyzwolecw. Takie wiec prawa ustanowi Konstantyn i wszelkimi rodkami stara si uczci wit wiar. A bya ona wita i sama przez si, i dziki sile moralnej tych, ktrzy wwczas poszli za jej gosem.
ROZDZIA DZIESITY

O wielkich wyznawcach, ktrzy wtedy jeszcze yli

yo bowiem wtedy take wielu innych dzielnych chrzecijan, a poniewa wanie niedawno ustay przeladowania, cae mnstwo pozostaych jeszcze przy yciu wyznawcw przydawao blasku poszczeglnym Kocioom, jak na przykad Hozjusz, biskup Kordoby, albo Amfion, biskup Epifanii w Cylicji, i Maksym, ktry obj po Makarym tron biskupi Kocioa w Jerozolimie, czy Pafnucy z Egiptu; przez niego podobno Bg najwicej zdziaa cudw, uyczywszy mu aski pokonywania demonw oraz leczenia najrozmaitszych chorb. w Pafnucy razem ze wspomnianym tu Maksymem naleeli do tych wyznawcw, ktrych Maksymin skaza na cikie roboty w kopalniach, poleciwszy uprzednio, aby kademu z nich wyupiono prawe oko i ucito lew rk w przegubie.
ROZDZIA JEDENASTY

Opowiadanie o witym Spirydonie 28 tudzie o jego skromnoci i staoci charakteru

Mamy przekazy, e w tym czasie y take Spirydon, biskup Tremituntu 29 na Cyprze. Sdz, e dla ukazania jego siy
Opowiadania o w. Spirydonie, podobnie jak wiele innych, znajdzie czytelnik u Sokratesa Scholastyka, dz. czyt., s. 102103. 29 Gr. Trimethus lub Tremithus, ac. Trimethus, oraz Trimythus; u nas pojawia si te spolszczenie Trimitai.
28

moralnej do bdzie si powoa na yw cigle saw, jaka go otacza po dzi dzie. Niewtpliwie cae mnstwo spord cudw, ktrych z pomoc Bo dokona, zna miejscowa ludno; co do mnie, nie bd chowa pod korzec faktw, o ktrych wieci przetrway a do naszych czasw. I tak, by on wieniakiem, mia on i dzieci; nie by jednak dlatego mniej doskonay w sprawach Boych. Opowiadaj, e kiedy noc do zagrody jego owiec wtargnli otrzykowie. Ale kiedy zabierali si do grabiey, ni std ni zowd poczuli na sobie wizy, cho nie byo na miejscu nikogo, kto by ich mia zwiza. Rwno ze witem przyby waciciel i zasta ich w tych sidach; wprawdzie uwolni ich od niewidzialnych wizw, ale udzieli im nagany za to, e gdy mogli poprosi (888) i otrzyma, czego pragnli, woleli raczej ukra i guch noc narazi si na tak wielkie przykroci. Poniewa jednak al mu si ich zrobio, a jeszcze bardziej chcia ich nakoni do wstpienia na lepsz drog ycia, powiedzia: Odejdcie, ale wecie sobie najpierw tego oto baranka, bocie umczeni z niewyspania i nie powinnicie odchodzi od mej owczarni pord skarg na sw bied". Niejednego ogarnie z pewnoci podziw dla takiej postawy, ale nie mniej zadziwi go rwnie i nastpujca historia. Ot crce jego, modej dziewczynie imieniem Irena, kto ze znajomych odda na przechowanie jaki cenny przedmiot. Ona za przyjwszy depozyt zakopaa go w domu 30, aby troskliwie si nim moga opiekowa. A kiedy przypadkowo dziewczyna nagle umara, nie zdywszy nic powiedzie o kryjwce, przyszed zainteresowany czowiek, domagajc si zwrotu depozytu. Chocia Spirydon nie wiedzia, o czym ten mwi, przeszuka jednak domostwo, a gdy nic nie znalaz, czowiek w zacz paka, rwa z rozpaczy wosy i zdradza nurtujc go myl o samobjstwie. Tknity wspczuciem Spirydon poszed na grb dziecka i zawoa dziewczynk po imieniu. Skoro za odpowiedziaa na jego wezwanie, zapyta o depozyt, a uzyskawszy wskazwk, wrci do domu; i kiedy w miejscu oznaczonym przez zmar w przedmiot odnalaz, zwrci go wacicielowi.
Popularny na Wschodzie sposb przechowywania cennych rzeczy, zrozumiay wobec faktu, e ludno, szczeglnie wiejska, mieszkaa w budynkach prymitywnych, pozbawionych kamiennej czy drewnianej posadzki.
30

Poniewa ju przy tym jestem, nie od rzeczy bdzie przytoczy jeszcze nastpujce zdarzenie. w Spirydon mia zwyczaj cz zbieranych przez siebie plonw rozdziela pomidzy ebrzcych, cz za poycza bez procentu kademu, kto tylko zechce. Kiedy jednak poycza czy odbiera poyczk, nie dawa ani nie przyjmowa osobicie: pokazywa tylko, gdzie jest spichlerz, i poleca kademu, by sobie bra, ile potrzebuje, a potem zwrci tyle, ile wie, e wzi. Ot pewien czowiek zacignwszy w opisany tu sposb poyczk, przyszed potem, aby ja zwrci. Skoro jednak otrzyma zgodne z przyjtym tu zwyczajem polecenie, aby sam, osobicie, zanis do spichlerza to, co poyczy, wpad na pomys niegodziwy. Mianowicie w przewiadczeniu, e nikt tego nie spostrzee, w ogle nie zwrci nalenoci, lecz zagrabiwszy potajemnie to, co winien by odda, odszed stworzywszy pozory uiszczenia si z dugu. Rzecz jednak nie na dugo miaa pozosta w ukryciu. Po jakim bowiem czasie czowiek w ponownie zmuszony by zacign poyczk. Spirydon odesa go do spichlerza, udzieliwszy mu pozwolenia, aby sam sobie odmierzy, ile zechce. Ale ten, spostrzegszy, e w magazynie pustki, oznajmi to Spirydonowi. wity mu na to: Wszak to zdumiewajce, czowieku! Jake to: tobie jednemu si zdao, e w spichlerzu brakuje zapasw ywnoci! Rozejrzyj si wic w sobie, czy moe, poyczywszy ju kiedy indziej, w ogle nie zwrcie poprzedniego dugu? W przeciwnym wypadku bezwzgldnie otrzymasz to, czego ci trzeba. Ide wic ponownie i ufaj, e znajdziesz!" Tak wic winowajca przyapany na zodziejstwie sam si zdradzi ze swym przewinieniem. Godzi si wszake wyrazi podziw take i dla powagi, jak odznacza si ten wity czowiek, -oraz dla skrupulatnoci, ktra towarzyszya jego funkcjom kocielnym. I tak opowiadaj, e w jaki czas potem biskupi Cypru zgromadzili si w jednym miejscu dla zaatwienia pewnej sprawy. By tam razem z nimi wspomniany Spirydon i Tryfiliusz, biskup miasta Ledra, (889) czowiek w ogle wymowny, ktry ponadto dugo przebywa w Berytos31 zajmujc si studiami prawni-

Port na wybrzeu fenickim (dzi Bejrut), zwany pniej, jako kolonia rzymska z prawami italskimi, Iulia Augusta Felix. Miasto synne take z uprawy wina.

31

czymi. Ot w trakcie naboestwa Tryfiliusz, ktremu zlecono wygosi wobec ludu kazanie, w chwili kiedy trzeba byo zacytowa synne owo powiedzenie: Wemij oe twoje, a chod" (Mt 9,6), zamiast powiedzie oe", zmieni nazw przedmiotu i powiedzia hamak". Na to peen oburzenia Spirydon zawoa: Eje, ty! Czy lepszy od Tego, ktry powiedzia oe, i wstydzisz si uywa Jego sw?" I wypowiedziawszy t myl, poderwa si z biskupiego tronu na oczach caego ludu. W ten sposb da lekcj skromnoci czowiekowi, ktry si pyszni swym wyksztaceniem. A mg miao go zawstydzi, jako czowiek czcigodny i sawny ze swych czynw, a jednoczenie starszy wiekiem i latami kapastwa. Jego pogld na spraw uprzejmoci wobec gocia pozwala nam pozna nastpujce zdarzenie. W czasie Wielkiego Postu, ju po czterdziestnicy, przyby do niego kto z podry; przyby zatem w dniach, w ktrych biskup wraz z domownikami zwyk by przestrzega cisego postu i jada tylko w oznaczonym dniu, pozostae natomiast spdza cakowicie na czczo. Kiedy jednak spostrzeg, e przybysz wielce jest utrudzony, rzecze do crki: Prosz ci, umyj gociowi nogi i daj mu je!" A gdy dziewcz odparo, e nie ma nawet chleba ani mki, bo na c miano by si o to stara, skoro post, najpierw si pomodli i poprosi o przebaczenie, a nastpnie poleci crce, aby usmaya wieprzowiny, jaka akurat znalaza si w domu, zamarynowana. Skoro tylko miso si usmayo, poleci podrnemu usi razem z sob przy stole, i podsunwszy mu piecze, pocz je i zaprasza gocia, aby poszed w jego lady. A poniewa ten si wzbrania mwic, e jest chrzecijaninem, rzek do niego biskup: Tym bardziej nie powiniene si wzbrania. Bo dla czystych wszystko jest czyste, jak to objawio Sowo Boe" (por. Tt 1,15). Tyle wic o Spirydonie.

ROZDZIA DWUNASTY

O zaoeniach ycia monastycznego, jego pocztkach i pierwszych prawodawcach

Nade wszystko wsawili Koci (892) i wsparli jego nauk cnotami swego ycia ci, ktrzy wwczas powicali si idea-

owi monastycznemu. Jest to bowiem najpoyteczniejszy jaki dar zesany przez Boga czowiekowi, tego rodzaju chrzecijaska filozofia 32. Nie troszczy si ona wprawdzie o liczne umiejtnoci i subtelne narzdzia sztuki prowadzenia dysput, uwaajc je za rzecz niepotrzebn, zabierajc czas, ktry mona by powici wyszym wartociom, i zupenie nieprzydatn, jeli chodzi o to, by y wedug zasad sprawiedliwoci. Ale tylko ona jedna opierajc si na wrodzonej i niewyszukanej roztropnoci uczy tego, co cakowicie usuwa wszelk przewrotno, lub przynajmniej osabia jej si. Nie przypisuje natomiast adnej wartoci temu, co zajmuje miejsce porednie pomidzy zem a cnot: cieszy si jedynie tym, co moralnie dobre. Czowieka powstrzymujcego si od za, lecz nie penicego czynw dobrych, uwaa za niegodziwca: bo ma ona za zadanie nie tylko ukazywa cnot, ale i wdraa w ni za nic majc czcz chwa u ludzi. Mnie natomiast stawiajc czoo saboci ducha, nie poddaje si naciskom ze strony natury, ani nie podporzdkowuje si niemocy ciaa. Dysponujc za potn si umysu czerpicego sw moc od Boga, nigdy nie traci z pola widzenia Stwrcy wszechrzeczy, lecz dniem i noc cze Mu oddaje, starajc si przejedna Go modami i kornym baganiem. A poniewa czystoci duchow i spenianiem dobrych uczynkw zda na drog godnego wyznawania wiary, gardzi oczyszczaniem i wod z lustralnych kropielnic oraz podobnymi wymysami: za jedyne bowiem skazy uwaa bdy grzechowe. Dalej, jako silniejsza od przygd zewntrznych i, e tak powiem, wadajca caym wiatem, nie odstpuje od zamierzonego celu nawet pod naciskiem zamieszania czy przemocy, ktrych pene jest ycie nasze; nie smuci si, gdy znosi obelgi, ani nie oddaje wet za wet, kiedy cierpi przykroci, a wreszcie, cho gnbiona chorob czy niedostatkiem zaopatrzenia, daleka jest od upadku. Przeciwnie, raczej jeszcze czerpie std tytu do chway, bo przez cae ycie wiczy si w cierpliwoci i agodnoci oraz w poprzestawaniu na maym i, na ile tylko pozwala na to ludzka natura, stara si by jak najbliej Boga. Uywajc
W oryginale greckim mowa o filozofii", i dlatego termin ten zachowujemy (z dodatkiem "chrzecijaska"), jakkolwiek zgodnie z naszym sownikiem naleaoby tu raczej mwi o ascezie chrzecijaskiego ycia.
32

obecnego ywota jak gdyby mimochodem, nie zna niepokoju istoty zajtej bezustannie gromadzeniem rzeczy nabytych ani te poza naglc potrzeb nie troszczy si naprzd o sprawy doczesne; zawsze natomiast zachwalajc prostot i niewymuszono ziemskiego wyposaenia, oczekuje cierpliwie bogiego rozradowania tam, w niebie, i wytrwale zmierza do szczliwego w nim udziau. Oddychajc nieustannie pobonoci i lkiem wobec Boego majestatu, odwraca si ze wstrtem od obmierzoci, jak jest uywanie sw nieprzyzwoitych, i nie toleruje nawet wspominania o tym, co wyrzucia poza nawias dziaalnoci, jaka si mieci w reguach przewidzianego przez ni trybu ycia. Jednoczenie, sprowadzajc korzystanie z praw natury do granic wyznaczonych przez konieczno i zmuszajc ciao do umiarkowanych wymaga, przezwycia niewstrzemiliwo roztropnym opanowywaniem popdw, powciga nieprawo cnot sprawiedliwoci, kamstwo prawd, a dziki dyscyplinie wewntrznej otrzymuje w udziale umiejtno przestrzegania umiaru we wszystkim. Ca organizacj swego ycia opiera na zgodzie i jednoci z blinimi, troszczy si o przyjaci i przybyszw, a co ma swego oddaje na wsplny uytek tych, ktrzy s w biedzie, i dopomaga kademu w tym, co mu przynosi korzy. Nie naprzykrza si rozradowanym, a zasmuconym spieszy z pociech. We wszystkim gorliwa i kierujca swe staranie ku temu, co rzeczywicie stanowi dobro, poucza suchaczy rzucajc sowa pene umiaru (893) i rozwijajc mdre myli, wolne od retorycznych upiksze czy obelywych oszczerstw, i koi nimi cierpienia niby jakimi lekami. Urzdza dysputy nacechowane szacunkiem i wyrozumiaoci, unikajc ktni, wyszydzania i gniewu. Bo jako rozumna, odrzuca wszelkie nieobliczalne poruszenie i bezwzgldnie pokonuje uomnoci ciaa i duszy. Tak najlepsz filozofi zacz pierwszy uprawia, jak powiadaj niektrzy, prorok Eliasz, a take Jan Chrzciciel. Jednake pitagorejczyk Filon 33
Chodzi o Filona z Aleksandrii (20 przed Chr. 50 po Chr.), ktry uleg m. in. nauce pitagorejczykw, cho gwnie szed za Platonem i stoikami. Zwiz charakterystyk tzw. filonizmu podaje Tadeusz Sinko, Zarys literatury greckiej, t. II, s. 378380. O tym, e Filon mwi o chrzecijanach piszc o tzw. therapeutach" od therapeuo, czcz wiemy m. in. z pism Euzebiusza, Hieronima i Epifaniusza, autorw yjcych w IV wieku.
33

donosi, e we wspczesnej mu epoce najwybitniejsi spord Hebrajczykw zeszli si zewszd do jednej jakiej miejscowoci pooonej na wzniesieniu nad Jeziorem Mareockim34 i tam powicili si filozofii. Ich za sposb mieszkania i ywienia si oraz spdzania czasu przedstawia w postaci, jak i my dzi obserwujemy w yciu mnichw egipskich. I tak wspomina, e na wstpie tej filozoficznej dziaalnoci wyzbyli si majtnoci na rzecz swoich bliskich i wyrzekajc si spraw tego wiata i kontaktu z ludmi pdzili ywot po samotnych osiedlach i ogrodach, z dala od murw miejskich. Opowiada, e mieli powicone budowle, zwane klasztorami; w nich odosobnieni, odprawiali podniose misteria; piewajc psalmy i hymny, gorliwie czcili Boy majestat. I nie brali do ust pokarmu przed zachodem soca, a niektrzy pocili nawet przez trzy dni i duej. W okrelonych za dniach sypiali na ziemi i powstrzymywali si cakowicie od picia wina i spoywania ywnoci pochodzenia zwierzcego. Pokarmem by im chleb z sol i hizopem, a za napj mieli wod. Przebyway tam z nimi niewiasty, panny w wieku sdziwym, ktre z mioci do filozofii dobrowolnie narzucay sobie bezenno. Jak si wic wydaje, Filon, przytaczajc takie mniej wicej relacje, daje do zrozumienia, e wspczeni mu ydzi, ktrzy przyjli chrzecijastwo, yli jeszcze gorliwiej na sposb ydowski i nadal przestrzegali swoich zwyczajw. U innych bowiem nie da si stwierdzi takiego trybu ycia. Wnosz std, e poczynajc od tego czasu zakwita u (896) Egipcjan ta wanie filozofia. Inni za mwi, e sposobno do jej powstania stworzyy przeladowania, jakie w pewnych okresach spaday na nasz wiar. Kiedy bowiem chrzecijanie ratujc si ucieczk przebywali duej po grach, pustyniach i lenych dolinach, przyzwyczajali si do tego rodzaju ycia.

Mareia limne (albo Mareotis, ac. Marea lacus, dzi Birket Marjut) jezioro w Dolnym Egipcie, w pobliu Aleksandrii. Pamita naley, e Mareotis jest take nazw miasta i nomu, na terenie ktrego leaa i sama Aleksandria.

34

ROZDZIA TRZYNASTY

O wielkim Antonim i o witym Pawle Prostaku

Niezalenie jednak od tego, czy to Egipcjanie, czy te jacy inni wyznawcy zapocztkowali t filozofi, wszyscy przecie zgodni s co do faktu, e ten sposb spdzania ycia do najwyszej gorliwoci i doskonaoci doprowadzi swymi obyczajami i budujcymi wiczeniami wielki w mnich Antoni. Tego to podwczas ma, jako ozdob pustelni egipskich, odpowiednio do sawy jego cnt uczyni cesarz Konstantyn swoim przyjacielem, zaszczycajc go swym listem i polecajc mu pisa o wszystkim, czego potrzebuje. Antoni by rodem z Egiptu i wywodzi si ze znamienitej rodziny, osiadej w Konia. Miejscowo ta ley w pobliu Heraklei35 [Mniejszej], na terytorium zamieszkaym przez egipskich Arkadw. Osierocony jako mody chopiec, podarowa odziedziczon po ojcu posiado okolicznym ssiadom; pozostae za mienie rozprzeda, a uzyskan sum rozdzieli pomidzy ubogich. Uzna bowiem, e obowizkiem gorliwego filozofa36 jest nie tylko samemu wyzby si majtku, lecz take powici go na cel godziwy. Nastpnie przyczywszy si do wspczesnych mistrzw ascezy, wszystkich stara si przewyszy w cnotach; a poniewa zdy si przekona, e cnotliwe ycie jest zapowiedzi przyszej sodyczy, kiedy si czowiek do niego przyzwyczai, (897) choby nawet z pocztku poczone byo z przykroci, rozwaajc przeto wszechstronnie sposoby surowszej ascezy, dzie po dniu osiga postpy we wstrzemiliwoci; i, jak gdyby zawsze dopiero zaczyna, cigle odnawia gorliwo, przyjemnoci cielesne poskramiajc umartwianiem si, a cierpieniom duchowym stawiajc czoo w oparciu o postanowienie przepojone mdroci pochodzc od Boga. Sam tylko chleb i sl mia za poywienie, a za napj wod. Por na niadanie by dla niego moment, w ktrym zachodzio soce. Niejednokrotnie dwa i wicej dni wyNiezalenie od licznych Heraklei na terenie Pwyspu Bakaskiego, Italii, Sycylii i Azji Mniejszej, dwa miasta o tej nazwie leay w Egipcie: Heraklea Wiksza (w Grnym Egipcie) i Mniejsza (w Dolnym Egipcie). Wystpujce w niektrych rkopisach tekstu naszego historyka okrelenie u egipskich Arkadw" wskazuje na to, e chodzi tu o Herakle Mniejsz.
36 35

Tj. ascety, podobnie jak o tym wspominamy wyej, w przyp. 32.

trzymywa bez jedzenia. Czuwa zawsze, wypadaoby powiedzie, caymi nocami; i wit zastawa go na modlitwie. A jeeli przypadkiem zakosztowa nawet snu, spa przez krtk chwil na plecionej rogoy. Przewanie jednak lec na ziemi, j sam tylko, ziemi, obiera sobie za posanie. Odmawia sobie zarwno namaszczania si oliw, jak i korzystania z kpieli i podobnych zabiegw, w przekonaniu, e zwizane z tym rozdelikacenie zamienia tyzn ciaa na bezwad. Powiadaj take, e nigdy nawet nie widzia siebie nagim. Pisma nie zna ani go nie podziwia; pochwala wszake pomysowo jako starsz od pisma, a jednoczenie jego wynalazczyni. By w najwyszym stopniu agodny i uprzejmy, a zarazem roztropny i mny; ujmujcy w obejciu dla kadego, kogo spotka, nigdy nie sprawia przykroci tym, z ktrymi rozmawia, choby nawet przemawiali tonem ktliwym. Swoim bowiem sposobem bycia, w jaki mdry sposb i dziki jakiej umiejtnoci, gasi zarzewie sporu i agodzi rnic zda. Miarkowa napicie u tych, co si z nim stykali, i korzystnie wpywa na ich obyczaje. Za spraw tylu cnt obdarzony z aski Boej wiedz rzeczy przyszych, przewidywania tego, co si ma zdarzy, nie uwaa za zasug, i dlatego odradza daremne w tym zakresie wysiki, tumaczc, e ani ten, co nie zna przyszoci, nie bdzie za to odpowiada, ani ten. co j zna, nie znajdzie si dziki temu w sytuacji uprzywilejowanego. Bo naprawd osignicie szczliwoci zaley tylko od tego, czy oddajemy cze Bogu i zachowujemy Jego przykazania. Jeeli wic komu na tym zaley, powiada Antoni, nieche oczyci sw dusz. To wanie moe j uczyni przenikliw i wiadom tego, co bdzie potem, bo tylko Bg objawia naprzd rzeczy przysze. Na gnun bezczynno jak sam sobie nie pozwala, tak i kadego, kto wkracza w doskonalsze ycie, yczliwie zachca, aby stale pracowa i sprawdza sam siebie, dokonujc obrachunku czynnoci spenionych za dnia i w nocy: a jeliby zrobi co; czego robi nie naleao, winien to sobie zapisa, aby na przyszo oszczdzi sobie bdw; bo sam przed sob si zawstydzi, jeli znajdzie wiele zapiskw, a jednoczenie bdzie si ba, aby inni nie dowiedzieli si o jego marnoci, gdyby mu kto wykrad notatk. Niemniej jednak uderzajce jest, e jeli chodzio o wstawianie si za pokrzywdzonymi, by tak niesychanie gorliwy, jak mao kto inny; tote w sprawach tych niejednokrotnie udawa si do rnych miast. Wielu bowiem przed-

kadajc mu swe ale zmuszao go, by si wstawi w ich obronie u wadz i urzdnikw, jako e kady za wielk rzecz uwaa bodaj ujrze go i posucha, jak przemawia, a wreszcie okaza mu posuszestwo jakby przeoonemu, skoro stara si za wszelk cen by kim nieznanym i ukrywa si po pustelniach; pomimo e przybywa nieraz do miasta, aby nie pomoc bdcym w potrzebie, to jednak zaatwiwszy spraw, dla ktrej si zjawi, niezwocznie wraca do swej samotni. Bo, jak powiada, ywioem dostarczajcym rybom pokarmu jest woda, mnichom natomiast przystoi pustelnia; i jak ryby, ktre utkwiy na ldzie, przestaj y, tak samo mnisi, (900) ktrzy przychodz do miast, trac swoj zakonn powag. Okazujc sw gotowo i starajc si by miym w obejciu, dba jednoczenie zarwno o to, by si ustrzec przed zarozumiaoci, jak i o to, by go o zarozumiao nie musiano posdza. Jednake tych kilka drobnych rysw osobowoci Antoniego chciaem skreli tylko po to, abymy opierajc si na przytoczonych przykadach mogli wysnu wnioski co do caoksztatu chrzecijaskiej filozofii, jak ten wity uprawia. Mia on take bardzo wielu i to wspaniaych uczniw; jedni z nich przebywali w Egipcie i Libii, drudzy w Palestynie, Syrii i Arabii. I kady ucze, gdziekolwiek by bawi, y i postpowa niemniej wspaniale anieli mistrz; i on z kolei mia take wielu wychowankw, ktrych doprowadzi do takiej samej cnotliwoci i chrzecijaskiej ascezy. W rezultacie byoby to rzecz nad wyraz trudn, by obchodzc jedne po drugich miasta i prowincje pilnie poszukiwa uczniw Antoniego albo ich nastpcw. Bo i jake miaoby przyj atwo odnalezienie ludzi, ktrzy gorliwiej starali si spdza ycie w skrytoci, anieli wielu z nam wspczesnych, zalepionych ambicj, stara si obnosi swoj osob i wystawia j na pokaz? Do najsynniejszych spord tych, o ktrych mwi nam tradycja, e byli uczniami Antoniego, nalea oprcz wielu innych bd jeszcze o nich pisa na waciwym miejscu Pawe zwany Prostakiem. Jak powiadaj, by to wieniak, yjcy w maestwie z kobiet piknej urody; ale kiedy przyapa j podobno na gorcym uczynku, gdy popeniaa cudzostwo; na to rzekomo sam do siebie si umiechn i poprzysig, e nigdy si ju z ni nie poczy. I rzuciwszy cudzoonikowi: Zatrzymaj j sobie!", natychmiast uda si

na odludzie i przyby do Antoniego. Mwi o Pawle, e odznacza si niesychan wprost agodnoci, a jednoczenie cierpliwoci ponad wszelk miar. Oczywicie Antoni podda go rozmaitym prbom, i chocia mia do czynienia z czowiekiem w wieku podeszym, a ponadto i nieprzywykym do mniszej pokory wszak dopiero niedawno tam przyby nie zdoa go przychwyci na niczym niegodnym. Wreszcie tla wiadectwo doskonaoci jego ascezy i poleci mu, by sam sobie by mistrzem, jako e nauczyciela mu nie trzeba. Zatwierdzi rwnie i Bg wiadectwo dane przez Antoniego i poprzez dziea cudowne rozsawi imi witego, ktry okaza si potniejszy od samego nauczyciela w nkaniu i odpdzaniu zych duchw.
ROZDZIA CZTERNASTY

O witym Ammonie i Eutychianie z Olimpu

W tym samym mniej wicej czasie uprawia ascez rwnie i Ammon37 z Egiptu. Jak wie niesie, mia on pod naciskiem krewnych zawrze zwizek maeski; nie skorzysta jednak w stosunku do zalubionej z praw przysugujcych mowi. Oto na samym wstpie ich godw, kiedy jako oblubieniec poprowadzi j sw oblubienic do komnaty maeskiej i zosta z ni sam, powiedzia: Te nasze zalubiny, o maonko moja, na tym si wypeniy". I na podstawie Pisma witego zacz jej opisywa, jak wielkie dobrodziejstwo przedstawia moliwo pozostania w dziewictwie, i prbowa zamieszka w swym wasnym mieszkaniu. (901) Skoro jednak niewiasta przyjmowaa uwagi dotyczce dziewictwa, ale nie moga si pogodzi z myl, e si ma z nim rozsta, przez osiemnacie lat dotrzymywa jej towarzystwa sypiajc oddzielnie, i nawet w takich warunkach nie zaniedbywa ascezy, cechujcej ycie mnicha. Na tak dugiej przestrzeni czasu, niewiasta, naladujc cnot ma, dosza w kocu do wniosku, e nie jest suszne, aby tak wspaniay czowiek z jej powodu pozostawa w ukryciu, w zaciszu domowym, i e oboje powinni uprawia ascez mieszkajc oddzielNa jego temat pisze rwnie Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 358359.
37

nie. I sw prob w tej sprawie przedoya mowi. On za najpierw okaza Bogu wdziczno za decyzj ony, po czym rzek jej: Ty zatrzymaj sobie ten dom; ja sporzdz sobie drugi". Nastpnie zaj puste miejsce na poudnie od Jeziora Mareockiego, w pobliu Scetis i gry zwanej Nitria, i tam uprawia ascez przez dwadziecia dwa lata, dwa razy do roku widujc si z on. Niezwyky ten czowiek by zaoycielem tamtejszych klasztorw i mia wielu znakomitych uczniw, jak to pokae lista kolejnych jego nastpcw. Take wiele cudownych znakw zdarzyo si za jego spraw; o nich doskonale wiedz zwaszcza mnisi egipscy, ktrzy przywizuj wielk wag do tego, by utrwala w pamici cnoty dawniejszych ascetw, przekazujc je wiernie z ust do ust, z pokolenia w pokolenie. Ja za z przekazw, jakie doszy do moich uszu, przytoczy musz nastpujce. On i Teodor, jego ucze, udajc si do jakiej miejscowoci, musieli przej przez kana, zwany Wilczym. Chcc za, by jeden drugiego nie oglda nagim, Ammon poleci Teodorowi, aby odszed nieco dalej. Ale kiedy i tak odczu wstyd na myl, e ma ujrze siebie nagim, nagle uniesiony w gr moc Bo znalaz si na przeciwlegym brzegu. Przeprawiwszy si przez wod Teodor zobaczy, e odzie i stopy Ammona s nie zmoczone, poprosi wic starca, by mu wyjani przyczyn. Ale poniewa jeden wzbrania si mwi, a drugi si upiera, e jeli si nie dowie, w takim razie dalej nie pjdzie, wyzna Ammon ca przygod, otrzymawszy przyrzeczenie od Teodora, e nikomu o tym nie wspomni, pki on sam y bdzie. Do opowiedzianego przed chwil podobne jest w swej cudownoci take i to wydarzenie. Pewni rodzice majcy na swym sumieniu niecne sprawki przyprowadzili do niego swoje wasne dziecko1 poksane przez wciekego psa i oczekujce lada chwila mierci; i pord skarg i zawodze prosili go, aby uleczy im syna. On za rzek do nich: Ale chopiec wcale nie potrzebuje ode mnie leczenia; wy natomiast, jeli zechcecie zwrci wacicielom wou, ktregocie ukradli, dziecko od razu wyzdrowieje". I tak si te stao. Z chwil gdy tylko w zosta oddany, dolegliwo opucia chopca. A kiedy w Ammon ycie zakoczy, podobno Antoni ujrza dusz jego, jak unosia si do nieba, prowadzona przez Moce Anielskie, pord piewu hymnw. Przed towarzyszami zapytujcymi go o powd jego zdumienia nic nie skrywa: bo i tak wiedzieli, e z wyton uwag spoglda w niebo i wstrznity jest na

widok niewiarogodnego wprost cudu. A gdy potem jacy przybysze ze Scetis podali godzin mierci Ammona, wysza na jaw prawdziwo zapowiedzi Antoniego. I obydwu uwaano za bogosawionych, jednego, poniewa rozsta si z ziemskim yciem cieszc si zgodn opini, e dobre byy jego uczynki; drugiego, poniewa uznany zosta godnym tak wspaniaego widzenia, ktre Bg pozwoli mu oglda z tak olbrzymiej odlegoci. Przestrze bowiem dzielc miejscowoci, w ktrych mieszkali jeden i drugi, przebywa si w cigu wielu dni. Przytoczone tu relacje tak wanie zostay podane przez (904) towarzyszy Antoniego i Ammona. W okresie wadzy tego Konstantyna, jak si dowiedziaem, zasyn z ascezy take Eutychian; y on w Bitynii, w pobliu gr Olimpu. Bronic sekty nowacjan88, cieszy si ask od Boga, widoczn w leczeniu chorb i dokonywaniu rzeczy niezwykych, tak e dla cnoty jego ycia sam Konstantyn zaszczyci go przyjani i okazywa mu yczliwo. Ot w tym czasie uwiziony zosta pewien onierz ze stray przybocznej cesarza. Podejrzany bowiem o dziaalno wywrotow, ratowa si ucieczk i ujty zosta w czasie obawy, urzdzonej na niego w okolicach Olimpu. Podobno jego przyjaciele prosili Eutychiana, aby si za nim wstawi u cesarza, a przede wszystkim pomyla o uwolnieniu winia od kajdan, bo trzymanemu w straszliwych okowach zagraa mier, nim nadejdzie pomoc. Jak mwi, Eutychian wysa do stranikw wiziennych prob, o zdjcie ze skazaca acuchw. Poniewa jednak mu odmwili, osobicie przyby do wizienia; i oto same przez si pootwieray si zaryglowane bramy, a rozerwane okowy spady z winia. Potem zjawi si take przed obliczem bawicego wwczas w Bizancjum cesarza i bez trudu otrzyma uaskawienie skazaca. Nie zwyk bowiem Konstantyn obrusza si na proby witego, gdy otacza go najwyszym szacunkiem.
Sekta nowacjan, nazwana tak zostaa od imienia Nowacjana, gwnego jej zaoyciela, prezbitera rzymskiego (wiek III), autora zachowanych dzie De Trinitate oraz De cibis Iudaicis. Nowacjan zabrania przyjmowania z powrotem do Kocioa pokutujcych odstpcw, ktrzy w okresie przeladowa zaparli si wiary ze strachu o swe ycie. Ponadto uznajc si za papiea chrzci na nowo odstpcw od Kocioa katolickiego i naucza, e niewane s sakramenty wite udzielane przez kapanw w stanie grzechu Sekta znana bya z surowej dyscypliny, ale jednoczenie i z cnotliwego trybu ycia jej wyznawcw.
38

Nieche nam tedy wystarczy ten jakby skrt relacji na temat najwybitniejszych ascetw, jakich wydao wczesne ycie zakonne. A jeli komu zaley na dokadniejszych danych o tych witych, w wikszoci przypadkw pilnie szukajc moe natrafi na opisane ich ywoty.
ROZDZIA PITNASTY

O herezji Ariusza: od czego si zacza i jakich ludzi ogarna; ponadto o sporze, jaki za jego spraw rozgorza midzy biskupami
Chocia jednak w opisanych warunkach rwnie i pord wszystkich innych ludzi wspaniale przyja si wiara, spokj Kocioa zamciy pewne swarliwe dysputy, ktre pod pretekstem oczywicie pobonoci i doskonaej wiedzy o Bogu prowadziy do poszukiwania odpowiedzi na pytania, jakich by dawniej nikt nie wysun. Rozpocz te rozprawy Ariusz, prezbiter z Aleksandrii w Egipcie39. Ten, z pocztku zdawaoby si gorliwy obroca nauki Kocioa, zacz pomaga amicemu karno kocieln Melicjuszowi40; nastpnie, kiedy go porzuci, otrzyma wicenia diakona z rk Piotra, biskupa Aleksandrii; i z kolei na nowo zosta przez niego usunity z Kocioa, (905) za to, e kiedy Piotr wyklucza ze wsplnoty kocielnej poplecznikw Melicjusza i nie uznawa ich chrztu, Ariusz wyrzuca mu t dziaalno i nie potrafi zachowa spokoju. A gdy Piotr ponis mier mczesk, Ariusz wyprosiwszy sobie u Achillasa41 przebaczenie, odzyska godno diakona, po czym dostpi wice prezbitera. Po tych faktach i Aleksander42 darzy go szacunkiem. Nie-

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 6370. Chodzi o biskupa Melicjusza z Likopolis, przeciwnika biskupa Aleksandrii, Piotra, z przeomu III i IV wieku. Melicjanie, tzn. kapani wywiceni przez biskupa Melicjusza lub te inni jego zwolennicy, wsppracowali z arianami. Por. Baus, dz. cyt, s. 387 388. 41 Sw. Achillas od 311 roku biskup Aleksandrii, poprzednio nauczyciel w szkole aleksandryjskiej, zmar w roku 312. 42 Sw. Aleksander, od roku 313 biskup Aleksandrii, zmar w oku 328.
40

39

zmiernie zrczny w dialektyce bo jak utrzymywano, nie brak mu byo i tego rodzaju nauk stoczy si na tory absurdalnych teorii i w rezultacie odway si wystpi w Kociele z tym zdaniem, ktrego dotychczas jeszcze nikt inny nie wypowiedzia, e mianowicie Syn Boy stworzony zosta z niczego i e by kiedy taki czas, kiedy Go nie byo, a nastpnie, e cechuje Go moliwo popeniania zych lub dobrych uczynkw, na zasadzie swobodnego wyboru; dalej, e jest wytworem stwrczego dziaania; w kocu wygosi wiele innych twierdze, jakie tylko mg wygosi kto, kto opierajc si na tych zaoeniach rozwija stopniowo argumentacj, analizujc poszczeglne tezy. Niektrzy, zasyszawszy o tych sformuowaniach, mieli Aleksandrowi za ze, e niepotrzebnie toleruje prby wprowadzenia zmian, ktre godz w ustalon nauk wiary. Ten jednake, w przekonaniu, e najlepiej bdzie urzdzi obustronn wymian zda, powicon omwieniom spornych zagadnie, tak aby nie wywoa wraenia, e pornieni przestali si spiera pod naciskiem przemocy, a nie argumentw, zasiadszy jako sdzia wraz z przedstawicielami duchowiestwa, wezwa obie strony do podjcia dyskusji. Ale jak to zwykle si zdarza w walce na sowa, jak jedna, tak i druga strona usiowaa odnie zwycistwo. Obstawa wic Ariusz uparcie przy swych twierdzeniach, a przeciwnicy znw odpowiadali, e wspistotny i wspwieczny jest Syn Boy z Bogiem Ojcem. A cho po raz drugi urzdzili posiedzenie, wobec rozhutanej nadmiernie dyskusji nie potrafili znale wsplnego jzyka. Kiedy problem wydawa si jeszcze nie rozstrzygnity, udzielio si z pocztku i Aleksandrowi co niezdrowego 43, bo ju to pochwala tych, ju to znw tamtych. Na koniec jednak opowiedzia si za goszcymi, e Syn Boy jest wspistotny i wspwieczny z Bogiem Ojcem, a ponadto poleci Ariuszowi. by myla podobnie, poniechawszy tez przeciwnych. Ale poSozomen jest jedynym historykiem, przypisujcym Aleksandrowi t niepewno. Powiada on dosownie: z pocztku co si stao [zego] i z Aleksandrem" (peponthe ti kai Aleksandros taprta). W wietle innych dokumentw (np. cytowany przez Sokratesa Scholastyka list do duchowiestwa i wiernych w sprawie tej herezji) wypada raczej przyj, e zgodnie z obran metod postpowania oraz odpowiednio do swego agodnego usposobienia Aleksander prbowa dyplomatycznie zjedna sobie przeciwnikw i zapobiec rozamowi. T tez podtrzymuj najnowsze opracowania, por. Baus/Ewig., s. 1819.
43

niewa nie zdoa go przekona, a wielu jego zwolennikw, tak spord biskupw jak i kleru, uwaao, e Ariusz ma racj, Aleksander usun z Kocioa zarwno Ariusza, jak i duchownych, ktrzy popierali jego nauk. Z Kocioa w Aleksandrii wspdziaali z Ariuszem prezbiterzy: Ajthalas, Achillas, Karpones oraz Sarmates i Ariusz44; diakom: Euzojos, Makary, Juliusz, Menas i Helladios. Nastpnie take i niemaa cz ludnoci opowiedziaa si po ich stronie, jedni w przekonaniu, e w tym duchu naley pojmowa nauk o Bogu, drudzy, jak to przewanie bywa, pod wpywem wspczucia dla rzekomo pokrzywdzonych (908) i usunitych z Kocioa bez naleytego rozeznania caej sprawy. Kiedy taki obrt przybray wydarzenia w Aleksandrii, zwolennicy Ariusza doszedszy do wniosku, e trzeba zawczasu pozyska sobie yczliwo biskupw poszczeglnych miast, wysyaj do nich posw. I napisawszy, jak wierzyli, prosili ich, by w przypadku jeli uznaj, e taka nauka o Bogu jest poprawna napisali do Aleksandra, eby przesta si na nich gniewa; w przeciwnym razie chc by pouczeni, w jaki sposb maj myle. Ten popiech w dziaaniu niemao im pomg. Poniewa bowiem tego rodzaju nauka rozprzestrzeniona zostaa szeroko, docierajc niemal do kadego, jedno i to samo zagadnienie skupio na sobie uwag wszystkich pospou biskupw, gdziekolwiek by byli. I w rezultacie jedni pisali do Aleksandra, aby nie dopuszcza do siebie rzecznikw Ariusza, chyba e wpierw wyrzekn si publicznie swej formuy wiary; drudzy prosili usilnie, by tego poniecha. Spostrzegszy wic Aleksander, e wielu czcigodnych dostojnikw wyrniajcych si nienagannoci ycia i syncych jako wspaniali mwcy pomaga si wydwign obozowi Ariusza, a szczeglnie e tak postpuje Euzebiusz, wczesny zwierzchnik Kocioa w Nikomedii, czowiek wyksztacony i szanowany na cesarskim dworze, napisa do biskupw, gdziekolwiek tylko jacy byli, aby zerwali z nimi kontakty. Na skutek tego pocignicia gorliwo po obu stronach jeszcze bardziej si rozpalia, i jak to zwykle bywa w takich wypadkach, spr si zaostrzy. Bo gdy skupieni wok Euzebiusza wielokrotnie prbujc przebaga Aleksandra probami nic nie wskrali, zaczli si oburza na rzekom zniewag i tym wicej nabrali chci do
O drugim Ariuszu u Sokratesa Scholastyka dz. cyt., s. 66 brak bliszych informacji. Podobnie jest on tylko wzmiankowany u Teodoreta, Historia Ecclesiastica I, 4, 61. Por. Bidez, s. 437.
44

tle wykadu wiary, jak i (912) niezgodnych na Wschodzie w kwestii wita Paschy; czowiekiem tym by Hozjusz, biskup Kordoby.
ROZDZIA SIEDEMNASTY

O soborze, jaki si zebra w Nicei z powodu Ariusza

Poniewa jednak sprawa przybraa obrt wbrew wszelkim nadziejom niekorzystny i spr okaza si silniejszy anieli wszelkie prby pojednania, ten za, ktrego wysano z zadaniem, by swym rozstrzygajcym gosem zaprowadzi pokj, powrci z niczym, przeto zwoa cesarz sobr do Nicei w Bitynii i napisa do wszystkich, gdziekolwiek by byli, zwierzchnikw Kociow, by w dniu umwionym stawili si na miejscu. Udzia w tym zgromadzeniu wzili, jeli chodzi o dostojnikw z siedzib apostolskich: Makary, biskup Jerozolimy, Eustacjusz, ktry mia ju wtedy powierzon trosk o Koci w Antiochii nad Orontem, i Aleksander, biskup Aleksandrii, lecej nad Jeziorem Mareockim47. Juliusz natomiast; biskup Kocioa rzymskiego, ze wzgldu na sdziwy wiek nie by obecny. W jego imieniu stawili si jednak prezbiterzy tego Kocioa, Wiktor i Wincenty. Oprcz tu wymienionych przybyo take bardzo wielu innych wybitnych duchownych z najrozmaitszych prowincji cesarstwa; jedni jako wybitni myliciele i wspaniali mwcy, synni zarwno ze znajomoci ksig Pisma witego, jak i wszelkich innych dyscyplin, drudzy jako wzr cnotliwego ycia, a jeszcze inni gdy cieszyli si saw w tych obydwu dziedzinach. Biskupw byo okoo trzystu dwudziestu; prezbiterw wreszcie i diakonw, ktrzy niewtpliwie musieli pody za nimi jako asysta, pokana zebraa si ilo. A wraz z nimi przybyli uczeni, biegli w dyspucie, pieszc tamtym z usun pomoc jako mwcy. No i jak to zwykle si dzieje, wielu spord kapanw, jak gdyby zebrali si w obronie swych prywatnych
Chodzi oczywicie o synn Aleksandri egipsk, Nilu. Nasz historyk podkrela dane geograficzne z uwagi e na obszarze oikumene nazwy miejscowoci powtarzay jednokrotnie, tak wic byo cae mnstwo Aleksandrii, Seleucji itp. Opisywany tu sobr odby si w Nicei w roku 325.
47

w delcie na fakt, si nieAntiochii, Bityskiej

interesw, uznao, e nadesza odpowiednia chwila, by si uwolni od rda utrapie; tote kady, dorczajc cesarzowi pismo zawierajce skarg na drugich, donosi o krzywdach, jakie go spotkay. (913) Poniewa jednak zdarzao si to niemal codziennie, rozkaza cesarz, aby kady przedoy swe oskarenia w oznaczonym z gry dniu. Kiedy nadszed termin, przyj dorczone mu pisma i powiedzia: Te oto oskarenia maj wyznaczony sobie czas, mianowicie dzie sdu ostatecznego; za sdziego za mie bd kogo, kto w tym dniu wszystkim ogosi wyrok. Mnie natomiast jako czowiekowi nie godzi si bra na sw odpowiedzialno tego rodzaju przesuchania, kiedy to oskarycielami i oskaronymi s kapani. Tacy ludzie w adnym wypadku nie powinni swym postpowaniem doprowadza do sytuacji, w ktrej miaby ich osdza kto z zewntrz. miao wic, wziwszy miosierdzie Boe za wzr do naladowania we wzajemnym przebaczaniu sobie uraz, wymazawszy oskarenia zawierajmy pokj i gorliwie wemy si za sprawy wiary, bo po to emy tu si zeszli". Powiedziawszy to cesarz poleci, aby kady poniecha pisania skarg, i rozkaza spali zoone zaalenia, a potem wyznaczy dzie, w ktrym naleao rozstrzygn kwestie sporne. Zanim nadszed umwiony termin, zgromadzeni we wasnym gronie biskupi wzywaj przed siebie Ariusza i, zapoznajc og zebranych ze swymi pogldami, rozpoczli debaty. I jak mona si byo spodziewa, z chwil gdy dysputa przeobrazia si w szereg najrozmaitszych docieka, jedni radzili nie wprowadza adnych zmian w stosunku do przekazanej z dawien dawna treci wiary, i to ci zwaszcza, ktrych prostota obyczajw skonia do przyjmowania wiary w bstwo w sposb niewyszukany i prosty; drudzy znw uparcie twierdzili, e nie naley i bezkrytycznie za naukami z czasw dawniejszych. Wyrnio si podwczas wielu ze zgromadzonych tam biskupw i towarzyszcych im przedstawicieli kleru, biegych w dyskusji i zaprawionych w tego rodzaju sztuce przemawiania, dajc si jednoczenie pozna cesarzowi oraz dygnitarzom z jego dworu. Od tego momentu i Atanazy, w tym okresie jeszcze aleksandryjski diakon, asystujcy biskupowi Aleksandrowi, zasyn jako najwybitniejszy uczestnik tych obrad.

(916) ROZDZIA OSIEMNASTY

O dwch filozofach, nawrconych na wiar za spraw prostoty serca dwch starcw, ktrzy wdali si z nimi w rozmow
W tych jednake dysputach rozmylnie brali udzia take i niektrzy spord pogaskich filozofw; jedni dlatego, e pragnli si dowiedzie, co to za nauka; drudzy natomiast paajc nienawici do chrzecijan za to, e wanie od niedawna poczto usuwa zewszd religi pogask, prbowali wypaczy dociekanie dotyczce wykadu wiary i nada mu charakter szeregu sporw o sowa: w rezultacie chcieli ich doprowadzi do walk wewntrznych i goszenia nauk pozostajcych ze sob w sprzecznoci. Ot mwi, e gdy ktry z nich ufny w znaczenie wyksztacenia pocz si przechwala i wyszydza kapanw, pewien prosty starzec, jeden z liczby tych, co zyskali popularno jako wyznawcy, nie mg wytrzyma tej zarozumiaoci i, cho nie zna si na owych subtelnociach i skrajnej pedanterii okrele, podj si odpowiedzi na skierowan pod swoim adresem zaczepk. W gronie tych, co znali wyznawc, ludzie lekkomylni wybuchnli na to miechem, rozsdni natomiast przelkli si, eby w zestawieniu z mistrzem sowa mwca nie wyda si mieszny. Skoro wszake pozwolili mu mwi, co zechce krpowali si bowiem robi wci trudnoci takiemu czowiekowi powiedzia: W imi Jezusa Chrystusa, posuchaj filozofie! Jeden jest Bg, budowniczy nieba i ziemi, i wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych, ten, ktry to wszystko stworzy moc Sowa-Logosa i umocni witoci swego Ducha witego. Ot ten Logos rzecze ktrego my nazywamy Synem Boym, ulitowawszy si nad ludmi z powodu ich upadku i zwierzcego trybu ycia, zechcia narodzi si z niewiasty i przebywa pord ludzi, a wreszcie za nich umrze. Ale przyjdzie znowu, jako Sdzia uczynkw, ktre kady w swoim yciu speni. e to tak wanie jest, wierzymy bez prnych docieka. Nie mcz si tedy daremnie poszukiwaniem dowodw na to, do czego dochodzi si szczliwie przez wiar, ani okreleniem sposobu, w jaki to si mogo dokona lub nie dokona, ale odpowiedz na moje pytanie, czy wierzysz." Oszoomiony t wypowiedzi filozof Wierz!" powiada. I dzikujc Bogu za doznan porak zacz myle tymi samymi kate-

goriami co w starzec, a tym, co mieli takie nastawienie, jak poprzednio on sam, prbowa doradza, by wstpili na t sam drog co i on; przysiga przy tym, e zmieni swj sd nie bez udziau woli Boej, lecz przeciwnie do przyjcia chrzecijastwa skonia go niewypowiedziana jaka sia. Cud podobny do opisanego mia si rzekomo wydarzy za spraw Aleksandra, zwierzchnika Kocioa konstantynopolskiego. Oto kiedy Konstantyn przyby do Bizancjum, niektrzy filozofowie skadajcy wizyty na jego dworze prbowali go krytykowa, e nie przestrzega naleycie zwyczajw religijnych i w sprawach boskich wkracza na nowe cieki, wprowadzajc do ycia pastwowego nowy kult, wbrew temu, co ustanowili jego przodkowie i wszyscy wadcy, jakich tylko wydaa przeszo, zarwno u-Grekw, jak i u Rzymian. Jednoczenie zabiegali o rozmow z biskupem Aleksandrem (917) na temat nauki wiary. Ten ze swej strony, jakkolwiek nie wywiczony w takiej szermierce sownej, ufny prawdopodobnie w wito swego ycia, jako e odznacza si nieposzlakowan zacnoci, na polecenie cesarza przyj wyzwanie do walki. Gdy ju filozofowie zeszli si razem i wszyscy okazywali ch do dysputy, poprosi ich, aby sobie wybrali kogo jednego jako mwc ze swego grona, kogo tylko zechc; inni za obecni mieli zachowywa spokj i milczenie. Ale kiedy jeden z nich otrzyma mandat i zabiera si mwi, W imi Jezusa Chrystusa rzek do niego Aleksander rozkazuj ci, by zaniemwi!" I jeszcze sowa te nie przebrzmiay, jak zamilk momentalnie w czowiek, ust otworzy niezdolny. Moe warto by si zastanowi, ktry z dwu nastpujcych cudw jest wikszy: z tak atwoci pozbawi kogo, i to filozofa, zdolnoci mwienia, czy te na mocy zaklcia kamie w rku rozkruszy, co niektrzy, jak to sam syszaem w zwizku z Julianem o przydomku Chaldejczyk, gono wychwalali. No wic te sprawy w takim poznaem przebiegu.
ROZDZIA DZIEWITNASTY

O tym, e gdy si zebra sobr, do zebranych przemwi cesarz

Tymczasem biskupi, zbierajc si bez przerwy, cigali na zebrania Ariusza i przeprowadzali dokadne badanie goszo-

nych przez niego twierdze. Wystrzegali si przy tym, aby przedwczenie nie wypowiada si ani za, ani przeciw. A skoro nadszed dzie decydujcy, wyznaczony na rozstrzygnicie wtpliwoci, zeszli si razem w paacu, jako e wadca postanowi wzi z nimi udzia w naradzie. Z chwil gdy wraz z zebranym duchowiestwem znaleli si w jednym i tym samym pomieszczeniu, cesarz przeszedszy midzy nimi ku awom prezydialnym, siad na jakim krzele, tak jak mu to przygotowano, po czym wezwano uczestnikw soboru do zajcia miejsc. Naszykowano bowiem po obu stronach mnstwo siedze, cigncych si rzdami wzdu cian budynku, ktry zajmowa cesarz, a by to gmach olbrzymi, przewyszajcy rozmiarami wszystkie inne budowle. Kiedy ci usiedli, powsta Euzebiusz, syn Pamfila, i wygosi do cesarza jakie przemwienie, po czym majc na uwadze osobiste zasugi wadcy, skierowa do Boga sowa hymnu dzikczynnego. A gdy przerwa i nastaa cisza: Za wszystko odrzek cesarz Bogu dzikuj, ale szczeglnie przecie za to, e oto (920) ogldam wasze, o najmilsi, zgromadzenie. I dane mi zostao co, co przekracza moje najgortsze yczenia; to, e zebraem w jednym i tym samym miejscu takie mnstwo kapanw Chrystusa. Ale chciabym was widzie poczonych jedn myl i zespolonych zgodnoci przekona. Bo za cios boleniejszy ponad wszelkie nieszczcia uwaam niepokj w onie Boego Kocioa. Tote gdy mi oznajmiono o tym, o czym obym by nigdy nie usysza, niemaom si w duchu namartwi na wiadomo, e jestecie skceni, wy, po ktrych najmniej si tego naleao spodziewa, jako po sugach Boga i szafarzach pokoju. I dlatego zorganizowaem wity wasz sobr; poniewa za jestem waszym cesarzem, a ponadto sug Boym w jednym z wami szeregu, prosz was o oddanie mi przysugi, miej Bogu, naszemu wsplnemu Panu, a jednoczenie zaszczytnej dla mnie, ktry j mam odebra, oraz dla was, ktrzy mi j macie wywiadczy. A polega ona na tym, bycie ujawnili przyczyny sporu i pooyli im kres w duchu jednomylnoci i pokoju tak, abym wraz z wami mg podnie i ten jeszcze znak zwycistwa i obrci go przeciwko zawistnemu szatanowi, ktry z chwil gdy ju precz ustpi musieli wrogowie zewntrzni i samozwacy, t oto wa wewntrzn obudzi, zawistnym okiem spojrzawszy na to wszystko, co u nas dobrego". Poniewa cesarz powie-

dzia to w jzyku Rzymian, stojcy kto u jego boku tumaczy [na grecki].
ROZDZIA DWUDZIESTY

O tym, jak to cesarz wysuchawszy obu stron ogosi przeciwko arianom ustaw, przewidujc kar w postaci wygnania
Potem biskupi wszczli dysput na temat wykadu wiary, Ze spokojem i bardzo cierpliwie przysuchiwa si cesarz mowom, jakie wygaszano z jednej i drugiej strony. Przycza si do opinii tych, ktrzy przemawiali jak naley, ktliwych za prbowa odcign od sporu, yczliwie wdajc si w rozmow z kadym, tak jak mg go zrozumie, jako e umia si posugiwa i jzykiem greckim. Na koniec wszyscy biskupi doszli pomidzy sob do porozumienia i wydali orzeczenie, e Syn Boy wspistotny jest Bogu Ojcu. Jak mwi, z pocztku tylko siedemnastu duchownych uznao doktryn Ariusza; ale i z nich wiksza cz natychmiast opowiedziaa si za tym, co uzna za suszne og zgromadzenia. Za t uchwa gosowa i cesarz, na podstawie jednomylnoci zebranych doszedszy do wniosku, e sam Bg j zatwierdzi. Zapowiedzia take publicznie, e kto by wystpowa przeciwko postanowieniom sobru, ukarany zostanie zesaniem poza granice pastwa jako ten, co naruszy supy graniczne, ustawione rk Boga. Powodowany chci, aby i dla przyszych pokole niewzruszony widnia po wsze czasy symbol uzgodnionej podwczas nauki wiary, za konieczne uwaaem da wiadectwo prawdzie i zamieci sam dokument mwicy o tych sprawach. Poniewa jednak ludzie poboni i mnie przyjani, a ponadto wtajemniczeni w tego rodzaju zagadnienia, zwrcili mi uwag, e o tym powinno si mwi i sucha tylko w gronie wprowadzanych w misteria wiary i kapanw, sugesti ich uznaem za suszn. (921) Nie jest bowiem wykluczone, e i niektrzy spord nie nalecych do Kocioa te przeczytaj t ksik. Ukryem wic co mona byo ukry ze spraw sekretnych, objtych nakazem milczenia, nie chc jednak, by zupenie nic nie wiedziano o soborowych uchwaach.

ROZDZIA DWUDZIESTY PIERWSZY

O treci wicych postanowie soboru osdzajcego Ariusza; jak zebrani potpili zwolennikw Ariusza i spalili jego pisma; o biskupach, ktrzy nie wyrazili swej zgody na uchwaly soboru, i o ujednoliceniu wicenia Wielkiej Nocy
Naley mianowicie wiedzie o przyjciu orzeczenia goszcego, e Syn Boy wspistotny jest Bogu Ojcu; tych, ktrzy mwi, e by taki czas, kiedy Syna Boego nie byo, i e Go nie byo, zanim si narodzi, oraz e powsta z niczego albo te z innej substancji czy istoty, bd e jest zniszczalny czy podlega zmianie ojcowie wyczyli ze wsplnoty wiernych i uznali za wrogw powszechnego Kocioa. Pismo uoone w tym sensie zatwierdzili48: Euzebiusz, biskup Nikomedii; Teognios, biskup Nicei; Maris, biskup Chalcedonu; Patofil, biskup Scytopolis; Sekundus, biskup Ptolemaidy w Libii. A Euzebiusz, syn Pamfila, po niedugim wahaniu i namyle formu zatwierdzi. Synod wykluczy z Kocioa zarwno Ariusza, jak i tych, ktrzy myleli podobnie jak on, a jednoczenie ojcowie powzili uchwa zabraniajc Ariuszowi wstpu na obszar Aleksandrii. Wszelako oboyli rwnie kltw sformuowania jego doktryny oraz dzieo jej powicone i zatytuowane przez niego Thaleia. Utwr ten, jak si dowiedziaem, sam go bowiem nie czytaem, nosi pitno rozwizoci49, tak e ze wzgldu na pocho podobny jest (924) do piosenek Sotadesa. Trzeba jednak podkreli, e na usunicie Ariusza nie wyrazili zgody i odmwili podpisu: EuW tym miejscu inaczej spraw przedstawia Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 7686. Niewtpliwie w kocowym dokumencie wiele podpisw zoono pod naciskiem, z obawy przed gniewem cesarza i wygnaniem. Jak wynika z listu synodalnego ojcw soboru nicejskiego oraz z pism Teodoreta i Filostorgiusza, pod formu nicejsk i pod pismem potpiajcym Ariusza nie podpisali si biskupi: Sekundus i Teonas. Atanazy zarzuca jego autorowi, e naladuje w charakterze i mikkoci melodii swawolne piosenki joskie, ktrych przedstawicielem by sprony Sotades" (Tadeusz Sinko, Zarys literatury greckiej, t. II, s. 757 i ns.).
49 48

zebiusz, biskup Nikomedii, i Teognios, biskup Nicei, jakkolwiek przystali na formu wyznania wiary. Cesarz ze swej strony ukara Ariusza zesaniem na wygnanie, a ponadto rozesa dekret do biskupw i do ludnoci wszystkich prowincji, w myl ktrego tak sam Ariusz, jak i jego zwolennicy maj by traktowani jako bezbonicy, pisma za ich, jeliby gdzie si trafiy, naley spali, tak eby znik wszelki lad zarwno po nim, jak i po wprowadzonej przez niego doktrynie. Gdyby za kto zosta przychwycony, e ukrywa te pisma, zamiast natychmiast o nich zameldowa i spali, ma by ukarany mierci, ponoszc najwyszy wymiar kary50. Inne jeszcze rozesa cesarz listy po miastach skierowane przeciwko Ariuszowi i jego wspwyznawcom. Euzebiuszowi i Teogniosowi poleci opuci miasta, w ktrych sprawowali funkcje episkopalne. Do Kocioa w Nikomedii napisa, by si trzymali formuy wyznania wiary, ktr ogosi sobr; ortodoksi winni sobie wybra biskupw i im okazywa posuszestwo, a o tamtych zapomnie. A gdy kto prbowa si za nimi ujmowa, albo podziela ich zapatrywania, zarzdzenie grozio takiemu kar. W licie tym cesarz ujawni, e na innym jeszcze tle czuje wstrt do Euzebiusza, mianowicie ju dawniej Euzebiusz knu przeciwko jego osobie stanwszy po stronie samozwaca. Tak wic zgodnie z treci tych cesarskich dekretw zarwno Euzebiusz, jak i Teognios pozbawieni zostali godnoci, jakie dotychczas piastowali w swych Kocioach. Przej wic godnoci biskupa Kocioa w Nikomedii, Amfion, a Chrestos w Nicei. Po zanikniciu dyskusji na temat nauki wiary sobr powzi uchwa, zobowizujc wszystkich do obchodzenia wita Wielkiej Nocy w jednym i tym samym terminie.
ROZDZIA DWUDZIESTY DRUGI

O tym, e cesarz zawezwa na pierwszy sobr take i Akezjosa, biskupa nowacjan 51

Jak powiadaj, cesarz, powodowany serdeczn trosk o zgod wszystkich chrzecijan, wezwa na sobr take i Akezjosa,
Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 9192, przytacza tre tego dokumentu.
51 50

Por. przypis 38.

ktry by biskupem Kocioa nowacjan; i pokaza mu uchwa dotyczc formuy wyznania wiary oraz terminu wita Wielkiej Nocy, zatwierdzon ju podpisami biskupw, a jednoczenie zapyta, czy i on wyraa na ni swoj zgod. Ten za podobno odrzek, e nie ustalono nic nowego, i uzna to, co uchwali sobr, jako e i on sam od pocztku (925) tak nauczony by wierzy i tak obchodzi Wielkanoc. Czemu wic rzecze cesarz majc podobne pogldy oddzielasz si od wsplnoty?" Gdy ten ze swej strony zacz si powoywa na zatarg, jaki mia miejsce pomidzy Nowatusem a [papieem] Korneliuszem jeszcze za rzdw Decjusza, i wywodzi, e nie s godni wsplnoty sakramentalnej ci, co si dopucili po chrzcie witym grzechu, ktry Pismo wite nazywa miertelnym, bo odpuszczenie takiej winy ley tylko w mocy jedynego Boga, a nie kapanw przerywajc mu cesarz powiedzia: O, Akezjosie! Stawiaj drabin, i sam jeden wstpuj do nieba!" Myl, e sowa te wypowiedzia cesarz do Akezjosa nie w sensie pochway, ale [nagany], e [nowacjanie] bdc ludmi uwaaj si za istoty wolne od grzechu.52
ROZDZIA DWUDZIESTY TRZECI

O reguach ustanowionych przez sobr; o tym, e niejaki Pafnucy 53, wyznawca 54, sprzeciwi si soborowi, kiedy ten zamierza ustanowi kanon dajcy celibatu od kandydatw do stanu duchownego
Tymczasem sobr, dc do podniesienia moralnoci tych, ktrzy zwizali swe ycie ze sub na rzecz Kocioa, ustaTen sam fakt relacjonuje Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 99 100. Ten jednake widocznie nie podejrzewa, aby ktokolwiek mg mie wtpliwoci co do sensu sw cesarza. O Pafnucym, biskupie egipskim, wiadomo, e podczas przeladowania za Dioklecjana wykaza przykadn stao w wierze. Por. Baus/Ewig., s. 24. Mczennik (martyr) to w staroytnoci chrzecijaskiej ten, kto zoy publiczne wyznanie wiary w bstwo Chrystusa i ponis wynikajce std konsekwencje, piecztujc to krwi. W czasie trwania przeladowa pojcia wyznawca i mczennik byy
54 53 52

nowi prawa, zwane kanonami. W czasie narad powiconych tej sprawie cay og zebranych zdecydowany by wprowadzi dodatkowe prawo, w myl ktrego biskupi i prezbiterzy, diakoni i subdiakoni nie powinni by obcowa z maonkami, polubionymi jeszcze przed przyjciem wice. Jednake Pafnucy wyznawca powstawszy z miejsca wyrazi swj sprzeciw; ponadto nazywajc maestwo rzecz zaszczytn, a obcowanie z wasn on cnot czystoci, radzi soborowi nie ustanawia tego rodzaju prawa. Rzecz to bowiem uciliwa i w praktyce ryzykowna, bo i dla samych onatych, i dla ich maonek atwo si moe sta przyczyn naruszenia zasad cnotliwoci. Zgodnie ze starodawnym przekazem Kocioa nie powinni ju si eni ci, ktrzy przystpili do stanu duchownego jako ludzie nieonaci, natomiast wszyscy, ktrzy dostpili wice po zawarciu maestwa, nie powinni rozstawa si ze swymi onami. Z tak rad wystpi Pafnucy, chocia sam maestwa nie zazna. Stanowisko jego przyj za suszne i sobr, i w rezultacie nie powzi adnej w tej kwestii uchway wicej, ale rzecz ca uzalenia od indywidualnego rozeznania, a nie od przymusu. W innych sprawach, tam, gdzie wanie ojcowie uwaali to za stosowne, sobr uj w formie pisemnej prawa, stanowice norm obowizujc w rozwizywaniu problematyki Kocioa. Z tymi ostatnimi jednake atwo kademu, kto tylko zechce, zapozna si w licznych i oglnie dostpnych dokumentach.
(928) ROZDZIA DWUDZIESTY CZWARTY

O sprawie Melicjusza i o tym, jak szczliwie rozwiza j wity sobr

Po starannym przebadaniu wydarze, jakie miay miejsce w Egipcie w zwizku z osob Melicjusza 55, sobr ogosi wyrok, e obwiniony ma przebywa na terenie miasta Lykos, zachowujc sam tylko tytu biskupa, ale nie wolno mu odtd
uywane zamiennie, po przewrocie konstantyskim znawc nazywano dajcego wiadectwo prawdziwej lizujcego j w yciu.
55

natomiast wierze i

wyrea-

Por. relacje Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 8788.

dopenia wice kapaskich ani w samym miecie, ani w okolicy; natomiast wywiceni ju przez niego duchowni maj pozosta we wsplnocie kocielnej i peni swoje funkcje, ale w godnoci maj zajmowa miejsce po duchowiestwie poszczeglnych Kociow i parafii58. Wolno im obejmowa stanowiska po zmarych poprzednikach, jeli tylko oka si godni w wietle gosowania ludu, a ordynacj zatwierdzi biskup Kocioa aleksandryjskiego; nie wolno im natomiast wybiera wedug wasnego uznania, kogo zechc. Taka decyzja wydawaa si soborowi suszna z uwagi na lekkomylno i pochopno do udzielania wice, widoczn zarwno u Melicjusza, jak i tych, co si na nim wzorowali; bo kiedy Piotr, gony z mczestwa, a wczesny zwierzchnik Kocioa w Aleksandrii, zmuszony by uchodzi z powodu przeladowania, jakie si wtedy sroyo, zastrzeon dla niego funkcj udzielania wice biskupich przywaszczy sobie Melicjusz.
ROZDZIA DWUDZIESTY PITY

O tym, jak cesarz urzdzi dla biskupw, zaproszonych do Konstantynopola na sobr, przyjcie na koszt pastwa i zaszczyci ich honorowymi podarkami; a take o tym, jak wezwa wszystkich do zgody oraz rozesa do Aleksandrii i do wszystkich miast imperium tre uchwal, jakie powzil wiaty sobr
Tak si zoyo, e kiedy postanowienia tej treci mia ju sobr za sob, przypada wanie uroczysto dwudziestolecia rzdw Konstantyna. A ustali si u Rzymian taki zwyczaj, e na kade dziesiciolecie panowania danego wadcy
Jeden z komentatorw Migne'a, Valesius, robi tu uwag, e te sowa Sozomena wskazuj na pewne nieporozumienie: list soborowy ma tu na myli nie nisze duchowiestwo wywicone przez Melicjusza, lecz biskupw; Melicjusz bowiem gwnie wywica biskupw, chodzio wic o to, by w przypadku vacat tronu biskupiego ordynowany przez Melicjusza biskup zajmowa wolne miejsce tylko o tyle, o ile zostanie wysunity przez spoeczestwo i zatwierdzony przez biskupa Aleksandrii.
66

urzdzano uroczysty obchd na koszt pastwa. Uzna wic cesarz, e nadarza si wspaniaa okazja i zaprosi ojcw soboru na przyjcie, gdzie ich uczci naleytymi darami. Gdy za ju zabierali si do odjazdu, zgromadziwszy wszystkich pocz nawoywa do jednomylnoci w sprawach nauki wiary i radzi, aby we wzajemnych stosunkach bezwzgldnie przestrzegali jedni wobec drugich zasady pokoju, tak aby ju odtd pozostawali wolni od wszelkich podziaw i ktni. A po duszym w tej sprawie przemwieniu poleci im na koniec, by si arliwie modlili za niego, za jego dzieci i za pastwo, ustawicznie bagajc Boga o pomoc. I skoro to powiedzia do ogu przybyych do Nicei na sobr, nastpio poegnanie. Chcc jednake rwnie i nieobecnym na soborze zakomunikowa jego zbawienne postanowienia, porozsya cesarz listy do Kociow w poszczeglnych prowincjach. Do Kocioa za w Aleksandrii (929) wysa ponadto list oddzielny, zachcajc wiernych, aby wyzbywszy si wszelkiej niezgody jednomylnie przyjli ogoszon przez sobr formu wyznania wiary. Nie jest ona bowiem niczym innym jak tylko orzeczeniem samego Boga, bo uoona zostaa za spraw Ducha witego ze zgodnych wypowiedzi tak wybitnych i tak licznie zgromadzonych arcypasterzy, a zatwierdzono j po dokadnym przegldzie i sumiennym przebadaniu wszystkich punktw, jakie mogy budzi wtpliwoci.

HERMIASZA SOZOMENA Z SALAMINY HISTORIA KOCIOA

KSIGA DRUGA ROZDZIA PIERWSZY

O znalezieniu Krzya, na ktrym si dokonao zbawienie, oraz witych gwodzi

Na tym si skoczyy wydarzenia w Nicei i kady z kapanw powrci do siebie. Tymczasem cesarz radowa si niebywale widzc zgod caego Kocioa w sprawie nauki wiary; pragnc za zoy Bogu ofiar dzikczynienia za jednomylno osignit przez biskupw, a zarazem za szczcie wasne, dzieci swoich oraz pastwa, uzna za potrzebne wznie Panu wityni w Jerozolimie, blisko miejsca zwanego Golgota. Przybya w tym samym czasie do Jerozolimy i Helena, matka jego, aby si pomodli i zwiedzi tamtejsze wite miejsca. Przejta czci dla nauki chrzecijaskiej niczego tak nie pragna jak znale drzewo Krzya witego. Jednake znalezienie tej pamitki, podobnie jak i odkrycie grobu Zbawiciela, nie naleao do rzeczy atwych. Albowiem w dawniejszych czasach poganie przeladujcy Koci, ktrzy podejmowali usilne zabiegi, aby przy uyciu wszelkich sposobw zniszczy zaledwie kiekujc wiar, zrobili wielki nasyp ziemny i ukryli to miejsce, podnoszc jego poziom, (932) przedtem znacznie niszy, jak to wida jeszcze i teraz. Ogrodziwszy dookoa cay obszar, zarwno tam, gdzie si dokonao zmartwychwstanie, jak i tam, gdzie si wznosia Golgota, teren uporzdkowali i wyoyli jego powierzchni kamiennymi pytami, a nastpnie wybudowali na nim wityni Afrodyty i wznieli posg ku jej czci; wszystko to z myl, aby ci, co tam bij czoem przed Chrystusem, sprawiali wraenie, e czcz Afrodyt, a ponad-

to, aby z upywem czasu prawdziwa przyczyna uszanowania dla tego miejsca posza w zapomnienie, gdy z jednej strony chrzecijanie nie bd mieli odwagi tam uczszcza albo innym wyjawia tajemnicy, z drugiej natomiast wrcz przeciwnie pogaska witynia oraz posg zyskaj na wiarogodnoci. Odsonite jednake owo miejsce i wyszo na jaw cae tak pracowicie wok niego osnute matactwo; czy to, jak niektrzy powiadaj, dziki informacjom, ktrych na podstawie odziedziczonego po ojcu dokumentu mia udzieli pewien Hebrajczyk, jeden z tych, co zamieszkuj na Wschodzie, czy te dziki temu, i to si wydaje blisze prawdy, e wskazwek udzieli sam Bg za porednictwem cudownych znakw i snw. Nie przypuszczam bowiem, aby sprawy Boe potrzeboway informacji pochodzcej od ludzi, z chwil kiedy Bg zapragnie je ujawni. Wwczas wic, gdy stosownie do polecenia cesarza oczyszczono ju do waciwej warstwy cae to miejsce, w jednej jego czci ukazaa si grota zmartwychwstania. W drugiej znw czci nie opodal znaleziona trzy krzye, a oddzielnie tabliczk drewnian, noszc na biaym tle napis z wyrazw i liter hebrajskich, greckich i rzymskich, ktry zawiera te sowa: Jezus Nazarejski, krl ydowski. A te same sowa wypisane byy, jak opowiada wita ksiga Ewangelii, w ten sposb nad gow Chrystusa, gdy nakaza to Piat, ktry jako namiestnik zarzdza Judea. Nadal jednak trudno byo krzy Chrystusowy, jakkolwiek ju znaleziony, odrni od dwu pozostaych, gdy naleca do niego tabliczka odpada i leaa oddzielnie, a jednoczenie wszystkie trzy krzye porozrzucano byle jak, bo najprawdopodobniej przy zdejmowaniu cia ukrzyowanych pierwotny ukad krzyy zosta zagubiony. Skoro bowiem onierze stwierdzili, e Zbawiciel na krzyu ju umar, zdjwszy Go, jako pierwszego oddali na pogrzebanie, jak gosi relacja ewangeliczna 1. Nastpnie przyspieszajc mier otrw ukrzyO przebiciu boku Zbawiciela wczni opowiada w. Jan (19,34). Jednake onierze poamali golenie otrom, zanim jeszcze zbliyli si do Chrystusa, a nie po przebiciu Mu boku wczni, jak to sugeruje Sozomen. W kadym razie, jak wynika z opisu ewangelicznego, Chrystus skona pierwszy (okoo godz. dziewitej, tj. naszej pitnastej), wedug Mt 27,46; k 23,44; a zoony zosta do grobu nie wczeniej ni pod wieczr" (Mt 27,57), gdy ju zmierzch nasta" (Mk 15,42), szabat si rozjania" (k 23,54), tj. w pitek wieczorem; rozjania si" od zapalanych zwyczajowo wiate a wic w kadym razie byo to wieczorem. Warto te
1

owanych po obu Jego stronach poamali im golenie, a krzye porzucili jak popado, kady gdzie indziej. Bo i po c mieliby si troszczy o pozostawienie ich w poprzednim porzdku, kiedy kady z nich chcia zdy przed wieczorem i uwaa, e niedobrze jest pozostawa duej w pobliu krzyy pord ludzi, ktrzy zmarli gwatown mierci? Skoro wic z przytoczonych powodw drzewo Krzya witego pozostawao nadal nie utosamione i wymagao wskazwki zbyt doskonaej jak na moliwoci czowieka, wydarzya si taka oto rzecz. Bya w Jerozolimie pewna niewiasta, naleca do osb znakomitych w miecie, ktra cierpiaa na bardzo cik i nieuleczaln chorob. Do niej to, zoonej niemoc, przyszed Makary, biskup Jerozolimy, w towarzystwie matki cesarza oraz swej asysty. Pomodliwszy si najpierw i ustaliwszy ze wiadkami znak rozpoznawczy, e ten krzy jest wity, ktrego dotknicie uwolni kobiet od choroby, sprowadzajc na miejsce kade z drzew krzya dotyka nim chorej. Jednake dwoma ju dotkn, (933) a tu nic, i cae przedsiwzicie zaczo zakrawa na arty i miech pusty, a mier ju we drzwiach, by zabra niewiast. Ale gdy mimo wszystko kaza przynie trzecie drzewo, chora nagle otworzya oczy i zebrawszy siy, natychmiast zeskoczya z posiania, zupenie zdrowa. Mwi nawet, e w taki sam sposb wrci do ycia zmary. Najwiksza cz znalezionego drzewa Krzya witego przechowywana jest jeszcze i teraz w Jerozolimie, umieszczona w srebrnej skrzyni. Pewn cz przewioza cesarzowa do swego syna, Konstantyna, tak samo jak i gwodzie, ktrymi przebite byo ciao Chrystusa. Z nich, jak opowiadaj, kaza sobie cesarz sporzdzi przybic oraz wdzido dla rumaka, zgodnie z proroctwem Zachariasza, w ktrym przepowiedziano: Gdy nadejdzie czas waciwy, ozdoba na udzie konia bdzie rzecz wit dla wszechmocnego Pana2. Tak bowiem dosownie mwi prorok. Szczegy te znali i przepowiedzieli na wiele lat przedtem
przypomnie, e wedug Ewangelii w. Jana (19,41) Chrystusa zoono do grobu w ogrodzie, lecym na miejscu, gdzie Go ukrzyowano". Zch 14,20, oczywicie wedug tekstu Septuaginty. Przekad Biblii Tysiclecia wyd. I: Owego dnia na dzwoneczkach koni umieszcz napis Powicone dla Jahwe".
2

wici prorocy, ale sprawdziy si one dopiero pniej, w zadziwiajcych dzieach, kiedy to Bg uzna, e nadesza ju waciwa pora. I nie naley si znw tak bardzo dziwi, kiedy i sami poganie zgodnie wyznaj, e z ust Sybilli pada ta przepowiednia:
O, drzewo godne uwielbienia, nad ktrym samego Boga rozpito!

Bo temu nikt by nie potrafi zaprzeczy, chociaby nie wiem jak si nam stara okazywa sw wrogo. Tak wic i Sybilla przepowiedziaa drzewo Krzya i okazywan mu cze. Opowiedzielimy3 o tym tak, jak sami zostalimy poinformowani, otrzymujc relacje od ludzi dokadnie zorientowanych, do ktrych informacja dotara na zasadzie przekazu z ojca na syna, jak i od tych wszystkich, ktrzy spisawszy materia, jak tylko zdoali najlepiej, zostawili swe dziea potomnoci.
ROZDZIA DRUGI

O Helenie, matce cesarza, i o tym, jak przybywszy do Jerozolimy pobudowaa witynie i dokonaa jeszcze innych dzie, miych w oczach Boga; wreszcie relacja o jej mierci
W tym samym czasie cesarz, zamierzajc wznie Bogu wityni, nakaza postara si miejscowym wadzom, aby dzieo otrzymao jak najwspanialsz i najwietniejsz opraw. Ze swej strony i Helena, matka jego, wybudowaa dwie witynie, jedn w Betlejem, w miejscu groty narodzenia Chrystusa, drug na szczycie Gry Oliwnej, skd Zbawiciel wzity zosta 4 do nieba.
Historyk nasz uywa tu liczby mnogiej, jakkolwiek na wstpie dziea, zarwno w przedmowie skierowanej do cesarza, jak na pocztku rozdz. I, ksigi I, mwi o sobie w liczbie pojedynczej. 4 W odniesieniu do Chrystusa oczywicie czciej wystpuje okrelenie wstpi do nieba", wstpi na niebiosa"; jednake Sozomen wyranie uywa tu czasownika analambano, w stronie biernej aorystu: anelephthe.
3

Chocia na pobono i bogobojno cesarzowej wskazuje wiele jeszcze innych uczynkw, szczeglnie podkrela te jej cechy fakt nastpujcy. Oto, jak mwi, bawic wwczas w Jerozolimie zaprosia na uczt powicone subie Boej panny i w czasie biesiady speniaa rol suebnej, podajc im potrawy i nalewajc wody do obmywania rk oraz oddajc inne usugi, ktre zazwyczaj wykonuje (936) suba biesiadnikw. Helena, objedajc podwczas miasta na Wschodzie, niektre z miejscowych kociow uczcia odpowiednimi darami wotywnymi; wielu wyzutych z majtnoci uczynia ludmi zamonymi; pomidzy cierpicych niedostatek obficie rozdzielia zapasy ywnoci; pewnych skazacw uwolnia od dugoletniej kary wizienia albo wygnania, czy te zsyki na roboty w kopalniach. Za te uczynki, jak mi si wydaje, godn otrzymaa zapat. ycie bowiem na tej ziemi spdzia wspaniale, jak ju wspanialej nie byo mona, i pord wielkich dostojestw: ogoszona zostaa Augusta, a wizerunek jej odbijano na zotych monetach; ponadto otrzymawszy od syna wadz nad cesarskim skarbcem, korzystaa z niej wedug swego uznania. A skoro trzeba byo opuci ten ziemski pad, w wieku lat okoo osiemdziesiciu chwalebnie zesza ze wiata, zostawiajc syna sprawujcego razem z cezarami, jej wnukami, najwysz wadz nad caym rzymskim obszarem pastwowym. Jeli za i to jeszcze ma jakie znaczenie, nawet po mierci nie okrya jej mga zapomnienia. Oto przysze pokolenia maj rkojmi nieustannej o niej pamici, mianowicie jedno miasto w Bitynii i drugie w Palestynie, obydwa nazwane od jej imienia. I na tych relacjach o Helenie poprzestaniemy.
ROZDZIA TRZECI

O wityniach, ktre pobudowa Konstantyn Wielki, oraz o miecie, noszcym jego imi: jak zostao zaoone, i o budowlach wzniesionych w jego obrbie; wreszcie o kociele Michaa Archanioa na Sostenium i o tamtejszych cudach
Tymczasem cesarz, cigle podejmujc jakie nowe dzieo, przyczynia si do wzrostu pobonoci i wszdzie wznosi

Bogu najprzepikniejsze witynie, szczeglnie za w metropoliach jak w Nikomedii Bityskiej i w Antiochii nad rzek Orontes, oraz w Bizancjum, w miecie, ktre wybra sobie na stolic, rwn w prawach Rzymowi i wspuczestniczk jego pierwszestwa. Poniewa bowiem wszystko ukadao si po jego myli i odnis sukcesy zarwno w wojnach z wrogiem zewntrznym, jak i w ukadach pokoju, postanowi wybudowa miasto noszce jego wasne imi i rang dorwnujce Rzymowi. Przybywszy zatem na rwnin lec przed Ilionem, wedle Hellespontu, nad mogi Ajasa, gdzie (937) podobno achajscy uczestnicy wyprawy na Troj mieli przysta i namioty, sporzdzi plany, jakie i jak wielkie naleao wznie miasto; i wybudowa bramy na wyniosoci terenu, ktre jeszcze i teraz wida z morza, jeli kto egluje wzdu brzegw. Zajtemu tymi przygotowaniami ukaza si pewnej nocy sam Pan Bg i obwieci mu, aby poszuka innego miejsca [do budowy]; i przenisszy go [we nie] do Bizancjum w Tracji, naprzeciw bityskiego Chalcedonu, poleci mu rozbudowa to miasto i nada mu nazw od imienia Konstantyna. Cesarz, posuszny gosowi Boga, powikszy obszar miasta nazywanego dotychczas Bizancjum i cao otoczy potnymi murami5. A poniewa uwaa, e miejscowi obywatele liczebnie nie odpowiadaj wielkoci miasta, przeto pobudowawszy tu i wdzie wzdu ulic olbrzymie domostwa, jako wacicieli osiedli w nich wraz z rodzinami tych ludzi, ktrzy si w spoeczestwie licz. Po czci sprowadzi ich ze starszego Rzymu", po czci z innych ziem pastwa. Naznaczywszy odpowiednie daniny, sumy z nich uzyskane porozdziela z przeznaczeniem ju to na budownictwo i upikszenie miasta, ju to na wyywienie jego mieszkacw6, oraz na wszystkie inne cele, zwizane z gospodark miejsk. Nastpnie, szczodrze przyozdobiwszy miasto hipodromem, wodotryskami, krugankami i inPor. na ten temat relacje Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 108109. Przypomnijmy, e zaoenie Konstantynopola miao miejsce w 325 roku, bezporednio po zakoczeniu soboru nicejskiego, w roku dwudziestolecia rzdw Konstantyna. Byo to zaoenie nowej stolicy cesarstwa", jak to i dzi si okrela (por. np. Kazimierz Kumaniecki, Historia kultury staroytnej Grecji i Rzymu, s. 422). Niezalenie od tych danin ludno pacia (od czasw Dioklecjana) podatek gruntowy i pogwne (pogwnego nie paciy miasta), cigane przez kuriaw (por. wyej, ks. I, przyp. 21) w mie6 5

nymi tego typu budowlami, da mu nazw nowego Rzymu", Konstantynopola, i ustanowi stolic dla wszystkich, ktrzy zamieszkuj tereny podlegajce wadzy rzymskiej, na pnoc i na poudnie, i na wschd soca, i nad Morzem rdziemnym, poczynajc od miast naddunajskich i Epidamnu oraz innych, rozcigajcych si nad Morzem Joskirn, a po Cyren i tamtejszych Libijczykw w okolicy przyldka pod nazw Borejon7. Jednoczenie wznis drug wielk kuri, (940) zwan senatem, te same przyznawszy jej przywileje i [prawo uchwalania] dni modw8, do ktrych przywykli dawniejsi Rzymianie. I kiedy tak we wszystkim stara si uczyni miasto noszce jego imi miastem rwnym italskiemu Rzymowi, cel swj osign. Bo za ask Bo nowa stolica tak si rozrosa i rozwina, e, jak to zgodnie wszyscy stwierdzaj, zarwno pod wzgldem zaludnienia, jak i bogactwa przewysza dawn. Za przyczyn tych osigni uwaam pobono zaoyciela i zaoonego miasta, a ponadto miosierdzie i szczodro jego mieszkacw wobec ubogich. Tak dalece bowiem potrafi to miasto zjednywa sympati dla wiary w Chrystusa, e wielu ydw i prawie wszyscy poganie przyjmuj tam chrzecijastwo. A poniewa zostao stolic akurat w tym czasie, kiedy
cie, na wsi za przez wacicieli latyfundiw (por. Kazimierz Kumaniecki, dz. cyt. s. 424). Na Wschodzie przewaay wpywy skarbowe w gotwce, na Zachodzie w naturze. Egipt dostarcza Konstantynopolowi zboa. 7 Jak susznie spostrzega jeden z komentatorw Migne'a, Valesius, taka granica zasigu wadzy Konstantynopola aktualna bya dopiero za rzdw Teodozjusza Modszego. Co do Konstantyna Wielkiego natomiast, nie wprowadza on adnego podziau wadzy pomidzy Rzymem a Konstantynopolem. Oba miasta po rwni byy stolicami caego imperium. Dopiero synowie Konstantyna podzielili si wadz, i wtedy Konstantynopol sta si stolic Wschodu, sigajcego w Europie po Tracj, i zostajcego pod rzdami Konstanc jusza; Rzym Zachodu, z Illyricum wcznie. 8 Pamita naley, e od czasw Dioklecjana senat nie bra udziau w rzdach, by czym w rodzaju zaszczytniejszej rady miejskiej. Wspomniane przez Sozomena dni modw" (hieromeniai) to ac. supplicationes, czyli uroczystoci, jakie uchwala senat ju to dla przebagania bogw w okresie zagroenia pastwa, ju to z okazji militarnych sukcesw. Uroczystoci te, zrazu jednodniowe, przecigano z czasem do tego stopnia, e mogy trwa nawet kilkadziesit dni. Por. np. Gaius Suetonius Tranquillus, De vita Caesarum I, 24 (ywoty Cezarw, prze. Janina Pliszczyska, PWN, Warszawa 1954), a take liczne wzmianki w pismach G. Juliusza Cezara.

chrzecijaska religia rozrosa si liczebnie, nie znao przeto ani pogaskich otarzy, ani wity czy ofiar, jeli nie bra pod uwag, e przez pewien czas prby w tym kierunku podejmowane byy potem przez cesarza Juliana i natychmiast [zreszt] wygasy. Konstantyn wic, obsypujc zaszczytami to jak gdyby nowo wybudowane miasto Chrystusa, a zarazem miasto, ktremu nada swoje wasne imi, ozdobi je licznymi i wielkimi wityniami. Rwnie i sam Bg wspiera zapa cesarza i przez swoje objawienia dawa rkojmi, e rozsiane po miecie kocioy s wite i przynosz zbawienie. Najbardziej sta si znany podwczas zarwno dla obcych jak i dla mieszkacw miasta opinia co do tego jest zgodna koci lecy na miejscu zwanym kiedy Hestiai. Obecnie nazywa si ono Michaelion, a kto pynie z Pontu do Konstantynopola, ma je po prawej rce, przy czym eglarza oddziela od niego przestrze okoo trzydziestu piciu stadiw, a piechura obchodzcego pooon porodku cienin ponad siedemdziesit stadiw9. Okolica ta otrzymaa obecnie uywan nazw std, e jak lud wicie wierzy, mia si tam ukaza Micha, arcyposaniec Boy. I ja sam take doznawszy wielkiego dobrodziejstwa zgadzam si cakowicie, e to prawda. Zreszt dowodzi tego przeycie rwnie i przez innych caego szeregu namacalnych faktw. Oto bowiem jedni zaskoczeni strasznymi wypadkami czy niebezpieczestwami, przed ktrymi nie ma ucieczki, drudzy nkani chorobami i niespotykanymi cierpieniami, pomodliwszy si tam do Boga, znajdowali wyzwolenie od nieszcz. Szczegowo o tym, co, jak i komu si przydarzyo, zbyt dugo trzeba by mwi. Musz jednake opowiedzie, czego dozna Akwilinus, czowiek, z ktrym jeszcze obecnie si spotykam jako z obroc sdowym wystpujcym w tych samych co i ja sdach; niektre szczegy syszaem z jego ust, inne znam jako naoczny wiadek. Oto kiedy na skutek wylewu ci dosta gwatownej gorczki, lekarze podali mu do picia jakie nieznane lekarstwo; i zwymiotowa je, a razem z wymiotami wydalona (941) zabarwia powierzchni skry nadajc jej taki sam ty kolor; od tego momentu chory zwraca wszelki pokarm i napj. Gdy tak ju od duszego czasu znosi to cierpienie i organizm jego nie przyjmowa spokojnie adnego poywieTj. w pierwszym przypadku odlego ta wynosi blisko 7 km (skoro stadion ma ok. 192 m), w drugim przeszo 14 km.
9

nia, caa biego lekarzy okazywaa si bezsilna wobec choroby. I na poy ju martwy poleci domownikom, aby go zanieli do tego kocioa, zapewniajc ich usilnie, e albo w nim wyzionie ducha, albo te uwolniony zostanie od choroby. Kiedy tam lea, objawia mu si noc jaka istota niebiaska obdarzona moc i polecia, aby cokolwiek spoywa skrapia napojem, skadajcym si z roztworu miodu i wina z domieszk pieprzu. Ten wanie lek uwolni go od choroby; a przecie lekarze, zgodnie z zasad swej sztuki, uznali napj silnie rozgrzewajcy za przeciwwskazany w wypadkach schorze wtroby. Syszaem take, i niejaki Probianus, jeden z nadwornych lekarzy cesarskich, nkany cikim blem ng, tam si uwolni od cierpie, a ponadto dostpi z aski Boej cudownego wprost widzenia. Przecie zrazu by poganinem, skoro wic pniej zacz wyznawa religi chrzecijask, wszystkie na og prawdy wiary tak czy inaczej uwaa za przekonywajce, ale t, e krzy Chrystusowy sta si przyczyn powszechnego zbawienia, zdecydowanie odrzuca. Pozostajcemu w takim nastawieniu objawiona przez moc Bo posta ukazaa jaki znak krzya, jeden z tych wotywnych, ofiarowywanych dla uczczenia otarza tamtejszego kocioa, i wyranie owiadczya, e poczynajc od momentu, w ktrym Chrystus zosta ukrzyowany, ani boscy anioowie, ani poboni i cnotliwi ludzie nie dokonali bez udziau mocy spywajcej z czcigodnego krzya obsolutnie nic z tego wszystkiego, co tylko spenione zostao z ogln korzyci dla rodzaju ludzkiego, czy te oddzielnie z poytkiem dla poszczeglnych osb. Tyle wic chciaem powiedzie na temat wydarze, jakie miay miejsce w tej wityni, bo nie na czasie byoby wyliczanie wszystkich, o jakich syszaem.
ROZDZIA CZWARTY

Czego Konstantyn Wielki dokona w okolicy dbu Mamre i jak tam pobudowa wityni
Musz wszake przytoczy i zarzdzenia Konstantyna dotyczce tak zwanego dbu Mamre. Miejsce to, obecnie nazywane Terebinthos, ssiadujce z pooon na poudnie od niego w odlegoci pitnastu stadiw dolin Hebron, oddalone jest

od Jerozolimy okoo dwustu pidziesiciu stadiw10. (944) Jak opowiada nieomylne sowo Pisma, w miejscu tym Abrahamowi ukaza si wraz z dwoma anioami, wysanymi przeciwko mieszkacom Sodomy, rwnie i Syn Boy, i zapowiedzia mu narodziny chopca. Miejscowa ludno wraz z mieszkajcymi dalej Palestyczykami. Fenicjanami i Arabami obchodzi tam jeszcze po dzi dzie uroczycie doroczne wito w porze letniej. Schodzi si tam bardzo wielu take i dla handlu, jedni z myl o sprzeday, drudzy o kupnie; bo dla wszystkich jest to wito ze wszech miar podane: dla ydw, poniewa mog si pochlubi, e Abraham jest gow ich plemienia; dla pogan z powodu wizyty aniow; dla chrzecijan natomiast dlatego, e ju wwczas objawi si pobonemu mowi Ten, ktry o wiele lat pniej jawnie si pokaza dla zbawienia rodzaju ludzkiego jako narodzony z Dziewicy. Odpowiednio za do wyznawanej religii jedni czcz to miejsce modlc si do Boga wszelkiego stworzenia, drudzy wzywajc pomocy aniow i lejc wino ofiarne oraz palc kadzido bd te zabijajc w ofierze wou, kol, owc czy koguta. Bo co tylko ma kto cennego i piknego z przychwku, tuczc troskliwie przez cay rok, zgodnie ze zoonym lubowaniem zachowuje dla siebie i dla najbliszych na uczt, zwizan z tamtejszym witem. Czy to z szacunku dla miejsca, czy te z bojani przed gniewem Boym, nakazujcej wystrzega si zakusw za, ani nie obcuj tam cielenie z niewiastami cho one wicej, jak to w dzie witeczny, dbaj o sw urod i stroje, a przy okazji chc si pokaza i wystpi publicznie ani nie dopuszczaj si adnej rozpusty, i to pomimo okolicznoci, e kobiety i mczyni na og w tym samym miejscu maj namioty i sypiaj pospou. Jest to bowiem szczere pole i an ornej ziemi, i nie ma tam adnych budowli poza t jedn przy dbie, ktra ongi naleaa do Abrahama, i poza studni, jak wybudowa patriarcha; ale w okresie witecznego zgromadzenia nikt stamtd wody nie czerpie. Zgodnie bowiem z pogaskim obrzdkiem jedni zanurzali w niej zapalone wiece, drudzy lali w ni wino albo wrzucali ciastka ofiarne, a jeszcze inni monety bd wlewali wonne olejki czy balsamy. Oczywicie na skutek tego
10

Odpowiednio: pierwsza odlego ok. 3 km; druga ok. 48 km.

woda, zanieczyszczona t domieszk, stawaa si niezdatna do uytku. Pewnego razu, kiedy sobie w najlepsze jak to u pogan skadali ofiary w opisany tu sposb, przybya tam na modlitw matka maonki Konstantyna, ktra potem doniosa o wszystkim cesarzowi. On za, skoro si tylko o tym dowiedzia, ostro zgani biskupw Palestyny, e zaniedbali swojego obowizku i obojtnie pozwolili plami wite miejsce pogaskimi libacjami i ofiarami. Jego zbon nagan ujawnia napisany w tej sprawie list do Makarego, biskupa Jerozolimy, i do Euzebiusza, syna Pamfila, oraz innych biskupw Palestyny, ktrym ponadto poleci zebra si razem z biskupami z Fenicji, aby usunwszy doszcztnie znajdujcy si w tym miejscu poprzednio (945) otarz pogaski oraz spaliwszy drewniane posgi, wytyczyli tam zarysy kocioa, na miar staroytnoci i witoci tego miejsca. Mieli rwnie przedsiwzi rodki, aby odtd miejsce wite wolne byo od libacji i ofiar pogaskich; sowem, mieli si zatroszczy, by nie dokonywano tam adnych innych czynnoci poza oddawaniem czci Bogu zgodnie z prawem Kocioa. A gdyby kto zosta przychwycony na prbie przywrcenia pierwotnego stanu rzeczy, biskupi maj da zna, aby cesarz mg wymierzy winowajcy jak najsurowsz kar. Zgodnie z tym cesarskim listem prowincjonalna zwierzchno i kapani Chrystusa przystpili do wykonywania polece.
ROZDZIA PITY

O tym, jak Konstantyn poburzy sanktuaria bokw, nakaniajc w ten sposb ludno do jeszcze bardziej masowego przyjmowania chrzecijastwa
Poniewa jednak wiele ludw i miast rozsianych po caym obszarze imperium, ywic w dalszym cigu lk nabony wobec wizerunkw bawochwalczych i otaczajc je czci religijn, odwracao si od nauki chrzecijaskiej i dbao o to, co dawne, oraz o odziedziczone po przodkach obyczaje i wita, cesarz uzna za konieczne wpyn wychowawczo na swych podwadnych, aby porzucili pogaskie praktyki kultowe. Uwaa, e pjdzie mu to atwo, jeeli przyzwyczai ich najpierw do lekcewaenia wity i ustawionych w nich posgw. Do

przeprowadzenia tych zamysw nie potrzebowa pomocy wojska; po prostu przebywajcy w paacu chrzecijascy dworzanie wypeniali jego postanowienia, krc po miastach zaopatrzeni w cesarskie upowanienia. Ludzie bowiem w obawie o siebie, o swe dzieci i ony, chcc unikn jakiego nieszczcia w przypadku oporu, zachowywali cakowity spokj. Strae witynne natomiast i kapani pozbawieni decydujcego oparcia ze strony tumu, oddawali najcenniejsze u nich sprzty i tak zwane posgi zesane z nieba" 11; i wydobywali je dobrowolnie z niedostpnych przybytkw, a take z tajemnych pomieszcze wity. Dostpne byy odtd dla chtnych miejsca dawniej zakazane i tylko kapanom wiadome. Spord za posgw te, ktre wykonane byy z cennych kruszcw, i spord pozostaych sprztw, co tylko wydawao si przydatne, przetapiano w ogniu i zmieniano w pastwow monet. Podziw budzce wyroby z miedzi przewoono zewszd do miasta noszcego imi wadcy, by suyy ku ozdobie; i obecnie jeszcze udostpnione spoeczestwu widniej przy ulicach, przy hipodromie i cesarskim paacu. Znalaz si wrd nich posg Apollina z wyroczni, gdzie wrya Pytia, i helikoskie Muzy12, i delfickie trjnogi, i okrzyczany w Pan13, ktrego zoy w ofierze Spartaczyk Pauzaniasz i helleskie miasta-pastwa (948) po wojnie z Persami. Same witynie ju to ogoocono z drzew, ju to z dachw; niekiedy jeszcze inaczej sponiewierane waliy si na ziemi i obracay si wniwecz. W ruin poszy podwczas i zniky bez ladu zarwno witynia Asklepiosa w Ajgaj w Cylicji, jak i witynia Afrodyty w Afaka u stp pasma grskiego Libanos i nad rzek Adonis. Obie za witynie naleay do najwietniejszych i zayway czci szczeglnej u dawniejszych pokole. Mianowicie mieszkacy Ajgaj dumni byli z tego, e ludzie chorzy odzyskiwali
Takim posgiem z nieba" byo synne Palladium, o ktrym pisze Wergiliusz (Aeneis 2, 164 i ns.). Wedug staroytnych Rzymian tene posg, uchodzcy za geniusza narodu rzymskiego", przechowywany by w wityni Westy na stoku Palatynu (Florus, Epitoma, 1, 2, 3). 12 Helikon masyw grski w Beocji, uwaany w staroytnoci za siedzib Muz, z sanktuarium w Dolinie Muz. 13 Chodzi tu o boka Pana, syna Hermesa i nimfy Driope, arkadyjskiego boga pasterzy i opiekuna trzody. Sozomen czyni aluzj do posgu Pana, wic swe opowiadanie z Pauzaniaszem, synnym geografem i podrnikiem greckim z II wieku przed Chr. (raczej po Chr. dop. www.zrodla.historyczne.prv.pl).
11

u nich zdrowie, kiedy noc ukazywao si im bstwo i leczyo ich z chorb. W Afaka natomiast w okrelonym dniu na sowa zaklcia wytryska z wierzchoka Libanu ogie i na ksztat gwiazdy spada w nurty pobliskiej rzeki. Powiadali, e to Urania, bo tak nazywali Afrodyt. Taki przebieg tych poczyna przyblia stopniowo realizacj planw cesarza. Jedni bowiem widzc, e wszystko, co poprzednio byo dla nich czcigodne i budzio lk nabony, poniewiera si byle jak rzucone i zapchane od wewntrz plewami i mieciami, zaczli lekceway dawniejsze witoci i mieli al do swych przodkw za omyk. Drudzy zazdrocili chrzecijanom szacunku, jakim otacza ich cesarz, i doszli do wniosku, e najwyszy czas pj w lady wadcy. Jeszcze inni zagbiwszy si w rozwaanie nauki Kocioa, czy to na skutek znakw szczeglnych, czy snw albo w rezultacie zetknicia si z biskupami czy mnichami, uznali po namyle, e najlepszym rozwizaniem jest przyj chrzecijastwo. Od tego czasu ludy i miasta dobrowolnie odstpoway od dawnych wierze. Wtedy wanie port miasta Gazy, zwany Majuma, ktrego mieszkacy byli niezmiernie zabobonni i dotychczas czcili staroytne bstwa, przeszli wszyscy razem jak jeden m na wiar chrzecijask. W nagrod za ich pobono cesarz wywiadczy im najwikszy zaszczyt i miejscowoci, ktra poprzednio nie bya miastem, przyzna prawa miejskie i da jej nazw Konstancji; imieniem najbardziej umiowanego z synw uczci to miejsce ze wzgldu na wiar. Z podobnych, o ile wiem, pobudek otrzymao cesarskie imi miasto Konstantina u Fenicjan. Ale nieatwa to sprawa odnotowa wszystko po kolei. Bo w tym czasie rwnie bardzo wiele innych miast z wasnej woli przeszo na chrzecijastwo; i samorzutnie, bez adnych polece cesarza, burzono na wasnym terenie witynie i obalano posgi bogw, a budowano kocioy.
ROZDZIA SZSTY

Z jakiej bezporednio przyczyny imi Chrystusa rozeszlo si za rzdw Konstantyna po caym wiecie
Kiedy w ten sposb na caym obszarze rzymskiego imperium Koci pomnaa swj stan liczebny, wiara jego do-

tara i do samych (949) barbarzycw. Wyznaway ju bowiem chrzecijastwo plemiona zamieszkae nad Renem oraz Celtowie i najodleglejsze szczepy Gallw, majce swoje siedziby tu nad brzegiem Oceanu, a Goci i wszyscy dawniejsi ich ssiedzi znad brzegw Dunaju, od dawna zwizani z wiar w Chrystusa, nagili si do bardziej kulturalnego i rozsdnego trybu ycia. Zreszt okazj do przyjcia nauki chrzecijaskiej stwarzay prawie dla wszystkich barbarzycw wojny, jakie toczyli podwczas Rzymianie z obcoplemiecami, tak za rzdw Galliena14, jak i jego cesarskich nastpcw. Poniewa bowiem niewypowiedziane mnstwo najrozmaitszych plemion przeprawiwszy si podwczas z terenu Tracji najechao Azj Mniejsz, i barbarzycy jedni z tej, drudzy z innej strony w podobny sposb ruszyli na graniczcych z nimi Rzymian, wielu kapanw Chrystusa zetkno si z nimi w charakterze jecw wojennych. A kiedy zaczli leczy tamtejszych chorych i oczyszcza optanych, wymawiajc tylko imi Chrystusa i przyzywajc Go na pomoc jako Syna Boego, a ponadto uprawia ascetyczny, nienaganny tryb ycia, cnotami za przezwycia szyderstwo, barbarzycy, podziwiajc tych ludzi za ich wspaniae ycie i niezwyke dziea, poczuwali si do obowizku okazywania im swej yczliwoci i zrozumieli, e zapewni sobie ask u Boga, jeli bd naladowa tych, co si okazali lepsi, i na rwni z nimi uczcz bstwo potniejsze. Wziwszy wic ich sobie za przewodnikw w tym, co naleao uczyni, otrzymali nauk i chrzest, a potem zaczli uczestniczy w yciu Kocioa.
ROZDZIA SIDMY

W jaki sposb przyjli wiar Chrystusow Iberowie

W czasach opisywanego tu panowania Konstantyna mieli pozna Chrystusa Iberowie15. Jest to plemi barbarzyskie
Tj. w latach 253268. Cesarz ten toczy walki m. in. ze wspomnianymi przez naszego historyka Gotami i parokrotnie ich zwycia. Jednake jak wynika ze wzmianek u Ireneusza, Justyna (Dialogus cum Tryphone) i Tertuliana (Apologeticus 37; Adversus Iudaeos, 7, 8), wiara chrzecijaska dotara do najdalszych plemion na dugo przed okresem rzdw cesarza Galliena.
15 14

Chodzi o lud zamieszkay w Azji Mniejszej, na terenie dzi-

wielkie i bardzo waleczne, zamieszkujce ziemie na pnoc od Armenii. Do porzucenia przez nich wierze przodkw przyczynia si pewna branka chrzecijaska19. W swej niezachwianej wierze i niecodziennej pobonoci nawet przebywajc pord obcoplemiecw nie poniechaa trybu ycia, do ktrego bya przyzwyczajona. Poci czy modli si w nocy i za dnia i wielbi Boga byo dla niej jak najmilsz spraw. Barbarzycy ze swej strony prbowali si dowiedzie, po co poddaje si tym praktykom. A gdy moe nieco zbyt prostodusznie odpowiedziaa, e tak trzeba czci Syna Boego, obce im si wydawao zarwno imi czczonej osoby, jak i sam sposb oddawania jej czci. Ale zdarzyo si przypadkiem, e ciko tam zachorowa pewien chopiec, i matka, obnoszc dziecko od domu do domu, pokazywaa wszystkim chorego. Bo Iberowie mieli zwyczaj tak robi, po to, aby jeli si znajdzie jaki lekarz znajcy dan chorob, cierpicy mogli bez trudu uwolni si od udrki. Kiedy jednak chopiec nigdzie nie otrzyma skutecznego leku, a wreszcie przyniesiony zosta take i do branki, ta powiedziaa: ,,Wprawdzie nie znam si na lekach ani tych do smarowania, ani tych do przykadania (952), i nie umiem ich stosowa; wierz jednak, kobieto, e Chrystus, ktrego czcz, prawdziwy i wielki Bg, uratuje twoje dziecko". I natychmiast pomodliwszy si za malca, uwolnia go od choroby, chocia bliski by ju mierci. Niedugo potem ocalia w taki sam sposb rwnie i maonk wadcy plemienia, ktrej grozia nieuchronna zguba na skutek nieuleczalnego cierpienia; ponadto zapoznaa j z nauk Chrystusa, wyjaniajc, e to On jest Szafarzem zdrowia i ycia, i krlewskiej wadzy, i Panem wszechrzeczy. Ta za, majc na skutek wydarzenia, jakie osobicie przeya, niezbity dowd, e sowa branki odpowiadaj prawdzie, przyja wiar chrzecijask i wielk czci zacza darzy ow niewiast. Krl natomiast, zdziwiony nagoci przejcia na wiar oraz cudownym wprost wyleczeniem ony, zapyta j, jak to si stao; i poleci jej odwzajemni si brance darami.
siejszej Gruzji, ktry w poowie IV wieku dosta si pod panowanie perskie. Hiszpascy Iberowie mieli by chrzecijanami ju w czasach Ireneusza, ktry zmar w 202 roku (Adversus haereses, 1,3).
16

nao s. 198.

Chodzi tu o Nino i krla Miriam. Nawrcenie Gruzji dokosi z jej inicjatywy w latach 325361, por. Baus/Ewig.

Ale na nich rzecze krlowa wcale jej nie zaley, chociaby je ceniono bardzo wysoko. Za rzecz cenn ponad wszystko uwaa jedynie suby ofiarowane Bogu, ktrego wyznaje. Jeeli wic chcemy jej si odwdziczy, a jednoczenie osign trwae powodzenie i okaza szlachetn gorliwo, nie zwlekajmy i my ze czci dla Niego, bo to Bg potny i zbawca, i jeli zechce, krlom zapewnia do koca ich trony, a znw z wielmow bez trudu moe uczyni ndzarzy, i biedakw wynie na szczyty, a take ocali tych, co s w strasznym pooeniu." Mimo e maonka wielokrotnie powtarzaa te uwagi i wadca Iberii odnosi za kadym razem wraenie, e kobieta ma racj, nie mg si jednak zdecydowa i nie dawa si przekona, bo widzia w tym nowo, a szanowa religi przodkw. Ale niedugo potem razem ze sw wit uda si do lasu na owy. I oto nagle obok gstej mgy otoczy ich zewszd, lepkie si stao powietrze, tuman skry niebo i soce. Gucha noc i ciemno nieprzenikniona rozpostara si w kniei. Wtedy wszyscy oczywicie kady w trwodze o siebie samego rozproszyli si odchodzc jedni od drugich daleko. A krl, bkajc si sam jeden, jak to si zwykle zdarza ludziom w gronym pooeniu, nie wiedzc co pocz, pomyla o Chrystusie; a w gbi ducha postanowi, e bdzie Go uznawa za Boga i oddawa Mu odtd cze, jeli cao wyjdzie z tej nieszczsnej przygody. Jeszcze tego nie przemyla do koca, a tu ju rozprasza si mga i powietrze staje si przejrzyste jak w pogodny dzie; i gdy promienie soca przenikny w gszcz leny, krl znalaz tam dla siebie ratunek. Potem opowiedziawszy swej maonce o caym zdarzeniu, posa po brank i poleci, by go pouczya, w jaki sposb naley czci Chrystusa. A kiedy ta wytumaczya wszystko, na co tylko sta j byo jako zwyk niewiast, i zrobia, co tylko moga, krl zebrawszy swych poddanych, opowiedzia im o dobrodziejstwach, ktre z aski Boej spyny na niego samego i jego maonk; (953) i chocia sam jeszcze nie wprowadzony w wite tajemnice wiary, co wiedzia na temat tej nauki, przekaza podwadnym; i nakonili cay lud, aby zacz czci Chrystusa: on przekona mw, a krlowa wraz z brank niewiasty. I bezzwocznie, na podstawie wsplnej uchway caego plemienia, przecigajc si w szczodroci przystpili do budowania kocioa. Wznieli ju wok ciany wityni, po czym ustawiwszy machiny podnosili na rzemiennych linach kolum-

ny i mocowali je na kamiennych bazach. Jak opowiadaj, po dwigniciu i ustawieniu na waciwym miejscu pierwszej i drugiej kolumny osadzenie trzeciej natrafio na trudnoci, i ani sztuka biegych majstrw nie moga doj z tym do adu, ani sia fizyczna nic nie wskraa, chocia wielu byo tych, co cignli za rzemienie. Gdy za nadszed wieczr, jedna tylko branka zostaa tam na noc, modlc si do Boga, aby podnoszenie kolumn przestao sprawia kopoty. Wszyscy inni natomiast, a przede wszystkim krl, odeszli szczerze bolejc, bo wycignita w p wysokoci kolumna tkwia ukonie i zarywszy si w podoe, od nasady dolnej ruszy si z miejsca nie dawaa. Ale dziki temu rwnie i poprzednie cudowne wydarzenia miay jeszcze bardziej umocni wiar Iberw w moc Bo. Oto gdy rankiem przybyli na dziedziniec kocielny rzecz zdumiewajca i zakrawajca na sen kolumna, ktra poprzedniego dnia nie pozwalaa si ruszy, widniaa w pozycji pionowej, unoszc si nad sw baz w bardzo nieznacznej odlegoci. Zatem lk ogarn wszystkich i poczli wyznawa, e jeden tylko Chrystus jest prawdziwym Bogiem; a wtedy na oczach caego tumu sama przez si, spokojnie, jak spod rki mistrza spyna kolumna, by poczy si z baz. Potem za bez trudu podniesiono pozostae, i z tym wiksz skwapliwoci koczyli Iberowie reszt robt. A skoro szybko wybudowali koci, idc za rad swej branki wysali posw do cesarza Konstantyna; proponowali zawieszenie broni i ukady przymierza, w zamian za to proszc o przysanie dla plemienia kapanw. Syszc z ust posw szczegowe relacje o tym, co si u nich wydarzyo, i jak gorliwie cay nard czci Chrystusa, ucieszy si cesarz rzymski z poselstwa; odsyajc zatem posw zaatwi wszystko po ich myli. W taki to sposb Iberowie uznali Chrystusa i po dzi dzie czcz Go nadal gorliwie.

ROZDZIA SMY

O tym, jak rwnie Armeczycy i Persowie przyjli chrzecijastwo

Niebawem nauka Chrystusa dotara do ssiednich plemion i rozprzestrzenia si szeroko 17. Armeczycy, jak si zdoaem dowiedzie, dawno ju przyjli chrzecijastwo. Podobno bowiem Teridates, wadca tego narodu, na skutek jakiego (956) cudownego znaku, ktry mia miejsce w jego domu, zarwno sam zosta chrzecijaninem, jak i wszystkim podwadnym za pomoc jednego obwieszczenia poleci przyjcie tej samej wiary. Niebawem nauka Chrystusowa dotara do ssiednich plemion i rozprzestrzenia si szeroko. Przypuszczam, e spord Persw pierwsi przyjli chrzecijastwo ci, ktrzy na skutek stycznoci z Osroeczykami i Armeczykami musieli niewtpliwie natrafi na przebywajcych tam duchownych, rozmawia z nimi i dowiadczy ich moralnej wartoci.
ROZDZIA DZIEWITY

O Saporze 18, krlu Persw, jak powsta przeciw chrzecijanom, a take o Symeonie, biskupie Persji, oraz straniku oa krlewskiego, Usthazadesie, jak ponisl mier mczesk
Kiedy jednak z upywem czasu przybywao ich coraz wicej i zaczli si zbiera na naboestwa, majc ju wasnych kapanw i diakonw, fakt ten niezmiernie zacz drani magw, ktrzy niby jaki szczep kapaski, na zasadzie rodowego dziedzictwa przechodzcego z ojca na syna, od dawien dawna opiekuj si religi persk. Bolao to i ydw, w jaki sposb z natury wrogo usposobionych do nauki chrzecijaZdanie to powtrzone jest w dalszym cigu rozdziau, i raczej tam jest na miejscu. Krlem tym jest Szapur II (310380), ktry w przeciwiestwie do ojca swego, Szapura I, wszcz dugotrwae przeladowanie chrzecijan. Por. K. Bihlmeyer-H. Tuchle, Kirchengeschichte, t. I, Paderborn 1955, s. 220, dalej cyt.: Bihlmeyer-Ttichle z dod. tomu i strony (przek. polski: Historia Kocioa, t. I: Staroytno chrzecijaska, tum. ks. J. Klenowski, Wydawnictwo Sistr Loretanek, Warszawa 1971, s. 221).
18 17

skiej pod wpywem zawici. Tote jedni i drudzy skadaj przed Saporem, wczesnym krlem, oszczercze oskarenia pod adresem Symeona, ktry by wtedy arcybiskupem Seleucji i Ktezyfontu, dwu najwaniejszych miast w Persji; obwiniaj go, e bdc przyjacielem cesarza Rzymian, donosi mu o wszystkim, co si dzieje u Persw. Przekonany oszczerstwami Sapor najpierw zacz uciska chrzecijan niezmiernymi podatkami, bo wiedzia, e s to przewanie ludzie uprawiajcy [ewangeliczne] ubstwo; przy czym ciganie nalenoci zleci ludziom nieubaganym: w rezultacie przymuszeni brakiem pienidzy i bezwzgldnoci poborcw wzgardzi mieli wasn wiar, a przecie o to mu przede wszystkim chodzio. Potem za nakaza pocina mieczem kapanw i sugi Boe, zburzy kocioy, sprzty liturgiczne skonfiskowa na rzecz skarbu pastwa, a Symeona przywie do siebie pod stra, jako zdrajc krlestwa i religii Persw. Magowie ze swej strony, wspierani czynnie przez ydw, szybko porozwalali chrzecijaskie witynie. Symeon za ujty i zakuty w elazne kajdany przyprowadzony zosta przed oblicze krla, i tu okaza swoje niezomne mstwo. Skoro bowiem Sapor rozkaza prowadzi go na mki, ani si nie ulk, ani nie zoy przed nim ukonu19. Niesychanie tym oburzony krl zapyta: Czemu to obecnie nie uczcie mnie pokonem, cho poprzednio tak robie?" Odrzek mu Symeon: Bo poprzednio nie prowadzono mnie w kajdanach i nie dano ode mnie, abym zdradzi prawdziwego Boga; tote tak samo jak inni przestrzegaem ustalonych form zachowania wobec wadzy krlewskiej. (957) Teraz nie godzi mi si tego czyni. Oto bowiem znajduj si w obliczu walki ostatecznej w obronie pobonoci i prawd naszej wiary". Zaledwie wypowiedzia te sowa, kiedy krl nakaza mu pokoni si socu i obieca, e jeli posucha, hojnie go obdarzy i otoczy szacunkiem; ale jeli miaby okaza nieposuszestwo, zagrozi zgub zarwno jemu samemu, jak i caej chrzecijaskiej spoecznoci. Poniewa jednak Symeon ani si nie dawa zama pogrkami, ani zmikczy obietnicami, lecz po msku pozosta nieugity, zapewniajc z moc, e nigdy nie pokoni si socu i nie okae si zdrajc swej wiary, krl poleci potrzyma go
Chodzi tu o szeroko stosowan w dworskim ceremoniale pastw staroytnego Wschodu proskinez, tj. bicie pokonw, a niekiedy padanie na twarz". Pierwotnie byo to tylko przesanie pocaunku doni.
19

w okowach, doszedszy wida do wniosku, e wizie niewtpliwie zmieni swoje zdanie. Odprowadzanego do wizienia zauway Usthazades, sdziwy stranik oa krlewskiego, piastun Sapora i dostojnik dworu cesarskiego, i powstawszy odda mu pokon. Przypadkiem bowiem siedzia przed paacowym wejciem. Symeon za wyniole go zgani i krzykn na niego gniewnie, a potem odwrciwszy si min starca obojtnie. Ten bowiem bdc chrzecijaninem da si niedawno przymusi do oddania czci socu. I w tej chwili rzewnie zapaka w dostojnik i bolenie woajc zrzuci z siebie wspania szat, w ktr by odziany, a oblkszy si w czer, jak w aobie, usiad przed paacem krlewskim skarc si i wzdychajc. Biada mi! powiedzia jakiego przyjcia mam oczekiwa od Boga, ktregom si zapar, skoro dla tej wanie przyczyny, mj przyjaciel od tak dawna, Symeon, nie zamieniwszy ze mn ni sowa, z tak pogard ode mnie si odwrci i odszed!" Kiedy to spostrzeg Sapor, wezwawszy starca, dopytywa si o powd aoby i czy w rodzinie jego nie wydarzyo si jakie nieszczcie. Odpowiadajc rzek do niego Usthazades: O, krlu! W moim ziemskim domu nie spotkao mnie adne nieszczcie. Ach, abym zamiast tego, co na mnie przyszo, w najrozmaitsze inne najgorsze popad przygody! Nawet wtedy byoby mi lej! A tak ubolewam, e yj; i cho ju dawno powinienem da gow, ogldam to soce, ktremu pozornie biem pokony, ciebie chcc zadowoli, nie z przekonania! I ostatecznie naley mi si susznie mier za te obydwa przewinienia: za to, e dla Chrystusa byem zdrajc, a dla ciebie oszustem". I tu starzec, ledwie to powiedzia, poprzysig na Stwrc nieba i ziemi, e poczynajc od tego momentu nigdy ju nie zmieni swego postpowania. Sapor natomiast oszoomiony nagoci przemiany, jaka si dokonaa w duszy piastuna, jeszcze bardziej pocz si oburza na chrzecijan, jako na tych, co to czarami dokazuj takich cudw. By oszczdzi jednak starca, ju to posugujc si agodnoci, ju to szorstkoci, ze wszystkich si prbowa go namwi do zmiany postanowienia. Lecz skoro nic nie osign, gdy Usthazades zdecydowanie powtarza, e ju nigdy nie bdzie tak naiwny, eby zamiast Boga, Stwrcy wszechrzeczy, mia czci to, co zostao przez Niego stworzone, wtedy krl uniesiony gniewem rozkaza, aby mieczem ucito mu gow. Prowadzony przez oprawcw na mier skazaniec pro-

si ich o chwil zwoki, bo chce przesa krlowi jak wiadomo. I zawoawszy do siebie ktrego z najbardziej wiernych eunuchw, kaza mu (960) powiedzie Saperowi, co nastpuje: wiadkw yczliwoci, jak od modoci a po dzi dzie okazywaem, o krlu, waszemu domowi, twemu ojcu oraz tobie, penic swe suby z naleytym oddaniem, nie potrzebujesz, jak mi si zdaje, bo doskonale o tych sprawach wiesz. W zamian za to wszystko, czym kiedykolwiek wam si przysuyem, daj mi t jedn nagrod: niech ludzie niewiadomi rzeczy nie odnios wraenia, e ponosz kar za niewierno wobec krlestwa czy te umieram jako zoczyca na innych jakich przyapany zbrodniach. I eby to stao si jawne, niech herold woajc gono wszystkim oznajmi, e Usthazadesowi odcito gow bynajmniej nie dlatego, by si mia w czym okaza nielojalnym na krlewskim dworze, ale dlatego, e jest chrzecijaninem i nie chcia w imi posuszestwa krlowi zaprze si Boga, ktrego wyznaje". Eunuch przekaza te sowa krlowi. Sapor zatem, zgodnie z yczeniem Usthazadesa, rozkaza heroldowi, by je wszystkim obwieci. Sdzi bowiem, e inni tym atwiej wyrzekn si chrzecijastwa, jeli si zastanowi nad faktem, e monarcha nie oszczdzi adnego chrzecijanina, skoro zgadzi starego piastuna i yczliwego domownika. Usthazades jednak dlatego tak gorco pragn podania do publicznej wiadomoci przyczyny wymierzonej mu kary, e uwiadomi sobie, i w momencie, kiedy z bojani przed wadc zoy hod socu, niewtpliwie wpoi w wielu spord chrzecijan postaw lku i trwogi; a teraz rozumowa skoro si dowiedz, e da ycie za wiar, uda mu si pocign za sob wielu przykadem wasnego mstwa.
ROZDZIA DZIESITY

O chrzecijanach zgadzonych w Persji przez Sapora

W opisanych zatem okolicznociach Usthazades w jak najchwalebniejszy sposb rozsta si z tym ziemskim yciem. Symeon za, kiedy usysza o wszystkim w swym wizieniu, zoy Bogu za niego dzikczynn modlitw. Nastpnego za dnia, a by to pitek tygodnia, w ktrym obchodzi si doroczn pamitk mki Zbawiciela, przed uroczystoci Zmar-

twychwstania Paskiego, wyda krl rozkaz, by i Symeona cito mieczem20. Ten bowiem, wyprowadzony ponownie z wizienia na pokoje krlewskie, nieugicie przemawia do Sapora w obronie nauki wiary i bynajmniej nie zamierza si kania ani wadcy, ani socu. Tego samego dnia podobne wyroki mierci otrzymao rwnie stu innych chrzecijan, przebywajcych w wizieniu; po nich dopiero mia da gow Symeon, na samym kocu, kiedy si ju przyjrzy mierci wszystkich skazanych. W ich liczbie znajdowali si po czci biskupi, po czci prezbiterzy i inni przedstawiciele duchowiestwa rnych szczebli. Kiedy cay ten tum prowadzono na mier, zjawi si na miejscu sam wielki arcykapan magw i zapyta skazacw, czy moe jednak chc (961) y i wyznawa t sam religi, ktr wyznaje krl, i czci soce. A poniewa nikt nie decydowa si uchowa ycie na tych warunkach, poprowadzono ich na miejsce, gdzie mieli by straceni. Oprawcy zabrali si do swego dziea i pracowali usilnie nad wymordowaniem mczennikw. Symeon za stojc tu przy nich, gdy padali pod mieczem, zachca do odwagi, mwic o mierci i o zmartwychwstaniu, o witoci sprawy. Powoujc si na nieomylne sowa Pisma witego udowadnia, e w rzeczywistoci taka mier, jaka ich spotyka, jest prawdziwym yciem, podczas gdy zdradzi Boga z tchrzostwa jawnie rwna si mierci. Wszak niedugo i bez pomocy mordercw musieliby umrze, sami z siebie, jest to bowiem nieuchronny koniec dla kadego, kto raz na ten wiat si urodzi. Otwierajca si przed nami po mierci rzeczywisto wieczna nie wszystkich ludzi jednakowo powita, przeciwnie wszyscy dokadnie tam zdadz spraw z ziemskiego ywota, jakby wedug jakiej wagi najczulszej. I kady otrzyma wieczn zapat za swe dobre uczynki, a za im przeciwne po wiek wiekw bdzie odpowiada. Jeli za chodzi o dobre uczynki, najwikszym ze wszystkich i najbardziej uszczliwiajcym jest dobrowolna mier za spraw Bo. Symeon, niby mistrz gimnastyki pouczajcy chopcw, jak to trzeba wystpowa na igrzyskach, wypowiada te gbokie uwagi, a kady, zasuchany w jego sowa, ochoczo szed na
Stao si to w roku 341, za panowania Szapura II. Symeon, biskup Seleucji i Ktezyfontu w Persji, wpisany zosta (wraz z towarzyszami) do Martyrologium Romanum jako wity i mczennik. Pami jego czci Koci w dniu 21 kwietnia.
20

mier. Kiedy kat naliczy ju stu citych, na ostatek ci take i samego Symeona oraz Abdechalaama i Ananiasza. Obaj sdziwi prezbiterzy podlegajcego Symeonowi Kocioa pojmani zostali razem z nim i podobnie jak on przebywali w wizieniu.
ROZDZIA JEDENASTY

O Puzykesie, przeoonym budowniczych Sapora

Ale kiedy si to dziao, niejaki Puzykes2l, ktry by zwierzchnikiem wszystkich krlewskich budowniczych, stojc tam i widzc, e Ananiasz dra, gdy szykowa si na mier, powiedzia do skazaca: Na chwileczk przymknij sobie oczy, staruszku, i bd dobrej myli. Wnet bowiem ujrzysz wiato Chrystusow". Jeszcze wymawia te sowa, kiedy go chwycono i zaprowadzono przed krla. A poniewa wyzna, e jest chrzecijaninem, i przemawiajc do krla pozwoli sobie na zupenie swobodn i zbyt odwan obron wiary i mczennikw, skazany zosta na niespotykany i niesychanie okrutny rodzaj mierci. Oprawcy bowiem, przeciwszy mu kark tam, gdzie si kocz krgi, tamtdy wyrwali mu jzyk. Ponadto, na skutek oskarenia jakich donosicieli, zgina pojmana wtedy rwnie crka jego, dzieweczka powicona subie Boej. Nastpnego za roku, znowu w dniu, w ktrym obchodzono pamitk mki Chrystusa i oczekiwano uroczystoci Zmartwychwstania, (964) po caej ziemi perskiej kry najbezwzgldniejszy nakaz Sapora, zasdzajcy na mier wszystkich, ktrzy przyznaj si do tego, e s chrzecijanami; podobno pado wtedy pod mieczem takie mnstwo chrzecijan, e wprost ich policzy nie byo sposobu. Bo te i magowie urzdzali po miastach i wsiach formalne polowania, starannie wyszukujc, czy si gdzie kto nie ukrywa. Ale wierni nawet dobrowolnie, cho ich nikt nie cign, sami si zgaszali, aby swoim milczeniem nie sprawi wraenia, e zaparli si Chrystusa.
W Martyrologium Romanum wity ten wystpuje pod imieniem Pusicius (spolszczona forma imienia Puzycjusz). I tego rwnie witego czci Koci 21 kwietnia.
21

Kiedy wszystkich chrzecijan tak bezlitonie mordowano, wielu z nich stracio ycie w samej rezydencji wadcy, a midzy innymi Azadas, stranik oa krlewskiego, szczeglnie umiowany przez krla. Skoro si Sapor dowiedzia, e jego ulubieniec nie yje, niesychanie si tym przej i wstrzyma t publiczn masakr, polecajc, by zabijano jedynie nauczycieli wiary.
ROZDZIA DWUNASTY

O Tarbuli, siostrze Symeona, i o jej mczestwie

W tym samym okresie rozchorowaa si krlowa, a jednoczenie pojmana zostaa siostra biskupa Symeona, imieniem Tarbula, dziewica powicona subie Boej. Ujto j razem ze suc, ktra obraa sobie ten sam rodzaj ycia, i z siostr, ktra od mierci ma odmwia zampjcia i przestrzegaa podobnych zasad postpowania. Zatrzymane zostay na podstawie oszczerczego donosu ze strony ydw, oskarajcych je o to, e godzc na ycie krlowej poday jej trucizn; bo rzekomo chowaj w sercu uraz z powodu mierci Symeona. Krlowa za zazwyczaj bowiem jako atwo daj wiar wszelkim okropnociom ludzie chorzy przyja oskarenie za szczer prawd, zwaszcza e wyszo ono z ust ydw; bo sama wyznawaa ich religi i ya wedug przepisw prawa ydowskiego, a jednoczenie uwaaa swych wspwyznawcw za ludzi prawdomwnych i oddanych sobie. Zabrali wic magowie Tarbul i jej towarzyszki i skazali je na mier; za czym pi rozciwszy ich ciaa na dwoje wbili je na pale i polecili, aby krlowa dla odwrcenia od siebie choroby przesza rodkiem pomidzy palami. Jak mwi, owa Tarbula bya niezwykej wprost urody, tote ktry z magw zapaa do niej mioci i szukajc z ni kontaktu, posa jej potajemnie pienidze, obiecujc ocalenie zarwno dla niej, jak i dla towarzyszek, jeli mu ulegnie. Ona jednake namowy bezwstydnej nawet sucha nie chcc naurgaa magom i wytkna im rozpasanie. Bez chwili wahania wybraa mier, niby miaa zdradzi czysto dziewicz. (965) Wtedy, kiedy zgodnie z rozporzdzeniem Sapora, jak to wyej powiedziaem, zacza obowizywa zasada, e naley

zostawi w spokoju wszystkich innych chrzecijan, a wyapywa tylko kapanw i nauczycieli wiary chrzecijaskiej, magowie i archimagowie krc po caym obszarze Persji systematycznie gnbili biskupw i kapanw, a najwicej w krainie Adiabeczykw22; jest to obszar w pastwie perskim zamieszkay przewanie przez chrzecijan.
ROZDZIA TRZYNASTY

Mczestwo witego Acepsymasa i jego towarzyszy

Mniej wicej w tyme czasie magowie pojmali rwnie biskupa Acepsymasa i wielu duchownych pozostajcych pod jego opiek. Po namyle jednak zadowolili si faktem, e udao im si schwyta przywdc. Pozostaych za zwolnili, ograbiwszy ich z wszelkiego mienia. Ale niejaki Jakub, prezbiter, dobrowolnie towarzyszy Acepsymasowi; i uprosiwszy to sobie u magw, znalaz si z nim w jednym i tym samym wizieniu, gdzie jako starcowi usugiwa z ochot, a jednoczenie, o ile si dao, przynosi mu ulg w udrkach losu i pielgnowa okaleczae od razw jego ciao. Wkrtce bowiem po aresztowaniu magowie okrutnie skatowali starca batogami z surowej skry, chcc go zmusi, by si pokoni socu, a poniewa Acepsymas pozosta nieugity, ponownie si znalaz w okowach. Z powodu wiary witej wtrceni zostali wwczas do wizienia rwnie prezbiterzy Aejthalas i Jakub, diakoni Azadanes i Abdiesus, nielitociwie wychostani przez magw. Po upywie dugiego czasu najwyszy arcykapan magw radzi si krla, co ma uczyni z winiami. A gdy otrzyma polecenie, by ich ukara, jak zechce, jeli nie pokoni si socu, zapozna uwizionych z rozkazem Sapora. Poniewa jednak ci wyranie owiadczyli, e nigdy nie zdradz Chrystusa i nie zo pokonu przed socem, podda ich torturom, nie liczc si z niczym.
Adiabene jest nazw najwaniejszej czci Asyrii. Na tyi obszarze le m. in. miasta Arbela i Gaugamela, synne ze zwycistwa, jakie w roku 331 przed Chr. odnis tam Aleksander Wielki nad Dariuszem.
22

Acepsymas a do ostatniego momentu ycia wytrwa niezomnie przy tym, co lubowa wierze. Jacy zakadnicy z Armenii, przebywajcy wrd Persw, zabrawszy potajemnie jego szcztki, zoyli je do grobu. Pozostali winiowie, chocia nie mniej skatowani, nadspodziewanie przeyli tortury, a poniewa stanowiska swojego zmieni nie chcieli, znw trafili do wizienia. By tam razem z nimi i Aejthalas. Jemu, gdy by rozcignity w trakcie chosty, powyrywano z barkw ramiona na skutek nadmiernego napicia powrozw. W rezultacie rce zwisay mu martwo, tak e pokarm do ust podawali mu inni. Za tych samych rzdw 23 wiadectwo chrzecijaskiego ycia zoyo przez mczesk mier niezliczone mnstwo prezbiterw i diakonw, mnichw i dziewic powiconych subie Boej, oraz innych sug kocielnych i obrocw wiary. (968) Z biskupw, o ile si zdoaem dowiedzie, zginli: Barbasymas24 i Pawe, Gaddiabes, Sabinos, Mareas, Mokios, Jan, Ormesdas, Papas, Jakub, Romas, Maares, Agas, Bochres, Abdas, Abdiesus, drugi Jan, Abramios, Agdelas, Sapores, Izaak i Dausas. Ten ostatni zosta wzity do niewoli po zajciu przez Persw Zabdajon; tak bowiem nazywa si ta okolica25. Wtedy wanie umar za wiar razem z Mareabdesem, miejscowym biskupem, i pozostajcymi pod jego opiek duchownymi, w liczbie okoo dwustu pidziesiciu osb, zabranymi wraz z nim przez Persw do niewoli.
ROZDZIA CZTERNASTY

O mczestwie biskupa Millesa, a take o jego drodze yciowej. O tym, e Sapor poslal na mier mczesk szesnacie tysicy znakomitych w Persji osobistoci, nie liczc ludzi z gminu
23 24

Autor ma na myli rzdy Szapura II. Por. wyej przyp. 18.

Wedug kocielnych rde encyklopedycznych, jako biskup Seleucji Ktezyfontu odda ycie wraz z innymi w roku 346, za panowania Sapora II. Zabdajon chorion, ac. Zabdicena (sc. pars, regio), jest nazw czci Mezopotamii, z gwnym miastem Bezabde. Powoujc si na 20 ks. dziea Ammiana Marcellina, jeden z komentatorw
25

W tym samym czasie mier mczennika ponis rwnie i Milles26; z pocztku suy on w armii perskiej, ale pniej porzuciwszy karier wojskow wstpi na drog ycia apostolskiego. Jak opowiadaj, wywicony na biskupa jakiego perskiego miasta, wiele niejednokrotnie wycierpia przykroci, a ponadto poddawany bywa chocie i rozcigany na mkach. Poniewa jednak nikogo nie udao mu si skoni do przyjcia chrzecijastwa, nie mogc si pogodzi z tym faktem, uroczycie przekl to miasto i wyjecha. Zdarzyo si wkrtce potem, e kiedy miejscowa elita przewinia czym wobec krla, w rezultacie nadcigno wojsko z trzystu soniami i zburzyo miasto doszcztnie, i zaorawszy jego obszar niby uprawne pole, poczynio na nim zasiewy. A Milles, tylko z torb u boku, (969) w ktrej mia wit ksig Ewangelii, uda si na modlitw do Jerozolimy, stamtd za do Egiptu, w odwiedziny do tamtejszych mnichw. O tym, jak niezwykymi i jak wprost cudownymi czynami zapisa si w pamici potomnych ten czowiek, wiadectwo daj Syryjczycy, ktrzy opisali jego dziea i ywot. Co do mnie, myl, e wystarczy to, co dotychczas powiedziaem o nim, jak i o wszystkich mczennikach za wiar z okresu rzdw Sapora. Bo gdyby tak kto zechcia od faktu do faktu opowiada to wszystko, co ich dotyczy, co to byli za ludzie i skd, albo w jaki sposb skadali swe mczeskie wiadectwo wiary i jakie wycierpieli katusze bo u Persw, przecigajcych si w okruciestwie, najprzerniejsze s rodzaje takich okropnoci to niewtpliwie czasu by mu nie starczyo. Ale krtko rzecz ujmujc, liczb mczennikw z tego okresu, znanych ludziom z imienia, mw i niewiast, ocenia si na szesnacie tysicy osb; a olbrzymia reszta poza nimi wymyka si rachubie, i przez to, jak powiadaj, zbyt uciliwe wydawao si Persom i Syryjczykom oraz mieszkacom Edessy ktrzy bardzo si o to starali sporzdzi wykazy ich imion.
Migne'a, Valesius, czy opisywany moment z zajciem przez Persw miasta Bezabde i masow deportacj ludnoci wraz z duchowiestwem, co miao miejsce w roku 360. Wpisany do Martyrologium Romanum jako wity, biskup i mczennik. mier jego datuje si na rok 342. Mieli go przeszy strzaami z uku dwaj perscy krlewicze.
26

ROZDZIA PITNASTY

O tym, jak Konstantyn21 napisa do Sapora, by zaprzesta przeladowa chrzecijan

Skoro Konstantyn, cesarz rzymski, otrzyma wiadomo, e przebywajcy w Persji chrzecijanie s tak zawzicie zwalczani, gryz si tym niezmiernie i martwi; i cho za wszelk cen stara si im przyj z pomoc, pozostawa w niepewnoci, co ma pocz, by im zapewni bezpieczestwo. Ale tak si przypadkowo zdarzyo, e przybyo wwczas do niego poselstwo od krla perskiego. Cesarz przychyli si do przedoonych prb, po czym odprawi posw, zadowolonych z pomylnego przebiegu rozmw. Zarazem jednak uzna ten moment za doskona okazj, aby poleci wzgldom Sapora yjcych w Persji chrzecijan, i napisa do krla, przyrzekajc mu najwiksz wdziczno, o ktrej nigdy nie zapomni, jeli tylko monarcha zechce okaza yczliwo pozostajcym pod jego rzdami (972) wyznawcom wiary chrzecijaskiej. Bo przecie uzasadnia cesarz nic nie mona zarzuci formom kultowym tej religii, skoro wierni poprzestaj na samych tylko bezkrwawych modlitwach, kiedy chc przebaga Boga. Bo On nie lubuje si w krwawych ofiarach, a jedynie czysto duszy sprawia Mu rado duszy, ktra zda do cnoty i do pobonego ycia, tak e w rezultacie na pochwa zasuguj ci, ktrzy w ten sposb pojmuj sw wiar. A nastpnie, w myl nauki o opatrznoci, obiecywa cesarz Saporowi, e i jemu Bg okae sw askawo; powoywa si przy tym na to wszystko, co si przydarzyo zarwno Walerianowi28, jak i jemu samemu: oto dziki wierze w Chrystusa, z Jego niebiesk pomoc, on sam poczynajc na Zachodzie od Oceanu podda pod swoje panowanie cay obszar rzymskiego imperium; ponadto poprowadzi zwycisko wiele wojen, zwalczajc zarwno wrogw zewntrznych, jak i wczesnych saZ pewnoci nie chodzio tu o Konstantyna, gdy przeladowanie w Persji rozpoczo si ju po jego mierci (337) w roku 340. Wtpliwe te, czy by to nastpca Konstantyna Konstancjusz, bdcy w wojnie z Persami, i Julian Apostata. Prawdopodobnie autor po prostu nie liczy si z chronologi i chce tym sposobem powikszy rejestr zasug Konstantyna na polu umacniania chrzecijastwa nawet poza granicami cesarstwa. Inne tumaczenie nie wydaje si sensowne.
28 27

Cesarz Walerian (253260) zmar w niewoli u Persw.

mozwacw i niepotrzebne mu byy krwawe ofiary czy jakie wyrocznie, lecz do zwycistwa wystarczy mu znak krzya, niesiony w pierwszej linii przed szeregami wasnych zastpw, i modlitwa, wolna od krwi i wszelkiego brudu. Walerian natomiast, jak dugo nie krzywdzi Kociow, z powodzeniem sprawowa sw wadz. Ale gdy tylko postanowi wznieci na nowo przeladowanie chrzecijan, gniewna pomsta z rki Boej dosiga go szybko i ugia jego kark przed Persami. Wzity przez nich do niewoli, ndznie rozsta si z yciem. W tym duchu napisawszy do Sapora, prbowa Konstantyn skoni go do zajcia yczliwego stanowiska wobec chrzecijastwa. W najwikszym bowiem stopniu troszczy si o chrzecijan, gdziekolwiek by przebywali, tak o Rzymian, jak i o wiernych yjcych wrd innych narodowoci.
ROZDZIA SZESNASTY

O tym, jak arianie Euzebiusz i Teognios, zoywszy pisemn zgod na uchway soboru w Nicei, odzyskali swe trony biskupie
Wkrtce po soborze w Nicei przebywajcy na wygnaniu Ariusz wezwany zosta do powrotu; nadal nie wolno mu byo jednak wkroczy na teren Aleksandrii. Mimo wszystko pniej wystara si o pozwolenie na powrt do Egiptu, o czym bdzie mowa we waciwym miejscu29. Niebawem odzyskali swoje Kocioy: (973) Euzebiusz, biskup Nikomedii, ktry usun wybranego poprzednio na swoje miejsce Amfiona, oraz Teognios, biskup Nicei, ktry z kolei pozby si Chrestosa. Obaj odwoani zostali z wygnania z chwil, kiedy przesali biskupom list pokutny o treci nastpujcej : Oto my, co do ktrych zapad wyrok skazujcy jeszcze przed rozpatrzeniem sprawy ze strony waszej pobonoci, spoChodzi tu o zmiany na korzy arian po roku 328, kiedy cesarz zacz im okazywa przychylno, o czym autor nie mwi wprost, sugerujc raczej, e powrt zwolennikw Ariusza na stolice biskupie by dzieem ich konfratrw, a bezporednio skutkiem zoonej przez biskupw ariaskich deklaracji prawowiernoci. Por. Baus/Ewig, s. 30 ns.
29

kojnie powinnimy znosi orzeczenie wydane przez wasz pobono. Skoro jednak niedorzecznoci jest milczeniem swoim dawa oszczercom argument przeciwko sobie samemu, donosimy przeto, e [zawsze] zgadzalimy si z tezami wiary witej oraz e po sumiennym zbadaniu pojcia wspistotny" cakowicie oddani bylimy sprawie pokoju, i nigdy, w adnym wypadku, nie poszlimy na lep nauki heretyckiej. Wspomniawszy tedy, z uwagi na dobro Kocioa, o tym wszystkim, co nam przyszo na myl, i upewniwszy siebie samych oraz i tych, ktrych powinnimy przekona, podpisalimy si pod formu wyznania wiary. Nie podpisalimy natomiast ekskomuniki, nie dlatego, abymy wystpowali przeciwko wierze, ale poniewa nie wierzylimy, aby zasugiwa na ni obwiniony; bylimy bowiem przewiadczeni, zarwno na podstawie prywatnych jego listw do nas pisanych, jak i bezporednich z nim rozmw, e na to nie zasuguje. Jeli za wity wasz sobr uzna takie stanowisko, bez adnego sprzeciwu zgadzamy si cakowicie z waszymi sformuowaniami i za porednictwem tego pisma zapewniamy Was o naszej z wami jednomylnoci; nie dlatego, ebymy nie mogli znie wygnania, ale dlatego, e chcemy zrzuci z siebie podejrzenie o herezj. Bo jelibycie obecnie raczyli uzna za waciwe, abymy ponownie przed wami stanli, bdziecie nas mieli zgodnymi we wszystkich sprawach i posusznymi waszym postanowieniom, zwaszcza e pobono wasza uznaa za wskazane yczliwie potraktowa i odwoa z wygnania samego obwinionego o to wszystko. (976) Byaby to chyba niedorzeczna sytuacja, gdyby ten, co jest odpowiedzialny i wszystkiemu winny, zosta odwoany z wygnania i obroni si przed zarzutami, a my bymy na to milczeli, dostarczajc argumentu na wasn zgub! Raczcie tedy askawie, jak przystoi waszej miujcej Chrystusa pobonoci, nadmieni o tym rwnie najpoboniejszemu cesarzowi i wrczy mu nasze proby, jak rwnie szybciej podj w naszej sprawie decyzj, jakiej godzi si po was oczekiwa". Przekazawszy zatem biskupom taki dokument swej skruchy30, zarwno Euzebiusz, jak i Teognios odzyskali wadz nad swymi Kocioami.
Tene dokument przytacza Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 106107, w brzmieniu niemal identycznym; rnice dotycz paru
30

ROZDZIA SIEDEMNASTY

O tym, jak Atanazy wypeniajc wol zmarego biskupa Aleksandra obj tron biskupi Aleksandrii. Opowiadanie o najwczeniejszych latach dziecistwa Atanazego: jak to samodzielnie dopeni studiw kapaskich i jak mioci darzy go wielki Antoni
Mniej wicej w tym samym czasie Aleksander, biskup Aleksandrii, zanim rozsta si z yciem, nastpc swoim naznaczy Atanazego, opowiadajc si za jego wyborem, jak sdz, z natchnienia od Boga. Bo podobno Atanazy prbowa nawet ucieczki, i dopiero zmuszony przez Aleksandra, niechtnie przyj sakr biskupi. Powiadcza to Apolinary Syryjczyk, mwic jak nastpuje: Nie zawahaa si i pniej bezbono wystpi do boju, ale przede wszystkim signa po or przeciwko bogosawionemu nauczycielowi31 tego ma; a on sta u boku mistrza jak syn, co broni ojca. A potem godzia i w niego, kiedy po duszym wymawianiu si i ukrywaniu zgodzi- si zosta nastpc na stolicy biskupiej, kiedy to odnaleziono go zgodnie z wol Bo, jak to rwnie oznajmiy wskazwki z nieba, zawczasu dane bogosawionemu mowi, przekazujcemu swj urzd pasterski: e nie bdzie drugiego takiego nastpcy jak ten. Bo sam biskup mia si ju rozsta z tym yciem; i oto tu przed zgonem wzywa Atanazego po imieniu, cho go nie byo na miejscu. A kiedy obecny wspimiennik wzywanego zbliy si syszc woanie, biskup zamilk na jego widok, jak kto, kto przyzywa innego. I znw zawoa, a gdy kilkakrotnie powtrzyo si wszystko tak samo, na obecnego przestano ju zwraca uwag: jasne si stao, e chodzi o nieobecnego. Ponadto bogosawiony Aleksander rzek w uniesieniu proroczym: Mniemasz, Atanazy, e uszede; ale nie ujnieistotnych sformuowa. Warto zauway, e u Sokratesa zamiast formy nazwiska Teognios, wystpuje zawsze i wszdzie forma Teognis. Nauczycielem" Atanazego nazywa Apolinary biskupa Aleksandra, pierwszego pogromc arian. Por. relacje Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 6471, cznie z listem pasterskim Aleksandra.
31

dziesz!" dajc w ten sposb do zrozumienia, e uciekinier otrzyma wezwanie do walki za wiar". (977) To przytacza Apolinary na temat Atanazego. Zwolennicy za herezji Ariusza powiadaj, e po mierci Aleksandra stronnicy Melicjusza porozumieli si z wiernymi Aleksandra, za czym pidziesiciu czterech biskupw z Tebaidy i z reszty Egiptu zawaro pod przysig ukad, e na mocy wsplnej uchway wybior sobie odpowiedniego kandydata na stanowisko zarzdzajcego Kocioem aleksandryjskim; ale siedmiu jakich biskupw rzekomo zamao przysig i wbrew woli ogu przeforsowao wybr Atanazego, wskutek czego wielu wieckich oraz duchownych w Egipcie miao si wyczy ze wsplnoty kocielnej z nominatem. Ja natomiast przekonany jestem, e m ten doszed do godnoci arcypasterskiej nie bez woli Boej; e potrafi przemawia i myle oraz stawi czoo podstpnym knowaniom, a wspczesna mu epoka takiego wanie przede wszystkim potrzebowaa czowieka. W najwyszym stopniu oddany yciu Kocioa, do piastowania godnoci kapaskich nadawa si jak najbarfziej, ju od modoci wykazujc w tym zakresie wiedz, e tak powiem samodzielnie zdobyt. W kadym razie nawet nie by jeszcze dorastajcym chopcem, kiedy spotka go miaa nastpujca przygoda: Oto Aleksandryjczycy jeszcze i teraz obchodz rocznic mczestwa Piotra, ongi ich biskupa, jako wspania uroczysto, urzdzan na koszt publiczny. Aleksander, w opisywanym tu momencie organizator obchodu jako gowa Kocioa w Aleksandrii, skoczy wanie naboestwo i czeka na przybycie tych, ktrzy mieli mu towarzyszy w porannym posiku. Stojc wic samotnie spoglda w kierunku morza; a kiedy zauway z daleka chopcw zabawiajcych si na morskim wybrzeu naladowaniem biskupa i ceremoniau kocielnego, patrzy z przyjemnoci, pki zabawa wydawaa mu si niewinna, i cieszy si z jej przebiegu. Ale kiedy zabrali si take do witych obrzdw, mocno si zaniepokoi, i przywoawszy do siebie starszyzn kocieln, wskaza im na chopcw; za czym kaza przyprowadzi malcw przed swoje oblicze i pocz ich wypytywa, jak to byli zajci zabaw, co w jej czasie mwili i jakie speniali czynnoci. Chopcy za zrazu strwoeni wzbraniali si przed odpowiedzi, ale kiedy Aleksander nie przestawa pyta, wyjanili, e

biskupem i celebransem by Atanazy: on wanie udzieli chrztu pewnym chopcom, co jeszcze nie byli ochrzczeni. Tych zatem chopcw uwanie wypyta Aleksander, co do nich mwi i co robi w biskup z dziecinnej zabawy, co z kolei oni sami mu odpowiadali, lub jakie otrzymali pouczenia. A gdy si przekona, e skrupulatnie zachowano przy ich chrzcie wszystkie przepisy kocielne, po naradzie z towarzyszcymi mu kapanami uzna, e nie trzeba powtrnie chrzci tych, ktrzy w prostocie serca dostpili aski Boej. Dopeni jednak wszystkich pozostaych czynnoci liturgicznych wobec nich, mianowicie tych, ktre sprawowa mog przy udzielaniu chrztu jedynie osoby majce wicenia kapaskie. (980) Atanazego natomiast i innych chopcw, wystpujcych w zabawie w roli prezbiterw i diakonw, powierzy w rce rodzicw, powoujc si na znak od Boga, e naley ich wychowa dla Kocioa i doprowadzi do tych godnoci, ktre dotychczas naladowali32. I niedugo potem wzi Atanazego do siebie i uczyni go swym sekretarzem. w za, kiedy otrzyma naleyte wyksztacenie i ukoczy kurs gramatyki i retoryki, zaledwie na progu wieku mskiego, jeszcze przed objciem biskupiego urzdu da niezbity dowd wszystkim, ktrzy si z nim zetknli i wdali w rozmow, e jest czowiekiem mdrym i potrafi przemawia. A gdy Aleksander rozsta si z yciem pozostawiwszy go swym nastpc, sawa, jaka otaczaa Atanazego, wzrosa jeszcze bardziej, umacniana jego wasnymi cnotami oraz wiadectwem wielkiego mnicha Antoniego. Ten bowiem posusznie przyjmowa kade wezwanie nowego biskupa, przybywajc do miast i spotykajc si z nim dla odwiedzenia kociow, i wyraa sw zgod na wszystkie jego pogldy dotyczce Bstwa. Poza tym okazywa mu zawsze sw przyja i unika jego przeciwnikw czy zdecydowanych wrogw.
ROZDZIA OSIEMNASTY

O tym, e arianie i melicjanie przyczynili si do sawy Atanazego, oraz o Euzebiuszu: jak usiowa on nakoni Atanazego do przyjcia Ariusza.
32

Por. relacj Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 107108.

O okreleniu wspistotny". Jak to Euzebiusz, syn Pamfila, i Eustacjusz, biskup Antiochii, gortszy wiedli spr anieli wszyscy inni
W najwikszym stopniu przyczynili si do jego sawy arianie oraz zwolennicy Melicjusza, bo cigle prbowali godzi we z zasadzki, doszedszy wida do wniosku, e w uczciwy sposb nigdy nie zdoaj go pokona. Tak wiec najpierw wystawi go na prb Euzebiusz, piszc list w sprawie przyjcia do Kocioa arian; poza listem dorzuca od siebie groby, e biskup poauje, jeli go nie posucha. A gdy Atanazy nie ustpi, wysuwajc argument, e nie zasuguj na przyjcie ludzie, ktrzy wymylili herezj podkopujc prawdziw nauk, za co wyklci zostali przez sobr w Nicei, Euzebiusz poczyni pilne starania, by sam cesarz przyj na dworze Ariusza i zapewni mu powrt do kraju. Ale o przebiegu tych wydarze wkrtce opowiem. Na razie pornili si ponownie biskupi, kiedy przystpili do cilejszego badania terminu wspistotno". Jedni bowiem sdzili, e wszyscy przyjmujcy to okrelenie dopuszczaj si blunierstwa: gosz mianowicie, e Syn pozbawiony jest rzeczywistego bytu33, i podzielaj pogldy Montanusa i Sabeliusza34. Drudzy znw z niechci odnosili si do zwolennikw pogldu przeciwnego, jako do pogan, zarzucajc im wprowadzanie wielobstwa. Najzacitszy spr wiedli na tym tle Euzebiusz, syn Pamfila, i Eustacjusz, biskup Antiochii. Obaj bowiem wyznawali wiar, e Syn Boy ma byt rzeczywisty w Osobie Boga 35, ale jakby nie rozumiejc si nawzajem, (981) jeden drugiemu stawiali zarzuty: Eustacjusz obwinia Euzebiusza, e wprowadza szkodliwe zmiany do dogmatycznych ustale soboru w Nicei, EuDosownie: jest poza rzeczywistoci", lub poza substancj" (hypdrkseos ekts). Por. na ich temat Sokrates Scholastyk, dz. cyt, s. 126127 i przyp. 127. Ton Hyin tou Theou en hypostdsei einai co mona by rwnie tumaczy: Syn Boy jest w istocie Boga", albo: Syn Boy naley do istoty Boga". Nasze tumaczenie, tak jak zostao zamieszczone w tekcie, wyraa: 1) przeciwiestwo sformuowania,, objanionego w przyp. 33; 2) uwzgldnia waciwe znaczenie terminu hypostasis. O rnych znaczeniach terminu hypostasis por. miejsce u Sokratesa, cytowane w przyp. poprzedzajcym.
35 34 33

zebiusz natomiast prostowa, e pochwala postanowienia soborowe, ale ma za ze Eustacjuszowi, e podziela nauk Sabeliusza39.
ROZDZIA DZIEWITNASTY

O synodzie w Antiochii i o tym, e Eustacjusza niesusznie pozbawiono biskupiego urzdu, a na tronie zasiad Eufroniusz. Co napisa Konstantyn Wielki do synodu i do Euzebiusza, syna Pamfila, wzbraniajcego si przed objciem godnoci biskupa Antiochii
Na mocy postanowienia synodu, jaki zebra si w Antiochii, Eustacjusz pozbawiony zosta rzdw pasterskich nad Kocioem antiocheskim: w gruncie rzeczy a ta opinia przewaa! - stao si tak dlatego, e Eustacjusz popiera nicejsk formu wyznania wiary i ywi wyran niech do Euzebiusza 37, i do Paulinusa, biskupa Tyru, oraz do Patrofila, biskupa Scytopolis, ktrych pogldy podzielali biskupi na Wschodzie; uwaa ich za arian i jawnie wytyka im herezj. Za pretekst za posuy tu zarzut38, e przychwycono go rzekomo na czynach nie majcych nic wsplnego z pobonoci: rzekomo zhabi godno biskupi. Z powodu zoenia go z urzdu wybucho w Antiochii ogromne zamieszanie; w rezultacie niewiele brakowao, by posplstwo chwycio za or, naraajc cae miasto na powane niebezpieczestwo. A ta wanie. okoliczno ogromnie mu zaszkodzia na cesarskim dworze. Bo kiedy cesarz dowiedzia si o takim przebiegu wydarze, ubolewa niesychanie nad rozamem w onie spoecznoci kocielnej, a jednoczenie jego wanie, Eustacjusza, podejrzewa o wiadome wywoanie
Obszerniej relacjonuje podobne nieporozumienia i ich przyczyny Sokrates Scholastyk, w miejscu cytowanym. W porwnaniu z tym historykiem Kocioa Sozomena cechuje o wiele mniejsza wnikliwo, jeli chodzi o zagadnienia cile teologiczne. Euzebiusza z Nikomedii. O jego poczynaniach po powrocie z wygnania pisze rwnie Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 126128. 38 Por. Sokrates Scholastyk, tame, przyp. 132.
37 36

buntu. Niezalenie od wszystkiego wysa jednak cesarz jakiego wysokiego dostojnika dworu, poleciwszy mu, by postrachem przywid tum do opamitania i bez haasu umierzy rozruchy, zapobiegajc oglnemu nieszczciu. Ci ze swej strony, ktrzy usunli Eustacjusza a wanie po to zebrali si w Antiochii doszedszy do wniosku, e jeliby si im udao postawi na czele tamtejszego Kocioa kogo dobrze znanego cesarzowi, kto by zarazem podziela ich pogldy i syn z wyksztacenia, to wwczas atwo zdoaj podporzdkowa sobie wszystkich pozostaych uznali za wskazane odda tron biskupi Antiochii Euzebiuszowi, synowi Pamfila. Napisali wic o tym do cesarza, dajc mu do zrozumienia, e to posunicie bdzie przyjte z nadzwyczajn radoci nawet i przez lud: bo takiego rozwizania domagali si wszyscy wrogowie Eustacjusza, zarwno spord kleru, jak i z masy wiernych. Tymczasem Euzebiusz napisa do cesarza list, w ktrym odmwi przyjcia ofiarowanej mu godnoci. Odmow jego cesarz pochwali: albowiem prawo kocielne nie pozwalao, aby kto, kto ju raz stan na czele jakiego Kocioa, ubiega si o inne biskupstwo; napisa wic do Euzebiusza, wyraajc mu swe uznanie w zwizku z podjt decyzj i nazywajc go bogosawionym: jako e godzien jest by pasterzem nie miasta jednego, ale caej ziemi. Napisa i do ludu Kocioa w Antiochii, zalecajc zgod i przestrzegajc, e nie naley zabiega o tego, kto nad innymi sprawuje rzdy biskupie, (984) skoro nie jest rzecz dobr poda cudzej wasnoci. Niezalenie od tych listw przesa te prywatnie inne pismo, do synodu: i tutaj rwnie wyraa swj podziw dla Euzebiusza w zwizku z jego odmow, podobnie jak w licie do samego biskupa. A jednoczenie, poniewa zdy si dowiedzie, jak dalece wyprbowani s w wierze prezbiterowie Eufroniusz z Kapadocji i Jerzy z Aretuzy, poleci, by uczestnicy synodu wybrali na zwierzchnika Kocioa w Antiochii bd to jednego z nich, w zalenoci od swego rozeznania, bd te kogo innego, kto wydaje si im godny tego stanowiska. Kiedy zgromadzeni na synodzie otrzymali list cesarski, na biskupa Antiochii wybrali Eufroniusza39.
Nie od razu: najpierw biskupem Antiochii zosta Paulinus,. dotychczasowy biskup Tyru byo to wic przeniesienie; po nim tron obj Eulaliusz, po Eulaliuszu z kolei Eufroniusz. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 128, przyp. 134.
39

Co do Eustacjusza, w spokoju, o ile mogem si dowiedzie, znis oszczerstwo, uznajc to wida za najlepsze rozwizanie: bo i pod kadym innym wzgldem by to czowiek dzielny i uczciwy, i susznie podziwiany za biego w wymowie. Mona si o tym przekona na podstawie krcych egzemplarzy jego mw, ktre syn z dawnej poprawnoci wysowienia, trafnoci spostrzee, wytwornoci jzyka i urzekaj wdzikiem stylu.

ROZDZIA DWUDZIESTY

Maksym, ktry obj tron Kocioa w Jerozolimie po mierci Makarego

W tym mniej wicej czasie, po mierci Marka, ktry bardzo krtko by biskupem [Rzymu] po Sylwestrze, tron biskupi w Rzymie obj Juliusz40. Tron biskupi w Jerozolimie natomiast obj Maksym, jako nastpca Makarego. Mwi, e zosta on 2razu wywicony przez Makarego na biskupa Kocioa w Diospolis, jednake mieszkacy Jerozolimy nie chcieli go od siebie wypuci i zatrzymali na miejscu. Poniewa by nieustraszonym wyznawc i czowiekiem pod kadym innym wzgldem wspaniaym, lud widzia w nim wymarzonego kandydata na tamtejsz stolic biskupi, z chwil, gdy zabraknie Makarego. Skoro wic posplstwo nie umiao si pogodzi z myl o utracie pasterza, ktrego cnoty zdyo ju pozna, i posuwao si do groby buntu, (985) uznano, e najlepiej bdzie, jeeli dla wiernych z Diospolis wybierze si innego biskupa, a Maksym zostanie w Jerozolimie i bdzie peni obowizki biskupie u boku Makarego; z chwil za gdy zabraknie Makarego, on sam stanie na czele Kocioa. Naley
Papie Juliusz sprawowa rzdy w Kociele od roku 337 do 352. Zwoany przez niego w 340 roku synod potpi herezj Ariusza. Koci uzna go za witego i obchodzi jego uroczysto 12 kwietnia. Makary, biskup Jerozolimy, rwnie uznany za witego, zmar w roku 335 (ks. biskup Karol Radoski, wici i bogosawieni Kocioa katolickiego, Ksigarnia Sw. Wojciecha, Pozna 1948. Por. te: H. Fros, Fr. Sowa, Twoje imi, Krakw 1976, s. 269; Encyklopedia kocielna pod red. M. Nowodworskiego, t. 13, s. 294 (dalej cyt.: Fros, Sowa z dod. strony; Nowodworski z dod. tomu i strony).
40

jednak podkreli, e jak o tym zapewniaj sumienni obserwatorzy opisywanych tu wydarze, wszystko stao si po myli Makarego, a gorliwo posplstwa odpowiadaa jego zamiarom. Oto powiadaj, e bardzo aowa, i wywici Maksyma41: ju po fakcie doszed do wniosku, e powinien zachowa w rezerwie, jako swego nastpc, tego, kto ma waciwe wyobraenia na temat Bstwa i dla swej ywej wiary cieszy si mioci ludu. Obawia si bowiem, by po jego mierci ludzie pokroju Euzebiusza i Patrofila, a wic zwolennicy nauki Ariusza, nie skorzystali z okazji i nie oddali tamtejszego tronu komu, kto wyznaje ich wiar. Tym bardziej, e jeszcze za ycia Makarego prbowali dokona przewrotu, ale wykluczeni przez biskupa ze wsplnoty kocielnej dziki temu wanie przycichli.
ROZDZIA DWUDZIESTY PIERWSZY

O melicjanach i arianach: jak si poczyli tworzc jeden obz; ponadto o Euzebiuszu i Teogniosie: jak to podjli ponown prb rozniecenia zarazy Ariusza
W tym okresie nie wygas jeszcze spr, jaki ju od duszego czasu prowadzili midzy sob mieszkacy Egiptu. Z chwil bowiem kiedy na soborze w Nicei herezja ariaska spotkaa si z bezwzgldnym potpieniem, a zwolennicy Melicjusza przyjci zostali do wsplnoty kocielnej na wspomnianych wyej warunkach, powracajcemu do Egiptu Aleksandrowi zwrci Melicjusz Kocioy, ktre poprzednio podporzdkowa swojej wadzy wbrew prawu, i przebywa w miecie Lykos. Niedugo jednak potem, przewidujc bliski kres swego ycia, na przekr postanowieniu soboru nicejskiego naznaczy swoim nastpc jakiego Jana, nalecego do grona tych, z ktrymi czyy go wizy bliskiej zayoci; i w ten sposb powtrnie spowodowa zamt w onie poszczeglnych Kociow. Tymczasem arianie, skoro spostrzegli, e meliOczywicie, i wywici Maksyma na biskupa Diospolis, a nie na biskupa w ogle. Wielu tumaczy dziea Sozomena na jzyk aciski rozumiao to miejsce opacznie.
41

cjanie podnosz gow, poczli i oni take zakca porzdek w yciu kocielnym. Bo, jak to zwykle w takich niejasnych sytuacjach bywa, jedni zaczli wychwala pogldy Ariusza, drudzy uwaali, e ordynowani przez Melicjusza biskupi powinni przewodzi Kocioowi, i przechodzili na stron tyche biskupw. Poprzednio jedni i drudzy we wzajemnej midzy sob niezgodzie, skoro si spostrzegli, e og idzie za biskupami powszechnego Kocioa, ulegli naporowi zawici i zawierajc w swych szeregach rozejm, zapaali wspln nienawici (988) do duchowiestwa Aleksandrii. I odtd ju razem wysuwali zarzuty i razem si bronili, z kim tylko si wdali w dysput, i to do tego stopnia, e z biegiem czasu wielu ludzi zamieszkaych w Egipcie zaczo nazywa melicjanami wszystkich, ktrzy wyznawali pogldy Ariusza: a przecie melicjanie nie zgadzali si z Kocioem powszechnym jedynie na punkcie starszestwa wadzy kocielnej, arianie natomiast podzielali nauk Ariusza o Bogu. Ale cho na wewntrzny uytek odrzucali wzajemnie pogldy sojusznikw, potrafili wytrwa we wsplnocie nienawici i wbrew swemu przekonaniu odgrywa rol zgodnych partnerw, tak jedni jak i drudzy ywic nadziej osignicia celw, ktre im przywiecay. Z czasem, jak atwo si domyli, melicjanie oswoiwszy si z tezami Ariusza, zaczli myle na temat Bstwa podobnie jak i on, tote sprawa arianizmu wrcia ponownie do poprzedniego stanu zamtu, a ludzie wieccy, tak jak duchowni, poczli rwa wizy kocielnej wsplnoty, odcinajc si jedni od drugich. Ale co wicej, i w innych take miastach, a zwaszcza w miastach Bitynii i Hellespontu oraz w Konstantynopolu, na nowo rozgorza spr wok nauk Ariusza. Mao tego: jak mwi, Euzebiusz, biskup Nikomedii, i Teognios, biskup Nicei, przekupiwszy archiwist, ktremu cesarz zaleci przechowywanie dokumentu zawierajcego uchwa soboru w Nicei, wymazali swe podpisy i jawnie starali si uczy, e nie trzeba wierzy we wspistotno Syna z Ojcem. Oskarony o to Euzebiusz podobno zdoby si na miao i wskazujc na paszcz, ktrym by okryty, rzek otwarcie cesarzowi: Gdyby w moich oczach rozdarto t szat, nigdy bym nie powiedzia, e obie czci maj te sam substancj". Takim rozwojem sytuacji cesarz niezmiernie si martwi. Bo kiedy sdzi, e po soborze w Nicei ustay ju tego rodzaju dociekania, nadspodziewanie zobaczy, jak odywaj na no-

wo. W szczeglnoci zmartwie mu przyczynili Euzebiusz oraz Teognios; nawizali oni czno z jakimi aleksandryjczykami, ktrych sobr poleci obserwowa i czeka na ich pokut, poniewa niewaciwie rozumieli nauk Kocioa: wszak on sam poleci zesa ich na wygnanie, jako winnych niezgody i za to wanie (989) usunitych z ziemi ojczystej. Niektrzy utrzymuj, e z tego to powodu rozgniewany cesarz skaza Euzebiusza i Teogniosa na wygnanie. Ale o tych wydarzeniach napisaem ju pord wczeniejszych relacji42, zamieszczajc to, co syszaem od ludzi poinformowanych bardzo dokadnie.
ROZDZIA DWUDZIESTY DRUGI

O bezskutecznych intrygach arian i melicjan przeciwko witemu Atanazemu

Oni pierwsi byli sprawcami przykroci, jakie potem spotkay Atanazego. Cieszc si bowiem u cesarza niesychan swobod sowa i wielkim wpywem na dworze, zabiegali gorliwie o to, by Ariusza, jako wspwyznawc i przyjaciela, sprowadzi na powrt do Aleksandrii, Atanazego natomiast, jako tego, kto si im przeciwstawi, usun z Kocioa. Oskaraj wic Atanazego przed Konstantynem, przypisujc mu odpowiedzialno za rozruchy i niepokoje, ktrych widowni sta si Koci, i stawiajc go pod zarzutem, e zamyka przed chtnymi wejcie do kocioa, kiedy wszyscy mog y w zgodzie, jeli si tylko uczyni to jedyne ustpstwo. O prawdziwoci rzucanych na niego oskare przekonywali cesarza bardzo czsto biskupi i inni duchowni z otoczenia Jana; nieustannie zjawiajc si na cesarskim dworze i podkrelajc, e wierz tak jak naley, oskarali jednoczenie Atanazego i podlegajcych mu biskupw o zabjstwa, o wizy, o bezprawn chost i rany, o podpalanie kociow. Ale poniewa i Atanazy ze swojej strony przesa cesarzowi wyjanienia, zarzucajc stronnikom Jana bezprawne udzielanie sakry biskupiej, wprowadzanie zmian naruszajcych postanowienia soboru w Nicei,
Ju w XVI rozdziale pisze Sozomen o powrocie obu tych biskupw z wygnania.
42

a wreszcie skaenie wiary witej, sianie zamtu i zniewaanie tych, ktrzy maj naleyte wyobraenie na temat Bstwa, przeto nie wiedzia ju Konstantyn, komu w kocu ma wierzy. I gdy jedni i drudzy obciali si wzajemnie tego rodzaju oskareniami, a niejednokrotnie wielu oskarycieli z obu stron przykre w sumie dawao widowisko, cesarz, ktremu niesychanie zaleao na zgodzie pomidzy ludami, napisa do Atanazego, aby nikomu nie broni wstpu do kocioa; jeliby w przyszoci miao wpyn podobne oskarenie, on, cesarz, nie ogldajc si na nic wyle na miejsce urzdnika z poleceniem, aby usun biskupa z Aleksandrii. A jeli kto pragnie zapozna si z samym listem cesarza, odnona cz pisma43 brzmi jak nastpuje: ,,Majc tedy wyrany znak mojej woli, aby kady, (992) kto tylko zapragnie, mg wej do kocioa, zapewnij wszystkim wolny do niego dostp. Bo jeli si dowiem, e zagrodzie wstp do kocioa komu spord tych, co si o to ubiegaj, lub wykluczye kogo od wejcia do spoecznoci kocielnej, natychmiast wydeleguj urzdnika, ktry na mocy mego polecenia usunie ciebie z zajmowanego stanowiska i z twego obecnego miejsca pobytu przeniesie ci na inne". Kiedy jednak Atanazy odpowiadajc pisemnie prbowa jeszcze przekona wadc, e nie naley umoliwia zwolennikom Ariusza przenikania do wsplnoty powszechnego Kocioa, Euzebiusz zrozumia, e nie uda mu si osign wytknitego celu tak dugo, dopki Atanazy podejmowa bdzie starania o co wrcz przeciwnego; doszed przeto do wniosku,. e na wszelki sposb trzeba si go pozby. Nie majc za pretekstu, ktry by si nadawa do realizacji tak daleko sigajcego zamysu, przyrzek melicjanom, e ujmie si za nimi
Tene fragment cytuje Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 132 w brzmieniu niemal identycznym. Warto podkreli, e udaremnienie wejcia do kocioa tj. budynku, wityni, oznaczao w tym wypadku wyczenie ze wsplnoty kocielnej. Pewne pojcie o tym^, czym w owych czasach bya sama obecno w wityni, i to w okrelonym jej miejscu, daj nam listy w. Bazylego (Bazyli Wielki, Listy, prze. Wodzimierz Krzyaniak, IW Pax, Warszawa 1973). Dlatego te nieistotna jest rnica polegajca na tym, e w tekcie greckim Sokratesa Koci (= wsplnota) pisany jest wielk liter, natomiast w tekcie greckim Sozomena ma (= budynek kocielny).
43

u cesarza i u wpywowych osobistoci na dworze, jeli tylko zechc si podj oskarenia Atanazego. W wyniku tej intrygi Atanazy musia stawi czoo pierwszej skardze na pimie: e mianowicie naoy na mieszkacw Egiptu podatek od lnianych chitonw i e cign tego rodzaju danin od samych oskarycieli. Obecni jednake na miejscu prezbiterowie Kocioa aleksandryjskiego, Apis i Makary, podjli starania zmierzajce do udowodnienia, e cae to oskarenie jest kamliwe. Tote pozwanego z tego artykuu Atanazego wrogowie ponownie oskaryli pisemnie, e knujc przeciwko wadzy, przesa niejakiemu Filumenosowi szkatuk zota. Ale kiedy cesarz rozpatrzy motywy i skaza oskarycieli za faszywe doniesienia, zezwoli Atanazemu na swobodny powrt do ojczyzny, a ponadto napisa do ludnoci Aleksandrii, dajc wiadectwo jego prawoci i czystoci wiary: spotkanie z nim dao mu wiele radoci; niezomnie te jest przekonany, e Atanazy jest czowiekiem zesanym przez Boga, a znisszy dzielnie oskarenie podyktowane przez zawi, okaza si moralnie wyszy anieli jego oskaryciele. Jednoczenie cesarz, dowiedziawszy si ponadto, e wielu Egipcjan kci si pomidzy sob za spraw Ariusza i Melicjusza, w tyme licie wezwa og wiernych, aby obrcili swe oczy ku Bogu i pomyleli o Jego Boym sdzie; aby yli we wzajemnej zgodzie, a tych, co czyni zakusy na jednomylno, cigali i pdzili precz ze wszystkich si. Tak to piszc do ogu wzywa cesarz wszystkich do zgody i podejmowa usilne starania, by zapobiec rozamom w onie Kocioa.
ROZDZIA DWUDZIESTY TRZECI

Oszczerstwo rzucone na witego Atanazego w zwizku ze spraw rki Arseniusza"

Natomiast melicjanie, skoro poprzednia prba im si nie udaa, obmylili inne donosy, ktre miay ugodzi w Atanazego: jedno z pism oskarao go o poamanie mszalnego kielicha, drugie za o to, e Atanazy zamordowawszy niejakiego Arseniusza (993) odci mu rk w ramieniu i trzyma j u siebie w celu uprawiania czarnoksiskich praktyk. w za Arseniusz mia si podobno ukrywa w zwizku z pewnym wykroczeniem, jakiego si dopuci jako osoba duchowna.

Obawia si bowiem, e z chwil gdy zostanie pocignity do odpowiedzialnoci przed biskupem, bdzie musia ponie zasuon kar. Ci, ktrzy czyhali na Atanazego, wykorzystali ten prosty zbieg faktw, aby na nich wanie oprze potwarz najgorszego gatunku. Tote najpierw podjwszy staranne poszukiwania odnaleli Arseniusza, a potraktowaszy go z ca uprzejmoci i przyrzekszy mu na przyszo wszelk yczliw opiek i bezpieczestwo, potajemnie przeprowadzili go do jednego ze swych znajomych, ludzi z tego samego obozu co i oni sami. Czowiek w nazywa si Prines i by prezbiterem jakiego klasztoru. Kiedy ju ukryli tam Arseniusza, co tchu porozchodzili si po miejscach publicznych i skupiskach urzdniczych nadmieniajc, e Arseniusz zamordowany zosta przez Atanazego. Dla wystpienia w sdzie z tego rodzaju oskareniem pozyskali sobie nawet jakiego mnicha, imieniem Jan. Poniewa ta haniebna pogoska zatoczya ju tak szerokie krgi, e zdya doj take do uszu cesarza, widzc przeto Atanazy, e jeli przyjdzie mu stawi czoo jeszcze w przypadku oskarenia o tego rodzaju zbrodni, trudno mu bdzie oczyci si z zarzutu winy przed gronem sdziw z gry uprzedzonych w wyniku podobnych pogosek, uoy ze swej strony plan obrony zdolny unicestwi sztuczki przeciwnikw; i w miar swych moliwoci zapewniajc sobie u wszystkich kredyt zaufania przemyliwa tylko nad tym, aby oskarenia potwarcw nie przesoniy obrazu prawdy. Ot ciko mu byo przekona og o swej niewinnoci, bo Arseniusz przepad bez ladu. Doszedszy wic do wniosku, e nie zdoa si oczyci od podejrze inaczej jak tylko ukazujc dowodnie, e rzekomy nieboszczyk w najlepsze sobie yje, wysya Atanazy pewnego diakona, czowieka najbardziej zaufanego ze wszystkich, jacy mu towarzyszyli, z poleceniem, aby go odszuka. Diakon w, dotarszy do Tebaidy, dziki wskazwkom jakich mnichw, rozpozna miejsce kryjwki. Ale kiedy przyszed do Prinesa, u ktrego ukrywa si poszukiwany, samego Arseniusza ju nie zasta, poniewa intryganci przewieli go do Dolnego Egiptu, z chwil gdy si zdyli dowiedzie o przyjedzie diakona. (996) Zabrawszy tedy Prinesa, przywiz go ze sob do Aleksandrii; zabra take razem z nim Eliasza, czowieka z jego otoczenia, o ktrym powiadano, e to on wanie przewiz Arseniusza w inne miejsce. Stawieni obaj przed obliczem naczelnego dowdcy si zbrojnych stacjonujcych w Egipcie, wyznali zgod-

nie, e Arseniusz przebywa wrd yjcych i poniewa z pocztku si ukrywa, przeto schowa si u nich, a obecnie take przebywa w Egipcie. Wiadomo o takim obrocie sprawy natychmiast przesa Atanazy Konstantynowi. W odpowiedzi zaleci mu cesarz, by gorliwie piastowa swj urzd biskupi i dba o porzdek, karno i pobono wrd ludu; za nic mie winien knowania melicjan44, jako e i on sam, cesarz, wie bardzo dobrze, e to zawi ich popycha do takich kamliwych i opartych na intrydze oskare oraz do siania zamtu na szkod Kocioa. On za ze swej strony nie pozwoli odtd na tego rodzaju poczynania, lecz przeciwnie jeli intryganci si nie uspokoj, sam wystpi jako sdzia, w myl ustaw pastwowych, i wymierzy im sprawiedliwo za to, e nie tylko niesusznie czyhaj na zgub niewinnych, ale co wicej, amic prawo, naruszaj porzdek, karno kocieln i przynosz ujm pobonoci Kocioa. Tak napisawszy do Atanazego zarzdzi cesarz publiczne odczytanie listu, aby wszyscy mogli si zapozna z powzit przez niego decyzj. Od tej chwili zatrwoeni melicjanie zachowywali na razie spokj, obawiajc si zapowiedzianej kary. Tymczasem Koci zaywajc w caym Egipcie spokoju i pozostajc pod nieomylnym kierownictwem tak znakomitego biskupa z dniem kadym rs w liczb, gdy przyczao si do niego wielu przedstawicieli pogastwa i innych religii.
ROZDZIA DWUDZIESTY CZWARTY

O tym, e szczepy Indw nawet z odleglejszych terenw ich kraju przyjty wwczas chrzecijastwo, a to za spraw Frumencjusza45 i Ajdesiosa, pojmanych przemoc
Mamy wiadomoci, e w tym samym okresie mieszkacy dalszych okolic kraju uwaanego przez nas za Indie, ci, do
Jak wspomina wyej (rozdz. XXI) Sozomen, t nazw obejmowano do niewaciwie cay obz zwolennikw Ariusza. Rodowd waciwych melicjan przedstawia rwnie Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 70 i ns. U Sokratesa Scholastyka spotykamy si z nieco odmienn form tego imienia. Furmencjusz.
45 44

ktrych nie dotara Ewangelia goszona przez Bartomieja, rwnie przyjli wiar w Chrystusa: stao si to za spraw Frumencjusza, ktry zosta u nich kapanem i mistrzem witych nauk. Chcc jednake nawet i w cudownym przebiegu powyszego wydarzenia, zwizanego z nawrceniem Indw, mie wyran wskazwk, e religia chrzecijaska nie od ludzi, jak to si podoba ple niektrym, bierze swj pocztek, musimy take szczegowo przebada okolicznoci, w jakich doszo do wywicenia Frumencjusza na kapana. Historia ta przedstawia si jak nastpuje. Ot najwybitniejszym filozofom greckim z dawien dawna niezmiernie zaleao na tym, (997) aby dokadnie pozna i opisa nieznane kraje i miasta. Tak wic Platon, znakomity ucze Sokratesa, uda si w podr do Egiptu, aby pozna tamtejsze ycie. Popyn i na Sycyli, eby obejrze kratery miejscowych wulkanw, z ktrych bez przerwy sam przez si ogie z pomrukiem wytryska jak woda ze rda, a kiedy nieraz lawa ognista przez wierzch si przeleje, na ksztat rzeki wypywa i ssiednie obszary tak daleko nawiedza, e i dzi jeszcze wida pola spalone doszcztnie: i nie ma tam mowy o sianiu czy o drzew sadzeniu; jest to zupenie to samo, co o sodomskiej ziemi nam gosz. Kratery te zwiedza i Empedokles, wybitny myliciel grecki i pisarz, ktry utrwali sw wiedz w heksametrycznym utworze. A poniewa nie mg wybrn z trudnoci zwizanych z ustaleniem przyczyny wydobywania si na zewntrz buchajcego ognia, czy te moe uzna, e bdzie to najlepszy rodzaj mierci, albo co bodaj blisze jest prawdy sam moe nawet nie wiedzc, dlaczego znalaz sobie taki to wanie przedwczesny sposb rozstania si z yciem do, e wskoczy w ogie i zgin. Wszelako i Demokryt z wyspy Kos 46 bardzo wiele zwiedzi miast, badajc klimat, krainy i ludy, i jak sam o sobie powiada osiemdziesit lat spdzi na obczynie. Prcz wymienionych tutaj, cae mnstwo innych mdrcw greckich tak z okresu staroytnoci, jak i z czasw nowszych, poszo po tej linii poszukiwa. Ich to wanie naladujc niejaki Meropios, filozof z Tyru w Fenicji, zawdrowa do Indii. A podyli tam w jego towarzystwie dwaj chopcy, Frumencjusz i Ajdesios, obaj zczeni z nim wizami pokrewiestwa: on by im mistrzem
Waciwie Demokryt z Abdery, miasta lecego w Tracji, me na wyspie Kos.
46

w nauce i zapewnia im wychowanie godne ludzi wolnych. Zwiedziwszy na ile si dao indyjsk krain, zabiera si do powrotu, bo trafi wanie na okrt wyruszajcy w drog do Egiptu. Kiedy jednak, czy to dla zabrania pitnej wody, czy te dla uzupenienia innych zapasw, okrt zawin do jakiej przystani, nadbiegli nagle miejscowi Indowie i pozabijali wszystkich, nie wyczajc Meropiosa: bo w tym wanie czasie zerwali ukady, jakie mieli z Rzymianami. Chopcw, z litoci dla ich dziecinnego wieku, pojmali ywcem i przywiedli przed oblicze swego wadcy. Ten za modszego uczyni podczaszym na dworze, starszego natomiast, Frumencjusza, zarzdc swej monarszej siedziby i nadzorc skarbu: pozna si bowiem na jego roztropnoci i wielkich zdolnociach kierowniczych. A poniewa oni obaj ze swej strony przez wiele lat wiadczyli mu poyteczne usugi i dowiedli swej wiernoci, przeto odwdziczy im si za yczliwo obdarzajc ich wolnoci, kiedy umiera, w obecnoci syna i maonki, i pozwalajc im przebywa, gdziekolwiek by chcieli. Zabierali si zatem wrci do swoich, do Tyru. Ale e krlewicz by jeszcze bardzo mody, matka jego prosia usilnie obydwu, aby przez pewien czas pozostali jeszcze na miejscu sprawujc rzdy nad krlestwem, pki jej syn nie wyronie na ma. I usuchali z szacunkiem proby krlowej; zarzdzali wic siedzib krlewsk, a jednoczenie piastowali najwysz wadz nad pastwem Indw. Tymczasem Frumencjusz, by moe pod wpywem znakw niebieskich czy te idc za gosem serca, ktre Bg poruszy, zacz si rozpytywa, czy wrd Indw nie przebywaj jacy chrzecijanie albo zgoa Rzymianie, z tych, co zawijaj do portw jako kupcy. Odszukujc ich skrztnie, zaprasza do siebie, a otaczajc serdeczn troskliwoci (1000) i yczliw opiek gromadzi ich na modlitw i wsplne naboestwa, odprawiane na sposb rzymski; z kolei pobudowawszy kocioy, zachca do nieprzerwanego sprawowania kultu Boego. A gdy ju krlewicz dojrza do lat modzieczych, obaj przedoyli zarwno jemu jak i krlowej swoje proby, i chocia ci rozk z nimi uwaali za rzecz nie do zniesienia, modzi Rzymianie zdoali ich jednak przekona; odprawieni zatem jako przyjaciele krlewscy, przybyli na obszary pozostajce pod panowaniem rzymskim. I tak Ajdesios, chcc odwiedzi swych najbliszych, dotar do Tyru, gdzie po jakim czasie dostpi godnoci prezbitera; Frumencjusz natomiast, odkadajc na razie podr do Fenicji, zawi-

n do Aleksandrii. Uzna bowiem, e nie byoby to rzecz moralnie suszn, aby gorliwo w sprawach Boych zajmowaa dopiero drugie miejsce po uczuciach dla ojczyzny i rodziny. Na spotkaniu z Atanazym, zwierzchnikiem Kocioa aleksandryjskiego, opowiedzia dokadnie o sytuacji u Indw i o tym, e potrzeba im biskupa, ktry by mg obj opiek nad tamtejszymi chrzecijanami. Wwczas Atanazy, zebrawszy obecnych na miejscu kapanw, urzdzi w tej sprawie narad i w rezultacie wywici Frumencjusza na biskupa Indii, doszedszy do wniosku, e jest on najwaciwszym kandydatem na to stanowisko i potrafi rozszerzy wiar wrd szczepw, pord ktrych sam jako pierwszy da pozna nazw chrzecijan i zasia ziarno chrzecijaskiej nauki. Tak wic Frumencjusz udawszy si na powrt do Indii sprawowa obowizki biskupie, zyskujc podobno tak wielk chwa, e wszyscy, co si z nim zetknli, otaczali go nie mniejsz czci ni samych apostow. Albowiem i Bg wyrni go w sposb szczeglny, sprawiajc za jego porednictwem wiele niezwykych uzdrowie, czynic znaki i cuda. Tak si wic przedstawia pocztek dziaalnoci biskupiej w Indiach47.
ROZDZIA DWUDZIESTY PITY

O synodzie w Tyrze i o niedorzecznym usuniciu witego Atanazego z biskupiego urzdu

Tymczasem Atanazemu na nowo poczy si dawa we znaki zakusy ze strony nieprzyjaci: podstpne ich zabiegi wrogo usposobiy do niego cesarza i pobudziy do dziaania cae mnstwo oskarycieli. Niepokojony przez tych ostatnich Konstantyn poleci zwoa synod w Cezarei Palestyskiej. Zawezwany na ten synod Atanazy nie posucha wezwania z obawy przed nieszczerymi zamiarami Euzebiusza, tamtejszego biskupa, oraz [Euzebiusza] biskupa Nikomedii, a take caego ich stronnictwa. I na razie, cho usilnie przynaglany
Opowiadanie odnosi si do Frumencjusza i Ajdesiosa, ktrzy wracajc z Indii wyldowali w jednym z portw Morza Czarnego i dotarli do Aksum, stolicy Etiopii. Nastpnie Frumencjusz, wywicony przez w. Atanazego na biskupa, wrci do Aksum (rok 350) i szerzy tam chrzecijastwo. Por. Baus/Ewig, s. 192.
47

do przybycia na miejsce spotkania, (1001) przez blisko trzydzieci miesicy odkada swj wyjazd. Pniej na skutek ostrzejszych form nacisku przyby do Tyru48. Zgromadzeni tam liczni spord biskupw Wschodu kazali mu odpowiedzie na zarzuty postawione przez oskarycieli. Oskarali go za duchowni ze stronnictwa Jana49, biskup Kallinikos oraz niejaki Ischyrion50, o to, e poama kielich mszalny51 i obali tron biskupi, a ponadto, e niejednokrotnie wizi tego Ischyriona, nie zwaajc na jego godno prezbitera, i e oczerniwszy go przed Hyginosem, prefektem Egiptu, jako tego, ktry rzekomo obrzuca kamieniami portrety cesarza, narazi go na duszy pobyt w wizieniu; dalej, e pozbawi funkcji pasterskich Kallinikosa, mimo i ten dziaa w Peluzjum jako biskup Kocioa powszechnego i trzyma stron Aleksandra: rzekomo postpi tak dlatego, e Kallinikos wymawia si od utrzymywania z nim stycznoci, o ile nie zostanie przekonany o bezpodstawnoci podejrze co do poamania mszalnego kielicha. Oskarali go wreszcie o to, e opiek duszpastersk nad Kocioem w Peluzjum zleci niejakiemu Markowi, mimo e by to duchowny pozbawiony karnie godnoci prezbitera; samego natomiast Kallinikosa52 kaza zamkn pod stra wojskowa naraajc go na tortury i wczenie po sdach. Ponadto Euplus, Pachomiusz, Izaak, Achillas oraz Hermajon, biskupi nalecy do obozu Jana, oskarali Atanazego o stosowanie chosty. Wszyscy za razem stawiali go pod zarzutem, e doszed do godnoci biskupiejw rezultacie krzywoprzysistwa pewnych osb, bo wszyscy biskupi uzgodnili najpierw midzy sob, e nikomu nie udziePor. opis tych wydarze u Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 136144. (W wyd. I omykowo podano o trzynastu miesicach odwlekania przez Atanazego przyjazdu do Cezarei, podczas gdy chodzi o okres trzydziestu miesicy). Mowa o Janie Archafie, wspomnianym ju wyej nastpcy biskupa Melicjusza i przywdcy melicjan. Por. H. Lietzmann, Geschichte der Altan Kirche, Berlin 1938, t. 3, s. 120125 (dalej cyt. Lietzmann, z dod. tomu i strony). Wedug Sokratesa Scholastyka tene oskaryciel nazywa si Ischyras i jest samozwaczym prezbiterem (dz. cyt., s. 134). Kielich mszalny mia rzekomo poama waciwie Makary, duchowny, ktry odbywa inspekcj z ramienia biskupa Aleksandrii, Atanazego (Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 135). Jak wiadomo z innych rde, Kallinikos, biskup Peluzjum, by melicjaninem.
52 51 50 49 48

la sakry, pki nie wywietl ostatecznie w swym gronie znanych sobie zarzutw. A poniewa zostali wprowadzeni w bd, przeto zerwali z oskaranym wi wsplnoty kocielnej; on ze swej strony nie raczy nikogo przekonywa, lecz uy przemocy (1004) i wtrci ich do wizienia. Oprcz tego wznowiono spraw Arseniusza. I jak to zazwyczaj bywa przy spotgowanej nagonce, rwnie i z szeregw tych ludzi, ktrych dotd miao si prawo uywa za przyjaci, zaczli nadspodziewanie wyrasta nowi oskaryciele. Odczytywano take list niepochlebnych wypowiedzi ze strony posplstwa: e przez niego ludno Aleksandrii ma ju dosy kocielnych zgromadze. Atanazy za, kiedy mu polecono, by przemwi w swej obronie, raz po raz pojawiajc si w sdzie od pewnych zarzutw zdoa si uwolni, co do innych natomiast prosi o zwok, aby mg si zapozna z treci oskarenia. Mia przecie niezmiernie trudn sytuacj widzc, jak mile usposobieni s sdziowie wobec oskarycieli, jaki tum wiadkw z obozu arian i melicjan gotw skada przeciw niemu zeznania, jak to patrzy si przez palce na faszywych donosicieli w przypadku tych zarzutw, z ktrych wychodzi zwycisko. Byo to widoczne zwaszcza w procesie dotyczcym Arseniusza, ktremu Atanazy, jak gosio oskarenie, mia odci rami w celu uprawiania czarnoksistwa; albo w sprawie jakiej niewiasty, ktrej oskarony przesa rzekomo dary snujce rozpustne zamysy, i chocia ona nie chciaa mu ulec, noc dopuci si na niej gwatu. Obydwa te oskarenia przygwodone zostay jako bezsens, w caej rozcigoci oparty na faszywych donosach. Bo oto kiedy wspomniania niewiasta rozwijaa tego rodzaju zarzuty w obecnoci zebranych biskupw, stojcy obok Atanazego prezbiter aleksandryjski, Tymoteusz, zgodnie z cichym porozumieniem midzy nim a biskupem, wpadajc kobiecie w sowa: Czy to ja ciebie rzecze zgwaciem, niewiasto?" A ona mu na to: No oczywicie, nikt inny!" i okrelia zaraz czas i miejsce, w ktrym zostaa zniewolona. Co do Arseniusza, Atanazy przyprowadzi go midzy zebranych i pokaza sdziom obie jego rce zdrowe jak naley; a jednoczenie zada od zespou sdziowskiego, aby pocign do odpowiedzialnoci oskarycieli i zmusi ich do wyjanienia, skd wzili odcite rami. Bo w nieszczsny Arseniusz, czy to idc za impulsem z nieba, czy te,

jak mwi, bdc wanie w ukryciu pod stra tych, co czyhali na Atanazego, na wiadomo od kogo, e przez jego osob biskup naraony jest na wielkie niebezpieczestwo, wymkn si noc i zawin szczliwie do Tyru w przeddzie rozprawy sdowej. Skoro jednak obydwa oskarenia obalone zostay w ten sposb, e zupenie niepotrzebna si ju staa jakakolwiek mowa obrocza, pierwsza sprawa nie zostaa wprowadzona do akt synodalnych, oczywicie pod pretekstem, e nie naley odnotowywa na synodzie tak haniebnych i nonsensownych incydentw. W odniesieniu za do sprawy drugiej za cakowicie zadowalajcy argument na korzy oskarycieli uznano ich wypowied, e niejaki Plusianos, jeden z biskupw podlegajcych Atanazemu, podpali na jego polecenie dom, w ktrym mieszka Arseniusz; po czym przywiza Arseniusza do kolumny i skatowawszy go rzemiennym biczem zamkn nieszcznika na odwachu. Ale ten mu si wymkn uciekajc przez strzelnic w murze; i wobec tego, e rozsyano za nim listy gocze, przez (1005) pewien czas przyczai si w ukryciu, a poniewa nigdzie nie mg si pokaza, rzecz zupenie zrozumiaa, e uznano go za umarego. Oczywicie, jako czowieka znamienitego i gonego wyznawcy, poszukiwali go biskupi zgrupowani wok Jana, proszc o pomoc zwierzchno pastwow. Zastanawiajc si nad tym wszystkim Atanazy niemae mia powody do obaw, a jednoczenie nurtowao go podejrzenie, czy przy sprzyjajcych okolicznociach spiskowcy nie zechc potajemnie go zgadzi. W kocu po wielu zebraniach, kiedy na haaliwym i bezadnym posiedzeniu zarwno oskaryciele, jak i tum zebrany wok sdu zacz wykrzykiwa, e za wszelk cen naley si Atanazego pozby jako czarownika, siewcy bezprawia i osoby niegodnej biskupiego urzdu, wysani przez cesarza na synod urzdnicy, ktrzy mieli czuwa nad porzdkiem obrad, zdjci obaw, by jak to bywa podczas rozruchw zbiegowisko nie rzucio si na niego i nie dokonao na nim samosdu, potajemnie uprowadzili go z budynku sdowego. Atanazy ze swej strony doszedszy do wniosku, e dalszy pobyt w Tyrze przedstawia dla niego wielkie niebezpieczestwo, a szukanie sprawiedliwoci przeciw tumowi oskarycieli u wrogo usposobionych sdziw rwnie nie oznacza nic pewnego, uszed do Konstantynopola. Synod jednake wymierzy

mu kar zaocznie, pozbawiajc go biskupiego urzdu i uchwalajc, e skazanemu nie bdzie odtd wolno mieszka w Aleksandrii, aby jak gosi wyrok pojawiwszy si na miejscu nie zacz wywoywa wrzenia i rozruchw. Natomiast Jana i wszystkich duchownych z jego obozu, jako ofiary niesprawiedliwego wybryku, przyjmuj zebrani do wsplnoty kocielnej i kademu z nich przyznaj piastowane w Kociele godnoci. Sprawozdanie przesyaj cesarzowi i pisz do wszystkich biskupw, by si odcili od wsplnoty z Atanazym, nie pisali do niego listw ani nie przyjmowali ich od niego: ciy na nim zarzut przestpstw, o jakich niewtpliwie syszeli, a o winie jego wiadczy zarwno ucieczka, jak i szereg spraw, ktre nie zostay rozpatrzone do koca. W tyme pimie przytoczyli powody, ktre ich skoniy do wydania takiego wyroku: i tak, przede wszystkim oburzeni s niesychanie na to, e kiedy w ubiegym roku z uwagi na jego osob cesarz poleci zebra si biskupom Wschodu w Cezarei, on sam zlekceway polecenia wadcy i nie przyby na spotkanie, chocia widzia, e synod dugi czas znosi trud i udrk. Dalej, gdy si ju zjechali do Tyru, on przyby razem z mnstwem ludzi niepowoanych i wytworzy na synodzie atmosfer burdy i zamtu; raz si ociga z odpowiedzi na zarzuty, raz znw ly po kolei biskupw; innym razem wzywany przez nich, by si stawi w sdzie, wezwania nie usucha, a kiedy nawet nie raczy uzna kompetencji sdu w jego przypadku. W sprawie o poamanie mszalnego kielicha pisali win udowodniono mu, nie pozostawiajc nawet cienia wtpliwoci; na poparcie tego orzeczenia powoywali si na wiadectwo Teogniosa, biskupa Nicei, Marisa, biskupa Chalcedonu, Teodora, biskupa Heraklei, a wreszcie Walensa, Ursacjusza i Macedoniusza, ktrych wydelegowali do Egiptu, aby przybywszy do osady, gdzie wanie mia zosta poamany w kielich, na miejscu stwierdzili, jak byo naprawd. Takie szczegy zamiecili w swym pimie, formuujc kady zarzut w sposb cechujcy dokumenty sdowe, i jakby zawodow jak biegoci usiowali podbudowa oszczerstwo. Jednake nawet wielu obecnych na synodzie biskupw jasno widziao, e cay ten proces jest niedorzeczny. (1008) I tak podobno Pafnucy wyznawca53, ktry bra udzia w tym syO przydomku Wielki", zaliczany do witych Kocioa: por. Karol Radoski, dz. cyt., s. 362.
53

nodzie, wzi za rk Maksyma 54, biskupa Jerozolimy, i skoni go do powstania z miejsca i wyjcia z sali obrad: bo im. wyznawcom, ktrzy bronic czci Boej wycierpieli utrat oczu i poprzecinanie cigien pod kolanami55, nie wypada uczestniczy w zebraniu ludzi nikczemnych.
ROZDZIA DWUDZIESTY SZSTY

O wityni w Jerozolimie, ktr ufundowa Konstantyn Wielki na Golgocie; o powiceniu tej wityni
Tymczasem dobiegaa kresu trzecia dekada rzdw Konstantyna. W Jerozolimie zakoczono wanie budow wityni na wzgrzu Golgota, w miejscu zwanym Wielkim wiadectwem" 56, kiedy przyby do Tyru wysoki urzdnik Marianus, sekretarz nadworny, i przekaza synodowi list od cesarza, wzywajcy zebranych, by si szybko stawili w Jerozolimie i dokonali powicenia wspomnianego kocioa. Postanowi sobie cesarz przeprowadzi to wprawdzie ju dawno, ale uzna za konieczne, aby najpierw zebrani w Tyrze biskupi57 zaatwili w swoim gronie wzajemne niechci i nieporozumienia, i tak oczyszczeni z ducha niezgody i moralnej udrki przystpili do liturgii wice kocioa: bo do tego rodzaju uroczystoci ze wszech miar odpowiednia jest zgoda midzy kapanami. Tak wic ci przybyli do Jerozolimy i dokonali konsekracji kocioa, a jednoczenie powicili przesane przez cesarza kosztownoci i dary wotywne, ktre po dzi dzie spoczywaj w teje wityni, dla swej wspaniaoci i wielkoci budzc niemay podziw u wszystkich, co je ogldaj.
Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 162. Wedug tego historyka, Maksym nie bra udziau w synodzie w Tyrze. Skazanych na prac w kopalni (ad metalla) pozbawiono prawego oka i przecinano im cigna pod lewym kolanem. Tak tortur wycierpieli obaj biskupi w czasie przeladowania chrzecijan za Maksymiana (Karol Radoski, tame). Mega Martyrion co mona by rwnie tumaczy jako Wielkie Mczestwo".
57 56 55 54

Jest to aluzja do synodu w Tyrze.

Odtd Koci jerozolimski wspaniale obchodzi doroczne wito na pamitk tego dnia; a wic i chrztu witego wwczas si udziela, i przez osiem kolejnych dni odbywaj si publiczne naboestwa. Gromadz si na nich z caej niemal ziemi tumy pielgrzymw, ktrzy w czasie tej uroczystoci (1009) zewszd tu cign dla zwiedzenia miejsc witych.
ROZDZIA DWUDZIESTY SIDMY

O prezbiterze, ktry namwi Konstantyna do Odwoania ze zsyki Ariusza i Euzojosa; list zawierajcy wyznanie wiary Ariusza, by moe nawet i zgodne z nauk pobonoci; a wreszcie o tym, jak to Ariusz ponownie zostal przyjty do wsplnoty przez synod, ktry si zgromadzi w Jerozolimie
W tym samym okresie biskupi podzielajcy nauk Ariusza uchwyciwszy odpowiedni moment postarali si o urzdzenie w Jerozolimie synodu i przyjcie do wsplnoty kocielnej tak samego Ariusza, jak i Euzojosa. Powayli si na to posunicie wykorzystujc taki oto motyw: Pewien prezbiter, pozostajcy w bliskim kontakcie z siostr cesarza, by wielbicielem nauk Ariusza. I z pocztku nikt absolutnie nie wiedzia, e on takie wanie ma pogldy. Ale kiedy z upywem czasu potrafi zyska sobie u Konstancji bo tak miaa na imi siostra Konstantyna jeszcze wiksze zaufanie, pewny ju, e mu nic nie grozi, zacz z ni rozmawia cakiem otwarcie i rzuci krytyczn uwag, e niesusznie poszed Ariusz na wygnanie z ojczyzny i niesprawiedliwie usunity zosta z Kocioa: Aleksander, ktry zarzdza Kocioem aleksandryjskim, wyrzuci go pod wpywem zazdroci i prywatnej nienawici. Oto bowiem widzc powiada jak saw ma ten czowiek u ludu, poczu zazdro w sercu. Konstancja, chocia nabraa przekonania, e to prawda, pki ya w zdrowiu, nic nie zrobia, by w czymkolwiek zmieni tre uchwa soboru w Nicei. Kiedy jednak zapada na cik chorob i przeczuwaa, e to ju koniec, prosia brata, ktry przyszed j odwiedzi, by zechcia jej wywiadczy ostatni ask, o jak pragnie go baga. Wyrazi-

a wic yczenie, eby cesarz przyj do siebie wspomnianego prezbitera i darzy go zaufaniem, jako tego, kto ma suszne pogldy na temat Bstwa; bo oto ona sama ju odchodzi i nie dba wcale o reszt tego ziemskiego ywota, ale boi si o niego, cesarza, aby nie dowiadczy na sobie gniewu Boego, czy to popadszy w osobiste nieszczcie, czy to straciwszy niesawnie wadz nad pastwem: poniewa, jak powiedziaa, ulegajc czyim namowom skaza na doywotnie wygnanie sprawiedliwych i uczciwych ludzi. Od tej chwili58 cesarz zacz si odnosi do prezbitera jako do najbliszego przyjaciela, a kiedy mu zapewni swobod wypowiedzi i porozmawia z nim o wszystkim, na czym zaleao siostrze, wyrazi pogld, e trzeba wrci do sprawy Ariusza: by moe przyj oszczerstwa za prawd, albo te postanowi to zrobi dla pamici siostry. Tak wic niebawem odwoa cesarz Ariusza z wygnania i poleci mu, aby na pimie przedoy swoje ujcie wiary w Boga. Ten za, unikajc nowych okrele, ktre kiedy wymyli, uoy inn formu, posugujc si prostszymi zwrotami, znanymi z Pisma witego; jednoczenie zoy przysig, e tak wanie wierzy i tak w gbi ducha myli, a obok tych sformuowa adnych innych nie bierze w ogle pod uwag. A oto tre tego pisma 59: (1012) Ariusz i Ewzojos, prezbiterzy, do najpoboniejszego i najbardziej miego Bogu wadcy naszego, cesarza Konstantyna. Zgodnie z poleceniem miej Bogu twojej pobonoci, o panie i najwyszy wadco, przedstawiamy na pimie nasze wyznanie wiary; stwierdzamy w obliczu Boga, e zarwno my sami jak i wszyscy, ktrzy s z nami, wierzymy tak, jak gosz sowa niej zamieszczone: Wierzymy w jedynego Boga, Ojca wszechmogcego; i w Pana Jezusa Chrystusa, Syna Jego, zrodzonego z Niego przed wszystkimi wiekami: w Boga Logosa, przez ktrego wszystko si stao, jako w niebie, tak i na ziemi; ktry zstpi na ziemi i przybra na si ciao, i zosta umczony, i powsta z martwych, i wstpi na
Jak wynika z relacji Sokratesa Scholastyka (dz. cyt., s. 129) Konstancja niebawem rozstaa si z yciem. Sokrates jednake ani sowem nie wspomina, aby siostra cesarza osobicie miaa si uj za Ariuszem. Z niewielkimi rnicami w tekcie dokument ten przytacza rwnie Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 133 ns.
59 58

niebiosa, i na powrt przyjdzie sdzi ywych i umarych; i [wierzymy] w Ducha witego, i w zmartwychwstanie ciaa, i w ycie przyszego wieku, i w Krlestwo niebios, i w jeden powszechny Koci Boy, od kraca do kraca wiata. T wiar przyjlimy z Ewangelii witej, poniewa Pan powiedzia uczniom swoim: Idcie wic i nauczajcie wszystkie narody: udzielajc im chrztu w imi Ojca i Syna, i Ducha witego (Mt 28, 19). A jeeli w to wszystko tak nie wierzymy i nie przyjmujemy rzeczywistej wiary w Ojca, Syna i Ducha witego, cile tak jak naucza Koci powszechny i Pismo wite, ktremu we wszystkim ufamy, sdzi naszym bdzie Bg, tak obecnie jak i w dniu, ktry nadejdzie. Dlatego te bagamy twoj pobono, umiowany ze wszech miar przez Boga nasz cesarzu, aby nas, jako tych, ktrzy s duchownymi i podzielaj wiar oraz pogldy Kocioa, a take przyjmuj nauk zawart w Pimie witym, poczy z matk nasz, to jest z Kocioem witym, za porednictwem twej bogobojnoci, zaprowadzajcej pokj i krzewicej cze Bo. Porzucilimy ju bowiem prn dociekliwo i wynikajce z niej nadmierne dysputy, abymy tak my sami jak i Koci, yjc we wzajemnym pokoju, wszyscy pospou mogli zanosi uroczyste mody za pokojowe i zbone panowanie twoje i caego twego potomstwa". Niektrzy twierdzili, e powyszy dokument, wyraajcy tego rodzaju wyznanie wiary, uoony zosta bardzo przemylnie i jeli chodzi o nauk Ariusza, to na pozr odbiega od niej w sformuowaniach, ale i tak zgadza si z arianizmem w zakresie treci znaczeniowej uytych terminw, pozwalajcych na swobodn interpretacj w dwojakim rozumieniu i na dostosowywanie tyche terminw tak do jednego sposobu mylenia, jak i do drugiego. Cesarz jednake, przewiadczony, e Ariusz i Euzojos myl podobnie jak i uczestnicy soboru w Nicei, ucieszy si z tego obrotu sprawy. Mimo wszystko nie roci sobie prawa do decydowania osobicie o przyjciu ich do wsplnoty kocielnej, zanimby nie przeprowadzili dochodzenia i nie wydali ostatecznego wyroku ci, ktrzy s do takich rzeczy upowanieni zgodnie z prawem Kocioa. Wysa (1013) ich zatem do zgromadzonych w Jerozolimie biskupw60, piszc jednoczenie, aby rozpatrzono
60

Chodzi tu o synod biskupw w Jerozolimie w roku 355.

zoony przez nich wykad wiary: nieche synod yczliwie wypowie si w ich sprawie, zarwno w przypadku, jeli si okae, e mieli oni przekonania zdrowe, a padli ofiar intryg i zawici, jak i w przypadku, jeliby nie bdc w stanie nic absolutnie zarzuci zapadym w ich sprawie orzeczeniom dokonali aktu skruchy i alu. Tymczasem ci, ktrym ju od dawna bardzo na tym zaleao, wykorzystujc wspania sposobno, jak im nastrczy list cesarza, przyjli ich do wsplnoty wierzcych. I gdy to ju zrobili, napisali tak do cesarza, jak i do Kocioa aleksandryjskiego, oraz do biskupw i duchownych w Egipcie, w Tebaidzie i w Libii, zamieszczajc w pimie sowa zachty, aby yczliwie ich przyjli, jako e nawet cesarz da wiadectwa czystoci ich wiary: jej wykad zaczyli do swego listu, a synod opowiedzia si za przyjciem orzeczenia cesarskiego. Tak wic zakrztnli si w Jerozolimie wok omawianej tu sprawy.
ROZDZIA DWUDZIESTY SMY

List cesarza Konstantyna do synodu w Tyrze i wygnanie witego Atanazego w wyniku nagonki urzdzonej przez arian
Uciekajc z Tyru przyby Atanazy do Konstantynopola; i wystpiwszy przed cesarzem Konstantynem, w obecnoci biskupw, tych, ktrzy ogosili przeciw niemu wyrok potpienia, z alem opowiedzia o krzywdzie, jaka go spotkaa, i prosi, aby orzeczenia wydane w Tyrze przebadano w obecnoci samego cesarza. Konstantyn uznajc danie za uzasadnione napisa do biskupw zgromadzonych w Tyrze taki oto list61. Nie wiem co prawda, jak brzmi wyroki, ktre ogosi wasz synod w atmosferze zamieszania i wrogiego napicia. Mam jednak wraenie, e pewien brak adu i spokoju znieksztaci jako prawd, bo przecie toczc zawzit walk przeciw blinim, walk, w ktrej nie chcecie da za wygran,
I ten dokument przytacza Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 141143 w paru miejscach wystpuj jednak rnice.
61

nie dostrzegacie tego, co mie jest Bogu. Ale bdzie to dzieem opatrznoci Boskiej, zarwno zniszczy przyapane na gorcym uczynku cae zo tego sporu, jak i pokaza nam wyranie, czy sami, jako uczestnicy synodu, przejawialicie jak trosk o prawd i czy wydalicie wyrok wolny od wszelkiej stronniczoci i nienawici. Pragn zatem, bycie wszyscy jak najspieszniej przybyli do mej pobonoci i w naszej obecnoci udowodnili suszno waszych posuni. Z jakiego za powodu uznaem za waciwe o tym do was napisa i dlaczego za porednictwem listu wzywam was do siebie, dowiecie si z dalszego cigu. Oto kiedy ju wkraczaem do noszcej moje imi i bogiej ojczyzny, do Konstantynopola a tak si zoyo, e jechaem wtedy wierzchem nagle porodku gocica zjawi si przede mn biskup Atanazy z asyst jakich innych osobistoci62: tak niespodzianie, (1016) e mona si byo naprawd przestraszy. wiadkiem mi jest Bg wszechmocny, e na pierwszy rzut oka nie mogem go nawet pozna i stwierdzi, kto to taki; dopiero jacy ludzie, kiedy si dopytywaem, kto zacz i dociekaem, co za krzywda go spotkaa, dali mi oczywicie odpowied63, tak wic ja osobicie w tym momencie w ogle z nim nie rozmawiaem, ani nie nawizaem z nim adnego kontaktu. A biedy on prosi "4, a ja si wymawiaem i nieomal kazaem go odpdzi, on tym natarczywiej domaga si ode mnie nie czego innego jak cignicia was tu na miejsce, aby w waszej obecnoci mg si poskary na to, co musia z koniecznoci wycierpie. Poniewa takie zaatwienie sprawy wydao mi si suszne i chyba waciwe w tej sytuacji, chtnie poleciem o tym do was napisa, abycie wszyscy, ilu was tylko byo uczestnikw synodu w Tyrze, niezwocznie pospieszyli do rezydencji mojej askawoci i w wietle faktw pokazali nieskaziteln sprawiedliwo waszego wyroku, w mojej obecnoci, bo chyba nie potrafilibycie zaprzeczy, e jestem prawdziwym sug Boga.
Tekst cytowany przez Sokratesa Scholastyka mwi wyranie o asycie duchownych. Widocznie usuni dworzanie szybko zdoali uwolni cesarza od nieoczekiwanego petenta, zakcajcego uroczysto wjazdu do stolicy. W opisywanych warunkach Atanazy niewiele mia do stracenia: dalszy cig listu cesarza wskazuje, e przeladowany biskup z trudem tylko uzyska nawet nie audiencj, ale w ogle dostp do wadcy. W tekcie Sokratesa (akousthenai eksiou).
64 63 62

Scholastyka:

domaga

si

posuchania

Wszak dziki mej subie Bogu panuje pokj powszechny i nawet sami barbarzycy, ktrzy dotychczas prawdy nie znali, wielbi szczere imi Boga, a jest przecie oczywiste, e ten, kto nie zna prawdy, pozbawiony jest take poznania Boga. A jednak, jak przed chwil powiedziaem, dziki mnie, prawdziwemu sudze Boemu, obecnie rwnie i barbarzycy znaj Boga i umiej oddawa cze Temu, ktry na kadym miejscu wyciga rami swej opatrznoci i osania mnie tarcz swej opieki, o czym same fakty ich pouczyy. Ta okoliczno w sposb szczeglny przyczynia si do tego, e wiedz o Bogu: kae im Go czci lk przede mn. Tymczasem my, ktrzy chyba reprezentujemy bo nie mam odwagi powiedzie zachowujemy w praktyce misteria Jego Kocioa, my, powiadam, nie robimy nic innego jak tylko to, co zmierza do jeszcze wikszego napicia i nienawici, i krtko mwic niechybnie otwiera drog do zagady rodzaju ludzkiego. A wic, jak ju powiedziaem, pospieszajcie i natychmiast przyjedajcie do mnie wszyscy jak najprdzej; bdcie przekonani, e nie na prno doo wszelkich stara, aby w prawie Boym 65 bez najmniejszego bdu zachowane zostao wszystko, do czego przylgn ju nie zdoa ani zarzut, ani adna niesawa, jako e zostan rozproszeni i na proch starci, i zupenie znikn wrogowie prawa Boego, ktrzy korzystajc z pewnej osony, jak im daje wite imi, pozwalaj sobie na wiele przernych blunierstw i oszczerstw". Kiedy cesarz to napisa, wszyscy inni uczestnicy synodu zlkli si i powrcili do siebie, natomiast duchowni z obozu Euzebiusza, biskupa Nikomedii, przybywszy do cesarza, stanowczo twierdzili, e synod w Tyrze wyda w sprawie Atanazego suszny wyrok. I jednoczenie wysuwajc na wiadkw Teogniosa, Marisa, Teodora, Walensa oraz (1017) Ursacjusza, zdoali cesarza przekona, e Atanazy istotnie poama kielich mszalny; ponadto sformuowawszy wiele innych zoliwych zarzutw66, dziki oszczerstwom odnieli
W prawie Boym, en to nmo tou Theou czyli w nauce o Bogu, a wic w wykadzie wiary, obowizujcym jako ustalona autorytatywnie przez Koci norma mylenia teologicznego. Zgodnie z relacj Sokratesa Scholastyka dz. cyt., s. 143144, do skazania Atanazego na wygnanie walnie si przyczynio oskarenie, jakoby biskup wykorzystujc swe uprawnienia administra66 65

zwycistwo. Cesarz ze swej strony, czy to przekonany, e tego rodzaju oskarenia opieraj si na prawdzie, czy te wierzc, e biskupi osign na przyszo trwae porozumienie, jeli tylko usunie Atanazego, skaza biskupa na pobyt w Trewirze67, miecie pooonym na Zachodzie, w Galii. Tam wic wywieziono skazaca.
ROZDZIA DWUDZIESTY DZIEWITY

O tym, jak Aleksander, biskup Konstantynopola, wzbrania si przyj Ariusza do wsplnoty kocielnej; i jak Ariuszowi popkay wntrznoci, kiedy dolegliwoci odkowe zmusiy go do odejcia na stron
Skoro synod w Jerozolimie zakoczy swe obrady, Ariusz przyby do Egiptu. Poniewa jednak wierni w Aleksandrii nie chcieli mie z nim nic wsplnego, ponownie zjawi si w Konstantynopolu. Kiedy zwolennicy jego nauk rozmylnie zaczli si zjeda na miejsce, zarwno na wasn rk, jak i pod wpywem namowy ze strony Euzebiusza, biskupa Nikomedii, i podjli przygotowania celem zwoania synodu, zasiadajcy podwczas na tronie biskupim Konstantynopola Aleksander, dostrzegszy ich zabiegi, prbowa udaremni obrady. Ale to mu si nie udao i dlatego otwarcie wystpi przeciwko ukadom z Ariuszem mwic, e nie jest to ani godziwe, ani przyjte w Kociele, eby jako duchowni mieli uniewania orzeczenie swoje wasne i tych wszystkich, ktrzy razem z nimi zgromadzili si w Nicei ze wszystkich stron wiata. Poplecznicy Euzebiusza, nie zdoawszy we wstpnej wymianie zda przekona Aleksandra, pozwolili sobie wobec niego na bezwstydne zuchwalstwo i zaklinajc si na wszystko publicznie mu grozili, e jeli do okrelonego dnia nie przyjmie Ariusza, sam usunity zostanie z szeregw Kocioa i pjdzie na wygnanie, a ten, kto zostanie po nim nacyjne mia zagrozi, e wstrzyma dowz zboa z Egiptu do Konstantynopola. Oskarenie to miao by poparte wiadectwem trzech biskupw.
67

Wygnanie trwao od roku 335 do 337.

stpc, nawie czno z Ariuszem. Wobec takiego postawienia sprawy obie strony na razie si rozeszy: euzebianie czekali, a upynie termin i bd mogli speni sw grob, Aleksander natomiast gorco si modli, aby sowa Euzebiusza nie przeszy w czyn. Podstawy do jego obaw stwarza nade wszystko sam cesarz, przekonany w jaki sposb, e naley pj drog ustpstw. Na dzie przed wyznaczonym terminem Aleksander, padszy u stp otarza, krzyem lea noc ca zanoszc proby do Boga, aby udaremni godzce we (1020) plany. Tego samego dnia do pnym wieczorem spieszcego dokd Ariusza chwyciy nagle ble odka, zmuszajc go uda si niezwocznie do przeznaczonego na tego rodzaju okoliczno miejsca publicznego. Poniewa dugo stamtd nie wychodzi, niektrzy z tych, co na niego czekali zewntrz budynku, weszli do wntrza i zastali go lecego na sedesie ju martwego. Kiedy wiadomo o tym fakcie szeroko si rozesza, rne wygaszano zdania na temat jego zgonu. Jedni uwaali, e zmar momentalnie na skutek nagego ataku serca, albo moe nie wytrzyma gwatownego przypywu radoci z pomylnego rozwoju wydarze, drudzy znw sdzili, e ponis zasuon kar za bezbono, jakiej si dopuci. Ale jego zwolennicy rozpuszczali wieci, e zmary pad ofiar czarw. Nie od rzeczy zatem bdzie przytoczy tu uwagi, jakie zostawi o nim Atanazy, biskup Aleksandrii68. Brzmi one jak nastpuje.
ROZDZIA TRZYDZIESTY

Co nam pisze wielki Atanazy na temat gwatownej mierci Ariusza

Albowiem i sam Ariusz, przywdca herezji, wsplnik Euzebiusza, kiedy na skutek wczesnych zabiegw euzebian wezwany zosta przez bogosawionej pamici Konstantyna Augusta i otrzyma polecenie, aby na pimie sformuowa swe
Ariusz zmar nagle w roku 336 w Konstantynopolu. Opis u Sokratesa dz. cyt. s. 148149 jest nieco obszerniejszy. Naley zauway, e w rozdziale XXX niniejszej ksigi Sozomen ponownie opisuje mier Ariusza, powtarzajc relacje. Atanazego. Wida, e Sozomen wola przytoczy dwie nieco rnice si relacje ni wypowiedzie wasne zdanie.
68

wyznanie wiary, napisa je, przeniewierca, ukrywajc swe bezczelne i bezbone hasa, maskujc si jak szatan: zamieci w nim sowa Pisma witego, proste i tak, jak zostay utrwalone w tekcie. A pniej, kiedy bogosawionej pamici Konstantyn powiedzia: Jeli oprcz tego nie masz na myli adnych innych formu, przysignij na Boga, e mwisz prawd, bo jeli dopucdsz si krzywoprzysistwa, sam Pan ci ukarze" zoy nieszcznik przysig, e ani nie ma na myli adnych innych formu, ani nie zamierza wprowadza adnych innych prcz tej, ktr utrwali na pimie, nawet jeli kiedykolwiek sam mwi czy pisa inaczej70. Jednake skoro tylko wyszed z paacu, jak gdyby wypacajc si sprawiedliwoci natychmiast pad (1021) jak dugi; i gdy tak lea twarz ku ziemi, pky mu wntrznoci. Wprawdzie mier jest zakoczeniem ycia, wsplnym dla wszystkich ludzi, i nie naley si naigrawa i pastwi nad nikim, nawet gdyby zmary by wrogiem, bo nie jest pewne, czy nas samych to nie spotka, zanim jeszcze wieczr nadejdzie. Ale koniec Ariusza nie by zwyczajny, i dlatego wanie zasuguje na to, aby o nim opowiedzie. I tak, kiedy euzebianie zaczli si odgraa, e wprowadz go do kocioa, biskup Konstantynopola, Aleksander, wyrazi swj sprzeciw. Ariusz natomiast ufny by w si i groby Euzebiusza: bya wszak sobota, oczekiwa wic, e nazajutrz wemie udzia w naboestwie. Cikie to byy chwile, kiedy tamci grozili, Aleksander za trwa na modlitwie. Ale oto Pan Bg wziwszy na siebie rol sdziego wyda wyrok na niekorzy tych, co si dopuszczali niesprawiedliwoci. Bo jeszcze soce nie zaszo na niebie, kiedy Ariusz, zmuszony uda si w to miejsce, tam wanie upad bez ycia, pozbawiony nagle obydwu wartoci, zarwno uczestnictwa w naboestwach, jak i ycia samego. A bogosawionej pamici Konstantyn, gdy tylko o tym usysza, osupia, poniewa zrozumia, e jest to niezbity dowd krzywoprzysistwa, jakiego si w czowiek dopuci. Dla wszystkich ponadto stao si wwczas jasne, e za pogrkami euzebian krya si zupena niemoc, a nadzieja, (1024) ktr ywi Ariusz, bya prna. I jeszcze raz si poZ uytego tu zwrotu: martyra ten aletheian ds wynika, e chodzi o przysig na Boga, identyfikowanego w tekstach liturgicznych z sam prawd, Aletheia. Zakoczenie zdania, znieksztacone nieco w przekazie, uzupeniam ad sensum.
70 69

kazao, e Zbawiciel wiata uzna ariaskie szalestwa za rzecz nie do przyjcia i nie do pomylenia, jak tu, tak i w Kociele pierwszych chrzecijan. Kt by wic si nie zdziwi, widzc, jak oto ci nieszcznicy z uporem d do usprawiedliwienia czowieka, ktrego Pan potpi, i na wasne oczy ogldajc, jak bior oni w obron herezj, ktr Pan odrzuci w sposb nie zostawiajcy adnych wtpliwoci, skoro jej przywdc precz przepdzi od progw Kocioa?" Takie przekazano nam wiadomoci o mierci Ariusza. Mwi poza tym, e dugo nie korzysta nikt z sedesu, na ktrym zmar herezjarcha. Poniewa byo tu urzdzenie publiczne, jak to bywa zazwyczaj przy tumnym napywie ludnoci, przychodzio tam za potrzeb wielu przechodniw, ale jedni drugich yczliwie ostrzegali przed korzystaniem z owego sedesu: zowieszcze to byo miejsce i dla pniejszych pokole, jako e tam wanie ponis Ariusz kar za swoj bezbono. W jaki czas pniej pewien bogaty zwolennik jego nauki, a zarazem wysoki urzdnik pastwowy, pobudzany gorliwoci dla sprawy, kupi cay w obszar od skarbu pastwa i wystawi tam domostwo, usunwszy wszelkie lady dawniejszej budowli, tak eby spoeczestwo przekazywaniem sobie podobnego wspomnienia nie urgao mierci Ariusza i mogo o wszystkim zapomnie.
ROZDZIA TRZYDZIESTY PIERWSZY

O wydarzeniach, jakie nastpiy w Aleksandrii po mierci Ariusza, i o tym, co napisa do tamtejszej ludnoci wielki Konstantyn
Jednake nawet i po jego mierci nie ustay dociekania nad wymylonymi przez niego tezami; nie przerwali take swojej dziaalnoci zwolennicy jego nauki i dalej zastawiali sida na obrocw tez przeciwnych. W kadym razie, chocia oczywicie i lud aleksandryjski nieustannie podnosi gos, nawet w uroczystych naboestwach bagajc o powrt Atanazego, i wielki mnich Antoni71 niejednokrotnie pisa w jego spra71

O Antonim Pustelniku zob. ks. I rozdz. XIII.

wie, zaklinajc wadc, by nie wierzy melicjanom i za oszczerstwo (1025) uwaa ich oskarenia, cesarz nie da si przekona. Przeciwnie: do aleksandryjczykw napisa wyrzucajc im bezmylno i brak karnoci, a jeli chodzi o duchownych i powicone subie Boej dziewice poleci im zachowanie spokoju; jednoczenie powtarza z uporem, e nie cofnie swej decyzji i nie odwoa Atanazego z wygnania, jako buntownika, i to skazanego z ramienia sdu Kocioa. Odpowiadajc za Antoniemu da do zrozumienia, e on, cesarz, nie moe sobie lekceway orzeczenia synodu. Bo jeeli nawet ci i owi pisa do niego rozsdzajc spraw kierowali si niechci czy sympati, to przecie jest wprost nie do pomylenia, aby tego rodzaju nastawienie miaa olbrzymia rzesza wyksztaconych i pobonych biskupw. Bo, co dotyczy Atanazego, jest on pyszakiem i czowiekiem, ktry nie przebiera w sowach, i to on ponosi win za niezgod i niepokj. Wanie powysze zarzuty stanowiy gwny trzon oskare, oszczerczo stawianych Atanazemu ze strony jego przeciwnikw; doskonale wszak wiedzieli, e cesarz w szczeglny sposb brzydzi si ludmi, obarczonymi podobnymi przywarami. Mimo wszystko, poniewa Konstantyn zdy wwczas zauway, e spoeczno Kocioa podziela si na dwa obozy i jedni wynosz pod niebiosa Atanazego, drudzy natomiast Jana, niesychanie si rozgniewa i skaza na wygnanie rwnie i samego Jana72. Ten za by nastpc Melicjusza; synod w Tyrze zarzdzi, e naley go przyj do wsplnoty Kocioa oraz pozostawi mu, podobnie jak i jego poplecznikom, piastowane dotychczas funkcje kocielne. Takiego wic obrotu sprawy nie spodziewali si oczywicie wrogowie Atanazego; ale fakt by faktem, i na nic si zday Janowi uchway podjte przez uczestnikw synodu w Tyrze. Niedostpny si
Moment bardzo znamienny dla sprecyzowania stanowiska Konstantyna wobec spraw Kocioa. Zdaje si on przemawia za tez, e w religii chrzecijaskiej widzia cesarz czynnik zespalajcy wadz pastwow, tym waniejszy, e w tej epoce dziejw imperium utrzymanie jednoci stawao si rzecz coraz trudniejsz, nasilay si natomiast czynniki rozkadu, jaki w nastpnym stuleciu ujawni si z ca wyrazistoci w obliczu najazdw plemion barbarzyskich. Ostatnim wadc, ktry tak jak Konstantyn Wielki zjednoczy w swych rkach wadz nad caoci imperium bdzie Teodozjusz Wielki (378395). Por. Kazimierz Kumaniecki, Historia kultury staroytnej Grecji i Rzymu, s. 421 422.
72

okaza cesarz na proby i najrozmaitsze prby wstawiennictwa w sprawie czowieka podejrzanego o sianie zamtu i niezgody pord szerokich mas chrzecijaskiego spoeczestwa.
ROZDZIA TRZYDZIESTY DRUGI

O tym, e Konstantyn ogosi ustaw przeciw wszystkim herezjom, zakazujc zebra religijnych poza obrbem spoecznoci Kociola, przez co wygasa dziaalno wikszoci sekt, a zgrupowani wok Euzebiusza z Nikomedii arianie podstpem prbowali obali formu wspistotnoci
Tymczasem nauka Ariusza, cho przez wielu zwolennikw gorliwie rozwijana na odczytach i wykadach, nie zdya si jeszcze wyodrbni na tyle, by utworzy oddzieln sekt czy te przybra szyld swego twrcy; owszem, wszyscy zbierali si na naboestwa razem i w obrbie jednej spoecznoci, z wyjtkiem nowacjan i tak zwanych Frygw, walentynian, marcjonistw i paulinistw73, oraz innych, jeli ci i owi opowiadali si za herezjami, jakie podwczas byy ju faktem. W ogoszonej przeciw nim wszystkim ustawie rozporzdzi cesarz, e bdce w ich posiadaniu domy modlitwy naley im odebra i wczy je do mienia kocielnego, a heretykom zakazuje si urzdzania zebra religijnych, tak po domach ludzi prywatnych, jak i na miejscach publicznych. Tumaczy przy tym, e jest rzecz moralnie lepsz y wsplnym yciem powszechnego Kocioa, i zachca wszystkich, by si zgromadzili w jednym i tym samym jego ciele. Jak sdz, wanie dziki tej ustawie (1028) wikszo wspomnianych tu herezji zatara si w pamici ludzkiej. Bo za panowania poprzednich cesarzy wszyscy czciciele Chrystusa, nawet jeli si rnili w zakresie chrzecijaskiej nauFrygowie, inaczej zwani montanistami sekta szerzca si od drugiej poowy II wieku, a na pocztku III wieku zreorganizowana przez Tertuliana. Marcjonici to odam gnozy propagowany przez Marcjona w II w. Paulinici herezja wywodzca si od Pawa, biskupa Samosaty, dotyczca problemu osb w Trjcy witej i jednoci Boej. Zaj si nim rwnie sobr nicejski.
73

ki, w oczach pogan jednake uchodzili za przedstawicieli tej samej religii i tak samo szli na mier mczesk74. Nie mogli przecie by zanadto dociekliwi i za wiele zajmowa si sob, bo nie pozwalay im na to wsplne nieszczcia; dlatego te bez przeszkd z tej strony zbierali si na naboestwa, kade ugrupowanie u siebie, a poniewa poszczeglne grupy pozostaway cigle we wzajemnej cznoci, przeto mimo niewielkiej swej liczebnoci og wiernych nie ulega rozbiciu. Po ogoszeniu omawianej tu ustawy ci, ktrzy objci byli zakazem, nie mogli ju urzdza naboestw, ani publicznie, ani w ukryciu, wobec nadzoru, sprawowanego przez biskupw i duchowiestwo w poszczeglnych miastach. Na skutek tego w wikszoci przypadkw zastosowali si do polece i przyczyli si do Kocioa powszechnego. Niektrzy za, chocia pozostali niezmiennie przy swoich przekonaniach, odeszli z tego wiata nie pozostawiajc ju po sobie nastpcw, ktrzy by mogli po nich przej heretyckie ich nauki: wszak nie wolno im byo odbywa zgromadze i nie mogli swobodnie udziela poucze swoim wspwyznawcom. Bo zreszt z pocztku wszystkie inne herezje mao miay zwolennikw, czy to na skutek niedorzecznoci goszonych pogldw, czy to w wyniku braku wiedzy u tych, ktrzy byli ich twrcami i nauczycielami; nowacjanie natomiast, poniewa dobrych mieli przywdcw, a na temat Bstwa nauczali tak samo jak i Koci powszechny, nie tylko e od pierwszej chwili stanowili grup siln liczebnie, ale co wicej przetrwali bez wikszych szkd ze strony omawianej tu ustawy. Poza tym i cesarz, jak sdz, chtnie w tym przypadku szed na ustpstwa: przecie nie mia zamiaru krzywdzi swych poddanych. Prcz tego Akezjos, wczesny biskup ich sekty w Konstantynopolu, mile widziany przez cesarza ze wzgldu na swj nieposzlakowany tryb ycia, najprawdopodobniej przychodzi z pomoc Kocioowi, ktry mu podlega. Frygowie za mieszkajcy na obszarze wszystkich innych prowincji doznali podobnych ogranicze co i pozostali heretycy; sama Frygia i niektre ssiadujce z ni prowincje stanowiy
Stwierdzenie historyka godne uwagi i znamienne nie tylko dla dziejw Kocioa (wiele analogii mogaby nam nasun nasza wasna historia). Pozostaje na razie spraw otwart, w jakim stopniu Sozornen zdawa sobie spraw z wagi swego spostrzeenia.
74

wyjtek, bo tam ju od samego pocztku, od czasw Montanusa, byo ich cae mnstwo i dotd jest jeszcze. W tym samym czasie duchowni zgrupowani wok Euzebiusza, biskupa Nikomedii, oraz Teogniosa, biskupa Nicei, zaczli rozpowszechnia pisma wprowadzajce zmiany w wykadzie wiary ustalonym przez uczestnikw soboru nicejskiego. I otwarcie nie odwayli si wyrzuci sformuowania mwicego o wspistotnoci Syna Boego z Bogiem Ojcem, wiedzieli bowiem, e tak wanie wierzy cesarz; opublikowali natomiast inny dokument pisemny, dajc do zrozumienia biskupom na Wschodzie, e wyrazy skadajce si na nicejsk formu wyznania wiary przyjte zostay w kontekcie okrelonego komentarza. Ten zwrot i kryjcy si w nim zamys sprawiy, e poprzednie dociekanie stao si nagle przedmiotem rozmw i dotd pozornie wygase, teraz oyo na nowo.
ROZDZIA TRZYDZIESTY TRZECI

O Marcellusie, biskupie Ancyry 75; o jego herezji oraz o zoeniu go z urzdu

W tym samym czasie zgromadzeni w Konstantynopolu biskupi zoyli z urzdu i usunli z Kocioa take Marcellusa, biskupa Ancyry w Galacji: napitnowali go jako twrc nowych prawd wiary i gosiciela pogldu, e Syn Boy wzi pocztek od Maryi, a krlestwo Jego mie bdzie koniec, i wreszcie jako autora (1029) jakiego dziea na ten temat. Jednoczenie godno biskupa Kocioa Galacji powierzyli Bazylemu76, znakomitemu mwcy i mowi sawnemu z uczonoci. Napisali rwnie do tamtejszych okrgw kocielnych: nakazywali odszuka odpisy ksigi Marcellusa i zniszczy je doszcztnie, a zwolennikw jego nauki jeliby gdzie tacy si znaleli naleao nakoni do przyjcia wiary waciwej. Zaznaczyli przy tym biskupi, e ze wzgldu na zbyt wielk objto dziea nie podali caej treci ksiki, ale przytoczyli w swoirn licie pewne sformuowania na dowd, e
Marcellus z Ancyry (t 374) gosi pogldy sabeliaskie. Por. Bihlmeyer-Tuchle, t. I, s. 267 (przek. polski: s. 264).
76 75

Bazyli, biskup Ancyry, zmar ok. roku 364.

autor tak wanie myli. Jednake niektrzy nadmieniali, e te wanie sowa wypowiedzia Marcellus w formie typowej dla dysputy, a tymczasem euzebianie oszczerczo stwierdzili przed samym cesarzem, e maj one stanowi formu wyznania wiary. Byli bowiem niesychanie zagniewani na biskupa za to, e nie wyrazi swej zgody ani na postanowienia powzite przez nich na synodzie w Fenicji, ani na uchway, jakie podjli w Jerozolimie w sprawie Ariusza, a poza tym e nie bra udziau w uroczystoci powicenia kocioa Wielkiego wiadectwa"77, pragnc w ten sposb podkreli, e unika wszelkiej z nimi wsplnoty. I rzeczywicie, bo kiedy pisali na jego temat do cesarza, powoywali si rwnie i na te okolicznoci, aby zwikszy ciar oskarenia: e to niby i samego wadc znieway, skoro nie raczy uszanowa momentu powicenia kocioa, wzniesionego w Jerozolimie. Prawdziwym powodem do napisania tego rodzaju rozprawy byo dla Marcellusa niewtpliwie wystpienie Asteriusza78, sofisty z Kapadocji. Ten, bdc take autorem dzie powiconych nauce wiary, a zgodnych z doktryn Ariusza, prbowa dowodzi ich susznoci wdrujc od miasta do miasta, przy czym na og pojawia si u boku biskupw i z reguy wystpowa na kadym z wczesnych synodw. Tak wic zwalczajc jego pogldy Marcellus, czy to wiadomie, czy to mylc o czym zupenie innym, popad w bdn nauk Pawa z Samosaty. Pniej jednak na synodzie w Sardyce odzyska on godno i urzd biskupa, kiedy dowid, e myli inaczej79.
ROZDZIA TRZYDZIESTY CZWARTY

Relacja o zgonie wielkiego Konstantyna: o tym, jak to cesarz skoczy ycie przyjwszy chrzest u schyku swych dni i pochowany zosta w bazylice witych Apostow
77 78

Por. wyej, rozdz. XXVI i przyp. 56. Asteriusz Sofista, retor i pisarz ariaski, zmar okoo 345 na ten temat jest bardziej

roku. Relacja Sokratesa Scholastyka wyczerpujca, por. dz. cyt., s. 144146.

79

Tymczasem cesarz, ktry ju uprzednio podzieli wadz nad pastwem midzy synw, piastujcych godno cezarw (przy czym Konstantynowi Modszemu i Konstansowi przeznaczy zachodni cz imperium, a Konstancjuszowi wschodni), zapadszy na zdrowiu przyby do Helenopolis w Bitynii, z zamiarem skorzystania z kpieli w naturalnych rdach gorcych. Kiedy jednak poczu si gorzej, przewieziona go do Nikomedii. Tam, przebywajc w posiadoci podmiejskiej, przyj sakrament chrztu witego i bardzo tym (1032) podniesiony na duchu, Bogu skada hod dzikczynienia. Nastpnie sporzdziwszy testament, wadz nad pastwem rozdzieli midzy synw jak poprzednio 80. Zaszczytne za przywileje z tytuu pierwszestwa zostawiwszy po czci starszemu Rzymowi", a po czci stolicy noszcej wasne jego imi, testament powierzy owemu prezbiterowi, ktrego polecia mu umierajca siostra Konstancja jako chwalc Ariusza, ale czowieka nienagannych obyczajw; zobowiza go jeszcze przysig, e odda dokument Konstancjuszowi, z chwil gdy ten przybdzie na miejsce81. Bo przy umierajcym ojcu nie byo ani tego, ani adnego z pozostaych cezarw. I po wydaniu tych polece y jeszcze cesarz przez par dni, po czym zmar majc lat okoo szedziesiciu piciu, z czego trzydzieci jeden lat przypada na okres jego wadzy cesarskiej82. By to czowiek, ktry w najwyszym stopniu przyczyni si do wyniesienia chrzecijastwa, bo jako pierwszy z cesarzy zacz si gorliwie zajmowa sprawami Kocioa i gorliwo t doprowadzi do szczytu powicenia. W prowadzeniu zacztego dziea do pomylnego koca dopisywao mu szczcie tak dalece, e nie wiem, czy znajdzie si kto drugi taki jak on; bez Boga bowiem nigdy, jak odnosz wraenie, nie przystpowa do rzeczy. Oto zwycisko wyszed z wojen przeciw Gotom i Sarmatom, z ktrymi przyszo mu mie do czynienia w okresie sprawowania rzdw, a jednoczenie przeJak poprzednio" tumaczymy zgodnie z logik (tj. w znaczeniu: nie zmieniajc poprzedniego podziau") i z brzmieniem tekstu greckiego. Tumacz aciski ucieka si tu do interpretacji: Jak ju wyej powiedziano". Por. te cis relacj Sokratesa Scholastyka dz. cyt., s. 150. Na temat wtpliwoci, jakie si wyaniaj w zwizku z osob depozytariusza testamentu cesarza, por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 150, przyp. 183. Cesarz Konstantyn Wielki zmar w roku 337. Por. take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 150, przyp. 183.
82 81 80

obrazi, jak chcia, cay ustrj pastwowy z tak atwoci, e bez trudu powoa do ycia drugi senat i zaoy drug stolic, nazwan od jego imienia. Wzi si i za pogask religi i w przecigu krtkiego czasu, skoro tylko zacz dziaa, momentalnie j obali, chocia od tak dawna rozwijali i pielgnowali j zarwno panujcy, jak i ich podwadni. Kiedy cesarz zmar, ciao jego umieszczono w zotej trumnie i przewieziono do Konstantynopola, gdzie zoono je na podwyszeniu w cesarskim paacu. Urzdnicy nadworni oddawali mu te same honory, co za ycia, i tego samego przestrzegali ceremoniau. Przebywajcy na Wschodzie Konstancjusz szybko powiadomiony o zgodnie ojca, natychmiast po otrzymaniu wieci przyby do Konstantynopola; nastpnie odprawiwszy obrzdy aobne z okazaoci nalen cesarzowi, ciao zmarego pogrzeba w kociele pod wezwaniem Apostow, gdzie sam Konstantyn jeszcze za ycia wznis sobie grobowiec. Odtd, tak jakby ta chwila oznaczaa jakie zapocztkowanie zwyczaju, rwnie i pniejsi cesarze chrzecijascy, ktrzy umierali w Konstantynopolu, tu byli grzebani. Wszelako i biskupi take, jako e godno kapana odbiera tak sam cze co i godno cesarska83, a co wicej na miejscach powiconych ona jest pierwsza.
Dosownie: jest czczona na rwni (homtimos). Dodany w niektrych rkopisach wyraz oimai (jak sdz", czyli: moim zdaniem") niewiele wycisza ostry wydwik tych sw, podobnie jak niewiele zmienia okoliczno, e mowa tu o czci", a nie o wadzy". Znamienne jest, e podobne stwierdzenie pojawia si w tak wczesnej epoce istnienia uznanego przez cesarstwo Kocioa; nie mniej znamienne jest ono dla sylwetki duchowej pisarza.
83

HERMIASZA SOZOMENA Z SALAMINY HISTORIA KOCIOA

KSIGA TRZECIA ROZDZIA PIERWSZY

O tym, jak to po mierci Konstantyna Wielkiego zwolennicy Euzebiusza i Teogniosa ponownie prbowali podway formule wyznania wiary przyjt przez sobr w Nicei
Tak si wic przedstawia obraz wydarze, jakie si rozegray w yciu Kociow za rzdw Konstantyna. Po jego za zgonie wykad wiary witej ustalony przez uczestnikw soboru w Nicei ponownie sta si przedmiotem dociekliwego badania. Dopki bowiem y jeszcze Konstantyn, to chocia nie wszyscy przyjmowali ustalenia owego soboru, nikt nie mia otwarcie ich odrzuca. Kiedy jednak cesarz umar, wielu odstpio od zawartej w nich nauki. Odstpcami od niej okazali si ci, ktry ju poprzednio podejrzewano o jej zdrad. A najwicej ze wszystkich zabiegali o zwycistwo doktryny Ariusza znani biskupi z Bitynii, Euzebiusz i Teognios. Sdzili za, e bez trudu zdoaj je osign, jeli uda im si uniemoliwi Atanazemu powrt z wygnania, a zarzd Kociow w Egipcie powierzy komu, kto by podziela ich pogldy. Ukadali oni te plany majc pomocnika w osobie prezbitera, ktry za rzdw Konstantyna spowodowa odwoanie Ariusza z wygnania. Tak si zoyo, e w prezbiter cieszy si take wzgldami cesarza Konstancjusza, przechowa bowiem dla wadcy ojcowski testament, a poniewa jako czowiek darzony zaufaniem zyska swobod dziaania, przeto potrafi sobie zapewni czste przebywanie u boku samej cesarzowej i pord wpywowych eunuchw penicych sub w niewiecich komnatach. Przeoonym cesarskiego paacu

by wwczas Euzebiusz 1. Ten, odkd zosta wielbicielem doktryny Ariusza, pozyska dla swych pogldw cesarzow i wielu spord urzdnikw dworskich. Na tym podou ponownie doszo do przewlekych dysput na temat wykadu wiary, podejmowanych zarwno prywatnie, jak i publicznie, a wraz z debatami mnoyy si przypadki obelywych wystpie i wzajemnej wrogoci, i tak caa sprawa zacza przybiera obrt pomylny dla obozu Teogniosa.
ROZDZIA DRUGI

O powrocie wielkiego Atanazego z Galii i o licie Cezara Konstantyna, syna Konstantyna Wielkiego; z kolei o ponownym zamachu arian na Atanazego i o Akacjuszu, biskupie Beroi, oraz o wojnie Konstansa z Konstantynem
W tym czasie Atanazy powrci z zachodniej Galacji2 przybywajc do Aleksandrii. Jeszcze Konstantyn, pki y na tym wiecie, postanowi odwoa biskupa z wygnania. Podobno nawet w swoim testamencie wyrazi tak wol. Skoro jednak mier nadesza wczeniej, noszcy jego imi syn, ktry rzdzi i zachodni Galacj3, pozwoli wygnacowi na powrt, zaopatrzywszy go w list do ludnoci Aleksandrii. Poniewa znalazem ten dokument przetumaczony z jzyka aciskiego, zamieszczam go tu bez adnych zmian. A oto jego tre4:
Sokrates Scholastyk okrela go jako eunucha przeoonego nad sypialniami cesarskimi" (dz. cyt., s. 157). Miejscem pobytu wygnaca by Trewir w Galii. Galacj natomiast jest krain lec w Azji Mniejszej. Co do miejsca i czasu wygnania por. take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 158159, przyp. 1113. Nasz historyk znw mylnie informuje, mwic o zachodniej Galacji". Konstantynowi Modszemu przypada w udziale Galia, Hiszpania, Brytania i cz Afryki, Konstansowi za Italia, pozostaa cz Afryki, Iliria, Macedonia, Grecja i pobrzee Morza Czarnego. Pniejszy spr, w czasie ktrego zgin Konstantyn Modszy, dotyczy Afryki zachodniej (obszary wok Kartaginy). Przytoczony przez Sozomena dokument jest niemal identyczny w treci i formie z tym, ktry cytuje rwnie Sokrates Scholastyk (por. dz. cyt., s. 158).
4 3 2 1

Jak przypuszczam, nie mg w niczym uj uwagi waszych pobonych umysw fakt, e Atanazy, rzecznik witego Prawa, wysany zosta do Galii na czas okrelony, po to mianowicie, aby w momencie kiedy okruciestwo miertelnych i nieubaganych jego wrogw nieustannie zagraao jego witej gowie, nie by na skutek przewrotnoci ludzi nikczemnych naraony na co, czego odwrci ju by si nie dao. Tak wic dla uniknicia i zmylenia ladw wyrwany zosta z gardzieli zagraajcych mu ludzi i kazano mu przebywa w zasigu mojej wadzy na takich warunkach, e w miecie, w ktrym mieszka, mia obfito wszelkich niezbdnych rzeczy, jakkolwiek wspaniaa jego cnota ufna w pomoc Bo za nic mie moe bodaj przykrzejszego jeszcze losu brzemi. Ot cho nasz wadca, witej pamici Konstantyn August, ojciec mj, w szczeglny sposb biorc pod uwag wasz bogobojno powzi zdecydowane postanowienie przywrci tego biskupa na waciwe jego stanowisko, to jednak wczeniej doszedszy do kresu swej ziemskiej wdrwki skoczy ycie, zanim zdyo si speni jego yczenie; w tych okolicznociach uznaem za stosowne przej w swoje rce spraw wypenienia decyzji witej pamici cesarza. Z chwil kiedy ten, o ktrym tu mowa, osobicie stanie przed wami, [od niego samego] dowiecie si niechybnie, z jak wielkim spotka si z mej strony szacunkiem. Ale nic w tym dziwnego, jeli podjem w jego obronie jakiekolwiek dziaanie, bo wprost zmusio mnie do tego uzmysowienie sobie waszych najgortszych pragnie, a z drugiej strony poruszya mnie osobowo tak wybitnego ma. Opatrzno Boa niech czuwa nad wami, umiowani bracia". Zgodnie z intencj tego cesarskiego listu Atanazy zdoa powrci do ojczyzny i zaj si administracj Kociow w Egipcie5. Ale wszyscy zwolennicy doktryny Ariusza, ilu
Komentatorzy Migne'a podkrelaj, e cesarz Konstantyn Wielki, jakkolwiek zesa Atanazego na wygnanie, nie by jednak przekonany o susznoci stawianych biskupowi zarzutw i nie pozwoli arianom na wprowadzenie innego elekta na wakujcy tron biskupi Aleksandrii. Jak to niejednokrotnie sugerowaem w komentarzach do tekstu Sokratesa Scholastyka, cesarzowi zaleao nade wszystko na jednoci w obrbie Kocioa i dla idei jednoci powici cesarz szanowanego przez siebie biskupa (por. np. dz. cyt., s. 132 133).
5

ich tylko byo, oburzali si na to i nie potrafili zachowa spokoju. Tote dochodzio na tym tle do nieustannych zamieszek, co z kolei znw stworzyo pretekst do dalszych knowa przeciwko Atanazemu. Euzebianie bowiem (1037) z miejsca zaczli go oczernia przed cesarzem jako czowieka ktliwego, ktry pozwoli sobie powrci na swe dawne stanowisko wbrew prawom Kocioa i bez ogldania si na orzeczenie biskupw. Ale o tym, w jaki sposb na skutek uknutej przez nich intrygi Atanazy ponownie wygnany zosta z Aleksandrii, powiem niedugo we waciwej kolejnoci. Ot w tym samym mniej wicej czasie umiera Euzebiusz, syn Pamfila, a godno biskupa Cezarei Palestyskiej obejmuje po nim Akacjusz6. Ten, poniewa by gorliwym naladowc samego Euzebiusza i pod jego kierunkiem otrzyma wykszacenie teologiczne oparte na Pimie witym, potrafi zarwno trafnie myle, jak i przybiera swe myli w wytworn szat sown, tak e w rezultacie pozostawi po sobie wiele rozpraw godnych wzmianki. Po niedugim czasie i cesarz Konstantyn Modszy, rozwijajc dziaania wojenne przeciwko swemu bratu, Konstansowi, pod Akwilej, ginie z rk jego dowdcw 7. I tak zachodnia cz rzymskiego imperium pozostaje pod wadz Konstansa, wschodnia natomiast Konstancjusza.
ROZDZIA TRZECI

Pawe, biskup Konstantynopola, i Macedoniusz, gowa sekty pneumatomachw"8

W tyme czasie zmar Aleksander, a jego nastpc na stanowisku arcypasterza Konstantynopola zosta Pawe. Wedug arian i macedonian Pawe sam zapewni sobie t godno, wbrew woli Euzebiusza, biskupa Nikomedii, i Teodora, biskuAkacjusz biskup Cezarei (+ 355 lub 365), przywdca sekty akacjan. Stao si to w roku 340. Co do przedmiotu sporu midzy brami Konstansem a Konstantynem Modszym por. nieco wyej, przyp. 3. Macedonianie nie przyznawali Duchowi witemu cakowitej rwnoci z pozostaymi Osobami Trjcy witej, std nazywane ich rwnie pneumatomachoi", niby: duchoburcami".
8 7 6

pa Heraklei Trackiej, do ktrych jako do zwierzchnikw ssiadujcych Kociow 9 naleao wywicenie nastpcy. Jednake zgodnie z tym, co si syszy najczciej, elekt zosta ordynowany na podstawie wiadectwa Aleksandra, swego bezporedniego poprzednika, otrzymawszy sakr z rk bawicych w miecie biskupw. Aleksander bowiem, kiedy mia ju dziewidziesit osiem lat, z czego dwadziecia trzy upyno mu na energicznej dziaalnoci pasterskiej, na krtko przed mierci zapytywany przez duchownych, komu naley po nim powierzy zarzdzanie Kocioem, powiedzia: Jeli szukacie kandydata o wyprbowanej pobonoci, a zarazem dobrego nauczyciela, macie Pawa; jeli za - rozgldacie si za czowiekiem zdatnym do zaatwiania spraw lecych na zewntrz Kocioa i do kontaktowania si z wadzami pastwowymi, najlepszy bdzie Macedoniusz" 10. Ale nawet wielbiciele Macedoniusza jednogonie przyznaj, e Aleksander wypowiedzia si na korzy tak jednego, jak i drugiego kandydata. Tylko e wedug nich w zaatwianiu spraw i zabieraniu gosu zrczny mia by Pawe. Z Macedoniuszem natomiast cz ywe wiadectwo wiary, wcielonej w praktyk codziennego ycia. Pawowi zarzucaj oszczerczo pobaanie zbytkom i obojtno na moralny bezwad w yciu. Mimo wszystko w wietle ich zgodnego owiadczenia wida przecie wyranie, e Pawe by wspaniaym mwc (1040) i sawnym nauczycielem w KoKomentarz Migne'a podkre'la, e Euzebiusz z Nikomedii nie mia tu adnych uprawnie jako biskup odrbnej prowincji. Inaczej natomiast sprawa wyglda w przypadku Teodora. Ten bowiem by biskupem Heraklei. ktra stanowia wwczas dla Konstantynopola metropoli. Pniej biskup Konstantynopola otrzyma tytu patriarchy i wtedy ju Heraklei nie podlega. O zarysowujcej si wwczas rywalizacji Rzymu, Aleksandrii i Konstantynopola por. wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, praca zbiorowa. IW Pax, Warszawa 1967. Wstp, s. 1213. Nieco inaczej wyglda charakterystyka obu kandydatw w relacji Sokratesa Scholastyka (por. dz. cyt., s. 160). Czyby biskup Aleksander rzeczywicie rozwaa dylemat: co waniejsze w yciu Kocioa pobono czy zrczna polityka? Wydaje si to mao prawdopodobne, tote charakterystyka Sokratesa, mwica o pobonoci obu kandydatw, wydaje si blisza prawdy. Moralny bezwad w yciu": autor uywa tu okrelenia bios adidforos, dos.: ycie obojtne", tzn. nie ujte w karby ascezy (askesis), a nawet bdce przeciwiestwem ycia ascetycznego (asketiks bios).
11 10 9

ciele. O tym za, e nie umia si przystosowa do zmiennych kolei ycia i odpowiednio rozmawia z monymi tego wiata, najlepiej wiadczy sam przebieg wydarze. Nie udao mu si bowiem udaremni adnej intrygi uknutej przez jego osobistych wrogw; a przecie z najwiksz atwoci udaoby si to wszystkim, co si odznaczaj w takich sprawach zrcznoci. Mao tego: Pawe, cho darzony niezmiern mioci ogu, wiele wycierpia na skutek przewrotnoci tych, ktrzy odrzucali wwczas nauk ustalon na soborze w Nicei. I ju na samym wstpie zmuszony stawi czoo oskareniu na pimie, jakoby mia prowadzi niewaciwy tryb ycia, usunity zosta z Kocioa Konstantynopola12. A na koniec skazany zosta na zesanie i pobyt na wygnaniu, gdzie podobno zgin w sposb godny poaowania od sznura, kiedy to podstpnie obmylili mu koniec ci, co na czyhali z ukrycia. Ale to wydarzyo si dopiero pniej.
ROZDZIA CZWARTY

O wielkim poruszeniu, jakie powstalo z powodu wywicenia Pawa na biskupa

Tymczasem za powstao w Kociele konstantynopolskim wielkie zamieszanie z powodu tego wyboru. Bo dopki y jeszcze Aleksander, zwolennicy Ariusza, ilu ich tylko byo, niewielk mieli odwag i niewielk swobod dziaania. Zreszt wierni ogldali si na biskupa i szli za nim wielbic Boga, a ju zwaszcza po niesawnej przygodzie Ariusza, ktrego mier w warunkach wyej opisanych bya dla nich wierzyli w to dziki cnotom Aleksandra znakiem gniewu Boego. Ale kiedy Aleksander umar, og podzielony na dwa obozy jawnie rozpocz spory dogmatyczne i stan do otwartej walki. I tak naladowcy Ariusza usilnie zabiegali o wybr Macedoniusza, a zwolennicy nauki o wspistotnoci Syna Boego z Bogiem Ojcem za wszelk cen chcieli widzie Pawa na biskupim tronie; i to ostatnie wzio gr.
Za spraw Macedoniusza. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt, s. 161. Fakt ten mia mie miejsce jeszcze za ycia cesarza Konstantyna.
12

Po wyborze jednak Pawa przyby cesarz wanie bowiem w tym czasie bawi z dala od miasta i wyrazi swoje oburzenie w zwizku z powierzeniem wadzy biskupiej w rce czowieka rzekomo niegodnego. Jednoczenie w wyniku podstpnych knowa ludzi niechtnych Pawowi zwoawszy synod usun elekta z Kocioa, a tron pasterski Konstantynopola odda Euzebiuszowi, biskupowi Nikomedii.
ROZDZIA PITY

O niepenym 13 synodzie w Antiochii, ktry zoy z urzdu Atanazego, a na jego miejsce wprowadzi Grzegorza oraz o dwch formuach wyznania wiary i o ich zwolennikach
Dokonawszy tych posuni przyby cesarz do Antiochii Syryjskiej. A poniewa wykoczona ju bya budowa tamtejszego kocioa, przewyszajcego inne pod wzgldem wielkoci i pikna, tego, ktry zacz wznosi za swego ycia jeszcze Konstantyn, z pomoc Konstancjusza, syna swego, przeto euzebianie, ju od dawna usilnie o tym mylcy, uznali, e nadesza waciwa chwila dla zwoania synodu. Oni wic i inni spord tych, co podzielali ich pogldy, w sumie dziewidziesiciu siedmiu biskupw14, zjechali si zewszd do Antiochii, rzekomo w celu powicenia nowo wybudowanego kocioa, ale naprawd jak to wykaza kocowy rezultat w celu dokonania zmiany uchwa soboru w Nicei. Na czele Kocioa antiochijskiego sta wwczas Plaketos15, nastpca Eufroniusza. Od mierci Konstantyna Wielkiego upywa wanie rok pity. Gdy si tedy zgromadzili wszyscy biskupi
Okrelenie uyte przez Sozomena merike synodos (dos.: czciowy synod") pozostaje w zwizku z faktem, e we wspomnianym tu synodzie (w Antiochii Syryjskiej; pocztek obrad w roku 341) brao udzia tylko dziewidziesiciu biskupw, a w kocowej jego fazie czterdziestu, i to obradujcych oddzielnie. Oni to zoyli z urzdu Atanazego. por. take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 162 i ns. oraz przyp. 22. Sokrates (tame, por. przypis poprzedni) podaje liczb dziewidziesiciu biskupw. Waciwie Flaccillus, wedug pisowni rzymskiej. U Sokratesa Scholastyka biskup ten nazywa si Flakillos (dz. cyt., s. 163).
15 14 13

i przyby na miejsce sam cesarz Konstancjusz, bardzo liczni spord zebranych poczli wyraa swe oburzenie i ciko obwinia Atanazego, e zlekceway ustaw dotyczc urzdu biskupa, ktr oni sami uchwalili16, i obj zarzdzanie Kocioem aleksandryjskim, zanim jeszcze otrzyma odpowiednie upowanienie od synodu. Std przypisywali mu rwnie win w zwizku ze mierci obywateli: bo kiedy wkracza do miasta, wybuchy rozruchy i wielu wtedy zostao zabitych, a ci i owi pocignici zostali do odpowiedzialnoci sdowej. A kiedy przy pomocy tego rodzaju wzmianek uknuli przeciwko Atanazemu niesychanie cikie, oparte na oszczerstwie oskarenie, powzili uchwa, e zwierzchnikiem Kocioa aleksandryjskiego ma by Grzegorz17. Nastpnie przeszli do dyskusji na tematy z zakresu nauki wiary, ale nie wyrazili adnych zastrzee co do uchwa soboru w Nicei. Natomiast do biskupw poszczeglnych miast rozesali listy, w ktrych ogosili, e bdc biskupami nie poszli za Ariuszem, bo i jake mogoby to si sta, skoro Ariusz by przecie tylko prezbiterem?" Owszem, po dokadnym przebadaniu jego wykadu wiary raczej oni jego dopucili do siebie, a sami wierz zgodnie z przekazan od pocztku nauk Kocioa... jednoczenie nadmieniali, e jest to ta nauka, ktrej wykad zaczyli do swego (1044) listu: nie
Uchwalili na tyme synodzie w Antiochii. Uchwalajcymi byli w rzeczywistoci arianie, pozornie przestrzegajcy uchwa soboru nicejskiego. Kanon jedenasty wspomnianej ustawy zabrania biskupom zwraca si do cesarza bez listu biskupa metropolity i biskupw z teje prowincji; kanon dwunasty postanawia, e prezbiter czy diakon, zoony z urzdu przez waciwego biskupa, albo biskup, zoony z urzdu przez synod, winien si zwrci nie do cesarza, lecz do synodu biskupiego wyszej instancji (tj. wyszej ni synod prowincjalny) i winien si podporzdkowa orzeczeniu tego synodu. A jeliby kto (z wymienionych tu duchownych) uciek si do cesarza, ma by potraktowany jako ten, kto nie zasuguje na adne przebaczenie (na adn ask venia). Jak wiemy, Atanazy powrci z wygnania do Aleksandrii jedynie z listem cesarza. Por. wyej, rozdzia niniejszej ksigi. Trudno wic wtpi, e ustawa ta miaa godzi w Atanazego. Jednoczenie zaznacza si tu denie do wzmocnienia powagi Kocioa w ukadzie Koci cesarstwo, wadza duchowna wadza wiecka. Por. te: Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 484, zwaszcza przyp. 100. Por. na ten temat: Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 165 oraz 169173.
17 16

ma w niej najmniejszej wzmianki na tematy istoty18 Boga Ojca czy Syna Boego, nigdzie nie pada tam okrelenie wspistotny". A sens jej tak dalece jest niejasny i dwuznaczny, e ani zwolennicy doktryny Ariusza, ani duchowni idcy wiernie za orzeczeniami soboru w Nicei nie mogli nic zarzuci zestawieniu wyrae, dobrze znanych przecie z lektury Pisma witego. Autorzy bowiem opuciwszy wyrazy, ktrych nie przyjmowali tak jedni jak i drudzy, zamiecili w wymienionym dokumencie wszystko to, w czym zgodne byy obie strony. Bo co do tego, e Syn Boy przebywa razem z Bogiem Ojcem, e jest jednorodzony i jest Bogiem oraz e ma byt rzeczywisty wczeniejszy od wszystkiego, co jest, a nastpnie e przybra ciao i wypeni wol Ojca, zgadzali si podobnie jak i co do innych prawd wiary. Ale o tym, czy Syn jest na rwni wieczny albo wspistotny z Ojcem, nie napisali w swoim pimie ani sowa. Widocznie jednak poaowali pniej, e tak napisali, bo obok tej formuy ogosili znw inn19, na og, jak sdz, zgodn z wykadem ustalonym przez sobr w Nicei, o ile nie tkwi utajony w jej tekcie jaki zamys, dla mnie nie do jasny. Tylko nie wiem, w imi czego, wzbraniajc si powiedzie o wspistotnoci Syna Boego, orzekli, e nie podlega On grzechowi20 i jest niezmienny oraz e stanowi absolutnie wierny obraz boskoci, istoty, a take woli, mocy i chway Ojca, bdc zarazem pierworodnym caego stworzenia21. Utrzymywali za, e t formu wyznania wiary znaleli spisan wasnorcznie przez Lukianosa 22, zamczonego w Niko18

Ousias, co mona by rwnie tumaczy z aciska: sub-

stancji". W dosownym brzmieniu przytacza j Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 166168, podobnie jak (s. 166) cytuje list synodu do biskupw, ktrego tre przed chwil omwi Sozomen, unikajc mowy wprost". Jest atreptos, czyli nie dajcy si odwrci", oczywicie od Boga, tzn. nie podlega grzechowi. Por. w zwizku z tym list Aleksandra, biskupa aleksandryjskiego u Sokratesa Scholastyka, dz. cyt. s. 6567. Syn Boy, zgodnie z ortodoksyjn nauk Kocioa, jest Bogiem na rwni z Bogiem Ojcem i Duchem witym, nie za obrazem boskoci", a jednoczenie jest wspstwrc, nie pierworodnym caego stworzenia". Tak wic w wymienionym dokumencie synod w Antiochii zajmuje stanowisko jawnie ariaskie, wbrew postanowieniom soboru w Nicei.
22 21 20 19

Lukianos, prezbiter Kocioa antiochijskiego, komentowa

medii za wiar, ma wybitnego tak we wszystkich innych sprawach, jak i sawnego z najwyszej rzetelnoci wiedzy dotyczcej Pisma witego; ale czy mwili tym razem prawd, czy tylko chcieli wasnemu pismu doda znaczenia wykorzystujc szacunek, jakim darzono mczennika, tego powiedzie nie mog. Pord uczestnikw opisywanego synodu znalaz si nie tylko Euzebiusz, ktry po usuniciu Pawa przeniesiony z Nikomedii obj tron biskupi Konstantynopola, lecz take Akacjusz23, nastpca Euzebiusza, syna Pamfila, oraz Patrofilos, biskup Scytopolis; dalej: Teodor, biskup Heraklei, poprzednio znanej pod nazw Perinthos, Eudoksjos, biskup Germanicji, ten sam, ktremu potem powierzono zarzdzanie Kocioem konstantynopolitaskim po Macedoniuszu, i Grzegorz, wybrany na zwierzchnika Kocioa aleksandryjskiego. Zgodnie utrzymywano, e ci biskupi podzielali podwczas te same pogldy. Nalea do nich rwnie Dianojos24, biskup Cezarei Kapadockiej, (1045) i Jerzy, biskup Laodycei Syryjskiej, oraz wielu innych biskupw, stojcych zarwno na czele metropolitalnych, jak i skdind sawnych Kociow.
ROZDZIA SZSTY

O Euzebiuszu z Emezy; z kolei o tym, jak to Grzegorz przyby do Aleksandrii, Atanazy natomiast uratowa si ucieczk do Rzymu
Razem z wymienionymi by take Euzebiusz, znany pod przydomkiem Emezeczyka. Jeli chodzi o jego pochodzenie, by on przedstawicielem znakomitego rodu z Edessy w Osroenie. Zgodnie z ojczystym obyczajem ju od dziecka dokadnie zapoznany z Pismem witym, otrzyma pniej staranne
Pismo wite, pisa rozprawy teologiczne, listy. Pisma te zaginy, a ich autor ponis mier mczesk w okresie przeladowania za rzdw cesarza Maksymiana. W zwizku z przytoczonym tu uroszczeniem arian por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 166 przyp. 38. Na temat tego dostojnika Kocioa por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 159 oraz przyp. 15.
24 23

Wedug innych rde imi tego biskupa brzmi Dianios.

wyksztacenie pord pogan25, uczszczajc na nauki do bawicych tam wwczas nauczycieli. Potem znw posiad najwysz wiedz z zakresu ksig natchnionych26, badajc je pod kierunkiem egzegetw, jak Euzebiusz, syn Pamfila, i Patrofilos, zwierzchnik Kocioa Scytopolis. A przybywszy do Antiochii w momencie, kiedy to Eustacjusz w wyniku oskarenia, jakim go obciy Cyrus, pozbawiony zosta biskupiegourzdu, przebywa u boku Eufroniusza, nastpcy usunitego. Chcc jednak unikn godnoci i stanowiska pasterza Kocioa, uda si do Aleksandrii, zamierzajc posucha wykadw tamtejszych filozofw; i gdy si ju wywiczy w ich naukach, powrci do Antiochii, i tym razem towarzyszy Plaketosowi27, nastpcy Eufroniusza. Skoro za zebra si tam opisywany tu synod, Euzebiusz, biskup Konstantynopola, wezwa go do objcia tronu biskupiego Aleksandrii. Sdzi bowiem, e kandydat, jako czowiek wielkiej ogady i niezrwnany mwca, bez trudu odwiedzie wiernych Egiptu od okazywania Atanazemu dotychczasowej yczliwoci. Ale poniewa elekt wymwi si od tej ordynacji, doszedszy do wniosku, e u aleksandryjczykw czeka go niewtpliwie nienawistne przyjcie bo nie znios widoku drugiego biskupa zamiast Atanazego wobec tego zarzdzanie Kocioem aleksandryjskim powierzone zostao Grzegorzowi, a jemu przydzielona Koci Emezy. Tam zmuszony by stawi czoo buntowi: oskarono go bowiem o uprawianie tego dziau astronomii, ktry nazywaj apotelezmatyk28. Ratujc si ucieczk przyby do Laodycei, do Jerzego, tamtejszego biskupa, z ktrym czya go zaya przyja. Ten za zabra go ze sob do Antiochii, do Plaketosa i Narcyza, biskupw, i zapewni mu powrt na tron Emezy; uciekinier bowiem cieszy si szczegln ask cesarza Konstancjusza. Przecie wadca zabra go ze sob nawet na wypraw wojenn, kiedy (1048) z wojskiem rusza na Persw. Bo podobno za wstawiennictwem Emezeczyka Bg zdziaa wiele znakw cudownych, jak to powiadSozomen mwi par Hellesin, dosownie: u Hellenw. Nie jest to jednak okrelenie etniczne. Dla wczesnych chrzecijan znaczyo to: u pogan. Chodzi oczywicie o Pismo wite, czsto okrelane jako theiai bibloi, tj. ksigi pisane z natchnienia Boego".
27 28 26 25

Por. nieco wyej, przyp. 15.

Tj. o uprawianie astrologii, a w szczeglnoci stawianie horoskopw.

cza Jerzy, biskup Laodycei, kiedy w zwizku z nim przytacza te i inne szczegy. Ale nasz bohater, jakkolwiek tak wspaniaymi odznacza si przymiotami, nie unikn zawici ze strony tych, ktrzy zwykli si martwi cnotami, jakie widz u innych. I tak spotka si on nawet z nagan, e podziela bdy nauki Sabeliusza29. W opisywanym tu wszake momencie opowiedzia si za tymi samymi pogldami, co i uczestnicy synodu w Antiochii. Rozmylnie natomiast uchyli si podobno od uczestnictwa w tym synodzie Maksym, biskup Jerozolimy: jak mwi, aowa, e wprowadzony w bd gosowa wraz z innymi, ktrzy spowodowali usunicie Atanazego z zajmowanego stanowiska 30. Ale nie przyby na ten synod ani biskup zasiadajcy na tronie rzymskim, ani aden z pozostaych biskupw z Italii czy w ogle z tamtej czci rzymskiego pastwa. W tym samym czasie Frankowie pustoszyli zachodni Gali, a wschodnie obszary imperium nawiedzone zostay przez bardzo silne trzsienia ziemi; najwicej za ucierpiaa Antiochia 31, wnet po tamtejszym synodzie. Wwczas to przyby do Aleksandrii Grzegorz wraz z licznym orszakiem onierzy, ktrym polecono zadba o to, aby ingres elekta odby si bez zakcenia porzdku publicznego i bez przeszkd32. Pomagali im rwnie arianie, zarwno w wypenianiu tego zadania, jak i w sprawie wygnania Atanazego. Ten ze swej strony o to si tylko lka, by z jego powodu lud nie dozna jakiej przykroci. Tote z nadejciem nocy przystpi do odprawiania naboestwa, a gdy ju onierze zajli koci, dokoczy modlitwy i najpierw poleci, aby odpiewano psalm. I kiedy rozbrzmia zgodny chr psalmodii, onierze przez pewien czas spokojnie czekali, uwaajc widocznie, e nie jest to stosowny moment do zaczepki. Tymczasem Atanazy przeliznwszy si chykiem przez tum piewajcych, wyszed skrycie z kocioa i drog morsk dosta si do Rzymu33.
O herezji Sabeliusza por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 64, przyp. 26 i passim (por. tame, Indeks, s. 589). Na synodzie w Tyrze. Na temat tej imponujcej postaci por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 162 oraz s. 203.
31 32 30 29

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 169 oraz pnzyp. 48.

Dziao si to w roku 339 i stao si przyczyn, dla ktrej Atanazy opuci Aleksandri. W Rzymie przebywa do roku 346. Bardzo podobn relacj tych wydarze zamieszcza Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 169170, ale por. take pewne sprostowanie, tame, przyp. 49.
33

Tak wic tronem aleksandryjskim zawadn Grzegorz. Lud jednake, dajc wyraz swemu oburzeniu, podpali koci pod wezwaniem w. Dionizego, patrona, ktry by niegdy 34 tamtejszym biskupem.
ROZDZIA SIDMY

O wydarzeniach w Rzymie i o arcypasterzach Konstantynopola. O tym, jak po mierci Euzebiusza wrcil na swe poprzednie stanowisko Pawe. O zabjstwie dokonanym na osobie naczelnego dowdcy Hermogenesa i o tym, jak Konstancjusz przybywszy z Antiochii usun Pawa, a zagniewany na miasto pozostawil Macedoniusza w niewyranej sytuacji i powrcil do Antiochii
W ten sposb udao si przedstawicielom wrogiego obozu do pomylnego koca doprowadzi swoje plany, gdy usunici zostali od wadzy ci, ktrzy na obszarze Wschodu gorliwie bronili wykadu wiary ustalonego w Nicei. Kiedy zdoali si upora z obsadzeniem najznakomitszych tronw, biskupiego tronu Aleksandrii w Egipcie i Antiochii w Syrii, a take cesarskiego miasta nad Hellespontem, podporzdkowali sobie na tych terenach imperium wszystkich biskupw. Jednake zwierzchnik Kocioa rzymskiego i pozostali biskupi na Zachodzie uwaali te pocignicia za sw osobist zniewag. Od pocztku bowiem opowiadajc si zawsze za orzeczeniem ojcw, ktrzy brali udzia w obradach soboru nicejskiego, wytrwali na tym wanie stanowisku nie odstpujc od niego ani na chwil, a kiedy przyby do nich Atanazy, przyjli go z ca yczliwoci i swj wanie zesp uznali za kompetentny do wyrokowania w jego sprawie. Nie mg si z tym pogodzi Euzebiusz, tote napisa do Juliusza, aby zechcia sam osdzi decyzje, ktre zapady w Tyrze w odniesieniu do osoby Atanazego 35. Ale nie zdy
Sw. Dionizy Wielki zosta biskupem Aleksandrii w roku 247 (zmar w roku 265). Por. Karol Radoski, dz. cyt., s. 90. Por. wyej, ks. II, rozdz. XXVIII, oraz: Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 136137 i ns. Mowa o papieu, w. Juliuszu I (337
35 34

si nigdy dowiedzie, jakie jest zdanie Juliusza, bo umar wkrtce po zakoczeniu synodu antiocheskiego. Tymczasem ci, co w Konstantynopolu z caym oddaniem obstawali przy formule ogoszonej w Nicei, wprowadzili do kocioa Pawa. W tym samym jednak czasie przy tumnym wspudziale wrogiego obozu zebrali si w innym kociele poplecznicy Teogniosa, biskupa Nicei, i Teodora, biskupa Heraklei, i inni obecni przypadkowo na miejscu ich zwolennicy, i na stanowisko biskupa Konstantynopola ordynowali Macedoniusza. Doszo na tym tle do licznych rozruchw na terenie miasta, zupenie jak na wojnie. Bo kiedy z jednej i drugiej strony wpaday na siebie tumy ludu, bardzo wielu gino, a miasto wypenia zamt bojowy. W kocu dowiedzia si o wszystkim cesarz, bawicy podwczas w Antiochii, i w gniewnym uniesieniu wyda polecenie, aby znw wygnano Pawa. Wykonawc rozkazw cesarza by Hermogenes, piastujcy naczelne dowdztwo jazdy; ten, odkomenderowany wtedy do Tracji, przechodzc z wojskiem przez Konstantynopol, prbowa dziaa gwatem i usun Pawa z kocioa rkoma onierzy. Skoro jednak tum nie ustpowa z drogi, ba, nawet tu i wdzie stawi zbrojny opr, a onierze tym gwatowniej zabrali si do wypenienia rozkazu, buntownicy opanowali dom Hermogenesa i podpalili budynek, samego za dowdc zabili, i wlekli go przez miasto, uwizawszy zwoki na postronku. Usyszawszy o tym cesarz, ile tchu w koniach przyby do Konstantynopola, peen jak najgorszych zamiarw wobec ludnoci. Ale kiedy (1052) ujrza, jak mieszkacy miasta ze zami w oczach wychodz na jego spotkanie i bagalnie wycigaj ku niemu ramiona, ich samych oszczdzi, odebra wszake miastu prawie poow zaopatrzenia w zboe, jakie niegdy ojciec jego, Konstantyn, podarowa obywatelom od Egiptu; by moe pomyla, e niejeden skory jest do wszczynania zamieszek z powodu nadmiernego rozpasania i prniactwa. Cay gniew natomiast obrci przeciwko Pawowi i rozkaza go wypdzi z miasta. Zagniewany by wszake i na Macedoniusza, jako na winnego zabicia dowdcy i odpo352). Zwoany przeze synod w roku 340/41 orzek, e Atanazy jest jedynym prawym biskupem Aleksandrii. Por. Baus/Ewig, s. 3738.

wiedzialnego za mier wielu innych; poza tym gniewao wadc jeszcze i to, e ordynacji dokonano nie czekajc na jego pozwolenie. Mimo wszystko zostawi sprawy swojemu biegowi i powrci do Antiochii, ani nie zatwierdzajc wyboru kandydata, ani go nie odrzucajc. Tymczasem [w Aleksandrii] zwolennicy nauki Ariusza zoyli z urzdu Grzegorza jako zwierzchnika zaniedbujcego spraw umacniania ich wasnej doktryny i znienawidzonego z powodu przykrych wydarze, ktre rozegray si w miecie wraz z jego przybyciem, a take z powodu poaru kocioa. Na jego miejsce wysany zostaje Jerzy, rodem z Kapadocji. Ten cieszy si ich uznaniem jako czowiek czynu36 i gorliwy krzewiciel omawianej tu doktryny.
ROZDZIA SMY

O biskupach ze Wschodu, ktrzy schronili si pod opiek Rzymu, i o tym, co w zwizku z nimi pisze Juliusz, biskup rzymski. Z kolei relacja, w jaki sposb Pawe i Atanazy zaopatrzeni w listy Juliusza z powrotem otrzymali swe biskupie trony, i co napisali biskupi Wschodu37 do Juliusza
Tak wic u kresu swej ucieczki z Aleksandrii przyby Atanazy do Rzymu38. W tym samym czasie zbieg tam rwnie wanie i Pawe, biskup Konstantynopola, oraz Marcellus, biskup Ancyry, i wreszcie Asklepas, biskup Gazy, ktry jako przeciwnik obozu ariaskiego narazi si na pisemny donos zoony przez jakich innowiercw, oskarajcych go o wywrcenie otarza 39, i w konsekwencji zoony zosta z biskuDos. przedsibiorczy" (drasterios). Na temat szczeglnych przejaww dziaalnoci" tego ariaskiego dostojnika warto te porwna relacj Atanazego przytoczon przez Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 208210. Oczywicie chodzi tym razem o biskupw wyznajcych nauk Ariusza. Autor podejmuje tu wtek porzucony nieco wyej, w rozdz. VI mniejszej ksigi. Taki sam zarzut stawiali arianie wysannikowi Makariosowi (por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 135). Zarzut
39 38 37 36

Atanazego,

piego urzdu. Zamiast niego na zwierzchnika Kocioa Gazy wyznaczony zostaje Kwintianus. W Rzymie zatrzyma si na duej take i Lucjusz, biskup Hadrianopola, obciony innym zarzutem i pozbawiony wadzy nad powierzonym mu Kocioem. Skoro biskup rzymski zapozna si ze stawianymi kademu z nich zarzutami i stwierdzi, e wszyscy ci oskareni dostojnicy zajmuj zgodne stanowisko wobec orzeczenia soboru w Nicei, uzna, e myl z nim jedno i przyj ich do wsplnoty kocielnej. A poniewa do niego naleaa troska nad caoci, a to ze wzgldu na godno tronu40, odda przeto kademu wasny jego Koci. Jednoczenie napisa do biskupw Wschodu. Zarzuci im, e w sprawie wymienionych tu dostojnikw podjli decyzje niesuszne i zakcili spokj w poszczeglnych Kocioach, poniewa sprzeniewierzyli si orzeczeniom soboru nicejskiego. Tylko nielicznym spord ich wszystkich nakaza si stawi w okrelonym (1053) dniu, aby uzasadnili zajte przez siebie stanowisko. Zagrozi te, e nie okae si pobaliwym na przyszo, jeli natychmiast nie zaprzestan swej wywrotowej dziaalnoci. Tak wic napisa im Juliusz. Kady za biskup, jak Atanazy i Pawe, zajli swe siedziby i porozsyali listy Juliusza do poszczeglnych biskupw na Wschodzie. Ci jednake przyjli je z uczuciem oburzenia i zebrawszy si w Antiochii w odpowiedzi uoyli do Juliusza list w pewnym sensie wytworny, a zarazem chytrze przemylany i za kadym zdaniem peen ironii, nie pozbawiony przy tym cikich pogrek. Z jednej bowiem strony wyznawali zgodnie w swym pimie, e Koci rzymski wszystkim przynosi wyjtkowy zaszczyt41, jako szkoa myli apostolskiej i z dawien dawna metropolita pobonoci jakkolwiek mistrzowie nauki ze
rzekomego zdruzgotania mszalnego kielicha, wedug Sozomena stawiany Atanazemu (wyej, ks. II, rozdz. XXVII), Sokrates czy z osob Makarego. Znamienne sowa historyka, potwierdzajce wyjtkowy autorytet biskupa Rzymu, ustalony ju, jak wida, w tej wczesnej epoce dziejw Kocioa. Ju tu mona i trzeba (w wietle innych dokumentw; por. np. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 174) dopatrywa si ironii. Komentatorzy i tumacze aciscy rnie tumacz te sowa, lecz aden z nich nie sprbowa przetumaczy ich dosownie, gubic si w przernych interpretacjach. Przy okazji warto zwrci uwag, e streszczenie listu, jakie podaje Sozomen, jest o wiele bardziej szczegowe od tego, ktre zamieszcza Sokrates.
41 40

Wschodu przybyli na jego tereny. Z drugiej jednak strony nie uznawali za suszne, by mieli odgrywa drugorzdn rol na tej zasadzie, e nie gruj wielkoci czy liczebnoci Kocioa: przecie w cnotliwych zamierzeniach ley ich sukces. Jako ciki zarzut przeciwko Juliuszowi przytaczajc okoliczno przyjcia do wsplnoty kocielnej Atanazego, wyraali al, e ich synod zosta zniewaony, a orzeczenie synodalne przekrelone; jednoczenie wplatali swe nieszczere skargi na to, co si stao, jako na co niesprawiedliwego i niezgodnego z prawem kocielnym. Ale cho takie mniej wicej postawili w zwizku z tym zarzuty i powoywali si na sw niesychan krzywd, mimo wszystko przyrzekali Juliuszowi dochowanie pokoju i wsplnoty, jeeli tylko zgodzi si na zoenie z urzdu tych, ktrych oni sami wygnali, oraz uzna nominacje dostojnikw wyznaczonych na ich miejsce. Jeeli natomiast przeciwstawi si ich uchwaom, z gry zapowiedzieli, e w takim razie zajm stanowisko wprost przeciwne: bo kiedy Nowacjan42 usunity zosta z Kocioa rzymskiego, biskupi na Wschodzie, ich poprzednicy, nie prbowali adnych protestw. Na temat jednake swych poczyna sprzecznych z orzeczeniami (1056) soboru w Nicei nie odpisali mu ani sowa, dajc do zrozumienia, e mogliby wiele przytoczy na swe usprawiedliwienie i uzasadni konieczno tego, co przeprowadzili; krtko tylko stwierdzili, e zbyteczne by byo podejmowanie obrony tych posuni w sytuacji, kiedy doskonale zdaj sobie spraw, e po prostu w ogle i na kadym kroku podejrzewa si ich o bezprawie.
ROZDZIA DZIEWITY

O tym, jak wypdzony zosta Pawe oraz Atanazy i jak zamiast Pawa na tron biskupi Konstantynopola wprowadzony zosta Macedoniusz
Taki wic list napisali do Juliusza. Przed cesarzem Konstancjuszem natomiast ponownie oskaryli oszczerczo tych, ktrych pozbawili urzdu.
42

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 174 oraz s. 375, przyp. 122.

Cesarz, przebywajcy podwczas w Antiochii, pisze do Filipa, prefekta43, obecnego w Konstantynopolu, aby z powrotem oddal zarzd Kocioa w rce Macedoniusza; Pawa natomiast kaza mu usun z miasta. Prefekt jednake obawia si rozruchw, tote zanim jeszcze rozesza si wiadomo o rozporzdzeniu cesarskim, uda si do ani publicznej, znanej pod nazw Zeuksippos" a bya to budowla rzucajca si w oczy i wielka i zawezwa do siebie Pawa, rzekomo w celu wsplnego omwienia spraw publicznych; kiedy ten natychmiast si zjawi, prefekt pokaza mu pismo cesarza i rozkazawszy przeprowadzi biskupa potajemnie przez zabudowania cesarskiego paacu, znajdujcego si w bliskim ssiedztwie ani, i przywie nad morze, wsadzi go na statek i wysa do Tessaloniki44, skd podobno mieli pochodzi jego przodkowie. Jednoczenie nakaza mu bezwzgldnie wystrzega si pobytu na jakimkolwiek obszarze pastwa na Wschodzie; nie zabroni natomiast skaza-. cowi porusza si po terenie Ilirii i prowincji lecych jeszcze dalej. Kiedy prefekt opuci gmach sdu, majc przy sobie w powozie Macedoniusza pody w kierunku kocioa. Tymczasem tum ludzi bo po opisanym tu fakcie zebrao ich si cae mrowie momentalnie wypeni wityni; wszak jedni i drudzy, zarwno wyznawcy doktryny Ariusza, jak i wielbiciele Pawa, za wszelk cen zaj j chcieli pierwsi. W momencie gdy prefekt pojawi si u bram kocioa, a z nim razem Macedoniusz, tum za, napierany przez onierzy torujcych dostojnikom przejcie, nie mia moliwoci cofn si do tyu, bo zaplecze zatarasowane byo ludmi, onierze przekonani, e posplstwo naumylnie nie ustpuje z miejGrafei to hyparch; hyparchos w tym wypadku to nie podrzdny dowdca, lecz prefectus praetorio. Przypomnijmy za Tadeuszem Zieliskim (Historia kultury antycznej, t. II, s. 209), e praefectus praetorio, jakim by Filip, nie ma nic wsplnego ze zniesionymi ju wwczas pretorianami; stoi on na czele jednej z czterech prefektur", na ktre dzielio si cesarstwo. Trudno jednak w tekcie tumaczenia uywa okrelenia: praefectus praetorio. Tak Sozomen i Sokrates (por. dz. cyt., s. twierdzi, e biskup zesany zosta do Kukusos i wany. Stao si to jednak nieco pniej (w 350 Kukusos (gr. Koukouss i Kokouss, ac. Cucusus wiadczona przez Ptolemeusza) lokalizowane jest na dujcej z Armeni Kapadocji.
44 43

176). Valesius tam zamordolub 351 roku). nazwa poog w ssia-

sca, wielu pozabijali mieczami. Wielu zgino zadeptanych jedni przez drugich. W takich to warunkach wypenia si wola cesarza i zarzd nad wityniami przej Macedoniusz, a Pawe w zupenie nieoczekiwany sposb pozbawiony zosta wadzy nad Kocioem Konstantynopola. Atanazy natomiast zbieg i przebywa w ukryciu, z lku przed pogrkami cesarza: zagrozi mu bowiem wadca kar mierci, gdy innowiercy oskarali biskupa, e powoduje nieustannie bunty i e wielu ludzi zgino w momencie, kiedy wkracza do miasta. A najwicej gniewao cesarza, kiedy sysza, jak mwili, e Atanazy sprzedaje z zyskiem przydziay zboa, ktre cesarz Konstantyn ofiarowa na rzecz aleksandryjskich ebrakw.
ROZDZIA DZIESITY

Co napisa biskup rzymski w obronie Atanazego do biskupw na Wschodzie i jak wysani zostali do Rzymu biskupi, aby razem z pasterzem rzymskim zbadali zarzuty wysunite przeciwko biskupom, wschodnim 45. Z czym odesa posw Konstans 46
Jakkolwiek biskupi z Egiptu napisali, e to wszystko kamstwo 47, Juliusz, doszedszy do wniosku, e na razie dalszy pobyt Atanazego na ziemi egipskiej czy si z niebezpieczestwem, zawezwa go do siebie. Natomiast do biskupw zebranych w Antiochii, od ktrych wanie otrzyma wtedy list, wysa pismo zarzucajce im, e w stosunku do wykadu wiary przyjtego przez sobr w Nicei wprowadzaj potajem45 46

Oczywicie ortodoksom, ktrych oskarali biskupi-arianie.

W tytule tego rozkazu czytamy (dos.): odesani zostali przez cezara Konstantyna", co jest oczywist pomyk. Konstans od roku 340, po mierci Konstantyna II, panowa samodzielnie na Zachodzie i by zwolennikiem uchwa soboru nicejskiego, podczas gdy brat jego, panujcy na Wschodzie, Konstancjusz, by arianinem (337361). Zarwno co do tego listu, jak i dalszego cigu relacji por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 177 i ns.
47

nie co nowego i e wbrew prawom Kocioa nie wezwali go na synod: bo istnieje obowizujce kapanw prawo, e wszelkie posunicia dokonane wbrew opinii biskupa rzymskiego naley uznawa za niewane. Sprawy wdroone przeciwko Atanazemu w Tyrze i w Mareotes nie byy aktem praworzdnoci. Decyzje powzite w Tyrze w zym wietle stawia sprawa oszczerstwa w zwizku z osob Arseniusza, a dochodzenie w Mareotes podwaa nieobecno Atanazego. Nade wszystko za gani Juliusz ton zuchwalstwa przebijajcy z ich listu. Zarwno na podstawie wymienionych okolicznoci, jak i wszystkich innych faktw zdawa sobie Juliusz spraw z tego, e Atanazemu i Pawowi trzeba przyj z pomoc; po niedugim bowiem czasie i sam Atanazy przyby do Italii i pocz si uala nad swym pooeniem. Poniewa jednak biskup rzymski nic nie osign w rezultacie przedstawienia ich sprawy w licie do biskupw Wschodu, przeto o wszystkim, co spotkao pokrzywdzonych, donis cesarzowi Konstansowi. Ten za napisa do swego brata, Konstancjusza, eby przysa jakich przedstawicieli episkopatu wschodniego, ktrzy by mogli uzasadni zdjcie z urzdu obu dostojnikw 48. Dla wykonania tej misji wybrani zostaj trzej biskupi: Narcyz, biskup Irenopolis w Cylicji, Teodor, biskup Heraklei w Tracji, (1080) oraz Marek, biskup Aretuzy w Syrii. Ci wic przybywszy do Italii z uporem trzymali si tego, co zostao przez nich raz zaatwione, i prbowali przekona cesarza, e orzeczenie synodu wschodniego Kocioa jest sprawiedliwe. Ale kiedy si od nich domagano, aby powiedzieli, jaki przyjli wykad wiary, zataili formu ogoszon przez nich w Antiochii, a przedstawili na pimie inne wyznanie, zreszt rwnie odbiegajce od sformuowa wyznania, zatwierdzonego przez sobr w Nicei. Tak wic Konstans, doszedszy do wniosku, e biskupi wbrew susznoci zastawili swe sida na obu tych mw i wymawiali si od wsplnoty z nimi nie z powodu rzekomych wykrocze ani nagannego ycia, jak to opieway akty detronizacji, a natomiast z powodu rnic w zakresie wyChodzi stale o rok 340. Autor kilkakrotnie powraca do tej sprawy, std pewne niekonsekwencje chronologiczne.
48

kadu wiary, kaza posom odjecha z powrotem, skoro nie potrafili go przekona o susznoci sprawy, z ktr przyjechali.
ROZDZIA JEDENASTY

O obszernym wykadzie wiary i postanowieniach synodu w Sardyce. O tym, jak biskupi Wschodu ogosili detronizacj Juliusza, biskupa Rzymu, oraz biskupa Hozjusza, Hiszpana, jako tych, ktrzy przyjli do wsplnoty kocielnej Alanazego i pozostaych ortodoksw
Zaledwie zdyo upyn trzy lata, a ju biskupi ze Wschodu znw przesali biskupom prowincji zachodnich inny wykad wiary, zwany powszechnie obszernym", poniewa dokument ten w porwnaniu z poprzednim skada si z wikszej iloci zwrotw i wyrae. O istocie Boga nawet w nim nie wspomnieli49, wyklli wszake tych, ktrzy twierdzili, e Syn Boy powsta z niczego albo z innej substancji, a nie z Boga, i e by kiedy taki czas lub wiek, kiedy to Syn Boy nie istnia. Kiedy Eudoksjusz jako biskup Germanicji oraz Martyrios i Macedoniusz zawieli to pismo biskupom Zachodu, ci odmwili jego przyjcia; twierdzili bowiem, e w zupenoci zadowalaj ich postanowienia soboru w Nicei, i wszelkie dalsze dociekania uznali za zbdne. Cesarz Konstans zwrci si do brata z prob, aby umoliwi Atanazemu odzyskanie biskupiego tronu, ale pomimo listu nie zdoa nic osign wobec przeciwdziaania przedstawicieli wrogiego obozu. Atanazy i Pawe natomiast udali si na jego dwr i jako ofiary zamachu godzcego w prawdziw nauk Kocioa prosili wadc o spowodowanie synodu. Dlatego to na mocy wsplnej decyzji obu cesarzy zapado postanowienie, eby biskupi tak jednej jak i drugiej
W przeciwiestwie do Sokratesa Scholastyka, cytujcego wspomniany dokument w caej jego rozcigoci (dz. cyt., s. 181 186), Sozomen ogranicza si do niezwykle zwizej jego charakterystyki.
49

czci imperium przybyli w okrelonym dniu do Sardyki, miasta lecego w Ilirii. Tymczasem biskupi Wschodu, zebrawszy si najpierw w Filipopolis, miecie pooonym (1061) w Tracji, napisali do przedstawicieli episkopatu zachodniego, ktrzy zgromadzili si ju w Sardyce, aby odsunli od udziau w obradach i wyczyli ze swego grona Atanazego i jego ludzi, poniewa s to duchowni oficjalnie pozbawieni swoich urzdw; jednoczenie zapowiedzieli, e inaczej na synod nie przybd. Pniej, kiedy nawet pojawili si w Sardyce, z uporem powtarzali, e nie wejd do kocioa, jeeli razem z nimi wej maj ci, ktrych oni odsunli z zajmowanych stanowisk. Na to wystpienie biskupi zachodni odpisali, e nigdy nie zerwali wizw wsplnoty ze wspomnianymi tu duchownymi i obecnie take si z niej nie wycofaj, zwaszcza e biskup rzymski, Juliusz, dokadnie zbada stawiane im zarzuty i nie uzna ich za winnych; ale oto s na miejscu ci, o ktrych mowa, i gotowi s stan przed sdem, by ponownie wykaza bezpodstawno oskare, jakimi si ich obcia. Kiedy jednak skadajc tego rodzaju wyjanienia nic nie zdoali u nich osign, a ponadto min dzie, w ktrym naleao rozstrzygn sprawy, dla jakich si zebrali, ostatecznie tak jedni jak i drudzy napisali do siebie takie listy, e z powodu ich treci jeszcze wiksz ni dotd zapaali wrogoci; tote obradujc oddzielnie, przeciwstawne podjli uchway. I tak oto biskupi ze Wschodu, zatwierdziwszy dawniej ju uchwalone przez nich dekrety w sprawie Atanazego, Pawa, Marcellusa oraz Asklepasa, ogosili detronizacj Juliusza, biskupa Rzymu, jako tego, ktry pierwszy przyj potpionych do wsplnoty; detronizowali rwnie Hozjusza Wyznawc z tego samego powodu, a take dlatego e by przyjacielem Paulina i Eustacjusza, niegdy zwierzchnikw Kocioa antiocheskiego; dalej uchwalili usunicie z biskupiego tronu Maksymina, biskupa Trewiru, za to, e jako pierwszy przyj do wsplnoty Pawa i spowodowa jego powrt do Konstantynopola, a za wyczonych ze wsplnoty ogosi biskupw, ktrzy przybyli do Galii ze Wschodu. Oprcz tego ogosili usunicie z zajmowanego stanowiska: Protogenesa, biskupa Sardyki, oraz Gaudencjusza 50; ostatniego za to, e energicznie
Jeden z komentatorw Migne'a, Valesius, uwaa go za biskupa Naisos, miasta w Grnej (tj. zachodniej) Mezji.
60

przeciwstawi si inicjatywom Cyriaka, swego poprzednika, i niezmiernie szanowa duchownych, ktrych oni pozbawili urzdw. Skoro uchwalili te (1064) dekrety, zakomunikowali ich tre wszystkim bez wyjtku biskupom, polecajc, aby nie dopuszczali potpionych do wsplnoty kocielnej i nie pisali do nich listw ani nie przyjmowali adnych pism od nich. O Bogu natomiast nakazywali uznawa wyobraenia i sdy, do jakich prowadzi zaczony do ich listu pisemny dokument. O wspistotnoci nie byo w nim adnej wzmianki; zawiera natomiast kltw na tych, ktrzy utrzymywali, e jest trzech Bogw albo e Chrystus nie jest Bogiem, albo e Ojciec jest tym samym co Syn Boy i Duch wity, albo wreszcie e Syn Boy jest niezrodzony, czy te e by kiedy czas lub wiek, kiedy Syn Boy nie istnia51.
ROZDZIA DWUNASTY

O tym, jak zgrupowani wok Juliusza i Rozjusza biskupi na ponownej sesji detronizowali biskupw wschodnich, ogosiwszy rwnie wykad wiary
Z kolei rwnie i uczestnicy synodu zgrupowani wok Hozjusza52 niewinnymi ogosili: Atanazego, jako ofiar niesprawiedliwej nagonki ze strony biskupw zebranych w Tyrze; Marcellusa, jako tego, ktry lojalnie owiadczy, e nie wyznawa pogldw, o jakie go oszczerczo oskarano; Asklepasa, jako duchownego, ktry odzyska urzd biskupi na mocy orzeczenia, jakie pado z ust Euzebiusza syna Pamfila i wielu inych sdziw, oraz okaza dokument sdowy, potwierdzajcy wiarogodno tego orzeczenia; na koniec Lucjusza53, jako obwinionego, ktrego oskaryciele zbiegli przed sdem.
Ju choby na podstawie tej krtkiej charakterystyki wspomnianego dokumentu trudno uwierzy Sokratesowi Scholastykowi lwnie opisujcemu synod w Sardyce (dz. cyt., s. 186189), e chodzioby tu o doktryn anomoistw". Sozomen, na pozr wbrew zapowiedzi tytuu, mwi tu tylko o Hozjuszu. Juliusz bowiem wysa jedynie swych przedstawicieli na w synod, nie mogc przyby osobicie, zaprztnity wielu innymi sprawami. Biskupa Hadrianopola. Szczeg znamienny: Lucjusz przynis ze sob do sali posiedze acuchy, ktrymi niejednokrotnie by zwizany i obciany", jak to zauwaa bezimienny komentator
53 52 51

Jednoczenie do podlegajcego kademu z nich Kocioa napisali, aby wierni uwaali ich za biskupw i czekali ich przybycia; Grzegorza natomiast, urzdujcego w Aleksandrii, oraz Bazylego, urzdujcego w Ancyrze, i Kwintianusa w Gazie zabronili nawet nazywa biskupami, i nie pozwolili utrzymywa z nimi wsplnoty ani uwaa ich za chrzecijan. Pozbawili za biskupiego urzdu Teodora z Tracji i Narcyza, biskupa Irenopolis, oraz: Akacjusza, biskupa Cezarei Palestyskiej, Menofantosa, biskupa Efezu, Ursacjusza, biskupa Singidonu w Mezji, Walensa, biskupa Mursy w Panonii, oraz Jerzego, biskupa Laodycei, jakkolwiek ten nie przyby na omawiany tu synod razem z biskupami Wschodu. Wszystkim wyej wymienionym odebrali godno biskupi i odsunli ich od wsplnoty kocielnej za to, e oddzielaj Syna Boego od istoty Boga Ojca i za to, e przyjli do swego grona duchownych dawno pousuwanych ze swych stanowisk z powodu herezji Ariusza i awansowali ich do wyszych stopni w subie Boej. Z tych wic powodw, ogosiwszy wspomnianych dostojnikw za wyczonych ze spoecznoci kocielnej i przyjwszy uchwa uznajc ich za obcych dla powszechnego Kocioa, napisali do wszystkich, gdzie tylko jacy s, biskupw, (1085) aby zabierajc gos zatwierdzili ich rozstrzygnicia i zajli wsplne z nimi stanowisko w kwestii wykadu wiary. Albowiem i on, opublikowali wwczas inn formu wyznania wiary, poszerzon w porwnaniu do formuy nicejskiej, ale zachowujc t sam myl i niewiele odbiegajc od sownictwa tamtej. W kadym razie Hozjusz i Protogenes, ktrzy wtedy przewodzili biskupom z Zachodu zebranym na synodzie w Sardyce, widocznie w obawie, e ten i w mgby ich posdzi o wprowadzenie zmian do uchwa powzitych przez sobr w Nicei, napisali do Juliusza na dowd, e tamte postanowienia uwaaj za wice, ale uznajc potrzeb wikszej jasnoci, szerzej ujmuj myl t sam: tak, eby zwolennicy doktryny ariaskiej, wykorzystujcy obecnie zwizo nicejskiej formuy, nie mogli na przyszo zwodzi na manowce ludzi nie majcych dowiadczenia w zakresie dyskusyjnej argumentacji.
Migne'a, w oparciu o Vita Athanasii. Lucjusz umar w kocu w ariaskim wizieniu w roku 350. Koci uzna go za witego (Karol Radoski, dz. cyt, s. 293).

Kiedy przedstawiciele tak jednego jak i drugiego obozu pozaatwiali te sprawy, rozwizali spotkanie i powrcili do domu, kady w swe rodzinne strony. Synod ten odby si za konsulatu Rufina i Euzebiusza, a by to jedenasty rok od mierci Konstantyna 54. W obradach synodalnych brao udzia okoo trzystu biskupw z miast Zachodu; z miast lecych na Wschodzie siedemdziesiciu szeciu, a razem z nimi by rwnie Ischyrion55, ktremu przeciwnicy Atanazego powierzyli godno biskupa Mareotes.
ROZDZIA TRZYNASTY

O tym, e po synodzie to Sardyce Wschd i Zachd stany na stanowiskach przeciwnych; Zachd lojalnie trzyma si nicejskiej formuy wyznania wiary, Wschd natomiast pogra si w ktniach na tle sporu o waciwy wykad wiary
Po opisanym synodzie jedni i drudzy nie kontaktowali si ju ze sob nawzajem jako wyznawcy jednej i tej samej wiary i nie tworzyli jednej wsplnoty kocielnej. Chrzecijanie zachodni okrelili swj zasig a po Tracj, wschodni za po Iliri. Stosunki midzy Kocioami, jak si atwo domyli, zakcaa wzajemna wrogo i atmosfera oskare. Poprzednio bowiem wyznawcy, jeli nawet rnili si midzy sob na punkcie wykadu wiary, pozostawajc przecie ze sob nawzajem w cznoci wsplnotowej nie powikszali zaistniaego za i mogli uchodzi za ludzi mylcych podobnie. Wszak Koci na caym Zachodzie, uczciwie si kierujc nauk przekazan przez ojcw, unikn zarwno ktni jak
Konstantyn Wielki zmar w roku 337, wypadaoby wic przyj dla synodu w Sardyce dat 347348, jednake Breviarium fidei (opr. J. M. Szymusiak, S. Gowa, Pozna 1964, s. 782) przyjmuje dat 343344. Na konsulat Rufina i Euzebiusza powouje si dla okrelenia czasu tego synodu rwnie Sokrates Scholastyk (dz. cyt. s. 187). U Sokratesa Scholastyka w dostojnik ariaski nazywa si Ischyras (dz. cyt., s. 134187). Na temat liczby uczestnikw znacznie mniejszej, ni podaje Sozomen, por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 187, przyp. 94.
55 54

i zwizanych z podobnym problemem zbyt drobiazgowych docieka. Bo jakkolwiek Auksencjusz, biskup Mediolanu, oraz Walens i Ursacjusz, obaj biskupi z Panonii56, usilnie si starali nakoni poddanych z tych obszarw pastwa do przyjcia doktryny Ariusza, (1068) to jednak wysiki ich nie przyniosy im podanego wyniku: zwierzchnik stolicy rzymskiej wraz z innymi biskupami dopilnowa sprawy i w sam por poodcina pdy tej herezji. Chrzecijastwo za wschodnie, chocia po synodzie w Antiochii mocno byo skcone i na pozr odchodzio ju od formuy wyznania ustalonej w Nicei, w rzeczywistoci, jak przypuszczam jeli uwzgldni przekonania u wikszoci zgadzao si na ten sposb mylenia i wyznawao razem wiar, e Syn Boy jest z istoty Ojca. I tylko z namitnoci do dysput zwalczali niektrzy okrelenie wspistotny". Jedni bowiem, ci, co na pocztku sprzeciwiali si wprowadzeniu tej nazwy, jak sdz a nie jest to przypadek odosobniony! za rzecz habic zaczli uwaa oznaki swej poraki. Drudzy znw, z nawyku nieustannych na ten temat rozpraw przeszedszy do takiego wanie sposobu mylenia o Bogu, niewzruszenie obstawali odtd przy swoich pogldach. Inni wreszcie, wiedzc, e jedni i drudzy spieraj si o to, o co si spiera nie naley, skaniali si ku temu, co mie dla tej czy drugiej strony, z uwagi na polityczne wpywy albo przyja, czy te dla innych powodw, dla ktrych ludzie posuwaj si tak daleko, e wiadcz usugi, jakich wiadczy nie powinni, albo trac odwag sowa tam, gdzie trzeba zabra gos w obronie susznoci. Wielu na koniec za rzecz gupi uwaao marnowa cenny czas na takie sowne utarczki, i ci po cichu trzymali si mocno orzeczenia soboru w Nicei. A jak si zdaje, w porwnaniu ze wszystkimi innymi ze szczegln moc trwali przy postanowieniach powzitych na soborze nicejskim: Pawe, biskup Konstantynopola, i Atanazy, biskup Aleksandrii, oraz cae mnstwo mnichw, nastpnie yjcy jeszcze obecnie Antoni Wielki i jego wychowankowie, tudzie bardzo wielu innych w Egipcie i na pozostaych obszarach pastwa rzymskiego. Skoro jednak wspomniaem o tych tu wymienionych, opoMursa, ktrej biskupem by Walens, ley w Panonii, ale Singidon (Singidunum) ley ju w Grnej Mezji (Moesia Superior), graniczcej z Panoni wschodni (Pannonia Inferior) na pewnym jej odcinku.
56

wiem krtko o wszystkich, o ktrych tylko zdoaem si dowiedzie jako o ludziach znanych szeroko za panowania tego wadcy 57.
ROZDZIA CZTERNASTY

O witych mach, ktrzy w owych czasach rozwijaj sw dziaalno w Egipcie, jak Antoni, dwaj Makariusze 58, Heraklejos, Kronios, Pajnucy, Putubastes, Arsisios, Sarapion, Pityrion, Pachomiusz, Apollonios, Anuf, Hilarion oraz poczet bardzo wielu innych witych
Zaczn wic od Egiptu i od dwch Makarych, najchwalebniejszych przeoonych ze Scetis i tamtejszej gry59. Jeden z nich to Makary z Egiptu", drugiego za, jako mieszkaca miasta, polis", nazywano politikos", czyli z miasta". By bowiem rodem z Aleksandrii. Obaj zreszt byli ludmi ze wszech miar niezwykymi, czy to z uwagi na dany im z nieba dar wiedzy o rzeczach przyszych, czy ze wzgldu na chrzecijask pobono60; a dla zych duchw61 byli postrachem. Dokonali te obaj wielu cudw i nadspodziewanych uzdrowie. O Makarym z Egiptu opowiadaj, e nawet wskrzesi umarego, aby przekona innowierc, e zmartwychwstanie nastpi rzeczywicie. y lat blisko dziewidziesit, z czego
57 58

Tj. w okresie rzdw sprzyjajcego arianom cesarza Konstancjusza.

Tumaczc dzieo Sokratesa Scholastyka zachowaem form greck tego imienia dwch rnych pustelnikw, uznanych przez Koci za witych. W cytowanym przeze mnie wielokrotnie dziele Karola Radoskiego znajdujemy jednak form spolszczon Makary, trudn do zastosowania w pierwszym przypadku liczby mnogiej i std Makariusze". Jednym z nich by znany pustelnik egipski Makary Wielki (300390). Por. Fros, Sowa, s. 322. Gry zwanej Nitria. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 358359. Tak naley rozumie u chrzecijaskich pisarzy tego okresu uyty przez autora termin philosophia. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 118. Dosownie: dla demonw" (daimosi). Na temat wiary w demony i demonw ubstwianych" por. Sownik teologii biblijnej, dz. zbior. red. nacz. Xavier Leon-Dufour, prze. i opr. ks. Kazimierz Romaniuk, Pallottinum, PoznaWarszawa 1973, s. 204 ns. (dalej cyt. STB).
61 60 59

szedziesit spdzi w pustelniach. Od najwczeniejszego dziecistwa zacz prowadzi ycie pobonego chrzecijanina i jeszcze bdc modziecem tak dalece si wyrnia pobonoci, e mnisi nazwali go dzieciakiem o powadze starca"62, a kiedy mia czterdzieci lat, wywicony zosta na prezbitera. Drugi Makary w pniejszym wprawdzie wieku zosta prezbiterem, ale za to podda si najpierw prbie niemal wszystkich rodzajw umartwie. Jedne z nich obmyli sam, o drugich dowiedzia si od innych, ale tak czy owak zawsze cel osiga: a wychud tak niesychanie, e przestaa mu rosn broda. W tym samym okresie rozwijali tam ascetyczne praktyki chrzecijaskie: Pambo, Heraklejdes 63, Kronios, Pafnucy, Putubastes, Arsisios, Sarapion Wielki, Pityrion, ktry zamieszkiwa w Tebach, Pachomiusz, zaoyciel zgromadze tzw. mnichw 64 z Tabennesos. Ci ostatni swym wygldem i regu ycia rnili si w niektrych szczegach od reszty mnichw, ale regua ta nastawiona jest na wyrobienie duchowej dzielnoci i stanowi dodatkow zacht dla czowieka, aby gardzi tym, co na ziemi; dusza ma uwzgldnia to, co jest w grze, aby z atwoci moga si uda do krlestwa niebieskiego, kiedy ju uwolniona zostanie od ciaa65. Mieli obowizek ubiera si w skry zwierzt, co byo naladowaniem Eliasza z Tiszbe. Jak mi si wydaje, okrywajca ich skra miaa im przywodzi na pami dzielno tego proroka, tak aby mnie i zdecydowanie stawali do walki przeciwko pragnieniom zmysowych rozkoszy; pod wpywem chci dorwnania temu mowi w cnocie i za spraw nadziei osignicia podobnych nagrd co i on tym gorliwiej mieli nad sob panowa. Zreszt podobno i wszystkie inne czci odziey noszonej przez mnichw egipskich maj by pomocniczym znakiem, naproTak wypadaoby przetumaczy sztuczny wyraz grecki paidariogeron (dos.: dzieciak-starzec"). Tak brzmi w tekcie to imi, w niezgodzie z brzmieniem wymienionym w tytule rozdziau. Jak nas informuje Karol Radoski (dz. cyt., s. 361), po raz pierwszy w dziejach Kocioa kilka zrzesze zakonnych przyjo wtedy wspln dla wszystkich regu. Koncepcja uwolnienia od ciaa" jest raczej pochodzenia platoskiego. Teologom doby dzisiejszej blisze bodaj jest w tej sprawie stanowisko Arystotelesa. Por. te pojcie duszy w wietle nauki Pisma witego: STB, s. 238 i ns.
65 64 63 62

wadzajcym na jak ascetyczn praktyk, a rnica w stroju w porwnaniu z reszt mnichw nie jest tu czym przypadkowym. I tak, ubieraj si w tuniki bez rkaww, poniewa w ten sposb si ucz, e rce nie powinny by gotowe do napaci. Okrycie gowy, nazywane u nich kapuz 66, nakazuje im y w takiej samej prostocie serca i czystoci, w jakiej yj dzieci karmione mlekiem matczynym, takie same majce na gwkach kapturki, ktre osaniaj organ najwaniejszy i (1072) utrzymuj go w cieple. Pas natomiast oraz sznur z lnianej tkaniny67: pierwszy mocno opasuje biodra, drugi za oswobodzjc barki i ramiona kae im w ten sposb by gotowymi do suenia Bogu i do pracy. Jestem jednake doskonale wiadom, e jeli chodzi o te sprawy, kady podaje tu odmienne uzasadnienia. Dla mnie wystarczy tyle, co tu powiedziaem. Co do Pachomiusza, z pocztku, jak mwi, uprawia ycie ascetyczne sam jeden, mieszkajc w jaskini. Dopiero anio, ktry mu si ukaza, poleci mu zgromadzi pocztkujcych mnichw i przebywa w cznoci z nimi: skoro osobicie mia szczcie w uprawianiu chrzecijaskiej mdroci osigajc dobre wyniki, niech obecnie jako przeoony da co z siebie na poytek wielu spord tych, ktrzy zamieszkuj w zgromadzeniu; a ma ich prowadzi wedug wytycznych, jakie wanie otrzyma. I podobno da mu anio zapisan tabliczk, ktr mnisi przechowuj starannie po dzi dzie. Widniejce na niej pismo nakazywao pozwala kademu, aby jad i pi, pracowa i poci czy te wstrzymywa si od tych rzeczy na tyle, na ile go sta. Tym jednake, ktrzy intensywniej bd si odywia, zalecao ono przydziela co trudniejsze prace fizyczne, a atwiejsze zostawia dla praktykujcych wstrzemiliwo w korzystaniu z pokarmw. Pomieszcze mieszkalnych miao by duo, o niewielkich rozmiarach, i w kadym takim pomieszczeniu miao przebywa po trzech mnichw, a w posikach, w jednej podawanych jadalni, uczestW jz. gr. koukoulion (ac. cucullum), co odpowiada naszemu kapturowi" lub kapuzie". Waciwie rodzaj fartucha czy przepaski noszonej na grnej czci tuowia po to, eby cigajc obfito szaty zapewni rkom wiksz swobod ruchu. Komentator tekstu Migne'a odsya czytelnika do szczegowego opisu w: Jan Kasjan, Institutiones, ks. I, rozdz. 6.
67 66

znakw. Zdecydowanie wprowadzajc w czyn wszystko, co czyni naley, by zarazem znakomitym i ujmujcym nauczycielem cnt skadajcych si na chrzecijask doskonao, a w modlitwach swoich wysuchiwany by tak dalece, e o cokolwiek tylko Boga poprosi, nigdy nie prosi na darmo. Niewtpliwie bowiem, jako czowiek mdry, w duchu mdroci skada takie proby, ktrym Boy Majestat zazwyczaj chtnie zgody swej uycza. Przypuszczam, e w tym wanie czasie y take i Anuf pobony, ktry jak si zdoaem dowiedzie od pierwszej chwili, kiedy w okresie przeladowania za wiar opowiedzia si za Chrystusem, nigdy nie powiedzia kamstwa ani nie zapragn adnego z dbr ziemskich. Otrzyma za wszystko, o cokolwiek do Boga z prob si zwrci, anio za Boy by mu nauczycielem wszelkiej cnoty. Ale na temat mnichw w Egipcie niech nam wystarczy tyle, comy tu opowiedzieli. Oto z kolei Palestyna uczc si od Egipcjan w taki sam sposb zacza uprawia mdro chrzecijaskiego ycia. Wyrnia si tam szczeglnie pobony Hilarion. Ojczyzn jego bya Thabatha72, wioska na poudnie od Gazy, pooona nad wpadajcym do morza potokiem, ktremu ludno nadaa nazw od imienia samej wioski. Kiedy studiowa w Aleksandrii filologie, uda si na pustyni powodowany chci odwiedzenia wielkiego mnicha-pustelnika, i po rozmowie z nim postanowi, e tak samo bdzie prowadzi ycie oddane chrzecijaskiej mdroci. Zabawiwszy tam czas jaki niedugi, powrci do ojczyzny: nie mg bowiem przebywa w pustelni tak dugo, jak tylko by chcia, bo tych, co przychodzili do Antoniego, byo przy kadej sposobnoci niemao. Poniewa jednak w chwili powrotu nie zasta ju rodzicw przy yciu, cay majtek rozdzieli pomidzy braci i biedakw. Dla siebie samego absolutnie nic nie pozostawiwszy, zamieszka w odludnym miejscu nad morzem, w odlegoci okoo dwudziestu stadiw73 od ojczystej jego wioski. Za mieszkanie suy mu domek maleki, zbudowany z cegie, wirw i somy, i z odamkw dachwek; jego szeroko, wysoko oraz dugo wynosia tyle tylko, e
Wedug innych rde Thanatha. Hilarion zaliczony zosta w poczet witych Kocioa (por. Karol Radoski, dz. cyt., s. 173). Jeli Sozomen ma na myli stadion attycki (177,6 m), wspomniana odlego wynosiaby okoo 3,5 km. W kadym razie chodzi tu o dystans niewielki.
73 72

gdy czowiek stan, musia pochyli gow, kiedy lea, musia mie nogi zgite w kolanach. Na wszelki bowiem sposb stara si przyzwyczai do znoszenia trudw i cierpie i panowa nad chci szukania wygody i uatwie. I istotnie, spord tych ludzi, ktrych znamy ze wstrzemiliwoci prawdziwej, nie tej na pokaz, ze wstrzemiliwoci wyprbowanej, nikomu si nie da wyprzedzi, mocujc si z godem i pragnieniem, z przeszywajcym mrozem i skwarnym upaem, co oddech zapiera, i z innymi dolegliwociami, a wreszcie walczc ze wszystkim, co si przymila i schlebia (1077) tak ciau, jak duszy. Cechowaa go powaga i stateczno, a gdy przemawia, sowa jego budziy szacunek; przy tym pilnie stara si pozna Pismo wite. U Boga zyska ask tak wielk, e jeszcze i teraz u jego grobu doznaje uzdrowienia wielu drczonych przez choroby i optanych przez demony. I zadziwiajca rzecz: dzieje si tak zarwno na Cyprze, gdzie by pochowany poprzednio, jak i w Palestynie, gdzie spoczywa obecnie. Tak si bowiem zoyo, e zmar wanie przebywajc na Cyprze, a miejscowa ludno urzdzia mu pogrzeb i nie szczdzia mu dowodw czci i hodu. Potem jednake Hezychas 74, ktry by najsawniejszym z jego uczniw, zabrawszy potajemnie szcztki zmarego przewiz je do Palestyny i pochowa w prowadzonym przez siebie klasztorze. I od tego czasu okoliczni mieszkacy publicznie obchodz co roku wspania uroczysto. Albowiem Palestyczycy maj zwyczaj czci w ten sposb bohaterw, ktrzy na ich ziemi doszli do witoci, jak na przykad Aureliusza z Antedonu75, Aleksego z Bethagathonu, Alafiona z Asalei. yli oni w tym samym czasie i za panowania cesarza, o ktrym tu mowa 76, z pobonoci i odwag wkroczyli na drog chrzecijaskiej mdroci, a dziki swoim cnotom przyczynili si do rozkwitu wiary Chrystusowej w tamtejszych miastach i wioskach, pogronych gboko w pogastwie.
Czczony po dzi dzie w Kociele jako w. Hezychiusz (Karol Radoski, dz. cyt., s. 171). Znamy trzy miejscowoci o tej nazwie: miasto i port w Beocji, miasto w Palestynie, port na Peloponezie, w Argolidzie. Chodzi tu niewtpliwie o miasto palestyskie. Tj. cesarza Konstancjusza. Sozomen mwi dosownie obecnego cesarza", poniewa relacjonujc okres Konstancjusza niejako uobecnia czytelnikowi tego wadc. Zreszt gr. pareinai, by przy czym (obecnym)", posiada znaczenie wzgldne.
76 75 74

W owym to czasie w pobliu Edessy 77 rozwija dziaalno pobonego chrzecijanina Julian, ktry za cel sobie obra przestrzeganie najcilejszej ascezy i urzeczywistnianie czego w rodzaju ycia bezcielesnego; i mona byo odnie wraenie, e to istota bez ciaa, na ktr si skada sama skra i koci, a Efremowi78, pisarzowi syryjskiemu, fakt ten dostarczy nawet sposobnoci do opracowania szczegowej biografii, powiconej osobie tego mnicha. Opini, jak mieli o nim ludzie, potwierdzi sam Bg udzielajc mu mocy wypdzania demonw i uzdrowie z najprzerniejszych chorb: nie przy pomocy jakich lekw, lecz modlitw. Tamta cz pastwa rzymskiego zasyna podwczas wieloma innymi prcz niego pobonymi synami Kocioa, zarwno w okrgu Edessy, jak i pod miastem Amida, w okolicy gry zwanej Gaugalion. Naleeli do nich Daniel i Symeon. Do jednake na teraz niech bdzie tego, comy tu rzekli o mnichach w Syrii79. W sposb bardziej wyczerpujcy, jeli Bg zechce, powiem o nich w dalszych partiach tej ksigi. Pord Armeczykw za i Paflagoczykw oraz mieszkacw Pontu podobno pierwszy zacz uprawia ycie mnicha Eustacjusz80, ten, ktry w Sebacie rzdzi Kocioem Armenii; (1080) by on jednoczenie nauczycielem, wprowadzajcym w szlachetn powag, ktra powinna takie ycie cechowa; naucza, jakiego jada naley uywa, a od jakiego wypada si powstrzymywa, jak trzeba nosi odzie, jak si zachowywa i jak si znale w kadej sytuacji codziennego ycia. Na skutek tego niektrzy upieraj si nawet, e dzieem jego jest Ksiga ascezy"81, powszechnie przypisywana Bazylemu z Kapadocji.
Jedno miasto o tej nazwie ley w Macedonii, drugie, o ktrym mwi nasz autor, znajduje si w Mezopotamii, w niewielkim oddaleniu od rzeki Eufrat. Efremowi (czy te: Efraimowi), jako najwikszemu teologowi, kaznodziei, poecie i doktorowi Kocioa syryjskiego, wspomniana praca Karola Radoskiego powica sporo uwagi (por. dz. cyt., s. 103). Syria w szerszym znaczeniu obejmowaa i Palestyn, i Mezopotami, std u autora okrelenie podsumowujce relacj o mnichach w Syrii". Na temat zmiennych kolei jego urzdu por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., zw. s.: 246, 258 i ns., 342 i ns. W tekcie Sozomena: Asketike biblos (Liber asceticus"); Tadeusz Sinko wspomina w zwizku z t pozycj o Reguach klasztornych" Bazylego (Zarys literatury greckiej, t. II, s. 760).
81 80 79 78 77

Jak powiadaj, z powodu zbyt wielkiej skrupulatnoci popad Eustacjusz w niedorzeczn wprost mani wprowadzania i przestrzegania przepisw, cakowicie niezgodnych z prawami Kocioa. Inni uwalniaj go od tego zarzutu, obwiniaj natomiast niektrych spord jego uczniw o to, e ganili instytucj maestwa, e nie chcieli si modli w domach ludzi onatych, e z pogard odnosili si do prezbiterw, ktrzy mieli ony, e pocili w niedziel, e odprawiali naboestwa po domach prywatnych, e zamonych odsdzali po prostu od udziau w krlestwie Boym, e si brzydzili tymi, ktrzy spoywaj misne pokarmy; e unikali noszenia zwykych tunik i paszczy, a uywali odziey cudzoziemskiej i ekstrawaganckiej, a wreszcie, e wprowadzali mnstwo innych nowoci. Std te wiele niewiast dao im si zwie; i wprowadzone w bd porzuciy swych mw, po czym nie mogc wytrwa we wstrzemiliwoci, zaczy popenia grzech cudzostwa. Inne znw, pod pretekstem pobonych praktyk, strzygy sobie gowy i zaczy si ubiera zupenie inaczej, ni to przystoi niewiecie, przyodziewajc si w stroje, ktre przywykli wkada na siebie mczyni. W kadym razie z przytoczonych tu powodw biskupi ssiadujcych Kociow zebrali si w Gangra, metropolii Paflagonii, i powzili uchwa uznajc ich za element obcy powszechnemu Kocioowi, jeliby zgodnie z postanowieniami synodu nie wyrzekli si publicznie kadej ze wspomnianych tu praktyk. Podobno z t chwil Eustacjusz, chcc pokaza, e nie z samowoli, ale z gorliwoci w pobonych wiczeniach wprowadzi i praktykowa te zwyczaje, zmieni natychmiast strj i zacz wystpowa publicznie ubrany podobnie jak reszta kapanw. Bdc niewtpliwie takim wanie w sprawach codziennego ycia czowiekiem, podziwiany by rwnie za swe wypowiedzi. Prawd mwic, zbyt wielk wymow si nie odznacza; nie wywiczy si bowiem w naukach, jakie si z tym wi. Zdumiewa natomiast swym moralnym charakterem i nieprawdopodobn umiejtnoci przekonywania, tak wielk, e cae mnstwo pogronych w rozwizoci mczyzn i kobiet potrafi nakoni do powrotu na drog ycia poPor. te Jan Maria Szymusak, Grzegorz Teolog, s. 8283, na temat wspudziau w. Grzegorza z Nazjanzu w ukadaniu tych regu.

wcigliwego i pracowitego. Opowiadaj midzy innymi, e kiedy pewien mczyzna i pewna kobieta zgodnie z uwiconym w Kociele zwyczajem lubowali dochowa dziewictwa, a potem stanli wobec oskarenia, e ze sob obcuj, dooy wszelkich stara, aby zaprzestali wzajemnych spotka. A kiedy mu si to nie udao, westchn gboko i powiedzia, e nawet kobieta, ktra wspya z mem w cakowitej zgodzie z prawem kocielnym, (1081) usyszawszy jego wypowied o powcigliwoci, powstrzymaa si nadal od wspycia, jakie bez naruszenia pobonoci moe czy maonk z wasnym mem; ci tymczasem obcujc ze sob wbrew prawu wykazali ca sabo jego umiejtnoci przekonywania. Taka zatem osobisto bya w tej stronie wiata, jak mwi, twrc cisej reguy ycia zakonnego. Trakowie za oraz Iliryjczycy, a take ci, co mieszkaj w tak zwanej Europie, jeli nawet nie znali jeszcze zgromadze zakonnych, to jednak nie byli cakowicie pozbawieni chrzecijaskich mdrcw. Da si u nich pozna podwczas Marcin, ktry wywodzi si ze znakomitego rodu z Sabarii82, miasta lecego w Panonii; zrazu znakomity onierz awansowa pniej na dowdc puku. Przekadajc jednak ponad wojsko sub Bogu, powici si yciu pobonemu chrzecijanina. Z pocztku przebywa w Ilirii, ale poniewa zdecydowanie wystpujc w obronie wykadu wiary zdemaskowa niektrych biskupw z tamtego terenu jako zwolennikw doktryny ariaskiej, atakowany podstpnie i wielekro publicznie chostany, skazany zosta na wygnanie. Przybywszy zatem do Mediolanu, pdzi ycie zgodne ze swoimi zaoeniami. Lecz i stamtd musia uchodzi, gdy- godzi na jego bezpieczestwo biskup Auksencjusz, ktry take nie by w porzdku wobec formuy wiary, ustalonej przez uczestnikw soboru w Nicei. W kocu przez czas jaki zmuszony ywi si korzonkami rolin zamieszkiwa Marcin wysp zwan Gallinaria83; maa to wysepka i nie zamieszkana, ley za na Morzu Tyrreskim. Pniej powierzono mu nawet godno biskupa
Miasto w grnej Panonii, na pograniczu Noricum. Mowa tu o w. Marcinie z Tours (ok. 316307/401). Wyspa Gallinaria (dzi Isola d'Albenga) pod Genu, waciwiena Morzu Liguryjskim (Sinus Ligusticus), nie Tyrreskim, jak podaje niezbyt dokadnie autor. Syna z hodowli kur, std nazwa.
83 82

Kocioa turoskiego 84. Jak opowiadaj, dostpi on tak wielkiej mocy sprawiania cudw, e wedug powszechnego przewiadczenia mg wskrzesza umarych i dokonywa innych znakw, nie mniej zdumiewajcych od tych, ktrych dokonywali apostoowie. Na tym obszarze pastwa i w tym samym czasie, jak si zdoaem dowiedzie, y rwnie Hilary, czowiek niepospolity zarwno z uwagi na swe ycie, jak i z powodu uczonoci85. Na skutek gorliwoci, jak wykaza w obronie nauki wiary, podzieli on z Marcinem los wygnaca. Tak wic o mach, ktrzy wtedy rozwijali chrzecijask mdro w pobonych praktykach i w ustalaniu przepisw obowizujcych w Kociele, poznaem te szczegy, cile jak je tu spisaem. Jednake w omawianym tu okresie w poszczeglnych Kocioach wybijao si dziwnie duo, i lo bardzo uczonych osobistoci. Do najznakomitszych spord nich nalea Euzebiusz, ktry jako biskup kierowa Kocioem Emezy86, nastpnie Tytus, biskup Bostry, Serapion, biskup Thmuis, Bazyli, biskup Ancyry, Eudoksjos, biskup Germanicji, Akacjusz, biskup Cezarei, a wreszcie Cyryl, ktry zasiada na tronie Kocioa jerozolimskiego. Dowodem ich umysowej kultury s literackie dziea, jakie po nich pozostay, liczne i zasugujce na uznanie.
W tekcie Sozomena czytamy: episkopein epetrape ten en Tarrakinais ekklesian; by moe jest to bd kopisty. Valesius proponuje lekcj Touronikais. Dzisiejsza nazwa miasta Tours (u Rzymian: Caesarodunum) czy si z rzymsk nazw galijskiego ludu Turones znad rzeki Liger (dzi Loire, Loara). ywot w. Marcina opisa historyk Sulpicjusz Sewer (wiek IV/V). Chodzi tym razem o w. Hilarego z Poitiers (Hilarius Pictaviensis, ok. 310368), doktora Kocioa, Atanazego Zachodu", pierwszego autora hymnw aciskich, a przede wszystkim zachowanych dwunastu ksig dziea o Trjcy witej (por. Karol Radoski, dz. cyt., s. 174). Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., zw. s. 163164. O Tytusie: tame, s. 323, i o wszystkich pozostaych, wedug Indeksu (s. 607 i ns.). Uderzajce, e nie wszyscy byli ortodoksami; por. np. o Akacjuszu, tame, s. 159, przyp. 15, i passim, i o innych, w rnych miejscach dziea Sokratesa.
86 85 84

ROZDZIA PITNASTY

Dydym lepy i heretyk Aecjusz 87

W tym samym mniej wicej okresie syn rwnie autor dzie o tematyce kocielnej, kierownik szkoy katechetycznej w Aleksandrii, zakadu rozwijajcego nauki teologiczne. W sercu tego czowieka obraa sobie siedlisko mdro wszechstronna, na ktr zoya si poezja i wymowa, astronomia i geometria wraz z arytmetyk, a wreszcie caa myl filozoficzna. Wiedz ze wszystkich tych dziedzin zdoby jedynie w oparciu o prac umysu i przy pomocy suchu. Wzrok bowiem utraci jeszcze we wczesnym dziecistwie przy pierwszej prbie opanowania wiadomoci elementarnych. Dochodzc wszake do lat modzieczych gorco zapragn studiw retorycznych i wyszego wyksztacenia; i kiedy uczszcza na wykady prowadzone przez ludzi, ktrzy nauczaj w tym zakresie, tylko si pilnie przysuchiwa, a mimo wszystko doszed do takiej biegoci w nauce, e mg podoa nawet najbardziej zawiym i niejasnym zagadnieniom matematycznym. Powiadaj jednak, e uczy si dotykajc palcami wyobionych gboko na tabliczce znakw literowych88; tak rzekomo nauczy si zgosek, nazw i kolejno wszystkich innych rzeczy, dziki pojtnoci umysu oraz przez ustawiczne przysuchiwanie si i przypominanie sobie tego, co uchwyci suchem. Stanowi nie lada jaki przedmiot podziwu, tote niejeden zda do Aleksandrii, zwabiony saw, ktra otaczaa tego ma; jedni przybywali, aby go usysze, inni tylko po to, eby go przynajmniej zobaczy. Jako zdecydowany bojownik w obronie formuy wiary ustalonej przez sobr w Nicei przyczyni Dydym niemao kopotw arianom. Przekonywa bowiem z najwiksz atwoci, przy czym odnosio si wraenie, e robi to nie przy pomocy tej siy, jaka tkwi w samych wywodach, lecz nie uciekajc
Aecjusz ur. ok. roku 300, zmar w Konstantynopolu w roku 366, skrajny arianin. Dydym lepy (ok. 313 ok. 398), przeoony szkoy katechetycznej w Aleksandrii za czasw Atanazego, asceta, czowiek wiecki. Warto zauway, e Sokrates Scholastyk, ktry rwnie powici sporo uwagi Dydymowi lepemu (dz. cyt., s. 368369), o tym jakby prototypie alfabetu Braille'a wcale nie wspomina, cho relacje obu historykw s tu na og zgodne.
88 87

si nawet do swej niezmiernej umiejtnoci przekonywania, kadego z przeciwnikw ustanawia jakby sdzi spraw spornych. Jeli za chodzi o wiernych powszechnego Kocioa, przepadali wprost za nim ponad wszelk miar; uwielbiay go rwnie zakony mnichw w Egipcie, chwali go wielki Antoni. Ten ostatni, jak mwi, kiedy ze swej pustelni przyby do Aleksandrii, aby da wiad.ectwo wierze Atanazego, w te oto do Dydyma odezwa si sowa89: Nieprzykra bynajmniej to sprawa i niewarta smutku, o Dydymie, e brak ci oczu, ktre przypady w udziale jaszczurkom czy myszom i lichym zwierztom. Szczsna natomiast i pontna to rzecz, e podobnie jak i anioowie masz oczy, ktrymi przenikliwie spogldasz na to co naley do Boga, i posiadasz dokadne rozeznanie, czym jest wiedza prawdziwa". Jednake i u Italczykw oraz w ogle pord ludnoci zamieszkujcej tamt cz imperium sawni si stali, dziki talentowi w uprawianiu ojczystej wymowy, Euzebiusz i wymieniony niedawno Hilary. Podobno ksiki tego ostatniego, powicone wykadowi wiary i zwalczaniu innowiercw, ciesz si wielk poczytnoci. (1085) Sawny by rwnie Lucyferiusz 90; ten, jak mwi, zosta twrc herezji, ktra wzia nazw od jego imienia. W tym samym te czasie podziwany by wielce przez innowiercw Aecjusz, jako czowiek wywiczony w dialektyce i biegy we wnioskowaniu sylogistycznym, a poza tym oddany bez reszty erystyce i wprost rozmiowany w tych walkach na sowa. W kadym razie zabierajc gos w dyskusji o Bogu w sposb jake bardzo uproszczony, zyska sobie u wielu przydomek Ateusza. Mwi o nim, e z pocztku jako lekarz mieszkajcy w Antiochii Syryjskiej gorliwie uczszcza do kociow i prowadzi rozmowy na temat Pisma witego, tote da si pozna Gallusowi91, ktry podwczas piastowa godno Cezara, a bardzo szanowa religi i ogromnie lubi
W cytowanym przed chwil miejscu rwnie i Sokrates przytacza sowa Antoniego, skierowane do Dydyma, lecz cho myl jest w zasadzie w obu wypadkach ta sama (a nawet ilo wyrazw rwna: Sokrates 41, Sozomen 41), "szata sowna rni si tu niemal we wszystkich szczegach, co musiao znale wyraz i w naszym przekadzie. Lucyferiusz z Caralis (t 371), bezkompromisowy w zwalczaniu arianizmu, na tym tle skcony z Kocioem. Bratanek Antiochii.
91 90 89

Konstancjusza,

wielkorzdca

Syrii

rezydujcy

tych, co si troszcz i zabiegaj o pobono. Jak si atwo mona domyli, kiedy z tytuu takich rozmw sta si ulubiecem Cezara, specjalnie wywiczy si w tego rodzaju umiejtnoci, aby mg budzi jeszcze wiksze zachwyty. Podobno bowiem przebrn przez naukow spucizn Arystotelesa, a nawet uczszcza w Aleksandrii do szk nauczajcych w tym zakresie92. Oprcz tych tu wymienionych byo jeszcze po rnych Kocioach cae mnstwo innych osobistoci, biegych w nauczaniu i dysputach, jeli chodzi o Pismo wite. Wyliczenie ich wszystkich zbyt wielkiego wymagaoby trudu. I niech si nikt na mnie nie oburza i nie ma mi tego za ze, e cz moich pochwa spada bd to na przywdcw, bd to na gorliwych wyznawcw wspomnianych ju wyej herezji. Eo owszem, zgadzam si co do tego, e s to ludzie godni podziwu z uwagi na pikno ich jzyka i krasomwczy talent; natomiast osd w przedmiocie wykadu wiary pozostawiam tym, ktrym godzi si wzi na siebie takie zadanie. Nie to przecie miao by tematem mego dziea i nie jest to materia nadajcy si do historiii, ktra ma za zadanie opowiada jedynie o tym, co jest czy co byo, i nie wprowadza adnych dodatkw pochodzcych od autora. Tak wic przyjmijmy, e w tym, co wyej powiedziano, na waciwym miejscu znaleli si, na ile zdoaem to stwierdzi, wszyscy zarwno mwicy jzykiem Rzymian, jak i Grekw ktrzy podwczas osignli najwiksz saw z racji swego wyksztacenia i kultury sowa.

ROZDZIA SZESNASTY

wity Efrem
By moe jednak najwiksz saw pozyska i najwicej chluby przynis powszechnemu Kocioowi Efrem Syryjczyk 93. Pochodzi z Nisibis albo z ktrej miejscowoci leZnacznie wicej miejsca i wnikliwej uwagi powica Aecjuszowi Sokrates (por. dz. cyt., s. 223226). Por. nieco wyej przypis 73. w. Grzegorz z Nyssy napisa mow pochwaln ku czci Efrema nazywanego syryjskim Prorokiem" (Propheta Syrorum).
93 92

cej w pobliu tego miasta94. (1038) W ycie swoje po mistrzowsku umia wczy mdro i pobono mnicha; i chocia ani si nie uczy, ani nic nie wskazywao na przysze jego osignicia, nieoczekiwanie doszed na gruncie jzyka syryjskiego do tak wielkiej wiedzy, e w filozofii mg z powodzeniem rozpatrywa najsubtelniejsze zagadnienia, a gitkoci i byskotliwoci mowy, gbi i mdroci myli, przewysza najsawniejszych pisarzy helleskich. Bo w kadym razie jeeliby kto prbowa tumaczy ich dziea na jzyk syryjski, czy jakikolwiek inny, i usun, e tak powiem, przypraw w postaci wyszukanych zwrotw greckich, momentalnie zostanie przyapany na nieudolnoci, bo zagubi cay urok pierwowzoru. Z dzieami Efrema jest zupenie inaczej. Albowiem to, co napisa, przeoono na jzyk grecki ju za jego ycia, podobnie jak i teraz jeszcze si to przekada, a jednak dziea niewiele trac z tej wartoci, jak maj w oryginale. Ale nawet kiedy czytamy jego greczyzn, podziwiamy go tak samo jak wwczas, kiedy posuguje si syryjskim. Niewtpliwie rwnie i Bazyli, ktry potem jako biskup Cezarei zarzdza metropoli kapadock, by nim oczarowany i mia wielki szacunek dla jego uczonoci. W sumie odnosz wraenie, e wiadectwo, jakie wystawi Efremowi Bazyli przez swoj wypowied, jest wsplnym wiadectwem od tych, ktrzy wwczas cieszyli si w rodowisku greckim najwikszym uznaniem z tytuu swego wyksztacenia: zgodnie bowiem si przyznaje, e w zakresie kultury sowa Efrem przewysza wszystkich wspczesnych sobie pisarzy i mwcw. Podobno napisa on wszystkiego razem okoo trzech milionw wierszy95; mia ponadto wielu uczniw, pilnie naladujcych go w zdobywaniu wiadomoci. Do najwybitniejszych naleeli: Abba, Zenobios, Habraam, Maras i Symeon. Wielce s z nich dumni Syryjczycy i wszyscy, ktrzy u (1089) nich zgbiali tajniki wiedzy. W rwnym stopniu chwal Paulonasa i Aranada 96 z racji piknej wymowy,
Nisibis (dzi Nasibin), miasto w Mezopotamii, od czasw cesarza Sewera twierdza i kolonia rzymska (utracona za Jowiana). odgrywajca niezmiernie wan rol w walkach z Partami. Chodzi tu oczywicie o wiersz rzdek, wiersz linijk", nie o utwr poetycki. Paulonas ma by wedug Valesiusa syryjsk przerbk imienia Paulus, imi za Aranad w innym rkopisie wystpuje w brzmieniu Aranas (Aranan d'epainousiri).
96 95 94

ale mwi, e ci odeszli od prawowiernego wykadu wiary. Wiem doskonale, e tak samo i w Osroene97 zasynli kiedy jako wybitni mwcy: Bardesanes98, ktry da pocztek herezji nazwanej od jego imienia, oraz syn Bardesanesa, Harmonios. Ten podobno, odebrawszy helleskie wyksztacenie, jako pierwszy ze wszystkich nagi jzyk ojczysty do miar i zasad muzycznych i zastosowa go do piewu chralnego, tak jak i teraz niejednokrotnie Syryjczycy piewaj przy wtrze liry, wykorzystujc wprawdzie nie teksty Harmoniosa, ale melodie jego pieni. Poniewa bowiem Harmonios pozostawa czciowo pod wpywem herezji ojcowskiej i pod urokiem pogldw, jakie na temat duszy, narodzin i zagady ciaa, a wreszcie na temat reinkarnacji mieli filozofowie greccy, przeto ukadajc swoje wiersze, przeznaczone do piewania przy wtrze liry, wprowadzi do nich i te wanie zapatrywania. Jednake Efrem, kiedy zauway, e Syryjczycy upajaj si piknem sw, rytmem i melodi pieni i przez to przyzwyczajaj si myle tak samo, jak i kompozytor, jakkolwiek nie mia za sob helleskiego wyksztacenia, ca sw uwag skierowa na opanowanie miar muzycznych Harmoniosa; nastpnie do melodii jego utworw dobra inne teksty, zgodne z naukami Kocioa. Przykadem s tu opracowane przez Efrema hymny religijne i pieni sawice witych mczennikw 99. I od tej pory Syryjczycy na nut pieni Harmoniosa piewaj utwory Efrema. Tak wic ju choby na tej podstawie trzeba oceni, jak imponujcy charakter mia Efrem. Ale take jeli chodzi o sposb, w jaki spdza swoje ycie, znany by Efrem z dobrych uczynkw i surowych wymaga, jakie sobie stawia, a przy tym ze swego wielkiego umiowania ciszy i spokoju. Jednoczenie by to czowiek czcigodny i powany, a tak mia si na bacznoci przed jakkolwiek obmow, e wystrzega si nawet samego widoku wszelkiej w ogle niewiasty. Ot w zwizku z tym opowiadaj, e pewnego razu jaka kobieta, niewiele wagi przywizujca do sposobu spdzania ycia, a moe i nie odczuwajca adnego wstydu za swe postpki, czy to chcc sama wyprbowa tego ma, czy to in97 98

Tak nazywano pnocno-zachodni cz Mezopotamii.

Bardesanes (154222), gnostyk, astrolog, twrca sekty bardesanitw znanej w Mezopotamii jeszcze w VI w. Przyjmujemy lekcj: agathon andron (dzielnych mczennikw), zamiast: apathn andron (niewzruszonych).
99

mw,

nym za pienidze pragnc odda t przysug, naumylnie wysza mu naprzeciw w jakim ciasnym zauku, by go spotka twarz w twarz, i spogldaa na niego bez zmruenia oka. On za zwrci jej uwag i poleci patrze w ziemi. I czemu to odrzeka niewiasta skoro nie z ziemi si; wziam, lecz z ciebie? Suszniej przecie by byo, aby to ty patrzy w ziemi, skd masz pocztek, a ja na ciebie, od ktrego pochodz" 100. Peen podziwu dla owej kobiety, cae to zdarzenie przeksztaci Efrem w dzieo, ktre uczeni syryjscy zaliczyli do najznakomitszych jego traktatw. Jak opowiadaj, cho z pocztku nie umia panowa nad gniewem, to odkd zacz zabiega o przyswojenie sobie mniszego sposobu ycia, (1092) nikt nie widzia go nigdy zagniewanym. A wic raz na przykad po wielu dniach zwykego dla postu suga przynoszcy mu posiek zbi garnek. Kiedy Efrem zauway, e sucy zamar z lku i trwogi, Nie martw si! powiedzia. Skoro przekska101 nie przysza do nas, chodmy wic my do przekski!" I usiadszy przy skorupach, jakie pozostay z garnka, zacz si posila. Jak dalece umia wzi w karby pragnienie prnej chway, o tym daje pojcie fakt nastpujcy. Pewnego razu jacy ludzie przyszli do niego z uchwa powoujc go na stanowisko biskupa, i prbowali go uj 102, z zamiarem poprowadzenia elekta na ceremoni udzielenia sakry. Ale ten, jak tylko spostrzeg, na co si zanosi, popdzi na rynek i zacz si zachowywa jak kto, kto straci rozum: stpa krokiem nierwnym, wlokc odzie za sob i zajadajc na oczach posplstwa. Kiedy ci, ktrzy go mieli pochwyci, uznawszy, e
Oczywicie aluzja do Ksigi Rodzaju, gdzie mowa o ulepieniu czowieka z prochu ziemi" oraz o zbudowaniu niewiasty z ebra mczyzny (Rdz. 2, 7; 2, 22). 101 W oryginale gr. pson, a wic przekska, gotowana potrawa, jadana zwykle z chlebem; mogo to by zarwno miso, jak i ryby. 102 Tak jest, dosownie uj", gdy w owych czasach prawdziwi asceci na wiadomo o tego rodzaju wyrnieniu po prosta umykali, jeli mogli, i ukrywali si, jak tylko mogli. Por. np. wzmiank o Ammoniuszu i Ewagriuszu u Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 365. Znana jest take historia Grzegorza z Nyssy i Grzegorza z Nazjanzu, obu formalnie przymuszonych do przyjcia godnoci biskupiej (por. wity Grzegorz z Nyssy, Wybr pism, prze. z greckiego i wyboru dokona Tadeusz Sinko, IW Pax, Warszawa 1963, Wstp, s. 5; wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, Wstp, s. 10).
100

maj do czynienia z szalecem, ostygli w swych zapdach i odwrcili od niego uwag, on, upatrzywszy dogodny moment, czmychn z miejsca i ukrywa si tak dugo, dopki nie wywicono drugiego kandydata. Co do mnie, gotw jestem poprzesta na tych wiadomociach o Efremie. Wicej o nim wiedz a take i opowiadaj wicej ludzie miejscowi. Ale wspomn o tym, czego Efrem dokona na krtko przed mierci, poniewa rzecz wydaje rni si godna zapamitania. Oto kiedy na Edess spada kieska godu i od duszego czasu gnbia miasto, Efrem wyszedszy z domu, w ktrym pdzi ycie chrzecijaskiego ascety, zwrci si do ludzi majtnych i pocz im robi wyrzuty: e wbrew nakazom pogardzaj wsprodakami, gincymi z braku ywnoci; e pilnuj starannie wasnego bogactwa, wyrzdzajc sobie szkod i cigajc kar na sw dusz, ktra cenniejsza jest jak to wykaza w duchu zbonej mdroci ponad wszelkie bogactwo, a nawet ponad samo ciao i inne wartoci; tymczasem oni za nic maj t wanie dusz udowadnia na podstawie faktw. Bogacze ze swej strony przyjli go z gbokim szacunkiem i z uszanowaniem wysuchawszy jego argumentw odpowiedzieli: Nie chodzi nam tu o majtno, ale cay kopot ley dla nas w pytaniu, komu mamy powierzy rozdzielenie sum na tego rodzaju potrzeby, kiedy niemal wszyscy z ca zachannoci patrz tylko zysku i z tego, co si tu dzieje, zrobili sobie handlowy interes?" Na to Efrem zapyta: A jakim ja wam si wydaj czowiekiem?" Gdy za bogacze zgodnym chrem odrzekli, e jest czowiekiem wartociowym, szlachetnym i zacnym, takim wanie, jakim go przedstawia gos chwalebnej opinii: A zatem powiedzia w oparciu o wasz sd chtnie mianuj siebie samego wykonawc stojcego przed wami zadania". I kiedy otrzyma od nich pienidze, urzdzi okoo trzystu ek w publicznych krugankach i zaj si pielgnacj chorujcych z godu przy czym przyjmowa take bezdomnych tuaczy i tych wszystkich, ktrzy przybywali ze wsi, wygnani stamtd brakiem rodkw niezbdnych do ycia103. Z chwil za gdy ustaa klska godu, powrci Efrem do domu, gdzie przedtem za
Czyn Efrema by typowy dla dziaalnoci Kocioa w takich wypadkach, por. m. in.: Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 415 wity Grzegorz z Nazjanzu, dz. cyt., s. 497, 511. Przykady takie mona by mnoy bez koca na przestrzeni caych dziejw Kocioa.
103

mieszkiwa, i przeywszy dni ju niewiele rozsta si z yciem. W godnociach duchownych nie doszed wyej ni do stopnia diakona, ale dziki swoim cnotom zdoa osign saw nie mniejsz od tej, ktra otacza ludzi podziwianych z tytuu biskupiego urzdu i z racji wzorowego ich adu, ycia doskonaego, wyksztacenia i osobistej kultury. To s tylko oglne sygnay wiadczce o moralnej wielkoci Efrema. Gdyby si chciao powiedzie co na miar godn sprawy i szczegowo omwi wszystko, jak y i jak postpowa zarwno Efrem, jak i kady z wczesnych ascetw, i z kim si ci ludzie stykali, trzeba by na to pisarza takiego, jakim by on; ja za widz jasno, e to ciar nie dla mnie, tak z uwagi na moje niedostateczne przygotowanie, jak i wobec faktu, e ani samych bohaterw nie mgbym pozna, ani nie dowiedziabym si nic nigdy o ich wspaniaych osigniciach, Jedni bowiem ukrywali si po swych pustelniach; drudzy, chocia pdzili ywot w rozgwarze miejskich skupisk, starali si okaza na zewntrz sw rzekom pospolito i wywoywa wraenie, e si niczym nie rni od ogu. Pracujc nad swym udoskonaleniem, ukrywali (1093) i umniejszali prawdziw o sobie opini, aby nie odbiera pochwa od innych. Skierowujc bowiem ca uwag na zapat w postaci dbr przyszych, jedynie Boga chcieli mie za wiadka poniesionych przez siebie mozow; sawa natomiast, ktra przychodzi z zewntrz, adnej dla nich nie miaa wartoci.
ROZDZIA SIEDEMNASTY

Obraz wczesnej rzeczywistoci: jak za zgodnym wspdziaaniem cesarzy i biskupw roso znaczenie chrzecijastwa
Oglnie rzecz biorc rwnie i wczeni zwierzchnicy poszczeglnych Kociow wiedli ycie zgodne z nakazami surowej reguy. Jak si atwo domyli, szerokie rzesze ludnoci, pobudzane przykadem dawanym przez takie osobistoci, z wielk gorliwoci skupiy si wok majestatu Chrystusa; i religia z dnia na dzie rosa w si, a jednoczenie arliwoci uczu i wyszoci moraln oraz zdumiewajcymi czynami kapanw i ascetw dziaajcych w Kociele przy-

cigaa do siebie pogan, odwodzc ich od zbdnej gadaniny, cechujcej Grekw. Przyczynili si do przyspieszenia tego procesu take i cesarze, nie mniej gorliwie ni ojciec wspierajc lokalne kocioy. Duchownych, ich dzieci i domownikw obdarzali specjalnymi przywilejami i zwolnieniami od wiadcze na rzecz pastwa, ju to potwierdzajc prawa goszone przez ojca, ju to wydajc wasne ustawy, wymierzone przeciwko tym, ktrzy by prbowali skada pogaskie ofiary albo czci posgi czy uprawia jakikolwiek inny kult pogaski witynie bstw pogaskich, gdziekolwiek by si znajdoway, po miastach i sioach, polecili zamkn. Niektre z nich przydzielili Kocioom odczuwajcym czy to brak wolnego miejsca na budow, czy te niedostatek materiaw budowlanych, zwaszcza e wadcy ci nie szczdzili sobie adnych wysikw, jeli chodzio o domy modlitwy: witynie nadwerone zbem czasu pragnli gruntownie odnowi, a niejednokrotnie wznie je od fundamentw z niebywaym przepychem. Do tych ostatnich naley rwnie godny obejrzenia i wspaniay koci w Emezie. Jednoczenie gosili ustaw, e ydowi nie wolno w adnym wypadku kupi niewolnika, ktry by by wyznawc innej, nieydowskiej religii104; jeli yd postpi wbrew temu postanowieniu, niewolnik podlega konfiskacie, a jeliby co wicej tak jak to dzieje si normalnie u ydw podda niewolnika obrzezaniu, ryzykuje kar mierci i utrat caego majtku: bo skoro panujcy pragnli wszechstronnego rozwoju chrzecijastwa, pomyleli zawczaZacytujemy za Valesiusem tre tej ciekawej ustawy w jej brzmieniu aciskim i polskim: Si aliquis Judaeorum mancipium, sectae alterius seu nationis crediderit comparandum, mancipium fisco protinus vindicetur. Si vero emptum circumciderit, non solum mancipii damno multetur, verum etiam capitali sententia puniatur. Quod si venerandae fidei conscia mancipia Judaeus mercari non dubitet, omnia quae apud eum reperiuntur, protinus auferentur. Jeliby jaki yd naby niewolnika innej ni on sam wiary czy narodowoci, niewolnik podlega konfiskacie na rzecz skarbu cesarskiego. Jeliby za kupionego niewolnika podda obrzezaniu ukarany bdzie nie tylko konfiskat niewolnika, ale i wyrokiem skazujcym na mier. Jeliby wic yd nie waha si handlowa wyznawcami czcigodnej religii (tj. chrzecijaskiej S.K.), wszystko, co si tylko u niego znajduje, ma mu by natychmiast zabrane". Codex Theodosianus, ks. XVI, tytu: Ne Judaeus Christianum mancipium habeat (Nie wolno ydowi mie niewolnika chrzecijanina").
104

su i o tym, aby (1096) nikt nie mg bezkarnie przeciga na judaizm ludzi, ktrzy ydami nie s z urodzenia, a ponadto eby zachowa dla Kocioa tych, co rokuj nadzieje, e przyjm wiar chrzecijask. Chrystianizm bowiem rs w liczebno zasilany przede wszystkim przez tumny napyw ludnoci pogaskiej105.
ROZDZIA OSIEMNASTY

Wiara synw Konstantyna; rnica pomidzy pojciem homoousios a pojciem homoiousios; wreszcie, z jakiego powodu Konstancjusz odwrci si od prawowiernego wyznania wiary
Jeli chodzi jednak o sam wykad wiary, obaj synowie cesarza zachowywali z pocztku punkt widzenia przyjty przez ojca, gdy obaj popierali formu zatwierdzon w Nicei. Konstans wytrwa przy takim stanowisku a do mierci. Konstancjusz natomiast do pewnego czasu postpowa podobnie, ale od momentu, kiedy to zaatakowano okrelenie wspistotny", zmieni swj dawniejszy pogld; nie zaprzesta jednak cakiem przyznawa, e co do istoty Syn podobny jest do Ojca106. Ot bowiem Euzebiusz i niektrzy inni spord podziwianych podwczas na Wschodzie z racji swego wyksztacenia i swej pobonoci biskupw wprowadzili, jak wiadomo, rozrnienie pomidzy okreleniem wspistotny", homoousios, a sformuowaniem podobny co do istoty", sprowadzajcym si u nich do okrelenia homoiousios. Pojcie wspistotnoci byoby ich zdaniem na miejscu w rozmowie o ciaach, na
Tzn. pogan rnych narodowoci z wyjtkiem ydowskiej, ktra staraa si usilnie zachowa w diasporze sw odrbno kultow i narodow. Zdanie to zdaje si wskazywa, e Sozomen, podobnie jak wielu mu wspczesnych chrzecijan, nie by zdolny do penego zrozumienia istoty sporu dzielcego Koci niemal od pierwszych dni jego zewntrznej wolnoci. W stwierdzeniu: Konstancjusz nie zaprzesta jednak cakiem przyznawa" (czy: wyznawa", jeli kto wolaby tak tumaczy), e co do istoty Syn podobny jest do Ojca", zawiera si teza, ktr nauka ortodoksyjna zdecydowanie odrzucaa.
106 105

przykad o ciaach ludzi i innych istot ywotnych, oraz drzew i rolin, bo one wszystkie razem w jednakowy sposb si rodz i czy je wsplnota egzystencji. Pojcie za podobiestwa co do istoty, zawarte w okreleniu homoiousios, na miejscu jest wtedy, kiedy mowa o istotach bezcielesnych, a wic o Bogu i anioach, i kiedy zarwno Boga jak i aniow rozwaa si w oderwaniu107, uwzgldniajc w obu tych wypadkach istot waciw Bogu czy te istot waciw anioom. Takim to wic ludziom da si nakoni do zmiany stanowiska rwnie i Konstancjusz. Zreszt, jak przypuszczam, w gruncie rzeczy myla tak samo jak ojciec i brat, tylko e zamieniajc jeden termin na drugi, zamiast wspistotny", homoousios, mwi podobny co do istoty", homoiousios. Twrcy bowiem takich rozrnie uznali, e w ten sposb osiga si wiksz dokadno, i upierali si z moc, e jeli kto tak nie mwi, to moe myli istoty bezcielesne z ciaami. Ale wanie tego rodzaju rozumowanie wielu uwaao za dowd gupoty, twierdzc, e przy omawianiu poj czysto umysowych trzeba jednak sign do nazw rzeczy dostpnych zmysom i e adne niebezpieczestwo nie kryje si w samym sowie, byleby tylko nie byo bdu co do znaczenia.
ROZDZIA DZIEWITNASTY

Jeszcze o wspistotnoci i o synodzie w Ariminium: jak si zebra, z jakiego powodu i po co

Trudno jednak si dziwi, e cesarz znalaz si w opisanej sytuacji, skoro wielu spord biskupw bez oporu przyjo
Dosownie: hekaterou pros heautn nooumenou kiedy kade z tych dwojga (tj. Bg i anioowie) rozwaane jest pod wzgldem siebie samego"; przy zamianie strony biernej na czynn otrzymujemy myl: kiedy Boga (czy: aniow) rozwaamy w odniesieniu tylko do Niego (czy: do nich) samego (czy: samych)". Mowa tu wic o nieporwnywaniu Boga (czy: aniow) z nikim i z niczym, a wic o rozwaaniach wyizolowanych o myleniu w oderwaniu". Cay ten wywd Sozomena jest moe echem listu Euzebiusza syna Pamfila (por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 8286, zw. s. 84), a zatem i dyskusji, jaka poprzedzia decyzje soboru w Nicei.
107

w termin, chocia ich sposb mylenia zgadza si z intencj soboru w Nicei. Inni znw, nie czynic adnej rnicy pomidzy jednym terminem a drugim, uywali obydwu na oznaczenie jednego i tego samego pojcia. Dlatego te bardzo sprytnym odejciem od prawdy wydaje mi si owo osawione wyjanienie, do jakiego uciekaj si arianie. Opowiadaj bowiem, e ju wkrtce po soborze w Nicei wielu spord biskupw, w tej liczbie Euzebiusz i Teognios, wzbraniao si mwi (1097) o wspistotnoci Syna z Ojcem, czym rozgniewany Konstantyn skaza ich na pobyt na obczynie. I dopiero sen czy te jasnowidzenie na jawie zesane od Boga ostrzego siostr cesarza, e skazacy wierz, jak trzeba, i niesprawiedliwie ich spotkao tego rodzaju potraktowanie. Z tego wic powodu gosz arianie cesarz odwoa ich z wygnania i zada wyjanienia, dlaczeg to ywi pogldy niezgodne z orzeczeniami soboru w Nicei, i to mimo faktu, e przecie uczestniczyli w spisywaniu ogoszonej tam formuy wyznania wiary. Oni za podobno mieli odpowiedzie, e wyrazili sw aprobat wbrew wewntrznemu przekonaniu: obawiali si mianowicie, e najprawdopodobniej z chwil gdyby na tym tle doszo do zatargu, on sam, cesarz, zniechciby si do chrystanizmu, jako do wiary niepewnej, i zwrciby si do religii pogaskiej, a nastpnie zaczby przeladowa Koci, zwaszcza e dopiero od niedawna rozpocz wyznawa Chrystusa i nawet nie zosta jeszcze ochrzczony. Jak mwi, wysuchawszy tej obrony Konstantyn udzieli im przebaczenia i poczyni przygotowania majce na celu zwoanie nowego synodu. Ale kiedy zajty takimi planami stan nagle w obliczu bliskiej mierci, mia rzekomo zleci Konstancjuszowi, jako starszemu synowi, aby zadanie to wypeni do koca: bo nic mu nie przyjdzie z wadzy cesarskiej, jeeli Bstwo nie bdzie czczone przez wszystkich w duchu zgody i jednomylnoci. I tak Konstancjusz, twierdz arianie, poddajc si woli ojca zwoa synod w Ariminium. I to wanie jest najlepszym dowodem ich kamstwa. Synod bowiem zebra si za konsulatu Hypatiosa i Euzebiusza108, kiedy Konstancjusz dwudziesty drugi rok ju sprawowa wadz cesarsk, liczc od mierci Koncilej Flawiusza Euzebiusza (i Hypatiosa). Por. relacje o tym synodzie niej, ks. IV, rozdz. XVI, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 227240.
108

stantyna, a w czasie, jaki dzieli te obydwa wydarzenia, zdyo si odby ju wiele synodw, na ktrych toczyy si dysputy na temat wspistotnoci i podobiestwa co do istoty109. Absolutnie nikt jednake nie pozwala sobie na goszenie pogldu, e co do istoty Syn niepodobny 110 jest do Ojca, pki nie wystpi z tym twierdzeniem Aecjusz; tego wanie nie mg znie cesarz i chcc obali tego rodzaju nauk wyda polecenie, aby w jednym i tym samym czasie zebrali si biskupi w Ariminium i w Seleucji. Tak wic prawdziw przyczyn omawianego tu synodu 111 nie by rozkaz Konstantyna, lecz dochodzenie w sprawie Aecjusza. Fakt zreszt, e tak to wszystko si przedstawia, udowodni cig dalszy opisywanych tu wydarze.
(1100) ROZDZIA DWUDZIESTY

O tym, jak na skutek listw Konstancjusza Atanazy powraca i odzyskuje swj tron biskupi; z kolei o biskupach antiocheskich; nastpnie o daniach, jakie Atanazemu stawia Konstancjusz; wreszcie o doksologii hymnicznej
Konstans, kiedy zapozna si z przebiegiem wypadkw w Sardyce112, napisa do brata, aby zwrci Atanazemu i Pawowi ich Kocioy. Poniewa Konstancjusz zwleka z odpowiedzi, Konstans ponownie wysa mu na pimie wezwanie: albo ma przyj tych ludzi, albo niech si szykuje do wojny 113.
Relacjonowane fakty miay miejsce nie w pocztkach rzdw Konstancjusza, ale w kocu lat pidziesitych IV wieku. By to podwjny synod: dla Zachodu w Ariminium, a dla Wschodu w Seleucji (rok 359). Miejsce zepsute (od pocztku zdania a do sw: nie mg znie cesarz"), a w kadym razie niejasne w brzmieniu przekazanego nam tekstu, odczytujemy zgodnie z propozycjami Valesiusa, jako logicznymi i majcymi uzasadnienie w historii opisywanych tu wydarze. Naleaoby raczej mwi o spotkaniu biskupw w sprawie Atanazego ni o synodzie w sensie kanonicznym.
112 113 111 110 109

ariaskich

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 185189.

Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 194) przytacza nawet list Konstansa; jednake autentyczno tego dokumentu podwaa Va-

Jednake Konstancjusz, porozumiawszy si w tej kwestii z biskupami Wschodu, za rzecz gupi uzna, by z wasnego wyboru wszczyna na tym tle wojn domow. Dlatego te wzywa do siebie z Italii Atanazego, przyznajc rnu na podr powrotn pastwowe rodki przewozu i listownie raz po raz go zachcajc, by wraca jak najprdzej. Atanazy, bawicy podwczas w Akwilei, kiedy otrzyma listy od Konstancjusza, przyby do Rzymu, aby si najpierw poegna z Juliuszem. Ten za bardzo yczliwie wyprawi go w drog, dajc mu list do duchowiestwa aleksandryjskiego i do ludnoci miasta, oczywicie ze sowami podziwu dla Atanazego jako dla czowieka, ktry pord rozlicznych niebezpieczestw zyska sobie saw niezmiern. Jednoczenie list zawiera wyrazy radoci, jak dzieli Juliusz z Kocioem Aleksandrii, cieszc si z powrotu tak wspaniaego biskupa, oraz sowa zachty, aby wierni trzymali stron pasterza. Wyruszywszy z Rzymu przyby Atanazy do Antiochii Syryjskiej, gdzie wwczas przebywa cesarz; wadz za nad tamtejszym Kocioem sprawowa Leoncjusz. Po wygnaniu bowiem Eustacjusza tronem Antiochii rzdzili przedstawiciele wrogiej herezji114: jako pierwszy Eufroniusz, po nim Flakillos, a nastpnie Stefanos; ale poniewa ten pozbawiony zosta wice jako czowiek niegodny kapaskiego urzdu, godno biskupi przyj i sprawowa podwczas Leoncjusz. Atanazy unika Leoncjusza jako innowiercy, nawiza natomiast kontakt z tak zwanymi eustacjanami, odprawiajc naboestwa po domach ludzi prywatnych. Kiedy za dowiadczy ze strony Konstancjusza objaww yczliwoci i przychylnoci, i przeto uzna za stosowne prosi wadc, by mg otrzyma na powrt zarzd nad swoim Kocioem, cesarz, dziaajc w myl zalece przywdcw przeciwnej Atanazemu sekty, powiedzia: Ale doprawdy, jeli o mnie chodzi, gotw jestem wypeni przyrzeczenia, ktrymi si zwizaem, kiedy ci wzywaem do powrotu. Susznie wic by chyba byo, aby i ty, jeli ci poprosz o wywiadczenie mi jakiej przysugi, chtnie si na to zgodzi. A mianowicie chciabym wanie,
lesius, choby na podstawie cytowanego W nastpnym zaraz rozdziale (tame, s. 195) listu Konstancjusza do Atanazego. Tj. arianie. Por. m. in. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 127, przyp. 132.
114

aby ci, ktrzy wypraszaj si od wsplnoty z tob, mieli do dyspozycji jeden z kociow, jakie tobie podlegaj". Na to Atanazy: Suszn, i to bardzo, o cesarzu, a nawet i konieczna jest rzecz sucha twoich polece, i nie mam zamiaru zgasza tu adnych zastrzee. Ale poniewa w tyme tu miecie, w Antiochii, s tacy, co uchylaj si od utrzymywania wsplnoty z ludmi innej wiary ni nasza, o podobn tedy prosz ja take przysug: nieche i oni maj do dyspozycji jeden koci i niech si swobodnie w nim mog gromadzi". I chocia cesarz uzna, e Atanazy zaj stanowisko suszne, przedstawiciele wrogiej sekty doszli do wniosku, e najlepiej da temu wszystkiemu spokj: liczyli si z tym, e (1101) w Aleksandrii sytuacja wyznawanej przez nich wiary absolutnie si nie poprawi, bo tam w gr wchodzi sam Atanazy, zdolny nie tylko utrzyma pewn rk wierzcych tak samo jak on, ale take pozyska sobie wyznawcw wrogiej doktryny; w Antiochii natomiast, jeliby miao doj do proponowanego rozwizania, to przede wszystkim zorganizowaliby si wielbiciele Eustacjusza, a jest ich bardzo wielu. Nastpnie, jak si atwo mona byo domyli, oni sami zaznaliby skutkw zupenego przewrotu, podczas gdy przy niezmienionym stanie rzeczy mogli bez przeszkd utrzyma przy sobie wszystkich swoich zwolennikw, jakich mieli. Wszak mimo tego, i sami rzdzili miejscowymi kocioami, niezupenie podzielao ich pogldy i nie zawsze ich suchao cae duchowiestwo i wierni: przeciwnie dla wysawiania majestatu Boego podzieleni na uwicone zwyczajowo chry, przy zakoczeniu poszczeglnych hymnw okazywali swoje wasne pogldy. I tak jedni wielbili Ojca i Syna jako rwnych w chwale, drudzy wysawiali Ojca w Synu, poprzez dodanie przyimka zaznaczajc, e Syn jest tu na drugim miejscu w kolejnoci chway. Oczywicie Leoncjusz, ktry podwczas zasiada na biskupim tronie Antiochii jako przedstawiciel wrogiej sekty, niepewny, co ma pocz wobec tego stanu rzeczy, nie prbowa przeszkadza tym, ktrzy wysawiali Boga zgodnie z nauk przekazan przez sobr w Nicei. Obawia si bowiem, aby ludno nie podniosa buntu. Ale jak mwi, chwytajc si za gow od siwizny ju bia, wyrzek te sowa: Kiedy si ten nieg rozpuci, boto bdzie niesychane!". Dawa w ten sposb do zrozumienia, e gdy jego zabraknie, w brak zgod-

noci w piewaniu hymnw skoczy si dla ludnoci wybuchem rozruchw, bo jego nastpcy strac cierpliwo i nie bd si umieli porozumie z ogem tak jak on.
ROZDZIA DWUDZIESTY PIERWSZY

O tym, co napisa Konstancjusz do wiernych w Egipcie, i o synodzie w Jerozolimie

Tymczasem cesarz odprawia Atanazego w drog do Egiptu: napisa w jego sprawie listy do biskupw i prezbiterw poszczeglnych miast oraz do wiernych metropolii aleksandryjskiej, wystawiajc mu wiadectwo prawoci ycia i nieskazitelnych obyczajw; jednoczenie wadca wzywa i zachca ich wszystkich, aby pod przewodem takiego zwierzchnika czcili Boga przebagaln modlitw 115. Jeeliby za niektrzy ludzie zej woli przejawili ch siania zamtu i ktni, to ponios kar zgodnie z postanowieniami praw obowizujcych w przypadku tego rodzaju przestpcw. Poleci ponadto powykrela z akt pastwowych 116 wszystkie swoje poprzednie decyzje godzce w Atanazego i w tych, co pozostawali w jednej z nim wsplnocie, oraz zarzdzi, aby pozostajce pod wadz Atanazego duchowiestwo korzystao tak jak i dawniej z przywileju zwolnienia od ciarw publicznych. W tej to sprawie napisa do zarzdcw w Egipcie i w Libii. Kiedy Atanazy przyby do Egiptu, usun z zajmowanych stanowisk kocielnych tych wszystkich (1104), o ktrych wiedzia, e s zwolennikami doktryny ariaskiej. Tym za, ktrych sam wyprbowa, powierzy zarzdzanie kocioami i obron nicejskiej formuy wyznania wiary, zalecajc jednoChodzi tu o dwa oddzielne listy Konstancjusza: jeden do biskupw i prezbiterw Powszechnego Kocioa", drugi do ludu Powszechnego Kocioa w Aleksandrii". Obydwa listy, ktre cytuje m eoctenso Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 200202), zdaj si wiadczy o tym, e i Konstancjuszowi, podobnie jak jego ojcu, Konstantynowi Wielkiemu, mocno leaa na sercu jedno wewntrz Kocioa. W licie do ludu jest wyrana wzmianka o karze, jaka czeka warchow" (tame, s. 202), ktrego to szczegu nie pomija w swej relacji rwnie i Sozomen. I ten niezmiernie ciekawy dokument przekazuje nam Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 202203.
116 115

czenie, by si jej trzymali ze wszystkich swych si. Jak mwi, przemierzajc podwczas ziemie innych ludw pastwa, Atanazy postpowa podobnie, jeli przypadkiem ten czy w koci zajmowali duchowni ariascy. W kadym razie i z tego ukuto przeciwko niemu zarzut, e si omieli udziela sakry biskupiej w miastach absolutnie nie podlegajcych jego wadzy. Mimo wszystko jednak cieszy si jeszcze wikszym szacunkiem ni poprzednio, jako ten, ktremu tak wspaniale udao si powrci z obczyzny, i to na przekr yczeniu ludzi zdecydowanie mu wrogich, a wreszcie jako osobisto, z ktr chyba wypada si powanie liczy ze wzgldu na przyja okazywan jej przez cesarza Konstansa. Tak wic bardzo czsto ci i owi biskupi wyzbywali si dawnej do niego niechci i nawizywali z nim kontakty kocielnej wsplnoty, jak na przykad uczynili biskupi Palestyny. Odbywajcego bowiem wtedy podr przez podlege im ziemie przyjli yczliwie; co wicej, Maksym i jeszcze inni urzdzili w Jerozolimie synod i uoyli w sprawie Atanazego pismo o nastpujcej treci117.
ROZDZIA DWUDZIESTY DRUGI

List synodu jerozolimskiego w sprawie Atanazego

wity synod zgromadzony w Jerozolimie przesya biskupowi Egiptu i Libii, a take prezbiterom, diakonom i wiernym Aleksandrii, ukochanym i najmilszym braciom, pozdrowienia w Panu. Nigdy nie zdoamy, o umiowani, podzikowa naleycie wszechmogcemu Bogu za przedziwne Jego dziea, jak zawsze speniane, tak i obecnie dokonane dla waszego Kocioa: oto przywrci wam pasterza waszego i pana, a zarazem naszego wspsug, Atanazego. Bo kt kiedykolwiek mia nadziej oglda na wasne oczy to, co w tej chwili otrzymujecie w rzeczywistoci? Ale widocznie mody przez was zanoszone dotary do Boga wszechrzeczy, ktry troszczy si o wasz Koci, i dlatego wejrzawszy na zy i jki wasze wysucha
Tego listu Sokrates Scholastyk nie przytacza, warto wszake przejrze jego relacj dotyczc synodu jerozolimskiego, a szczeglnie roli biskupa Maksyma (dz. cyt., s. 203).
117

prb waszych. Bylicie bowiem jako te owce rozproszone i szarpane przez wilki, bocie nie mieli pasterza. Tote spojrza na was z nieba Pasterz prawdziwy, ktry troszczy si o owce swoje: On wam odda tego, za ktrymecie tsknili. Oto bowiem i my, robic wszystko dla pokoju wrd Kociow i podzielajc wasze gorce uczucie, jako pierwsi powitalimy go serdecznie; a poniewa przyjlimy go do naszej wsplnoty, za jego tedy porednictwem przesyamy wam te sowa uroczystej zapowiedzi, a z nimi dzikczynnej modlitwy; abycie wiedzieli, e wi mioci i nas take z nim jednoczy. Winnicie jednake si modli i za pobony majestat najmilszych Bogu cesarzy, ktrzy take ze swej strony dowiedziawszy si o waszej tsknocie i (1105) o niewinnoci tego ma, raczyli wam go przywrci na poprzednie stanowisko, ze wszystkimi dowodami czci i szacunku. A kiedy go ju przyjmiecie z otwartymi ramionami, postarajcie si te niezwocznie zoy dzikczynne mody, jakie winni jestecie ofiarowa w podzice za niego Temu, co wam askawie da to szczcie Bogu: abycie zawsze radowali si z Bogiem i wielbili Pana w Jezusie Chrystusie, Panu naszym, przez ktrego chwaa niechaj bdzie Ojcu, po wszystkie wieki wiekw. Amen118".

ROZDZIA DWUDZIESTY TRZECI

Wyznanie, jakie Walens i Ursacjusz, zwolennicy nauki Ariusza, przesiali biskupowi Rzymu, owiadczajc, e ich doniesienie, skierowane przeciwko Atanazemu, opieralo si na faszu
Tak wic napisa synod obradujcy w Palestynie. Z kolei wydarzy si fakt dla Atanazego bardzo korzystny, nie pozostawiajcy nawet cienia wtpliwoci, e wyrok, jaki wydali na niego uczestnicy synodu w Tyrze, by niesprawiedliwy: oto bowiem Walens i Ursacjusz, ktrzy razem z Teogniosem i ludmi z jego otoczenia, jak to wyej powiedziano,
Dokument ten przepisa Sozomen z dziea Atanazego, Apologia II (PG 25).
118

udali si do Mareotes 119, eby zbada, czy rzeczywicie, tak jak to donis na pimie Ischyrion, Atanazy poama wity kielich mszalny, wyrazili nagle szczer skruch piszc do Juliusza, biskupa Rzymu, list o nastpujcej treci: Bogosawionemu ze wszech miar Panu, ojcu120 Juliuszowi [l pozdrowienia] Ursacjusz i Walens. Poniewa znany jest fakt, e do tej pory za porednictwem naszych listw podsunlimy w zwizku z osob Atanazego wiele powanych zarzutw, a wezwani listem twojej Przezacnoci na drog waciwego postpowania dowodowego nie zdoalimy uzasadni tego, o czymemy rozgosili, przeto w obecnoci braci naszych, wszystkich prezbiterw, wyznajemy twojej Przezacnoci, e wszystko, co dotychczas docierao do waszych uszu szkalujc dobre imi wspomnianego powyej Atanazego, jest kamstwem i zmyleniem, nie majcym adnych podstaw (1108) w jego postpowaniu. Dlatego te chtnym sercem zabiegamy o nawizanie wsplnoty kocielnej z wyej wymienionym Atanazym; nawiemy j tym chtniej, kiedy twoja Pobono odpowiednio do wrodzonej sobie wielkodusznoci raczy nam udzieli cakowitego przebaczenia. Owiadczamy zgodnie jeszcze i to, e jeli biskupi ze Wschodu, albo nawet sam Atanazy, zechc nas kiedykolwiek w tej sprawie zoliwie pociga do odpowiedzialnoci, nie bdziemy do tego powraca w ten sposb, ebymy si mieli nie liczy z twoim yczeniem i twoj intencj. Heretyka za Ariusza oraz jego zagorzaych zwolennikw, tych, ktrzy mwi, e by kiedy taki czas, kiedy Syn Boy nie istnia, i e Chrystus jest z niebytu 121, i tych, ktrzy twierdz, e
Por. wyej ks. II, rozdz. XXV, oraz: Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 139 i ns. Ojcu" Juliuszowi; w oryg. greckim papai Julio. Tytu popas (ojciec) przybierali rwnie biskupi takich metropolii jak Aleksandria czy nowy Rzym", tj. Konstantynopol. Nie jest to jeszcze tytu papiea" sensu stricto, mimo wyjtkowego ju wwczas autorytetu biskupa Rzymu". Dosownie ek tou me ntos z tego, czego nie ma", co mona by rwnie tumaczy z niczego": e Chrystus jest" (czasem moe znaczy to tyle co powsta"; ale staramy si tu w miar moliwoci zachowa dosowno, jak przy tumaczeniu kadego cytowanego dokumentu) z niczego. Por. take: Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 64.
121 120 119

Chrystus nie jest Bogiem ani przedwiecznym Synem Boga ogaszamy za wykltych, i teraz, i zawsze, tak jak to dodalimy w naszym poprzednim pimie [dorczonym] w Mediolanie. Sowa te napisawszy wasnorcznie, powtrnie owiadczamy, e ariask herezj, tak jak to ju powiedzielimy wczeniej, oraz jej twrcw i krzewicieli, potpilimy na wieki. Ja, obecny tu Ursacjusz, podpisaem si pod tym dokumentem jako pod swoim wasnym wyznaniem" 122. W taki sam sposb zoy swj podpis i Walens. I to jest wszystko, co wyznali Juliuszowi. Z kolei musz przytoczy tre listu, jaki napisali do Atanazego.
ROZDZIA DWUDZIESTY CZWARTY

List pokoju, wysany przez tyche biskupw do wielkiego Atanazego. Jeszcze i o tym, e rwnie pozostali biskupi Wschodu odzyskali swoje trony, a po usuniciu znw Macedoniusza na opuszczony przez niego tron biskupi powrcil Pawe
Panu [i] bratu, biskupowi Atanazemu [pozdrowienia l] Ursacjusz i Walens, biskupi. Korzystajc z dogodnej okazji, e brat i wspkapan123 nasz, Muzajos, wyjeda do twojej mioci, ukochany bracie, kierujemy przeze do ciebie z Licji te sowa pozdrowie; jednoczenie wyraamy yczenie, aby w dobrym zdrowiu przeczyta list, jaki ci lemy124. A jeli ty ze swej strony w pisa122 123

List powyszy cytuje rwnie Atanazy: Apologia II (PG 25).

Waciwie (dosownie) wspprezbiter", co jednak mogoby by po polsku tak odczytane, e i autorzy listu s tylko prezbiterami, a znw brat w kapastwie" mogoby sugerowa, e chodzi o biskupa! Muzajos by prezbiterem. Warto zwrci uwag na staranny dobr sformuowa i oszczdno sowa, jaka cechuje ten niezmiernie ciekawy dokument dyplomacji, przestrzeganej w Kociele w tej wczesnej fazie jego nieskrpowanego ju rozwoju. Oczywicie trzeba to traktowa jako cz dziedzictwa przekazanego kocielnej administracji przez roz124

niu odpacisz nam si wzajemnoci, pozwolisz nam by dobrej myli (1109). Dowiedz si bowiem, e jestemy z tob w stanie pokoju i we wsplnocie Kocioa, a dowodem na to niech bdzie pozdrowienie, jakie ci przesyamy za porednictwem niniejszego listu." W opisanych zatem warunkach Atanazy powrci z zachodniej czci imperium do Egiptu. Odzyskali swoje trony rwnie biskupi Pawe125 i Marcellus, oraz Asklepas i Lucjusz: im bowiem take umoliwiy powrt listy ogoszone przez cesarza. W Konstantynopolu, z chwil kiedy do miasta wkroczy Pawe, Macedoniusz ustpi i prywatnie u siebie urzdza naboestwa. W Ancyrze natomiast nie obyo si bez ogromnego zamieszania, kiedy odbierano Bazylemu miejscowy koci z chwil wejcia do miasta Marcellusa. Pozostali za biskupi wracali na swe stolice bez wikszych trudnoci.
budowane instytucje rzymskiego imperium, ktre dawno ju przekroczyo swoje apogeum. Zwroty twoja mio" itp. przejd, poprzez redniowiecze, do epoki nowoytnej. Jak odnotowuje Valesius, w licie synodalnym ogoszonym przez synod w Sardyce brak jakiejkolwiek wzmianki o tym biskupie, a w wietle II ks. dziea Teodoreta naleaoby przyj, e w czasie, kiedy si zbiera w synod, Pawe bez przeszkd sprawowa swj biskupi urzd. Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 186 i ns. wraz z przypisami.
125

HERMIASZA SOZOMENA Z SALAMINY HISTORIA KOCIOA

KSIGA CZWARTA ROZDZIA PIERWSZY

O zamordowaniu Cezara Konstansa1 i o wydarzeniach, jakie si rozegray w Rzymie

Taki przebieg miay opisane wyej wypadki. W czwartym za roku od zakoczenia synodu w Sardyce ginie zamordowany w Galii, na Zachodzie, Konstans 2. Magnencjusz, ktry zdradziecko zgotowa mu mier, podporzdkowa sobie cay obszar, na jaki rozcigaa si wadza Konstansa. Natomiast onierze z garnizonw iliryjskich okrzyknli w Sirmium cesarzem niejakiego Wetraniona 3. Olbrzymia cz tych nieszcz dotkna rwnie i starsz stolic pastwa, Rzym, kiedy to Nepocjan4, siostrzeniec cesarza Konstantyna, pozyskawszy sobie pomoc gladiatorw, wystpi z roszczeniem do wadzy nad pastwem. Ten jednake zamordowany zosta przez onierzy Magnencjusza. Konstancjusz ze swej strony, obwoany suwerennym wadc 5 z chwil kiedy cao wadzy pastwowej przesza w jego rce, dokada teraz usilnych stara, by obali samozwacw.
W oryginale: tou Kaisaros, Cezara", jakkolwiek Konstans by nie tylko cezarem", ale i Augustem", imperatorem, cesarzem wadajcym zachodni czci imperium. Fakt ten wydarzy si w roku 350. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 204 i ns. i przyp. 127. Wetranio, zarzdca Ilirii, dowdca wojskowy. Edward Gibbon, Zmierzch cesarstwa rzymskiego, PWN, Warszawa 1975, t. II, s. 170 opisuje perypetie jego krtkiego panowania. Jest to relacja zgodna z podan przez Sozomena. Nepocjan, syn siostry Konstantyna Wielkiego, Eutropii. Zgin wraz z matk w powstaniu przeciw uzurpatorowi Magnencjuszowi. W oryginale autokrator" (dosownie jakby: samowadny" pan), w innym kontekcie mogoby m. in. znaczy rwnie im5 4 3 2 1

W tym to okresie Atanazy przyby do Aleksandrii i podj przygotowania majce na celu zwoanie synodu biskupw z Egiptu i zatwierdzenie postanowie, jakie zapady w jego sprawie w Sardyce oraz w Palestynie.

ROZDZIA DRUGI

O tym, jak to Konstancjusz ponownie wygna Atanazego i pozsylal na obczyzn obrocw formuy wspistotnoci. Dalej o mierci Pawa, biskupa Konstantynopola, i o tym, jak to jeszcze raz na tronie biskupim osadzony zostal Macedoniusz, sprawca najwikszych nieszcz
Tymczasem cesarz da wiar oskareniom wysuwanym przez przedstawicieli wrogiej sekty i nie wytrwa przy pierwotnej swej decyzji; przeciwnie dziaajc na przekr wczeniejszym uchwaom synodu w Sardyce, wyda polecenie, by zesano na obczyzn tych, ktrym udao si ju wrci z wygnania. I tak oto kiedy powtrnie wygnano Marcellusa, Koci w Ancyrze obj Bazyli; Lucjusz6 natomiast zgin wtrcony do wizienia. Pawe, skazany pozaocznie na wygnanie, wywieziony zosta do Kukusos w Armenii7; tam te i ycie zakoczy, a czy stao si to na skutek choroby, czy te zastosowano tu przemoc co do mnie, nie umiem tego dokadnie okreli. Jednake i teraz jeszcze przewaa wersja, e biskup zmar uduszony przy pomocy sznura przez tych, ktrzy stali po stronie Macedoniusza8. Kiedy Pawa wywieperator". Tym razem jednak chodzi o podkrelenie, e Konstancjusz legalnie i si faktu zosta jedynowadc. O podziale wadzy nad caoci obszaru pastwa por. nieco wyej, ks. II, rozdz. XXXIV, oraz ks. III, rozdz. II, przyp. 3. Por. take relacje Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 159 (wraz z przyp. 16) i s. 204208. Chodzi tu o biskupa Hadrianopola. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 206. Koukouss, pisane te Kokouss (ac. Cucusus), lokalizowane na og w ssiadujcej z Armeni Kapadocji. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 176. Tak wersj podaje rzymskiego, t. II, s. 268.
8 7 6

Edward

Gibbon,

Zmierzch

cesarstwa

ziono na wygnanie, Macedoniusz momentalnie zawadn Kocioem. Jak powiadaj, ubezpieczywszy si w oparciu o liczne klasztory, jakie zorganizowa w Konstantynopolu, oraz ufny w porozumienia zawarte z ssiadujcymi biskupami w najrozmaitszy sposb zacz szkodzi zwolennikom Pawa. Na samym wstpie usun ich z poszczeglnych kociow; pniej zmusza ich nawet do uczestniczenia z nim razem w yciu kocielnym. W rezultacie wielu zgino zachostanych na mier; jednym odbierano majtki, drugim prawa obywatelskie, jeszcze innych pitnowano odbijajc im znak haby na czole, aby nikt nie mia wtpliwoci, co to za przestpcy. Dowiedziawszy si o wszystkim cesarz potpi te poczynania, a jednoczenie ca win obarczy Macedoniusza 9.
ROZDZIA TRZECI

O mczestwie witych notariuszy10

Ta nieszczsna bowiem dziaalno doprowadzia nawet do rozlewu krwi; i tak oto pord innych zginli te Martyriusz i Marcjan11. Jak wie niesie, na mier poszli obaj dzielnie; poniewa byli domownikami Pawa, Macedoniusz odda ich w rce prefekta jako winnych mordu popenionego na osobie Hermogenesa12 oraz odpowiedzialnych za wzniecenie przeciw temu buntu [a ponadto za usunicie potem z urzdu samego Macedoniusza, kiedy to pozbawiono go wadzy nad Kocioem Konstantynopola]. Martyriusz by subdiakonem, Marcjan za kantorem i lektorem Pisma witego. (1116) Grobowiec ich
W tekcie przekazanym przez Migne'a nastpuj sowa niewtpliwie umieszczone tu przez pomyk. W kolejnym rozdziale, gdzie sowa te wydaj si by na waciwym swoim miejscu, podajemy je w nawiasie kwadratowym. Ten na pozr osobliwy tytu odpowiada greckiemu hypogrammateus (podsekretarz, sekretarz), jednake Sozomen uy tu wyrazu notarios (z ac. notarius, pisarz, sekretarz, tu oczywicie sekretarz kurii biskupiej). Naley odrnia tego Marcjana od biskupa nowacjan o tyme imieniu (por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 339 i 424). Wspomniani tu mczennicy ponieli mier okoo roku 350 w Konstantynopolu (por. Karol Radoski, dz. cyt., s. 327). O tym fakcie por. wyej, ks. III, rozdz. VII, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 171 i ns.
12 11 10 9

znajduje si pod murami Konstantynopola i trudno go nie zauway, bo jako pomnik mczennikw objty zosta zabudow kocioa. Koci ten zacz wznosi Jan, a budowy dokoczy Sisinnios13, pniej przeoeni Kocioa Konstantynopola. Uwaali bowiem, e nie godzi si bezwzgldnie, aby pozbawieni byli zaszczytw zwizanych z mczestwem ci, ktrych sam Bg zaszczyci sw ask. Dlatego te i cae to miejsce, poprzednio niedostpne z powodu bdzcych tam upiorw, poddane zostao liturgicznemu oczyszczeniu14; i odtd u grobu mczennikw doznawali uwolnienia od choroby ludzie optani przez demony i wydarzyo si tam wiele innych cudw. Tyle wic niech bdzie na temat Martyriusza i Marcjana. A jeli si to komu wydaje mao przekonywajce, bardzo atwo moe si zapozna dokadnie z dalszymi szczegami, pytajc o nie tych, ktrzy je znaj. By moe bowiem przytocz fakty jeszcze bardziej zadziwiajce anieli te.
ROZDZIA CZWARTY

O wyprawie wojennej Konstancjusza do Sirmium tudzie o Wetranionie i Magnencjuszu, i o tym jak cesarz wynis Gallusa do godnoci cezara i wysa go na Wschd
W tym samym okresie, ju po udanej ucieczce Atanazego, Jerzy zacz nka w Egipcie tych, ktrzy wzbraniali si myle tak, jak myla on sam. Natomiast cesarz, wyruszywszy z wojskiem do Illyricum, przyby do Sirmium. Jednoczenie na mocy specjalnego porozumienia pojawi si tam rwJan: chodzi o w. Jana Chryzostoma, biskupa Konstantynopola; Sisinnios to jeden z nastpcw Jana (nie naley go myli z Sisinniosem, biskupem nowacjan; por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 534). Znamienne, e autor mwi o upiorach (widmach, zjawach phasmata) jak o rzeczy najzwyklejszej w wiecie. Odnotujmy to jako ciekawostk dla epoki Sozomena, jak i dla naszej, nie ustajcej w naukowych badaniach tego rodzaju zjawisk. Wyraz liturgicznemu" nie wystpuje w tekcie greckim (ekatharthe), ale oczywicie mowa tu wyranie nie tylko o oczyszczeniu fizycznym, lecz i obrzdowym, majcym sw niejako prehistori w staroytnej katharsis.
14 13

nie Wetranio. Poniewa jednak onierze, ktrzy poprzednioobwoali go cesarzem, z kolei zmienili swoje stanowiskoi obecnie jednego tylko Konstancjusza zaczli okrzykiwa imperatorem i Augustem o taki bowiem obrt rzeczy pilnie zabiega zarwno sam cesarz, jak i jego zwolennicy Wetranio poj nagle, e zosta zdradzony. Dlatego te padszy na twarz u stp Konstancjusza, baga go o przebaczenie. A Konstancjusz, odebrawszy mu oznak wadzy cesarskiej i zdjwszy z jego ramion paszcz purpurowy, ulitowa si nad nim i pozwoli mu pdzi ycie czowieka prywatnego, a ponadto poleci, aby go odtd szczodrze zaopatrywano na koszt skarbu pastwa we wszystko, co potrzebne do utrzymania: bo przecie bardziej mu na przyszo przystoi powiedzia jako sdziwemu starcowi uwolni si od trosk cesarskich i pozostawa w spokoju15 (1117). Poniewa wypadki zwizane z osob Wetraniona tak pomylny przyniosy mu rezultat, olbrzymi armi wysa cesarz do Italii, przeciwko Magnencjuszowi, Gallusa natomiast, bratanka swojego, ogosi Cezarem i odprawi go do Syrii, z zadaniem czuwania nad bezpieczestwem strefy obejmujcej prowincje rzymskie na Wschodzie.
ROZDZIA PITY

O tym, jak za Cyryla 16, nastpcy Maksyma na biskupim tronie Jerozolimy, po raz drugi ukaza si na niebie olbrzymi znak krzya i janiejc blaskiem przymiewajcym nawet soce przez wiele dni si utrzymywa
W tym czasie, kiedy po Maksymie zarzd Kocioa Jerozolimy obj Cyryl, ukaza si na niebie znak krzya, olniewajcy jasnym blaskiem; zjawisko nie przypominao komety,
Wspaniay i mdry gest cesarza w bardzo podobny sposb opisuje Sokrates (dz. cyt., s. 211), z t rnic, e Sozomen niemwi wyranie o koronie, tj. wiecu (stephanos korona). Fakt wydarzy si w roku 350. Cyryl Jerozolimski (+ 386) rwnie jak Atanazy zaangaowany w walk z arianizmem, wielokrotnie na wygnaniu. Autor gwnie dzie pastoralnych.
16 15

z ktrej spywaj promieniste smugi, przeciwnie byy to naleycie zwarte i wyranie zarysowane wizki bardzo silnego wiata17; na dugo znak zajmowa cz sklepienia niebieskiego, jaka si tam cignie nad przestrzeni od Kalwarii a po Gr Oliwn, mniej wicej na pitnacie stadiw 18, a na szeroko proporcjonalnie do dugoci. Podziw poczony z lkiem ogarn wszystkich, zaskoczonych niezwykoci wydarzenia. Pozostawiajc wic domy i zauki miasta i porzucajc prac, ktr kady by aktualnie zajty, wraz z dziemi i niewiastami podali tumnie do kocioa, gdzie wsplnie wielbili Chrystusa i gorliwie wyznawali Boga. Wiadomo o tym wszystkim niemaym przeraeniem napenia cay wiat rzymski, a stao si to byskawicznie szybko. Oto bowiem jak zazwyczaj pielgrzymi z caej, e tak powiem, ziemi, bawicy w Jerozolimie dla modlitwy i dla zwiedzania miejsc witych, donieli domownikom w swej ojczynie o faktach, ktrych naocznymi byli wiadkami. Dowiedzia si o tym i cesarz, zarwno z relacji mnstwa rnych innych osb, jak i z listu19 biskupa Cyryla. Ludzie znajcy si na tego rodzaju sprawach mwili, e wszystko to byo ju dawno zapowiedziane w jakim natchnionym proroctwie, zapisanym w witych ksigach20. I takie oto wydarzenie skonio wielu pogan i ydw do przyjcia chrzecijastwa.
Wspominajcy o tym fenomenie niebieskim Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 211) nie sili si na tak dokadny opis ciekawego i rzadkiego zjawiska. Poniewa stadion wynosi ok. 192 m, wypadaoby przyj blisko 3 km (2.880 m) dugoci powiedzmy pozornej", jeli okrelenia astronomicznego wolno uy przy opisie fenomenu niewtpliwie meteorologicznego. W kadym razie musia to by widok imponujcy, skoro zdarzenia tego nie pomijaj inni historycy tego okresu (por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 211, przyp. 148). Wyjtek z tego listu cytuj komentatorzy tekstu Migne'a (PG 67, 1117). Czytamy tam, e zjawisko ukazao si w dniach witej Pidziesitnicy, w nony majowe (tj. 7 maja) okoo trzeciej godziny" (tj. 9 rano) i trwao wiele godzin: pluribus horis supra terram aperte conspecta (sc. crux). Inne szczegy jak u Sozomena. W jakich? O tym Sozomen milczy. Naocznym wiadkom znak ten musia si kojarzy z miejscem Ewangelii mwicym o kocu wiata (Mt 24, 30; Mk 13, 26; k 21, 27; tylko u Mateusza czytamy: Wwczas ukae si na niebie znak Syna Czowieczego), Sozomen piszc w par generacji po opisanych wydarzeniach ma wiadomo, e te skojarzenia byy mylne. Moe dlatego mwi o witych ksigach" (en tais hierais biblois), a nie wprost o Pis20 19 18 17

ROZDZIA SZSTY

O Fotynie z Sirmium, o jego herezji i o synodzie, ktry si zebra przeciw niemu w Sirmium; z kolei o trzech formuach wyznania wiary i o tym, jak Fotyn zapraszany na rozmowy ju po odebraniu mu biskupiego urzdu odpowiedzia odmownie; na koniec o tym, jak Bazyli, biskup Ancyry, udowodni mu niezbicie, e butnie rozgasza tezy pozbawione jakiejkolwiek treci
W tym samym czasie Fotyn, zwierzchnik Kocioa w Sirmium, ju poprzednio uznany za twrc nowej herezji, teraz, kiedy jeszcze bawi tam cesarz, zupenie otwarcie zacz wystpowa w obronie swojej wasnej nauki. Poniewa mia z natury warunki niezbdne dla dobrego mwcy i zdolno trafiania suchaczom do serc, niejednego udao mu si doprowadzi do cakowitej zgody na goszone przez siebie pogldy. Opowiada za, e owszem Bg jest jedynym Stwrc wszechrzeczy, ktry zbudowa wszystko wasnym swoim sowem. Nie przyjmowa natomiast zrodzenia i istnienia Syna przed wiekami; przeciwnie tumaczy, e Chrystus wzi pocztek z Maryi. Kiedy tego rodzaju nauka znana si staa w szerokich krgach wierzcych, nie mogli si z tym pogodzi ani biskupi Zachodu, ani Wschodu, i wszyscy pospou uznali, e jest to zamach na wiar kadego z nich z osobna. Cakowicie bowiem niezgodna okazaa si nauka Fotyna z pogldami zarwno zwolennikw przekazu nicejskiego, jak i z zapatrywaniami stronnikw doktryny Ariusza. Oburza si dlatego i cesarz. A poniewa bawi podwczas w Sirmium, kaza zwoa synod. Zebrali si wic obok wielu innych biskupw 21 ze Wschodu take i Jerzy, zwierzchnik Kocioa aleksandryjskiego, i Bazyli, biskup Ancyry, i Marek, biskup Aretuzy. Z Zachodu przyby Walens, biskup Mursy, oraz Hornie witym (ta hiera Grammata, hiera Graphe). W kadym razie tylko wspomniane skojarzenie tumaczy wybuch popochu, o ktrym mwi autor.
Co do wtpliwoci zwizanych z uczestnictwem wymienionych tu osobistoci w tym synodzie por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 212, przyp. 151; na temat obrad i ogoszonych formu por. tame, s. 213219, wraz z przypisami 154166.
21

zjusz wyznawca; ten, jako uczestnik soboru w Nicei, wzi udzia w tym synodzie wbrew swojej woli. Nie tak dawno bowiem na skutek intryg obozu ariaskiego skazany na wygnanie, staraniem arian zgromadzonych w Sirmium zosta wezwany przez cesarza do przybycia na miejsce. Przypuszczali oni mianowicie, e jeli im si uda namow albo przymusem zapewni sobie gos i poparcie osobistoci tak znamienitej i tak powszechnie szanowanej, uzyskaj tym samym dla wasnej doktryny wybitnego wiadka prawdy. Kiedy wic duchowni zgromadzili si w Sirmium a by to nastpny rok po konsulacie Sergiusza i Nigranusa, rok, kiedy to ani na Wschodzie, ani na Zachodzie nie ogoszono nikogo konsulem, z powodu zamieszania spowodowanego przez uzurpatorw22 pozbawili Fotyna urzdu biskupa, zarzucajc mu, e podziela zapatrywania Sabeliusza i Pawa z Samosaty23. Potem ponownie naruszajc wczeniejsze postanowienia w sprawie wykadu wiary24, ogosili trzy nowe formuy. Jedn z nich uoyli w jzyku greckim, dwie pozostae aciskim; nie zgadzay si one w wielu szczegach tak formalnych, jak i decydujcych o istotnym ich znaczeniu, jeliby je kolejno porwna jedn z drug czy z dokumentami uchwalonymi poprzednio. Naley wszake podkreli, e formua opracowana po grecku omija zarwno sformuowanie mwice o wspistotnoci, jak i zdanie orzekajce o tym, e Syn co do istoty podobny jest do Ojca; wyklina natomiast wszystkich, ktrzy twierdz, e Syn nie ma pocztku (1121) albo uwaaj, e istota 2S rozwijajc si tworzy Syna, albo te zdecydowanie gosz, e Syn cile jest zwizany z Ojcem,
Czyli rok 351 (Wetranio kapitulowa dopiero 25 grudnia roku 350, a ponadto pozostawa jeszcze Magnencjusz). Sozomen powierzchownie przedstawi nauk Fotyna (t 376), ktry ulegajc monarchianizmowi dynamicznemu przyjmowa, e w Chrystusie zrodzonym naturalnie dziaaa jednak specjalna moc Boa. Oczywicie mowa o postanowieniach soboru w Nicei (rok 325). Pierwsz waniejsz prb ich obalenia by synod w Antiochii Syryjskiej (rok 341), na ktrym zmieniono nicejsk formu wyznania wiary (por. wyej. ks. III, rozdz. V oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 165 i ns., wraz z przypisami). Istota" Boga albo z aciska substancja" Boga. Dalszy cig, mwicy o rozwijaniu si", rozszerzaniu" czy te poszerzaniu" tej istoty, znamienny jest samym doborem sw przy traktowaniu tematu Bstwa; por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 214.
25 24 23 22

lecz nie jest Mu podporzdkowany. Jedna z formu napisanych po acinie w punkcie omawiajcym zagadnienie istoty co w jzyku Rzymian brzmi: substancji w ogle zabrania mwi o tym, czy Syn jest co do istoty podobny do Ojca, czy te wspistotny Ojcu, jako e nie wypowiada si na ten temat Pismo wite i nie s to sprawy dostpne ludzkim wyobraeniom ani ludzkiej wiedzy. Zawiera ona natomiast wezwanie do wyznawania wiary, wedug ktrej Bg Ojciec przewysza Syna czci i godnoci, wreszcie Bosk natur i samym imieniem ojcowskim. A dalej formua ta utrzymuje, e Syn podporzdkowany jest Ojcu razem ze wszystkimi26 [stworzeniami]. I e Ojciec nie ma pocztku, a zrodzenie Syna niepojte jest dla wszystkich z wyjtkiem Ojca. Podobno jednak omawiany tu dokument, jakkolwiek ju podany do wiadomoci publicznej, zainteresowani biskupi usilnie starali si wycofa w celu przeprowadzenia w nim poprawek, bo rzekomo nie by uoony tak, jak trzeba; nawet cesarz, jak mwi, wyda w tym duchu polecenia, zagroziwszy surow kar tym, ktrzy by rzeczony dokument ukrywali. Pismo wszake raz publicznie ogoszone nie mogo ju tak cakiem przepa bez echa. Trzecia formua co do sensu zgadza si na og z dwoma pozostaymi, ale nazw istoty usuwa, a jednoczenie zamieszcza uzasadnienie, ktre wedug tekstu aciskiego brzmi jak nastpuje: Okrelenie za 'istota', ktre zbyt oglnie zastosowane przez Ojcw, a dla wielu niezrozumiae, stao si przedmiotem zgorszenia, jako e i w Pimie witym nie wystpuje, postanowilimy zupenie usun i w ogle o istocie nic nie wspomina, przede wszystkim dlatego, e Pismo wite mwic o Ojcu i Synu, i Duchu witym nigdzie nie zawiera stwierdzenia, e istota Ich jest jedna27. Twierdzimy nato26 27

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 217.

W tekcie greckim w wyd. Migne'a nastpuje pi wyrazw mylnie wczonych w tekst Sozomena z szerszej uwagi jakiego zniecierpliwionego widocznie krytyka; a oto caa jej tre: A gdzie mamy umieci owo znane zdanie Ja i Ojciec jedno jestemy? Jak pisz, jest rwnie mowa i o hypostazie". Ostatnie zdanie wczono przez pomyk do tekstu Sozomena.

miast, e Syn podobny jest do Ojca, tak jak to mwi Pismo wite" 28. Takie wic uchway w zwizku z wykadem wiary powzito w obecnoci samego cesarza. Tymczasem Hozjusz pocztkowo wzbrania si przed wyraeniem swojej zgody na tego rodzaju sformuowania. Zmuszony jednak si, a podobno mimo lat podeszych poddany nawet i chocie, zgodzi si zoy swj podpis. Co do Fotyna, opisywany tu synod uzna za suszne, aby bezporednio po odebraniu mu biskupiego urzdu sprbowa, czy by si go jako nie dao nakoni do zmiany mylenia. On jednake mimo zacht, jakich nie szczdzili mu biskupi przyrzekajc nawet, e oddadz mu na powrt godno pastersk, jeli si tylko wyrzeknie swojej wasnej nauki, bynajmniej nie da si skrpowa adnym zobowizaniem; przeciwnie jeszcze wyzwa ich na dysput. I tak oto kiedy w umwionym dniu zgromadzili si biskupi i przewodnictwo objli z rozkazu cesarskiego sdziowie wybrani z tych, co zarwno wyksztaceniem jak i godnoci pierwsze zdawali si miejsce zajmowa u dworu, odpowiedzi Fotynowi podj si udzieli Bazyli, biskup Ancyry. I cho na wzajemnych pytaniach i odpowiedziach (1124) spr cign si dugo, przy czym stenografowie29 zapisywali przemwienia, zwycistwo odnis Bazyli. Fotyn natomiast, cho skazany na wygnanie, nawet i w takich warunkach nie zaprzesta pracowa nad porzdkowaniem swojej nauki. Wydawa te dziea pisane tak po acinie, jak i po grecku, w ktrych prbowa udowodni, e poza jego nauk wszystkie inne rozmijaj si z prawd 30. O Fotynie zatem i o herezji, ktra wzia nazw od jego imienia, niech wystarczy to, co tutaj powiedziaem.
Cytowany tu dokument przytacza rwnie styk (dz. cyt., s. 230231), jednake oba cytaty dzy sob rni, co znalazo wyraz i w naszym Podobnie jak w przekadzie Sokratesa tak i w menty tumaczymy niemale z dosown wiernoci.
29 28

Sokrates Scholaznacznie si mitake tumaczeniu. tym dziele doku-

Dosownie szybkopisowie", tj. sekretarze notujcy szybko (gr. tachygraphoi albo oksygraphoi, jak pisze Sokrates; por. dz. cyt., s. 246). Stwierdzenie niesuszne m. in. i dlatego, e Fotyn nie by oryginalny. Jego nauk podj pniej (przeom IV i V wieku) Bononus, biskup Sardyki, tworzcy sekt bonozjan.
30

ROZDZIA SIDMY

O mierci Magnencjusza i buntownika Sylwana; oprcz tego o powstaniu ydw w Palestynie i o tym, jak zamordowany zosta Cezar Gallus, podejrzany o denie do przewrotu w pastwie
Tymczasem Magnencjusz opanowawszy pierwsz stolic, Rzym 31, wymordowa wielu przedstawicieli stanu senatorskiego i mnstwo prostego ludu. Gdy si za dowiedzia, e wodzowie Konstancjusza maszerujcy przeciw niemu s ju blisko, posun si z wojskiem do lecej na zachodzie Galii32. Tam wielokrotnie atakujc jedni drugich, raz zwyciali ci, raz znowu tamci, a na koniec Magnencjusz ponisszy porak uszed do Mursy: jest to twierdza na terenie Galii33. Widzc za, e jego onierze upadli na duchu wskutek doznanej poraki, stanwszy na podwyszeniu prbowa wiksz ich natchn odwag. Oni tymczasem, jak to si zwyko okrzykiem pozdrawia cesarzy, pragnc z serca przemwi na widok Magnencjusza, ani si spostrzegli, jak wbrew swojej woli zamiast Magnencjusza Konstancjusza okrzyknli Augustem. Magnencjusz, wysnuwszy z tego wniosek, e nie dano mu od Boga by cesarzem, usiowa opuci warowni i pomaszerowa dalej. cigany jednak przez wojsko Konstancjusza stoczy bitw w pobliu Gry Seleukos34, po czym ratujc si samotn ucieczk zbieg do Lugdunum. Zabiwszy tam swoj matk i brata, ktrego w swoim czasie ustanowi Cezarem,
Sozomen mwi wprawdzie starszy Rzym", poniewa nowym Rzymem" nazywano Konstantynopol, w tumaczeniu polskim jednak dosowno mogaby spowodowa nieporozumienie: waciwy Rzym parokrotnie poszerza swj obszar. Wedug relacji Sokratesa (dz. cyt., s. 220221) Magnencjusz wycofa si z Rzymu do Galii Przedalpejskiej, ale jak wynika z relacji obu historykw, walki przeniosy si a na pogranicze Panonii (Mursa, rok 351), potem dopiero daleko na zachd, by znale swj fina w Lugdunum (Lyon) w roku 353. Obaj historycy niezbyt wielk wag zdaj si przywizywa do znajomoci geografii, skoro Murs umieszczaj na terenie Galii. Nie na terenie Galii, lecz na pograniczu Panonii, u ujcia Drawy (Dravus) do Dunaju (Danubius). U Sokratesa koo miejscowoci Milboseleukos". Gra o nazwie Seleukos (Mons Seleucos) umiejscawiana jest w Gallia Narbonensis (Galia Zaalpejska). By moe bya tam i miejscowo o nazwie Mons Seleucos.
34 33 32 31

w kocu sam odebra sobie ycie. Wkrtce potem i Decencjusz, drugi jego brat, skoczy ycie, zarzucajc sobie sznur na szyj. Ale i tak nie ustay niepokoje w pastwie. Rycho bowiem w Galii na zachodzie wadz cesarsk uzurpowa sobie niejaki Sylwan35, ktrego wnet obalili wodzowie Konstancjusza. Natomiast ydzi zamieszkujcy Diocezare zaczli najeda na Palestyn i niepokoi okoliczn ludno, a skoro raz podnieli or, nie wytrwali w posuszestwie wobec Rzymian. Gdy si o tym dowiedzia Cezar Gallus, przebywajcy podwczas w Antiochii, wysawszy wojsko pokona buntownikw, a Diocezare zrwna z ziemi. (1125) Kiedy jednak nabra przekonania, e mu szczcie dopisuje, nie potrafi znie spokojnie nadmiaru powodzenia, lecz zapragn sign po najwysz w pastwie wadz. Dlatego te skaza na mier kwestora Magnusa oraz wielkorzdc Wschodu36, Domicjana, ktrzy donieli cesarzowi o jego wywrotowych planach. Zapaa oburzeniem Konstancjusz i zawezwa go do siebie. Poniewa peen trwogi winowajca nie mg sobie pozwoli na okazanie nieposuszestwa, ruszy w podr. Kiedy ju dotar do wyspy Flavona 37, na rozkaz cesarza zosta stracony; stao si to w trzecim roku jego konsulatu, a za smego konsulatu Konstancjusza 38.
ROZDZIA, SMY

O przybyciu Konstancjusza do Rzymu i o synodzie obradujcym w Italii; nastpnie o tym, co si przydarzylo wielkiemu Atanazemu w wyniku intrygi uknutej przez arian
Sylwan panowa tylko 28 dni. Por. Edward Gibbon, Zmierzch cesarstwa rzymskiego, t. II, s. 184. Chocia Sozomen uywa terminu hyparchos, nie chodzi tu o kogo innego jak o wielkorzdc, czyli prefekta pretorium" (praefectus praetorio, jak wspominalimy wyej, nie majcego ju nic wsplnego z pretorianami), reprezentujcego osob cesarza na Wschodzie, tj. w jednej z czterech prefektur, na ktre podzieli imperium Konstantyn Wielki. Sokrates uywa tu okrelenia eparchos. Flavona: dzi Fianona, i nie wyspa, lecz miasto w Istrii, nad Adriatykiem. U Sokratesa spotykamy si z brzmieniem Fianona.
38 37 36 35

Tj. w roku 354.

Skoro po obaleniu uzurpatorw Konstancjusz uzna, e moe spokojnie odetchn od przykroci, jakie go uprzednio trapiy, opuci Sirmium i uda si w drog do starszej stolicy, do Rzymu. Pragn tam bowiem odby uroczysty tryumf z powodu zwycistwa odniesionego nad samozwacami. Doszedszy za do wniosku, e mona by jednoczenie biskupw obydwu czci imperium doprowadzi do zgody na punkcie wykadu wiary, wyda polecenie, by w Italii odby si synod. Tymczasem umar Juliusz, po dwudziestu piciu latach zarzdzania Kocioem rzymskim"39. Nastpc jego zosta Liberiusz. Ci, co odrzucali nicejsk formu wyznania wiary, przekonani, e oto maj wspania okazj do oskarenia swoich przeciwnikw, bardzo gorliwie pracowali na cesarskim dworze nad tym, aby pousuwa z kociow wszystkich duchownych, ktrych oni sami kiedy pozbawili piastowanych godnoci; teraz zaczli im zarzuca, e s innowiercami i e, dopki y jeszcze Konstans, oni to wanie usiowali doprowadzi do starcia pomidzy dwoma cesarskimi tronami, jako e Konstans zagrozi bratu wojn, jeli ich nie przyjmie yczliwie, jak to ju powiedziano nieco wyej40. Najbardziej za obwiniali Atanazego: wszak z niesychanej nienawici do jego osoby nawet jeszcze za ycia Konstansa, w okresie kiedy to Konstancjusz okazywa biskupowi udan yczliwo, nie powstrzymali si od wrogich wystpie; zebrawszy si wic w Antiochii41 Narcyz z Cylicji, (1128) Teodor z Tracji, Eugeniusz z Nicei, Patrofil ze Scytopolis, Menofant z Efezu i inni, w sumie okoo trzydziestu, napisali do biskupw wszystkich Kociow, e Atanazy powrci do Aleksandrii wbrew kanonom kocielnym, nie dlatego, by na synodzie mia si okaza niewinnym, ale w wyniku zapalczywoci tych, ktrzy podzielaj jego pogldy; jednoczenie wzywali ich usilnie, aby nie utrzymywali z nim adnych kontaktw ani nie pisali
W rzeczywistoci papie Juliusz zasiada na tronie biskupim Rzymu w latach 352366, dlatego te Sokrates Scholastyk mwi o pitnastoletnim zarzdzaniu tamtejszym Kocioem" (dz. cyt., s. 223; por. take przyp. 181, tame). Poza tym Sozomen nie trzyma si tu chronologicznego porzdku opisywanych wydarze: synod w Italii" to synod w Mediolanie datowany na rok 355.
40 41 39

Por. ks. III, rozdz. XX.

Pod koniec roku 354, na par miesicy przed synodem w Mediolanie (rok 355). Konstans zgin w roku 350, zamordowany w czasie buntu Magnencjusza.

do niego, lecz zwrcili si do Jerzego, ktrego na tron biskupi wprowadzili oni sami. Co do Atanazego, nie bra on jeszcze pod uwag adnego z tych posuni. Mia jednak przej cisz ni poprzednio prb ogniow. Przecie wraz ze mierci Magnencjusza jedynym panem wiata rzymskiego zosta Konstancjusz, ktry dokada teraz wszelkich wysikw, aby biskupw Zachodu nakoni do zgody z tymi, ktrzy nauczali, e Syn Boy co do istoty podobny jest do Boga Ojca 42. Ale czyni to z pocztku bez uciekania si do zbyt jawnej przemocy, a tylko namow skaniajc do opowiedzenia si za postanowieniami, jakie przeciw Atanazemu ogosili biskupi ze Wschodu. Liczy bowiem na to, e jeliby na mocy powszechnego wyroku potpienia udao mu si pozby tego jednego przeciwnika, z atwoci doprowadziby do pomylnego koca wszystko, co dotyczy kultu ariaskiego.
ROZDZIA DZIEWITY

O synodzie w Mediolanie i o ucieczce Atanazego

Na synod zwoany w Mediolanie pod naciskiem cesarza niewielu przybyo biskupw ze Wschodu; reszta, jak mona byo oczekiwa, wymawiaa si od przyjazdu, ju to dla zego stanu zdrowia, ju to dla uciliwoci dalekiej podry43. Z biskupw za z Zachodu zebrao si grono liczce ponad trzystu dostojnikw. Kiedy biskupi ze Wschodu domagali si potpienia Atanazego, chcc go cakowicie usun z Aleksandrii, wszyscy inni, czy to pod wpywem obawy, czy to na skutek podstpu albo niewiadomoci faktycznego stanu rzeczy, zaczli wyraa sw zgod. Jedynie Dionizy, biskup Alby a jest to metropolia Italii a nastpnie Euzebiusz,
41 42

Czyli z arianami i macedonianami.

Zarwno to zdanie, jak i pierwsze zdanie akapitu zawieraj w rkopisie oryginau greckiego powane bdy, na ktre zwraca uwag komentator i tumacz tekstu Migne'a. Przy uwanej lekturze do atwo jednak doczyta si sensu waciwego, ktremu dajemy wyraz w naszym przekadzie. Podobne okolicznoci tego synodu przytacza Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 22,6 i ns.); por. tame uwag na temat rzeczywistej liczby biskupw obecnych na tym synodzie (przyp. 191).
43

biskup Vercellae44, miasta w Ligurii, Paulin, biskup Trewiru, Rodanius i Lucyferiusz45 podnieli gos i zaprotestowali mwic, e nie wolno si tak kwapi z potpieniem Atanazego: bo gdyby do tego doszo, zo si na tym nie zatrzyma, a zdradziecki podstp posunie si nawet do zamachu na prawowierne orzeczenia dotyczce Boga samego; cay ten plan to usilne starania cesarza i zwolennikw doktryny Ariusza, podejmowane dla obalenia nicejskiej formuy wyznania wiary. Ci tedy za swoje otwarte tak miae wystpienie skazani zostali na wygnanie, a wraz z nimi zesany zosta take Hilary 46. Jednake sam rozwj wydarze udowodni niezbicie, e skazani biskupi podali prawdziw przyczyn zgromadzenia synodalnego w Mediolanie. Albowiem niedugo potem zebra si synod w Ariminium i w Seleucji, i obydwa te synody, jak to niebawem poka, prboway wprowadzi zmiany podwaajc uchway przyjte na soborze w Nicei47. Tymczasem Atanazy, kiedy si przekona, e na cesarskim dworze snuje si przeciw niemu podstpne intrygi, osobicie stan przed cesarzem ani nie mia odwagi, ani nie uwaa, e bdzie to korzystne dla sprawy. Wybrawszy zatem piciu spord biskupw egipskich, a w tej liczbie Serapiona, biskupa Thmuis, ma nadzwyczaj pobonego ycia i wietnego mwc, wysya ich do cesarza, przebywajcego podwczas w zachodniej czci imperium. Razem z nimi wysa rwnie trzech prezbiterw z podlegego sobie Kocioa, ktrzy mieli pojedna go z wadc, a w razie potrzeby odpowiedzie na oszczerstwa rzucane przez stron przeciwn i zaatwi inne sprawy tak, jak uznaj to za najlepsze dla Kocioa i dla niego samego. Skoro ci ju odpynli, otrzyma Atanazy wkrtce list od
W tekcie Sozomena mylnie: Markellon (Marcellae). Chodzi jednak o Vercellae, w Gallia Transpadana, nie w Ligurii. Rodanius, jak czytamy w komentarzach do tekstu Migne'a, Elusanus antistes" (Sulpicjusz Sewer, Historia sacra, 1, II), lub Tolosanus antistes" (Baronius, Annales). Lucyferiusz by biskupem Caralis (dzi Cagliari). Dionizy natomiast by waciwie biskupem Mediolanu, stanowicego metropoli Italii. Koci uzna Dionizego za witego (Karol Radoski, dz. cyt., s. 91).
46 47 45 44

Hilary z Poitiers poszed na wygnanie w roku 356.

O tych synodach pisze ju autor w ks. III, rozdz. XIX i w ks. IV, rozdz. XVI.

cesarza 48, wzywajcy go do stawienia si na dworze. Fakt ten zaniepokoi mocno zarwno samego Atanazego, jak i wiernych Kocioa w Aleksandrii; i bili si z mylami, uwaajc, e jak z jednej strony nie jest rzecz bezpieczn okaza po.suszestwo cesarzowi, bdcemu innowierc, tak z drugiej strony nieposuszestwo czy si z powanym ryzykiem, Przewayo w kocu jednak zdanie, e trzeba poczeka, i w rezultacie urzdnik, ktry przywiz pisemne wezwanie, powrci do wadcy nie osignwszy celu swej misji. Nastpnego lata zjawi si z rozporzdzenia cesarskiego drugi wysaniec i razem z najwyszymi urzdnikami prowincji prbowa zmusi biskupa (1132) do opuszczenia miasta, mocno dajc si we znaki miejscowemu duchowiestwu. Kiedy wszake wierni Kocioa zdoali odzyska pewno siebie, wysaniec cesarza spostrzegszy, e ludno jak jeden m gotowa jest stan do walki, i tym razem nic nie wskrawszy, niebawem stamtd odjecha. Niewiele zdyo upyn czasu, a cignito z gbi Egiptu i Libii wojska, zwane w Rzymie legionami; a poniewa wpyn donos, e Atanazy ukrywa si w kociele, znanym pod nazw Theonae, miejscowy dowdca si zbrojnych, wziwszy do pomocy wojsko, a wraz z nim Hilarios 49, ktry z ramienia cesarza ponownie przyby dla przyspieszenia tej akcji, niespodziewanie i o niezwykej porze wywaywszy dwierze wtargnli do wntrza wityni; ale cho przeszukali wszystkie jej zakamarki, Atanazego w nich nie znaleli. Powiadaj bowiem, e jak ju niejednokrotnie dziki ostrzeeniom otrzymywanym z nieba udao mu si unikn wszystkich innych niebezpieczestw, tak i tym razem Bg naprzd mu objawi to najcie. Tote wojsko obsadzio bramy kocielne tu po wyjciu biskupa ze wityni, ledwo o krtk chwil za pno, by go zdyli dosta w swe rce.
Jak podkrelaj rni komentatorzy i znawcy przedmiotu, ani o tym poselstwie, ani o licie cesarskim nie ma w pismach Atanazego nawet najmniejszej wzmianki, co moe budzi podejrzenie odnonie do wiarogodnoci tych relacji naszego historyka. Jak informuje komentarz Valesiusa, by to sekretarz nadworny cesarza Konstancjusza wysany z drugim sekretarzem, Diogenesem, w celu usunicia Atanazego z miasta. Dowdc, jak wynika z pism Atanazego (Apologia de fuga sua oraz Epistola ad monachos, PG 25), by Syrianus. W tej kwestii por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 169, przyp. 49.
49 48

ROZDZIA DZIESITY

O tym, jak to Atanazy naraony na rozmaite zasadzki ze strony arian, jako wybraniec Boy ostrzegany przez opatrzno unikn przernych niebezpieczestw; z kolei o tym, jak strasznych cierpie doznali wierni w Egipcie za spraw Jerzego ju po ucieczce Atanazego
Nietrudno chyba uwierzy, e w czowiek cieszy si szczegln ask u Boga i z ca wyrazistoci przewidywa przyszo. Mamy bowiem o nim relacje, o ktre jego znajomo przyszych wydarze powiadczaj w sposb o wiele bardziej zaskakujcy, niby to mona byo sobie wyobrazi na podstawie przytoczonych powyej szczegw. I tak oto, kiedy po raz pierwszy, jeszcze za ycia Konstansa, chcia mu zaszkodzi cesarz Konstancjusz, po udanej ucieczce ukrywa si Atanazy u jakiego ze swych przyjaci; i przez dugi czas pdzi ycie gboko pod ziemi, w bezsonecznej komorze, ktra (1133) pierwotnie bya zbiornikiem na wod. O tej kryjwce nie wiedzia nikt jak tylko gospodarze udzielajcy mu schronienia, a take suebnica, ktra na tyle wydawaa si osob godn zaufania, e polecono jej usugiwa zbiegowi. Poniewa jednak innowiercy nie szczdzili adnych wysikw starajc si za wszelk cen uj tego czowieka, suebnica owa, najprawdopodobniej za spraw podarunkw czy obietnic, zamierzaa donie o nim wadzom. Ale pierwej objawienie, jakie otrzyma od Boga, przestrzego go przed t zdradzieck zasadzk i dlatego zdy przenie si na inne miejsce. Suca natomiast poniosa zasuon kar z tego tytuu, e zoya faszywy donos, chcc widocznie zaszkodzi swoim chlebodawcom, ktrzy oczywicie z miejsca uciekli. Albowiem oskarenie, jakim wyznawcy wrogiej religii obciali wszystkich, ktrzy by gocili albo ukrywali Atanazego, nie byle jakimi grozio konsekwencjami: owszem winnych tej zbrodni pocigali do odpowiedzialnoci sdowej, jako nieposusznych zarzdzeniom cesarskim i jako przestpcw politycznych. Zetknem si te z relacj o podobnym fakcie, jaki w zwizku z osob Atanazego wydarzy si znw innym razem. Oto kiedy z tych samych powodw biskup znalaz si

w sytuacji kogo, kto ucieka w gb Egiptu, i poeglowa Nilem w gr rzeki, powiadomieni o tym przez jakiego donosiciela wszczli za nim pogo ci, ktrzy mieli rozkaz go uj. On jednake, zawczasu ostrzeony od Boga o pocigu, powiedzia o wszystkim towarzyszom podry i poleci im zawrci w stron Aleksandrii. W czasie tej eglugi z prdem rzeki rozminwszy si z jadcym pod prd wraym pocigiem bezpiecznie dotar do miasta i tu, w rozgwarze tumu i w gstwinie miejskiej zabudowy tym pewniejsz znalaz kryjwk50. Z powodu takich, jakie tu opisaem, i wielu innych w podobny sposb przepowiedzianych przez niego wydarze Atanazy spotyka si niejednokrotnie ze strony wrogw, tak pogan jak i innowiercw, ze zoliwym oskareniem, e tego rodzaju sukcesy odnosi za spraw sztuki czarnoksiskiej. Opowiadaj w zwizku z tym, e kiedy pewnego razu szed ulic miasta, tak jako przypadkowo zakrakaa blisko nadlatujca wanie *wrona. Obecni przy tym w wikszej grupie poganie, chcc oczywicie zadrwi z rzekomego czarnoksinika, prosili biskupa, by im powiedzia, co takiego mwi wrona. Ten nieznacznie si umiechn: kras odrzek z niezmconym spokojem co w jzyku aciskim znaczy jutro. A zatem kraczc tak, oznajmia, e dzie jutrzejszy nie bdzie dla was przyjemny. Daje bowiem w ten sposb znak, e z rozporzdzenia cesarza rzymskiego nie wolno wam bdzie obchodzi ubliajcego si wita". Ta przepowiednia Atanazego, jakkolwiek zdawaa si zabawnym artem, okazaa si zgodna z prawd. Nazajutrz bowiem dorczono lokalnym wadzom listy panujcego cesarza z wyranym zarzdzeniem, e nie naley zezwala poganom, aby udawali si do swych wity albo odbywali witeczne zgromadzenia. Tote przypadajce wtedy wanie wito zostao tym samym udaremnione, cho bya to w pojciu pogan uroczysto szczeglnie wzniosa i o wyjtkowym znaczeniu. Niech wic to, comy tu powiedzieli, wystarczy dla podkrelenia, jakim wspaniaym prorokiem by ten m 51.
O wiele ciekawiej opowiada o tym Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 299 i ns.); midzy cigajcymi i ciganymi dochodzi nawet do rozmowy! Sozomen cay akcent przerzuca na moment cudownoci: biskupa ostrzega sam Bg. Zachodzi pytanie: czy Sozomen wierzy, e to bya przepowiednia? Jako biskup jednej z najwikszych metropolii imperium
51 50

Kiedy Atanazy, jak ju podaem, uszed przed tymi, ktrzy przybyli zamierzajc go schwyta, duchowiestwo i wierni podlegajcy jego duszpasterskiej wadzy zdoali si przez jaki czas utrzyma w posiadaniu kociow, a prefekt Egiptu i dowdca si zbrojnych, usunwszy przemoc stronnikw biskupa, przekazali witynie tym, ktrzy oczekiwali Jerzego. Niebawem przyby take sam Jerzy (1136) i podporzdkowa swej woli kocioy. Zyska on sobie jednak opini tyrana, poniewa zbyt gwatownie jak na postaw i ducha kapana w czyn zwyk wprowadza swe rzdy, i cho lk chcia wzbudza u wszystkich, dla zwolennikw Atanazego by wprost okrutny, tak e zarwno mczyznom jak i niewiastom cierpie przyszo wizy i chost58. A e z tego powodu obudzi ku sobie powszechn nienawi, lud porwany raz gniewem rzuci si na niego w kociele i niewiele brakowao, eby go na miejscu zabito. Z tak cikiego pooenia tylko z trudem wyszed cao i szuka schronienia u boku cesarza. Tymczasem stronnicy Atanazego opanowali kocioy. Ale taki stan rzeczy nie mg trwa dugo. Zjawi si bowiem na miejscu wdz naczelny si zbrojnych Egiptu i z powrotem odda witynie ludziom Jerzego. Po tych wydarzeniach sekretarz nadworny z wydziau tak zwanych notariuszy, wysany urzdowo w celu ukarania winnych, podda torturom i chocie wielu spord aleksandryjrzymskiego Atanazy mg oczywicie wiedzie wczeniej ni inni, jakie zarzdzenia przygotowuje kancelaria paacowa. Na cesarskim dworze byo wszak wielu duchownych! Trudno take przypuci, e ograniczenia kultu pogaskiego dokonyway si bez udziau duchowiestwa zwyciskiej religii. Tak wic zachwyt Sozomena nad tego rodzaju proroctwem stawia go w niekorzystnym wietle w porwnaniu choby z Sokratesem, ktry wprawdzie w cuda wierzy take, ale widocznie zbyt wielka doza krytycyzmu nie pozwolia mu na zamieszczenie anegdoty jak powysza, ktra co najwyej wiadczy moe o poczuciu humoru, cechujcym biskupa. Pozostaje faktem, e Atanazego istotnie pomawiano o czary i wrenie z lotu ptakw. Wspomina o tym rwnie Ammianus Marcellinus w rozdz. 7 ksigi XV swego dziea (Rerum gestarum libri). W podobnym wietle przedstawiaj tego biskupa inni pisarze kocielni. Sporo uwagi powica mu Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 208 i ns.; passim), cytujcy take samego Atanazego; z najwiksz pogard wspomina o nim Grzegorz z Nazjanzu w Mowie 21, Pochwaa wielkiego Atanazego, PG 35, 10811128 (wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, s. 233535).
58

czykw. Niebawem powrci te i sam Jerzy, jak si atwo domyli, wzbudzajcy jeszcze wiksze obawy na skutek opisanych tu okolicznoci i jeszcze bardziej znienawidzony ni poprzednio, jako e to on wanie nakoni cesarza do krzywdzcych represji, stosowanych na szerok skal, a ponadto ciyo na nim oskarenie o przeniewierstwo i zarozumiao, wysuwane przez egipskich mnichw, za ktrych opini szed og, ufny w prawd wiadectwa dawanego przez ludzi, wiczcych si w doskonaoci i yjcych wedug zasad chrzecijaskiej mdroci.
ROZDZIA JEDENASTY

O Liberiuszu, biskupie Rzymu, i o powodach, dla ktrych Konstancjusz zeslal go na wygnanie; z kolei o nastpcy Liberiusza, Feliksie
Tak oto opisane tu wydarzenia, dotyczce zarwno Atanazego, jak i Kocioa aleksandryjskiego, nastpiy po mierci Konstantyna w pewnej kolejnoci, a nie w jednym i tym samym czasie. (1137) W moim ujciu zebraem je w skrcon cao z uwagi na jasno obrazu. Kiedy wic synod w Mediolanie zosta rozwizany bez powzicia wicych decyzji, cesarz pozby si opornych biskupw 53, skazujc ich na wygnanie za to, e wystpili z protestem przeciwko poczynaniom obozu zagorzaych wrogw Atanazego. Poniewa cesarzowi zaleao nade wszystko na tym, aby Koci wszdzie zgodny by na punkcie wykadu wiary i aeby pomidzy kapanami panowaa jednomylno, planowa przeto wezwa zewszd biskupw do przybycia na Zachd. Zdajc sobie jednak spraw z faktu, e jest to trudne zadanie z powodu odlegoci, jak trzeba pokona na lSozomen nawizuje tu do relacji z rozdz. IX. Na szczegln uwag zasuguje zawarta w nastpnym zdaniu wypowied historyka, e cesarzowi Konstancjuszowi zaleao nade wszystko" na jednoci wiary. Ten znamienny rys polityki tak Konstantyna Wielkiego jak i Konstancjusza wobec Kocioa nietrudno dostrzec w wietle samych faktw historycznych, a take relacji innych historykw, m. in. take i Sokratesa. Jedno wiary sprzyjaa niewtpliwie stabilizacji wadzy w pastwie.
53

dzie i na morzu, pozostawa w niepewnoci, co mu wypadnie uczyni; cakowicie wszake planu tego nie poniecha. Nie zmieniajc zatem pierwotnego nastawienia, jeszcze przed swym przybyciem do Rzymu i urzdzeniem przyjtego zwyczajowo u Rzymian tryumfu nad pokonanymi wrogami wezwa do siebie Liberiusza, biskupa rzymskiego, i prbowa go nakoni do zgody ze stojcymi po stronie dworu pasterzami Kocioa, do ktrych nalea take Eudoksjos. A gdy Liberiusz odpowiedzia sprzeciwem i z uporem powtarza, e si nigdy na to nie zdobdzie, wadca poleci go wywie do Beroi, miasta lecego w Tracji. Jak mwi, dodatkowym powodem zesania Liberiusza na wygnanie bya okoliczno, e skazany biskup nie chcia pj na warunek wyrzeczenia si wsplnoty z Atanazym, przeciwnie mnie si w tej sprawie przeciwstawia cesarzowi, oskarajcemu biskupa Aleksandrii o to, e dziaa na szkod Kocioa, a z dwch braci cesarskich starszego doprowadzi do zguby 6, Konstansa natomiast na miar swoich moliwoci usposobi wrogo w stosunku do osoby cesarza. Kiedy Konstancjusz powoywa si na orzeczenia wszystkich synodw, jakie si odbyy przeciwko Atanazemu, a szczeglnie na wyrok synodu w Tyrze, Liberiusz odpar, e nie naley si lepo podporzdkowywa tego rodzaju postanowieniom, jako e w kadym przypadku podejmowano odnonie uchway za podszeptem nienawici i stronniczoci czy wrcz lku. Jednoczenie biskup rzymski nalega, aby ogoszona w Nicei formua wyznania wiary potwierdzona zostaa podpisami biskupw wszystkich Kociow i eby odwoano z wygnania duchownych, ktrzy dla tej sprawy pdz ycie na obczynie. Gdy to ju bdzie pomylnie zaatwione, nie naley nikomu uprzystpnia pastwowych rodkw komunikacji ani pienidzy z kasy pastwa, aby nie stwarza pozoru, e kto sprawia innym kopot czy wyrzdza szkod, ale niech kady na wasny koszt popieszy na zjazd do Aleksandrii, gdzie przebywa ten, co si dopuci
Mowa tu o Konstantynie Modszym, ktry poleg w roku 340 w walce z wojskami Konstansa, swego modszego brata. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 159, tame przypis 16. Jak ju zauway Valesius, trudno doszuka si jakiegokolwiek zwizku midzy mierci Konstantyna Modszego a dziaalnoci Atanazego, niemniej zarzut ten zdaje si wynika z przesuchania Liberiusza na konsystorzu w obecnoci cesarza Konstancjusza, ktre to przesuchanie relacjonuje historyk Teodoret, Historia ecclesiastica, II (PG 82).
54

krzywdy, oraz ci, ktrzy padli ofiar krzywdzcej niesprawiedliwoci, i gdzie dostpne s dowody wysunitych oskare, a w wietle tych dowodw dokadny sprawdzian prawdomwnoci skarcych. Pokazujc przy te okazji pisemne wiadectwo o Atanazym, (1140) ktre Walens i Ursacjusz wrczyli Juliuszowi, jego poprzednikowi na apostolskim tronie Rzymu, kiedy to prosili o przebaczenie i oznajmiali, e wszystko to, co przeprowadzili w Mareotes, opiera si na faszu, prosi Liberiusz cesarza, aby nie ogasza wyrokw na niekorzy nieobecnego i nie opiera si na wczesnych uchwaach, jako e jest to podstp ponad wszelk wtpliwo. Jeli za chodzi o obydwu braci, nie powinien oczekiwa, e powiedzie mu si odwet przy pomocy kapaskiego ramienia, ktre z ustanowienia Boego suy ma w kadej chwili nie takiemu celowi, lecz uwiceniu oraz wszelkiemu susznemu i szlachetnemu dziaaniu. Poniewa zatem Liberiusz nie ugi si pod naciskiem wyranego polecenia, cesarz zakomunikowa mu swoj decyzj, e kae go wywie na wygnanie do Tracji, jeli w przecigu dwch dni zdania swego nie zmieni. Na co odrzek mu Liberiusz: Ale ja bynajmniej, o wadco, nie potrzebuj si nad niczym zastanawia, bo dawno to sobie dobrze przemylaem i dokadnie wszystko rozwayem, i z t chwil ruszam ju w drog". Podobno kiedy go wywoono, cesarz posa mu na drog piset zotych55, ale biskup ich nie przyj i powiedzia posacowi, ktry je dostarczy: Id i powiedz temu, kto przysa to zoto, eby da je pochlebcom ze swego otoczenia oraz obudnikom, ktrych dzie po dniu za ich ustawiczn chciwo karze i zadrcza niedostatek, bo zawsze podaj bogactwa, ale nigdy nie doznaj sytoci. Nam natomiast ywicielem i szafarzem dobra wszelakiego jest Chrystus, we wszystkim taki sam jak Ojciec" 56.
Zoty" (chrysios, aureus) zgodnie ze sw nazw by monet zot. Warto zotego odpowiada wartoci 25 denarw (denarius, sc. nummus moneta srebrna, wartoci 10 asw); w duym przyblieniu rwna si to dukatowi epoki nowoytnej. Cesarz zatem pragn obdarzy biskupa sum do znaczn. Czyby i w tym przypadku mona si byo dopatrywa pocignicia podyktowanego polityk jednoci, realizowan wbrew osobistym sympatiom panujcego? Czy moe to by tylko rys epoki? Chocia brak tu okrelenia rwny" Ojcu, pamita naley, e zwaszcza na Zachodzie, terminologia cigle jeszcze bya do
56 55

Tak wic z przytoczonych tu powodw Liberiusz pozbawiony zosta kierownictwa Kocioem rzymskim; przej je w swe rce Feliks, diakon z grona miejscowego duchowiestwa 57. O nim z kolei powiadaj, e na punkcie wykadu wiary zawsze si trzyma orzecze soboru nicejskiego i nie ciy na nim aden zarzut natury religijnej. Obwiniaj go tylko o to jedno, e nim otrzyma sakr biskupi, nie wzbrania si przed utrzymaniem wsplnoty kocielnej z innowiercami. Kiedy cesarz wjeda do Rzymu, zgromadzone tam tumy ludnoci wznosiy okrzyki w obronie Liberiusza i domagay si jego powrotu; po naradzie z towarzyszcymi jego cesarskiej osobie biskupami wadca zapowiedzia, e odwoa biskupa z wygnania i zwrci go tym, ktrzy si o niego upominaj, ale po warunkiem, e wygnaniec skoni si do zgody z biskupami opowiadajcymi si po stronie cesarza.
ROZDZIA DWUNASTY

Aecjusz Syryjczyk i Eudoksjos, nastpca Leoncjusza na biskupim tronie Antiochii, a nauka o wspistotnoci
W tym samym okresie jawnie szerzy sw nauk o Bogu Aecjusz. By on wwczas diakonem Kocioa antiochijskiego, a wywici go Leoncjusz58. Aecjusz myla tak samo jak i Ariusz, nauczajc, e Syn Boy jest istot stworzon59, e powsta z niebytu 60 i e niepodobny 61 jest do Boga Ojca.
chwiejna. Zreszt ta relacja nie ma charakteru (std cay passus zaczyna si od sowa podobno", legetai).
57

dokumentalnego

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 239, tame przypis 221.

s w greckim tytule tego rozdziau mylnie podano imi tego biskupa- w brzmieniu Leon", wszdzie poza tym wystpuje w tekcie forma Leontios". Zawarta w tym zdaniu informacja pokrywa si z informacj Sokratesa Scholastyka (dz. cyt., s. 224), jednake Valesius odnotowuje, e wedug relacji Epifaniusza (Haereses, PG 41) wywicenia Aecjusza na diakona dopeni Jerzy, biskup Aleksandrii. Ktistn; tworzy".
60 69

ktizein

znaczy

zakada",

ale

take

stwarza",'

Eks ouk nton: z niebytu" bd z czego, co rzeczywicie nie istnieje", a wic nie posiada istotnej cechy Bstwa.
61

Anmoios; sztandarowe haso herezji anomejw", od ktrej

Odznaczajc si jakim szczeglnym zamiowaniem do prowadzenia dysput62 i zbyt wielk miaoci w wypowiadaniu sdw na temat Boga, a jednoczenie z wielk pewnoci siebie operujc niejednoznacznymi argumentami, zyska sobie Aecjusz opini rnowiercy nawet u tych, do ktrych nagina swj sposb mylenia. Gdy za zosta usunity z ich Kocioa, prbowa stworzy pozory, e to wanie on ze swej strony odmawia utrzymywania z nimi wizw kocielnej wsplnoty, jako z ludmi, ktrzy nawizali cisy kontakt z Ariuszem, chocia tego czyni nie naleao. A to dlatego powiada e Ariusz dopuci si krzywoprzysistwa, kiedy to jako skruszony grzesznik zoy cesarzowi Konstantynowi przysig, e cakowicie si zgadza w swych pogldach z orzeczeniem soboru, jaki mia miejsce w Nicei." Tak wic wyglda ta sprawa w wietle przytaczanych relacji. A kiedy jeszcze cesarz bawi na Zachodzie pastwa rzymskiego, rozesza si wiadomo o mierci Leoncjusza, biskupa Antiochii 63. Pod pretekstem, e tamtejszy Koci dotkliwie odczuwa brak opieki pasterskiej, uprosi cesarza Eudoksjos 64, aby mu wolno byo powrci do Syrii. Uzyskawszy na to pozwolenie, spiesznie przybywa do Antiochii i zapewnia sobie urzd biskupa miejscowego Kocioa, bez porozumienia si czy to z Jerzym, biskupem Laodycei, czy z Markiem, biskupem Aretuzy ktrzy przecie zaliczali si podwczas do najbardziej powaanych w Syrii biskupw czy wreszcie z kim innym spord osobistoci, do ktrych naleaa sprawa obsadzenia biskupiego tronu. Ale jak mwi, przeprowadzi on to zgodnie z postanowieniem panujcego, powzitym nie bez wspdziaania paacowych eunuchw; bo ci razem z Eudoksjosem uznawali nauk Aecjusza i uwaali, e Syn Boy niepodobny jest do Boga Ojca.
odegnywali si rwnie arianie. Por. w Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 188, przyp. 99.
62

zwizku

anomejami:

Eristikos de tis eis dgan on: od okrelenia eristiks pochodzi znany w filozofii termin erystyka", oznaczajcy sztuk prowadzenia sporw i przekonywania przeciwnika", zapocztkowan przez Euklidesa z Megary (okoo 450380 przed Chr.), a doprowadzon do szczytu przez sofistw w szkole megarejskiej. Wtpliwe, by Sozomen uy tego wyrazu przypadkowo. Sprawa tej zbienoci w czasie wydaje si kontrowersyjna; por. w zwizku z tym Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 229, przyp. 199. Znany nam ju biskup Germanicji; por. wyej, ks. III, rozdz. XI, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 181.
64 63

Skoro wic zawadn Eudoksjos antiochijskim Kocioem, majc pen swobod dziaania zacz ju teraz jawnie osania tak cik herezj; tote na synodzie w Antiochii, zorganizowanym przy udziale innych wyznawcw tego rodzaju nauki, wrd ktrych by Akacjusz, biskup Cezarei Palestyskiej, oraz Uranios, biskup Tyru, razem ze sformuowaniem mwicym o podobiestwie co do istoty odrzuci okrelenie wspistotny", (1144) pod pretekstem, e i biskupi na Zachodzie opowiedzieli si za takim wanie rozwizaniem. Albowiem Hozjusz wraz z grup tamtejszych biskupw, pragnc rozadowa upr Walensa, Ursacjusza i Germiniusza65, kiedy to w Sirmium zastosowano wobec niego przemoc, zgodzi si na pominicie milczeniem zarwno okrelenia wspistotny", jak i podobny co do istoty": jako e powysze terminy w Pimie witym s nieznane, a z drugiej strony dociekania na temat istoty Boga wykraczaj poza sfer moliwoci ludzkiego umysu. Jako wic do biskupw, ktrym si udao uzyska w tej sprawie pisemne wiadectwo Rozjusza, wysa do nich Eudoksjos list, gdy dawali wyraz wdzicznoci dla Walensa, Ursacjusza i Germiniusza za to, e im pomogli zaprowadzi prawowiern nauk pord wiernych na Zachodzie pastwa 66.
ROZDZIA TRZYNASTY

O tym, e kiedy Eudoksjos wprowadzi zmiany w nauce Kocioa, Jerzy, biskup Laodycei, napisa do niego list, pragnc go pohamowa; z kolei o poselstwie, jakie z Ancyry wyruszyo do Konstancjusza
Kiedy Eudoksjos w opisany tu sposb zmienia istniejcy stan rzeczy, a liczni przedstawiciele Kocioa antiochijskiego,
W jzyku greckim imi to otrzymao brzmienie Germanios. Jak odnotowuje Valesius, zgodnie ze wiadectwem Atanazego Germiniusz by biskupem Sirmium (od roku 351; por. Adversus Arianos, I oraz Epistola ad monachos, PG 25). Zdanie to w oryginale greckim jest do zawie, cho zbudowane poprawnie, Oczywicie list Eudoksjosa moe by dowodem, e arianie na Zachodzie nie czuli si zbyt pewnie, mimo opieki ze strony cesarza.
66 65

ktrzy prbowali mu si przeciwstawi, znaleli si na wygnaniu, ci ostatni, odebrawszy list od Jerzego, biskupa Laodycei, przybyli do Ancyry, miasta pooonego w Galacji. (1145) Tak si bowiem zoyo, e Bazyli 67 zgromadzi wielu okolicznych biskupw na uroczysto powicenia wybudowanej przez siebie wityni. Zebranym dorczy list od Jerzego. Tre pisma przedstawia si, jak nastpuje: Najczcigodniejszym panom68: Macedoniuszowi, Bazylemu, Kekropiosowi, Eugeniuszowi69 pozdrowienia w Panu przesya Jerzy. Klska, jakiej uosobieniem jest Aecjusz, ogarna ju niemal cay Koci antiochijski. Oto napitnowanych przez was uczniw znienawidzonego Aecjusza przyjmuje Eudoksjos i wynosi ich do wszystkich godnoci duchownych. Aecjusza za, heretyka, najwikszym darzy szacunkiem. Wecie wic w swe rce los tego wielkiego miasta, by jego katastrofa nie pocigna za sob zguby caego pastwa rzymskiego. Zbierzcie si razem w jak najliczniejszym gronie i domagajcie si od innych biskupw podpisw pod petycj: aby Eudoksjos wyrzuci Aecjusza z Kocioa Antiochii, a jednoczenie wymaza ze spisw duchowiestwa nazwiska jego uczniw, wybranych na kocielne urzdy. W przeciwnym razie, jeeli Eudoksjos nie przestanie wraz z Aecjuszem nazywa Syna Boego niepodobnym do Boga Ojca i jeeli nadal bdzie ceni wyej tych, co si wa na goszenie tej nauki, anieli tych, ktrzy j zwalczaj, to wwczas, jak ju przed chwil powiedziaem, Koci antiochijski70 jest dla was stracony bez reszty".
Chodzi o biskupa Ancyry, o ktrym mowa bya nieco wyej, w rozdz. II i VI. Tene biskup ponis mier mczesk w okresie panowania Juliana Apostaty, w roku 362. Tytu pan" w odniesieniu do osb duchownych ma, jak widzimy, dawn tradycj. Przypomnijmy, e uywany u nas do dzi tytu ksidz" nie oznacza nic innego jak ksi", a wic pan", a tytu aciski dominus wystpuje w wielu dokumentach kocielnej epoki nowoytnej. Dwu biskupw o tym imieniu wymienia papie Liberiusz we wstpnym pozdrowieniu swojego listu do biskupw macedoniaskich; por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 345. Tumaczenie ac. mwi tu o zgubie miasta Antiochii" (periit vobis... urbs Antiochia). Mona by oczywicie i tak odczyta gr.: oichetai hymin... h Antiochen [polis]). Poniewa jednak wspomniana tu katastrofa (nauagion rozbicie okrtu") dotyczy ra70 69 68 67

Takie sugestie zawiera list Jerzego. Ale tymczasem w penym wietle ujawni si cechujcy Eudoksjosa pd do przeprowadzania zmian w Kociele; albowiem Eudoksjos opublikowa na pimie tre uchwa, jakie wraz z zebranymi w Antiochii biskupami podj w sprawie nauki wiary. Wwczas zgromadzeni w Ancyrze biskupi powiadamiaj o tym fakcie cesarza, a zarazem domagaj si od wadcy jakich posuni zabezpieczajcych postanowienia, ktre zapady w Sardyce i w Sirmium oraz na innych synodach, jednomylnie uznajcych suszno orzeczenia, e co do istoty Syn podobny jest do Ojca. Poselstwo do cesarza w tej sprawie bior na siebie z wyboru: sam Bazyli, biskup Ancyry, nastpnie Eustacjusz, biskup Sebasty, wreszcie Eleuzjos, biskup Kyzikos, i Leoncjusz, prezbiter, dawny szambelan na cesarskim dworze. Kiedy posowie przybyli do paacu, w ktrym rezydowa cesarz, zastali tam (1148) Asfaliosa, prezbitera z Antiochii, wielkiego zwolennika doktryny Aecjusza. Byo to wanie w chwili, gdy Asfalios zaatwi ju spraw, ktra stanowia cel jego podry, i z listem cesarskim w rku zabiera si do drogi powrotnej. Ale skoro tylko posowie z Ancyry zdyli zoy doniesienie o herezji, Konstancjusz wypowiedzia si przeciwko Eudoksjosowi i tym, ktrzy go popierali, po czym odebra Asfaliosowi napisany przez siebie list, a zamiast tego napisa co nastpuje:
ROZDZIA CZTERNASTY

List cesarza Konstancjusza pozbawia Eudoksjosa i jego ludzi piastowanych w Kociele urzdw
Zwycizca Konstancjusz, Najwikszy, August, do witego Kocioa w Antiochii. Eudoksjos nie z naszej woli pojawi si u was: niech nikt tak nie myli71. Daleko nam do tego, abymy mieli si czy
czej Kocioa (czsto porwnywanego wanie z okrtem), suszniejsze si wydaje mwi o klsce Kocioa i w zwizku z tym uzupeni: he Antiochen [Ekklesia]. W rozdz. XII przytacza Sozomen rwnie wersj, wedug ktrej cesarz mia popiera zamiary Eudoksjosa odnonie do objcia tronu Antiochii. Ale nawet przyjmujc taki stan rzeczy (wbrew
71

z podobnymi ludmi. A jeeli oni ze swej strony midzy innymi i na ten podstpny krok si zdobywaj, to chyba nietrudno zrozumie, e z wszechmocy Boskiej stroj sobie arty. Bo i przed czym mog si powstrzyma z wasnej woli ci, ktrzy szukajc wadzy i wpyww nachodz miasta, przeskakujc z jednego do drugiego72, niby jacy wczgowie, z dzy posiadania wicej pldrujcy po wszystkich zaktkach wiata? S u nich podobno jacy wdrowni kuglarze i oszuci, ktrych nawet si nie godzi wymieni po nazwisku, bo to ajdacka zgraja otrw bez skrupuu. Chyba i sami te pojmujecie, co to za banda! W kadym razie po sowach rozpoznajecie Aecjusza i uczniw oddanych tej szkole bez reszty; maj oni przed sob tylko to jedno zadanie: poprzewraca ludziom w gowie. A wic. ci bezczelni spryciarze, dla ktrych nie ma nic witego, pozwolili ju sobie na co tak zuchwaego jak stwierdzenie w obecnoci pewnych osb, e wyniesienie do godnoci, jakie sami sobie zapewnili, sprawia rado naszej cesarskiej osobie. Rozsiewaj te pogoski, bo przywykli do takiej paplaniny. Tymczasem brak po temu w ogle jakichkolwiek podstaw, nawet w przyblieniu. No bo przypomnijcie sobie tylko pierwsze wypowiedzi, z okresu, kiedy to roztrzsalimy zasady wiary: wyranie tam wykazano, e Zbawiciel nasz jest Synem Boga i e co do istoty podobny jest do Ojca. A wic oto ci zacni panowie 73, bez najmniejszeSokratesowi dz. cyt., s. 229) mona by bez trudu usprawiedliwi obecn wypowied cesarza: biskup zmieniajcy swe zapatrywania na sprawy stanowice przyczyn tak niepodanych wani w onie rzdzonej spoecznoci nie mg dugo si cieszy ask panujcego. Wszak Eudoksjos (jak informuj rni komentatorzy), podobnie jak Aecjusz, by nie do przyjcia ani w oczach arian, ani semiarian (homoiouzjan), bo nalec najpierw do pierwszych, pniej do drugich, przerzuci si z kolei do zwolennikw Aecjusza (do tzw. heterouzjan), ktrym rwnie nie zawsze dochowywa wiernoci! Jak pamitamy, Eudoksjos porzuci tron biskupi Germanicji na rzecz tronu metropolii antiochijskiej (por. m. in. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 229). Wymowny kontrast do postawy mnichw-ascetw, nieraz si zmuszanych do objcia biskupiego urzdu. Por. np. wyej, rozdz. XVI, ks. III (wity Efrem). A wic oto ci zacni panowie" (All'hoi gennaioi); por. niedawne: A wic ci bezczelni spryciarze" (All'hoi kompsoi). Krtkie, urywane zdania, powracajce zwroty (por. nasze: a wic to tak!") wskazuj na narastajce uczucie gniewu. Znamienne jest tu uycie koniunkcji alla na pocztku zdania, ktra nie wymaga
73 72

go skrpowania wygaszajcy na poczekaniu swoje mowy o Bogu74, doszli ju do takiego stopnia bezbonoci, e nie tylko ustalaj formuy na przekr ju istniejcym, ale jeszcze prbuj innym je zaszczepi. Mocno jestem mimo wszystko przewiadczony, e obrci si to przeciwko nim samym". (1149) Na razie wystarczy nie dopuci ich do udziau w synodach i w zgromadzeniu publicznym. Wolabym obecnie nie mwi o tym cikim losie, jaki przyjdzie im w najbliszym czasie wycierpie, jeeli si nie wstrzymaj od podobnego szalestwa. Wszak oni dziaajc jakby na mocy specjalnego zlecenia (bo jakiche przestpstw nie doo jeszcze do popenionych ju zbrodni?) zbieraj najgorszych ndznikw, tych to przywdcw herezji, i wprowadzaj ich w szeregi duchowiestwa, faszem zaprawiajc w ten sposb stan wity i czcigodny76, zupenie jak gdyby im wolno byo upi i zagarnia sobie wszystko, co si da. A przecie, czy kto, kto si zalicza do ludzi yjcych na wiecie, moe patrze na nich obojtnie, skoro napeniaj miasta swoj bezbon nauk, a jej wyziewy rozsnuwaj nawet nad ziemiami lecymi poza obrbem tych miast? Skoro to jedno tylko mie im dzieo: w jak najgorszym wietle ukazywa si ustawicznie ludziom zdrowym moralnie? Nieche wic sczenie ta nikczemna jaka zgraja i niech si nie sadowi na honorowych miejscach, zbyt na to witych! Czas to ju najwyszy, by na wiato dzienne wyszli wychowankowie prawdy i wystpili ci wszyscy, ktrzy, uszedszy niegdy ze swych siedzib, skrpowani
tumaczenia lecz", ale oto" itp. Cesarz jakby prowadzi rozmow z nieobecnym suchaczem, a w dialogu takie all. czsto ma znaczenie wia". Chodzi tu o rodzaj sofistycznej improwizacji" (to paristdmenon, 1. mn. ta paristdmena), mowy wygaszanej bez uprzedniego przygotowania. Ta grona zapowied nie oznacza jednak koca kariery mego Eudoksjosa, skoro przez jedenacie kolejnych lat bdzie stowa godno biskupa Konstantynopola ((359370). Por. na temat niej, ks. VI, rozdz. XIII, oraz Sokrates Scholastyk, dz. s. 257260.
76 75 74

sapiaten cyt.,

Uyty tu gr. zwrot schema semnn nie jest pustym frazesem, lecz wiernym odbiciem rzeczywistej sytuacji duchowiestwa. W tym okresie byo ono wolne od wielu cikich obowizkw, nakadanych przez pastwo na wolnych" obywateli, oraz wszelkiego rodzaju danin tak w naturze, jak w gotwce. Okrelenie semns ma dwa co najmniej odpowiedniki: wity" oraz czcigodny", dbydwa stosowane tradycyjnie w odniesieniu do godnoci duchownych.

byli do niedawna obaw. Bo oto wywietlone mamy przemylne wykrty tych mdrkw, i nie znajdzie si ju aden czczy wybieg, ktry by ich podstpnie uwolni od zarzutu bezbonego dziaania. Dzieem mw dzielnych i zacnych pdzi ycie w wierze ojcw i, jak raz ju powiedziano, pomnaa jej chwa, dalej za nie siga swoj ciekawoci. Pragnbym zachci i tych, co to moe zbyt pno, lecz ze skruch porzucili otcha wystpku, aby za wic przyjli t uchwa, ktr w przedmiocie bstwa przegosowali w sposb naleyty biskupi biegli w zagadnieniach teologicznych". Tak wic w wietle podanych faktw bardzo niewiele brakowao do tego, aby tak zwana herezja anomejw odniosa wwczas zwycistwo.
ROZDZIA PITNASTY

O tym, jak to Konstancjusz przybywszy do Sirmium odwolal Liberiusza z wygnania i przywrci go na dawne stanowisko w Rzymie, ale jednoczenie polecil take i Feliksowi, aby pelnil urzd biskupi razem z Liberiuszem
Wkrtce potem wrciwszy z Rzymu do Sirmium odwoa cesarz Liberiusza z wygnania w Beroi. Przynaglio wadc do tego kroku poselstwo biskupw z Zachodu. W obecnoci posw rwnie i ze Wschodu, zebrawszy dostojnikw kocielnych bdcych przypadkiem u dworu, prbowa cesarz przymusi Liberiusza do wyraenia zgody na pogld, e Syn Boy nie jest wspistotny Ojcu77. Mocno na to nalegali i usilnie nakaniali cesarza do takiego rozwizania biskupi cieszcy si jego szczeglnymi wzgldami, mianowicie Bazyli, Eustacjusz i Eleuzjos. (1152) Oni to zebrawszy w jedn formu uchway powzite w zwizku z wystpieniem Pawa z Samosaty i Fotyna z Sirmium oraz wyznanie wiary, ogoszone
Papie Liberiusz podpisa w roku 358 formu przyjt na trzecim synodzie w Sirmium, ktra pomija okrelenie wspistotnoci, ale poza tym nie narusza w niczym ortodoksyjnej nauki Kocioa. Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 223, przyp. 181.
77

na uroczystoci powicenia bazyliki w Antiochii78, uciekli si do argumentu, e niektrzy pod pretekstem okrelenia wspistotny" prbuj tworzy i umacnia wasn doktryn; i sprawili to, e na t ich formu wyrazi swoj zgod Liberiusz, a take Atanazy, Aleksander, Sewerian i Krescens, biskupi z Afryki. Podobnie zgodzili si na ni Ursacjusz i Germiniusz, biskup Sirmium, a take Walens, biskup Mursy, oraz biskupi ze Wschodu, ilu ich tylko byo na miejscu. Z kolei uzyskali ze strony Liberiusza to ustpstwo, e zgodzi si na klauzul wyklinajc tych, ktrzy zaprzeczaj, jakoby Syn Boy podobny by do Ojca zarwno co do istoty, jak i pod kadym innym wzgldem. Bo kiedy Eudoksjos i ci, ktrzy wraz z nim popierali w Antiochii herezj aecjask, odebrali list Rozjusza, wwczas zaczli rozsiewa plotki, e nawet Liberiusz odrzuci formu wspistotnoci i opowiada si za pogldem, i Syn Boy niepodobny jest do Ojca. Kiedy ju posowie z Zachodu pomylnie zaatwili spraw na warunkach tu opisanych, cesarz zezwoli Liberiuszowi na powrt do Rzymu. Jednoczenie biskupi zebrani w Sirmium napisali do Feliksa, wczesnego zwierzchnika Kocioa rzymskiego i do tamtejszych duchownych, eby go yczliwie przyjli; obaj mieli odtd zarzdza apostolsk siedzib i wsplnie piastowa godno biskupi, w duchu jednomylnoci i zgody, a przykre wydarzenia spowodowane przez wybr Feliksa i wygnanie Liberiusza puci mieli w niepami. Poniewa bowiem Liberiusz pod kadym wzgldem by wspaniaym czowiekiem i mnie umia si przeciwstawi cesarzowi w obronie wiary, lud rzymski do tego stopnia miowa biskupa, e nawet wybuchy na tym tle gwatowne rozruchy i doszo do rozlewu krwi. Ale wobec tego, e Feliks niedugo ju cieszy si yciem, Liberiusz sam jeden by potem gow Kocioa79. Bg to jako tak tym wszystkim pokierowa, e stolic Piotrow omina niesawa, zagraajca jej w warunkach dwuosobowego kierownictwa, ktre jest symbolem niezgody i czym obcym kocielnemu prawodawstwu.
Mowa tu o uchwaach synodu w Sirmium z roku 351 oraz synodu antiochijskiego z roku 341. Por. wyej, ks. IV, rozdz. VI oraz ks. III, rozdz. V. W rzeczywistoci Feliks zmar w roku 365, czyli na rok przed mierci Liberiusza, ale z Rzymu zosta wygnany natychmiast po powrocie tego ostatniego. Autor chce wyranie zbagatelizowa ten problem.
79 78

ROZDZIA SZESNASTY

O tym, e z powodu herezji aecjaskiej oraz wypadkw w Antiochii cesarz naznaczy zwoanie synodu w Nikomedii, ale na skutek trzsienia ziemi i wielu innych wydarze, jakie zaszly w tym czasie, synod zebral si najpierw w Nicei, potem za w Ariminium i w Seleucji. Na tle tych faktw rwnie relacja o wyznawcy Arsacjuszu
W Sirmium zatem sprawy potoczyy si w sposb, jak powyej podaem; i wydawao si wwczas, e z obawy przed cesarzem Wschd i Zachd zgodne s na punkcie wykadu wiary80. Jeli za chodzi o podjte w Antiochii prby przeprowadzenia zmian i o herezj Aecjusza, postanowi cesarz doprowadzi do zwoania synodu w Nicei. Ale poniewa Bazyli i jego stronnicy wyprosili si od tego z uwagi na okoliczno, e raz ju kiedy odbya si tam dysputa powicona wykadowi wiary, zapada przeto decyzja, by zwoa synod w Nikomedii Bityskiej i na umwiony dzie szybko wezwa listownie z kadej prowincji tych spord biskupw, ktrzy wydaj si lepiej przygotowani do narady i bystrzejsi w myli i sowie81. Mieli oni w imieniu wszystkich biskupw prowincji uczestniczy w obradach synodu i pomaga w podejmowaniu decyzji. Kiedy jednake wikszo zawezwanych bya ju w drodze na miejsce, rozesza si wiadomo o klsce, jaka spada na Nikomedi, i o tym, e Bg obali cae miasto przez trzsienie ziemi82.
Odnotujmy t uwag historyka, z ktrej nie po raz pierwszy wycign nam wypadnie wniosek, e panujcy upatrywa w religii chrzecijaskiej czynnik jednoczcy od wewntrz pastwo rzymskie, na przekr siom dziaajcym rozpadowo. Analiza tych ostatnich wymagaaby odrbnego potraktowania. A wic, jak wolno wnioskowa, kameralnie" przedsiwzito z gry okrelon selekcj. Lepiej przygotowani" naley tu rozumie jednoznacznie; inaczej zbdne byyby sowa nastpne, mwice o walorach umysowych i o wymowie. Poza tym, wedug Sokratesa Scholastyka wybr miejsca na synod przebiega w innej kolejnoci: najpierw brano pod uwag Nikomedi Bitysk, potem dopiero Nice (dz. cyt., s. 245), co da si zreszt pogodzi z dalszymi relacjami Sozomena. Cios ten dotkn Nikomedi Bitysk w roku 358. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 245.
82 81 80

Poniewa powszechnie zapanowao przekonanie, e miasto ulego doszcztnej zagadzie, biskupi odbywajcy podr zaniechali dalszej marszruty; bo jak to zwykle bywa w tego rodzaju wypadkach, wie nie zatrzymaa si w krgu ludzi bezporednio dotknitych klsk, ale przekazaa jej przeraajce rozmiary mieszkacom najdalszych okolic. Zaczto przy tym opowiada, e nieszczsny los Nikomedii podzielia rwnie Nicea i Perinthus oraz miasta lece w bezporednim ich ssiedztwie, a co wicej nawet sam Konstantynopol. Wydarzenie to mocno przygnbio biskupw majcych waciwy pogld na sprawy wiary, jako e od wstrzsu podziemnego ucierpia rwnie wybudowany kosztem wielkich nakadw koci, a poza tym wrogowie religii zyskali pretekst, eby donie cesarzowi, e przy tej okazji zgino wielu biskupw oraz mnstwo mczyzn, kobiet i dzieci, poniewa wszyscy schronili si do kocioa w nadziei, e tam znajd ocalenie. Ale bya to nieprawda: (1156) albowiem trzsienie ziemi spado na miasto o godzinie drugiej dnia wolnego od naboestw. Spord za biskupw w niebezpieczestwie znalaz si tylko Kekropios, biskup sameje Nikomedii, i jeszcze drugi biskup z Hellespontu, i to obaj zaskoczeni na zewntrz kocioa. Zreszt miasto doznao wstrzsu, ktry trwa tylko chwil, i nie do pomylenia byo, aby kto zgodnie ze sw wol mg si schroni ucieczk na jakie inne miejsce. Przeciwnie za pierwszym atakiem niebezpieczestwa kady przewanie tam, gdzie wanie sta, albo zdoa si uratowa, albo te zgin. Jak opowiadaj, zanim jeszcze wydarzyo si to nieszczcie, prorocz jego wizj mia niejaki Arsacjusz. By to Pers, jeli chodzi o narodowo, a penic funkcj nadwornego urzdnika do spraw nadzoru nad cesarskimi lwami, da si pozna za rzdw Licyniusza 83 jako jeden z gonych w tym okresie wyznawcw; tote porzuciwszy sub u dworu, zamieszka w pooonym w obrbie muru miejskiego zamku obronnym Nikomedii, powicajc si uprawianiu chrzecijaskiej ascezy. Ot tam wanie otrzyma on teraz od Boga prorocze widzenie, a wraz z widzeniem i rozkaz, polecajcy mu wyj z miasta: jako e ma je spotka los, ktry, jak to
A wic w kadym razie przed rokiem 323, rokiem klski Licyniusza pod Chryzopolis w Bitynii. Por. relacje Sokratesa Scholastyka (dz. cyt., s. 6162) na temat przeladowania chrzecijan przez tego wadc.
83

wiemy, nieco pniej rzeczywicie sta si tego miasta udziaem. Zaraz po tym widzeniu szybko popdzi do kocioa i wezwa duchownych, aby arliwie pomodlili si do Boga i odprawili przebagalne naboestwo dla odwrcenia wyranej groby Jego gniewu. Poniewa jednak nie zdoa ich przekona i mieszny si im zdawa z t swoj rol zwiastuna nieoczekiwanych nieszcz, przeto wrci do swej wiey i padszy na twarz pogry si w modlitwie. Tymczasem nastpi gwatowny wstrzs i wikszo ludzi zgina; ci za, co zostali przy yciu, uciekli na otwarte pola i na puste place. Bo jak to w zamonym i wielkim miecie, w kadym domu arzy si ogie w piecykach, duchwkach i piecach obsugiwanych przez aziebnych oraz w paleniskach u wszystkich rzemielnikw, jacy tylko trudni si prac wymagajc stale podtrzymywanego pomienia; i kiedy oto runy w d stropy i dachy, wwczas pomienie, otoczone zewszd budulcem, najprawdopodobniej w poczeniu z drewnem przygotowanym na opa i rnymi innymi podpakami o waciwociach oleistych, obfit momentalnie zyskay poywk. Pegajc wic wszdzie i czc si ze sob zamieniy wnet cae miasto w jeden e tak powiem stos poncy, I poniewa wanie dlatego do adnego z domw zbliy si nie byo mona, przeto ci, ktrzy z klski trzsienia ziemi wyszli cao, pobiegli w kierunku zamkowej gry. Arsacjusza znaleziono w oszczdzonej przez wstrzs baszcie martwego, w pozycji lecej, twarz ku ziemi, tak jak si wycign w momencie, kiedy rozpocz modlitw. Jak powiadaj, prosi on wtedy Boga, aby mu pozwoli umrze zawczasu; wola bowiem raczej rozsta si z yciem anieli oglda zagad miasta, w ktrym po raz pierwszy dowiedzia si o Chrystusie i gdzie sta si uczestnikiem chrzecijaskiej mdroci, wdraanej przez Koci. Ale skoro tok relacji zaprowadzi nas do tego miasta, warto od razu podkreli, e Arsacjusz, cieszc si szczegln ask u Boga, mia wadz wypdzania zych duchw i oczyszczania 84 ludzi drczonych przez demony. I tak oto pewien czoTym razem nie chodzi o oczyszczenie rytualne, ale wprost o uzdrowienie, chocia w tekcie greckim wystpuje sowo oczyszcza" (kathairein; por. nieco wyej, ks. IV, rozdz. III, przyp. 11). Na temat relacji: optanie-zdrowie-egzorcyzmy por. STB, s. 206.
84

wiek optany przez zego ducha bieg po rynku z obnaonym mieczem w doni. I kiedy wszyscy rzucili si do ucieczki, a zamieszanie roznioso si po caym miecie, szalecowi naprzeciw wyszed Arsacjusz i przez samo wymwienie Chrystusowego imienia obali nieszcznika na ziemi. I natychmiast go oczyci, i (1157) przywrci mu peni wadz umysowych. Dokona te wielu innych czynw, przekraczajcych moc i umiejtno czowieka, o czym wiadczy rwnie zdarzenie nastpujce: Ot pojawi si smok czy te jaki inny okaz z rodzaju zwierzt pezajcych, ktry zabija swym tchnieniem przechodniw, nim go jeszcze dojrze byli w stanie. Obra sobie bowiem kryjwk w jamie przy gocicu. Tam wic przybywszy Arsacjusz zmwi modlitw, i oto potwr samorzutnie wypez z jaskini, po czym dwukrotnie uderzywszy bem o ziemi sam pozbawi si ycia. Takie to szczegy przytoczyli ludzie powoujcy si na to, e znaj je z relacji tych, ktrzy mieli szczcie oglda samego Arsacjusza 85. Tak wic wobec nagej przeszkody w drodze na synod, przeszkody w postaci klski, jaka spada na Nikomedi, jedni biskupi czekali na nowe zarzdzenie cesarza; drudzy znw za porednictwem listw jasno dali do zrozumienia, co myl na temat wykadu wiary. Wadca ze swej strony, niepewny, co pocz w tej sytuacji, napisa do Bazylego, pragnc jego rady, jakie by tu naleao w zwizku z synodem powzi decyzje. Ten za, jak to atwo si domyli, pochwaliwszy go w licie za pobono i zamieciwszy sowa pociechy z powodu klski Nikomedii, poparte przykadami z historii witej, udzieli mu zachty, aby przyspieszy termin synodu i nie zaniedba sprawy, jako e okazywana w niej gorliwo pynie z pobonoci; nie powinien take odprawia z niczym specjalnie w tym celu zbierajcych si biskupw, skoro raz ju zdecydowali si wyruszy i s ju w drodze; zamiast Nikomedii, jako na miejsce, gdzie si ma zebra synod, wskaza na Nice, aby decyzje w sprawie wykadu wiary uporzdkowane zostay w sposb ostateczny wanie tam, gdzie po raz pierwszy poddane zostay dyspucie.
W oryginale greckim zdanie z lekka znieksztacone, cho sens raczej nie budzi wtpliwoci.
85

Odpisujc w tym duchu Bazyli mia podstawy do przypuszcze, e tego rodzaju wypowied bdzie cesarzowi mia, poniewa Konstancjusz na wstpie uzna za wskazane, aby synod zebra si w Nicei. Skoro wic otrzyma list Bazylego, wyda zrazu polecenie, aby z pocztkiem lata zebrali si w Nicei wszyscy biskupi, wyjwszy moe tych, ktrym by na to nie pozwoli zy stan zdrowia; ci powinni by w swoim zastpstwie wysa wybranych w tym celu prezbiterw czy diakonw, upowanionych do przedstawienia ich stanowiska i do udziau w obradach dotyczcych kwestii spornych, a wreszcie do ostatecznego uzgodnienia wszystkich orzecze we wsplnie ustalonym ujciu. Poza tym dziesiciu biskupw z Zachodu i tylu ze Wschodu, ktrych na mocy wsplnej decyzji wybior spord siebie uczestnicy synodu, winno si stawi u dworu i szczegowo zda spraw z uchwa powzitych przez synod, tak aby i on sam mg si szybko zorientowa, czy uzgodnione w ich gronie orzeczenia odpowiadaj temu, co jest w Pimie witym, i takie przedsiwzi rodki dla zaatwienia spraw czekajcych rozwizania, jakie uzna za najlepsze. Nastpnie odbywszy narad wyda polecenie, aby wszyscy biskupi tam, gdzie aktualnie przebywaj albo na terenie wasnych Kociow, zaczekali, pki nie zostanie wyznaczone miejsce na synod i dopki nie otrzymaj zawiadomienia, e tam wanie (1160) maj przyby. Do Bazylego natomiast napisa, aby listownie zwrci si do wszystkich biskupw na Wschodzie z zapytaniem, gdzie uwaaj za stosowne odby synod: tak, by z nastaniem wiosny nikt ju nie mia co do tego wtpliwoci. Przypuszcza bowiem cesarz, e urzdzanie synodu w Nicei pocignie za sob due niedogodnoci, poniewa miejscowe spoeczestwo udrczone jest trzsieniem ziemi. Bazyli ze swej strony poprzedzi swj wasny list przytoczeniem treci pisma otrzymanego od cesarza i rozesa pomidzy biskupw poszczeglnych prowincji instrukcj, eby si niezwocznie zastanowili i jak najszybciej dali mu zna, ktr miejscowo uwaaj tu za odpowiedni. Ale poniewa, jak to zwykle w takich sytuacjach, kady z zapytywanych wybra inne miejsce, Bazyli uda si do cesarza; ten przebywa wwczas w Sirmium. Oprcz wielu innych biskupw, ktrzy przybyli dla zaatwienia spraw swoich wasnych, zasta tam Bazyli rwnie Marka z Aretuzy oraz Jerzego,

ktry sprawowa zwierzchnictwo nad Kocioem Aleksandrii 86. Kiedy ju zapada decyzja, e synod ma si zebra w Seleucji Izauryjskiej, duchowni towarzyszcy Walensowi87 albowiem i on take obecny by w Sirmium yczliwi dla herezji anomejw, gorliwie zaczli zabiega o to, aby biskupi obecni u boku cesarza ju teraz zoyli swe podpisy pod przygotowan zawczasu formu wyznania wiary: jak formu, w ktrej nie wystpowao okrelenie istota"88. Tymczasem jednak synod nagli, tote duchowni zgrupowani wok Eudoksjosa i Akacjusza, a take Ursacjusza i Walensa, musieli wzi pod uwag okoliczno, e spord biskupw wszystkich Kociow jedni gorliwie zabiegaj o utrzymanie formuy wiary przyjtej przez sobr w Nicei, drudzy za formuy ogoszonej na uroczystoci powicenia bazyliki w Antiochii obydwa za te dokumenty zawieraj termin istota" i orzekaj, i Syn Boy jest we wszystkim podobny do Boga Ojca. Doszli wic do wniosku, e jeli wszyscy zejd si; razem, z ca pewnoci potpi popieran przez nich doktryn Aecjusza, niezgodn tak z jedn jak i z drug formu. Dlatego te przeprowadzili swj plan, eby biskupi z Zachodu zebrali si na synod w Ariminium, a biskupi ze Wschodu w Seleucji Izauryjskiej. Przywiecaa im myl, e atwiej by mogli przekona niewielk grup anieli wszystkich na raz, oczywicie jeliby podzieleni na dwie grupy, jedni tu, drudzy tam, w miar monoci przecignli na sw stron obydwa obradujce synody, a jeli nie obydwa to przynajmniej jeden; w rezultacie nie doszoby w tych warunkach do jednogonego potpienia ich herezji przez cay og
W zwizku z t osobistoci warto przypomnie rozdz. X niniejszej ksigi. Marka z Aretuzy natomiast wspomina Sozomen w rozdz. VI i XII, a komentarz do greckiego tekstu Sokratesa czy tego biskupa z autorstwem formuy wyznania wiary ogoszonej na trzecim synodzie w Sirmium w roku 359 (por. te: Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 213, przyp. 154 oraz s. 230, przyp. 205). Chodzi o biskupa Mursy (w Panonii), znanego z wystpie przeciw nicejskiemu credo. Czsto wymieniany obok rwnie zacitego wroga nauki o wspistotnoci, Ursacjusza z Singidonu (w Grnej Mezji). Mowa tu o dokumencie, ktry zgoszony zostanie pniej w Ariminium, a ktrego autorstwo czy si z imieniem Marka z Aretuzy. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 230; tame, reakcja Atanazego na nowe credo s. 232.
88 87 86

synodalnego zgromadzenia. Wsppracowa za z nimi nad realizacj tego pomysu niejaki Euzebiusz, eunuch na stanowisku ochmistrza cesarskiego dworu, bardzo yczliwie usposobiony wobec Eudoksjosa, a zreszt wspwyznawca jego pogldw; poza tym sprzyjao im wiele wpywowych osobistoci z chci wywiadczenia przysugi wspomnianemu Euzebiuszowi.
(1161) ROZDZIA SIEDEMNASTY

O rozstrzygniciach synodu w Ariminium

Cesarz, przekonany o susznoci argumentu, e ani dla pastwa z uwagi na nakad pieniny, ani dla biskupw z uwagi na trudy dalekich podry nie bdzie z korzyci zbiera si wszystkim w jednym i tym samym miejscu, podzieli synod na dwa zgromadzenia; jednoczenie napisa do obecnych wwczas w Ariminium i w Seleucji, aby najpierw wyjanili wtpliwo w kwestii wiary, a na ostatku zajli si sprawami dyscypliny kocielnej i wydali orzeczenie w przedmiocie tych biskupw, ktrzy uskaraj si na niesprawiedliwe zdjcie ich ze stanowiska czy te na krzywdzce zesanie na pobyt w obcej ziemi: jednym z nich by Cyryl, biskup Jerozolimy. Ponadto mieli wyda wyrok dotyczcy zarzutw, jakie stawiano niektrym spord biskupw. Oskarali bowiem jedni drugich. I tak na przykad Egipcjanie oskarali Jerzego nawet o grabiee i zniewagi osobiste! Dalej, po rozsdzeniu wszystkich spraw, dziesiciu delegatw tak od jednego synodu, jak i od drugiego miao si stawi na cesarskim dworze z oznajmieniem o treci powzitych uchwa. Zgodnie z tymi poleceniami jedni i drudzy zebrali si tam, gdzie im nakazano odby zgromadzenie. I najpierw zebra si synod w Ariminium. Uczestniczyo w nim wicej ni trzystu biskupw 89. Jeli chodzi o spraw Atanazego, ci, ktrzy wrogo byli wobec niego usposobieni, za najlepsze uznali w ogle jej ju nie porusza. W czasie za dysputy powiconej wykadowi wiary wystpili Walens i Ursacjusz, ktrym udzielali poparcia Germiniusz wraz z Auksencjuszem oraz Gajus
W Ariminium miao si zebra okoo czterystu biskupw, a w Seleucji stu szedziesiciu.
89

i Demofil, i zgosili wniosek uznajcy wszystkie poprzednio ogoszone formuy wyznania wiary za niewane; obowizywa miaa ta, ktr niedawno uoyli po acinie w Sirmium 90: nauczaa ona, e Syn Boy podobny jest do Boga Ojca zgodnie z tym, co mwi Pismo wite; e natomiast w istocie w ogle nie naley wspomina, kiedy mowa o Bogu. Wnioskodawcy stwierdzali, e nawet sam cesarz pochwali t formu, a zatem i synod bezwzgldnie powinien j przyj, odcinajc si na przyszo cakowicie od jakiegokolwiek wnikania w czyje ukryte myli i intencje, aby unikn niezgody i walki obozw, jakie s nastpstwem poddawania nazw dyspucie i drobiazgowemu badaniu; albowiem o wiele lepiej jest niezbyt uczenie rozprawiajc mie mimo wszystko suszne zdanie na temat Boga, anieli dodatkowo wprowadza nowoci sownictwa popadajc w skrajn drobiazgowo, jaka cechuje adeptw dialektyki. Napomykali w ten sposb o nazwie wspistotny", a co wicej, otwarcie odrzucali to sowo, jako w Pimie witym nieznane, a dla wikszoci niejasne. Zamiast niego chcieli wprowadzi zwrot stwierdzajcy, e wedug Pisma witego Syn Boy we wszystkim podobny jest do Boga Ojca. Skoro wic na gos odczytali zawierajc te sugestie i przywiezion przez nich zawczasu formu, biskupi w przewaajcej czci nieustpliwie podtrzymywali swoje stanowisko, e nowe credo jest zupenie niepotrzebne; pragnli bezwzgldnie poprzesta na orzeczeniach, jakie ogosili ich poprzednicy. Podkrelali zarazem, e wanie po to si tu zebrali, eby przeszkodzi wszelkiej prbie wprowadzenia jakichkolwiek zmian, ktre by si mogy tym orzeczeniom sprzeciwia. Jeli za tre odczytanego pisma nie oznacza adnych zmian w stosunku do tego, co byo, to niech autorowie tego rodzaju dokumentu wyranie to stwierdz i niech niedwuznacznie wykln doktryn Ariusza, jako e wanie ona jest powodem zamtu, ktry poczynajc od owych pamitnych dni a po dzi dzie ogarnia wszystkie Kocioy. Poniewa przed przyjciem tej propozycji (1164) uchylili si biskupi Ursacjusz i Walens oraz Germiniusz z Auksencjuszem, a take Demofil i Gajus, synod zada, aby odczytano gono formu wyznania wiary zarwno w jej ujciu
90

Por. nieco wyej, rozdz. poprzedni i przyp. 88.

opracowanym przez rne inne odamy wierzcych, jak i w ujciu ustalonym przez uczestnikw soboru w Nicei. W ten sposb mona bdzie potpi i odrzuci wszelkie zbdne, odmienne doktryny, a potwierdzi raz jeszcze w gosowaniu oglnym wano uchwa podjtych w Nicei; i nikomu ju odtd nie bdzie wolno na tle tyche spraw wszczyna dochodzenia lub domaga si zwoania synodu, lecz przeciwnie, kady obowizany bdzie poprzesta na postanowieniach, ktre raz na zawsze podjto ju dawniej: wszak to niedorzeczno ujmowa w pisemny dokument wszystko to, w co dopiero teraz si zaczyna wierzy, a odrzuca tradycj czasu minionego, skoro pozwolia ona rzdzi Kocioami zarwno im samym, jak i ich poprzednikom, ktrych wikszo mczesk mierci przypiecztowaa swe wyznanie wiary. Tak wic ci, ktrzy wysuwali tego rodzaju argumenty, zgosili rezolucj przeciwn jakimkolwiek innowacjom. Walensa natomiast i Ursacjusza, ktrzy nie dawali si przekona, lecz nalegali na zatwierdzenie przedstawionej przez siebie formuy, pozbawili biskupiego urzdu, w oglnym gosowaniu za niewane uznawszy pismo przez nich odczytane. Bo przecie i to jeszcze wydao si im wielk niedorzecznoci, by na samym wstpie umieszcza sowa, e formua ta ogoszona zostaa w Sirmium, w obecnoci Konstancjusza, odwiecznego 91 Augusta, za konsulatu Euzebiusza i Hypatiosa: jak to pisze rwnie Atanazy do swych przyjaci 92 i powiada, e to mieszne, by Konstancjusza nazywa wiecznym krlem, a wzbrania si przed przyznawaniem przedwiecznoci Synowi Boemu; e mieszne te wyznacza okrelon epok wanoci dla tego rodzaju pisma, by za jednym pocigniciem pira znieway wiar przodkw oraz tych, ktrzy zdyli przyj chrzest wity przed nastaniem tej epoki. Po takim obrocie spraw w Ariminium Walens i Ursacjusz, nie mogc si pogodzi z utrat swych biskupich tronw, spiesznie udali si w drog do cesarza.
Por. dosown tre tego dokumentu, wraz z atakowanym wstpem, przytoczon przez Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 230 i ns. Nie spotykamy tam epitetu odwieczny", ale por. tame, s. 232. De synodis Arimini et Seleuciae (PG 26). Adresatem listu, jak to przypuszcza jeden z komentatorw tekstu Migne'a, mg by og katolickich mieszkacw Aleksandrii. Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 232) wspomina o pimie do bliskich". Oczywicie
92 91

ROZDZIA OSIEMNASTY

List synodu w Ariminium do cesarza Konstancjusza

Tymczasem synod wybrawszy ze swego grona dwudziestu biskupw wysa ich jako delegacj do dworu. Za porednictwem tyche delegatw przekaza wadcy pismo, ktre w przekadzie z jzyka aciskiego93 brzmi jak nastpuje: Jestemy gboko przekonani, e rozstrzygnicia dogmatyczne stanowi zarwno spenienie nakazu Boego, jak i wykonanie polecenia twojej pobonoci; przecie podylimy do Ariminium ze wszystkich miast na Zachodzie, wszyscy biskupi do jednej i tej samej miejscowoci, po to, aby da pozna, w co wierzy Koci katolicki, i aby dowiedziano si o tych, co zajmuj stanowisko przeciwne. Bo jak to przewanie mielimy mono stwierdzi po gbokiej rozwadze, byoby rzecz najlepsz, aeby t wiar, ktra przetrwaa z dawien dawna i ktr nam gosili prorocy i Ewangelie oraz apostoowie Pana naszego Jezusa Chrystusa, zwierzchnika twojego cesarstwa i opiekuna twej suwerennej wadzy 94
pojcie przyjaciele" mona stosowa i w znaczeniu szerszego ogu. Rzecz znamienna, e aden z przekazanych nam przekadw greckich tego dokumentu nie jest wolny od przernych bdw i dowolnoci. Dla uchwycenia rnic na gruncie greki wystarczy porwna wersj cytowan przez Sokratesa Scholastyka (dz. cyt., s. 234237) z wersj Sozomena; przekad nasz bowiem stara si odda rnice midzy nimi w sposb moliwie wierny. Wersja aciska znajduje si wrd fragmentw dziea Hilarego De synodis (PL 10). T obszern przydawk: zwierzchnika twojego cesarstwa i opiekuna twojej suwerennej wadzy" wspomniany w poprzednim przypisie przekad Sokratesa Scholastyka czy ze sowem wiara", co jest oczywistym przeoczeniem, gdy przydawka odnosi si wyranie do osoby Chrystusa. Warto przy tej okazji zwrci uwag, e Sozomen nazywa Chrystusa zwierzchnikiem" cesarstwa, ephoros kierownik", przeoony", podczas gdy w tekcie. Sokratesa czytamy phrours stranik", dozorca", str" (a w odniesieniu do wiary straniczka"). Zreszt i drugi czon tej przydawki, mwicy o opiece" nad suwerenn wadz, wolno interpretowa w duchu zwierzchnictwa" nad suwerenn wadz, gdy uyty w tekcie gr. wyraz prostdtes oznacza zarwno kierownika", przywdc" itp. jak i opiekuna". W sumie na tym miniaturowym przykadzie zaobserwowa chyba mona znamienny rys w myleniu przedstawicieli pokonstantynowskiego Kocioa: potem trzeba bdzie ju tylko pomyle o znalezieniu zastpcy" Chrystusa i podporzdkowa mu cesarza. Minie jeszcze kilka
94 93

aebymy j raz posiadszy zachowywali, upilnowujc a do koca. Wydawao si bowiem spraw niedorzeczn i niegodziw, by zmienia co z tego, co uchwalono w sposb zgodny ze susznoci i sprawiedliwoci, i z tego, co rozpatrzono i uchwalono wsplnie w Nicei razem z najznakomitszym cesarzem Konstantynem, ojcem twoim; tre tych uchwa podano do wiadomoci publicznej, a ich myl przewodnia dotara do wiadomoci caego spoeczestwa. Bya to bro zabjcza dla herezji Ariusza i nadal jest broni skuteczn; i nie tylko ta sama herezja, ale i wszystkie pozostae legy pod jej ciosami. Jeli chodzi o t bro, to naprawd kady dodatek j osabi, a jakikolwiek ubytek oznacza ryzyko zguby. Gdyby si zatem miao dopuci do jednej z tych dwu ewentualnoci, wrogowie bezkarnie by mogli zrobi, co tylko zechc. Std te Ursacjusz i Walens dawno ju skompromitowali si jako stronnicy nauki ariaskiej i jej wspmistrzowie i zupenie wyranie wyszo na jaw, e odczyli si od naszej wsplnoty. Chcc by do niej przyjci obiecali popraw i prosili o przebaczenie na tej zasadzie, e uznali swe wasne bdy, jak zreszt wiadcz rwnie i dokumenty przez nich wasnorcznie spisane. Te wszystkie zabiegi zjednay im wzgldy i przebaczenie win, ktre ich obciay95. Dziao si to wszystko w okresie, kiedy si zebra synod w Mediolanie, przy udziale prezbiterw Rzymu. Poniewa jednoczenie wiemy, e i Konstantyn, ktry zasuy sobie na pami po mierci, z ca skrupulatnoci i po wnikliwym przebadaniu opublikowa spisan formu wyznania wiary, a kiedy przyj
stuleci, zanim dojdzie do ostrej konfrontacji wadzy duchownej i wieckiej. Na razie jest to rnica pomidzy ujciem Sozomena a Sokratesa: trudno ka wszystko na karb upodoba stylistycznych obu autorw cho i te ostatnie take nie s bez znaczenia. Valesius odnotowuje w tym miejscu, e Ursacjusz i Walens dwukrotnie wyczeni byli ze wsplnoty kocielnej. Po raz pierwszy w roku 342, na synodzie rzymskim, kiedy to wezwani na sd odmwili posuszestwa. Po zoeniu pisma z wyrazami skruchy na synodzie w Mediolanie przyjci zostali na powrt do Kocioa w roku 346. Jednake w rok pniej synod w Sardyce potpi ich za ponowne poczenie si z arianizmem. Nastpnie, w roku 349, obaj biskupi znw skadaj libellum satisfactionis na rce papiea Juliusza, na skutek czego zyskuj przebaczenie i przyjci zostaj na nowo do wsplnoty Kocioa. Przypomnijmy zarazem, e chronologia Valesiusowa jest czsto niezgodna z dzisiejszym stanem bada: synod w Sardyce mia miejsce nie w roku 347, jak podaje ten komentator, lecz w latach 343344 (Breviarium fidei, s. 782).
95

chrzest przebywajc jeszcze wrd ludzi, odszed na miejsce przyobiecanego pokoju, uznalimy przeto, e niedorzecznoci byoby wprowadzenie po nim jakich nowoci i nieliczenie si z tak wielk iloci witych wyznawcw i mczennikw, ktrzy przecie t nauk przemyleli, ubrali w sowa i spisali: ci, ktrzy we wszystkich kwestiach wytrwali w sposobie mylenia zgodnym z dawn tradycj katolickiego Kocioa. Ich wiar przekaza Bg rwnie i epoce twoich rzdw cecarskich, za porednictwem Pana naszego, Jezusa Chrystusa, za ktrego ask moesz zarwno by cesarzem, jak i panowa nad caym obszarem ziemi, jaki za dni naszych jest zamieszkany. Ale oto znw ludzie aosni i godni politowania ze wzgldu na sposb mylenia, w niegodziwym swym zuchwalstwie ogosili si heroldami bezbonych zamysw i wraz zabieraj si do obalenia wszelkiej (1168) nauki prawdy. Bo kiedy zgodnie z twym rozporzdzeniem zebrao si zgromadzenie synodalne, wtedy i oni odkryli przybic ujawniajc wasne oszustwo; prbowali bowiem wprowadzi jakie innowacje, wystpujc z wnioskami w cigej atmosferze podstpu i mcenia w gowach, znalazszy usidlonych urokiem tego rodzaju odmiany Germiniusza, Auksencjusza i Gajusa, ktrzy wszczynali cige spory i powodowali rozamy. Goszona przez nich nauka, chocia si nie ostaa, przewyszaa wszystkie moliwe blunierstwa, a poniewa si spostrzegli, e s tacy, ktrzy d do czego innego i nie zgadzaj si z ich skaonymi pogldami, zaczli si skania do wsplnych z nami narad, jako e niby uwaaj za wskazane uoy jak inn formu. Plany ich nie wytrzymay nawet krtkiej prby czasu96. Aby wic ycie Kocioa nie byo naraone na te same niebezpieczestwa, a niepokj i wrzawa nie pogray wszystkich wiernych w bezadnym chaosie, rkojmi wydawao si niewzruszone przestrzeganie dawnych postanowie soborowych, a w odniesieniu do wyej wymienionych wyczenie ich z naszej wsplnoty kocielnej97; z tego te powoPlany ich" itd. Do takiej interpretacji upowania jedynie tekst grecki. Cytowana przez Valesiusa aciska wersja tego zdania ma sens odmienny: et quidem haec brevi tempore saepe mutasse manifestum est: jest rzecz oczywist, e niejednokrotnie po upywie krtkiego czasu i to rwnie zmieniali (tj. zmieniali jeden po drugim projekty nowej formuy). I tu zachowujemy w naszym tumaczeniu do dziwn stylizacj tekstu greckiego, ktry nie przestajc by zym tumaczeniem z aciny, jest jednake dokumentem! Myl wyrazi mo97 96

du wysalimy do twojej askawoci posw z informacj, aby za porednictwem listu ujawnili opini zgromadzenia. Oczywicie czonkom poselstwa polecilimy przede wszystkim przedstawi prawd w oparciu o dowody poczynajc od tego, co byo na samym pocztku i co byo suszne98; jednoczenie maj oni poinformowa twoj pobono, e nie tak, jak powiedzieli Ursacjusz i Walens, pokj bdzie wtedy, jeli si uda obali ktre ze susznych 99 postanowie. Bo i jake to moliwe, aby zaprowadzili pokj ci, ktrzy pokj zakcaj? Raczej wa i zamieszanie wybuchnie rwnie i na obszarze Kocioa rzymskiego, tak jak po wszystkich innych miastach. Dlatego te bagamy twoj askawo, aby yczliwym uchem wysucha i askawym wejrzeniem zaszczyci naszych posw i nie pozwoli, by na urgowisko tym, ktrzy odeszli z tego wiata, wprowadzono jakie innowacje i zmiany, przeciwnie pozwl nam wytrwa przy tym, co uchwalili i postanowili przodkowie; a chyba moemy stwierdzi, e oni wszyscy dziaali z roztropnoci i rozsdkiem za ask 100 Ducha witego. Zmiany, ktre obecnie tamci forsuj, zasiewaj niewiar w sercach tych, ktrzy uwierzyli, a dziko w sercach tych, ktrzy nie wierz. Bagamy jeszcze o to, aby biskupom przebywajcym na obczynie, ktrych rujnuje i trud staroci, i niedostatek pyncy z ubstwa, rozkaza uatwi powrt do ojczyzny, by Kocioy nie pozostaway nadal osierocone na
na prociej: Chcc unikn cigle tych samych niebezpieczestw w yciu Kocioa i siania zamtu wrd wiernych, postanowilimy sta na stray dawnych postanowie soborowych, a wspomnianych wyej mcicieli wyczy z naszej wsplnoty kocielnej". Jak wynika rwnie i z aciskiej podstawy tego tekstu, chodzi tu o potwierdzenie prawd wiary w oparciu o pocztkowe, tj. dawniejsze, suszne, oczywicie, uchway soboru w Nicei lub o udowodnienie przy pomocy tyche uchwa, e synod si nie myli, potpiajc dziaalno grupy Ursacjusza i Walensa. Nieznaczna z pozoru rnica skadniowa pomidzy tekstem u Sokratesa a wersj Sozomena ma wyrane odbicie w niniejszym przekadzie. Susznych" dodaj od siebie biskupi ortodoksyjni, dokonujc przekadu. W tekcie aciskiej podstawy brak podobnej przydawki. A chyba moemy stwierdzi": u Sokratesa Scholastyka dz. cyt. s. 236 czytamy: abymy mogli gosi", co jest moe zbyt dowolnym tumaczeniem (tekst grecki jest tu u obydwu historykw identyczny!); jednake w obu polskich wersjach podkrela si pewn ogldno wyraenia: biskupi nie chcieli zapewne urazi cesarza kategoryczn form wypowiedzi. List jest sprawozdaniem, ale jednoczenie apelem i usiln prob.
100 99 98

skutek wygnania pasterzy. I o to jeszcze nade wszystko bagamy, by nie uroni nic z dotychczasowego dorobku i nic zbytecznego nie dodawa; przeciwnie niech w nienaruszonej caoci pozostanie wszystko, przechowywane starannie od czasw twego pobonego ojca a po dzie dzisiejszy; i duej ju101 nie ka nam si mczy i przebywa daleko od naszych wasnych siedzib: nieche biskupi wraz z ludem sobie powierzonym w pokoju maj czas na posiek i na sub Bogu Najwyszemu, zanoszc mody za twe bezpieczestwo oraz za twe panowanie i pokj, ktrym Bstwo bez przerwy darzy ci bdzie. Nasi posowie wioz ze sob raporty na pimie i przemwienia biskupw; oni te udziel twojej pobonoci wyjanie na podstawie samych tekstw Pisma witego.
ROZDZIA DZIEWITNASTY

O posach od synodu i o licie cesarskim; z kolei o tym, jak biskupi wyrazili w kocu zgod na formule przedstawion wczeniej przez Ursacjusza i Walensa 102; dalej, o skazywaniu biskupw na wygnanie i o synodzie w Nike 103; wreszcie przytoczenie powodu, dla ktrego synod w Ariminium znalaz si w potrzasku
Taka jest wic tre pisma uoonego przez uczestnikw synodu w Ariminium.
Duej ju" albo nadal" (loipn, u obu historykw, jakkolwiek cytowany przekad Sokratesa podaje: na przyszo", co jest chyba rwnie do przyjcia); chodzi o to, e og biskupw Zachodu niechtnie podejmowa takie wyprawy na kade wezwanie cesarza, tym bardziej e wielu zupenie susznie obawiao si zamtu i zaprzepaszczenia nicejskiego credo, a poza tym w niejednym przypadku przebywanie biskupa z daleka od jego wasnej siedziby poczone byo z wielkimi kosztami i niewygodami, nierzadko za ze szkod dla opuszczonego na czas duszy lokalnego Kocioa, nie zawsze obfitujcego w dobra doczesne. Greckie tytuy rozdziaw, dodane do tekstu Sozomena przez jakiego pniejszego filologa, zawieraj liczne bdy i pisane s kiepsk greczyzn; gdybymy zlekcewayli sam tre rozdziau i trzymali si tytuu, drugi czon jego miaby brzmienie nonsensowne: z kolei o tym, jak Ursacjusz i Walens (wraz ze swoimi
102 101

Tymczasem Ursacjusz i Walens, uprzedzajc swym przybyciem (1169) wysanych przez synod posw, pokazali cesarzowi dokument, ktry niedawno odczytywali ogowi biskupw, i poddali oszczerczej krytyce stanowisko zebranych. Cesarz ze swej strony, rozgoryczony by moe dlatego, e biskupi nie przyjli tej wanie formuy wyznania wiary wszak w jego obecnoci ustalono j w Sirmium! z caym szacunkiem potraktowa przybyych; posw natomiast ostentacyjnie zlekceway i zupenie nie zwraca na to uwagi, e wytrwao, jak okazuj, na bolesn wystawia ich prb. Po jakim dugim dopiero czasie104 napisa do synodu, usprawiedliwiajc si, e stan wobec koniecznoci jakiej pilnej wyprawy na barbarzycw i dlatego nie moe przyj poselstwa. Poleci wszake, aby posowie w Madrianopolu zaczekali na jego powrt: by po naleytym uporzdkowaniu spraw pastwowych wolny ju od trosk zaprztajcych jego umys mg z uwag wysucha wszystkiego, z czym przybywa poselstwo. Bo jeli kto zamierza zaj si sprawami powiconymi Bogu 105, wypada mu czyst mie dusz od wszystkich innych problemw. Tak zatem napisa Konstancjusz. W odpowiedzi na to synod jasno da do zrozumienia, e zdecydowanie trwa na swoim stanowisku i nigdy nie odstpi od tego, co raz zostao postanowione: w tym duchu utrzymane byo pismo i w tym duchu polecenia otrzymali posowie; i synod prosi usilnie, aby cesarz yczliwie ich przyj i raczy wysucha tego, co ma do przekazania poselstwo, oraz zapozna si z treci dozwolennikami!) w kocu zgodzili si na zabezpieczony (przywieziony) zawczasu list (tj. formu!)". Mowa oczywicie o formule, ktr wanie nieco wczeniej Ursacjusz i Walens prbowali przeforsowa na synodzie w Ariminium. Jake wic mieliby na tene dokument, zwany tu listem", wyraa swoj zgod?! Zgod wyrazili biskupi, wymanewrowani" przez Ursacjusza i Walensa, jak to opisuje Sozomen. Zreszt, zgodnie ze wiadectwem Atanazego, ojcowie zarwno w Ariminium jak w Nike ulegli przemocy, jak odnotowuj komentatorzy Migne'a powoujc si na Epistula ad Africanos tego Atanazego.
103 104

Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 240.

Podobn, lecz znacznie bardziej lapidarn relacj podaje Sokrates (dz. cyt., s. 237), ktry jednak unika mowy zalenej" i przytacza list cesarski w jego brzmieniu oryginalnym. Wypada, aby intelekt by czysty i wolny od wszelkiej troski, kiedy podejmuje badania na temat prawa Boego" gosi cytowany przez Sokratesa in extenso dokument.
105

kumentw pisemnych. Wszak i on sam niewtpliwie z przykroci bdzie musia stwierdzi fakt, e w okresie jego panowania tak wielka ilo Kociow jest bez biskupw. Trzeba by zatem, jeli i jemu rwnie wydaje si to suszne, aby przed zim ojcowie wrcili do swoich Kociow. Napisawszy list taki, co do treci i, jak si naleao spodziewa, co do formy i doboru wyrae utrzymany w tonie pokornej proby, biskupi czas jaki nieznaczny odczekali na miejscu. Kiedy jednak cesarz nie udzieli im adnej odpowiedzi, porozjedali si, wracajc kady do swojego miasta. Wszystko, co tu powiedziano, niezbicie wiadczy o tym, e uczestnicy synodu w Arminium od pocztku opowiedzieli si za utrzymaniem w mocy uchwa podjtych kiedy przez sobr w Nicei. Obecnie trzeba opowiedzie, jak to si stao, e pniej wyrazili oni swoj zgod na dokument wydobyty przez Walensa i Ursacjusza. Ot relacje na ten temat, jakie do mnie dotary, rni si pomidzy sob. I tak jedni powiadaj, e cesarz, wziwszy do serca sprzeczny z jego wol wyjazd biskupw z Arminium jako osobist zniewag, poleci Walensowi i jego zwolennikom, aby Kocioami na Zachodzie pokierowali wedug swego uznania i opublikowali odczytan w Ariminium formu wyznania wiary; biskupw, ktrzy by si pod ni podpisa wzdragali, usun mieli z poszczeglnych Kociow, a na ich miejsce ordynowa innych. Ci oczywicie, skoro raz otrzymali tak gwarancj cakowitej bezkarnoci, si zmusili tamtejszych pasterzy do zoenia swych podpisw pod ow formu, wielu za tych, co nie ustpowali, wygnali z miejscowych Kociow, a w pierwszym rzdzie Liberiusza, biskupa Rzymu 106. Kiedy ju uporali si w opisany sposb z duchowiestwem na terenie Italii, zdecydowali si rwnie i Kocioy na Wschodzie ustawi w oparciu o te same metody. Przemierzajc zatem Tracj, przybyli jak gosi ta wersja do Nike, miasta lecego w tamtej wanie prowincji; i urzdziwszy tam sesj synodaln, przetumaczyli na jzyk grecki znany nam ju z Ariminium dokument, po czym zatwierdziwszy go jako obowizujcy, tre jego podali do wiadomoci publicznej, rozgaszajc wszem wobec, e jest to formua wyznania wiary spisana i przyjta przez poPrzypomnijmy, e Liberiusz wczeniej (w roku 355) poszed na wygnanie: por. wyej, rozdz. XI niniejszej ksigi.
106

wszechny sobr w Nike. Naumylnie przeprowadzili to wszystko w Nike i uyli tak dobrze wrcej im nazwy miejscowoci, aby ludzi prostszego umysu (1172) tym atwiej mogli nakoni do wyraenia zgody na ten wykad wiary, jeliby si im udao zwie ich podobiestwem nazw rnych i doprowadzi do przekonania, e jest to wanie dokument, zatwierdzony na soborze w Nicei. To by wic bya pierwsza wersja. Inni natomiast mwi, e kiedy synod w Ariminium zmczony by cigym skupieniem uwagi na biecej sytuacji, jako e cesarz nie raczy zaszczyci biskupw choby odpowiedzi ani nie zezwala im na powrt do domu, stronnicy wrogiego obozu nasali jakich doradcw, ktrzy mieli ojcom powiedzie, e nie wypada, aby dla jednego wyrazu mwicego o istocie" pozostawali we wzajemnej niezgodzie biskupi, jacy gdziekolwiek si znajduj, gdy tymczasem mona przecie nazwa Syna Boego podobnym do Ojca i usun w ten sposb powody zatargu: wszak oczywist jest rzecz, e biskupi na Wschodzie nigdy si nie uspokoj, jeli nie odpadnie raz na zawsze wyraz istota"! Poniewa owi porednicy zrcznie wtrcali podobne uwagi, przeto synod, jak mwi, da si nakoni do wyraenia zgody na przyjcie dokumentu z tak skwapliwoci podsuwanego przez poplecznikw Ursacjusza. A ci ostatni w obawie, eby nie zjawili si na miejscu wysani swego czasu przez synod do cesarza posowie i nie oznajmili o stawianym przez biskupw zachodnich od samego pocztku oporze oraz o prawdziwej przyczynie usunicia okrelenia wspistotny", przytrzymali czonkw poselstwa w Nike, w Tracji, pod pretekstem, e z powodu zimy i utrapie, jakie s poczone z korzystaniem w tej porze ze zwierzt jucznych stosowanych w komunikacji pastwowej, nieatw bd mieli podr; namwili ich ponadto, eby znany ju nam dokument przeoyli z jzyka aciskiego i w tumaczeniu greckim wysali do biskupw na Wschodzie: dobrze bowiem rozumieli, e w ten sposb z jednej strony dokument uoony po ich myli uatwi im pomylne osignicie celu, do ktrego tak usilnie zdaj, a z drugiej strony wobec nieobecnoci tych, ktrzy by mogli udowodni, e uczestnicy synodu w Ariminium bynajmniej nie dobrowolnie odstpili od sformuowania dotyczcego istoty, lecz z powodu intrygi, obciajcej biskupw Wschodu odpowiedzialnoci za to, e jakoby mieli zdecydowan odraz do takiego sformuowania. Oczywicie by to jawny fasz:

wszyscy bowiem, z wyjtkiem bardzo nielicznych, niezomnie stali na stanowisku, e rwnie i co do istoty Syn Boy podobny jest do Ojca107; rnili si za pomidzy sob tym jedynie, e jedni nazywali Syna Boego wspistotnym Ojcu, drudzy natomiast podobnym Ojcu co do istoty108. Tak wic wydarzenia z tym zwizane jedni przytaczaj w tej wersji, drudzy znw w tamtej.
ROZDZIA DWUDZIESTY

O wydarzeniach, jakie si rozegraly w Kocioach na Wschodzie, i o tym, jak to Maratonios i Eleuzjos, biskup Kyzikos, oraz Macedoniusz pousuwali z Kociow wyznawcw wsplistotnoci. Z kolei o kociele nowacjan i o jego przeniesieniu na inne miejsce, a wreszcie o tym, e nowacjanie utrzymali wsplnot kocieln z ortodoksami
W czasie kiedy w Italii dziay si opisane tu rzeczy, (1173) na Wschodzie, zanim zwoano synod w Seleucji, doszo do niesychanie gwatownych zaburze. I tak oto, Akacjusz i Patrofil, usunwszy Maksyma, zarzd nad Kocioem jerozolimskim powierzyli Cyrylowi. Pierwszych wice udzieli mu jeszcze Makary109. A znw Macedoniusz wzburzy KonstantyZwrmy uwag, e i takie sformuowanie nie jest ju ortodoksyjne, nie mwi bowiem o wspistotnoci", to jest rwnoci co do istoty; jednake oznacza ono zdecydowane odcicie si od momejw i innych wspczesnych herezji. Formua odczytana w Ariminium" (jak to cigle powtarza Sozomen, a co czasem tumaczymy: dokument znany nam ju z Ariminium") przez Ursacjusza i Walensa i tak usilnie forsowana w oparciu o osob cesarza Konstancjusza stwierdza, e Syn Boy jest wedug Pisma podobny do Ojca" (por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 230), ale unika sw: co do istoty". Tj. biskup Jerozolimy. Zdanie jest niewtpliwie uszkodzone, ale nie moe nastpowa po wzmiance o Macedoniuszu, jak to ma miejsce w tekcie Migne'a. Jak informuje Valesius, powoujc si na Kronik Hieronima i na inne rda, najpierw Makary wywici Maksyma, Cyrylowi natomiast udzieli wice diakona. Po mierci Makarego, jego nastpc zosta Maksym. Ot Maksym z kolei awansowa Cyryla do godnoci prezbitera, ten jednake za
109 108 107

nopol i lece dookoa miasta, majc oddanych sobie pomocnikw w osobach Eleuzjosa i Maratoniosa. Tego ostatniego, jako byego diakona Kocioa podlegajcego biskupiej jego wadzy, a zarazem gorliwego nadzorc przytukw dla biednych oraz prokuratora klasztorw wsplnych dla mw i niewiast, ordynowa Macedoniusz biskupem Nikomedii; Eleuzjosa natomiast, ktry si wyrni w subie na cesarskim dworze, mianowa biskupem Kyzikos. Obaj podobno prowadzili ycie nienaganne, ale zawzicie starali si szkodzi wyznawcom wspistotnoci Syna Boego z Bogiem Ojcem, cho robili to nie w tak niewymylny sposb jak sam Macedoniusz. Ten bowiem nie tylko skazywa na wygnanie wszystkich, ktrzy wymawiali si od utrzymywania z nim wizw wsplnoty kocielnej, lecz take wtrca ich do wizienia i oddawa pod sd pastwowy110. W niejednym przypadku nawet przy uyciu siy zmusza opornych do wspudziau w yciu kocielnym, a nie ochrzczone jeszcze dzieci i niewiasty porywa przemoc i chrzci. Co wicej, wielokrotnie burzy kocioy, zasaniajc si poleceniem cesarza, nakazujcym niszczy witynie nieustpliwych wyznawcw nauki, e Syn Boy wspistotny jest Bogu Ojcu. Z tego najwidoczniej powodu rozebrano rwnie koci nowacjan w Konstantynopolu, koo tak zwanego Pelargos. Wtedy podobno zwolennicy tej sekty dokonali wspaniaego czynu; by moe pomogli im w tym rwnie wierni Kocioa powszechnego, jako obrocom wsplnego dogmatu. Oto mianowicie kiedy ci, ktrym to zadanie polecono, nakazali burzy wspomnian budowl, nowacjanie, zebrani na miejscu caymi rodzinami, jedni owszem zrzucali materiay budowlane spraw arian z grupy Akacjusza i Patrofila, wrogo usposobionych wobec Maksyma za jego yczliwo dla Atanazego, wzgardzi awansem i wiceniem z rk Maksyma, zncony obietnic godnoci biskupiej, ktrej potem dostpi. Miao si to jednak sta wczeniej, w roku 351, i, wedug Hieronima, dopiero po mierci Maksyma, a nie za jego ycia.
Przypomnijmy, e pord chrzecijan z niedawnego jeszcze wtedy okresu przeladowania wszelkie prawowanie si w instytucjach pastwowych byo wprost nie do pomylenia, jak nie do pomylenia byo w pierwszych gminach chrzecijaskich. Dlatego te na przykad wrd zarzutw i oszczerstw, jakimi euzebianie proowali swego czasu zaszkodzi Atanazemu, znalazo si i pomawianie biskupa o pociganie przeciwnikw do odpowiedzialnoci karnej. Por. w zwizku z tym relacj Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 163.
110

dokonujc rozbirki, drudzy jednake momentalnie przenosili je do dzielnicy Sykai, pooonej po drugiej stronie miasta; i szybko ta gorliwo osigna zamierzony cel: w pracy bowiem udzia brali nie tylko mczyni, lecz take niewiasty i dzieci, a kady przy tym okazywa niezwyky wprost zapa, jako e trud swj ofiarowa Bogu. Z t sam gorliwoci dokonano pniej dziea odnowienia tego kocioa, i od tego czasu datuje si upamitniajca to wydarzenie jego nazwa Anastazja111. Albowiem po mierci (1176) Konstancjusza nastpca jego na cesarskim tronie, Julian, zwrci nowacjanom plac kocielny i pozwoli im wybudowa wityni. I to si wanie stao, a ludno pomagaa z zapaem i te same elementy budowy znw przeniosa z Sykai na waciwe ich miejsce. Taki wic obrt przybraa ta sprawa w okresie pniejszym. A na razie niewiele brakowao do tego, by nowacjanie cakowicie zjednoczyli si z wiernymi Kocioa powszechnego: rwni w pogldach na temat Bstwa, razem cierpicy przeladowanie i te same przeywajc nieszczcia okazywali jedni drugim przychylne uczucia. W jednym i tym samym gromadzili si te miejscu i razem si modlili: bo wyznawcy powszechnego Kocioa domu modlitwy nie mieli, wyzuci z wszystkiego przez arian. I najprawdopodobniej na skutek cigego wspycia doszedszy do wniosku, e zupenie niepotrzebnie podtrzymywali wzajemn niezgod, zamierzali si zczy w jednej wsplnocie Kocioa. Moe by i doszo do tego, gdyby zawi nielicznych, jak sdz, nie zmrozia zapau wikszoci, zoliwie trwajcych na stanowisku, e istnieje dawna zasada112, ktra nie dopuszcza podobnego posunicia.
111 112

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 243 i przyp. 234.

Sozomen mwi o archalon lgon, a wic o dawnej zasadzie", dawnej racji", prawie". Sokrates (por. dz. cyt., s. 243) o archalon parangelma, to znaczy o dawnym nakazie". Niewtpliwie chodzi tu w kadym razie o nieprzejednane stanowisko wobec tzw. lapsi, a wic stanowisko, ktre zdecydowao o odszczepiestwie nowacjan. Cay wywd Sozomena trci moe zbytnim optymizmem, ale moe take trafnie oddawa nastrj historycznej chwili.

ROZDZIA DWUDZIESTY PIERWSZY

O tym, jak Macedoniusz poczyna sobie w Mantinion 113 i jak usunity zostal z biskupiego tronu za to, e przenis na inne miejsce trumn Konstantyna Wielkiego; na koniec relacja o nadaniu Julianowi godnoci Cezara
W tym samym okresie take i Eleuzjos zburzy doszcztnie koci nowacjan w Kyzikos. Ofiarami podobnych szykan stali si przede wszystkim mieszkacy Mantinion i inni Paflagoczycy. Skoro bowiem Macedoniusz zauway, e wikszo stanowi tam wyznawcy nauki Nowata114 i e sami duchowni nie zdoaj ich stamtd usun, namwi cesarza, aby odkomenderowa w tym celu cztery oddziay115 onierzy. Przypuszcza mianowicie, e gdy ludzie nie obeznani z broni ujrz uzbrojone zastpy, pod wpywem lku natychmiast si przerzuc na jego wiar. Tymczasem caa sprawa przybraa zupenie inny obrt. Mieszkacy Mantinion tumnie wylegli, uzbrojeni kady jak popado w sierpy, topory i rne inne przedmioty, i uderzyli na wojsko. W zacitej bitwie pado mnstwo Paflagoczykw, ale onierze wyginli prawie wszyscy. Dlatego te niejeden spord tych, co stali blisko osoby cesarza, krytykowa i gani Macedoniusza jako winowajc tak potwornych nieszcz. A i sam cesarz odwrci si od niego i nie okazywa mu ju dawnej yczliwoci. Dodatkowym powodem jeszcze bardziej zwikszajcym t niech byy takie oto okolicznoci: Macedoniusz zapragn przenie na inne miejsce trumn ze szcztkami cesarza Konstantyna. Mieszczca j bowiem w swym wntrzu budowla grozia upadkiem. Jeli chodzi o ludno, jedni (1177) zgadzali si na podobne rozwizanie, drudzy jednake wyraali
Autor tytuw popenia tu bd, wprowadzajc nazw Mantineja", a wic nazw miasta lecego w Grecji (na Peloponezie), podczas gdy opisane tu wydarzenia rozgrywaj si w Paflagonii (Azja Mniejsza). Tj. nowacjanie; sekta ma nazw od Nowacjana, nie od Nowata (bo ten twrc sekty nie by, chocia wsppracowa z Nowacjanem). Grecy jednak nazywali Nowacjana Nowatem. Oddziay" (tagmata) jest tu okreleniem do oglnikowym. Zreszt historycy nie s zgodni co do wielkoci tego korpusu interwencyjnego. Por. na ten temat Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 244, przyp. 236.
115 114 113

sprzeciw, w przekonaniu, e czyn taki jest bezbony i rwna si spldrowaniu grobu. Tych ostatnich wanie popierali rwnie obrocy nauki ogoszonej przez sobr w Nicei, ktrzy z jednej strony nie mogli znie myli o zbezczeszczeniu ciaa Konstantyna, ich wspwyznawcy, a z drugiej strony, jak przypuszczam, starali si usilnie stawi opr woli Macedoniusza. Biskup jednake nic sobie z tego nie robic kaza przenie trumn do kocioa, w ktrym znajduje si grb mczennika Akacjusza. Tymczasem ludzie z posplstwa, jedni pochwalajc fakt dokonany, drudzy rzucajc sowa krytyki i potpienia, w rodku kocioa skoczyli sobie do oczu. I skoczyo si na tym, e zarwno sam wityni, jak i cay plac dookoa napenili krwi i mordem. Cesarz, przebywajcy jeszcze nadal w zachodniej czci imperium, zapon gniewem, kiedy si o tym dowiedzia. Jednoczenie win za zniewaenie prochw ojcowskich i za bdn polityk, ktrej ofiar pad lud, przypisujc Macedoniuszowi, gniew swj przeciw niemu obrci. Poniewa za postanowi uda si na ziemie Wschodu, zaj si przygotowaniem do drogi. Wezwawszy ponadto do siebie Juliana, swego bratanka, ustanowi go Cezarem i wysa do zachodniej Galii118.
ROZDZIA DWUDZIESTY DRUGI

Synod w Seleucji
Tymczasem okoo stu szedziesiciu biskupw ze Wschodu zjechao si do Seleucji Izauryjskiej. By to rok konsulatu Euzebiusza i Hypatiosa 117. Z biskupami przyby i Leonas, wysoki urzdnik na cesarskim dworze. Bra on udzia w obradach synodu na rozkaz cesarza, i w jego to obecnoci miano ustali formu wyznania wiary, gwarantujc rzetelno. Obecny by na wszelki wypadek i Lauricius, namiestnik wojskowy prowincji; albowiem w myl pisemnego polecenia cesarskiego ciy na nim obowizek udzielania pomocy, jeliby w czym okazao si to potrzebne.
Julian mianowany zosta Cezarem w roku 355. Na tene rok przypada najazd Frankw i Alamanw na Gali. Wyprawa Juliana uwieczona zostaa penym sukcesem. Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 222. A wic rok 359 (opisane nieco wyej trzsienie ziemi, ktre zniszczyo Nikomedi, wydarzyo si w sierpniu roku 358).
117 116

Na pierwszym zgromadzeniu nieobecni byli niektrzy biskupi, a midzy innymi Patrofil, biskup Scytopolis, Macedoniusz, biskup Konstantynopola, i Bazyli, biskup Ancyry. Kady z nich innym si zasania pretekstem, i tak na przykad Patrofil powoywa si na ropne zapalenie oczu, Macedoniusz mwi o swej chorobie. ywiono jednake podejrzenie, e nie pojawili si oni wwczas z obawy przed zarzutami, jakie mieli im postawi oskaryciele. I cho z powodu nieobecnoci tych biskupw wszyscy pozostali ocigali si z rozpatrywaniem spraw spornych niemniej Leonas nakaza rozpocz debaty. W rezultacie jedni zajli stanowisko, e najpierw koniecznie trzeba podda dyspucie wykad wiary, drudzy e bezwzgldnie naley przede wszystkim przeledzi postpowanie i postaw moraln tych, ktrych si oskara w samym gronie zebranych. T drug opini podziela Cyryl, biskup Jerozolimy, oraz Eustacjusz, biskup Sebasty118. Powodu do tego rozdwojenia dostarczyy zebranym rwnie i listy od cesarza, raz polecajce to, raz znw tamto. A skoro (1180) na samym wstpie wdali si w tego rodzaju ktni, nie wrcili ju do postawy wzajemnego zrozumienia, ale podzielili si na dwa obozy. Przewayo wszake w kocu zdanie, e najpierw trzeba przeprowadzi dysput o wykadzie wiary. Kiedy za przystpili do omawiania tak wanych tematw, jedni uwaali, e sformuowanie dotyczce istoty naley cakowicie usun, przy czym powoywali si na formu wyznania wiary, ktr nie tak dawno uoy w Sirmium Marek: j to przyjli przecie biskupi z otoczenia cesarza, z ktrymi by i Bazyli, biskup Ancyry119. Wikszoci jednak bardzo zaleao na przeforsowaniu formuy ogoszonej na uroczystoci powicenia kocioa w Antiochii 120. Za pierwszym rozwizaniem opowiadali si przede wszystkim Eudoksjos i Akacjusz 121, oraz Patrofil, Jerzy, biskup Aleksandrii, wreszcie Uranios, biskup
Sebasteia, miasto zaliczane podwczas do Armenii (dawniej do Kapadocji). O wspomnianych tu faktach por. nieco wyej, rozdz. XVI niniejszej ksigi. Por. wyej, ks. III, rozdz. V, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 162. Biskup Cezarei Palestyskiej (a wic metropolita), ten sam, ktry spowodowa (wraz z Patrofilem) usunicie Maksyma, biskupa Jerozolimy.
121 120 119 118

Tyru, i trzydziestu dwu innych biskupw. Do zwolennikw drugiego rozwizania nalea Jerzy, biskup Laodycei Syryjskiej, nastpnie Eleuzjos, biskup Kyzikos, wreszcie Sofronios, biskup Pompeiopolis, a za nimi posza wikszo. Biskupw zgrupowanych wok Akacjusza podejrzewano o to, e w sprawie wykadu wiary naumylnie odcili si od stanowiska wszystkich innych: miao im to dostarczy pretekstu do uchylenia si przed dochodzeniem, jakie im zagraao. W zwizku z tym, cho wczeniej zoyli Macedoniuszowi, biskupowi Konstantynopola, sw pisemn zgod na sformuowanie, e Syn we wszystkim podobny jest do Ojca i t sam ma istot122, bez adnego skrpowania zaczli teraz walczy przeciwko temu, co pierw byo treci ich zgodnego wyznania. Po licznych prbach zagajenia debaty w atmosferze ktni Sylwan, biskup Tarsu, gono zawoa mwic, e niedopuszczaln jest rzecz wprowadza nowe sformuowania, na przekr temu, ktre uznano za dobre i zatwierdzono w Antiochii: wszak tylko ono jedno powinno mie moc obowizujc. Wtedy poplecznicy Akacjusza, nie mogc si pogodzi z takim stanowiskiem, powstali ze swych miejsc i opucili zebranie; wszyscy inni natomiast odczytali sformuowania przyjte swego czasu w Antiochii. Nazajutrz zgromadziwszy si w kociele pozamykali drzwi odcinajc wstp do wewntrz i kiedy zostali sami, zatwierdzili wspomniane sformuowania antiochijskie. Akacjusz ze swej strony ostro zgani tego rodzaju pocignicia, prywatnie natomiast zapozna Leonasa i Lauriciusa z formu wyznania wiary, ktr sam usilnie popiera. Trzeciego znw dnia na posiedzenie przybyli prcz innych biskupw Macedoniusz i Bazyli, poprzednio nieobecni na synodzie. Jednake Akacjusz i jego stronnicy nie uznali za stosowne uczestniczy w zebraniu, o ile zgromadzenia nie opuszcz najpierw ci, ktrzy zostali przez nich pousuwani od godnoci i postawieni w stan oskarenia. I ten warunek zosta speniony. Zgodzili si bowiem na to przedstawiciele drugiego obozu podejrzewajc, e Akacjusz szuka w ten sposb pretekstu do rozwizania synodu, aby nie dopuci do dochodzenia aktualnego w zwizku z herezj Aecjusza, (1181) a jedwic w kadym razie gotowi byli przyj dokument mwicy o istocie"!
A
122

noczenie siebie samego i swoich zwolennikw uwolni od odpowiedzialnoci za to, o co ich oskarano. Skoro wszyscy ju byli na miejscu, Leonas owiadczy, e jest w posiadaniu dokumentu, ktry zosta mu dorczony przez duchownych z otoczenia Akacjusza. Dokumentem tym bya formua wyznania wiary opatrzona jakim wstpem, i ten szczeg uszed uwagi caej reszty zgromadzonych. Albowiem i Leonas ze swej strony naumylnie go zatai, poniewa podziela pogldy Akacjusza. Kiedy jednake pismo zostao odczytane, pord zgromadzenia zawrzao jak w ulu. Dokument bowiem stwierdza123, e: cho cesarz wyranie nakaza, aby do formuy wyznania wiary nie wprowadza adnych dodatkw niezgodnych z treci Pisma witego, niektrzy uczestnicy synodu sprowadzajc na sw rk z rnych prowincji zdetronizowanych i ordynowanych wbrew prawu kocielnemu biskupw zakcili porzdek synodalnych obrad; i jednych z grona Akacjusza obsypali obelgami, drugim znw nie pozwolili zabra gosu. Oni za sami, akacjanie, nie odrzucaj bynajmniej formuy wyznania wiary ogoszonej w Antiochii, jakkolwiek ci, ktrzy si tam wwczas zebrali, uoyli t formu stosownie do aktualnej wtedy dyskusji. Poniewa jednak sformuowanie mwice o wspistotnoci oraz sformuowanie mwice o podobiestwie co do istoty po dzi dzie jeszcze niejednego niepokoi, a ostatnio ci i owi prbuj wprowadzi co nowego stwierdzajc, e Syn Boy niepodobny jest do Boga Ojca, trzeba przeto usun sowa o wspistotnoci i o podobiestwie co do istoty, jako terminy Pismu witemu obce; z drugiej strony trzeba oboy kltw sformuowanie o braku podobiestwa midzy Synem i Ojcem, wyranie natomiast wyzna, e Syn Boy podobny jest do Boga Ojca. Bo, jak to gdzie mwi Pawe aposto124, On jest obrazem Boga niewidzialnego.
Tre tego dokumentu w dosownym jego brzmieniu cytuje Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 249250), natomiast Sozomen ucieka si do omwienia, uywajc, jak w przypadku wielu innych dokumentw, oratio obliqua. Trzeba podkreli, e zwolennicy Akacjusza do szybko zareagowali na manewr tej grupy biskupw, ktra zamknwszy si w kociele przegosowaa zatwierdzenie antiochijskiej formuy wyznania wiary, w przemilczany chwilowo wstp" omawianego tu dokumentu to nic innego jak prba zdyskredytowania przeciwnika. Kol. 1, 15. Cytowane zdanie ma identyczne brzmienie w przekadzie Pisma witego z jzyka greckiego dokonanym przez ks. Seweryna Kowalskiego oraz w Biblii Tysiclecia.
124 123

Po tego rodzaju wstpie zamiecili z kolei formu wyznania wiary niezgodn ani z postanowieniami soboru nicejskiego, ani z tym, co uchwalono w Antiochii, ale tak po prostu uoon, e zarwno zwolennicy doktryny Ariusza, jak i wyznawcy pogldw Aecjusza mogli si uwaa za cakowicie wolnych od bdu, byleby midzy innymi nie odrzucali i jej wasnych sformuowa. Opuciwszy bowiem okrelenia, w imi ktrych uczestnicy soboru w Nicei odrzucili nauk Ariusza, i milczeniem pominwszy zdanie, e Syn Boy niezmienny jest w swej boskoci, a co do istoty, rady, mocy i uchway stanowi wierny obraz Ojca, jak to okrelono na synodzie w Antiochii125, wyznali, e wierz w Boga Ojca, wierz take i w Syna Boego, i w Ducha witego. Stosujc do kadej Osoby dodatkowe okrelenia w postaci pewnych oglnie znanych wyrazw, ktre nie mogy by kamieniem obrazy ani dla nich, ani dla przeciwnikw w wierze, na podstawie gosowania uznali tych, co wierz inaczej, za nie nalecych do Kocioa powszechnego. Tak wic tre zawiera dokument wydobyty przez Leonasa, a podpisany przez samego Akacjusza oraz przez tych, ktrzy mu si dali przekona. Po jego odczytaniu Sofronios Paflagoczyk 126 podniesionym gosem zawoa: Jeli wykad wiary ma polega na codziennym ogaszaniu wasnego punktu widzenia, to zniknie nam sprzed oczu wierny obraz prawdy". A kiedy Akacjusz z uporem powtarza, e nic nie stoi na przeszkodzie, aby uoy inn formu wyznania wiary, skoro przecie nicejska formua raz ulega zmianie, a potem wielokrotnie bya przerabiana, wpadajc mu w sowa Eleuzjos (1184) powiedzia: Jednake tym razem synod zebral si nie po to, aby si nauczy tego, czego dotd nie zna, ani nie po to, eby otrzyma wiar inn w porwnaniu z t, ktrej formua ju zostaa przebadana i zatwierdzona przez uczestnikw synodu w Antiochii". I zapewni, e on sam i inni trzyma si bd tej wiary ze wszystkich si a do koca ycia, do ostatniego tchnienia. Po duszej dyskusji utrzymanej w podobnym tonie przeszli biskupi do omwienia innej sprawy. Zapytali mianowicie
Por. wyej, ks. III, rozdz. V, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 166168, gdzie przytoczone jest tumaczenie formuy antiochijskiej.
126 125

Biskup miasta Pompeiopolis, lecego w Paflagonii.

duchownych z obozu Akacjusza, w czym 127 w myl ich wyznania Syn Boy ma by podobny do Boga Ojca. A kiedy ci odrzekli, e tylko co do woli, ale bynajmniej nie co do istoty, wszyscy inni uczestnicy zebrania usilnie podtrzymywali swoje stanowisko, e Syn Boy rwny jest Ojcu take i co do istoty. Prbowali te udowodni Akacjuszowi w oparciu o rozpraw przez niego samego napisan i opublikowan, e poprzednio mia pogldy te same co i oni. Poniewa jednak Akacjusz odpowiedzia, e nie ma potrzeby da od kogokolwiek sprawozdania z dzie, ktre napisa, i wymiana argumentw zacza si coraz bardziej zaostrza, przeradzajc si w ktni, przeto w kocu Eleuzjos, biskup Kyzikos, odezwa si w te sowa: Synodu zupenie to nie interesuje, czy Bazyli albo Marek zdziaali co na wasn rk albo czy prywatnie obrzucaj si nawzajem oskareniami o jakie wykroczenia, zarwno oni, jak i poplecznicy Akacjusza; podobnie nie ma najmniejszej potrzeby docieka i bada, czy ogoszona przez nich formua wyznania wiary przedstawia si jak naley, czy te nie; trzeba jednake pj za t formu, ktra zatwierdzona zostaa w Antiochii przez dziewidziesiciu i siedmiu biskupw starszych ni oni. Jeliby kto zgasza propozycje z tym nie licujce, powinien by uznany za wroga pobonoci i Kocioa". Kiedy wszyscy ci, ktrzy trzymali stron Eleuzjosa, gorcymi okrzykami wyrazili zgod na to, co powiedzia mwca, zebranie przewidziane na ten dzie zostao rozwizane128. Dnia za nastpnego biskupi zgrupowani wok Akacjusza i Jerzego nie mieli ju na tyle odwagi, by si uda na oglne zgromadzenie. Ale take i Leonas, cho zapraszany, nie przyszed na nie; zupenie wyranie bowiem podziela ju pogldy tamtych. I rzeczywicie, wszak ci, co do niego przyszli z zaproszeniem, w kwaterze jego zastali biskupw z oboKata ti co do czego, w czym. Prawomylna odpowied musiaaby brzmie: kata, panta co do wszystkiego, we wszystkim". Sozomen, w przeciwiestwie do Sokratesa (dz. cyt., s. 252), nie wspomina, e to Leonas rozwiza zebranie, zreszt po duszej wymianie zda pomidzy biskupami. Nie zapominajmy, e Leonas dziaa na mocy specjalnego upowanienia cesarskiego. Na temat wkraczania cesarza w sprawy administracji kocielnej w tym okresie warto m. in. porwna sd zawarty w dziele: Louis Bouyer, Koci Boy, prze. Wodzimierz Krzyaniak, IW Pax, Warszawa 1977.
128 127

zu Akacjusza. A cho go prosili i wzywali na zebranie, nie usucha, wymawiajc si tym, e pord uczestnikw synodu nie ma zgody: on sam otrzyma od cesarza polecenie, e ma by obecny, o ile wszyscy bd si zgadzali i tworzyli jedno i to samo zgromadzenie. I tak na prno marnowano czas: og zebranych wielokrotnie zaprasza biskupw z otoczenia Akacjusza, a ci znw ju to dali, eby okrelona grupa przysza na zebranie do kwatery Leonasa, ju to upierali si przy swoim zdaniu, e w myl polecenia cesarza oni sami maj by sdziami nad innymi. Nie chcieli bowiem po prostu wyznawa tej samej wiary co inni, podobnie jak nie chcieli przemawia w swojej obronie w zwizku z zarzutami, jakie im stawiano, ani nie mieli odwagi przyj na rozpatrzenie sprawy Cyryla, ktrego sami usunli z biskupiego urzdu. I nie byo nikogo, kto by ich mg do tego zmusi. Obradujcy wic pozbawili stanowisk i godnoci midzy innymi Jerzego, biskupa Aleksandrii, nastpnie Akacjusza, biskupa Cezarei, a dalej: Uraniosa, biskupa Tyru, Patrofila, biskupa Scytopolis, i Eudoksjosa, biskupa Antiochii. Wiksz ilo obwinionych wyczyli ze wsplnoty kocielnej do czasu, a odpowiedz na zarzuty, ktrymi ich obciano. Jednoczenie (1185) tre postanowie przekazali pisemnie do wiadomoci poszczeglnych Kociow. Zamiast Eudoksjosa na biskupa Antiochii ordynowali Hadriana 129, prezbitera tamtejszego duchowiestwa. Jednake poplecznicy Akacjusza zdoali go uj w swe rce i przekaza Leonasowi i Lauriciusowi; ci z kolei przetrzymali go zrazu pod stra wojskow, a potem skazali na pobyt na obczynie. I taki mia koniec, rzecz krtko ujmujc, synod w Seleucji. A jeliby kto pragn dokadnie si zapozna z jego szczegami, dowie si o nich z akt synodalnych, spisanych przez obecnych na miejscu sekretarzy.
Imi to brzmi u Sokratesa Anianos (dz. cyt., s. 254), u Sozomena Hadrianos.
129

ROZDZIA DWUDZIESTY TRZECI

O Akacjuszu i Aecjuszu; nastpnie o tym, jak cesarz po przyjacielsku traktujc posw od dwu synodw, od tego w Ariminium i od tego w Seleucji, doprowadzi do uzgodnienia stanowisk
Po wydarzeniach opisanych ju wyej stronnicy Akacjusza w popiechu udali si na dwr cesarski; wszyscy inni natomiast rozjechali si, wracajc kady do swojej siedziby. Dziesiciu jednake, ci biskupi, ktrzy w myl wczeniejszego zarzdzenia gosem ogu wyznaczeni zostali na delegatw do cesarza, przybywszy na miejsce zastali tam poselstwo zoone z dziesiciu przedstawicieli wysanych przez synod obradujcy w Ariminium. Tymczasem Akacjusz i biskupi z jego obozu zdyli ju przekona o susznoci swego stanowiska najbardziej wpywowych dygnitarzy dworskich i za ich porednictwem zapewni sobie yczliwo ze strony wadcy. Podobno bowiem niektrzy z dworzan ju dawniej podzielali ich pogldy religijne, inni znw przekupieni zostali rzekomo zasobami materialnymi, stojcymi do dyspozycji Kocioa, a jeszcze inni dali si usidli zrcznym pochlebstwom i oszuka wysok godnoci tego, ktry ich przekonywa. Bo nie byle kim wydawa si Akacjusz; z natury obdarzony bystrym umysem i doskonay mwca, by poza tym wspaniaym realizatorem powzitego raz planu. A co wicej, jako zwierzchnik znakomitego Kocioa, i to jeszcze chlubicy si tym, e mistrzem by mu Euzebiusz, syn Pamfila, po ktrym wanie piastowa godno biskupi, zarwno dziki sawie otaczajcej poprzednika, jak i na skutek przejcia w posiadanie dzie przez tamtego napisanych nabra o sobie mniemania, e wie o wiele wicej anieli inni. I ostatecznie czowiek ten, odznaczajc si takimi wanie rysami charakteru, z atwoci przeprowadza, czego tylko zapragn. Tak wic kiedy obecni byli ju w Konstantynopolu przedstawiciele jednego i drugiego synodu, w sumie dwudziestu delegatw, oraz inni jeszcze biskupi, przypadkowo bawicy wanie w stolicy, najpierw w myl polece cesarskich wyrok w zwizku z debat dotyczc Aecjusza wyda mia w obecnoci czonkw senatu niejaki Honoratus, ktrego niedawno

cesarz (1188) po swym powrocie z prowincji zachodnich po raz pierwszy w dziejach mianowa prefektem Konstantynopola 130. Pniej rwnie i sam Konstancjusz rozpatrzy wraz z urzdnikami t spraw. W rezultacie przeprowadzonego ledztwa ustalono, e wykad wiary w ujciu Aecjusza jest z gruntu faszywy, i to a tak dalece, e zarwno sam cesarz jak wszyscy inni oburzeni byli tezami jako wrcz blunierczymi. Jak powiadaj, biskupi zgrupowani wok Akacjusza wymawiajc si zrazu cakowit zgoa niewiedz o istnieniu tego rodzaju herezji rozmylnie postarali si o to, eby wyrok w tej sprawie przypad cesarzowi i jego wicie, poniewa byli gboko przewiadczeni, e w walce na sowa Aecjusz okae si mistrzem nie do pokonania, a co wicej nieodpart si swoich argumentw potrafi ujarzmi suchaczy i wbrew ich woli umocni im w duszy posiew herezji. Ale kiedy wszystko to przybrao dla nich obrt nadspodziewanie pomylny, wydobyli przywiezion z Ariminium formu wyznania wiary i zadali przyjcia jej przez biskupw wydelegowanych z ramienia synodu, ktry obradowa w Seleucji. A poniewa ci ze swej strony niezomnie trwali na stanowisku, e w ten sposb nie porzuc okrelenia istoty, dopiero przez zoenie przysigi zdoali ich przekona o tym, i nie gosz nauki, jakoby Syn Boy co do istoty niepodobny by 131 do Ojca, i gotowi s wykl tego rodzaju herezj. Jednake wobec faktu, e biskupi z Zachodu obradujc w Ariminium w niewiarygodny wprost sposb opucili okrelenie istoty, zwolennicy Akacjusza usilnie teraz zaczli ka
Znamy dat tego faktu, podan przez Valesiusa na podstawie Fasti Idatiusa: 11 grudnia 359 roku (za konsulatu Euzebiusza i Hypatiosa). Sokrates Scholastyk informuje (dz. cyt., s. 254), e z t chwil ulega zawieszeniu wadza prokonsulw (sprawowana nad prowincj zwan Europa i nad Konstantynopolem jako jej stolic). Tumaczymy tu dosownie tekst grecki dla ukazania w caoci tej wyrafinowanej gry przeciwnikw nicejskiego credo: przede wszystkim wic nie o to chodzio, czego akacjanie nie gosili, ale co gosili i co miao wej do formuy wyznania wiary; dalej, nie chodzio o adne podobiestwo" co do istoty ale o wspistotno", a wic cakowit rwno co do istoty. Wreszcie, ewentualne wyklcie herezji stanowi tylko dodatek do samej formuy wyznania wiary. Przeforsowanie danej formuy byo dla wielu kwesti nie zapatrywa czy wiary, ale osobistego prestiu i politycznego wpywu.
131 130

nacisk na to, e taka formua stanowi dla nich rozwizanie jak najbardziej podane. Bo, jak mwili midzy sob, jeliby ta wanie formua zyskaa moc obowizujc, to przemilczenie wzmianki o istocie musi bezwzgldnie pogry w milczeniu sformuowanie dotyczce wspistotnoci, ktre przecie nade wszystko ocenili biskupi na Zachodzie, powodujc si szacunkiem dla soboru nicejskiego. Ale niezalenie od tych okolicznoci i sam cesarz nabra przekonania, e trzeba uzna t formu: bra pod uwag znaczn liczebno uczestnikw synodu w Ariminium i zastanawia si nad tym, e nie popeniby adnego bdu wiary kto nie odrniajcy podobiestwa od wspistotnoci i e nie miaoby to dla niego adnego istotnego znaczenia, jeliby poniecha okrele nieznanych na gruncie Pisma witego, a jednoczenie stosujc rwnoznaczne im i bezsporne okrelenie podobny" wyznawa wiar w treci znaczeniowej identyczn. Takim si przeto kierujc pogldem poleci Konstancjusz biskupom, by doszli do zgody w sprawie przyjcia formuy ogoszonej przez synod w Ariminium. I nazajutrz przygotowujc si do uroczystoci zwizanej z objciem urzdu przez nowego konsula, w myl przyjtego u Rzymian zwyczaju przypadajcej na pierwszy dzie miesica zwanego u nich Januarius, cay dzie i niema cz nocy, ktra nadesza 132, spdzi cesarz na rozprawach w gronie biskupw, a wreszcie rwnie i delegaci od synodu seleucyjskiego zoyli swe podpisy pod dokumentem przywiezionym z Ariminium133.

ROZDZIA DWUDZIESTY CZWARTY

O tym, jak to biskupi z obozu Akacjusza zatwierdzili uchway synodu w Ariminium;

132

Bya to wic noc z 31 grudnia roku 359 na 1 stycznia roku

360. Niej jednak nasz historyk, podobnie jak i Sokrates Scholastyk wspomina o zmianach, jakie biskupi z obozu Akacjusza wprowadzili do formuy przywiezionej z Ariminium; por. dz. cyt., s. 255 i ns. (Zestawienie wszystkich dotychczasowych formu por. tame, s. 256257.)
133

nastpnie wykaz biskupw pozbawionych piastowanej godnoci, i wreszcie omwienie zarzutw, ktre w gr tu wchodziy
Tymczasem ojcowie pozostajcy pod wpywami Akacjusza, odczekawszy czas jaki w Konstantynopolu, zawezwali do stolicy biskupw z Bitynii, pord ktrych by rwnie Maris z Chalcedonu oraz (1189) Wulfila134, biskup Gotw. I tak kiedy byo ich ju w sumie pidziesiciu, zebrali si razem i zatwierdzili formu wyznania wiary odczytan swego czasu w Ariminium, uzupeniajc j dodatkowym stwierdzeniem, e na przyszo w ogle nie dopuszcz do jakiejkolwiek wzmianki o istocie czy osobie, gdy bdzie mowa o Bogu; kad za inn formu, sprzeczn z powysz, uznaj za wyklt bez wzgldu na to, czy chodzi o formu uoon dawniej, czy te o jak moliw w przyszoci. Skoro to przeprowadzili, pozbawili Aecjusza godnoci diakona za to, e pisa dziea przepojone duchem erystyki i ukadane z myl o wykazaniu tego rodzaju uczonoci, ktra zupenie si nie zgadza z kierunkiem dziaania Kocioa, i za to, e urzdza bluniercze dysputy, stajc si tym samym sprawc niepokoju i zamieszek w obrbie poszczeglnych Kociow. Niektrzy jednak nadmieniaj, e owi biskupi usunli go bynajmniej nie z wewntrznego przekonania, ale dla oczyszczenia si w oczach cesarza z podejrze, jakie i na nich samych ciyy. Oskarano ich bowiem o to, e podzielaj jego zapatrywania. Nastpnie wykorzystujc oburzenie, jakim paa cesarz przeciwko Macedoniuszowi z powodu opowiedzianych nieco wyej wypadkw, usunli i tego biskupa oraz: Eleuzjosa, biskupa Kyzikos, Bazylego, biskupa Ancyry, Heortasiosa, biskupa Sardes, i wreszcie Drakontiosa, biskupa Pergamonu. I nie zgadzajc si midzy sob w sprawach doktrynalnych, w akcie usuwajcym wymienionych tu duchownych wiary ich nie potpiali. Przytoczyli natomiast winy: wspln wszystkim, e
Wulfila (Ulfilas), ur. okoo roku 311 w rodzinie grecko-kapadockiej, tumacz Biblii na jzyk gocki. Na synodzie antiocheskim w roku 341 wywicony na biskupa Gotw, wrd ktrych potem prowadzi dziaalno apostolsk, ale w duchu wyznawanego przez siebie arianizmu. Zmar w roku 381 lub 383 w Konstantynopolu. Por. Baus/Ewig, s. 235 ns.
134

zamcili spokj w poszczeglnych Kocioach i naruszyli prawa kocielne; oddzielnie oskarali Bazylego o to, e niejakiemu Diogenesowi, prezbiterowi z Aleksandrii, przejedajcemu przez Ancyr, odebra dokumenty i wymierzy chost; e ponadto duchownych z Antiochii, a take z ziem lecych nad Eufratem oraz Cylicyjczykw, Galatw i Azjan poleci miejscowym wadzom skaza bez rozprawy sdowej na wygnanie z kraju i na inne kary; w rezultacie narazi ich nawet na to, e dowiadczyli, co to elazne okowy, i w dodatku utracili ca majtno zrzekajc si jej na rzecz onierzy z konwoju, by unikn szykan z ich strony. Obwiniali go jeszcze i o to, e kiedy cesarz poleci doprowadzi Aecjusza i niektrych jego towarzyszy do Kekropiosa 135, aby si mogli wypowiedzie i obroni w zwizku ze stawianymi im zarzutami, Bazyli namwi urzdnika odpowiedzialnego za wykonanie rozkazu wadcy, eby zrobi to, co odpowiadao jemu, biskupowi. Do Hermogenesa za, prefekta pretoriaskiego 13, i do namiestnika Syrii napisa, kogo naley przesiedli z miejsca dotychczasowego zamieszkania i do jakiej miejscowoci, a kiedy cesarz odwoa skazacw z wygnania, on si ze swej strony nie zgodzi, przeciwstawiajc si zwierzchnoci pastwowej 137 i biskupom. Do tych zarzutw dodawali i to take oskarenie, e podburzy duchowiestwo Kocioa w Sirmium przeciwko Germiniuszowi, i cho pozosta we wsplnocie kocielnej 138 zarwno z samym Germiniuszem, jak i z Walensem oraz Ursacjuszem, pisemnie oczerni ich przed biskupami Afryki; nastpnie pozwany w zwizku z t spraw, wszystkiego si wypar i zoy faszyw przysig. W konsekwencji przyapany na faszu, prbowa przy pomocy sofistycznych
Kekropios by biskupem Nikomedii, widocznie wic tam, a nie w Antiochii Syryjskiej, miejscu swych gonych wystpw, mia by przesuchany Aecjusz.
A wic jednego z zastpcw samego cesarza. Nie naley myli tego Hermogenesa ze wspomnianym wyej (ks, III, rozdz. VII) naczelnym dowdc jazdy, zamordowanym w Konstantynopolu w czasie usuwania ze stolicy biskupiej Pawa, przed objciem jej przez Macedoniusza.
136 135

Opisany tu fakt, cho negatywny, moe posuy za dobr ilustracj zupenie wyjtkowej pozycji biskupa w wczesnym imperium. Tekst grecki w tym miejscu najprawdopodobniej wymaga niewielkiej poprawki, przyjmujemy wic wersj proponowan przez Valesiusa.
138

137

chwytw wykrci si od zarzutu krzywoprzysistwa. Dalej, winien jest niezgody i zamtu, jaki posia w Ilirii (1192), w Italii i w Afryce, i odpowiada za wydarzenia, ktrych widowni sta si Koci w Rzymie. Oprcz tego spowodowa uwizienie sucej celem wymuszenia faszywych zezna przeciwko jej pani, a dalej, czowieka prowadzcego haniebny tryb ycia i zczonego z niewiast bynajmniej nie na mocy prawa maeskiego nie tylko ochrzci, ale nawet uzna za godnego suby na rzecz Boga, jak jest diakonat. Dalej, wdrownego lekarza, obcionego win niejednego zabjstwa, nie odsun od wsplnoty Kocioa. Wreszcie przytaczali i to, e przy witym stole zawizywa spiski, osobicie przy tym skadajc przysigi i innym duchownym narzucajc konieczno powtarzania formu zapewniajcych, e nigdy jeden drugiego w tym gronie oskara nie bdzie. Sprytny ten pomys gosi akt oskarenia mia go jako zwierzchnika miejscowego duchowiestwa cakowicie uchroni od pozww i oskare. Te zatem fakty bym si nad nimi nie rozwodzi wysuwali jako powd zoenia Bazylego z biskupiego urzdu. Powodem za usunicia Eustacjusza 139 byo przede wszystkim to, e kiedy by jeszcze prezbiterem, osdzi go ju wczeniej i zakaza mu udziau w naboestwach Eulaliusz, ojciec jego, piastujcy godno biskupa Kocioa w Cezarei Kapadockiej; nastpnie jeszcze i to, e wyczy go ze wsplnoty kocielnej synod obradujcy w Neocezarei Pontyjskiej, a zoony z urzdu zosta przez Euzebiusza, biskupa Konstantynopola, poniewa ciy na nim wyrok w zwizku z przypadkami niesumiennego zarzdzania powierzonym sobie mieniem: kolejnym powodem byo to, e nauczajc nie tak, jak naley, oraz podobnie postpujc i mylc, pozbawiony zosta godnoci biskupiej przez uczestnikw synodu w Gangra140; na synodzie za w Antiochii udowodniono mu krzywoprzysistwo. Dalej znw wypomniano mu, e prbowa obali postanowienia powzite przez zebranych na synodzie w Melitenie 141. I cho
Wspomnianego nieco wyej, w rozdz. XXII teje ksigi, biskupa Sebasty w Armenii. Por. te: Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 258259. Wedug Breviarium fidei synod w Gangra odby si okoo roku 350. Chodzi o Meliten w Armenii. Wspomniany tu synod datuj komentarze na okoo roku 358.
141 140 139

obarczao go brzemi tak wielu oskare, uznawa za stosowne wystpowa w roli sdziego i wszystkich innych nazywa ludmi bdnej wiary142. Eleuzjosa natomiast detronizowali za to, e niejakiego Herakliosa, rodem z Tyru, kapana czczonego tam Heraklesa, czowieka pozwanego o czary i ciganego prawem, i z tego powodu przebywajcego w Kyzikos w charakterze zbiega, bez namysu zaszczyci godnoci sugi Boego wywicajc na diakona kogo, kto po prostu udawa chrzecijanina; a cho pniej poj, co to za okaz, nawet i wtedy nie usun go poza nawias spoecznoci Kocioa; i dalej, za to, e bez rozeznania wstpnego na kapanw wywici przybyych do Kyzikos ludzi, skazanych wyrokiem wydanym przez Marisa, biskupa Chalcedonu, ktry zreszt bra udzia i w tym synodzie. Heortasiosa pozbawili urzdu z tego powodu, e zosta biskupem Sardes mimo braku zgody ze strony ogu biskupw Lidii; Drakontiosa, biskupa Pergamonu, usunli dlatego, e poprzednio by biskupem w Galacji; ponadto w obu tych przypadkach (1193) uniewanili wicenia jako bezprawne. Kiedy potem ponownie si zebrali, usunli ze stolic biskupich: Sylwana, biskupa Tarsu143, oraz Sofroniosa, biskupa Pompeiopolis w Paflagonii, nastpnie Elpidiusza, biskupa miasta Satala144, i wreszcie Neonasa, zasiadajcego dotychczas na biskupim tronie w Seleucji Izauryjskiej. Sylwana usunli opierajc si na tej podstawie, e by dla innych inicjatorem obdnych posuni zarwno w Seleucji, jak i w Konstantynopolu, a poza tym na czele Kocioa w Kastabalach 145 postawi Teofila, ordynowanego ju wczeniej na biskupa Eleuteropolis przez biskupw Palestyny i zwizanego dodatkooryginale greckim: heterodksous tous allous apekalei. Pierwszym znaczeniem wyrazu heterdoksos jest: bdcy innego (mylnego) zdania (podobnie jak heterodoksia znaczy: mylny pogld); innowierca to dalsze znaczenie tego wyrazu.
W
142

Mimo wszystko w okresie pniejszym Sylwan znw wymieniany jest wrd biskupw, podobnie zreszt jak Sofronios oraz Bazyli, biskup Ancyry, czy inni. O tych detronizacjach warto porwna sd drugiego historyka tego okresu, Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 257.
144 145

143

Satala miasto w Armenii.

Kastabala, ac. Castabala,-orum, nazwa miast: 1) w Kapadocji, 2) w Cylicji; tego ostatniego biskupem by wanie Teofil; por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 342.

w przysig, e bez ich wiedzy i zgody innego biskupstwa w przyszoci nie obejmie. Sofroniosa zdjli ze stanowiska pod zarzutem, e by chciwy zysku i prbowa frymarczy ofiarami skadanymi na rzecz Kocioa i e po pierwszym i drugim pozwie w tej sprawie, kiedy to zaledwie raczy si stawi na rozpraw, w kocu w ogle nie chcia przed ich sdem odpowiada na postawione mu zarzuty, lecz wybra sobie sdziw z zewntrz. Neonasa za pozbawili piastowanej godnoci dlatego, e usilnie zabiega o to, aby na terenie jego Kocioa przeprowadzono ordynacj Anianosa146 na biskupa Antiochii, a take i dlatego, e pewnych obywateli nie znajcych zupenie Pisma witego ani praw Kocioa nierozwanie wywici na biskupw, pomimo e byli to dekurionowie147; postawili oni potem wyej posiadanie bogactw anieli piastowanie biskupiej godnoci, i pisemnie stwierdzili, e wol zachowujc majtek dwiga cfar suby pastwowej anieli by biskupami bez majtku i bez suby. Elpidiusza usunli za to, e powikszy zamt czc si z Bazylim148 i dajc przykad niekarnoci, i za to, e wbrew postanowieniom synodu zebranego w Melitenie przywrci do godnoci prezbitera niejakiego Euzebiusza, uprzednio pozbawionego funkcji kapaskich, a jak Nektari, za niedotrzymanie umw i amanie przysigi zawieszon w korzystaniu z praw osoby nalecej do wsplnoty kocielnej149, uzna za godn
Tej to ordynacji przeciwni byli duchowni zgrupowani wok Akacjusza, tote szybko uporali si ze wieo mianowanym biskupem, w oparciu o wadze wieckie zsyajc go na wygnanie. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 254. Dodajmy: ktrzy majtkiem swym odpowiadali za sprawne przeprowadzenie tak niewdzicznych funkcji urzdniczych, jak np. ciganie podatkw. Tak wic wypadao im albo porzuci rad gminn (senat municypalny), albo zrzec si majtku (jeli to jeszcze byo moliwe). Z dalszego cigu wynika, e owi nowo wywiceni biskupi (wzywani widocznie przez kuri, rad, senat)woleli wrci do swych urzdniczych obowizkw ni ryzykowa utrat majtku. Wypada tu jednak podkreli, e dekurionowie rzucali nieraz wszystko i uciekali, nie mogc podoa cicym na nich obowizkom. W tekcie gr. niewtpliwie omykowo ma liter basileio, co zupenie nie miaoby sensu (poczy si z paacem krlewskim" itp.). Akoinneton genomenen: najwyraniej nie chodzio o stae wyczenie ze wsplnoty; nie wolno jej byo przystpowa do Stou Paskiego.
149 148 147 146

funkcji diakonissy, chocia zgodnie z kanonami Kocioa nie miaa prawa do objcia zaszczytnego stanowiska.
(1196) ROZDZIA DWUDZIESTY PITY

Powody kolejnych detronizacji 150 Cyryla, biskupa Jerozolimy; dalej, wzajemne spory pomidzy mianowanymi zamiast niego podwczas biskupami; wreszcie o tym, jak to ordynowany przez arian Melecjusz 151 wyniesiony zostal do godnoci biskupa Sebasty w miejsce Eustacjusza 152
Usuwajc wymienionych tu biskupw usunli rwnie Cyryla, biskupa Jerozolimy, pod zarzutem utrzymywania wizw wsplnoty z Eustacjuszem i Elpidiuszem, aktywnymi przeciwnikami synodu w Melitenie, w ktrym i on sam take bra udzia. Oskarali go take i o to, e po zdjciu go w Palestynie z biskupiego urzdu nawiza czno z Bazylim i Jerzym, biskupem Laodycei. Bo kiedy153 Cyryl otrzyma godno biskupa Jerozolimy, porni si z Akacjuszem, biskupem Cezarei, w przedmiocie uprawnie metropolitarnych, uwaajc si za zwierzchnika siedziby apostolskiej. Na tym tle obaj biskupi stali si jeden dla drugiego wrogami i zaczli si wzajemnie oskara o bdne zapatrywania teologiczne. Albowiem ju i poprzednio obaj zdyli cign na siebie podejrzenie: jeden, Akacjusz, e idzie za doktryn Ariusza, drugi, Cyryl, e wstpuje w lady tych, co wysuwaj tez o podobiestwie Syna Boego do Boga Ojca w zakresie istoty.
Biskup jerozolimski, w. Cyryl (zwany Cyrylem Jerozolimskim, dla odrnienia od Aleksandryjskiego") by a trzykrotnie usuwany z biskupiego tronu; por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 253, przyp. 264. Bynajmniej nie arianin, lecz obroca nicejskiego credo (por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 220221); Koci uzna go za witego (por. Karol Radoski, dz. cyt., s. 334).
152 153 151 150

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 258260.

Przyjmujemy tu rzucajc si komentatorom i tumaczom ma, lecz niezbdn korekt tekstu, dodajc partyku uzasadniajc bo". Waciwie historyk powinien by powiedzie: Od siebie dodajmy, e kiedy Cyryl otrzyma..." itd.

W okrelonym wic nastawieniu Akacjusz wraz z biskupami prowincji154 podzielajcymi jego pogldy zawczasu zdy usun Cyryla pod nastpujcym pretekstem. Kiedy na krain jerozolimsk spada klska godu, rzesza potrzebujcych wsparcia, pozbawiona najniezbdniejszych rodkw do ycia, zwrcia si do Cyryla wszak by ich pasterzem! Brako jednake pienidzy, ktre by naleao przeznaczy na cele zwizane z niesieniem pomocy, tote Cyryl wystawi na sprzeda witynne klejnoty i liturgiczne zasony. W zwizku z tym podobno kto mia rozpozna swj wasny dar wotywny obnoszony przez niewiast ze rodowiska aktorskiego, a gdy zaciekawiony zapyta, skd to wzia, w odpowiedzi usysza nazwisko kupca, ktry jej w towar odstpi, od kupca za dowiedzia si, e dostawc by biskup. Pod pretekstem takiego to przewinienia Akacjusz spowodowa usunicie Cyryla z biskupiego tronu. Tak wic przedstawia si ta sprawa w wietle relacji, jakie uzyskaem. Wymienionych nieco wyej biskupw, pousuwanych, jak to ju powiedziano, z ich pasterskich stolic, wypdzili z Konstantynopola zwolennicy Akacjusza. Natomiast dziesiciu tym biskupom z wasnego ich stronnictwa, ktrzy nie odwayli si na zoenie swych podpisw pod aktami poszczeglnych depozycji, polecili przebywa na razie w izolacji od innych i nie odprawia naboestw ani nie sprawowa administracji kocielnej, pki si pod rzeczonymi dokumentami nie podpisz. A jeeli przed upywem szeciu miesicy mieliby si nie opamita i nadal mieliby odmawia swej zgody na wszystkie uchway i posunicia opisywanego tu synodu, rwnie i (1197) oni sami maj by zoeni z biskupiego urzdu, a biskupi poszczeglnych prowincji maj si zebra razem i na ich miejsce wywici innych pasterzy. Skoro to ju obmylili i wprowadzili w czyn, napisali do biskupw i duchowiestwa wszystkich Kociow, by cile przestrzegali przytoczonych tu decyzji i dopilnowali cakoOczywicie prowincji Palestyny", nazywanej te przez Rzymian Judea". W roku 44 po Chr. Palestyn wczono do prowincji Syrii. Za Konstantyna Wielkiego podzielono Palestyn na trzy prowincje: Palaestina Prima (rodkowa), Palaestina Secunda (pnocna) i Tertia (poudniowa). Jednak sympatie i antypatie dygnitarzy kocielnych czsto przekraczay granice wszelkich podziaw administracyjnych imperium.
154

witej ich realizacji; tote niedugo potem zwolennicy Eudoksjosa ustanawiaj nowych biskupw, kadego na miejsce usunitego dostojnika. Na miejsce Maccdoniusza ordynuj samego Eudoksjosa155, na miejsce Bazylego wprowadzony zostaje Atanazy 156, a na miejsce Eleuzjosa Eunomiusz, ktry pniej zosta twrc herezji nazwanej od jego imienia157; wreszcie rzdy nad Kocioem w Sebacie otrzymuje Melecjusz, zajmujc miejsce zamiast Eustacjusza.

ROZDZIA DWUDZIESTY SZSTY

Zgon Macedoniusza, biskupa Konstantynopola; nastpnie o tym, co powiedzia w czasie kazania Eudoksjos; dalej, jak to Eudoksjos i Akacjusz podejmowali wielokrotnie wysiki, aby cakowicie wyrugowa zarwno credo nicejskie, jak i formu wyznania wiary ustalon w Ariminium; na koniec o wielkim zamcie, jaki std zapanowa w onie poszczeglnych Kociow
Tymczasem Macedoniusz, pozbawiony wadzy nad Kocioem Konstantynopola, usun si do jakiego majtku lecego nie opodal bram miejskich; tam te i ycie zakoczy. Kocioem zawadn Eudoksjos. Dziao si to w roku, w ktrym konsulat sprawowali: Konstancjusz po raz dziesity i Julian Cezar po raz trzeci. EuNieco wyej, w rozdz. XXII teje ksigi, widzimy go w jednym szeregu z Akacjuszem. Przypomnie tu wypada, e Eudoksjos porzuci tron biskupi Germanicji, aby obj stanowisko biskupa Antiochii, teraz z kolei opuszcza Antiochi wspinajc si na tron biskupi Konstantynopola, drugiej stolicy imperium. Oczywicie takie awanse" sprzeczne byy z postanowieniami synodw. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 259. Oczywicie jest to inny Atanazy, nie ten, ktry by biskupem Aleksandrii. Eunomiusz pochodzi z Kapadocji. By uczniem Aecjusza, przywdc skrajnie ariaskiej partii eunomian. W roku 360 zosta biskupem Kyzikos, kilkakrotnie przebywa na wygnaniu. Zmar okoo roku 395. Por. niej, ks. VI, rozdz. XXVI, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 226; s. 335337 i passim.
157 156 155

doksjos wanie po raz pierwszy zebra wiernych158, by dokona powicenia wielkiej wityni pod wezwaniem Mdroci. Jak mwi, skoro tylko wstpi na przeznaczone dla arcypasterza wzniesienie, tak jak dla wygoszenia ludowi nauki, na samym wstpie kazania powiedzia, e Ojciec jest bezecny 159; Syn natomiast zbony". Kiedy za w tumie podniosy si gosy sprzeciwu, uspokjcie si", powiedzia; Ojciec jest bez czci, poniewa nie czci nikogo; Syn natomiast jest zbony, bo czci Ojca". Tymi sowami zmieni nastrj wrd suchaczy pobudzajc ich do miechu. On i Akacjusz, obaj pospou, usilnie zabiegali na kadym kroku o to, aby u wszystkich zatrze w pamici postanowienia soboru nicejskiego. Dlatego te porozsyali po caym obszarze pastwa rzymskiego formu odczytan w Ariminium, wraz z dodatkami, ktre sami do niej wprowadzili w charakterze poprawek, a tych, ktrzy by si pod ni podpisa nie chcieli, polecili kara wygnaniem na obczyzn, w myl rozkazu cesarskiego. Bo tak sobie to staranie ustawili, rozumujc, e bez najmniejszego wysiku osign w ten sposb cel swoich zamierze. Ale plan ten sta si zacztkiem niesychanych nieszcz; na caej bowiem przestrzeni imperium zapanowao wzburzenie podobne do opisanych ju wyej niepokojw, a Kocioy wszystkich prowincji stay si widowni przeladowania niemale dorwnujcego tym, ktre wybuchay dawniej, za rzdw cesarzy pogaskich. Jakkolwiek bowiem obecne przeladowanie zdawao si znoniejsze, jeli chodzi o represje nkajce ciao, to niewtpliwie dla ludzi zdrowo mylcych cisze byo do zniesienia z uwagi na moraln hab, ktr sob przedstawiao. Przecie w tym przypadku obaj, tak przeladowca jak i przeladowany, wyszli
Jak nas dokadniej informuje Sokrates Scholastyk, byo to w dniu 15 lutego, oczywicie roku okrelonego wymienionymi tu konsulatami, a wic 360. Por. dz. cyt., s. 259260, wraz z przyp. 288 o kolejach tej wityni. Przypomnijmy tylko, e opisywane tu powicenie byo ju drugim z rzdu, gdy pierwszego dokona Euzebiusz (biskup Konstantynopola). Greckie asebes dosownie mona tumaczy bez czci", nie majcy czci" (oczywicie czci dla bogw" czy Boga), ale przede wszystkim znaczy bezbony, witokradzki" (impius) i jest przeciwiestwem do eusebes, pobony, zbony, bogobojny" (pius). Eudoksjos wiedzia, jak poruszy suchaczy i wpoi w nich nauk (heretyck, oczywicie), e Stwrca nie potrzebowa czci Stworzenia, jakim b'y Syn, a poza tym co najmniej przez jaki czas Bg Ojciec nie mia kogo czci, skoro by czas, kiedy Syna Bo159 158

z ona Kocioa! Zo za byo tu hab tym wiksz, im cisz zbrodni jest (1200) wystpowa wobec wsprodakw w roli najedcw, podczas gdy nawet wobec obcoplemiecw zachowywa si podobnie raz na zawsze zabronio prawo, ktrymi winni si kierowa kapani 160.
ROZDZIA DWUDZIESTY SIDMY

O tym, jak to Macedoniusz po opuszczeniu biskupiego tronu glosil nauki stanowice blunierstwo przeciwko Duchowi witemu; dalej o tym, e Maratonios wraz z innymi rozbudowa herezj owego zdetronizowanego biskupa
Popierana gorco nowo rozprzestrzeniaa si coraz to bardziej i stopniowo zmierzaa do wywoania cakowitego przewrotu w umysach wierzcych. Towarzyszca jej pycha samouwielbienia cznie z pogard dla postanowie powzitych przez ojcw swoje wasne ukadaa teraz prawa, dlatego te nie uwaaa za suszne myle o Bogu w taki sam sposb, jak mylay generacje poprzednie przeciwnie! Co raz to bardziej niesychane obmylajc nauki nie spoczywaa ani na chwil w pilnych zabiegach, by jedna innowacja ustpowaa miejsca drugiej, jak to wanie zdarzyo si i w opisywanej tu sytuacji. Oto bowiem Macedoniusz, pozbawiony wadzy nad Kocioem Konstantynopola, nie wyznawa ju pogldw zblionych do stanowiska obozu Akacjusza i Eudoksjosa. Naucza zatem, e Syn jest Bogiem, jak pod kadym innym wzgldem tak i co do istoty podobnym do Ojca; utrzymywa jednak i dowodzi, e Duch wity nie ma udziau w tej samej czci i chwale co Bg Ojciec i Syn Boy. Sug i podwadnym pomocnikiem Go nazywa i uywa tu wszelkich okrele, jakie bez popenienia bdu mgby zastosowa kto, kto by mwi o posacach Boych, o anioach.
ego nie byo"... Tymczasem Syn Boy od pocztku czci Ojca, by zatem i jest zbony"... Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 260 i przyp. 291. Dosownie: hieratikos thesmos, a wic prawo kapaskie", goszone przez kapanw" itp., a nie wprost divina lex, jak to
160

Tego rodzaju sd zaczli na rwni z nim podziela Eleuzjos i Eustacjusz oraz wszyscy inni duchowni, ilu ich tylko byo pousuwanych wtedy w Konstantynopolu przez przedstawicieli przeciwnego obozu. Przyczya si do nich niemaa cz ludnoci zarwno w samym Konstantynopolu, jak i w caej Tracji, Bitynii, Hellesponcie oraz w prowincjach ssiednich. Bo doprawdy, jeli chodzi o ich ycie moralne, na co szerokie masy s szczeglnie uwraliwione, nie byli to ludzie, ktrym by mona co byo zarzuci. Wszak i na zewntrz wystpowali w sposb nakazujcy szacunek, i swym zachowaniem przypominali mnichw; umieli poza tym przemawia, a usposobienie mieli takie, e potrafio przekona. Do takich wanie duchownych tej epoki nalea podobno i Maratonios. Bdc dawniej z ramienia pastwa rachmistrzem prefektury pretorium zebra niemae bogactwo, a kiedy sub sw zakoczy, zadba o zaoenie przytukw dla chorych i biednych. Potem za idc za rad Eustacjusza, biskupa Sebasty, obra ycie ascetyczne161 i zaoy w Konstantynopolu stowarzyszenie mnichw, ktre od owego czasu istnieje po dzi dzie, zachowywane w caoci dziki przejmowaniu zada przez kolejne rzesze nastpcw. Ot opisywanej tu herezji przyszed on z pomoc z tak wielkim nakadem energii i swych prywatnych rodkw materialnych, e niektrzy maratonianami nazywaj zwolennikw Macedoniusza, zreszt nie bez racji, jak mi si wydaje. Jak si bowiem okazuje, (1201) on jeden, Maratonios, potrafi wraz ze swoimi towarzyszami skutecznie przyczyni si do tego, e herezja ta nie wygasa w Konstantynopolu do szcztu. Bo od czasu gdy Macedoniusza zoono z urzdu, zwolennicy jego nie mieli ani Kociow, ani biskupw 162 a do objcia rzdw nad cesarstwem przez Arkadiusza. Oczywicie nie pozwalali na to arianie, usuwajc z poszczeglnych Kociow wszystkich tych, ktrzy okazywali si ich przeciwnikami w wierze, i mszczc si na nich bezlitonie.
interpretuje tumaczenie aciskie. Zwrmy take uwag na wysoki stopie wiadomoci moralnej, jakiej prb stanowi powysza wypowied naszego historyka. Ton asketikn bion epenese: monasticam amplexus est vitam tumaczy Valesius. Oczywicie o to wanie chodzi, tylko e przy tej interpretacji na dalszy plan schodzi aspekt askesis: wiczenia si, oczywicie w doskonaoci chrzecijaskiej.
162 161

Dodajmy, e nie mieli ich na obszarze Konstantynopola.

Wobec takiego stanu rzeczy trudno by wic byo wyliczy wszystkich biskupw, ktrzy wwczas usunici zostali ze swoich siedzib. adna bowiem prowincja pastwa rzymskiego nie ustrzega si, jak sdz, przed tak cik prb, jak stanowio opisywane tu nieszczcie.
ROZDZIA DWUDZIESTY SMY

O tym, e arianie uwaajc zbonego Melecjusza za swojego wspwyznawc przeforsowali przeniesienie go z Sebasty do Antiochii, a kiedy Melecjusz otwarcie opowiedzia si za prawowiern nauk, zawstydzeni usunli go z biskupiego urzdu osadzajc na tronie Euzojosa; tymczasem Melecjusz odprawia naboestwa prywatne, poniewa obrocy wspistotnoci odwrcili si od niego, jako od biskupa ordynowanego przez arian
W tym samym czasie, ju po objciu przez Eudoksjosa Kocioa Konstantynopola, wielu podejmowao usilne starania, by zapewni sobie decydujcy wpyw na obsadzenie tronu biskupiego w Antiochii163, i oczywicie jak zazwyczaj w tego rodzaju sytuacjach, zarwno pord duchowiestwa jak i wrd ogu wiernych doszo do sporw i napi. Kady z nich bowiem chcia mie u steru Kocioa tego przede wszystkim kandydata, po ktrym oczekiwa, e na gruncie wiary bdzie z nim jednomylny. Nie ustay wszak midzy nimi nieporozumienia w przedmiocie wykadu kocielnej nauki, a nawet w liturgicznym piewie psalmw brak tam byo wzajemnej zgody i jednoci przeciwnie: jak to ju zaznaczyem nieco wyej, tre piewanego psalmu dostosowywa kady do wyznawanej przez siebie nauki. Wobec takiego pooenia Kocioa antiochijskiego doradcy z otoczenia Eudoksjosa doszli do wniosku, e dobrze bdzie
W tym miejscu odrzucimy acisk wersj przekadu, z ktrej wynikaoby raczej, e chodzi tu o walk, jak toczyli sami kandydaci; nawet jeliby przyj, e tak mogo by, historyk kadzie tu nacisk na walk wyborcw", co staje si jasne zwaszcza wobec myli wypowiedzianej w zdaniu nastpnym!
163

przenie tam z Kocioa Sebasty Melecjusza, jako pasterza, ktry potrafi przemawia i przekonywa, i nie tylko odznacza si nieskazitelnoci obyczajw, lecz co wicej da si pozna ju kiedy jako wyznawca jednej z nimi .wiary. Bez zastrzee bowiem przyjmowali, e dziki wspaniaej reputacji tego ma przycign do swej sekty mieszkacw Antiochii oraz miast ssiednich, a zwaszcza tak zwanych eustacjan, ca nauk o bstwie pojmujcych w duchu przekazu soboru nicejskiego. Jednake bardzo mieli si zawie w swych oczekiwaniach! Oto jak mwi, po przybyciu Melecjusza do Antiochii zebray si wielkie rzesze tak zwolennikw doktryny Ariusza, jak i tumy tych, co naleeli do wsplnoty kocielnej Paulina164: jedni chcieli po prostu zobaczy tego czowieka, gdy wielka bya jego sawa jeszcze na dugo wczeniej, nim przyby na miejsce; drugich wioda ciekawo, co te powie nominat i czyje popiera bdzie pogldy. Krya ju bowiem pogoska, e jest on zwolennikiem (1204) nauki ustalonej przez sobr nicejski: i oto obrt, jaki przybraa sprawa, pogosk t potwierdzi. Mianowicie z pocztku biskup wygasza publicznie kazania tylko na tak zwane tematy moralne165; na koniec jednake otwarcie si wy po wiedzia, e Syn Boy ma t sam istot co Ojciec166. Podobno obecny przy tym wczesny archidiakon tamtejszego duchowiestwa 167 podbiegszy do wymawiajcego jeszcze te sowa biskupa wycign rk i zatka mwcy usta. Ale ten gestykulujc jeszcze dobitniej anieli gosem podkreli sens wypowiedzi i pokazujc trzy wyprostowane i oddzielnie rozstawione palce, na
Najwidoczniej pomyka w czasie: Paulina ordynowa Lucyferiusz, za rzdw cesarza Juliana Apostaty. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 283. Ca nauk Kocioa, tradycyjnie dzielono na nauk, wiary (dogmaty) i moralnoci. Fakt ostronoci Melecjusza, unikajcego z pocztku tak niebezpiecznej podwczas nauki wiary", powiadcza rwnie Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 261. Dosownie tumaczc jest tej samej istoty", czyli jest wspistotny" Ojcu, albo jak to czytamy w innych miejscach, jest rwny co do istoty" (w zakresie istoty" itp.). Myl pozostaje ta sama. Waciwie zastpca i pomocnik biskupa w sprawach zwaszcza prawnych: wikariusz generalny, zarzdzajcy majtkiem biskupstwa; pniej by to ju tylko raczej tytu honorowy, w opisywanych tu jednak czasach archidiakon by osobistoci wpywow.
167 166 165 164

powrt cign je w kuak, po czym wyprostowa tylko jeden: sam ten widok rki obrazowo mia przedstawi zebranym tumom, co mwicy mia na myli i o czym nie dano mu rozprawia. Kiedy za archidiakon nie wiedzc ju co pocz do sw odj od ust jego, by z kolei chwyci go za rk, odzyskawszy moliwo mwienia biskup z t chwil jeszcze wyraniej i dononym ju gosem wypowiedzia swoje zdanie, zalecajc jednoczenie cise przestrzeganie postanowie soboru nicejskiego i dajc suchaczom wiadectwo, e kady, kto myli inaczej, rozmija si z prawd. A poniewa dalej powtarza to samo albo na przemian gestykulowa, w miar tych moliwoci, jakie zostawia przeszkadzajcy mu cigle archidiakon, i w rezultacie zaczo si pomidzy nimi dwoma zmaganie, niemale podobne do zapasw w rodzaju pankration, eustacjanie zakrzyknli gromko i zaczli skaka z radoci; arianie natomiast spozierali ponuro. Kiedy o wydarzeniu tym usyszeli poplecznicy Eudoksjosa, zapaali oburzeniem i skwapliwie spowodowali usunicie Melecjusza z miasta; po czym odwoali go z powrotem, e to niby chcieli mu umoliwi sprostowanie tego, co powiedzia, poniewa ogarna go skrucha i teraz rzekomo wszystkiego auje168. Poniewa jednak biskup zdania nie zmienia, cesarz rozkaza usun go z Kocioa i zesa na wygnanie. Skoro si to stao, tron biskupi Antiochii oddano Euzojosowi, ktry raz ju kiedy odsunity zosta od administracji kocielnej razem z Ariuszem. Zwolennicy za Melecjusza, odczywszy si zdecydowanie od arian, oddzielnie zbierali si na naboestwa; albowiem wierni od samego pocztku uznajcy nauk, wedug ktrej Syn Boy wspistotny jest Ojcu, wzbraniali si przed utrzymywaniem z nimi wizw wsplnoty kocielnej, wychodzc z zaoenia, e ordynacj Melecjusza przeprowadzili biskupi ariascy, a jego stronnicy przyjli chrzest z rk takich jak ci wanie kapanw. Tak wic obrocy wspistotnoci odczyli si od wielbicieli Melecjusza, chocia wierzyli tak samo jak i oni. Tymczasem cesarz odebrawszy wiadomo, e Persowie przygotowuj zamach na istniejcy stan rzeczy, przyby do Antiochii.
Tego rodzaju propagandowy" chwyt wydaje si wielce prawdopodobny. W danym momencie mg on by arianom bardzo pomocny.
168

ROZDZIA DWUDZIESTY DZIEWITY

O tym, e poplecznicy Akacjusza znw zaczli dziaa prbujc wymaza do szcztu formule wsplistotnoci, a utwierdzi na zawsze doktryn Ariusza
Poplecznicy Akacjusza ze swej strony znw nie potrafili wytrwa w spokoju, lecz zjechawszy si na synod do Antiochii przy udziale nielicznych biskupw169 (1205) poddali ostrej krytyce to, co raz ju sami ustalili w zakresie wykadu wiary; dlatego te uznali za stosowne, by z formuy odczytanej w Ariminium i w Konstantynopolu zupenie usun wyraz podobny", przyjmujc zarazem tez, e Syn Boy we wszystkim a wic tak co do istoty, jak i w zakresie woli niepodobny jest do Boga Ojca i e powsta z niczego, jak to od pocztku twierdzi Ariusz. Ale przyszli im z pomoc rwnie i wyznawcy nauk Aecjusza, ktry po Ariuszu pierwszy si odway jawnie uy przytoczonych tu sformuowa. Przecie dlatego nawet otrzyma przydomek bezbonika, a ci, co podzielali jego pogldy, nazwani zostali anomejami i eksukontiami 170. Gdy za obrocy nicejskiej formuy zasypywali ich pytaniami, jake to maj odwag wyznawa, e Syn Boy to Bg z Boga", a jednoczenie wbrew swojej wasnej definicji nazywa tego Syna Boego niepodobnym" do Boga Ojca i twierdzi, e powsta z niczego" odpowiadajc mwili, e i Pawe Aposto raz powiedzia: Wszystko za pochodzi od Boga171, w pojciu za
169

Ten ariaski synod w Antiochii datuje si na koniec roku

360. Przydomek Aecjusza oczywicie brzmia po grecku dtheos. Nazwy anomejw i eksukontiw" pochodz: od_wyrazu anmoios niepodobny, oraz od zoenia: eks ouk nton z niebytu, z niczego. Por. te. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 263. 1 Kor 11, 12. Tumaczenie polskie tego miejsca z tekstu greckiego zarwno wedug przekadu ks. Seweryna Kowalskiego, jak Biblii Tysiclecia nie zostawia tu adnych wtpliwoci. Wypada jednak podkreli, e kiedy si po grecku mwi Bg z Boga" (Theos ek Theou) uywa si przyimka ek (z"), tak samo jak w przytoczonym miejscu listu w. Pawa (Ta de pdnta ek tou Theou dos.: wszystko za z Boga"; domylne: jest"). Jak widzimy, aecjanie zrwnali Syna Boego ze wszystkim", tj. z ca stworzona natur, stworzon z niczego" a wic niepodobn" do Boga Ojca.
171 170

wszystko" zawarte jest rwnie pojcie Syn Boy". I cile w tym zakresie naley rozumie sowa zamieszczone w dodanym przez nich uzupenieniu wyjaniajcym: zgodnie z tym, co mwi Pismo wite" 172. Tak to wic sekciarze parafrazowali i zwodniczo nacigali owo znane sformuowanie, a kiedy w kocu nie mogli ju naleycie odpowiedzie wszystkim, ktrzy im z tego powodu stawiali zarzuty, nie szczdzc przy tym sw ostrej nagany, odczytawszy ponownie formu wyznania wiary zatwierdzon poprzednio w Konstantynopolu rozwizali zgromadzenie i porozjedali si po swoich miastach.
ROZDZIA TRZYDZIESTY

O Jerzym, biskupie Aleksandrii173, i o arcypasterzach jerozolimskich; dalej o tym, e po trzech biskupach, sprawujcych kolejno rzdy po usuniciu Cyryla, na tron biskupi Kociola jerozolimskiego znw wstpi Cyryl
W tym samym okresie, kiedy Atanazy nadal jeszcze przebywa w ukryciu, Jerzy powrci do Aleksandrii i mocno da si we znaki zarwno poganom, jak i chrzecijanom, ktrzy inaczej pojmowali sw wiar, anieli on tego pragn. Bo i jednych, i drugich zmusza do takich form ycia religijnego, jakie jemu dogadzay, a wszystkich, co si przed tym wzbraniali, skazywa na wygnanie. Ludzie majcy jakie znaczenie i cieszcy si uznaniem nienawidzili go za to, e si pogardliwie do nich odnosi i wydawa polecenia tym, co sprawowali
Por. nieco wyej, rozdz. XVII teje ksigi. Chcc zrozumie ca perfidi tego rodzaju odpowiedzi, trzeba przej na grunt jzyka greckiego. Ot naszym sowom, zgodnie z tym, co mwi Pismo wite", odpowiadaj sowa greckie kata tas theias Graphas (dos.: podug Pisma witego", albo te: w zakresie tego co mwi Pismo wite"). Przyimek kata (podug, wedug, co do" itp.) jest tu kluczowy, gdy oznacza pewien zakres: kata panta (we wszystkim" lub: pod kadym wzgldem") i kat'ousian (co do istoty", pod wzgldem istoty", jeli chodzi o istot" itp.). Aecjanie powiadaj wprawdzie: wedug Pisma witego", ale wskazujc na to jedno tylko miejsce Pisma witego, zarwno wypaczyli jak i zawzili sens pierwotnego sformuowania,
172

urzdy; szerokie warstwy spoeczestwa paciy mu nienawici za to, e mia usposobienie tyrana, a zdziaa mg wicej anieli wszyscy inni. Ale najbardziej oburzali si na niego poganie, poniewa zabroni im skada ofiary i obchodzi tradycyjne wita, a poza tym wprowadzi do miasta uzbrojone wojsko pod komend naczelnego wodza garnizonw Egiptu, by zagrabi posgi i wotywne dary oraz cae wyposaenie wity pogaskich. Te pocignicia przyczyniy si pniej do gwatownej jego mierci, jak to niebawem opowiem 174. Po usuniciu z urzdu, jak to powiedziaemI75, biskupa Cyryla, (1208) zarzd nad Kocioem jerozolimskim przej Herennius 176, po nim Herakleios, a z kolei po tym Hilarios. Tak wic to oni wanie, zgodnie z tym, czegomy si zdoali dowiedzie, zarzdzali podwczas tamtejszym Kocioem, a do panowania cesarza Teodozjusza: wtedy przecie Cyryl ponownie zasiad na tym samym tronie 177.
mwicego o tym, e Syn Boy podobny (co najmniej!) jest do Boga Ojca, w myl tego, co wynika z rnych miejsc Pisma witego. Poza tym jest zupenie nieprawdopodobne, by w cytowanym miejscu (wszystko za z Boga") w. Pawe umieszcza Chrystusa w pojciu wszystko", a nie w pojciu Bg"! Kcioby si to z wieloma innymi wypowiedziami Pisma w. (np.: J 1, 1; Flp 2, 6; Kol 1, 15; 2, 9; Hbr 1, 3), przez nich przemilczanymi. Obrocy nicejskiego credo, zwaszcza znajcy dobrze Pismo wite, musieli by oburzeni podobnym naduywaniem go przez heretykw. W oryginale greckim czytamy Antiochii", co jest omyk nadto oczywist, jak na to wskazuje choby pocztek relacji. W rozdziale VII nastpnej, (V) ksigi. Tu natomiast opuszczamy wraz z autorem Aleksandri, przenoszc si na krtki moment do Jerozolimy.
175 176 174 173

Por. wyej, rozdz. XXV mniejszej ksigi.

Erennius w tekcie Sozomena, Arrenios w tekcie Sokratesa (dz. cyt., s. 264) wedug innych rde Irenios. Nie by to jego pierwszy powrt na tron, ale trzeci, w wietle rnych rde i komentarzy. Opisywana tu kolejno najprawdopodobniej wyglda nastpujco: Cyryl, Eutychius, Cyryl po raz drugi, Herennius, Cyryl po raz trzeci, Hilarios, Cyryl po raz czwarty. Tak wic a trzykrotnie, po kadym kolejnym wygnaniu, powraca ten biskup na swoj stolic.
177

HERMIASZA SOZOMENA Z SALAMINY HISTORIA KOCIOA

KSIGA PITA ROZDZIA PIERWSZY

O odstpstwie Juliana Apostaty i o zgonie cesarza Konstancjusza

Taki wic przebieg miay wydarzenia dotyczce Kociow na Wschodzie. Tymczasem Cezar Julian, pokonawszy w zbrojnej rozprawie nadreskich barbarzycw, (1209) jednych w pie wyci, drugich wzi do niewoli1. Dlatego te uwieczony aureol sawy, a za sw skromno i przyzwoito w obejciu lubiany przez onierzy, zostaje przez nich obwoany Augustem 2. Ot wbrew temu, czego naleao oczekiwa, nie przedstawi Konstancjuszowi w tej sprawie adnych motyww usprawiedliwiajcych. Zmieni te wyznaczonych przez niego dowdcw i naumylnie pokazywa wszystkim listy, w ktrych cesarz wzywajc barbarzycw do uderzenia na Magnencjusza, wprowadzi ich w granice pastwa rzymskiego. I cho poprzednio Julian zdawa si wyznawa chrzecijastwo, zmieniwszy nagle religi, mianowa sam siebie najwyszym kapanem i zacz uczszcza do wity pogaskich, skada ofiary, a take namawia podwadnych do podobnych praktyk kultowych. A poniewa oczekiwano, e lada moment na imperium rzymskie uderz Persowie, i w zwizku z tym KonWydarzenie to opisuje Sokrates Scholastyk w ostatnim rozdziale ksigi II i pierwszym ksigi III. Warto zauway, e u Sozomena, inaczej ni u Sokratesa, moment mierci wadcy nie zamyka ksigi. Tytu ten od 27 roku po Chr. cile czy si z osob sprawujc najwysz wadz w pastwie, zarwno w okresie pryncypatu (do rzdw Dioklecjana, 284305), jak i cesarstwa (dominatus, rodzaj monarchii absolutnej).
2 1

stancjusz bawi w Syrii, Julian, doszedszy do wniosku, e bez walki moe opanowa Illyricum, ruszy w tamt stron. Zasania si pretekstem, e wraz z armi udaje si do Konstancjusza po to, eby nie stwarza wraenia, i wbrew intencji cesarza z wasnej chci przyjmuje od onierzy insygnia najwyszej wadzy w cesarstwie. Jak opowiadaj, w chwili kiedy ju mia wkroczy w granice tej prowincji a byo to po winobraniu, w okresie zachodu Plejad3 pokazay si winorole obsypane obficie cierpkimi gronami, a znw rosa z powietrza, ktra spada na odzie Juliana i jego orszaku, za kad kropl zostawiaa znak krzya. I zarwno on sam, jak i wielu z tych, co mu towarzyszyli, uznali, e winogrona, jakie pojawiy si nie w por, stanowi dobr wrb; co za do rosy zupenie przypadkowo pokrya tak ctkami odzie, dokadnie tam, gdzie wanie upada. Inni jednak mwili: pierwszy z tych dwch znakw wrebnych jest zapowiedzi, e cesarza czeka przedwczesna zguba, a panowanie jego okae si krtkotrwae tak jak i ycie tych cierpkich winogron; drugi natomiast sygna zawczasu wskazuje i ostrzega, e nauka chrzecijaska z nieba si wywodzi i e wszyscy powinni by naznaczeni godem krzya witego. Ot najwidoczniej nie rozminli si z prawd ci, ktrzy w swoich przypuszczeniach pomyleli o rzeczach dla cesarza niekorzystnych; albowiem w miar upywu czasu pokazao si ponad wszelk wtpliwo, e obydwie czci ich wypowiedzi trafn byy wrb. Skoro Konstancjusz odebra wiadomo, e Julian cignie przeciw niemu z wojskiem, poniecha przygotowa do wyprawy na Persw i w popiechu pody w kierunku Konstantynopola; jednake w czasie podry zakoczy ycie w miejscowoci Mopsukrenai4 pomidzy Cylicj i t czci Kapadocji, ktra ley u stp gry Taurus. Mia wtedy cesarz lat czterdzieci i pi. Z liczby tej trzynacie lat przypada na
Czyli w pierwszych dniach listopada, kiedy nadchodzi okres burz i niepogody. Ta nazwa miasta wystpuje tu w liczbie mnogiej (gr. Mmpsou krenai rda Mopsosa"), gdzie indziej za w liczbie pojedynczej: Mopsukrene (gr. Mopsw krene, ac. Mopsucrene). Wedug Ptolemeusza miasto w Kapadocji, a cilej w Kataonii, na pograniczu Cylicji; wedug innych w Cylicji, a cilej na pograniczu Cylicji i Kapadocji. Sozomen stara si tu okreli pooenie miasta moliwie dokadnie.
4 3

okres, w ktrym wadz cesarsk dzieli z ojcem, a dwadziecia i pi na rzdy jego po ojcu. W momencie gdy Konstancjusz ycie swe zakoczy, Julian mia ju w swojej wadzy Tracj, a kiedy niedugo potem przyby do Konstantynopola, publicznie ogoszony zosta cesarzem 5. Poganie rozsiewali opowiastki, e zanim jeszcze Julian opuci Gali, do wyprawy tej zachcili go wieszczkowie wraz z demonami, zawczasu przepowiedziawszy mier Konstancjusza i cakowit zmian w sytuacji pastwa. Ot byoby czym przekonywajcym nazywanie tego przepowiedni czy przewidywaniem, gdyby i jego samego nie zaskoczy niebawem kres ywota w momencie, kiedy zaledwie zdy jak we nie skosztowa wadzy cesarskiej. Bo moim zdaniem naiwnoci (1212)) byoby mwi, e dziki sztuce wrbiarskiej ujrzawszy zawczasu zesany zwykymi kolejami losu zgon Konstancjusza i swoj wasn zagad w ziemi Persw, dobrowolnie popdzi na spotkanie ze mierci, cakiem dla niego oczywist, ktra zreszt nic mu nie daa, jak tylko opini i to u wielu! dowdcy bezmylnego i nie obznajmionego z rzemiosem wojennym, a na pastwo rzymskie cigna tak wielkie niebezpieczestwo, e niewiele zabrako do tego, by cay jego obszar, albo co najmniej olbrzymi rejon, zagroony by dominacj persk. Ale powiedziaem tak o tym tylko po to, eby kto nie odnis wraenia, e co pominem; i to powinno wystarczy, a kady niech te sprawy ocenia wedug kryteriw, jakie dowolnie obierze.
ROZDZIA DRUGI

O yciu, charakterze i zainteresowaniach Juliana i o jego drodze do cesarskiej wadzy

Po zgodnie Konstancjusza ogarna Koci trwoga przed przeladowaniem. Oczekiwanie za na to, co bdzie, byo dla
W pierwszym momencie wojsko obwoao Juliana, jak to podaje Sozomen, Augustem" (sebasts); obecnie nastpuje akt publiczny o nieco odmiennym charakterze Julian oficjalnie ogoszony zostaje absolutnym wadc cesarzem (autokrator, ac. imperator).
5

chrzecijan jeszcze straszniejsze od samej prby; dugi bowiem okres czasu, jaki dzieli wiernych od ostatnich przeladowa, odzwyczai ich od tego rodzaju niebezpieczestw, a pami6 dawnych katuszy oraz nienawi, jak okazywa wadca dla ich wiary, trwog t zwikszay. Oto, jak mwi, ju na samym wstpie w sposb tak widoczny zapar si Julian bezwstydnie swej wiary w Chrystusa, e jakimi ofiarami i zaklciami, ktre poganie nazywaj oczyszczajcymi7, a take krwi zwierzt ofiarnych, stara si zmy z siebie 8 nasz chrzest wity, aby si tym samym wyrzec wprowadzenia do aski sakramentalnej, ofiarowanej przez Koci; i od tego czasu zarwno w yciu prywatnym, jak i publicznym ucieka si do wrenia z trzewi, skada krwawe ofiary i stosowa wszystkie praktyki kultowe przyjte u pogan. Tak wic pewnego razu, gdy oglda wntrznoci zwierzt ofiarnych, ujrza w nich podobno wyranie znak krzya witego otoczony wiecem; i wszystkich innych uczestnikw tego wrbiarskiego obrzdu ogarn niepokj, poniewa domylali si std pniejszego wzrostu znaczenia chrzecijastwa i wiecznotrwaej mocy nauki Kocioa: jako e wieniec opasujcy krzy jest znakiem zwycistwa; i tworzc zamknity obwd koa, pocztek ma w kadym jego punkcie, a kresu nie ma nigdzie, bo tam, gdzie by si mg koczy, przechodzi sam w siebie. Jednake ich mistrz w tego rodzaju umiejtnoci rozrniania kaza im z ufnoci patrze w przyszo, gdy zoone ofiary najwyraniej przedstawiaj wrb dla nich dobr i pomyln, bo ukazuj symbol wiary zamknity ze wszystkich stron i zacieniony do jednego i tego samego miejOczywicie podtrzymywana stale w czynnociach kultowych, przede wszystkim we mszy witej, ktrej na przykad kanon, obowizujcy od pierwszych wiekw chrzecijastwa do niedawna, bezporednio przed momentem przeistoczenia wylicza imiona witych mczennikw. Przypomnijmy, e do odprawienia mszy witej niezbdny jest po dzi dzie jaki fragment relikwii, dzi zamknity w tak zwanym portatylu", ale wczenie otarzem by nierzadko grb mczennika. Wykorzystujc etymologi mona by powiedzie: odwracajcymi" (urok, oczywicie: apotropaious). Co zreszt w wietle nauki Kocioa jest niemoliwoci: charyzmat, szczeglny dar aski Boej, zostaje na zawsze. By moe Julian nie zdawa sobie z tego sprawy o ile relacja ta jest zgodna z prawd.
8 7 6

sca, tak e nie moe si rozszerzy ani swobodnie pj przeciw komu zechce 9, bo granic jest mu obwd koa 10. Syszaem rwnie, e zeszed kiedy nawet do jakiego przybytku, jednego z najsawniejszych i najstraszniejszych, gdzie mia dostpi jakiego wtajemniczenia czy te zasign wrby11; ale gdy nagle przypady do niego specjalnie w tym celu obmylone12 i za spraw sztuczek czarnoksiskich ukazujce si maszkary, w poczuciu zagroenia i w strachu zapominajc, gdzie jest i co si wok niego dzieje jako e dopiero w dojrzaym wieku przystpi do tego rodzaju nauki przynaglony odruchem dawniejszego nawyku, cakiem zrozumiaym u chrzecijanina zaskoczonego niebezpieczn sytuacj, sam nie wiedzc jak i kiedy uczyni na sobie znak krzya witego. I natychmiast zniky precz (1213) poczwary, a tak starannie przygotowany seans zosta udaremniony. Zbity tym z tropu mistrz wtajemniczenia poznawszy przyczyn ucieczki demonw, skalaniem nazwa to, co si stao, i poleciwszy mu by dzielnym i nie czyni nic ani nie myle o niczym, co by tchno duchem chrzecijastwa, ponownie zacz go wprowadza w tok tajemnego obrzdu. Zainteresowanie okazywane przez cesarza takim sprawom bardzo smucio i niepokoio chrzecijan, a to zwaszcza dlatego, e poprzednio Julian wyznawa chrzecijastwo. Albowiem majc pobonych i gorliwie praktykujcych rodzicw, zgodnie z kocielnym rytuaem wprowadzony zosta do spoecznoci wiernych13 i zapoznany z Pismem witym, a ponadto wychowywa si pod okiem biskupw i ludzi Kocioa.
Byaby to moe aluzja do znaku krzya na zwyciskim labarura Konstantyna. O tej samej wrbie, cho pobienie, wspomina rwnie Grzegorz z Nazjanzu w swej Mowie 4 Napitnowanie cesarza Juliana (Inwektywa pierwsza, PG 35, 532664); por. polski przekad, wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, s. 82. Jak wynika z tekstu Grzegorza z Nazjanzu, ktry w cytowanym miejscu nie pomija i tego szczegu z biografii Juliana, wspomniany przybytek mieci si pod ziemi (wskazuje na to rwnie wyraz zeszed") i chodzio tu o jakie wtajemniczenie". Gr. wyraz memechaneumenn zdaje si wskazywa na niemia prb racjonalnego tumaczenia zjawisk nieodczenie towarzyszcych pewnym obrzdom wtajemniczenia; dalej autor, jakby ulegajc powszechnej podwczas opinii, mwi ju o demonach". Tj. zosta ochrzczony. Sozomen okrela to sowem emuethe, co znaczy: wtajemniczony zosta w misteria"; oczywicie misteria wiary witej.
13 12 11 10 9

wok grobu mczennika Mamasa19 wybudowa olbrzymi wityni, cay trud tego dziea podzielili midzy siebie. A kiedy nawzajem starali si przewyszy jeden drugiego hojnoci i gorliwoci, wydarzyo si co wrcz nadzwyczajnego co, co trzeba by uzna za rzecz niewiarygodn, gdyby nie to, e (1216) po dzi dzie yje jeszcze wielu tych, co na wasne uszy syszeli o wszystkim od naocznych wiadkw. Mianowicie cz budowli przypadajca na Gallusa rosa w oczach i praca posuwaa si zgodnie z namierzeniem; natomiast dwigane z wielkim wysikiem mury w czci nalecej do Juliana ju to natychmiast si przewracay, ju to ziemia je z siebie wyrzucaa, ju to wreszcie od pocztku nie mogy zespoli si z podoem, zupenie jak gdyby byy odbijane w gr przez przeciwn i potn jak si, odpychajc je od dou20. Wszystkim niewtpliwie caa ta sprawa wydawaa si wry co niezwykego, a wielu mogo j oceni dopiero w wietle tego, co wyniko potem. Niektrzy wszake domylali si na podstawie opisanego tu faktu, e czowiek ten nie jest w porzdku wobec religii, lecz udaje pobono, oszukujc wczesnego wadc, ktry by chrzecijaninem, i uwaajc, e nie jest rzecz bezpieczn ujawnia swe myli. Ale, jak mwi, zdradza odziedziczon po ojcu wiar naprowadzany na t drog krok po kroku, najpierw przez wrbitw, z ktrymi by w cigym kontakcie. Bo kiedy po upywie jakiego czasu Konstancjusz ochon ju z gniewu, Gallus przybywszy do Azji bawi w Efezie, gdzie mia wikszo swoich posiadoci. Julian natomiast, powrciwszy do Konstantynopola, uczszcza do tamtejszych uczelni, przy czym trudno by byo nie zauway, e z natury umys ma bystry i z atwoci osiga w naukach postpy. Pojawiajc si bowiem na miecie jako osoba prywatna, styka si cigle z mnstwem ludzi. Ale jak to w podobnych wypadkach bywa w wikszym skupisku i w rozgwarze stoecznego miasta, skoro tylko zaczto z osob jego wiza myli o przyszym panowaniu jako e by stryjecznym bratem wadcy i spraSw. Mamasa, mczennika (ponis mier ok. 274 roku), wspomina m. in. Grzegorz z Nazjanzu (por. Mowy wybrane, s. 529), a Bazyli Wielki pisze homili De martyre Mamante. Koci obchodzi jego uroczysto w dniu 17 sierpnia (Karol Radoski, dz. cyt., s. 312). Por. bardzo zblion wersj u witego Grzegorza z Nazjanzu (Mowy wybrane, s. 7273).
20 19

wia wraenie czowieka zdatnego do ujcia w swoje rce steru spraw pastwowych, no i taka bya co do niego powszechna opinia wwczas nagle otrzyma rozkaz, e ma stale przebywa w Nikomedii. Tam zetkn si z nim Maksym z Efezu21, filozof, ktry go wprowadzi w wiat nauk filozoficznych i nauczy go nienawici do religii chrzecijaskiej, a jako wieszczbiarz umocni w nim przekonanie, e prawd jest to, co si w zwizku z jego osob rozgasza. Julian ze swej strony, jak to si zdarza ludziom przeywajcym niepokj na skutek przeczucia wstrzsajcych wydarze, omamiony nadziej na pomylny obrt sytuacji, obdarzy Maksyma serdeczn przyjani. Kiedy o tym wszystkim doniesiono cesarzowi, przeraony winowajca ostrzyg si do goej skry i zacz udawa, e prowadzi ycie mnicha. Potajemnie wszake owej drugiej prbowa trzyma si religii. A gdy ju osign wiek mski, z tym wiksz ochot garn si do podobnych rzeczy i namitnie ich poda. Jednoczenie peen podziwu dla wszelkiej sztuki, jaka tylko si wie z przepowiadaniem przyszoci, i przekonany o nieodzownoci jej opanowania, przeszed do prb i dowiadcze w zakresie praktyk, ktre u chrzecijan s nie na miejscu. I poczynajc od tego czasu za przyjaci swych uwaa ludzi starajcych si zgbi tego rodzaju umiejtnoci. Takie majc nastawienie opuci Nikomedi i pody do Azji, a gdy tam nawiza kontakt z podobnym towarzystwem, jeszcze gorliwiej zacz si zajmowa tymi sprawami. Skoro za brat jego Gallus, mianowany Cezarem, zosta stracony na skutek doniesienia o przygotowywanym zamachu stanu, Konstancjusz, powziwszy przypuszczenie, e rwnie i jego, Juliana, ogarnia dza panowania, kaza go zamkn pod stra. Jednake Julian, majc za sob wstawiennictwo Euzebii, maonki Konstancjusza, zdoa si usprawiedliwi przed wadc i wyjecha do Aten; za pretekst posuyy mu dziea pogaskich pisarzy i helleskie szkoy, (1217) ale jak mwi, mia si tam spotka z miejscowymi wrbitami i zasign ich rady w sprawach dotyczcych jego osoby.
Maksym z Efezu jest przedstawicielem neoplatonizmu teurgicznego. Jego dziea, oparte na magii i astrologii (pisane po grecku), nie dochoway si do naszych czasw. Niewtpliwie wpyny one mocno na filozoficzno-religijny system Juliana. Po mierci tego cesarza Maksym naraony by na cige szykany i przeladowania, a zgin zamordowany za cesarza arianina, Walensa.
21

Ale oto zawezwa go stamtd Konstancjusz do siebie i mianowa go Cezarem, po czym zarczywszy go z Konstancj22, swoj siostr, wysa go na Zachd, do Galii. Ci sami bowiem barbarzycy, ktrych cesarz osobicie wzi na od i uczyni swoimi sprzymierzecami w walce z Magnencjuszem, okazali si zupenie nieprzydatni do tego celu i zaczli pustoszy Gali 23 Poniewa Julian by podwczas jeszcze bardzo mody, odda cay plan kampanii w rce towarzyszcych mu dowdcw. Ale skoro ci zbyt opieszale brali si do dziea, przeto w miar moliwoci, jakie mu dawaa godno Cezara, Julian sam si zacz troszczy o los wojny; w rezultacie zdoa przepoi onierzy wikszym zapaem do walki, bo zachcajc ich na wszelkie moliwe sposoby do podejmowania ryzyka zwizanego z bitw, wyznaczy rwnie umown nagrod pienin dla kadego, kto by zabi barbarzyc. Mile odtd widziany u wojska, donis Konstancjuszowi o opieszaoci i gnunoci dowdcw. A gdy odkomenderowano tam innego wodza, zmierzywszy si w otwartym boju z barbarzycami, osign Julian sukces niemay. Kiedy za ci wysali poselstwo w sprawie zawarcia rozejmu i zasaniali si listami Konstancjusza, wzywajcego ich do wkroczenia na terytorium rzymskie, Julian z caym rozmysem zwlekajc z odprawieniem obarczonego t misj posa, niespodziewanym atakiem uderzywszy na masowe zgrupowanie nieprzyjaci, odnis zwycistwo. Mona si spotka ze zdaniem, e Konstancjusz zleci mu t wojn planujc w skrytoci zamach na jego ycie. Mnie jednake wydaje si to zupenie nieprzekonywajce. Bo skoro przecie mg go w ogle nie mianowa Cezarem, to dlaczego nie tylko go mianowa, ale i siostr swoj da mu za on, i wysucha jego krytycznych uwag w zwizku z bezczynnoci wodzw, wysyajc na ich miejsce dowdc penego energii, eby razem pomylnie zakoczyli wojn? Czyby tak postpi, gdyby go nie darzy przyjani? Przeciwnie! Jak przypuszczam, na pocztku bdc mu yczliwym, mianowa go Konstancjusz Cezarem; ale gdy Julian wbrew wszelkim oczekiwaniom wadcy obwoany zosta Augustem, z t chwil Konstancjusz, ju to z obawy przed odwetem za krzywd,
Raczej z Helen. Jak odnotowuje Valesius, Konstancja, siostra Heleny, bya on Gallusa. Dziao si to w roku 355, a zniszczenie szerzyli w Galii Frankowie i Alamanowie, zwani .barbarzycami" zarwno przez Sozomena, jak i Sokratesa Scholastyka (por. dz. cyt., s. 222).
23 22

jak wyrzdzi tak samemu Julianowi, jak i jego bratu w okresie ich dziecistwa, ju to z zazdroci co jest wielce prawdopodobne e Julianowi przypadnie w udziale ta sama godno, co i jemu, snu by moe plany pozbycia si rywala rkoma nadreskich barbarzycw. Co do tego wszake kady ma zupenie inne zdanie 24.
ROZDZIA TRZECI

O tym, e Julian z chwil objcia wadzy cesarskiej zacz ostronie i z wolna rugowa religi chrzecijask, a przemylnie wprowadza kult pogaski
Kiedy Julian sam jeden przystpi do rzdw w cesarstwie, pootwiera na caym Wschodzie witynie pogaskie i rozkaza (1220) ponaprawia budowle sakralne, o ktre nikt si ju nie troszczy od dawna, odbudowa, jeli leay w ruinie, i ponownie poustawia ofiarne otarze. Liczne poza tym dla nich wynalaz rda dochodw, a jednoczenie odnowi stare zwyczaje i odziedziczone po przodkach instytucje w poszczeglnych miastach oraz wprowadzi na nowo pogaskie ofiary. Sam take jawnie spenia libacje i pali kadzida, nadajc tym czynnociom charakter publiczny, a wszystkim, ktrzy w tym zakresie odznaczali si gorliwoci, wielki okazywa szacunek. Mistrzom wtajemniczenia i kapanom, hierofantom uczcym obrzdw i posugaczom zatrudnionym przy posgach przywrci dawne honory, a ponadto pozatwierdza wszystkie przez poprzednich cesarzy przyznane im uprawnienia: uprawomocni na nowo zwolnienie ich od sub publicznych i od wszelkich innych ciarw, z jakiego korzystali poprzednio. Przywrci rwnie odebrane swego czasu strom witynnym miesiczne przydziay ywnoci. Kademu, kto postanowi jak to mwi poganie przestrzega witych obrzdw poprzez czyste ycie 25, zaleca Julian wstrzymywa si od spoywania pokarmw i od wszystkiego, od czego
Autor chce pozosta wierny prawdzie, a zarazem uczyni j mniej drastyczn. Naley jednak pamita, e celem jedynowadcy byo zawsze bezwzgldne usunicie z drogi pretendentw do tronu. Por. Lietzmann, dz, cyt., t. III, s. 175. Chodzi tu nie o jaki lub, ktry by obowizywa przez cae ycie, lecz o czasow wstrzemiliwo rytualn z okazji okrelo25 24

w myl takiego postanowienia wstrzyma si wypadao. Nakaza take, aby zgodnie z obyczajem przodkw znw noszono do wityni Serapisa zarwno okie Nilu, jak i inne dawne symbole 26. Zgodnie bowiem z poleceniem Konstantyna noszono je do kocioa. Do ogu miast czsto Julian pisywa. Jeli si zorientowa, e te czy tamte z nich skaniaj si na stron pogastwa, zachca je do przedkadania prb o darowizny, na ktrych by im mogo zalee. Ale do miast o wyranie chrzecijaskim obliczu odnosi si z jawn niechci, ani sam nie decydujc si na aden w nich pobyt, ani te (1221) nie przyjmujc wysyanych przez nie poselstw, ilekro prboway pertraktowa w kopotliwych dla siebie sprawach. I tak na przykad lada chwila oczekiwano wwczas najazdu Persw i mieszkacy miasta Nisibis wysali do niego w tej sprawie posw. Jako zdecydowanym chrzecijanom, ktrzy ani nie pootwierali pogaskich wity, ani nie uczszczali na pogaskie uroczystoci, odpowiedzia pogrk, e nie przyjmie poselstwa ani nie wejdzie do ich miasta, uwaajc je za obszar wyklty, pki si nie dowie, e przeszli na religi Hellenw. Podobne pretensje majc do mieszkacw palestyskiej Konstancji, miasto ich przyczy pod wzgldem administracyjnym do Gazy. T to bowiem Konstancj, ktra, jak to wiemy z wczeniejszych przekazw, stanowia port miasta Gazy i nazywaa si dawniej Majuma, Konstantyn Wielki uzna za godn praw miejskich z chwil, kiedy si dowiedzia o jej wielkim oddaniu dla religii chrzecijaskiej; dlatego te da jej nazw od imienia swego syna i zarzdzi, e ma mie odrbn, swoj wasn administracj: uwaa za rzecz niesuszn, aby miaa by zczona w cao i traktowana na rwni z pogronym w pogastwie spoeczestwem Gazy. Ale gdy do wadzy cenego wita pogaskiego. Grecy okrelali t praktyk jednym sowem: habisteuein, tj. przestrzega witych obrzdkw", i: by witym", prowadzi czyste ycie", by powiconym" itp., ktrych to odpowiednikw nie sposb oczywicie zrwnoway w przekadzie jednym wyrazem polskim. Wspomniany tu okie Nilu na polecenie Konstantyna Wielkiego przenis do kocioa w Aleksandrii biskup Aleksander. Por. na ten temat relacj Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 112; chodzi tu o okie, ktrym mierzono przybr wody wylewajcego Nilu. Poniewa wylewy Nilu czono z kultem Serapisa, z czasem zwyky przyrzd do mierzenia sta si, jak wida, sprztem liturgicznym.
26

sarskiej doszed Julian, gazejczycy wytoczyli mieszkacom Konstancji proces sdowy. Osobicie wic zasiadszy jako sdzia, przyczy Julian do Gazy odleg od niej okoo dwudziestu stadiw Konstancj27, ktra poczynajc od tej chwili pozbawiona swej poprzedniej nazwy, okrelana jest jako nadmorska dzielnica miasta Gazy. Oba te miasta maj teraz wsplnych urzdnikw pastwowych i miejskich, wsplne instytucje publiczne. Jedynie w zakresie spraw kocielnych jeszcze i obecnie wida, e s to dwa odrbne miasta: tak jedno jak i drugie oddzielnie ma swego biskupa i swe wasne duchowiestwo, swoje wasne wita dla uczczenia mczennikw i kommemoracje powicone pamici wasnych biskupw, i na koniec wytyczone granice gruntw, okrelajce zasig przypadajcych kademu biskupstwu wiadcze materialnych 28. Tak wic pewien ze wspczesnych nam biskupw Gazy na wiadomo o mierci zwierzchnika Kocioa w Majumie podj starania podporzdkowania sobie obydwu grup duchowiestwa mwic, e si to nie godzi, aby jednemu miastu przewodzio dwch pasterzy. Poniewa jednak mieszkacy Majumy wyrazili sprzeciw, spraw rozezna prowincjonalny synod biskupi i wywici dla nich drugiego biskupa, stajc na stanowisku, e jest rzecz jak najbardziej suszn, aby ci, ktrzy dla swej pobonoci uznani zostali godnymi praw miejskich, a z wyroku pogaskiego cesarza cakiem inne przeszli koleje, nie musieli obecnie traci nadanych im kiedy zaszczytw w zakresie wice biskupich i administracji kocielnej. Ale to ju wydarzenia z epoki pniejszej.
ROZDZIA CZWARTY

O tym, ile to zego wyrzdzil Julian mieszkacom Cezarei, oraz o cywilnej odwadze Mama, biskupa Chalcedonu
W tym samym za okresie wymaza cesarz z wykazu miast rwnie i lec u stp Gry Argejskiej Cezare, miasto wielW przeliczeniu na nasze miary bdzie to odlego wynoszca blisko 4 km (stadion olimpijski 192,2 m, epidauryjski 181,08 m, delficki 177,55 m). W oryginale gr. thusiasteria, od przymiotnika thusiasterios, ofiarny".
28 27

kie i zasobne, a poza tym stanowice metropoli (1224) caej Kapadocji. Jednoczenie odebra jej nazw pochodn od imienia Cezara, ktr otrzymaa niegdy, za cesarza Klaudiusza, a z pocztku nazywaa si Mazaka29. Nienawidzi bowiem niesychanie take i poprzednio jej mieszkacw za to, e w caej swojej masie wyznawali chrzecijastwo i dawno ju zburzyli znajdujce si u nich pogaskie witynie, a wic wityni Jowisza, Opiekuna miasta, i wityni opiekuczego Apollina. A skoro ju za jego rzdw chrzecijanie obalili rwnie wityni Fortuny30, ktra uchowaa si dotd jako jedyna, zapaa Julian gwatown nienawici do caego miasta i bola nad tym niesychanie. Wyrzuca te poganom, ktrych tam byo bardzo mao, e nie spieszyli na ratunek i nie chcc si naraa na ewentualne cierpienia nie dotrzymali placu, aby odwanie broni bogini pomylnego losu. Wszystkie natomiast kosztownoci i pienidze, jakie tylko naleay do kociow, w Cezarei i na graniczcych z ni terenach, rozkaza ujawni przy uyciu tortur i wyegzekwowa. Na rzecz skarbu cesarskiego naleao z tego natychmiast wypaci trzysta funtw zota. Wszystkich duchownych wcign naleao na list urzdnikw podlegajcych rzdcy prowincji: uchodzi to za bardzo kosztowny i niechlubny rodzaj suby publicznej u Rzymian 31. Og ludnoci chrzecijaskiej razem z kobietami i dziemi poleci spisa i zarzdzi, e spisani maj paci takie same daniny, jakie pobierane s na wsi. Pod przysig za zagrozi, e o ile nie odbuduj niezwocznie zniszczonych wity, to on ze swej strony nie przestanie okazywa im swego gniewu i nadal bdzie niszczy ich miasto; i nawet
Mazaka, Mazaca: t nazw wspomnianego tu miasta zamieszczaj rda geograficzne i wspczesne nam atlasy historyczne, obok nazwy Cezarea. Gr. Tyche: personifikacja losu, tutaj bstwo opiekucze miasta: Genius urbis Caesareae Cappadociae. Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 296, przyp. 90. Echo tych wydarze spotykamy w Mowie 4 Grzegorza z Nazjanu, Napitnowanie cesarza Juliana (Inwektywa pierwsza), wity Grzegorz z Nazjanu, Mowy wybrane, s. 99. Jest to, jak odnotowuje Valesius, jakby trzecia kategoria urzdnikw, po urzdach dworskich i subie wojskowej. Z jednej strony praca ich (np. w sdownictwie) dawaa im pewne szans wzbogacenia si, z drugiej strony czya si z wielk odpowiedzialnoci materialn, zwaszcza w wypadku niewykonania (czy te niemoliwoci wykonania) polece cesarskich itp.
31 30 29

gw na karku nie pozwoli zachowa. Galilejczykom; tak to. bowiem dla szyderstwa zwyk by nazywa wyznawcw Chrystusa. I by moe ta groba zamieniaby si w rzeczywisto, gdyby Julian zawczasu ycia nie skoczy. Przecie i na pocztku swego panowania nie z litoci dla chrzecijan okaza si bardziej ludzki od poprzednich przeladowcw Kocioa; ale wanie wydarzenia z przeszoci odkryy przed nim t prawd, e na nic si zdadz rodki odwetu i kary, jeli chodzi o umocnienie pogastwa: przeciwnie na tej przede wszystkim drodze nastpi rozkwit chrzecijastwa, a jego sawa i uznanie wzrosy (1225) jeszcze bardziej dziki mstwu tych, co dla prawd wiary dobrowolnie swe ycie oddali. Dlatego te raczej zazdroszczc im chway, nie za litujc si nad nimi, uzna, e do zmiany nastawienia wewntrznego nie jest niezbdny ogie czy elazo, czy torturowanie ciaa ludzkiego, czy wreszcie zatapianie ludzi na penym morzu i zakopywanie ich ywcem do ziemi: te metody, do ktrych tak skwapliwie uciekano si poprzednio; nabra natomiast przewiadczenia, e argumentacj i upomnieniami uda mu si namwi szerokie masy wierzcych do przejcia na stron religii pogaskiej i e bez trudu osignie ten cel, jeli odrzuciwszy rodki przymusu wywoa nagle wraenie czowieka, ktry si do chrzecijan odnosi z jak ludzk yczliwoci. Jak wic wie niesie, raz kiedy Julian skada ofiary" w wityni Fortuny w Konstantynopolu, podszed do niego Maris, biskup Chalcedonu i zely go publicznie jako witokradc33, nazywajc cesarza bezbonikiem i przestpc; ten za zdoa mu w formie obelgi zarzuci jedynie lepot: bo biskup przyby na to miejsce prowadzony za rk, jako starzec, i to cierpicy na zam. Ale kiedy Julian zgodnie ze swoim zwyczajem przeszed do szyderstw i posuwajc si do blunierPrzyjmujemy tu korekt tekstu greckiego, dokonan gwnie na podstawie Epifaniusza Scholastyka i Nicefora, a przytoczon w komentarzu u Migne'a. Dziki niej zdanie zyskuje na przejrzystoci. witokradc: w tekcie gr. czytamy tu asebe, co znaczy take: bezbonego", ale wybieramy pierwsze znaczenie witokradc" nie tylko dla uniknicia powtrzenia (dalej jest: nazywajc cesarza bezbonikiem" atheon!), lecz i ze wzgldu na sens: Maris jako biskup mg poczyta za witokradztwo" skadanie ofiary pogaskiej przez cesarza, ktry kiedy dostpi niszych wice kapaskich w religii chrzecijaskiej.
33 32

stwa przeciw Chrystusowi powiedzia: Nawet ten twj galilejski Bg ci nie uleczy", wpadajc mu w sowa Maris odrzecze: Ale ja dziki skadam Bogu mojemu za to pozbawienie mnie wzroku: nie musz w ten sposb oglda, jak nisko upade porzucajc drog pobonoci". I usun si cesarz, nic nie odpowiadajc. Sdzi bowiem, e takie nieoczekiwane wystpienie wobec tumu chrzecijan w roli cierpliwego i agodnego wadcy raczej umocni pozycj pogastwa.
ROZDZIA PITY

O tym, e Julian wypucil na wolno uwizionych chrzecijan34, aby zwikszy przez to niepokj w Kociele; dalej o tym, jakie jeszcze krzywdzce decyzje obmylil przeciwko chrzecijanom
Nastawiony na tego rodzaju poczynania, darowa kar wygnania wszystkim, ktrzy za wyznawan przez siebie wiar skazani zostali za rzdw Konstancjusza na zesanie, i wyda ustaw, na mocy ktrej majtki objte konfiskat na rzecz pastwa powrciy do swych pierwotnych wacicieli. W poszczeglnych za gminach ogosi, e nikomu nie wolno krzywdzi ani zniewaa chrzecijan, ani te zmusza ich do skadania ofiar; a ci spord nich, ktrzy by z wasnej woli zechcieli zbliy si do otarzy, mieli najpierw przebaga demony, nazywane przez pogan odwracajcymi zo", i oczyci si skadajc zgodnie z obyczajem pogaskim ofiary oczyszczalne. Duchownym jednake odebra wszelkie zwolnienia od ciarw publicznych, a take zaszczytne przywileje oraz miesiczny przydzia prowiantu, przyznany im przez Konstancjusza35. Jednoczenie (1228) uniewani prawa ustanowione kiedy w obronie ich interesw, ponownie podporzdkowujc
Wbrew tej zapowiedzi tytuu, w rozdziale jest mowa jedynie o anulowaniu dekretw wygnania. Wszyscy komentatorzy zwracaj uwag, e wymienienie tu Konstancjusza jest raczej nie na miejscu, gdy wspomniane prerogatywy otrzyma Koci od Konstantyna Wielkiego. Dlatego te niektrzy proponuj poprawk w tekcie, zmieniajc Konstancjusza" na Konstantyna". Jeszcze inni wspominaj przy tej okazji, e Konstantyn Wielki wyda ustaw zezwalajc na zapisywanie Kocioowi w testamencie dowolnej darowizny, Julian natomiast powysz ustaw uniewani.
35 34

duchowiestwo radom miejskim. Nawet od dziewic i wdw, ktre z uwagi na ubstwo zaszeregowane byy w rejestrach osb duchownych, wyegzekwowa kaza wszystko, co poprzednio otrzymay ze skarbu pastwa. Kiedy bowiem Konstantyn podejmowa prawn organizacj spraw Kocioa36, czerpic z podatkw pobieranych od kadego miasta przydzieli duchowiestwu poszczeglnych jednostek administracji kocielnej na terenie caego pastwa sumy pienine wystarczajce na zaopatrzenie kleru w ywno i w oparciu o ustawodawstwo zapewni temu przydziaowi tak skuteczno, e obowizuje on jeszcze i teraz, starannie przestrzegany od chwili mierci Juliana. Jeli chodzi o wspomnian tu egzekucj nalenoci, bya ona dokonywana w sposb bardzo bezwzgldny i wrcz okrutny. Wskazuj na to rwnie zawiadczenia, wydane podwczas przez poborcw objtym egzekucj patnikom na dowd, e zwrcili pastwu wszystko, co otrzymali na mocy ustawy wydanej przez Konstantyna. Ale nie tylko w tych pocigniciach znajdowaa dla siebie ujcie wrogo wadcy wobec religii chrzecijaskiej. Podegany nienawici do nauki Chrystusowej, nie pomin adnego sposobu na drodze do zniszczenia Kocioa. Wszak odbiera mu zarwno mienie, jak i dary wotywne oraz sprzt liturgiczny; a dalej, zastosowa przymus wobec tych, ktrzy za panowania Konstantyna Wielkiego i Konstancjusza poburzyli witynie pogaskie: mieli je odbudowa albo te uiszcza za nie sumy rwnowace ich warto pienin. W rezultacie takich zarzdze i biskupi, i kapani, i wielu innych chrzecijan, nie majc moliwoci spenienia adnego z tych da, a w dodatku nie mogc unikn ledztwa w sprawie mienia kocielnego, poddawani byli okrutnym torturom i wtrcani do wizienia. Tak wic w wietle wszechstronnych ustale wycign mona wniosek ostateczny, e jeli chodzi o morderstwa i pomysowo w zakresie katuszy cielesnych, Julian odznacza
Podejmowa prawn organizacj spraw Kocioa (ta ton Ekklesin di tatte pragmata): powiedzielibymy urzdza status" Kocioa w jego odniesieniu do pastwa. Jak widzielimy, ingerencja Konstantyna w sprawy cile kocielne bya bardzo ogldna i z reguy podyktowana trosk o jedno Kocioa. Zwrmy take uwag, e zarwno Sokrates, jak i Sozomen uywaj liczby mnogiej, Kocioy, majc na myli jeden, powszechny Koci.
36

si wikszym umiarkowaniem anieli wczeniejsi przeladowcy Kocioa, ale we wszystkich innych sprawach wykaza wiksz ni tamci bezwzgldno. Bo jak si okazuje, wyrzdzi Kocioowi krzywd na kadym polu, jeli nie bra pod uwag tego, e odwoa z wygnania biskupw, skazanych za Konstancjusza na zesanie w obce kraje. Podobno jednak wyda to polecenie bynajmniej nie z chci zaoszczdzenia im przykroci, ale ju to z myl, eby w atmosferze wzajemnych sporw i ktni Koci toczy walk wewntrz bratnich szeregw i rozmin si z wasnymi prawami, ju to z myl, eby w najgorszym wietle postawi Konstancjusza. Sdzi bowiem, e uda mu si w sercach prawie wszystkich podwadnych zaszczepi nienawi do tego wadcy, choby i nie yjcego: w przypadku pogan przez okazywanie im poparcia jako ludziom jednej z nim wiary; w przypadku za tych, ktrzy za rzdw jego poprzednika cierpieli dla Chrystusa przez okazywanie im litoci jako ofiarom krzywdzcych represji. Zreszt przecie i eunuchw wyrzuci z paacu, gdy byli ulubiecami Konstancjusza. Euzebiusza natomiast, (1229) przeoonego nad cesarsk sypialni, ukara mierci. Bo i osobicie mia do niego pewien al, podejrzewajc, e brat, Gallus, zamordowany zosta na skutek uknutej przez niego intrygi37. Aecjusza za, przywdc sekty eunomian, przez Konstancjusza skazanego na wygnanie, a poza tym w oczach tego wadcy podejrzanego z powodu przyjani, ktra go czya z Gallusem, zaprosi do siebie za porednictwem listu, utrzymanego w bardzo yczliwym tonie, i zaproponowa mu skorzysta z zaprzgw pastwowej komunikacji pocztowej38. Z podobnych powodw rwnie Eleuzjosowi, biskupowi KyziU Sokratesa Scholastyka (dz. cyt., s. 275) wyranie mowa o oszczerstwie rzuconym na Euzebiusza jako o przyczynie mierci Gallusa, a take o tym, e od Euzebiusza wielu doznao krzywdy". W wietle tych informacji zrozumiae staj si sowa Sozornena: Bo i osobicie". Wida ten aspekt sprawy przesoni autorowi reszt szczegw przemilczan. Bezimienny komentator przytacza wspomniany tu list Juliana w wersji aciskiej. A oto tumaczenie polskie: Wszystkim innym, ktrzy przez zmarego teraz Konstancjusza zostali kiedy wyrzuceni z ojczyzny, z uwagi na gupot (propter amentiam) Galilejczykw darowaem kar wygnania. Ciebie natomiast nie tylko uwalniam od kary, lecz nadto pomny wizw naszej dawnej, zayej przyjani zachcam, aby przyby do nas. A skorzystasz z pojazdu pastwowej suby pocztowej a do pojawienia si u dworu, i z jednego konia idcego luzem".
38 37

kos, pod rygorem cikiej grzywny poleci wwczas, aby w nieprzekraczalnym terminie dwch miesicy swoim nakadem odbudowa koci nowacjan, ten sam, ktry w biskup zburzy za czasw Konstancjusza. I wiele jeszcze innych mgby si kto doszuka posuni, poza ktrymi ukrywa si jego nienawi do poprzednika; jednych dokona on sam, na drugie przymyka oczy, kiedy rzecz przeprowadzali inni.
ROZDZIA SZSTY

O tym, e i Atanazy przez siedem lat ukrywajcy si podwczas u pewnej witobliwej i urodziwej panny wyszed na koniec z ukrycia i powrcil na tron biskupi Aleksandrii
W tym samym czasie take i Atanazy, ktry dotychczas ukrywa swoje miejsce pobytu, na wiadomo o zgonie Konstancjusza pojawi si noc w aleksandryjskim kociele. To tak nage i nieoczekiwane wydarzenie zakrawao wprost na cud. Bo kiedy na skutek intrygi sualcw Jerzego cesarz wyda odpowiedni rozkaz, a namiestnik wojskowy Egiptu pomimo usilnych stara nie zdoa uj biskupa, jak ju o tym wyej powiedziano, szczliwie uniknwszy aresztu a do opisywanego tu panowania, ukrywa si Atanazy w Aleksandrii u pewnej dziewicy powiconej Bogu. Jak zdoalimy si dowiedzie, bya to panna tak dalece przewyszajca urod wspczesne jej niewiasty, e tym, ktrzy na ni patrzyli, wprost cudownym wydawaa si zjawiskiem, ci za, co lubowali dochowa cnoty czystoci, za obowizek poczytywali sobie stroni od niej z daleka, by si nie staa dla nich powodem jakiego zarzutu na czczym opartego domyle. Bya przy tym w rozkwicie modoci, a cechujce j dostojestwo szo w parze z niezwyk skromnoci, te za walory nawet bez pomocy wrodzonej urody przyozdabiaj zazwyczaj posta czowieka nadajc mu pozory pikna. Bo prawd mwic, nie jest tak, jak to niektrym si wydaje, e jakie jest cialo, taka i dusza, lecz w (1232) nawykach duszy ma swj pierwoPor. wyej, ks. IV, rozdz. X. Por. take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 207.
3

wzr zachowanie fizyczne czowieka40; i o czym kto akurat myli, o tym wiadczy te i jego wygld w tym momencie, w ktrym wanie myli. I jeli kto sumiennie rozway to zdanie, nikt mu chyba nie zaprzeczy. Ot wracajc do Atanazego, jak ludzie mwi, uciek si on pod opiek tej dziewicy za spraw zesanego przez opatrzno Bosk widzenia, w ktrym otrzyma wskazwk, e w ten sposb ocali swe ycie. I ja osobicie, kiedy patrz dzi na ostateczny rezultat wydarze, odnosz wraenie, e wszystko to nie mogo si tak sensownie uoy bez pomocy Boej; wprost przeciwnie, i to do tego stopnia, e i przyjaciele Atanazego nie byli naraeni na aden kopot, jeliby kto zamierza ich przesucha w zwizku z jego spraw albo zmusza do przysigi, i on sam zatar za sob lad wszelki ukrywajc si w domu panny, ktrej pikno nie dopuszczaa podejrzenia, e tu wanie przebywa biskup. Ona za przyja go dziki swej dzielnoci, a ocalia dziki roztropnoci, okazujc si tak godn zaufania straniczk i gorliw pomocnic, e i nogi mu umywaa41, i sama pomylaa o aprowizacji i rnych innych rzeczach, i w ogle zadbaa o wszystko, o co z koniecznoci musi si upomnie ywy organizm. Oprcz tego przynosia mu od innych take i ksiki, ktrych potrzebowa. I cho trwao to bardzo dugo, nikt z mieszkacw Aleksandrii nie dowiedzia si o niczym42.
En tois tes psyches epitedeumasin apeikonidzesthai to tou somatos ethos. Ta marginesowa uwaga naszego historyka mocno nie podobaa si Valesiusowi, ktry okrela j jako dziecinn (sententia puerilis est) i niezgodn z powag pisarza Historii Kocioa (nec gravitati scriptoris Ecclesiasticae Historiae convenit). Wydaje si jednak, e greckich wyrazw to tou somatos ethos nie naley tu tumaczy przez posta cielesn", jak to czyni Valesius (forma corporis),. ale przez zachowanie si ciaa", czyli zachowanie fizyczne" czowieka czy te fizyczne odbicie charakteru"; bo takie przede wszystkim znaczenie ma wyraz ethos. Tylko taka interpretacja nie narusza zwartoci myli Sozomena. Mona by si tu dosucha echa relacji ewangelicznej o wieczorze poprzedzajcym mk Zbawiciela (J 13, 410). Wspomniany w tytule okres lat siedmiu otrzymujemy liczc metod stosowan przez staroytnych, a wic wliczajc dat pocztkow i kocow: rok ucieczki (za Konstancjusza) 356 rok powrotu (w roku nastpnym po mierci Konstancjusza) 362. Zupenie inna sprawa, czy wtedy biskup ukrywa si u zakonnicy. wity Grzegorz z Nazjanzu w Mowie 21 wspomina, e Atanazy spdzi to kolejne wygnanie w pustelniach Egiptu (dz. cyt., s. 234).
42 41 40

ROZDZIA SIDMY

O zamordowaniu Jerzego, biskupa Aleksandrii, z powodu wydarze w miejscu kultu Mitry, i o tym, jak to tryumfalnie obwoono zwoki ofiary; i wreszcie, co napisa Julian na ten temat
Ocalony zatem szczliwie w ten sposb, Atanazy cakiem nieoczekiwanie zjawi si w kociele, przy czym nikt nie wiedzia, skd biskup przybywa. Lud za aleksandryjski uniesiony radoci, w rce jego powierzy kocioy. Usunici z nich arianie oddzielnie zaczli si zbiera na naboestwa w domostwach ludzi wieckich, na biskupa swej sekty w miejsce Jerzego wysunwszy Lucjusza. Dziao si to ju po zamordowaniu Jerzego; bo kiedy przedstawiciele wadz pastwowych publicznie oznajmili o mierci Konstancjusza i o przejciu wadzy cesarskiej przez Juliana, poganie aleksandryjscy wylegszy tumem na miasta wywoali rozruchy. Pord oglnej wrzawy i zorzecze ruszyli na Jerzego, eby go natychmiast zabi. Ochonwszy jednak z chwilowego uniesienia, zrazu go jedynie uwizili. Niebawem wszake urzdziwszy rankiem najcie na (1233) wizienie, na miejscu go zabili i wsadziwszy zwoki na grzbiet wielbda przez dzie cay naigrawali si z niego, a pnym wieczorem wrzucili szcztki do ognia. Znam dobrze rozprzestrzenian przez arian wersj, jakoby wszystko to spotkao Jerzego za spraw stronnikw Atanazego. Ja jednake raczej uwaam, e jest to dzieo obrocw pogastwa. Bior przy tym w rachub fakt. e mieli oni wiksze i liczniejsze powody, by go nienawidzi, a przede wszystkim uwzgldniam tu zniewagi, jakimi to Jerzy dotkn posgi bstw i witynie, oraz wydany przez niego zakaz skadania ofiar i przestrzegania odziedziczonych po przodkach zwyczajw. Ich nienawi do niego potgowa jeszcze wpyw, jakim biskup si cieszy na cesarskim dworze; i jak to si najczciej zdarza prostym ludziom w stosunku do osb wpywowych, uznali, e duej ju tego nie cierpi. Do tych okolicznoci doczyo si wwczas jeszcze i tego rodzaju wydarzenie, jakim byy zajcia zwizane z tak zwanym u nich witym miejscem Mitry; ot miejsce to, stojce pustk od dawna, podarowa Konstancjusz aleksandryjskiemu Kocioo-

wi. Ale kiedy Jerzy zacz je oczyszcza w celu wybudowania tam przybytku modlitwy, odsonita zostaa najskrytsza komora pogaskiej wityni; wewntrz niej znaleziono prawdopodobnie posgi i jakie przyrzdy nalece do tych, ktrzy tam swego czasu wtajemniczali w misteria lub te otrzymywali wtajemniczenie. Przedmioty te wydaway si tym, co je ogldali, czym miesznym i niesamowitym. Wyoywszy je zatem na widok publiczny, z kolei zaczli je ostentacyjnie obnosi wymiewajc si z pogan. Ci za ze swej strony utworzywszy jeden zwarty tum zaatakowali chrzecijan: jedni mieczami albo kamieniami, drudzy znw uzbroili si w inne jakie narzdzia, pozbierane jak popado; i pozabijali wielu, a niektrych na urgowisko z wiary witej nawet ukrzyowali, cae za mnstwo innych ciko poranili. Wskutek tego chrzecijanie zaczt budowl pozostawili nie ukoczon; poganie natomiast z nastaniem rzdw Juliana zamordowali Jerzego. To, e tak wanie wyglda stan faktyczny, powiadcza rwnie i sam cesarz. Ale przecie byby nie zoy wyznania w tym duchu, gdyby go do tego nie zmusia prawda: sdz bowiem, e chyba by wola, aby mordercami Jerzego byli chrzecijanie czy ktokolwiek inny ni poganie. Mimo wszystko jednak z niczym si on nie kry; w kadym razie odnosi si wraenie, e w wysanym w tej sprawie do aleksandryjczykw licie daje wyraz swemu oburzeniu. Ale gania ograniczy si tylko do listu, a kar im darowa: przez uszanowanie, jak powiada, dla Serapisa, opiekuna ich miasta, i przez wzgld na Aleksandra, ktry by tego miasta zaoycielem, oraz dla pamici Juliana, jego wuja, ktry by dawniej prefektem Egiptu i samej Aleksandrii: czowiek pogastwu oddany jak mao kto, a nienawidzcy chrzecijan ponad wszelkie wyobraenie, do tego stopnia, e o ile to od niego zaleao, wbrew woli wadcy zmusza chrzecijan cierpie przeladowanie posunite a do krwawych ofiar43.
Zamieszczon tu przez Sozomena relacj o mierci Jerzego i o powrocie Atanazego warto porwna z wersj tych wydarze przytoczon przez Sokratesa Scholastyka (dz. cyt., s. 277282), ktry cytuje w caoci wspomniany list Juliana do mieszkacw Aleksandrii. W wietle obu tych relacji i samego listu trudno byoby uwolni pogask ludno tego miasta od odpowiedzialnoci za zamordowanie ariaskiego biskupa.
43

ROZDZIA SMY

Relacja o Teodorze, opiekunie sprztu liturgicznego, wasnoci Kocioa w Antiochii; z kolei o tym, jak to Julian, wuj cesarza odstpcy, z powodu tyche sprztw kocielnych toczony by przez robactwo
W kadym razie w opisywanym tu okresie tene prefekt Julian dokada wszelkich wysikw, aby nieprzeliczone i bezcenne dary wotywne, zoone na rzecz Kocioa antiochijskiego, obj konfiskat i przenie do skarbca cesarskiego, a zarazem doprowadzi do zamknicia przybytkw modlitwy. Ot jak mwi, pouciekali wwczas wszyscy duchowni, a tylko jeden Teodor, prezbiter, nie ustpi z miasta. Jego ta wanie, jako opiekuna przechowywanych kosztownoci, ktry mg o nich poinformowa wadze pastwowe, uj prefekt Julian i podda cikim katuszom, a na koniec rozkaza ci go mieczem za to, e na przekr wszelkim mczarniom odpowiada, jak na ma przystao, i okaza si nieugitym w obronie wyznawanej wiary. A gdy spldrowano wite sprzty, prefekt Julian rozkazawszy wysypa je na podog, zacz si z nich natrzsa. I wyrzuciwszy z siebie tyle blunierstw przeciw Chrystusowi, ile tylko zapragn, rozsiad si na stosie tych przedmiotw, potgujc jeszcze zuchwalstwo wyrzdzonej zniewagi. Momentalnie jednak okaleczeniu ulegy czci wstydliwe ciaa jego i umiejscowione w nich przewody niezbdne do wydalania; nastpnie znajdujce si tam tkanki ogarna zgnilizna, z kolei pojawio si robactwo i choroba okazaa si silniejsza od sztuki lekarzy: a ci przecie przez szacunek dla cesarza i z obawy przed nim nie pominli adnej moliwoci wyprbowania najrnorodniejszych lekw. Skadajc na ofiar rne drogo opacone i spasione ptaki, tuszczem ich smarowali zarte chorob czci ciaa i starali si w ten sposb wywabi robactwo na zewntrz. Nic jednake na tym nie zyskali, bo ukryte w gbi robaki w kierunku zdrowej tkanki toczyy ciao i nie przestaway nieszcznika zera, pki go nie umierciy. Tego rodzaju nieszczsny koniec, na jaki mu przyszo, wydawa si by znakiem gniewu Boego. Wszak i minister-

skarbu pastwa44, (1237) i niektrzy inni z wysokich urzdnikw na cesarskim dworze, znani z butnych wystpie przeciw Kocioowi, rozstali si z yciem w sposb rwnie nieoczekiwany co i ndzny, zupenie jak gdyby zaciy na nich wyrok wydany pod wpywem gniewu Boga samego.
ROZDZIA DZIEWITY

O mczestwie witych Paskich: Euzebiusza, Nestabusa i Zenona45, zamczonych w miecie Gaza

Poniewa doszedem ju do tego tematu i opowiedziaem o mierci Jerzego i Teodora46, najwysza chyba pora mi wspomnie o braciach Euzebiuszu, Nestabusie oraz Zenonie, ktrych w tym okresie powodowany nienawici motoch gazejski pochwyci, kiedy ukrywali si w domu, i zrazu wtrci do wizienia, gdzie poddani zostali chocie. Nastpnie przeladowcy zebrali si w teatrze i podnieli przeciwko nim wrzaw, oskarajc ich o naruszenie i niszczenie wity oraz o to, e sytuacj panujc w minionym okresie wykorzystywali
Ho ton basilikn tamieion fylaks dos.: Stranik skarbu cesarskiego"; tu by moe: 1) comes sacrarum largitionum seu remunerationum, a wic minister skarbu pastwa" (minister finansw); 2) comes rerum privatarum, a wic minister cesarskiego (prywatnego) skarbu". Na podstawie III ks. Hist. eccl. Teodoreta przypuszcza Valesius, e chodzi tu o Feliksa, ktry by wanie comes sacrarum largitionum, lub o Helpidiusa, ktry by comes rerum privatarum. Obaj zeszli z tego wiata haniebn mierci", jak to okrela nasz komentator, przy czym Feliks zmar w roku 363, w tym samym, w ktrym mier ponis Julian, wuj cesarza, wwczas piastujcy godno namiestnika Wschodu (comes Orientis). Wszyscy trzej zapisani w Martyrologium Romanum, jak powiadcza Karol Radoski, podajc jako dat ich mczestwa rok 326 (dz. cyt., s. 115). Opisywane w tym rozdziale wydarzenia milczeniem pomija Sokrates Scholastyk, ktry okresowi rzdw Juliana powica o wiele mniej miejsca ni Sozomen, przenoszcy wypraw persk i klsk Juliana do nastpnej (VI) ksigi. Do beztrosko zestawia Sozomen imi zamordowanego biskupa heretyka z imieniem mczennika za wiar ortodoksyjn. Podobnie postpowa wyej (ks. III, rozdz. XV) niemal jednym tchem wyliczajc luminarzy myli Kocioa i uczonych heretykw, jak Aecjusz. Co do Teodora, dwaj inni historycy Kocioa, Epifaniusz Scholastyk i Nicefor, nazywaj go Teodoretem.
46 45 44

celem obalenia i podeptania pogastwa. Pord tej wrzawy i wzajemnych ponagle do spenienia na nich mordu wpadli w gniewne uniesienie. A gdy ju sami sobie rzucili haso, jak to bywa zwykle w rozpasanym tumie, pobiegli do wizienia, po czym wyprowadziwszy stamtd uwizionych zamordowali ich w najokrutniejszy sposb: bd powalajc ich na twarz, bd wlokc lecych na grzbiecie i rozbijajc ich o ziemi; a jeli bili, to jak popado: jedni kamieniami, drudzy kijami, jeszcze inni tym, co kto znalaz pod rk. Syszaem te, e i niewiasty powychodziy z tkackich warsztatw i kuy ich czenkami do tkania, a z obecnych na rynku kucharzy jedni porwawszy z palenisk sagany kipice od gorcej wody leli na nich wrztek, drudzy za dgali ich ronami. A kiedy ju porwali ich na strzpy i porozbijali im czaszki, tak e a mzg powypywa na ziemi, wywlekli szcztki poza mury miasta, tam, gdzie zazwyczaj porzucali padlin i zdychajce sztuki bezrozumnych zwierzt; po czym rozpaliwszy ognisko, ciaa mczennikw spalili, resztki koci natomiast, ktrych ogie strawi nie zdoa, zmieszali z porzuconymi tam gnatami wielbdw i osw, z t myl, eby utrudni w ten sposb ewentualne ich odnalezienie. Ale nie na dugo szcztki te pozostaway ukryte, poniewa pewna chrzecijanka, bynajmniej nie pochodzca z miasta Gazy, lecz majca tam swoje mieszkanie, zrzdzeniem woli Boej pozbieraa je noc, za czym woywszy je do urny oddaa pod opiek siostrzecowi mczennikw, Zenonowi. Takiej bowiem wskazwki udzieli jej Bg w sennych widzeniach, oznajmiajc kobiecie o tym krewnym i okrelajc miejsce jego pobytu. I ukaza go jej, zanim go jeszcze ujrzaa; albowiem czowiek ten by dla niej dotychczas zupenie nieznany, a poza tym ukrywa si od chwili wznowionego wanie od niedawna przeladowania. Bo i on o mao co podwczas nie zosta ujty przez gazejczykw i niewiele brakowao do tego, by zgin, ale korzystajc z sytuacji, kiedy to motoch zajty by mordem (1240) jego krewnych, zbieg do Antedonu, miasta lecego nad morzem, odlegego od Gazy okoo dwudziestu stadiw47, ktre w tym czasie tak samo
47

Odlego niewielka mniej wi

sprzyjao pogastwu i pogrone byo w kulcie posgw. Tam na skutek donosu zdradzajcego, e jest chrzecijaninem, mieszkacy Antedonu wychostali mu okrutnie plecy rzgami i wypdzili go z miasta. I uszedszy do portu gazejskiego48 ukry si tam przez nikogo nie zauwaony. Tutaj wanie spotkaa si z nim owa niewiasta i przekazaa mu relikwie. On za przez czas jaki przechowywa je u siebie w domu, ale kiedy otrzyma godno biskupa tamtejszego Kocioa a zdarzyo si to za panowania Teodozjusza wybudowa bazylik pod murami miasta, i wznisszy w niej otarz zoy (w niszy pod nim) koci mczennikw, w pobliu grobowca Nestora, wyznawcy. Nestor dotrzymywa towarzystwa swoim krewnym, pki jeszcze ich nie tykano. Potem ujty przez motoch wraz z nimi, by z kolei razem z nimi wieziony i biczowany. Ale w momencie, gdy ich powleczono, ci, ktrzy to robili, dostrzegszy piknie zbudowanego czowieka, ulitowali si nad nim i porzucili go za miejskimi bramami, wprawdzie jeszcze dyszcego, jednake, jak si wydawao, bliskiego ju mierci. Podnieli go tam jacy ludzie i zanieli do Zenona; u niego to wanie leczc si jeszcze z ropiejcych ran i obrae ycia dokona. Gazejczycy tymczasem, kiedy si zaczli zastanawia nad bezmiarem wasnego zuchwalstwa, wpadli w przeraenie, e chyba cesarz nie cierpi, aby im to uszo bezkarnie; ju bowiem zacza si szerzy pogoska, e jest cigle zagniewany i zdecydowanie si szykuje zdziesitkowa posplstwo. Ale to byo kamstwo i nic jak tylko czcze bajdurzenie, normalne u gminu, podawane z ust do ust pod wpywem strachu, opartego na poczuciu winy z powodu popenionej zbrodni. Bo przecie tym razem nie postpi on nawet tak jak w przypadku zaj zwizanych z osob Jerzego, nie udzielajc gazejczykom choby nagany na pimie. Co wicej: wczesnego zwierzchnika owej prowincji zdj ze stanowiska jako urzdnika podejrzanego, a kiedy postawi go w stan oskarenia i uwizi, za dowd swej niezwykej askawoci poczytywa sobie fakt, e oszczdzi mu wyroku mierci. A obwinia go o to, e uj i zamkn w wizieniu jakich gazejczykw, na
Mowa o Konstancji, w trybie przez Juliana administracji Gazy; por. niniejszej ksigi.
48

karnym podporzdkowanej nieco wyej, rozdz. III

ktrych wskazywano jako na prowodyrw zajcia i popenionych morderstw: mieli oni odpowiada przed sdem i zgodnie z prawem ponie naleyt kar. Na c bowiem powiedzia Julian byo ich zamyka w wizieniu, jeli wzili pomst nad paroma Galilejczykami, w zamian za liczne krzywdy, wyrzdzone im samym i bogom?" Tak si zatem podobno przedstawia rzeczywisty przebieg tych wydarze.

ROZDZIA DZIESITY

O witym Hilarionie, a nastpnie o dziewicach z Heliopolis, rozszarpanych przez winie. Z kolei, o niesychanym mczestwie Marka, biskupa aretuzejczykw
W opisywanym tu okresie rwnie i mnich Hilarion poszukiwany przez gazejczykw uszed na Sycyli. Tam wanie zbierajc drewna w grskich pustkowiach i noszc je na barkach rozsprzedawa w towar po miecie; i w ten sposb zdobywa dla siebie tyle strawy codziennej, by wyy. Ale gdy wyszo na jaw, kim jest i co sob reprezentuje, bo zdradzi to czowiek z grupy uprzywilejowanych, a drczony przez demona 49, uwolniwszy nieszczliwca od optania uda si Hilarion do Dalmacji. Dokonawszy przy udziale mocy Boej i tam rwnie wielkich i zdumiewajcych cudw, jak zatrzymanie przez modlitw morza, ktre na skutek trzsienia ziemi wystpio z brzegw zalewajc ld suchy50, znw si stamtd
Wedug przytoczonego przez Valesiusa Vita sancti Hilarionis Hieronima (rozdz. 31) optany (czy duch nieczysty w nim przebywajcy") zawoa: Przed paru dniami przyby na Sycyli Hilarion, suga Chrystusowy, i nikt go nie rozpozna, przeto uwaa si za ukrytego. Ja tam pjd i wydam go!" Incydent ten mia rzek irno miejsce w bazylice w. Piotra w Rzymie. Mowa tu o trzsieniu ziemi, jakie miao miejsce po mierci Juliana Apostaty i jego nastpcy, Jowiana, w roku pierwszego konsulatu obydwu cesarzy" (Walentyniana i Walensa, a zatem w roku 365; por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 332). Ciekawy obraz wystpienia morza z brzegw oraz jego cofnicia si w momencie modlitwy Hillariona odmalowuje cytowany wyej dokument w postni Vita sancti Hilarionis. Koci uzna Hillariona za witego (opata) i obchodzi jego uroczysto 21 padziernika (Karol R doski, dz. cyt., s. 173).
50 49

wycofa. Nie odpowiadao bowiem jego usposobieniu, aby mia przebywa u ludzi, ktrzy go chwal; przeciwnie przez zmian miejsc pobytu dokada starania, by pozosta w cieniu, a rozpowszechnian o nim opini stumi tymi nieustannymi przenosinami. Na koniec przepywajc koo Cypru zawin do Pafos. I tutaj, ulegajc sugestiom wczesnego biskupa spoecznoci cypryjskiej, zdecydowa si pozosta na stae i rozpocz ycie ascety, w pobliu miejscowoci zwanej Charbyris51. Tak wic tylko ucieczka sprawia, e m ten nie ponis mczestwa za wiar; podj za ucieczk, gdy istnieje nakaz wity, by nie czeka na przeladowcw, ktrzy nas cigaj; a jeeliby nas w pocigu ujto, mamy by mni i okaza si silniejsi ponad przymus, narzucany nam przez przeladowcw naszych. Ale przytoczone tu zuchwae wystpienia przeciw chrzecijanom miay miejsce nie tylko w spoecznoci gazejczykw i aleksandryjczykw. Jak si okazuje, z nawizk przewyszyli ich w okruciestwie mieszkacy Heliopolis, miasta lecego u stp gry Libanu, oraz Aretuzy, (1244) miasta na obszarze Syrii. Oni to bowiem a mwi o tym byoby rzecz wprost niewiarygodn, gdyby nie relacje na ten temat od niektrych wspczesnych wydarzeniom owej epoki zmusili powicone Boej subie dziewice, nienawyke do wystawiania si posplstwu na widok, by z szat ogoocone stany w miejscu publicznym, na wsplne widowisko przygodnych, wiadkw i na haniebn zelywo52. Pozwoliwszy sobie przy tym na tyle bezwstydu, ile im si podobao, na koniec je ostrzygli53, i wreszcie poprzecinawszy na dwoje, do poerania wntrznoci przyncili prosita, normalnym dla nich pokarmem z wierzchu pokrywajc ludzkie szcztki, tak e zwierzta te nieatwo by je mogy odrni, ale spragnione zwykego pokarmu, musiay jednoczenie szarpa czci ciaa ludzkiego. Jak przypuszczam, do tak niesychanego okruciestwa woWedug innych przekazw Charkyris lub Charybris. Cypr by prowincj rzymsk od 58 roku przed Chr., a synce z kultu. Afrodyty miasto Pafos jej stolic. Na temat w. Hilariona por., take wyej, ks. III, rozdz. XIV i przyp. 72. Wstrzsajce sprawozdanie o tej zbrodni zamieszcza w sowach penych oburzenia i blu wity Grzegorz z Nazjanzu. w Mowie 4 Napitnowanie cesarza Juliana (Inwektywa pierwsza., por. dz. cyt., s. 96).
63 52 51

Nie wyklucza si te tumaczenia: na koniec je pocili".

bec tych dziewic powiconych Bogu skoni mieszkacw Heliopolis zakaz, w myl ktrego nie wolno im ju byo jak dotd przestrzega odziedziczonego po przodkach zwyczaju: nie mogli ju oddawa tamtejszych dziewic na rozpust z przygodnymi partnerami w okresie poprzedzajcym zawarcie legalnego maestwa54. Albowiem cesarz Konstantyn, zburzywszy znajdujc si w Heliopolis wityni Afrodyty, wznis tam pierwszy nawczas u nich koci i ustawowo zabroni im uprawia w zwyczajem usankcjonowany nierzd. Mieszkacy za Aretuzy w sposb godny ubolewania zamordowali Marka, wczesnego ich biskupa, czowieka starego, budzcego szacunek tak swoj siwizn, jak i witoci ycia55. Mieli zreszt do niego pretensje take i dawniej. Za rzdw bowiem Konstancjusza zbyt wielk wykazujc gorliwo, by w dziele nawracania pogan na chrzecijastwo mia poprzesta na przekonywaniu ich sowem, zburzy rwnie najwitsz dla nich i najwspanialsz wityni, ktra si tam znajdowaa. A kiedy wadza nad pastwem przesza w rce Juliana, wtedy biskup, widzc, e posplstwo podnosi przeciw niemu gow, a jednoczenie wydany na mocy cesarskiego rozkazu wyrok: albo uici rwnowarto zburzonej wityni, albo j odbudowa", godzi w niego osobicie, doszed do wniosku, e nie moe speni ani pierwszego dania, ani drugiego, bo zreszt to drugie danie oznacza niegodziwo dla chrzecijanina w ogle, a c dopiero dla biskupa! Dlatego te na wstpie sprbowa ucieczki. Dowiedziawszy si jednak, e z jego powodu wielu naraonych jest na niebezpieczestwo, e niejeden pocigany jest na przesuchania i wczony po sdach, i na wasnej skrze zapoznaje si z cierpieniami, jakie si z tym wi, zawrci z drogi ucieczki i dobrowolnie odda si w rce motochu, by uczynili z nim, co tylko zechc. Oni natomiast, majc tym wicej powodw, by go wychwala jako mdrca, ktry wykaza si czynem na miar wyznawanej przez siebie mdroci, (1245) uznawszy to za dowd wyjtkowej wprost pogardy, pod ich skierowanej adresem, rzucili si na niego caym tumem i powlekli go ulicami miaO istnieniu w Heliopolis takiego zwyczaju do czasu, w ktrym znis go Konstantyn Wielki, informuje nas rwnie Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 113. Mczennika tego wychwala rwnie wity Grzegorz z Nazjanzu, dokadnie opisujc jego ostatnie chwile, dz. cyt., s. 9698.
55 54

sta, popychajc go i szarpic, a kady bi jak popado, nie zwaajc, gdzie bije. Do dziea wzili si mczyni i kobiety, i to bez rnicy wieku, wszyscy gotowi wyadowa swj gniew: do tego stopnia, e nawet poucinali mu uszy cienkimi sznurkami, a dzieci uczszczajce do szkoy uczyniy sobie z tego wszystkiego zabaw; mianowicie podnoszc go w gr i podajc w koo jeden drugiemu, rzucali go sobie i odrzucali wprost na wystawione rylce do pisania, nie szczdzc mu uku. Gdy ju cae jego ciao stao si jedn wielk ran, a mimo to jeszcze oddycha, wysmarowawszy go miodem i rybim sosem i wrzuciwszy do kosza, ktry by czym w rodzaju plecionki z sitowia, podnieli go do gry. Z t chwil oczywicie nadleciay osy i pszczoy i opadszy go ca chmar zaczy ksa jego ciao. On za podobno powiedzia wtedy do aretuzejczykw, e wyniesiony jest wysoko, ich za widzi nisko i ndznie pezajcych po ziemi, i to pozwala mu odgadn, jaki los przypadnie potem w udziale jemu samemu, a jaki znw im. Oto, jak mwi, wczesny prefekt, w caym tego sowa znaczeniu poganin, ale czowiek szlachetnego charakteru, tak e jeszcze po dzi dzie najlepsza o nim utrzymuje si opinia 56, ogarnity podziwem dla duchowej mocy Marka, miao przemwi do cesarza i w sensie nagany powiedzia, e na hab zasuguj ci, ktrzy zwycieni zostali przez jednego starca, mnie stawiajcego czoo tak wielkim mczarniom. Zarazem ostrzega, e oni sami mog si okry miesznoci, a pomnoy saw tych, ktrych przyprawiaj o podobne cierpienia. Tak wic bogosawiony w mczennik tyle szlachetnej mocy przeciwstawi szaowi aretuzejczykw i niezliczonym torturom, e musieli go chwali nawet sami poganie.
O prefekcie nas wity Grzegorz s. 98). Jak podaje Salustius, praefectus nikw w pastwie.
56

tym z uznaniem wspomina powoywany przez z Nazjanzu, przemilczajc jego imi (dz. cyt., Valesius na podstawie innych rde, by to praetorio, a wic jeden z najwyszych urzd-

ROZDZIA JEDENASTY

O Macedoniuszu, Teodulu, Gracjanie 61, Buzyrysie, Bazylim i Eupsychiuszu, ktrzy w owych czasach mczesk mierci dali wiadectwo swej wierze
W tyme okresie mnie poszli na mier za wiar Frygowie: Macedoniusz, Teodul i Tacjan. Skoro (1248) bowiem w Meron58 jest to nazwa miasta lecego we Frygii rzdca prowincji otworzy tamtejsz wityni i oczyci j ze miecia i brudu, ktrym obrosa z biegiem czasu, oni to wanie wszedszy noc do rodka, potukli na miejscu posgi wyobraajce bogw. Poniewa jako winowajcw tych czynw ujto innych i inni mieli ponie kar, waciwi sprawcy ujawnili si sami. I dano im wprawdzie mono unikn jakiegokolwiek cierpienia, gdyby si tylko zgodzili zoy borgom ofiar; poniewa jednak zarzdca prowincji nie zdoa ich nakoni, aby za rzekome przestpstwa tym jednym gestem bronili swej sprawy, przeto podda ich najwymylniejszym torturom. W kocu umieciwszy ich na ruszcie ogniska, rozpali pod nimi ogie. Oni za przypalani ywcem powiedzieli: Jeeli pragniesz pieczonego misa, o Amachiosie takie bowiem imi mia zarzdca obr nas jeszcze i drugim bokiem do ognia, eby nasze na wp upieczone ciaa nie wyday ci si niesmaczne, kiedy ich sprbujesz" 59. I zoywszy przed mierci tak wspaniay dowd swojej szlachetnoci, pord mczarni rozstali si z yciem. Opowiadaj, e i Buzyrys, mieszkaniec Ancyry w Galacji, przez swe cierpienie dla wiary da jej wiekopomne i bohaterskie wprost wiadectwo. Jego to wanie, podwczas wyznawc sekty tak zwanych enkratytw 60, uj zwierzchnik prowinZarwno tekst Sozomena jak i Sokratesa Scholastyka powiadcza to imi w brzmieniu Tatians, Tacjan"; por. dz. cyt., s. 300. Por. te Karol Radoski, dz. cyt., s. 450. Obok nazwy Meron mona si spotka z nazw Meros, a niektre kodeksy przekazuj jeszcze inne formy, najprawdopodobniej znieksztacone: en Myso, en Myro. Majcy najwidoczniej ambicje literackie Sozomen nadaje przytoczonym tu sowom inn stylizacj anieli Sokrates Scholastyk (por. dz. cyt., s. 301) i uywa o dwa wyrazy wicej (Sokr. 22 wyrazy, Sozomen 24).
60 59 58 57

Od gr. wyrazu enkrateuomai, panuj nad sob". Enkratyci

cji, chcc go wyda na mki za jego miae wystpienia przeciwko zwolennikom pogastwa. Dlatego te publicznie poprowadziwszy winia do supa kani poleci go podnie za rce do gry. Ale Buzyrys wznisszy rce ku gowie, odsoni w ten sposb boki swego ciaa; za czym powiedzia do owego zwierzchnika prowincji, e nie trzeba trudzi na prno pastwowych pachokw, ktrzy by go mieli podciga na wysoko supa i z powrotem opuszcza go na d. Oto i bez tego gotw jest wyda oprawcom swoje boki i ebra na tak dugo, na ile zechc. Jakkolwiek namiestnik peen by podziwu wobec samej zapowiedzi, to na widok przeprowadzonej prby wprost zamar ze zdumienia. Buzyrys bowiem, maltretowany i szarpany po bokach hakami, pki si namiestnikowi podobao, cay czas wytrwa z rkoma wzniesionymi do gry i z zapaem przyjmowa uderzenia i rany. Zamknity potem w wizieniu, zosta niedugo wypuszczony na wolno, kiedy oznajmiono o mierci Juliana. I y a do panowania cesarza Teodozjusza, a poza tym przeszed na ono Kocioa powszechnego, potpiwszy herezj, ktr poprzednio wyznawa. Mwi, e w tym samym okresie mczeska mier za wiar pooya kres yciu Bazylego, prezbitera Kocioa Ancyry, i zabraa z tego wiata Eupsychiusza z Cezarei, Kapadoka pochodzcego ze znakomitego rodu. Eupsychiusz wanie niedawno poj on i prawie e by jeszcze tylko narzeczonym. Jak przypuszczam, zgin z powodu wityni Fortuny61, za ktrej zburzenie, jak to powiedziano ju wyej, wszyscy pospou cezarejczycy dowiadczyli wwczas na sobie cesarskiego gniewu. Bezporedni sprawcy zniszczenia. (1249) odpowiadali przed sdem i ponieli kar; jedni otrzymali wyrok mierci, drudzy poszli na wygnanie. Bazyli natomiast, gorliwy obroca wiary, dopki jeszcze panowa Konstancjusz, przeciwdziaa poczynaniom arian, i z tego powodu na mocy uchway podjtej przez obz Eudoksjosa otrzyma zakaz odprawiania publicznych naboestw. Skoro wadz nad pastwem zacz sprawowa sam tylko Julian, Bazyli obchodzc kolejno wyznawcw chrzecijastwa publicznie i jawnie zaodrzucali cakowicie 1) maestwo, 2) spoywanie pokarmw misnych. Sekt zaoy niejaki Tacjan w II wieku po Chr.
61

Por. nieco wyej, ks. V, pocztek rozdz. IV i przyp. 30.

cz ich zachca, eby si trzymali swej wiary i nie zbrukali si pogaskimi ofiarami ze zwierzt i napojw; za nic mie winni ofiarowane im przez cesarza zaszczyty: wskazywa im na to, e bd tylko chwilowymi pasaerami okrtu za cen zatraty na wieki! Tymi sprawami zajty, w oczach pogan podejrzany, a jednoczenie i znienawidzony przez nich gboko, pewnego razu dostrzegszy ich skadajcych ofiar w miejscu publicznym, przystan; i wyrzuciwszy z siebie gono skarg, pomodli si, aby aden chrzecijanin nie zosta dotknity podobnym obdem. Na tej wanie podstawie ujty, wydany zosta z kolei zarzdcy prowincji. I cho poddano go rozlicznym mczarniom, na przekr wszelkim krytycznym momentom po bohatersku dopeni wiadectwa swej wiary. Tak si zatem potoczyy te wydarzenia, choby ich ostat^czny rezultat wypad nie tak, jak chcia tego cesarz. S one dowodem, e i za jego take panowania byo wielu, i to nie byle jakich mczennikw. Z uwagi na przejrzysto dziea relacje o nich wszystkich zgromadziem tu na jednym miejscu, chocia rny by czas, w jakich kady z nich ponis mczestwo.

ROZDZIA DWUNASTY

O Lucyferiuszu i Euzebiuszu, biskupach z Zachodu; nastpnie o tym, jak to Euzebiusz razem z wielkim Atanazym i z pozostaymi biskupami zorganizowali synod w Aleksandrii zatwierdzajc nicejsk formu wyznania wiary i orzekajc, e Duch wity rwny jest co do natury Bogu Ojcu i Synowi Boemu; wreszcie, jak zawyrokowali w sprawie pojcia istoty" i hipostazy"
Po powrocie Atanazego z wygnania Lucyferiusz, biskup Caralis, miasta lecego na Sardynii, oraz Euzebiusz, biskup Vercellae, miasta w italskiej krainie Libikw62, powrcili z
U Sozomena czytamy Libyn, u Sokratesa Ligyon. W rzeczywistoci miasto Vercellae (dzi Vercelli) ley w Gallia Trans62

Teb w grnym Egipcie. Tam bowiem w myl polecenia, jakie otrzymali za rzdw Konstancjusza, mieli doywotnio przebywa jako wygnacy. Ot z myl o poprawieniu sytuacji w Kociele Euzebiusz dziaajc na mocy wsplnego porozumienia przyby do Aleksandrii, aby razem z Atanazym zgromadzi synod w celu potwierdzenia uchwa podjtych swego czasu w Nicei. Lucyferiusz natomiast, wysawszy wraz z Euzebiuszem diakona, ktry by w jego zastpstwie uczestniczy w obradach synodu, (1252) sam si uda do Antiochii. Zasta tam Koci miejscowy pogrony w ustawicznym zamcie; rozpada si bowiem za spraw heretykw spod znaku Ariusza, ktrym przewodzi Euzojos. Dalej, jak emy to ju wyej powiedzieli, pornili si take ze swoimi wsplnikami w wierze zwolennicy Melecjusza. Tote Lucyferiusz, nim jeszcze Melecjusz powrci z wygnania, na biskupa wywici Paulina 63. Tymczasem zebrani w Aleksandrii z Atanazym i Euzebiuszem biskupi rozlicznych miast zatwierdzili uchway soboru nicejskiego. Jednoczenie wyznali zgodnie sw wiar we wspistotno Ducha witego z Bogiem Ojcem i Synem Boym i ustalili nazw Trjca wita"; w sposb zgodny rwnie z nauk dawnych nauczycieli Kocioa wyjanili i za obowizujcy uznali pogld, e czowiek, jakim sta si Bg-Logos, przybierajc na siebie ciao, nie tylko pod wzgldem ciaa, ale take i duszy w peni jest czowiekiem64.
padana, tj. na pnoc od rzeki Pad (nad rzek Sestites, dopywem Padu), na terytorium plemienia, zwanego przez Rzymian Libikami (Libici). Ta cz rozdziau odpowiada treci rozdz. V i VI ksigi III Sokratesa Scholastyka (por. dz. cyt., s. 282283). Druga cz, nader zwiza relacja o synodzie w Aleksandrii (datowanym na rok 362), ma za odpowiednik w dziele Sokratesa do obszerny, oddzielny rozdzia (VII), gdzie obok relacji z synodu zawarte s ciekawe refleksje autora dotyczce zagadnienia istoty" i hipostazy". Przypomnijmy, e synod, o ktrym tu mowa, nazywany jest synodem wyznawcw". Brao w nim udzia wielu biskupw z Egiptu, Libii, Arabii oraz Italii (Arabi nazywano cay pwysep poudniowo-zachodniej Azji, na poudnie od Syrii, Mezopotamii i Babilonii). Oczywicie nie tracc nic ze swojej boskoci, jak wynika choby ze zdania poprzedniego. Nauka o dwch naturach Chrystusa Syna Boego, boskiej (w peni) i ludzkiej (w peni) jednoczenie, znajdzie jaskrawy wyraz w pniejszej (V wiek) walce z heretyck nauk monofizytw, uznajcych w Chrystusie tylko natur bosk.
64 63

Poniewa dyskusja o istocie" i hipostazie" powodowaa w poszczeglnych Kocioach due zaniepokojenie i wiele byo na ten temat sporw i dysput, bardzo mdrze, jak sdz, postanowili biskupi, aby mwic o Bogu nie posugiwa si od razu tymi pojciami; chyba e kto by zamierza obali doktryn Sabeliusza65: eby czasem z braku imion nie spowodowa kto wraenia, e trzema nazwami okrela jedno i to samo, ale przeciwnie eby byo jasne, e przy kadym wyodrbnieniu nie traci z myli czcej je troistoci66. Takie zatem uchway powzili zebrani podwczas na synodzie w Aleksandrii ojcowie i biskupi. Tumaczc si w ich gronie ze swojej ucieczki przytoczy Atanazy szczegowo tre dziea, ktre na ten temat napisa67.
Sabeliusz (wiek III) naucza, e trzy Osoby Trjcy witej to tylko trzy rne nazwy czy te trzy aspekty (modus, modi) jedynej osoby Boga Ojca. Innymi sowy, Trjca wita miaaby by potrjnym objawieniem jednej tylko Osoby Boskiej. Sabeliusz zatem oraz zwolennicy jego doktryny, nazwani w XIX wieku modalistami", uznawali cisy monoteizm typu mozaistycznego. Por. w zwizku z tym: Jan Maria Szymusiak, Grzegorz Teolog, Mowa 2, rozdz. 37 (s. 268) i Mowa 26, rozdz. 16 (s. 354). Trudno zwizego nader w tym miejscu oryginau greckiego do nieszczliwie moim zdaniem prbuje pokona aciskie tumaczenie Valesiusa: 1) Wprowadza rzeczownik res (rzecz) w miejscu nie wymwionego przez Sozomena wyrazu (istota Boska, osoba Boska itp.) jako zbdnego tam, gdzie w gr wchodz kategorie czysto logiczne. 2) Niezbyt precyzyjnie oddaje drug cz zdania. By moe przekad nasz okae si tu szczliwszy. Dla filologw przytaczamy (transkrypcj) tekst_ greckimi aciski od sw eby czasem": hina me aporia onomaton, tautn dkse tis trisi prosegoriais kalein, all 'hekaston idia nooito triche: ne inopia verborum, unam eamdemque rem tribus nominibus appellare videatur; sed ut unumquemque seorsum intelligat trifariam distinguens. Przytoczy szczegowo" lub moe nawet odczyta". Chodzi o jego apologi De fuga sua (PG 25, 644680). Wydanie krytyczne opracowa Jan Maria Szymusiak (Sources Chretiennes 56). W przekadzie na jzyk aciski cao przekaza nam Epifaniusz Scholastyk. Wyjtek przytacza Sokrates Scholastyk, por. dz. cyt., s. 288292.
67 66 65

ROZDZIA TRZYNASTY

O Paulinie i Melecjuszu, biskupach Antiochii; z kolei o tym, jak to Euzebiusz i Lucyferiusz pornili si midzy sob; wreszcie o tym, e Euzebiusz i Hilary 68 potwierdzili formule wyznania wiary ustalon na soborze w Nicei
Po rozwizaniu si zgromadzenia synodalnego Euzebiusz przybywszy do Antiochii zasta tam ludno wewntrznie skcon. Albowiem zwolennicy Melecjusza nie chcieli nawet sysze o nawizaniu kontaktu z Paulinem, lecz osobno zbierali si na naboestwa. Euzebiusz, w sposb przykry zaskoczony tym, e konsekracja biskupa przeprowadzona zostaa nie tak, jak naleao, ale wbrew zgodnej woli. ogu, otwarcie nie pozwoli sobie na adn krytyk, a to z uwagi na szacunek, jakim darzy Lucyferiusza. Natomiast nie nawizawszy wsplnoty kocielnej ani z jednym obozem, ani z drugim, zoy przyrzeczenie, e na synodzie wyprostuje sprawy przykre dla stron obu. A gdy tak usilnie pracowa nad zjednoczeniem ludnoci i doprowadzeniem do oglnej zgody, z wygnania powrci Melecjusz. Ten, zastawszy swoich stronnikw w cakowitej izolacji, zacz wraz z nimi odprawia naboestwa oddzielnie, poza murami miasta. Paulin za i wierni z jego wsplnoty spotykali si w obrbie miasta. Euzojos bowiem, biskup stojcy na czele sekty ariaskiej, darzy Paulina szacunkiem, jako czowieka agodnego i zasugujcego na cze zarwno z powodu witoci ycia, jak i z powodu podeszego wieku, i nie usuwa go z miasta, a nawet przydzieli mu jeden z kociow. W tych warunkach Euzebiusz, nie osignwszy celu swoich wysikw, wyjecha z Antiochii. Tymczasem Lucyferiusz, obraony na Euzebiusza za to, e nie uzna wywicenia na biskupa Paulina, dawa wyraz swemu oburzeniu i nie zgadza si na utrzymywanie z nim wizw wsplnoty kocielnej, a ponadto (1253) pod wpywem zacietrzewienia zacz w zym wietle przedstawia uchway synodu aleksandryjskiego. To za niewtpliwie stao si okolicznoci sprzyjajc powstaniu sekty odszczepiecw, nazwanych od jego imienia lucyferianami. Ci bowiem, ktrzy
68

O Hilarym por. wyej, ks. III, rozdz. XIV, tame przypis 85.

z przytoczonych tu powodw okazywali wraz z nim swoje niezadowolenie, odczyli si od Kocioa. On sam, cho targany uczuciem alu, to jednak na tej zasadzie, e za porednictwem diakona, ktrego wysa razem z Euzebiuszem, przyrzek wierno decyzjom synodu aleksandryjskiego powrci na Sardyni, jako ten, co z Kocioem powszechnym jednej jest myli. Euzebiusz ze swej strony, podejmujc wyprawy po wszystkich dokoa prowincjach na Wschodzie, podnosi z moralnego upadku tych, co si zaniedbali w wierze, i naucza, jak trzeba wierzy. Potem w gorliwoci spenianego dziea przewdrowa rwnie Iliri i przyby do Italii. Tam wanie zasta Hilarego, ktremu ju wczeniej udao si dokona tego samego dziea. Hilary bowiem, biskup Poitiers, miasta lecego w Akwitanii, wczeniej zdy wrci z wygnania i pouczy mieszkacw Italii i Galii, jakie nauki w przedmiocie wiary naley przyjmowa, a od jakich stroni. Bo istotnie zasyn jako mwca wspaniale wadajcy jzykiem aciskim i, jak' to ju powiedziano wyej, autor wartociowych rozpraw, zwalczajcych nauki Ariusza69. W taki to sposb zarwno wspomniany tu Hilary, jak i sam Euzebiusz umacniali nauk soboru nicejskiego w zachodnich prowincjach imperium.
ROZDZIA CZTERNASTY

O tym, jak to zwolennicy Macedoniusza pornili si ze stronnikami Akacjusza i co przytaczali na obron swego stanowiska
W tym samym czasie zwolennicy Macedoniusza, do ktrych naleeli Eleuzjos, Eustacjusz i Sofronios, ju zupenie jawnie wanie od niedawna nazywani macedonianami, jako ci, co wyodrbnili si w grup o zupenie specyficznym charakterze, wyzbyci wszelkich obaw od chwili zgonu Konstancjusza, zawezwali na narad jednomylnych z nimi od pewnego czasu duchownych z Seleucji i zorganizowali na wasn rk jakie nie okrelone bliej synody. W rezultacie
Podobnie ocenia dz. cyt., s. 294295.
69

dzieo

Hilarego

Sokrates

Scholastyk;

por.

potpili grup Akacjusza oraz ustalon w Ariminium formu wyznania wiary, przegosowali natomiast i przyjli formu ogoszon zrazu w Antiochii, a pniej przez nich samych zatwierdzon w Seleucji. Kiedy za stawiano im zarzuty i zapytywano, z jakieje to przyczyny nie zgadzaj si ze stronnikami Akacjusza, skoro poprzednio utrzymywali z nimi wizy wsplnoty kocielnej jako ze swoimi wspwyznawcami, tak dawali odpowied ustami Sofroniosa z Paflagonii70: e chrzecijanie na Zachodzie wprowadzili nauk o wspistotnoci; Aecjusz na Wschodzie orzek o braku jakiegokolwiek podobiestwa co do istoty. Tamci bowiem na chybi trafi prbowali splata w jedno odrbne substancje Ojca i Syna; on znw zdecydowanie podkrela odrbn waciwo natury Syna w porwnaniu z Ojcem. Oni sami natomiast przestrzegaj zasad prawdziwej pobonoci, poniewa twierdz, e Syn Boy co do substancji71 podobny jest do Boga Ojca, i poniewa obrali w ten sposb drog poredni pomidzy obydwu tamtymi, z ktrych kada prowadzi w kierunku skrajnych przeciwiestw. Tak wic odpowiedzi prbowali si broni macedonianie wobec tych, ktrzy krytykowali ich stanowisko.
ROZDZIA PITNASTY

O tym, jak to Atanazy ponownie znalaz si na wygnaniu; z kolei o Eleuzjosie, biskupie Kyzikos, i o Tytusie, biskupie Bostry 72; na koniec wzmianka o przodkach autora niniejszego dziea
Tymczasem cesarz, kiedy si dowiedzia, e na terenie Kocioa aleksandryjskiego Atanazy gromadzi lud na naboePrzypomnijmy Sofronios by biskupem Pompeiopolis w Paflagonii. Por. take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 295. Zarwno u Sokratesa, jak i Sozomena czytamy w tekcie greckim: kath'hypstasin (zamiast kafousiari). Zwrmy przy okazji uwag, e Sozomen, uywajc ulubionej przez siebie oratio obliqua, skraca i modyfikuje nieco tekst wypowiedzi, przytoczony przez Sokratesa w caej rozcigoci, w mowie wprost". Tytus, biskup Bostry, miasta palestyskiego, lecego na granicy Pustyni Arabskiej (od czasw Trajana stolicy Arabii), znalaz si pniej pord tych mecedonian, ktrzy za Jowiana za72 71 70

stwa i odwanie naucza posplstwo, a co wicej mnstwo pogan nakoni do przejcia na chrzecijastwo, rozkaza mu ustpi z Aleksandrii73. A jeliby biskup mia w niej nadal pozostawa, zgodnie z zapowiedzi cesarza, czekay go cikie kary; za pretekst do oskarenia posuy wadcy zarzut, e Atanazy, skazany na wygnanie przez cesarzy panujcych przed Julianem, odzyska swj tron biskupi bez odpowiedniego upowanienia74. On sam, Julian, bynajmniej nie zezwoli biskupom wygnanym za rzdw Konstancjusza na swobodny powrt do poszczeglnych Kociow, lecz tylko na powrt w ojczyste ich strony. Kiedy w zwizku z tym cesarskim nakazem Atanazy mia ju rusza na wygnanie, spostrzegszy wok siebie cae mnstwo chrzecijan z oczyma penymi ez, Nie bjcie si! powiedzia. Chmurka to maa i niedugo przejdzie"75. I tymi sowami poegna si z nimi, a sprawy Kocioa zdawszy na najwierniejszych ze swoich przyjaci, opuci miasto Aleksandri. W tym samym czasie mieszkacy Kyzikos wysali do cesarza poselstwo w sprawie interesw miasta i odbudowy wity pogaskich. Pochwaliwszy ich za troskliwo o przedmioty kultu, da im cesarz wszystko, czego im byo potrzeba. Jednoczenie usun z miasta Eleuzjosa, tamtejszego biskupa78, jako habiciela wity i szyderc, natrzsajcego si
twierdzili nicejsk formu wyznania wiary. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 323. Valesius odsya tu do zachowanych listw Juliana: listu do aleksandryjczykw i listu do prefekta Egiptu, Ecdiciusa. Obydwa dokumenty wiadcz o tym wanie posuniciu cesarza. W tekcie czytamy: me epitrapels, co dosownie wypadaoby tumaczy nie bdc do tego upowaniony" (to znaczy, do odzyskania biskupiego tronu). Z dalszych relacji Sozomena wynika, e chodzi tu o upowanienie ze strony cesarza. Odnie mona wraenie, e wkraczanie cesarza w sprawy Kocioa traktowa Julian jako rzecz normaln, lub te pragn, aby uznano podobne postpowanie za rzecz nie podlegajc dyskusji. Nawet i to tak krtkie i szeroko znane powiedzenie Atanazego, zawierajce znamienn ocen sytuacji wywoanej w pastwie przez Juliana, Sozomen przytacza w nieco innym brzmieniu ni Sokrates Scholastyk (por. dz. cyt., s. 299), cho oglny sens zostaje ten sam. Znanego nam ze miaego wystpienia na synodzie w Seleucji; Eleuzjos broni tam antiochijskiej formuy wyznania wiary (por. wyej, ks. IV, rozdz. XXII). Pamita naley, e biskup ten zwalcza nauk o wspistotnoci. Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 241 i passim.
76 75 74 73

ze witych okrgw, biskupa, ktry pobudowa przytuki dla wdw i dla biednych i zaoy klasztory dla dziewic powicajcych si Bogu na sub, a pogan umia nakoni do poniechania wierze, odziedziczonych po przodkach. Cesarz ogosi ponadto zarzdzenie, e i przebywajcym razem z biskupem chrzecijanom ze stron obcych nie wolno pojawia si w Kyzikos; za przyczyn tego zarzdzenia podawa, e mogliby oni wznieca niepokoje77, najprawdopodobniej na tle rnic religijnych: ewentualnie wspdziaaliby z nimi take chrzecijanie z miasta, o podobnych zapatrywaniach teologicznych, i rzemielnicy pastwowi, sporzdzajcy wyroby z weny, a take pracownicy mennicy. Oni to, stanowic w sumie wielk grup ludnoci, podzieleni na dwie wielkie korporacje, z rozkazu (1257) poprzednich cesarzy przebywali wraz z onami i caymi rodzinami w Kyzikos, kadego roku skadajc umwion danin na rzecz skarbu cesarskiego: pierwsi w postaci paszczy dla wojska, drudzy w postaci nowo wybijanych monet. Bo przecie Julian, cho postanowi umocni pogastwo w jakikolwiek sposb, za dowd nieporadnoci i braku rozsdku uzna stosowanie przymusu czy kary wobec tych ludzi z gminu, ktrzy nie zechc skada ofiar pogaskich. Wszak z najwiksz trudnoci udaoby si przedstawicielom wadzy w kadym miecie choby tylko spisa liczb tych opornych. Ale take nie zabroni si gromadzi i wedug swego uznania si modli. Dobrze wiedzia bowiem, e nawet najbezwzgldniejszy przymus nigdy nie osignie swego celu tam, gdzie do sukcesu trzeba decyzji pyncej z wolnego wyboru. Pilnie si natomiast zabiera do pousuwania z poszczeglnych miast duchowiestwa i zwierzchnoci kocielnej. Prawd mwic u podstaw tych jego wysikw tkwio wyrachowanie, e nieobecno duchownych przetnie ludziom moliwo gromadzenia si na naboestwa, bo w rezultacie zabraknie im tak celebransw, jak i nauczycieli, i nie bd mogli uczestniczy w tajemnicach wiary, a z czasem zapomn o wasnej religii78.
W tekcie gr. wystpuje tu forma: stasiasai (e wzniecali niepokoje"), jednake na podstawie innych ustale Valesius proponuje suszn naszym zdaniem lekcj stasiasein (e bd wzniecali niepokoje", e mogliby wznieca niepokoje", itp.). Cesarz Julian, ktry otrzyma bardzo staranne wyksztacenie, a take doskonae przygotowanie religijne wszak dostpi nawet niszych wice! niewtpliwie zna miejsca z Ewangelii w. Marka (14,27): Uderz pasterza, a rozprosz si owce, gdzie Chry78 77

Tak wic cesarz, z gry troszczc si o to 79, e duchowni naprowadzaj spoeczestwo na drog niezgody, najoczywiciej w myl tej zasady rozkaza Eleuzjosowi i towarzyszcym mu osobom opuci Kyzikos. Ale mieszkacw Bostry przez publiczne obwieszczenie zachci Julian do tego, aby wypdzili ze swojego miasta Tytusa, wczesnego biskupa tamtejszego Kocioa. Kiedy bowiem zagrozi, e zarwno Tytusa jak i reszt duchownych uzna za winnych, jeli wrd ludnoci wybuchn rozruchy, biskup wysa od siebie pismo do cesarza i uroczycie zaprotestowa stwierdzajc, e miejscowy element chrzecijaski dorwnuje liczb pogaskiemu, ale zachowuje spokj, i powolny jego pasterskim napomnieniom nie knuje adnych buntowniczych zamysw. Na podstawie tego rodzaju sformuowa chcc obudzi w szerokich warstwach odraz do Tytusa, oczerni go cesarz w licie do mieszkacw Bostry jako czowieka, ktry zdradziecko oskary cay og miejski: e to niby nie dobrowolnie, z wasnej chci, ale za spraw jego napomnie rezygnuj z buntu. I nakania ludno, aby go wypdzia z miasta jako wroga publicznego. Jest rzecz cakiem prawdopodobn, e i gdzie indziej wydarzyo si wiele podobnych wypadkw, ju to na skutek cesarskiego zarzdzenia, ju to w rezultacie gniewnego uniesienia i lekkomylnego popiechu u ludu; ale i w tym drugim przypadku win za to, co si stao, miao mgby kady obciy panujcego: winnych tego rodzaju wykrocze nie postus przytacza proroctwo Zachariasza (Zch 13, 7). By moe nawet sprawiao mu zoliw satysfakcj wykorzystywanie Pisma witego w sposb opaczny, jak to byo np. w sprawie majtkw kocielnych (por. nieco wyej oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 298, przyp. 97). Gwnym jednak czynnikiem hamujcym przeladowanie wydaje si ta okoliczno, e Julian upatrywa swoj rol w misji cesarza filozofa (i reformatora religii i obyczajw). Por. Tadeusz Sinko, Zarys historii literatury greckiej, t. II, s. 708. Julian dostrzega rwnie oczywicie bezskuteczno krwawych przeladowa i docenia rol tego posiewu, jakim byo mczestwo za wiar. Tak wic w przypadku Juliana trudno mwi o prawdziwej tolerancji. Cytowany przed chwil T. Sinko susznie podkrela, e bya to tolerancja jednostronna, tolerancja tylko wobec politeistycznej religii pogaskiej (por. tame, s. 711). Raczej chyba niepotrzebnie sugeruje tu Valesius poprawk skeptmenos na skeptmenos (zasaniajc si pretekstem"). Wystarczy przy pierwszej wersji przyj odpowiednie znaczenia tego wyrazu, bogatego w rne odpowiedniki (np. dopatrzy si" ma w naszym tekcie wydwik ironiczny), a efekt ironii ley przecie w moliwociach stylu Sozomena.
79

ciga przecie do adnej odpowiedzialnoci karnej, jak przewiduj prawa; przeciwnie z nienawici do religii chrzecijaskiej, cho w sowach zdawa si gani sprawcw podobnych uczynkw, postpowaniem swoim usilnie ich zachca, aby tak postpowali dalej. Dlatego te i tam wszdzie, gdzie on sam jako przeladowca nie wystpowa, po miastach i osadach wiejskich uciekali (1260) chrzecijanie. Los uciekinierw podzielio wtedy wielu spord moich przodkw, a take i mj dziadek. Bo cho zrodzony z ojca poganina, on sam wraz z ca rodzin oraz wszyscy z rodu Alafiona przyjli chrzecijastwo jako pierwsi w Bethelei, wiosce gazejskiej, bardzo ludnej, a poza tym posiadajcej witynie, z uwagi na sw dawno i okazao budowy wielce szanowane przez okolicznych mieszkacw. Najwspanialszy by Panteon, poniewa wznosi si na jakim sztucznym podwyszeniu terenu, jakby na grze zamkowej, i skd by si patrze, growa ponad ca wiosk. Przypuszczam, e std wanie wzia nazw ta miejscowo, skoro i w tumaczeniu z jzyka syryjskiego na grecki Betheleia otrzymuje imi Domostwo Bogw", w cisym zwizku z tym sakralnym budynkiem Panteonu. Jak powiadaj, przyjcie chrzecijastwa przez rodziny tych, o ktrych wyej wspomniaem, dokonao si za spraw mnicha Hilariona. Kiedy bowiem w Alafion cierpia optany przez demona, pewni poganie i ydzi dugo nic nie mogli wskra uciekajc si do jakich zakl i wyszukanych zabiegw magicznych; mnich natomiast, wezwawszy na pomoc jedno tylko imi Chrystusa, precz wypdzi zego ducha. I wtedy wanie rodziny owe przeszy na religi chrzecijask. Dziadek mj zacz si wyrnia w wyjanianiu Pisma witego, z natury majc umys bystry i zdolnoci potrzebne do osignicia niezbdnej po temu wiedzy. By ponadto w miar wyksztacony, tak e nieobca mu bya take i arytmetyka. Z tych powodw nader mile by widziany w rodowiskach chrzecijaskich Gazy i Askalonu oraz rejonu wok tych miast jako czowiek dla wiary wprost niezbdny i niezawodny w rozwizywaniu trudnoci, ktre nasuwaj si przy lekturze Pisma witego. O zasugach za i chwale rodu drugiego 80 tylko z najwikszym trudem zdoaby kto szczegoNie wykluczone, e chodzi tu o rd matki pisarza, ktra moga by crk owego Alafiona. Sozomen do wyranie zaznaczy, e mwi tu o swoich przodkach.
80

wo opowiedzie; ludzie ci bowiem pierwsi tam pobudowali kocioy i pozakadali klasztory, przyozdabiajc je witoci ycia i serdeczn yczliwoci dla tuaczy i biedoty. Z tego pokolenia a do moich czasw doyli wspaniali mowie, z ktrymi si zetknem jako ze starcami, kiedy jeszcze maym byem chopcem. Ale o nich bd musia wspomnie pniej.
ROZDZIA SZESNASTY

O gorliwoci, jak wykazywa Julian w dziele umocnienia pogastwa, unicestwienia za naszej religii; dalej list, wysany przez Juliana do ktrego z pogaskich arcykapanw
Cesarz, od dawna dc usilnie do umocnienia pogastwa na caym obszarze imperium, nie mg znie dotkliwego cierpienia, (1261) kiedy widzia, e pod wzgldem wzitoci i powaania chrzecijastwo zdecydowanie przewysza religi pogask. Bo pootwierano wprawdzie witynie i mogo si wydawa, e skadanie ofiar i pogaskie wita urzdzane po rnych miastach zgodnie z tradycjami przodkw to sukcesy i spenienie jego planw. Martwi si jednake Julian myl, e jeliby to wszystko stracio nagle podpor w postaci roztaczanej przez niego opieki, to sytuacja bardzo szybko musiaaby si zmieni. Niezmiernie by te niezadowolony i przygnbiony, kiedy sysza, e niejednokrotnie nawet ony, dzieci i sucy pogaskich kapanw wyznaj wiar Chrystusow. Uchwyciwszy si myli, e moc chrystianizmu opiera si na sposobie i na organizacji ycia ludzi, ktrzy za t wiar poszli, umyli sobie wyposay wszystkie witynie pogaskie w urzdzenia stosowane u chrzecijan i wykorzysta elementy organizacyjne kultu chrzecijaskiego. Postanowi wic wprowadzi stopnie i przywileje starszestwa, nauczycieli i lektorw objaniajcych pogaskie prawdy wiary i udzielajcych upomnie, regularne modlitwy o okrelonych godzinach i w okrelonych dniach, klasztory kontemplacyjne dla mw i niewiast zdecydowanych prowadzi ycie wedug zasad mdroci, przytuki dla cudzoziemcw i ebrakw; chcia wreszcie caym szeregiem innych dzie dobroczynnych

wsawi nauk wiary pogaskiej, a za dobrowolne czy te mimowolne przewinienie zgodnie z chrzecijask tradycj wyznaczy pokut, w cisej zalenoci od okazanego alu i skruchy. Podobno bardzo mu zaimponoway umowne pisma polecajce w formie listw biskupich81, jakimi na zasadzie wzajemnoci w myl obowizujcego zwyczaju zapewnion mieli powszechnie gocin i opiek przybysze ze stron obcych, dokdkolwiek by podrowali i do kogokolwiek by zawitali, i traktowani byli jako dobrzy znajomi i przyjaciele: na mocy wiadectwa w postaci znaku dla wtajemniczonych. Rozmylajc nad tego rodzaju sprawami dokada cesarz usilnych stara, aby przyzwyczai pogan do organizacji codziennego ycia przypominajcej t, ktra cechuje chrzecijan. Ale poniewa niejednemu spord czytelnikw wydaje si to moe czym niewiarogodnym, w dowd prawdziwoci wszystkiego, co tu powiedziaem, przytocz sowa samego cesarza. A cesarz pisze tak: Do Arsacjusza, arcykapana Galacji82. Religia helleska83 nie stoi jeszcze tak, jak bymy sobie tego yczyli, a to z winy naszej, jej wyznawcw. Bo wszystko
Ta synthemata ton episkopikn grammatn (ac. litterae formatae albo epistolae formatae). Istota rzeczy nie bya nowa. Hasa, piercienie, rzymskie tabliczki zw. tesserae (uywane nawet w celach gospodarczych, np. tessera frumentaria albo nummaria asygnata, upowaniajca do odbioru pewnej iloci zboa) stosowano od dawna. Nowoci byo zastosowanie, o jakim mwi nasz historyk. Naruszenie obowizujcych w tym zakresie przepisw czy zwyczajw mogo powodowa cikie sankcje. Przypomnijmy, e jednemu z deponowanych biskupw, Bazylemu, biskupowi Ancyry, zarzucano m.in. odebranie podobnych (najwidoczniej, cho wyranie si o tym nie mwi) dokumentw prezbiterowi, ktry si nimi usiowa legitymowa (por. wyej, ks. IV, rozdz. XXIV). Galacja (Galatia, Gallograecia), przypomnijmy, nazywano krain w Azji Mniejszej, graniczc od pnocy z Bityni i Paflagoni, od zachodu z Frygi, od wschodu z Pontem i od poudnia z Likaoni. Nazwa ta wie si z faktem osiedlenia tam plemion gallickich, dokonanego przez krla Bitynii, Nikomedesa, w 275 roku przed Chr. Odnotujmy na marginesie ciekawostk translatorsk: tumacz na jzyk aciski uywa tu terminu religio gentilium: religia pogan w jzyku pisarzy chrzecijaskich, i religia rodzima", gdybymy j okrelali z pozycji obrocw religii antycznej. W polskich przekadach Pisma witego te nie zawsze wystpuje nazwa poganie"; obok niej spotykamy si z takimi okreleniami, jak narody" (gentes) i Grecy". Por. np. List do Rzymian 1, 16.
83 82 81

to, co jest po stronie bogw, otacza wietno i majestat wielkoci, ponad wszelkie zbone yczenie, ponad wszelkie spodziewanie. Niech askawa bdzie sowom naszym Adrasteia 84! Albowiem jeszcze do niedawna nikt nawet nie mia sobie yczy tak olbrzymiej i tak korzystnej zmiany w krtkim przecigu czasu! Czy wic mamy uzna, e to ju wystarczy? I nie dostrzegamy faktu, e do wzrostu wrogiej bogom religii85 najwicej si przyczynia yczliwo okazywana przybyszom ze stron obcych oraz troskliwa pami o mogiach ludzi zmarych, a nastpnie udawana czcigodno w sposobie ycia; ot my, jak uwaam, w naszym yciu codziennym musimy w sposb rzeczywisty, nie udawany, zaj si kadym z wymienionych tu momentw. I nie wystarczy, eby ty jeden by taki, ale tacy by maj wszyscy razem kapani Galacji, ilu ich tylko jest. Albo ich zawstyd, albo te nako do gorliwoci, albo wreszcie odsu ich od sprawowania funkcji kapaskiej, o ile razem z onami i dziemi, a take i sub nie podchodz86 (1264) do bogw, lecz godz si z faktem, e sucy czy synowie, czy galilejskie87 maonki dopuszczaj si zniewagi bstw, ponad pobono przekadaj bezbonictwo88. Zach nastpnie kadego kapana, aby nie uczszcza do teatru89 ani nie popija w szynku, i nie powiAdrasteia, zwana u Rzymian Nemesis, bya bstwem karzcym za ze uczynki (std jej imi), a w szczeglnoci za pych. Ta krtka inwokacja znamienna jest dla wierze helleskich: cesarz ma wiadomo, e to on przywrci bogom dawne ich miejsce, i dlatego prosi bogini, by sw jego nie poczytaa za przejaw pychy! Dosownie: do wzrostu bezbonoci". Julian okrela religi chrzecijask wyrazem atheotes bezbono! Tumaczenie aciskie i tym razem odbiega od tekstu greckiego, mwic o wzrocie religii chrzecijaskiej". Dla uniknicia absurdalnego brzmienia zdania z jednej strony, i przeinacze sw Juliana z drugiej tumaczymy: do wzrostu wrogiej bogom religii". Me proserchontai nie podchodz" naley tu przyj przede wszystkim w znaczeniu dosownym: nie podchodz do posgw bstw w celu zoenia ofiary: kadzida, plackw itp. Oczywicie chodzi o niewiasty wyznajce nadal religi chrzecijask. W tekcie listu Juliana wiadoma niewtpliwie gra sw atheteta de theosebeias protimnton. Bezbonictwem" jest tu oczywicie religia chrzecijaska, a nie jaki brak religii jako taki. Zalecenie zaskakujce, jeli si zway, e w odleglejszej nieco epoce kapan Dionizosa mia nawet swoje uprzywilejowane miejsce w teatrze.
89 88 87 86 85 84

ca si jakiej sztuce czy pracy wstrtnej i habicej; i tych, ktrzy posuchaj, powaaj, a nieposusznych usuwaj! Zorganizuj w kadym miecie solidne przytuki dla przybyszw ze stron obcych, aby cudzoziemcy mogli w nich zazna z naszej strony ludzkiej yczliwoci, i to nie tylko ci, co wyznaj nasz wiar, ale w ogle kady, ktokolwiek by potrzebowa materialnej pomocy. A o tym, eby ci nie zabrako rodkw na ten cel, pomylaem ju ja sam. Rozkazaem bowiem, aby na ca Galacj wydawano co roku trzydzieci tysicy korcw pszenicy i szedziesit tysicy pkwartkw wina; pit cz tego trzeba moim zdaniem powici na potrzeby ubogich, ktrzy usuguj kapanom, reszt natomiast powinnicie przeznaczy na wyywienie przybyszw ze stron obcych 90 i ebrakw. Haniebna to przecie sprawa: spord ydw nikt nie ebrze, a bezboni Galilejczycy oprcz swoich ywi i naszych. Nasi za, jak wida, cierpi brak pomocy, ktrej od nas potrzebuj. Ale naucz rwnie i wyznawcw religii helleskiej, by wnosili swj wkad w dzieo tego rodzaju suby publicznej, a wsie i osady zamieszkae przez ludzi naszej wiary aby ofiaroway pierwociny swoich plonw na rzecz bogw; i przyzwyczajaj helleski og do takiej dobroczynnoci, pouczajc ich zarazem, e to ju od dawna naszym byo osigniciem. I tak na przykad Homer91 woy w usta Eumajosa te sowa:
Gociu, choby i lichszy kto przyszed nad ciebie, Przecie mi si nie godzi nie uczci w tobie przybysza; Bo od Zeusa s wszyscy przybysze i biedni; Dar za ode mnie jak skromny, tak i od serca!

Bodajbymy nasz opieszaoci sami nie zhabili, a co wicej nie zdradzili sprawy czci i uszanowania naleytego bogom, jeli zezwalamy, aby inni wspzawodniczyli z nami w tym, co jest naszym moralnym dorobkiem! Jeeli si dowiem, e twoja dziaalno uwzgldnia to wszystko, peen
Kiedy uywamy terminu przybysze ze stron obcych" (w oryginale ksenoi), mamy na myli rwnie i pielgrzymw. Wdrowali oni do synnych miejsc kultowych zarwno w staroytnoci pogaskiej, jak i chrzecijaskiej. O praktykowanej w chrzecijastwie opiece nad pielgrzymami Julian dobrze wiedzia. Tekst podany przez Sozomena zawiera tu okrojony (o dwa sowa!) cytat z Odysei (Pie 14, w. 5659). Nasz przekad naladuje z grubsza heksametr.
91 90

bd radoci. Namiestnikw prowincji rzadko odwiedzaj na miejscu, w ich domu; przewanie lij do nich zlecenia na pimie. Kiedy wkraczaj do miasta, niech im nie wychodzi naprzeciw aden z kapanw; ilekro jednak przychodz do witych przybytkw boych, kapan wyjdzie na spotkanie wewntrz przedsionka. Ale aden z niszych urzdnikw nalecych do orszaku namiestnika niech nie idzie przodem; z tyu moe i kady. Bo z chwil gdy namiestnik stpi na prg witego przybytku, jest ju osob prywatn. Rzdzisz bowiem sam, jak wiesz, wszystkim, co jest wewntrz wityni, poniewa i prawo boskie tego wanie da. I ci, ktrzy s mu posuszni, naprawd s poboni; a ci, co kieruj si pych, szukaj tylko poklasku i prnej chway. Gotw jestem przyj z pomoc mieszkacom Pessynuntu, o ile potrafi sobie zaskarbi yczliwo i ask matki bogw 92. Dopki za nie bd o ni dbali, nie tylko nie minie ich nagana, lecz (1285) o czym przykro mi wprost mwi mog jeszcze zakosztowa niechci z mej strony.
Bo wcale mi si nie godzi, bym trosk okaza lub lito mom, co bogw odwiecznych yczliwo stracili93.

Przekonaj ich zatem, e jeeli chc dowiadczy z mojej strony yczliwoci i troski, wszyscy jak jeden m winni sta si bagalnikami ebrzcymi wsparcia u otarza matki bogw".

ROZDZIA SIEDEMNASTY

O tym, e Julian, nie chcc uchodzi za tyrana, umiejtnie nka chrzecijan; z kolei, o usuniciu
Pessynunt (Pessinus, gr. Pessinous, dzi Balahissar), miasto w Galacji, na pograniczu Frygii, synne ze wityni Kybeli, matki bogw (Magna mater, por. Livius, XXIX); orodek handlu. Matce bogw powici Julian jedn ze swych dwu mw teologicznych (or. 5). Jest to parafraza ww. 7374 z Pieni X Odysei: przerbka sw Eola skierowanych do Odyseusza w czasie jego drugiej wizyty u boga wiatrw. Eol odprawia Odyseusza tym razem bez adnej pomocy, jako czowieka, ktry w sposb oczywisty narazi si bogom.
93 92

sztandaru ze znakiem krzya witego; wreszcie o tym, jak to Julian sprawi, e wojsko wbrew swej woli skadao bogom ofiary
Tak postpujc i tak piszc myla cesarz, e bez trudu i bez stosowania przymusu odwiedzie podwadnych od religii chrzecijaskiej. Ale chocia podejmowa wszelkie wysiki w celu obalenia wiary chrzecijan, jak z jednej strony zupenie niezdolny by ich przekona, tak z drugiej strony wstydzi si metod jawnego przymusu i nie chcia wywoa wraenia, e postpuje jak tyran. Nie poniecha mimo tego swych zabiegw, przeciwnie obmyla wszelkie sposoby, zmierzajc do przecignicia na stron pogask podwadnych, a zwaszcza wojska, ju to osobicie, ju to za porednictwem wadz prowincjonalnych. I poniewa bezwarunkowo stara si na kadym kroku wdraa zwyczaje pogaskie, postanowi przywrci pierwotny wygld najwietniejszemu z rzymskich sztandarw, ktry Konstantyn, jak to wyej powiedziano 94, zgodnie z otrzymanym od Boga poleceniem przerobi na znak krzya witego. Wyda rwnie zarzdzenie i przypilnowa, aby na publicznych wasnych wizerunkach przedstawiano przy nim Zeusa, jak gdyby ukazujcego si z nieba i wrczajcego mu wieniec i purpur, symbole wadania; spoglda mieli na niego Ares i Hermes i jakby samym ju spojrzeniem dawa wiadectwo, e cesarz niezawodny jest tam, gdzie w gr wchodzi sowo, i e cechuje go waleczno. Te i wszelkie inne symbole cile zwizane z kultem pogaskim kaza dodawa do swoich wizerunkw, aby pod pretekstem zwyczajowo przyjtej czci dla cesarza niepostrzeenie oddawano pokon tym, ktrzy zostali przedstawieni razem z panujcym: naduywajc dawnych obyczajw z caym rozmysem stara si po zodziejsku wyzyska najlepsze intencje swoich poddanych. Przypuszcza bowiem, e jeliby mu si udao tego rodzaju przekonywanie, atwiej by si mu byo zabiera do reszty, skoro tylko zapragnie; jeliby natomiast spotka si z ich strony z objawem nieposuszestwa, bdzie ich kara, daleki od pobaliwoci, za
Por. ks. I, pocztek rozdz. IV, a take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 6061.
94

bunt przeciw rzymskim obyczajom oraz za przestpstwo, godzce w ustrj i w cesarza. Tak wic nieliczni, ktrzy nawet byli za to karani sdownie, pojli regu gry i nie zgodzili si na zwyczajowy pokon; ale szeroki og, jak to bywa, z niewiedzy czy naiwnoci sdzi, e trzeba po prostu i za dawnym ustanowieniem, i ci ludzie moe zbyt lekkomylnie zbliali si do wizerunkw. Cesarzowi jednak nawet i wyprbowanie tego rodzaju podstpu nie przynioso w kocu adnego sukcesu. Mimo wszystko nie (1268) ustpowa i nie poddawa si, ale dalej wymyla wszelkie rodki, ktre by mu pozwoliy doprowadzi podwadnych do wiary zblionej do tej, ktr on sam wyznawa. Plan, jaki i tym razem Julian podstpnie obmyli, niewiele odbiega od tego, comy ju powiedzieli, tylko e ta prba bya wyraniejsza od poprzedniej i wicej zakrawaa na bezprawie; tote dla niejednego spord tych, co to peni sub wojskow na cesarskim dworze, staa si sposobnoci do okazania mstwa. Kiedy bowiem nadszed moment, w ktrym cesarz zwyk rozdziela dary midzy onierzy (przypada to przewanie na wita rzymskiego kalendarza oraz na dni urodzin cesarzy i rocznice zaoenia poszczeglnych miast cesarskich), Julian, wziwszy w rachub okolicznoci, e wojsko jest w swej masie z natury szczere i prostoduszne, a z wrodzonej chciwoci atwo daje si ujarzmi pienidzmi95, uciek si do pewnego podstpu, chcc skoni onierzy do zoenia bogom ofiary, choby i pomimowolnej. Od dawna bowiem obowizywa taki zwyczaj, e ci, co podchodzili w celu odebrania daru, skadali bogom ofiar. Skoro wic onierze zaczli podchodzi, ludzie ze wity cesarza przykazywali kademu, by rzuci na ogie kadzido. Umieszczono bowiem w pobliu na widocznym miejscu ziarnka kadzida i przygotowano ogie, tak jak tego da starorzymski obyczaj. W tej sytuacji jedni zdecydowanie wykazali swoje mstwo i nie chcieli nawet sysze ani o spaleniu kadzida, ani o przyjciu od cesarza daru; drudzy znw, zudzeni pozorem starodawnego zwyczaju, nie byli nawet zdolni zrozumie, co za grzech popeniali. Jeszcze inni, zowieni na przynt pozornego zysku
Dalszy cig zdania oraz krtkie zdanie nastpne, idc za suszn sugesti Valesiusa, uzupeniamy tekstem zaczerpnitym z dziea Nicefora.
95

albo te dziaajc w spiesznym popochu pod wraeniem ujrzanej nagle scenerii, cho pojli, e zachowuj si jak poganie, nie potrafili zdoby si na aden krok stanowczy, aby tego unikn. Ale podobno znw niektrzy spord tych, co to narazili si na ten grzech na skutek niewiadomoci, postpili oto tak: kiedy ucztowali peni radoci, jak to zazwyczaj bywa w podobnych przypadkach, i wzajemnie do siebie zaczli przepija, przy wznoszeniu toastw uyli imienia Chrystusa. W odpowiedzi na to ktry z biesiadnikw mia im odrzec: Dziwne rzeczy z wami si dziej: wzywacie Chrystusa, ktregocie si dopiero co zaparli, skorocie po przyjciu daru od cesarza rzucali do ognia kadzido!" Kiedy tylko usyszeli te sowa i zrozumieli, jaki czyn popenili, z miejsca porwali si od stou i poczli biec przez miasto z krzykiem i ze zami w oczach, wzywajc na wiadectwo Boga samego i wszystkich ludzi, e s chrzecijanami i nadal trwaj w wierze, a w niewiadomoci tego, co si stao, jeli w ogle mona tak powiedzie, po pogasku postpia tylko rka, bez udziau dobrowolnej myli. A gdy stanli przed cesarzem, porzuciwszy darowane przez niego zoto, zdecydowanie i po msku dali, aby zabra dar swj z powrotem, ich za samych straci: bo nie bd aowali, jeeli dla sprawy Chrystusa wypac si sprawiedliwoci caym swoim ciaem za to, w czym nierozmylnie grzeszya prawica. Cesarz jednake, cho ciko mu si z tym byo pogodzi, przezornie si wystrzega skazania ich na mier, aby czasem nie zostali uznani za godnych tej czci i honorw, jakie pyn z mczestwa za wiar; ale odebrawszy im funkcje wojskowe usun ich z cesarskiego dworu 96.
Cae to wydarzenie o wiele pikniej opowiada wity Grzegorz z Nazjanzu w Mowie 4 Napitnowanie cesarza Juliana (Inwektywa pierwsza, dz. cyt., s. 9395). Obraz skrelony rk Grzegorza jest ywy, uderza sw bezporednioci: autor nie unika mowy wprost, w przeciwiestwie do naszego historyka. I suszna jest chyba uwaga Valesiusa, e tutaj rdem dla Sozomena by Grzegorz.
96

ROZDZIA OSIEMNASTY

O tym, jak to Julian stara si uniemoliwi chrzecijanom, korzystanie z prawa do publicznych przemwie i sdw i odda im dostp do szkolnictwa helleskiego 97; dalej, o Bazylim Wielkim, o Grzegorzu Teologu98 i o Apolinarym, ktrzy przeciwstawili si cesarzowi i przeoyli natchnione ksigi na jzyk grecki, zwlaszcza za Apolinary i Grzegorz z Nazjanzu: ten ostatni jako autor dzie wybitnie retorycznych 99, tamten za jako twrca posugujcy si wierszem bohaterskim 100 i we wszystkim naladujcy poetw
Tak sam postaw okazywa rwnie i wobec ogu innych chrzecijan, ilekro tylko nadarzya si po temu sposobno; a nawet w sytuacji, kiedy nie mia adnych podstaw do stawiania zarzutw, zawistnie odmawia rwnoci praw obywatelskich oraz dostpu do zgromadze i trybuny publicznej tym wszystkim, ktrzy wypraszali si od skadania bogom ofiary. Nie pozwala im take sprawowa funkcji sdziowDosownie: zabroni uczestniczy w wychowaniu helleskim". Chodzi tu o synny edykt o szkoach z jesieni roku 362, odbierajcy nauczycielom chrzecijaskim prawo nauczania w szkoach helleskich (tj. pogaskich; zreszt innych szk nie byo). Odtd modzie miaa pobiera wszelk nauk tylko od nauczycieli pogan. Por. Tadeusz Sinko, Zarys historii literatury greckiej, t. II, s. 711. Grzegorz Teolog czyli cytowany przez nas niejednokrotnie Grzegorz z Nazjanzu. Oczywicie sformuowanie przeoyli natchnione ksigi na jzyk grecki" cile biorc do Grzegorza odnosi si nie moe, lecz dotyczy Apolinarego. Dosownie: rhetoriks lian graphn. Zwiz, lecz wyczerpujc charakterystyk stylu dzie Grzegorza daje Tadeusz Sinko, dz. cyt., t. II, s. 774. Waciwie chodzi tu o dwch Apolinarych ojca i syna. Wedug Sokratesa Scholastyka (dz. cyt., s. 301) ojciec przeoy Ksigi Mojeszowe nadajc im form tak zwanego wiersza heroicznego" (tj. heksametru) oraz ile tylko zawiera Stary Testament wtkw historycznych, rwnie i to uj w mow wizan, czciowo w metrum daktylicznym, czciowo nawet jak w tragediach wprowadzi osoby i akcje" (...) Modszy Apolinary przedstawi ewangelie i nauki apostow w formie dialogw, jakie u Hellenw pisa Platon". W relacji Sozomena czytamy tylko o jednym Apolinarym.
100 99 98 97

skich czy urzdniczych, odsuwajc ich od zaszczytnych stanowisk; co wicej, nie zgadza si i na to, aby ich dzieci poznaway dziea helleskich poetw i prozaikw albo uczszczay do szk przez tego rodzaju nauczycieli prowadzonych 101. Niesychanie bowiem irytowa go Syryjczyk Apolinary102, czowiek wszechstronnie wyksztacony i dobry stylista; z kolei irytowali go dwaj Kapadokowie, Bazyli i Grzegorz, saw sw przewyszajcy wczesnych krasomwcw; gniewao go wreszcie mnstwo innych wymownych mw, z ktrych jedni gorliwie bronili uchwa soboru w Nicei, drudzy wychodzili z zaoe herezji Ariusza. Dlatego te nie pozwala chrzecijanom wiczy si w naukach helleskich, mniemajc, e tylko te umiejtnoci stwarzaj podstawy dla przekonywajcej argumentacji. Wtedy to wanie w Apolinary, robic waciwy uytek ze swej wszechstronnej wiedzy i przyrodzonych zdolnoci i wzorujc si na poemacie Homera, spisa wierszem bohaterskim103 najdawniejsze dzieje ydowskie a do okresu krlewskich rzdw Saula i podzieli cae to dzieo na dwadziecia cztery czci, kadej ksidze" nadajc nazw odpowiadajc jednej z gosek alfabetu greckiego, zgodnie z ich liczb i porzdkiem. Pisa take komedie wzorowane na utworach dramatycznych Menandra, a poza tym naladowa tragedie Eurypidesa oraz twrczo liryczn Pindara i by krtko po wiedzie czerpic z ksig natchnionych Pisma witego wtki podstawowe do tak zwanej wiedzy oglnej 104 stworzy w niedugim czasie dziea co do iloci i znaczenia dorwnujce osigniciom najsawniejszych w tym zakresie mistrzw; a jeli chodzi o dobr rodkw wyrazu106 i sposb wysowienia, styl i ukad treci bardzo
Taki zakaz wykracza oczywicie poza odebranie nauczycielom chrzecijaskim prawa udzielania nauki w szkoach pogaskich. Chodzi o Apolinarego z Laodycei (310390), czyli Apolinarego Modszego, sawnego uczonego i pisarza, nauczyciela w. Hieronima. Innymi sowy heksametrem daktylicznym. Dziea te nie zachoway si do czasw naszych. Ton enkyklion kaloumenn mathematon: enkyklia mathemata to zakres wiadomoci obowizujcych przecitnie wyksztaconego wolnego Greka, wyksztacenie oglne, etap poprzedzajcy studia wysze. Ethos dos. charakter"; tutaj chodzi o sposb opisywania czy przedstawienia waciwy danemu rodzajowi literackiemu, z ca gam stylistycznych figur i tropw.
105 104 103 102 101

do tych arcydzie podobne. I w rezultacie gdyby nie to, e ludzie tak wysoko ceni wszystko co dawne i za mie sercu uwaaj to, do czego przywykli, na rwni, jak sdz, stawialiby w pochwaach trud Apolinarego z dzieami dawnych mistrzw i uczyliby si z jego utworw, tym bardziej podziwiajc jego talent, e kady z autorw staroytnych mozoli si w obrbie jednego tylko rodzaju twrczoci; on natomiast uprawia wszystkie gatunki literackie, a kiedy pojawia si naga potrzeba, (1272) wiernie umia odtworzy kadega z nich zalety i doskonao. Nie bez znaczenia jest take jego rozprawa skierowana przeciw samemu cesarzowi i pogaskim filozofom, ktr ogosi pod tytuem W obronie prawdy", W ksice tej, nie uciekajc si nawet do wiadectwa zawartego w Pimie witym, autor udowodni, e tak cesarz jak. i owi filozofowie zeszli na manowce i odwrcili si od naleytego sposobu mylenia o Bogu. Albowiem cesarz wymiewajc si z tych utworw rozesa do najznakomitszych podwczas biskupw listy piszc: Przeczytaem, pojem, potpiem". Oni za mieli mu na to odpisa: Przeczytae, ale nie poje; bo gdyby poj, nigdy by nie potpi"106. S i tacy, ktrzy autorstwo tego listu-odpowiedzi przypisuj Bazylemu, zwierzchnikowi Kocioa w Kapadocji; i by moe, cakiem susznie. Ale czy to s sowa jego, czy kogo innego, godzi si podziwia ich autora za odwag i za osignit wiedz.
ROZDZIA DZIEWITNASTY

O mowie Juliana ogoszonej pod tytuem Nieprzyjaciel brody"; z kolei relacja o Dafne, antiochijskim przedmieciu, wraz z opisem tego miejsca, a nastpnie o przeniesieniu szcztkw Babylasa, biskupa i mczennika
Tymczasem cesarz pragnc uderzy na Persw przyby do Antiochii Syryjskiej. A gdy posplstwo zaczo podnosi wrzaw, e wprawdzie ywnoci jest w brd, ale ceny zbyt wysokie, Julian, chcc, jak przypuszczam, pozyska sobie ludGra sw oryginau Anegnon, egnon, kategnon oraz Anegnos, all' ouk ognos; ei gar egnos; ouk an kategnos znajduje pewne odbicie w aliteracji zastosowanej w polskim przekadzie. Zaznacz106

no pokazem hojnoci, rozkaza sprzedawa dostpne na rynku towary po cenie niszej, ni byo trzeba. Poniewa w tej sytuacji przekupnie pouciekali z miasta, zaczo w kocu brakn ywnoci. Antiocheczycy ze swej strony oburzajc si na taki stan rzeczy zaczli urga cesarzowi i wymiewa si z jego brody, e za duga, a dalej szydzi z monety, e miaa na sobie wybite wyobraenie byka. Wrd artw mwili, e sam panujcy wadca tak jak i byki z pochylonym grzbietem cay wiat wywrci do gry nogami. Ten za, z pocztku rozgniewany, grozi antiocheczykom, e ich zniszczy; jednoczenie rozpocz przygotowania, eby si przenie do Tarsu. Dziwnie jednak zmieniajc swe usposobienie, samymi tylko sowami odpaci si za zniewag; uoy pikn i bardzo dowcipn mow przeciw antiocheczykom pod tytuem Nieprzyjaciel brody"107. (1275) Chrzecijan jednake i tu rwnie traktowa podobnie jak wszdzie dotd i usilnie si stara umocni pozycj pogastwa. Warto w zwizku z tym opowiedzie, co si wwczas wydarzyo w pobliu grobowca mczennika Babylasa i w wityni Apollina w Dafne. Zaczynam wic od tego: Dafne, synne przedmiecie Antiochii, tonie w zieleni bujnego gaju cyprysw; mieni si barwnie i od innych drzew, rosncych pospou z cyprysami. U stp tych drzew zalenie od kolejnych pr roku ziemia wydaje ze swego ona przerne rodzaje wonnych kwiatw. Rozciga si nad owym miejscem z kadej strony jakby strop jaki raczej ni cie, gstw gazi i lici wzbraniajcy sonecznemu promieniowi dostpu do ziemi; mie to i urocze nad wyraz ustronie, pocigajce obfitoci i piknem strumieni, umiarkowaniem klimatu i szumem powieww agodnego wiatru. Ot tam, jak opowiadaj Grecy w swoich baniach, nimfa Dafne, crka strumienia Ladon108, uciekajc z Arkadii przed zakochanym Apollinem, zamienia si w drzemy, e Sokrates o podobnej korespondencji nie wspomina, co zreszt nie wiadczy jeszcze o jej nieautentycznoci. Jeli chodzi o rozpraw W obronie prawdy", dzieo o tyme tytule napisa rwnie yjcy w czasach Marka Aureliusza inny Apolinary, biskup Hierapolis.
Zwiz charakterystyk i streszczenie tej mowy zamieszcza Tadeusz Sinko, Zarys literatury greckiej, t. II, s. 706708. Ladon, prawy dopyw Alfejosu, przepywajcy przez Arkadi na Peloponezie. Co do mitu por. Ovidius, Metamorph. I, 452567. O mitycznym ojcostwie strumienia Lado wspomina Servius Maurus Honoratus (w. IV po Chr.) w swym komentarzu do dzie Wergiliusza.
108 107

wo, noszce nazw od jej imienia109. cigajcy za bg, nawet i wtedy nie uwolniony od swej wielkiej namitnoci, uwieczy si gazkami ukochanej, i cho bya drzewem, obejmowa j i ciska, a swoim ustawicznym przy 'niej trwaniem w szczeglny sposb uczci to miejsce, wyej sobie je cenic anieli jakiekolwiek inne mie sercu swemu. Poniewa wic z czym takim czyo si to przedmiecie Dafne, uwaano, e chadzanie po nim przynosi ujm ludziom przyzwoitym. Bo i samo pooenie, i przyrodzone uroki tego miejsca, sprzyjajce rozleniwieniu, i tre mitu o jakim zabarwieniu erotycznym wszystko to przy lada sposobnoci potgowao doznania i podwjn porak grozio 110 zepsutej modziey. Albowiem na usprawiedliwienie swojego postpowania zasaniajc si wtkami mitycznymi silnie rozpalali w sobie wyobrani i bez skrpowania przechodzili do rozwizych czynw, nie mogc sami zachowa si skromnie i nie cierpic tam widoku tych, co panuj nad sob. Bo kto si zjawia w Dafne bez kochanej dziewczyny, na tego spogldano jak na gupca i nieokrzesanego gbura: i naleao takiego unika niby towarzyskiej zakay czy znaku nieszczcia. I zreszt miejsce to byo czcigodne i nade wszystka cenne w rozumieniu pogan, znajdowa si tam bowiem przepikny posg Apollina Dafnejskiego oraz wspaniaa witynia, dzieo wielkiego talentu i ambitnej rywalizacji; podobno wznis j Seleukos, ojciec Antiocha, od ktrego nazw wzio miasto Antiochia. Pord tych, co szerz i wyznaj tego rodzaju pogldy, utrzymywaa si wiara, e pynie tam rwnie woda wieszczbiarska ze rda Kastalii", ze rda, ktremu przypada w udziale zarwno moc jak i nazwa ta sama co i synnej krynicy tryskajcej w Delfach 111.W kadym razie ludzie ci podkrelaj chepliwie, e i Hadrianowi, kiedy jeszcze by osob prywatn, przepowiedziane zostay tu sprawy zwizane z objciem wadzy cesarskiej. Mia bowiem rzekomo, zanurzywszy gazk wawrzynu w wodzie rdlanej, zaczerpn dla siebie znajomoGr. daphne jako drzewo wite Apollina.
110 109

imi

pospolite

oznacza

laur,

wawrzyn,,

Dosownie: zdwajao namitno" (pathos); pamita jednak naley, e wyraz pathos mieci w sobie czsto wicej treci znaczeniowej, ni by to mona byo wyrazi jednym sowem. Oczywicie waciwa Kastalia, delficka, to wite rdo w pobliu Parnasu, ktre miao przynosi poetyckie natchnienia. Z wody jego korzystali pielgrzymujcy do Delf.
111

ci rzeczy przyszych, ujawnionej za pomoc pisma na powierzchni licia; jednake podobno z chwil gdy doszed do najwyszej w pastwie wadzy, kaza ziemi zasypa to rdo, aby ju nikt inny nie mg si naprzd dowiedzie, co bdzie. Ale te fantastyczne szczegy niech sobie dokadnie opowiadaj ci, ktrych takie rzeczy interesuj. Kiedy za Gallus, brat Juliana, podniesiony przez Konstancjusza do godnoci Cezara zamieszka w Antiochii, bdc chrzecijaninem i w najwyszym stopniu czczc mczennikw za wiar, uzna za waciwe oczyci to miejsce z pogaskich zabobonw i sromoty obnoszonej przez bezwstydnych ludzi. A poniewa uwaa, e przyjdzie mu to atwo, jeli dla przeciwwagi wybuduje tam koci, przenis do Dafne trumn (1276) ze szcztkami mczennika Babylasa 112, tego biskupa, ktry kiedy tak wspaniale rzdzi Kocioem Antiochii i przez mier mczesk da wiadectwo wierze. Ot podobno od tej chwili bstwo pogaskie zaprzestao udziela swoich zwykych wyroczni. I z pocztku mogo si wydawa, e bstwo przybrao tak postaw, poniewa nie otrzymuje ofiar i nie odbiera ju tej czci, jak przyznawano mu poprzednio; pniejsze jednak fakty dowiody niezbicie, e na wrby nie pozwala mczennik z ssiedztwa, od niedawna tam przebywajcy. Bo przecie kiedy Julian sam jeden zacz rzdzi pastwem rzymskim, wrae bstwo, cho miao swj udzia w libacjach i dymie kadzielnym, i w obfitoci ofiar ze zwierzt, niemniej milczenia nie przerwao, a gdy wreszcie przemwio, i ono samo take niedwuznaqznie wskazao na przyczyn swego poprzedniego milczenia. Skoro bowiem cesarz postanowi zasign rady tamtejszej wyroczni w sprawach, ktre jego zdaniem tego wanie wymagay, przybywszy do wityni uczci hojnie demona wotami i ofiar ze zwierzt i prosi go usilnie, aby nie pozosta obojtny wobec celu jego stara i zabiegw. Ten za nie objawi tak cakiem wyranie, e nie moe gosi wyroczni z powodu mczennika Babylasa, spoczywajcego nie opodal w grobie; ale, jak powiedzia, miejsce pene jest trupw", i to stoi na zawadzie kontynuacji wieszczenia. I cho wielu innych jeszcze nieboszczykw spoczywao w ziemi Dafne, cesarz, doszedszy do wniosku, e jeden tylko mczennik przeszkadza wyroczniom, rozkaza gdzie indziej przenie jego trumn. Zgromadzeni zatem tumnie chrzecijanie prze112

Por. relacj Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 306307.

wieli trumn mniej wicej o czterdzieci stadiw 113 w stron miasta, tam, gdzie obecnie mczennik spoczywa, miejscu temu nazw nadawszy od swego imienia. Podobno wtedy mczyni i kobiety, modziecy i panny, starcy i dzieci cigncy wz z trumn, nawzajem dodajc sobie zachty przez ca t drog nieustannie psalmy piewali. Na pozr chcieli pieni uly sobie w znojnej pracy, w rzeczywistoci jednak powodowaa nimi chlubna gorliwo i zapa: chcieli pokaza, e nie podzielaj religijnych pogldw swego wadcy114. Sowa psalmw poddawali innym dobrzy znawcy w tej materii115, a tum wtrowa zgodnym chrem; i powtarza przy tym w antyfonalny refren: i zawstydzeni byli116 wszyscy, ktrzy kaniali si posgom i chlubili si bawanami.
ROZDZIA DWUDZIESTY

O tym, e ze wzgldu na tego rodzaju przeniesienie relikwii Julian da si we znaki wielu chrzecijanom; z kolei o wyznawcy Teodorze; wreszcie o tym, jak to ogie spad z nieba i spali doszcztnie wityni Apollina w Dafne
Na taki obrt sprawy cesarz wpad w gniew i czujc si osobicie do ywego dotknity powzi decyzj ukarania chrzecijan. Wprawdzie piastujcy godno prefekta pretorium Salustiusz, jakkolwiek poganin, nie pochwali tego zamysu; poniewa jednak nie mia mocy si sprzeciwi, zacz w czyn wprowadza otrzymany rozkaz, tote nazajutrz aresztowa wielu spord chrzecijan i pozamyka ich w wizieniu. Jako pierwszego wywidszy na plac publiczny pewnego modzieca Teodor mu byo na imi kaza go przywiza do supa mczarni. Ten za, dugo bity dyscyplin
113 114

Wynosi to w kadym razie ponad 7 km.

Zarwno ze sformuowa tego zdania, jak i z dalszych relacji (por. kolejny rozdz.) niedwuznacznie wynika, e przeniesienie szcztkw Babylasa stao si dla chrzecijan okazj do potnej manifestacji religijnej. Przodownicy chru. Na temat hymnw antyfonalnych por. niej, ks. VII, rozdz. VIII, w zwizku z dziaalnoci w. Jana Chryzostoma. Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 465466. O wstydzie, jaki jest nieuchronnym skutkiem bawochwalstwa, por. STB, s. 10761078. Por. zwaszcza Iz 42, 17.
116 115

z hakami, nie podda si torturom i nie prosi prefekta o lito, lecz zachowujc pozory, e nie odczuwa najmniejszego blu, cierpliwie przyjmowa kolejne uderzenia, zupenie jakby by jedynie obserwatorem tego, co si z nim dzieje; i ponownie nucc ten sam psalm, ktry piewa dzie wczeniej, udowodni swoim zachowaniem, e nie dba o motywy cicego nad nim wyroku. Tymczasem prefekt, uderzony niewzruszon postaw modzieca, przyszedszy do cesarza opowiedzia mu o tym, co zaszo, nadmieniajc, e jeli si co rychlej nie poniecha podjtej akcji, oni sami, poganie, wystawi si na pomiewisko, chrzecijan natomiast przyoblek w jeszcze wiksz ni dotychczas chwa. Wypuszczono zatem z wizie zatrzymanych chrzecijan, uznajc to za najlepsze wyjcie z sytuacji. Podobno kiedy po tych wydarzeniach niektrzy zadawali Teodorowi pytanie, czy odczuwa zadane sobie tortury, zapytany odpowiedzia, e bynajmniej nie by niewraliwy na cierpienia; ale stojcy obok niego jaki modzieniec umierza jego ble, ocierajc przesubteln tkanin pot, ktry zrasza mu ciao, i polewajc go przedziwnie chodn wod: dziki temu nie czu ju piekcych razw i mg ochon po atakach blu. Mnie si wszake zdaje, e sam jeden tylko czowiek, choby nawet najwikszym by bohaterem, nigdy by nie zdoa w tak wielkim stopniu wznie si ponad wzgld na swe ciao, gdyby go w decydujcym momencie nie wspara pomoc z rki Boej. Mczennik natomiast Babylas z wymienionych tu powodw ponownie znalaz si w Dafne i znw zosta przeniesiony; a w jaki czas po tym fakcie najzupeniej nieoczekiwanie spada na wityni Apollina Dafnejskiego pooga, trawic pomieniem cay dach budynku i sam posg bstwa; ogie pozostawi tylko goe ciany i zewntrzne mury oraz kolumny, na ktrych si wspiera witynny przedsionek i tylna, wewntrzna cz budowli117. Chrzecijanie odnosili wraenie, e to na prob witego mczennika ugodzi demona ogie przez Boga zesany 118. PoOpisthdomos, penicy zarazem rol skarbca i jakby pniejszej zakrystii. Otoczona laurowym i cyprysowym gajem witynia Apollina i Diany (Artemidy) w pobliu Antiochii Syryjskiej syna rwnie jako miejsce azylu i orodek igrzysk. Niektrzy komentatorzy powouj si tu na sowa w. Jana Chryzostoma (Oratio in Sanctum Babylam oraz Contra gentes): Parakalesas gar ton Theon apheinai pyr eis ton nan etc. czyli:
118 117

gani jednak szerzyli pogoski, e to sprawka chrzecijan. Kiedy rzucane w ten sposb podejrzenie zyskao sobie rozgos u ogu, przyprowadzono do sdu kapana Apollina, aby ujawni nazwisko miaka, ktry si odway na to rzekome podpalenie; ale kapan, (1280) cho si znalaz w wizieniu, cho nie szczdzono mu chosty i niemiosiernie go skatowano, nie wskaza na nikogo. I przede wszystkim na tym wanie fakcie opierali chrzecijanie swoj tez, e to nie w wyniku zamachu ze strony czowieka, ale na skutek gniewu Boego ugodzi wityni ogie z niebios. I tak si potoczyy opisane tu wypadki. Jak przypuszczam, w rezultacie zwizanych z osob mczennika Babylasa wydarze w Dafne cesarz, kiedy si dowiedzia, e w pobliu wityni Apollina Didymejskiego 119 usytuowanej tu pod Miletem znajduj si kocioy wzniesione dla uczczenia mczennikw, napisa do zarzdcy prowincji Karii120, by je kaza spali, jeli maj dach czy st do sprawowania witej ofiary; a jeli budynki s w poowie gotowe naley je zniszczy do gruntu.
ROZDZIA DWUDZIESTY PIERWSZY

O znajdujcym si w miecie Paneas posgu Chrystusowym: jak go Julian obali i uszkodzi, za czym wystawi posg swj wasny; z kolei o tym, w jaki sposb to dzieo ulego zniszczeniu, raone piorunem; dalej o rdle w Emaus, w ktrym Chrystus obmy nogi; z kolei o drzewie perskim", ktre w Egipcie pokonio si Chrystusowi, i o cudach przez nie dokonywanych
Z wypadkw, ktre si wydarzyy za rzdw Juliana, musz opowiedzie i o tym: stanowi on bowiem dowd mocy
Uprosiwszy bowiem Boga, aby zesa z nieba ogie na wityni..." itd. Przypomnijmy, e Chrystus odrzuci podobne danie wyraone przez apostow (k 9, 54). Nazwa ta wywodzi si od lecej w pobliu Miletu miejscowoci Didyma, bdcej jednym z trzech obok Delos i Delf orodkw kultu Apollina. Poudniowo-zachodnia cz Azji Mniejszej, od czasw Dioklecjana oddzielna prowincja rzymska.
120 119

Chrystusowej i wiadectwo gniewu Boego, jaki zaciy nad panujcym. Oto kiedy cesarz si dowiedzia, e w Cezarei Filipowej (jest to miasto pooone w Fenicji), zwanej take Paneas, znajduje si wspaniay posad Chrystusa, stanowicy wotywny dar uleczonej niewiasty, chorej na upyw krwi121, kaza w posg usun, a na jego miejsce ustawi swj wasny. Ale potny grom runwszy z nieba rozwali popiersie statuy i strci gow razem z karkiem, a po sam twarz wbijajc j w ziemi: t czci, ktra odprysa z popiersia. I od tego czasu po dzi dzie wszystko tak sterczy, ze ladami opalenia przez piorun. Posg natomiast Chrystusa, powlekli nawczas poganie i potrzaskali w kawaki, lecz pniej pozbierali te szcztki chrzecijanie i zoyli w kociele, gdzie znajduj si pod opiek jeszcze i teraz. A z podoa, na ktrym ustawiona bya ta figura, jak opowiada Euzebiusz122, zacza wyrasta jaka rolina, skuteczne lekarstwo na rne dolegliwoci i choroby, przy czym aden z lekarzy biegych nie potrafi okreli, co to za gatunek. Jak mnie si wszake wydaje, nie ma si co dziwi, e z chwil gdy Bg zamieszka wrd ludzi, musiay si take pojawi niezwyke rodzaje dobrodziejstw. Bo przecie po rnych miastach i wioskach jest cae mnstwo innych jeszcze cudownoci, najprawdopodobniej dobrze znanych jedynie ludziom miejscowym, korzystajcym z przekazw najstarszej tradycji; a e to szczera prawda, udowodni natychmiast nastpujcymi przykadami. W Palestynie znajduje si miasto, obecnie nazwane Nikopolis. Natchniona ksig Ewangelii zna je jako wiosk jeszcze, ktr nazywa Emaus123. Ale po zdobyciu Jerozolimy i po zwycistwie nad ydami Rzymianie (1281) nazwali t miejscowo Nikopolis124; a nazwali j tak od faktu zwycistwa. Pod tym miastem, u rozstajnych drg, gdzie po swoim zmartwychwstaniu idcy razem z Kleofasem i jego towarzyszami Chrystus pocz si egna pieszc rzekomo do innej
121 122 123 124

Aluzja do relacji ewangelicznej (Mk 5, 2529). Hist. Eccl. VII, 18 (PG 20). Por. k 24, 13. 28.

Tj. Miasto Zwycistwa". T Nikopolis palestysk naley odrnia od mnstwa innych miast o teje nazwie (m. in. w Epirze, w Tracji, w Maej Armenii, Bitynii, Cylicji, w Dolnej Mezji nad Dunajem, w Egipcie itd.).

woski, jest teraz jakie rdo o zbawiennych waciwociach, ktrego wod obmywani ludzie i polewane wszelkie inne yjce istoty, drczone przez rne choroby wracaj do zdrowia. Opowiadaj bowiem, e Chrystus wraz z uczniami przyszedszy z jakiej podry do tego rdeka, obmy w nim sobie nogi, i od owej pory woda dziaa jako lekarstwo na wszelkie cierpienia. Mwi take, i w Hermopolis, w Tebaidzie, ronie drzewo zwane perskim", ktre wielu wyleczyo z chorb, z chwil gdy cierpicego dotknito gazk czy liciem lub jakim maym kawakiem jego kory. Mwi si bowiem pord Egipcjan, e kiedy Jzef ucieka z przyczyny Heroda razem z Chrystusem i wit Bogurodzic Maryj, przyby do Hermopolis 125. U bramy miejskiej, w momencie kiedy Jzef w ni wkracza, olbrzymie to drzewo, niezdolne patrze obojtnie na przybycie Chrystusa z wizyt, schylio si a do ziemi i zoyo Panu pokon. I z niejednych ust usyszawszy o tym drzewie takie wanie relacje, tutaj je przytoczyem. Osobicie uwaam, e albo by to znak pojawienia si samego Boga w miecie, albo moe pogaskim obyczajem drzewo czczone przez mieszkacw ze wzgldu na wielko i pikno doznao wstrzsu, poniewa wielbiony za jego porednictwem demon zadra z trwogi, kiedy si pojawi pogromca tego rodzaju wierze i praktyk; e same przez si wstrzsu doznay rwnie wszystkie posgi Egipcjan, bo zamieszka pord nich nawczas Chrystus, zgodnie z przepowiedni Izajasza proroka 126. Gdy za przepdzony zosta demon, na wiadectwo tego, co si wydarzyo, pozostao drzewo, leczce tych, co yj wiar. A wiadkami podanych tu faktw s mieszkacy Egiptu i Palestyny, tak jedni jak i drudzy potwierdzi mog to, co u nich si wydarzyo.
Komentarz Valesiusa odsya tu do Vita Chrysostomi, dziea Palladiosa (w wersji ac. tego imienia Palladiusza, biskupa Helenopolis w Bitynii; por. Tadeusz Sinko, Zarys literatury greckiej, t. II, s. 795), gdzie jest wzmianka o pierwszym egipskim Kociele, zaoonym w Hermopolis. Iz 19, 1: Wyrok na Egipt. Oto Jahwe, wsiadlszy na lekki obok, wkroczy do Egiptu. Zadr przed Nim boki egipskie, omdleje serce Egiptu w jego piersi.
126 125

ROZDZIA DWUDZIESTY DRUGI

Jak to Julian dyszc nienawici do chrzecijan pozwoli nawet ydom odbudowa wityni w Jerozolimie, a gdy ci z najwiksz gorliwoci przyoyli rk do dziea, wybuch nagle gwatowny ogie gubic przy tym wielu pracujcych. Z kolei o znakach w ksztacie krzya, jakie si podwczas ukazay na szatach zajtych prac budowlan robotnikw
Jakkolwiek do chrzecijan odnosi si cesarz z nienawici i by dla nich bezlitosny, to przecie ydom okazywa yczliwo (1284) i postpowa z nimi agodnie; i napisa do ich patriarchatu i starszyzny oraz do samego posplstwa127, aby si modlili za niego i za pomylno jego cesarskich rzdw. Zrobi to wszake, jak przypuszczam, nie dlatego, eby mia pochwali ich religi (przecie wiedzia, e jest ona, eby tak powiedzie, matk chrzecijaskiej wiary i e ma tych samych prorokw i patriarchw), ale dlatego, e ydzi paali do chrzecijan nieubagan nienawici; chcia przeto okazywaniem wzgldw ydostwu dotkn tych, ktrych nienawidzi od samego pocztku. A moe nawet uwaa, e atwiej mu przyjdzie nakoni ydw do przyjcia pogastwa, skoro ci Pismo wite przyjmuj tylko w sensie dosownym, a nie w myl alegorycznej wykadni, jak to je pojmuj chrzecijanie i co mdrsi spord samych Hebrajczykw. e taki a nie inny przywieca mu zamiar, dowiody niezbicie jego poczynania. Oto bowiem zawezwawszy do siebie przywdcw tego narodu, zachca ich usilnie, by suchali praw Mojesza, przypominajc im zarazem o ojczystych obyczajach religijnych. A kiedy odrzekli, e po zburzeniu wityni jerozolimskiej ani si nie godzi, ani nie pasuje do ojczystego obyczaju, aby utraciwszy swoj stolic praktykowa to wszystko na innym ju miejscu, wtedy cesarz da pienidze z sum pastwowych i rozkaza im podnie z gruzw wityni; mieli sprawowa kult
Jak informuje Valesius, list znajduje si w oglnym zbiorze listw Juliana pod numerem 25, z adnotacj kwestionujc autentyczno dokumentu. Mimo pewnej surowoci stylu Valesius uwaa list za autentyczny.
127

tak, jak to czynili przodkowie, i skada ofiary wedug dawnego obrzdu. Ci wic ze swej strony nie zastanowiwszy si najpierw nad tym, e zgodnie ze witymi proroctwami rzecz taka sta si nie moe, gorliwie si wzili do dziea. I zebrawszy mistrzw budownictwa zaczli gromadzi materiay i oczyszcza teren budowy. Z tak za wielk ochot nad tym si trudzili, e nawet ich niewiasty wynosiy w zapaskach na onie ziemi z gruzem, a naszyjniki i wszelkie inne niewiecie ozdoby chtnie skaday na pokrycie kosztw zwizanych z budow. Wszelkie inne sprawy zeszy na drugi plan wobec tego przedsiwzicia, tak dla cesarza jak i dla pozostaych pogan oraz dla wszystkich ydw; bo poganie, nawet nie darzcy ydw yczliwoci, czyli si z nimi w tej gorliwoci, poniewa powzili przypuszczenie, e rozpoczte dzieo moe doj szczliwie do skutku i w sposb niezbity zada kam zapowiedziom Chrystusa; ydzi natomiast i to mieli na myli, i jednoczenie ywili przekonanie, e nadarza im si wspaniaa okazja, by odbudowa wityni. A kiedy ju usunli resztki poprzedniej budowli, przekopali 128 i dokadnie oczycili teren, podobno dnia nastpnego, w ktrym zamierzali pooy kamie wgielny, wystpio potne trzsienie ziemi; na skutek za podziemnego wstrzsu wyskoczyy z fundamentw (1285) gazy, spord ydw natomiast zginli na miejscu ci, co kierowali pracami, i ci, ktrzy przyszli si przypatrzy dzieu 129. Albowiem take i znajdujce si w pobliu wityni budynki i publiczne kruganki, w ktrych gocili, wszystkie naraz runy; i poniewa wikszo tam pozostajcych zaskoczona zostaa na miejscu, jedni z nich momentalnie zginli; innych znaleziono na wp martwych, i kalekich, ju to z poobrywanymi rkami, ju to bez ng; jeszcze inni upoledzeni zostali uszkodzeniem dalszych czci ciaa. Ale gdy tylko Bg wstrzyma wstrzs ziemi 130, zaraz ci,
Gr. wyraz aneskapsan, ktrego celowo kwestionuje komentarz Valesiusa, wydaje si nie tylko potrzebny, ale i cenny dla caoci opisu prac oraz ewentualnych dalszych wnioskw. Tu zwrmy jedynie uwag, e kopicy mogli mie rwnie zainteresowania, cechujce wspczesnych nam archeologw i zodziei (w tym ostatnim przypadku zwaszcza nie-ydw). Tj. asystowa pooeniu najprawdopodobniej uroczystemu kamienia wgielnego, jeli tak nam wolno przetumaczy proton themelion (niby: pierwsza podwalina"). Tumacz ha acin powiada w tym miejscu: Postquam terra . movere desiit skoro ziemia zaprzestaa si trz". Sozomen
130 129 128

ktrzy ocaleli, ponownie przystpili do pracy, jako e byo to oczywicie nieodzowne ze wzgldu na cesarski rozkaz, a poza tym odpowiadao yczeniom samych pracownikw. Bo jest to ju jak zwyk cech ludzkiej natury, e w rzeczach sprawiajcych jej przyjemno przesuwa si w kierunku tego, co szkodliwe, i tylko to jedno uwaa za sw przysz korzy, co pomylnym chce uwieczy skutkiem; a gdy bezwarunkowo padnie ofiar wybujaej na takim podou uudy, ani z jakiej przezornoci dostrzec nie moe tego, co poyteczne, ani przywoana do rozsdku dowiadczeniem niebezpieczestw nie kieruje si trzewo ku temu, co trzeba; i tak zdaniem moim byo wtedy z ydami. Jakkolwiek bowiem pierwsza przeszkoda bya dostatecznie wymowna i wyranie pokazaa, e Bg si gniewa za to, co si dzieje, na nowo rzucili si do realizacji niewykonalnego dziea. Oto wic, jak mwi, skoro tylko po raz drugi przystpili do pracy, momentalnie z fundamentw wityni ogie wystrzeli do gry i umierci wielu pracujcych. I o fakcie tym wszyscy mwi otwarcie i bez skrupuw, kady w to wierzy i nikt nie wysuwa najmniejszej co do tego wtpliwoci; chyba tylko to, e jedni twierdz, jakoby pracownicy ci wpadajc gwatownie na teren wityni natknli si na idcy im naprzeciw ogie, ktry sprawi to, o czym emy tu mwili; inni znw, e stao si to wszystko w momencie, kiedy tylko zaczli gruz wynosi. Ale czy kto chciaby przyj t ostatni wersj, czy poprzedni, obie zdumiewaj swoim podobiestwem 131. Po opisanym tu wydarzeniu nastpio inne, od poprzedniejednak nie waha si stwierdzi wprost: Hos de sein eleksen ho Theos (dos., z uwzgldnieniem rnic skadniowych: Kiedy jednak Bg przesta trz" oczywicie ziemi). Ostatnie zdanie opuci tumacz wersji aciskiej. Fakt opisany mia miejsce Juliano Augusto 4 et Salustio coss", tj. w roku 363. Por. te opis u. Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 308310 (znacznie krtszy) oraz u witego Grzegorza z Nazjanzu, dz. cyt., s. 115116; por. take wiadectwo wielbiciela Juliana, Ammiana Marcellina (Rerum gestarum libri, ks. XXIII). Wnioski z przernych relacji mogyby by ciekawe, zwaszcza w zestawieniu z osigniciami innych dyscyplin, w pierwszym rzdzie archeologii. W wietle podanych szczegw trudno wykluczy sabota. Ale to ju oczywicie wykracza znacznie poza cel mniejszej pracy, zmierzajcej przede wszystkim do przekazania czytelnikowi poprawnego spolszczenia dokumentu rdowego, jakim jest tekst naszego historyka Kocioa. Temu za moemy by jedynie wdziczni za mnstwo wanych i interesujcych dla nas szczegw.
131

go jeszcze wymowniejsze, a zarazem i dziwniejsze. Oto bowiem samorzutnie na odziey wszystkich odbiy si znaki w ksztacie krzya; i mieli ludzie szaty upstrzone niejaka gwiazdkami, jak gdyby wyhaftowano je w ctki sztuk obmylon w tkackim warsztacie 132. W rezultacie jedni natychmiast uznali, e Chrystus jest Bogiem i e nie spodobao mu si owo przywrcenie wityni; drudzy niebawem przyczyli si do wiernych Kocioa i przyjli chrzest wity, po czym starali si przejedna Chrystusa w hymnach i przebagalnych modach, przepraszajc Go za czyny, na jakie si butnie porwali. Komu te relacje nie wydaj si wiarygodne, tego niech gbok wiar przepoj ci, ktrzy o tym syszeli od naocznych wiadkw i s jeszcze przy yciu. Niech im pewno zarcz i ydzi, i poganie, ktrzy pozostawili dzieo nie dokoczone, a raczej nawet zacz pracy nad nim nie zdoali.
I o tym rwnie wspomina zarwno Sokrates Scholastyk, jak i Grzegorz z Nazjanzu, w cytowanych wyej miejscach (Sokrates s. 310, Grzegorz s. 117).
132

HERMIASZA SOZOMENA Z SALAMINY HISTORIA KOCIOA

KSIGA SZSTA ROZDZIA PIERWSZY

O wyprawie Juliana na Persw, i o tym, jak to cesarz ponis klsk i jak ndznie rozsta si z yciem; i co pisze Libanios o zabjcy cesarza
Wszystko to, co za rzdw Juliana przytrafio si poszczeglnym Kocioom, zostao przedstawione w rozdziaach ksigi poprzedniej. Tymczasem z nastaniem wczesnej wiosny cesarz powziwszy decyzj uderzenia na Persw szybko przeprawi si z wojskiem przez rzek Eufrat; nastpnie pospiesznym marszem ominwszy Edess by moe z nienawici do jej mieszkacw, bo to miasto ju dawno z caym ludem tamtejszym szczliwie przyjo religi chrzecijask przyby do Carrae1, gdzie znalazszy wityni Jowisza zoy ofiar i odprawi mody. Std za wysa w kierunku rzeki Tygrys okoo dwudziestu tysicy zbrojnych odkomenderowanych z wojsk, ktre mu towarzyszyy w wyprawie, celem zabezpieczenia tamtejszych punktw strategicznych, z jednoczesnym poleceniem, e na kade wezwanie maj w odpowiednim momencie stawi si do jego dyspozycji. Do Arsakiosa2 natomiast, panujcego w Armenii, sprzymierzeca Rzymian, napisa, aby si przyczy do niego u granic kraju nieprzyjaci. I skoro w licie da wyraz swej zarozumiaoWaciwa nazwa miejscowoci, susa w wojnie z Partami (rok 54 (i Carrae, gr. Karhrha). Miasto ley poudniowy wschd od wspomnianej kierunek marszu wojsk Juliana.
2 1

upamitnionej mierci Krasprzed Chr.), brzmi Carrhae w odlegoci ok. 40 km na tu Edessy, co wskazuje na

Arsakios panowa od roku 354.

ci, wybujaej ponad wszelk miar, wychwalajc sam siebie ju to jako urodzonego wodza, ju to jako osobisto mi bogom, jakich uznawa, a jednoczenie obsypa obelgami Konstancjusza, swego poprzednika, jako rzekomego tchrza i czowieka bezbonego, wwczas w niesychanie obraliwej formie rzuci pogrk dotyczc adresata. A poniewa sysza, e jest to chrzecijanin, tedy posuwajc zuchwalstwo do najdalszych granic czy te chcc niedopuszczalnym blunierstwem znieway Chrystusa (przecie zwyk si na to omiela przy kadej okazji!), rzuci od niechcenia aluzj, e jeli sobie zlekceway tre otrzymanych polece, nie ma co liczy na pomoc ze strony tego, ktrego uwaa za Boga. Kiedy za uzna, e z tej strony ju wszystko w porzdku, objwszy nad rzymsk armi komend, poprowadzi j przez terytorium asyryjskie3. Po drodze zaj niektre miasta i twierdze, jedne biorc zdrad, drugie (1289) zajmujc w walce, i nierozwanie posuwa si naprzd, nie troszczc si zupenie o sytuacj na zapleczu i nie mylc o tym, e ponownie trzeba bdzie przemierza t sam drog w marszu powrotnym. Przeciwnie co tylko zaj, niszczy i pustoszy do szcztu; spichlerze i wszelkie inne budowle czciowo burzy rwnajc je z ziemi, czciowo za pali. Cignc szlakiem wzdu Eufratu dotar tu pod Ktezyfont4. Jest to miasto ogromne i zastpuje Babilon mieszczc w swym obrbie siedzib perskich monarchw, a niedaleko od niego przepywa rzeka Tygrys. Wobec tego, e na okrtach nie mona byo podej do Ktezyfontu, z powodu ldu, jaki dzieli obie rzeki5, i trzeba byo albo min to miasto i i dalej, albo te zostawi flotyll swojemu losowi, Julian, wziwszy na spytki jakich krajowJulian -wschodnim.
4 3

kontynuowa

zatem

marsz

kierunku

poudniowo-

Ktezyfont, stolica Partii, od 226 roku po Chr. wchodzca w skad pastwa perskiego, ley nad lewym brzegiem Tygrysu, w miejscu, w ktrym rzeka ta najbardziej zblia si do Eufratu. Poniewa Julian znajdowa si na prawym brzegu Tygrysu, chcc zdobywa Ktezyfont, musia przeprawi si najpierw na drug stron rzeki. Flota pyna korytem Eufratu, towarzyszc armii, ktra do tej pory posuwaa si wanie wzdu Eufratu, a Ktezyfont lea po drugiej stronie Tygrysu. Odlego pomidzy korytami obu rzek nawet w miejscu najwikszego ich zblienia wynosia nieco ponad 40 km.
5

cw spord jecw, uzyska wiadomo, e istnieje eglowny kana, z biegiem czasu przysypany ziemi; za czym poleciwszy przekopa w tym kanale masy ziemi dzielce koryta obu rzek, skierowa wody Eufratu w koryto Tygrysu. I tym sposobem majc okrty u boku swej armii zacz si posuwa w kierunku miasta. Ale kiedy na stromych brzegach Tygrysu ukazali si Persowie z nieprzejrzanymi szeregami jazdy i zbrojnej piechoty oraz mnstwem soni, widzc swoj armi w rodku nieprzyjacielskiego kraju zamknit w potrzasku pomidzy dwoma potnymi rzekami i zagroon mierci godow niezalenie od tego, czy by zostali na miejscu, czy te zawrciliby t sam drog z powrotem: wszak miasta i wioski, przez ktre wid ich szlak marszowy, zostay przez nich doszcztnie zniszczone wraz z wszelkimi zasobami ywnoci! wyznaczy cesarz nagrody dla najszybszych wierzchowcw 6 i kaza wojsku zasi w celu obejrzenia konnych wycigw. Tymczasem dowdcom poszczeglnych okrtw rozkaza powyrzuca za burt bagae i zapasy ywnoci dla wojska, jak zdoaem si dowiedzie, po to, eby onierze, ujrzawszy swoje zagroenie wobec braku rodkw do ycia, szukali ratunku w odwadze i tym skwapliwiej walczyli z wrogami. Wezwawszy wreszcie wyszych dowdcw, a po posiku rwnie przeoonych poszczeglnych jednostek7, kaza wprowadzi oKomentator i tumacz na acin widzi tu problem: jak mona nagradza konie? i wdaje si w obszerny wywd, sugerujc, e mogoby tu chodzi o woltyerw, keletes gr. nazwa ta sama co i dla wierzchowcw" oraz dla tzw. singulares equites czyli singulatores lub equites singularii, jazda wyborowa", jak tumaczy Seweryn Hammer (Tacyt, Hst. IV, 70), a jednoczenie nazwa cyrkowych woltyerw (!), tzw. desultores. Naszym zdaniem nagradza si wierzchowce, a nagrod bior 1) ich waciciele, 2) ci, co na te wierzchowce stawiaj. Tak wic nie wprowadzamy zbdnie do tekstu ani jazdy wyborowej, ani szwoleerw gwardii" (bo to te singulares equites!), ani tym bardziej woltyerw. Julian chcia zabawi wojsko improwizujc wycigi: Nic si nie dzieje!", a po cichu wykona to, co mogo zaniepokoi niejednego sztabowca. Taksiarchas tj. trybunw i centurionw (taksiarchw", ale nie w tym znaczeniu, jakie ten wyraz mia w Atenach od czasu wojen perskich, kiedy to dziesiciu wybieranych przez zgromadzenie ludowe i urzdujcych przez rok taksiarchw po jednym z kadej fyli czuwao pod kierunkiem stratega nad nacigiem do swego oddziau hoplitw i wybierao dowdcw dla pododdziaw).
7 6

nierzy na okrty. Ci wic noc przepynwszy rzek Tygrys byli ju na drugim brzegu i poczli wysiada z okrtw. Spord za Persw ci, ktrzy spostrzegli w manewr, zaczli si broni, jedni drugim dajc haso do boju. Tych natomiast, ktrzy byli jeszcze pogreni we nie, udao si Rzymianom cakowicie zaskoczy. I gdy nasta dzie, zaczli stawa do walki. Za czym Rzymianie utraciwszy wielu swoich i pozabijawszy mnstwo nieprzyjaci sforsowali ostatecznie rzek, i wtedy rozoyli si obozem pod murami Ktezyfontu. , Cesarz jednake powzi decyzj, eby si ju dalej nie posuwa, lecz powrci w granice imperium, (1292) tote Rzymianie, podpaliwszy okrty (jako e dla ich zabezpieczenia wielu onierzy musiao opuszcza szeregi walczcych), rozpoczli odwrt, po lewej rce majc rzek Tygrys. Z pocztku, za przewodnikw majc jecw, korzystali z drogi przez krain yzn i obficie zaopatrzon we wszystkie artykuy niezbdne do ycia. Ale potem przywiedziono przed oblicze wadcy pewnego starca, ktry postanowiwszy umrze w obronie wolnoci wszystkich Persw, najwidoczniej naumylnie pozwoli si pojma, stwarzajc pozory, e wzito go przemoc. Poniewa wypytywany o drog sprawi wraenie czowieka, ktry mwi prawd, zdoa wszystkich przekona, e jeli zechc pj za nim, to potrafi im wskaza najkrtsz drog marszu do granic pastwa rzymskiego: tylko przez trzy lub cztery dni marszruta bdzie uciliwa, i na tyle czasu trzeba wzi z sob ywnoci, gdy s to zupene pustkowia. Zwiedziony wic sowami przebiegego starca cesarz uzna, e naley maszerowa tym wanie szlakiem. Skoro jednak idc dalej nawet i po upywie trzech dni zabrnli w jakie dzikie okolice, sdziwy jeniec wzity na tortury wyzna, e dobrowolnie odda si w rce nieprzyjaci naraajc si na mier i e gotw jest wycierpie wszystko z ochot. A gdy wojsko stano bezradne, na znuonych ju dugim marszem i trapionych brakiem ywnoci uderzyy szyki Persw. W chwili najzacitszej walki zerwa si nagle wicher gwatowny i przesaniajc"chmurami niebo i soce, wzbi w przestworza tumany piaskowej kurzawy. Pord tych ciemnoci i nieprzejrzanej pomroki jaki przejedajcy pdem jedziec zamierzy si na cesarza wczni i zada mu mierteln ran; a gdy go zwali z konia, oddali si niepostrzeenie nie pozwalajc si nikomu pozna, kto by to mg by. Jedni mwi, e by to Pers, drudzy e Sa-

racen. S jednak i tacy, ktrzy upieraj si przy tym, e by to onierz rzymski i e zada cesarzowi cios pod wpywem wzburzenia, poniewa imperator przez swoj bezmylno i zuchwalstwo wepchn armi w tyle miertelnych niebezpieczestw. Syryjczyk Libanios, sofista, ktrego czyy z Julianem wizy szczeglnej zayoci i przyjani, pisze o jego zabjcy w sowach nastpujcych: Tak wic moe kto zechce usysze, kto jest tym zabjc. Imienia jego wprawdzie nie znam; ale wyran wskazwk, e ten, kto zabi, nie pochodzi z wrogich szeregw, jest fakt, e aden nieprzyjaciel nie zosta zaszczytnie wyrniony z powodu zadania tego ciosu. A przecie krl perski przez heroldw swoich wzywa sprawc tej mierci do odebrania poczesnej nagrody, i wielkich honorw mg dostpi ten, kto by si ujawni; wszelako nawet dza darw zaszczytnych nie skonia nikogo do zmylonych przechwaek. Wielk tedy winnimy naszym wrogom wdziczno, e nie przypisali sobie chway za to, czego nie zrobili, ale pozwolili nam w naszych wasnych szeregach szuka zabjcy. Ci bowiem, ktrym nie na rk byo jego ycie, nie yli wedug praw i ju dawno knuli spisek, a wtedy, kiedy nareszcie mogli, plan swj przeprowadzili; bo pchaa ich do tego wszelka inna nieprawo, nie majca za jego rzdw pola do popisu, a przede wszystkim to, e szukali czego, co si wrcz sprzeciwia czci, ktra jest udziaem bogw".
ROZDZIA DRUGI

O tym, e Julian pad za spraw gniewu Boego; z kolei o jasnowidzeniach, jakie mieli niektrzy mowie w zwizku z jego mierci; dalej o proroczej odpowiedzi dotyczcej Syna cieli"; i o tym, e Julian bryzn krwi ku Chrystusowi; wreszcie o niezliczonych nieszczciach, jakie z winy tego cesarza przygodzily si Rzymianom
A zatem Libanios piszc w ten sposb daje do zrozumienia, e morderc okae si chrzecijanin; i moe bya to prawda. Bo trudno odrzuci to prawdopodobiestwo, e ktry z ucze-

stnikw wczesnej wyprawy wojennej przej si myl, i tak staroytni Grecy, jak i wszyscy ludzie po dzi dzie wychwalaj tyranobjcw z zamierzchej epoki jako tych, ktrzy powicili swoje ycie za spraw wolnoci ogu i z zapaem nieli pomoc i ratunek wspobywatelom albo krewnym czy te przyjacioom. I naprawd nikt by chyba nie mg mie mu tego za ze, e okaza si bohaterem dla sprawy Boga i wiary, ktrej by wyznawc8. Co do mnie, adnych bliszych szczegw prcz tego, co tu przytoczyem, na temat sprawcy zabjstwa poda nie potrafi. Ale, jak wszyscy moi rozmwcy jednogonie utrzymuj, nie rozmija si z prawd wersja, ktra do nas dotara, e Julian zgin za spraw gniewu Boego. Dowodem na to wskazujcym jest dane od Boga widzenie, ktre mia, jak syszaem, jeden z jego przyjaci. I tak, zdajc do cesarza, ktry przebywa ju na terytorium perskim, przyjaciel w zatrzyma si podobno w jakiej miejscowoci pooonej tu przy gocicu, a nie majc gdzie na noc skoni gowy, uoy si do snu w miejscowym kociele; i zobaczy, we nie czy na jawie, wielu z apostow i prorokw, jak zebrani razem, ualali si nad zniewag, wyrzdzon Kocioom przez wadc, i naradzali si midzy sob, c to pocz w takiej sytuacji. Kiedy dugo tak o tym rozmawiali i jak gdyby trwali w niepewnoci, nagle dwch z tego grona powstao, rzucajc pozostaym haso, aby byli dobrej myli; i zupenie jakby im spieszno byo unicestwi panowanie Juliana, szybko opucili zgromadzenie. Tymczasem w czowiek, ktry by widzem tych zadziwiajcych rzeczy, poniecha dalszej podry, a poniewa z trwog w sercu oczekiwa wyniku podobnego widzenia, ponownie uoywszy si tam do snu, ujrza to samo zgromadzenie; i nagle ci, co w widzeniu z poprzedniej nocy wyruszyli przeciw Julianowi, wszedszy jak gdyby prosto z drogi, oznajmili pozostaym, e cesarz poleg. Dokadnie tego samego dnia przebywajcy w Aleksandrii Didymus, nauczyciel chrzecijaskiej mdroci, wielce zmarTen sd naszego historyka obudzi ju sprzeciw ze strony bezimiennego komentatora, powoujcego si na zdecydowanie przeciwne temu stanowisko Pisma witego oraz na fakt, e synni tyranobjcy nie byli onierzami, ktrzy by po przysidze mordowali swoich wodzw. Epoka nam wspczesna zajmuje w podobnych sprawach stanowisko jednoznaczne, nie wymagajce komentarzy.
8

twiony, e cesarz ciko zgrzeszy przeciw wierze, rozpocz post cisy i zanosi mody do Boga: zarwno w intencji wadcy, jako zbkanej owieczki, jak i w intencji Kocioa, ktry dozna pogardy. A gdy pod wpywem zmartwienia (1296) nawet z nadejciem nocy nie przyj adnego pokarmu, siedzc na swym krzele, skd gosi nauki, zapad w sen gboki. I jak gdyby wyszedszy sam z siebie odebra wraenie, e oto widzi biae rumaki, jak pdz w przestworzach w rozmaitych kierunkach, a siedzcy na nich jedcy gosz wszem wobec: Oznajmijcie Didymusowi, e dzi o tej godzinie Julian zosta zabity; i niech powie o tym biskupowi Atanazemu, a powstawszy, niech przyjmie posiek". Tak si zatem przedstawia zgodnie z tym, co syszaem, sprawa obu widze; zarwno tego, ktre mia przyjaciel Juliana, jak i tego, ktrego dostpi chrzecijaski mdrzec. I ani jeden, ani drugi, jak to si pniej pokazao, nie oddali si od prawdy, takie wanie widzc obrazy. A komu tego nie wystarcza na dowd, e Julian zgin z woli Boga, jako ten, co wyrzdza zniewag Kocioom, niech si zastanowi jeszcze nad proroctwem, ktre wypowiedzia pewien duchowny. Oto gdy Julian mia wyrusza przeciw Persom i przy tej okazji rzuca pogrki, e po wojnie da si we znaki Kocioom, zacz jednoczenie szydzi, e nic im nie bdzie w stanie dopomc Syn cieli", duchowny w w te oto prorocze odezwa si sowa: Ten Syn cieli szykuje ci na mier trumn drewnian!" Wszelako i sam Julian, ju po zranieniu, zrozumia w jaki sposb, skd na niego przysza zguba i wiedzia co nieco o przyczynie swojego nieszczcia. Podobno bowiem gdy zosta zraniony, zaczerpnwszy krwi z otwartej rany, bryzn ni ku niebu: jak gdyby zwraca si w kierunku ukazujcego si mu Chrystusa i Jego obwinia o ten cios miertelny, ktry otrzyma. Ale jak o tym mwi inni, ranny cesarz, rozalony na soce, e wspomagao Persw czy te po prostu nie ocalio go od mierci, chocia zgodnie z jak tego rodzaju astronomiczn wiedz ono wanie rzdzio dniem jego urodzin wskazawszy rk na krew, bryzn ni ku niebu9.
Bezimienni komentatorzy edycji Migne'a, opierajc przekazie Zonarasa (mnicha yjcego w XII wieku, autora Kro9

si

na

Czy jednak naprawd tu przed mierci ujrza Chrystusa bo czsto si przecie zdarza, e kiedy dusza odcza si ju od ciaa, zdolna jest oglda rzeczy jak na ludzk natur zbyt bliskie Boga tego ja powiedzie nie potrafi, bo nie jest to wersja podtrzymywana przez wielu. Nie mam jednak odwagi jej odrzuca jako kamstwa, skoro bynajmniej nie jest czym nieprawdopodobnym, eby si zdarzyy rzeczy jeszcze bardziej osobliwe ni tu wspomniane, jeli chodzi o dowd, e religia, ktra wzia nazw od imienia Chrystusa, nie zawdzicza swego powstania wysikowi ludzkiemu. W kadym razie przez cay czas tego panowania odnosio si wraenie, e Bg jest zagniewany; i rzeczywicie w wielu prowincjach nawiedzi imperium rzymskie najrozmaitszymi nieszczciami. Bo kiedy ziemi nieustannie miotay niesychanie gwatowne jej wstrzsy i budowle waliy si w gruzy, nie byo bezpiecznie przebywa ani w domu, ani pod goym niebem. Z tego, co syszaem, mog wywnioskowa, e albo za jego to panowania, (1297) albo te kiedy wadza jego miaa jeszcze form drugorzdn10, nastpia rwnie i ta pamitna klska, ktra dotkna mieszkacw Aleksandrii w Egipcie, kiedy to morze najpierw si cofno, a potem znw gwatownie wezbrao, zmieniajc swoje dawne granice i daleko w gb zalao ld stay, do tego stopnia, e po ustpieniu powodzi znajdowano na dachach budynkw czna przeznaczone do eglugi morskiej. W kadym razie dzie, w ktrym si to zdarzyo, nazywany genesia tou seismou11, tj. urodzinami trzsienia ziemi", po dzi dzie obchodz jeszcze mieszkacy Aleksandrii jako swe doroczne wito. I obchodz je z wielk
nik" w 18 ksigach, od stworzenia wiata" do czasw wspczesnych pisarzy) oraz na autorze Kroniki aleksandryjskiej", zapoznaj nas z nastpujc wersj tego epizodu: Przebywajc w Antiochii ujrza Julian noc we nie modzieca o zocistych wosach, ktry zdawa si mu wry, e umrze we Frygii. Kiedy wic miertelnie raniony dowiedzia si o tym, e miejscowo, w ktrej si rozoy obozem, nosi nazw Frygia, podobno mia zawoa: O soce, zdradzio Juliana!" Tj. kiedy Julian by Cezarem. Zreszt owe gwatowne trzsienia ziemi, poczone z wystpieniem morza z brzegw, jak prostuje Valesius, powoujc si m. in. na Ammiana Marcellina (ks. XXVI), miay miejsce w dwa lata po mierci Apostaty. Genesia tak nazywali staroytni Grecy obchd urodzin kogo nieyjcego; obchd urodzin osoby yjcej nazywali genethlia. Ale termin genesia przyj si pniej na okrelenie wit
11 10

wspaniaoci i naboestwem, palc mnstwo lamp po caym miecie i skadajc Bogu mody dzikczynne. Niemniej jednak i przecigajca si wielokrotnie za jego rzdw posucha marnowaa wszelkie plony, psujc take i klimat. Dlatego te w braku ywnoci gd zmusi ludzi do korzystania z pokarmw przeznaczonych dla bezmylnych zwierzt. Towarzyszya temu i zaraza, swoje odrbne przynoszc ze sob choroby i wyniszczajc ludzkie organizmy. Tak si zatem ksztatoway okolicznoci zwizane z okresem rzdw Juliana.

ROZDZIA TRZECI

O objciu rzdw cesarskich przez Jowiana i o tym, ile to sprawiedliwych decyzji podj z chwil, gdy tylko doszed do wadzy
Po tym cesarzu na mocy wsplnego porozumienia caej armii najwysz wadz w pastwie obj Jowian12. Kiedy mianowicie zbrojne oddziay znajdujce si na obcym terytorium obwoyway go imperatorem, on sam oznajmiajc, e jest chrzecijaninem, wyprasza si od wadzy i nie przyjmowa insygniw panowania a do chwili, kiedy rwnie i wojsko, poznawszy przyczyn tego wymawiania si od rzdw, gono si przyznao do swojego chrzecijastwa. Poniewa w wyniku strategicznych bdw Juliana powstaa grona dla pastwa i nader kopotliwa sytuacja, a w dodatku wojsko cierpiao niedostatek ywnoci, Jowian uzna za konieczne zawarcie ukadw, zrzekszy si na rzecz Persw pewnych terytoriw, ktre poprzednio podlegay Rzymianom. Wiedzc ze smutnego dowiadczenia, e na skutek gniewu Boego, ktry zawis nad jego cesarskim poprzednikiem, paposzczeglnych mczennikw i pozostaych witych. Moe wic to pierwotne, starsze rozrnienie, znalazo swj wyraz w tej zastanawiajcej nazwie, dla nas do dziwnej jak na tego rodzaju wito urodzinowe". Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 312314. Zarwno mier Juliana, jak i objcie na krtko rzdw przez Jowiana przypadaj na rok 364 (Jowian zmar mniej wicej w 8 miesicy po objciu rzdw, w lutym roku 365; por. Sokr., dz. cyt., s. 329).
12

stwo doznao cikich niepowodze, bez chwili zwoki napisa do namiestnikw prowincji, by si zbierano w kocioach i gorliwie cze oddawano Bogu, (1300) przy czym nadmieni, e podwadni maj szanowa jedn tylko wiar: wiar chrzecijask. Jednoczenie przywrci poszczeglnym Kocioom i osobom duchownym, podobnie jak wdowom i pannom, dawne przywileje i wszelkie poprzednie darowizny czy zarzdzenia prawne, wydane na poytek i na chwa wiary przez Konstantyna i jego synw, a pniej odebrane za rzdw Juliana. Skierowa rwnie zarzdzenie zasadnicze13 do Sekundusa, piastujcego podwczas wadz prefekta pretorium; zarzdzenie to nakazywao skazywa na kar mierci kadego, kto by prbowa zabiega o maestwo z powicon Bogu dziewic, albo choby tylko nieskromnie na takow spojrza, nie mwic ju o usiowaniu zmierzajcym do porwania! Wyda za tego rodzaju akt prawny dlatego, e za panowania Juliana niektrzy nieszcznicy zdoali zawrze zwizki maeskie z takimi wanie dziewicami, w z godzin nawizawszy z nimi znajomo przy zastosowaniu przymusu, czy te nawet i namowy; jak to si zreszt zwykle zdarza, e za podszeptem szpetnej dzy przychodzi odwaga na takie rzeczy wtedy, kiedy ju wiara nie moe doj do gosu.
ROZDZIA CZWARTY

O tym, e spokj poszczeglnych Kociow ponownie zostal zakcony; dalej o synodzie w Antiochii, ktry zatwierdzi nicejsk formu wyznania wiary; na koniec tre pisma skierowanego przez ten synod do cesarza Jowiana
Tymczasem dociekania i dysputy nad wykadem zasad wiary na nowo odyy wrd przywdcw poszczeglnych Kociow. (1301) Albowiem za rzdw Juliana, kiedy to chrzeCzyli constitutio; zachowao si ono w Kodeksie Teodozjusza, ks. IX, tytu 25 de raptu, vel matrimonio sanctimonialium. Jako ciekawostk zacytujemy je za Valesiusem: Si quis, non dicam rapere, sed vel attentare matrimonii iungendi causa, sacratas virgines, vel invitas ausus fuerit, capitali sententia ferietur (Jeliby kto si odway, nie powiem: porwa, albo choby usiowa
13

cijastwo znalazo si w obliczu miertelnego zagroenia, pornieni przestrzegali spokoju; pospou natomiast wszyscy Boga bagali, by si dla nich okaza askawy. Jest to ju jak zwyk ludziom waciwoci, e kiedy inni ich nkaj i krzywdz, zachowuj zgod w bratnich szeregach; ale gdy si tylko uwolni od nieszcz przychodzcych z zewntrz, od nowa podejmuj ktnie w swoim wasnym gronie. Nie na czasie byoby jednak wylicza, ilu pastwom i ludom to si wanie przytrafio. W tym to okresie Bazyli, biskup Ancyry, oraz Sylwan, biskup Tarsu, nastpnie Sofronios, biskup Pompeiopolis, i ci, ktrzy z nimi trzymali odegnujc si od herezji tak zwanych anomejw, a przyjmujc okrelenie podobny co do istoty" (homoiousion) zamiast okrelenia wspistotny" (homoousiori), przesali na rce cesarza list z wyrazami wdzicznoci: czuj si zobowizani wobec Boga za to, e postawi go u steru rzymskiego imperium. Przedkadali natomiast prob, aby bd to zachoway sw wano uchway powzite w Ariminium i Seleucji, przy czym uniewanione by byy decyzje, jakie zapady za spraw zabiegw i osobistego wpywu niektrych ojcw; bd te, aby przy zachowaniu poprzedzajcego oba wymienione tu synody podziau pomidzy poszczeglnymi ugrupowaniami Kociow dozwolone byo wszystkim biskupom zbiera si gdziekolwiek zechc osobno, bez kontaktowania si z jakimkolwiek innym biskupem14, i eby nie pozwoli na realizacj poczyna tym, ktrzy by w niepenym zespole zechcieli co przeprowadzi na wasn rk czy dopuci si oszukaczego manewru, jak za rzdw cesarza Konstancjusza. Dawali te do zrozumienia, e nie stawili si u dworu, poniewa nie chcieli wystpi w roli uciliwych natrtw; jeli jednak cesarz rozkae, uczyni to z radoci, wykorzystujc w tym celu swoje prywatne zaprzgi i pokrywajc wydatki z wasnej szkatuy.
[porwa] w celu zawarcia maestwa dziewice powicone subie Boej, albo wbrew ich woli, podlega karze mierci." Sowa albo wbrew ich woli" kwestionuje Valesius jako bd, proponujc wersj zgodn z Sozomenem: albo choby wzrok na nie podnie"; w aciskim tekcie byoby wic vel intueri ausus fuerit). 14 Dosownie: z kimkolwiek innym". Valesius przypuszcza, e raczej chodzioby tu o biskupa, a nie o osobistoci spoza szeregw duchowiestwa (czynnik pastwowy). Tak wic biskupi Wschodu nie musieliby si kontaktowa z biskupami Zachodu i vice versa.

Ci wic tego rodzaju pismo wystosowali do cesarza Jowiana. Tymczasem zwoany w Antiochii Syryjskiej synod zatwierdzi formu wyznania wiary uchwalon przez uczestnikw soboru w Nicei i stano na tym, e wiar we wspistotno Syna z Ojcem przyjmuje si w sposb nie dopuszczajcy dyskusji. W synodzie tym wzi udzia Melecjusz15, ktry podwczas ponownie zarzdza Kocioem Antiochii, dalej Euzebiusz, biskup Samosaty, Pelagiiusz, biskup Laodycei Syryjskiej, Akacjusz, biskup Cezarei Palestyskiej, Irenio, biskup Gazy, i wreszcie Atanazy, biskup Ancyry. Po przeprowadzeniu tego, o czym wspomnielimy przed chwil, biskupi zapoznali cesarza z treci powzitych uchwal piszc jak nastpuje: (1304) Do najpoboniejszego i przez Boga umiowanego naszego wadcy Jowiana, zwycizcy, Augusta synod zgromadzonych w Antiochii biskupw z rnych prowincji. O tym, e twoja pobono przoduje w gorliwoci zaprowadzania pokoju i zgody w onie Kocioa, rwnie i my sami dobrze wiemy, umiowany przez Boga cesarzu. wiadomi take jestemy faktu, e podstawowy warunek tego rodzaju jednoci trafnie dostrzegasz w sformuowaniu prawdziwej i ortodoksyjnej wiary. Pragnc przeto unika stwarzania pozorw, e stoimy w jednym szeregu z tymi, co wprowadzaj fasz do nauk prawdy, donosimy twojej pobonoci, e przyjmujemy formu wyznania wiary witego soboru, jaki przed laty si zebra w Nicei, i niewzruszenie si przy niej opowiadamy, jako e zawarte w niej dla niektrych pozornie niezrozumiae wyraenie, mianowicie wspistotny", otrzymao ze strony Ojcw zadowalajce wyjanienie, w tym sensie, e Syn zrodzony zosta z istoty Ojca i e co do istoty podobny jest do Ojca. Nazw istoty przyjmuj Ojcowie nie w tym rozumieniu, jakoby mieli na myli jak konieczno w zwizku z owym niewypowiedzianym zrodzeniem, ani te nie jest to dla nich czym w rodzaju przenoni wprowadzonej na sposb helleski: ma to by narzdzie do obalenia tezy o powstaniu z niebytu, ktr bezbonie omieli si gosi Ariusz w odniesieniu do Syna. Jeszcze mielej i zuchwaej j rozPor. o nim wyej, ks. IV, rozdz. XXVIII, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., zw. s. 260261 oraz 322.
15

przestrzeniaj wanie od niedawna ze szkod dla zgody kocielnej bezczelni anomeje. Zaczylimy przeto do mniejszego pisma naszego kopi tej samej formuy wyznania wiary, ktr ogosili biskupi zebrani na soborze w Nicei, i t formu uznajemy za wystarczajc" 16. Takie wic uchway powzili przebywajcy podwczas w Antiochii biskupi, zaczajc do swojego pisma ogoszon przez uczestnikw soboru w Nicei formu wyznania w jej autentycznym brzmieniu 17.
ROZDZIA PITY

O wielkim Atanazym: jak niezwyk serdeczno okazywa mu cesarz, w jego rce powierzajc ster rzdw nad kocioami w Egipcie; a dalej o widzeniu, ktre mia ten wielki biskup
Tymczasem i Atanazy, zwierzchnik Kocioa aleksandryjskiego, po naradzie w cisym gronie przyjaci nabra przekonania, e musi zoy wizyt cesarzowi, ktry jest chrzecijaninem; przybywszy zatem do Antiochii, przedstawi wadcy swoje najpilniejsze potrzeby. Niektrzy jednak utrzymuj, e to sam cesarz zawezwa Atanazego, chcc od niego odebra blisze wskazwki co do posuni, ktrych naleaoby dokona w zakresie spraw wiary i waciwego jej wykadu. Uporzdkowawszy, jak tylko to byo moliwe, zagadnienia dotyczce Kocioa, Atanazy myla o powrocie. Ale Euzojos, antiochijski biskup z ramienia ariaskiej herezji, podj usilne starania, aby na czele Kocioa w Aleksandrii stan wyznajcy t sam co i on wiar Probatios, zwierzchnik cesarskiej sypialni18. Nastpnie z inicjatywy (1305) ludzi z otoZ niewielkimi zmianami w tekcie, zmianami natury stylistycznej, i z opuszczeniem ostatniego zdania oraz podpisw, przytacza Sozomen dokument cytowany rwnie przez Sokratesa Scholastyka; por. dz. cyt., s. 322324. Jak wynika z opuszczonego przez Sozomena ostatniego zdania cytowanego pisma, biskupi uczestniczcy we wspomnianym tu synodzie wysali do cesarza wraz ze swoim listem antigraphon, tj. kopi (odpis) dokumentu nicejskiego. Na podstawie wypowiedzi samego Atanazego prostuje lesius to stwierdzenie. Kandydatem arian na stanowisko biskupa
18 17 16

Va-

czenia Euzojosa u cesarza zjawia si niejaki Lucjusz, rodem z Aleksandrii, jeden z tych prezbiterw, ktrzy otrzymali wicenia kapaskie z rk Jerzego. I obsypawszy Atanazego mnstwem oszczerstw e to niby w okresie swych biskupich rzdw cigle mia on nad gow karne procesy i niejednokrotnie skazywany by przez panujcych przed Jowianem cesarzy na kar wygnania, e poza tym jest sprawc rnicy zda w przedmiocie Bstwa i wynikajcych std zamieszek prosi Lucjusz wadc, aby ju nie Atanazy, a kto inny zosta biskupem aleksandryjskiego Kocioa. Cesarz jednake nie nakoni ucha do tych oszczerczych oskare, kierowanych pod adresem biskupa, wiedzia bowiem o owych podstpnych zamachach, z jakimi podwczas Atanazemu przyszo mie do czynienia. Przeciwnie rzucajc Lucjuszowi grone ostrzeenie, kaza mu zachowywa spokj; Probatiosa i pozostajcych z nim w kontakcie eunuchw poleci wychosta, jako winnych tego rodzaju niepokojw. Natomiast Atanazego, ktry w wyniku tego spotkania zdoby sobie jego przyja, odesa do Egiptu, polecajc mu kierowa kocioami i ludmi w sposb, jaki uzna za najlepszy. Podobno bowiem niezmiernie wychwala biskupa zarwno za okazane mstwo, jak i za nieskazitelne ycie oraz roztropno i wiedz. Tak to wic przyjta przez sobr w Nicei formua wyznania wiary, usilnie w midzyczasie zwalczana, jak ju wyej o tym mwilimy, teraz, za opisywanych tu rzdw, zatryumfowaa ponownie. Ale niebawem przej miaa przez prb w postaci podobnego wstrzsu. Oto, jak si okazao, przepowiednia mnicha Antoniego nic ograniczya si w czasie do wydarze, jakie si rozegray w samym tylko okresie rzdw Konstancjusza, lecz obja swym
Aleksandrii by prezbiter Lucjusz. Kiedy cesarz raz po raz odrzuca sugestie arian, w spraw wmiesza si biskup Euzojos z Antiochii, uatwiajc im dostp do Probatiosa. Tego Probatiosa Ammianus Marcellinus nazywa praepositus sacri cubiculi, tj. przeoonym nad wit (sic!) sypialni" (co odpowiadaoby godnoci, powiedzielibymy, szambelana czy te podkomorzego). Dodajmy tu od siebie, e owi cesarscy eunuchoi, czyli eunuchowie", tj. dziercy oe", opiekunowie oa" czy sypialni, bywali podwczas wysokimi dygnitarzami u dworu i widocznie prbowali niejednokrotnie naduywa swego stanowiska, jak np. wspomniany przez Sokratesa Scholastyka (dz. cyt., s. 157) Euzebiusz. Tak wic arianie szukali po prostu u Probatiosa protekcji, zreszt z fatalnym skutkiem zarwno dla siebie, jak i eunuchw; ci bowiem na rozkaz Jowiana za prb siania zamtu poddani zostali chocie.

zasigiem jeszcze i to, co si stao pniej, za panowania Walensa. Albowiem, jak powiadaj, zanim kocioami zawadnli arianie, wanie za rzdw Konstancjusza, mia Antoni we nie prorocze widzenie: ujrza muy19 depczce po otarzu i wywracajce wity st ofiarny; i natychmiast przepowiedzia, e za spraw faszywych i pomieszanych nauk w Kociele zapanuje niepokj na tle ponownego zrywu ze strony innowiercw. Ale prawdomwnoci tej wizji i tych sw dostatecznie ju dowiody zarwno fakty poprzedzajce opisywan tu chwil, jak i pniejszy rozwj wypadkw.
ROZDZIA SZSTY

mier Jowiana; z kolei o yciu Walentyniana i o jego wierze, szczerej i ufnej wobec Boga; - dalej o tym, jak to Walentynian wyniesiony do godnoci cesarza dopuci brata swojego, Walensa, do wspudziau w rzdach nad pastwem; wreszcie o rnicy dzielcej obu braci
Po omiu blisko miesicach sprawowania wadzy cesarskiej Jowian udajc si do Konstantynopola podczas tej podry skoczy nagle ycie w Dadastana, miejscowoci pooonej w Bitynii: czy to na skutek spoycia zbyt obfitego posiku, jak niektrzy utrzymuj, czy te z powodu odoru, jaki panowa w wymalowanym na wieo niegaszonym wapnem pomieszczeniu, w ktrym przyszo mu spa. Wywizaa si bowiem wilgo i niezmiernie nasiky ni ciany, poniewa pono tam mnstwo wgla drzewnego, dla utrzymania ciepa, jak to zwykle por zimow 20. Skoro wojsko przybyo do Nicei w Bitynii, onierze ogosili cesarzem Walentyniana, czowieka dzielnego i godnego najwyszej wadzy w pastwie. Przyby on wanie podwczas z dalekiego wygnania. Albowiem podobno gdy Julian rzdzi rzymskim imperium, Walentynian, dowdca legii tak
Swoist wymow ma fakt, e mua nazywa si po grecku dosownie p-osem" (hemionos); std dalej mowa o pomieszanych" naukach.
20 19

Por. relacj Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 325.

zwanych onierzy Jowisza"21 usunity zosta z wojska i skazany na doywotnie wygnanie: pozornie dlatego, e jakoby nienaleycie uszykowa podlegych swemu dowdztwu onierzy do walki z nieprzyjacielem; w rzeczywistoci za z nastpujcego powodu. Kiedy jeszcze bawi Julian na Zachodzie, w Galii, przyby do jakiej wityni pogaskiej, by zoy bogom ofiar. W towarzystwie jego by i Walentynian. U Rzymian bowiem obowizywa stary zwyczaj, w myl ktrego dowdca onierzy Jowisza" i onierzy Herkulesa" (a s to legie zoone ze sawnych, wojownikw, i dlatego jedna od Herkulesa otrzymaa sw nazw, druga od Jowisza) zawsze krocz tu za cesarzem, trzymajc stra za jego plecami. Gdy wic Julian mia ju przekroczy prg wityni, kapan trzymajcy w rku jakie gazki zamoczone w wodzie zgodnie z pogaskim zwyczajem pokropi tych, co wychodzili. Jedna kropla spada na okrycie Walentyniana, ktry zareagowa na to oburzeniem by przecie chrzecijaninem! i wymieni par przykrych sw z kropicym kapanem. Co wicej, podobno na oczach cesarza momentalnie odci i odrzuci precz od siebie ten kawaek odziey, ktry nasik od owej kropelki. Tote od tej pory rozsierdzony na Julian niedugo potem skaza go na doywotnie wygnanie do Meliteny w Armenii, pod pretekstem, e skazany ponosi odpowiedzialno za subowe zaniedbania pozostajcych pod jego rozkazami onierzy. Wszak cesarz nie chcia, by odniesiono wraenie, e uderzy w Walentyniana z powodu religii, bo wtedy utorowaby mu drog do zaszczytw, jakie s udziaem mczennika czy wyznawcy. (1309) Dla tej przecie przyczyny oszczdzi innych take chrzecijan, widzc i pojmujc, e zagroenie ycia pomaga im osign saw i umocni wiar, jak to ju wyej bya o tym mowa. Z chwil jednak gdy ster rzdw nad rzymskim imperium oddano w rce Jowiana, Walentynian odwoany z wygnania przyby do Nicei. Tak si zoyo, e Jowian wanie umar, tote armia i najwysi podwczas dygnitarze wojskowi odbyli narad. Gosem ogu na cesarza wybrany zosta Walentynian. Jak tylko przyj oznaki swej wadzy i onierze zawoW jz. aciskim Jovianorum (dos.: Jowiszowych"). Ju Tacyt wymienia w swych Dziejach nazwy legionw pochodne od imienia bstwa, jak Gemina Martia Victrix (Podwjny Marsowy Zwyciski"), i Apollinaris (Apolliski").
21

ali, aby sobie jeszcze dobra kogo innego na wsplnika w rzdach nad cesarstwem, Walentynian powiedzia: Wasz byo spraw, o onierze, obra mnie na swojego wadc. Ale skorocie raz mnie obrali, to, czego teraz dacie, ju nie od was zaley, ale ode mnie; a poza tym trzeba, bycie jako poddani moim rzdom zachowywali spokj; na to za, co wypada przedsiwzi, jako cesarz, musz zwaa ja!" I nawczas, po tym przemwieniu, nie ustpi pod naciskiem da wojska. Ale nieco pniej22 przybywszy do Konstantynopola, wspcesarzem ogosi swego brata [Walensa] i powierzy jego rzdom obszary pastwa rozcigajce si ku wschodowi soca; ziemie za od Illyricum a do oceanu zachodniego i cay ld po przeciwnej stronie po krace Afryki pozostawi pod zasigiem swojej wasnej wadzy. Jeli chodzi o religi, obaj bracia byli chrzecijanami, rnili si jednak midzy sob w zakresie wykadu wiary i cech charakteru. Walens bowiem, ktrego w tajemnice wiary witej wprowadzi Eudoksjos, od chwili swego chrztu gorliwie broni formuy Ariusza; jednoczenie za co oburzajcego uwaa myl, e miaby nie zapdzi wszystkich si do jednej z nim wiary. Walentynian natomiast podzielajc pogldy soboru w Nicei, owszem, swoich wsplnikw w wierze otacza opiek i wspomaga, ale nie robi adnych zoliwych trudnoci tym, ktrzy wiar rozumiej inaczej.
ROZDZIA SIDMY

O ponownych zamieszkach w onie Kocioa; dalej relacja o synodzie w Lampsakos; nastpnie o tym, jak to sukces odnieli zgrupowani wokl Eudoksjosa arianie i z Kociow pousuwali ortodoksw, pord nich za rwnie Melecjusza
Skoro [cesarz] opuci23 Konstantynopol udajc si przez Tracj do Rzymu, wwczas biskup Hellespontu i Bitynii oraz wszyscy inni, ilu ich tylko byo wyznajcych wiar we wspW tyme roku mierci Jowiana i objcia rzdw przez Walentyniana, tj. w roku 364. W tekcie gr. jest tylko orzeczenie eksedemesen, bez podania podmiotu: kto opuci Konstantynopol. Jednake podmiotem
23 22

istotno24, za posa i obroc swej sprawy wybrali Hypatianosa, (1312) biskupa Heraklei Peryntyjskiej25: chcieli mianowicie, by im wolno byo si zebra w celu sprostowania wykadu wiary. Kiedy biskup w przyby do cesarza i przedstawi mu wszystko, z czym go wysali biskupi, w odpowiedzi rzecze Walentynian: Mnie, nalecemu do ludzi wieckich, nie godzi si wnika w sprawy tego rodzaju, kapani natomiast, jako bezporednio tym zainteresowani, niech si na wasn rk zbieraj, gdzie tylko zechc". Po takiej odpowiedzi cesarza na poselsk misj Hypatianosa biskupi zebrali si w Lampsakos. I po trwajcych dwa miesice obradach powzili w kocu uchwa, e niewane maj by decyzje, jakie staraniem grupy Eudoksjosa i Akacjusz zapady w Konstantynopolu26. Traci moc wic rwnie i formua wyznania wiary, ktr biskupi z obozu Eudoksjosa i Akacjusza wydobyli na wierzch jako rzekome credo biskupw Zachodu i postarali si o to, e niektrzy zoyli pod ni swoje podpisy, syszc przyrzeczenie mwice o gotowoci potpienia tezy o niepodobiestwie co do istoty"27; w czym si zreszt owi podpisujcy zawiedli. Obowizywa ma natomiast wiara w to, e Syn Boy jest pod wzgldem istoty podobny do Ojca28. Jak utrzymywali, owo uzupenienie
ostatniego zdania rozdziau poprzedzajcego by wyraz Walentynian". Uzupenijmy na podstawie rdowych komentarzy Valesiusa, e ju pod koniec roku 364 Walentynian w towarzystwie brata wspregenta (obaj mieli tytu Augustus) opuci Konstantynopol. Wczesn wiosn roku 365 bracia wspcesarze przybyli do Dacji i pod trackim miastem Naisos (Mezja Grna) podzielili si wojskiem i dowdcami. Niebawem, ju w Panonii, w Sirmium, podzielili si urzdnikami dworu. Std Walentynian pody do Mediolanu, Walens do Konstantynopola (Ammianus Marcellinus, ks. XXIV). Raczej chodzi tu o wyznajcych wiar w podobiestwo Syna Boego do Boga Ojca pod wzgldem istoty, co wynika choby z dalszych relacji naszego historyka. Najprawdopodobniej omykowo zamieszczono tu w tekcie wyraz homousion zamiast homoiousion. Por. take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 333, wraz z przypisami. Miasto portowe w Tracji, nad morzem Marmara. W epoce wczeniejszej nosio nazw Perinthus. Por. wyej, ks. IV, rodz. XXIV, pocztek, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 254258.
27 28 26 25 24

Por. wyej. ks. IV, rozdz. XXIII.

Jak ju niejednokrotnie nadmienialimy, jest to rwnie herezja, cho w nieco zagodzonej formie. Pamita naley, e synod w Lampsakos zwoali macedonianie!

stwierdzajce podobiestwo jest konieczne dla podkrelenia odrbnoci Osb29. We wszystkich Kocioach uchwalili biskupi obowizywa ma formua, ktr ustalono w Seleucji, a opublikowano na uroczystoci powicenia bazyliki w Antiochii30. Ci, ktrzy pousuwani zostali ze swych biskupich stolic przez zwolennikw tezy, e Syn Boy niepodobny jest do Ojca, odzyska maj swoje godnoci, jako duchowni usunici z Kociow bezprawnie. A jeli kto chce ich oskara, uczyni to w warunkach zapewniajcych poszanowanie zasady penej bezstronnoci sdu 31. Sdziami by maj ortodoksyjni biskupi z danej prowincji i z prowincji ssiednich, zebrani w obrbie tego Kocioa, gdzie w kadym poszczeglnym przypadku wiadkowie znajduj si na miejscu. Po tych ustaleniach uczestnicy synodu zwrcili si do eudoksjan dajc im mono wyraenia skruchy i porzucenia bdw. Skoro jednak ci wezwania tego nie usuchali, zebrani biskupi przekazali tre powzitych uchwa do wiadomoci wszystkich Kociow. Doszedszy natomiast do wniosku, e Eudoksjos najprawdopodobniej przecign32 na sw stron dwr cesarski i niewtpliwie przedstawi ich w zym wietle, uznali za waciwe dziaa zawczasu i donie cesarzowi o uchwaach powzitych w Lampsakos. Tak te i (1313) uczynili, spotkawszy si w Heraklei z wracajcym z Tracji cesarzem Walensem. Ten bowiem do pewnego momentu towarzyszy bratu w jego podry do starszego Rzymu 33. Eudoksjos wszelako zdoa ju pomylnie przeprowadzi swoj spraw u cesarza i w najbliszym otoczeniu. Dlatego te cesarz na spotkaniu z posami od synodu z Lampsakos
Dosownie: z uwagi na wskazanie (dia ten semasian) hipostaz". O rnych znaczeniach wyrazu hipostaza" (hypstasis) por. Jan Maria Szymusiak, Grzegorz Teolog, s. 207208. Por. wyej, ks. III, rozdz. V, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 162168. Sozomen uywa tu zwrotu nader lapidarnego, ni to z rwnego" (oczywicie startu", jak bymy dzieli). Autorom dokumentu, ktrzy uwaali siebie chodzio o wyeliminowanie zarwno wszelkich i osobistych wpyww niektrych dygnitarzy i to kocielnych, czy te dziaajcych zewntrz Kocioa.
32 31 30 29

mwic: uczyto dzi powieza ortodoksw, uprzedze, jak ugrupowa czy

Wedug innych lekcji tekstu stara si przecign", przeciga" (czas teraniejszy). Oczywicie do waciwego Rzymu, w odrnieniu od nowego Rzymu", tj. Konstantynopola, gdzie mia pozosta arianin Walens.
33

wezwa biskupw, aby poniechali sporu z Eudoksjosem. A kiedy ci wyrazili swj sprzeciw i zarzucali Eudoksjosowi podstp, jakiego si dopuci w Konstantynopolu 34, a take ganili decyzje przeciwne uchwaom powzitym w Seleucji, uniesiony gniewem cesarz zesa ich na wygnanie, a rzdzone przez nich Kocioy przekaza w rce eudoksjan. I wwczas to Walens pody do Syrii. Podejrzewa bowiem, e Persowie mog zerwa zawarty za Jowiana na lat trzydzieci rozejm. Poniewa jednak ci nie wszczynali adnych niepokojw, cesarz zatrzyma si w Antiochii. Wtedy wanie skaza na wygnanie biskupa Melecjusza. Paulina natomiast oszczdzi, z uszanowania dla witoci jego ycia. Tych za, ktrzy si wzbraniali przed utrzymywaniem wsplnoty kocielnej z Euzojosem, pousuwa z Kociow, skazujc ich na kary pienine i na chost oraz nkajc ich na rne inne sposoby.
ROZDZIA SMY

O rewolcie Prokopiusza i o nieoczekiwanym kocu samozwaca; z kolei o Eleuzjosie, biskupie Kyzikos, i o heretyku Eunomiuszu, wraz z relacj o tym, w jaki to sposb Eunomiusz zaj miejsce Eleuzjosa
Jak mona si domyla, doszoby podwczas do jeszcze groniejszych wydarze, gdyby niespodziewanie nie wybucha wojna z Prokopiuszem. On to bowiem dokona w Konstantynopolu zamachu stanu i ogosi si cesarzem, za czym zebrawszy w krtkim przecigu czasu ogromn armi, ruszy spiesznie przeciw Walensowi. Ten ze swej strony po forsownym marszu z Syrii stoczy z nim bitw pod Nakolej, miastem lecym na terenie Frygii. Jednoczenie dziki zdradzie Agilona i Gomariusa, wodzw samozwaca, ywcem wziwszy do niewoli Prokopiusza, w sposb politowania godny zgadzi zarwno uzurpatora, jak i samych zdrajcw. Bo jak powiadaj, chocia poprzysig, e im dochowa yczliwoci, kaza ich obu piami porozcina wp. Prokopiusza natomiast
Por. wyej, ks. IV, rozdz. XXV, oraz Sokrates Scholastyk, dz, cyt., s. 257260.
34

poleci przywiza za nogi do rosncych blisko jedno od drugiego dwch drzew, czubami zgitych w d ku sobie, po czym puci swobodnie wierzchoki, by si rozprostoway ku grze; te za powracajc do zwykego dla nich pionu, miay skazaca rozszarpa36. Kiedy ta wojna si skoczya, cesarz przyby do Nicei, i z chwil gdy tylko zakosztowa spokoju, ponownie zacz drczy tych, ktrzy o Bogu nie myleli cile tak samo jak on. Osobliwie zagniewany by na uczestnikw synodu w Lampsakos za to, e ci potpili zarwno biskupw podzielajcych pogldy Ariusza, jak i opublikowan pisemnie w Ariminium formu wyznania wiary. (1316) Dajc z takich powodw wyraz swemu oburzeniu wezwa cesarz z Kyzikos Eleuzjosa, po czym zwoawszy zgromadzenie biskupw, swoich wspwyznawcw, prbowa zmusi Eleuzjosa, aby si z nimi poczy we wsplnocie wiary. Ten za z pocztku dzielnie si opiera, ale przeraony perspektyw wygnania i konfiskaty majtku (bo tym grozi mu cesarz, jeli nie posucha), uczyni to, co mu polecono. I natychmiast pocz aowa okazujc skruch, a po powrocie do Kyzikos publicznie wyzna w kociele swj bd i wezwa wiernych do wyboru innego biskupa: nie wypada mu ju bowiem by nadal pasterzem, jako e dopuci si zdrady wasnej swojej wiary. Jednake mieszkacy Kyzikos, wielce dla tego ma yczliwi i peni uszanowania dla jego postawy, innego biskupa mie nie chcieli. Skoro si o tym wszystkim dowiedzia przywdca sekty ariaskiej w Konstantynopolu, Eudoksjos, na biskupa Kocioa w Kyzikos wywici Eunomiusza 36. Sdzi bowiem, e ten, jako wspaniay mwca, w oparciu o jak specyficzn umiejtno przekonywania z atwoci przecignie Kyzikeczykw na stron wasnej doktryny. Gdy wic Eunomiusz przyby do Kyzikos, a Eleuzjos na polecenie cesarza opuci to miasto 37, heretyk sta si panem tamtejszych kociow. JedTo samo podaje Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 334 i przyp. 22). Wedug innych rde, wrd nich Ammiana Marcellina, skazacy zostali cici. Wbrew Sozomenowi (i Sokratesowi, dz. cyt., s. 335337) inni historycy Kocioa, Teodoret (Hist. eccl. II, 27) i Filostorgiusz (Hist. eccl. V, 3) umieszczaj t ordynacj w okresie rzdw Konstancjusza. Dosownie: wyszed"; wedug go zosta wygnany" na rozkaz cesarza.
37 36 35

innej

lekcji

tekstu

greckie-

nake ci, ktrzy ufali Eleuzjosowi, pobudowawszy dom modlitwy poza obrbem zabudowy zwartej, zbierali si na naboestwa w pewnej odlegoci od miasta. Ale o Eunomiuszu i o nazwanej od jego imienia herezji eunomian mwi bd nieco pniej.
ROZDZIA DZIEWITY

O tym, e ciko wtedy ucierpieli obrocy nicejskiej formuy wyznania wiary; potem o Ageliosie, gowie Kocioa nowacjan
Podobnych represji dowiadczyli obrocy nicejskiej formuy wyznania wiary na terenie Konstantynopola, a wraz: z nimi take i nowacjanie38. I wszystkich kaza cesarz po wypdza z miasta, a ponadto pozamyka kocioy nowacjan; innym nie mia co zamyka, bo ju poprzednio, za rzdw Konstancjusza, ograbiono ich ze wity. Wszelako i Ageliosa skaza podwczas na wygnanie: ten od czasw Konstancjusza sta na czele Kocioa nowacjan w Konstantynopolu. Mwiono za o nim, e w postpowaniu swoim w zadziwiajcy wprost sposb kierowa si ustanowieniami Kocioa. ycie prowadzi rzecz szczeglnie wana dla mdroci chrzecijaskiej wolne od wszystkiego, co si wie z posiadaniem pienidzy; a (1317) dowiody tego codzienne jego zwyczaje: nosi bowiem tylko jedno i to ndzne okrycie i chodzi zawsze bez obuwia. Ale niedugo potem odwoany zosta z wygnania i odzyska podlege mu Kocioy; i odtd bez obawy zbiera lud na naboestwa. Stao si to za spraw niejakiego Marcjana. Czowiek ten, podziwiany z racji nienagannego ycia oraz wielkiego wyksztacenia, odbywa dawniej sub na cesarskim dworze39, a natenczas jako prezbiter sekty nowacjaskiej uczy gramatyki crki cesarza, Anastazj i Karozj; od ich to imion nazwane anie40 po dzi dzie znajduj si w Konstantynopolu.
38 39

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 339.

Niekoniecznie w gwardii przybocznej, jak to zamieciem w przekadzie odnonego miejsca u Sokratesa Scholastyka dz. cyt., s. 339. Waciwie Anastasianae balneae wybudowane zostay Konstantyna Wielkiego i otrzymay swoj nazw od imienia sio40

za

Tylko wic z uwagi na szacunek, jakim si cieszy Marcjan, i dziki jego osobistym wpywom przypady nowacjanom w tudziale wspomniane tu wzgldy i jedynie oni mieli t szans.
ROZDZIA DZIESITY

O Walentynianie Modszym i Gracjanie; dalej o przeladowaniu w czasach Walensa; nastpnie o tym, e wyznawcy wspistotnoci wypierani przez arian i macedonian wysiali poselstwo do Rzymu41
W tym samym czasie urodzi si cesarzowi Walentynianowi na Zachodzie syn, imiennik ojca42. Niedugo potem Gracjan, ktrego cesarz mia jeszcze przed objciem wadzy, otrzyma tytu Augustus" 43. Wtedy to wanie, jakkolwiek w wielu miejscach spad niesychanej wielkoci grad podobny do lawiny kamieni i wielkie trzsienia ziemi doszcztnie zniszczyy zarwno wiele innych miast, jak i Nice w Bitynii, ani cesarz Walens, ani biskup Eudoksjos nie zaprzestali usuwa i nka chrzecijan inaczej ni oni zapatrujcych si na prawdy wiary44. I mona
stry tego cesarza. Tak wic tylko thermae Carosianae wypadaoby czy z imieniem crki Walensa (por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 339, przyp. 34). Nie po raz pierwszy czytamy tytu rozdziau niezgodny z jego treci: to nie wyznawcy wspistotnoci, lecz macedonianie wysali podwczas poselstwo do Rzymu, do papiea Liberiusza, decydujc si przyj formu nicejsk. Urodzony wwczas Walentynian Modszy by synem Walensa, nie Walentyniana. Ten wprawdzie mia rwnie syna Walentyniana (Modszego), urodzonego jednake dopiero w roku 371. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 340, przyp. 36. Podkreli naley, e pokonanie Prokopiusza oraz wspomniany tu fakt urodzenia si tego pierwszego Walentyniana Modszego datuje si na rok 366 (konsulat Gracjana i Dagalaifosa). Gracjan (358383) ju jako omioletni chopiec (od roku 367) by wsprzdc wraz z ojcem, Walentynianem (do roku 376, w ktrym Walentynian umar), zachodniej czci imperium. Po kilku latach samodzielnego sprawowania wadzy Gracjan zgin w czasie buntu Maksymusa w roku 383. O klsce gradowej jako o znaku gniewu Boego warto porwna Mow 16 (PG 35, 933964) w: wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, s. 189 ns.
44 43 42 41

byo odnie wraenie, e ich poczynania przeciwko zwolennikom formuy przyjtej przez sobr nicejski daj jakie rezultaty pomylne. W wikszoci bowiem ziem obszaru pastwa, jaki podlega rzdom Walensa, a zwaszcza w Tracji, w Bitynii i w Hellesponcie oraz w dalszych prowincjach, wyznawcy wspistotnoci nie mieli ani kociow, ani biskupw. Teraz przeto irytowali Walensa i Eudoksjosa macedonianie, ktrzy na wspomnianych tu terenach mieli liczebn przewag; tote gniew swj na nich obrciwszy, nie szczdzili im szykan. Ale macedonianie w obawie przed nawa nieszcz, nawizawszy poprzez posw wzajemne kontakty po miastach, za najlepsze wyjcie uznali uciec si do Walentyniana i biskupa rzymskiego, i raczej z nimi poczy si wizami wsplnoty kocielnej anieli z Eudoksjosem i Walensem i caym ich obozem45. A kiedy raz zdecydowali, e to pomys szczliwy, wybrali w tym celu spord swego grona trzech przedstawicieli, mianowicie Eustacjusza, biskupa Sebasty, Sylwana, biskupa Tarsu, oraz Teofila, biskupa miasta Kastabala, i wysali ich do cesarza Walentyniana, z pismami do Liberiusza, biskupa Rzymu, i do pasterzy Kocioa na Zachodzie; wzywali ich, by jako ci, ktrzy maj prawdziw i niewzruszon wiar od czasw apostolskich (1320) i przeto w pierwszym rzdzie winni si troszczy o dobro religii, ze wszystkich si swoich dopomogli wysanym przez nich posom i zechcieli si z nimi naradzi nad znalezieniem sposobw, jakich naleaoby si chwyci w celu poprawienia sytuacji Kocioa. Ci zatem posowie przybywszy do Italii uzyskali wiadomoci, e cesarz [Walentynian] uda si do Galii, gdzie stacza walki z pogranicznymi plemionami barbarzycw. Poniewa podr do Galii z uwagi na toczc si wojn wydawaa si im niewykonalna, poprzestali na dorczeniu pism Liberiuszowi46. A kiedy si ju wsplnie naradzili w sprawie stanowicej cel ich poselstwa, potpili oficjalnie [doktryn] Ariu45

Por. obszern relacj Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 341

348. Stao si to w jaki czas po synodzie w Lampsakos, a wic posowie nie wyruszyli bezporednio po tym synodzie, ale po caym szeregu lokalnych synodw, bdcych niejako jego powtrzeniem i kontynuacj. W kadym razie, jak wynika z tekstu obu historykw, posowie wystpowali w imieniu wszystkich biskupw macedoniaskich.
46

sza i tych, ktrzy podzielaj jego pogldy i w tym duchu nauczaj. Objli kltw take wszelk herezj sprzeciwiajc si wykadowi wiary ustalonemu na soborze w Nicei 'r przyjli sformuowanie o wspistotnoci, na tej zasadzie, e oznacza ono to samo, co si mieci w pojciu podobny co do istoty" 47. Z chwil kiedy Liberiusz odebra od nich pisemne wyznanie tego stanowiska, nawiza z nimi czno kocielnej wsplnoty i napisa list do biskupw na Wschodzie, chwalc ich za jednomylno i zgod na punkcie wykadu wiary; donis im te o decyzjach, jakie zapady w obecnoci posw. A wyznanie wiary biskupw reprezentowanych przez Eustacjusza przedstawia si jak nastpuje.
ROZDZIA JEDENASTY

Wyznanie wiary w ujciu Eustacjusza, Sylwana i Teofila, posw od biskupw macedoniaskich48 do Liberiusza, biskupa Rzymu
Panu, bratu i wsptowarzyszowi suby Boej, Liberiuszowi Eustacjusz, Teofil i Sylwan pozdrowienia w Panu. Ze wzgldu na szalone pomysy heretykw, ktrzy bez przerwy rozsiewaj w onie Kocioa katolickiego cigle nowe powody do zgorszenia, my, pragnc wanie udaremni wszelkie ich poczynania, zgodnie gosimy, e synod ortodoksyjnych biskupw w Lampsakos i w Smyrnie, i w rnych innych miejscowociach w imieniu ktrego to synodu sprawujc poselstwo przywozimy listy do twej askawoci i do wszystkich biskupw Italii i Zachodu trzyma si i przestrzega katolickiej formuy wyznania wiary, ktra na witym soborze nicejskim za rzdw bogosawionego Konstantyna zatwierdzona przez trzystu osiemnastu dziaajcych z natchnieGr. homoios mona tumaczy podobny", ale te i rwny", ten sam", nie wprowadzajcy rnicy" (!). Ju z tego zakoczenia zdania u naszego historyka atwo wywnioskowa, e mimo wszystko macedonianie pragnli zachowa choby pozory przemawiajce na ich korzy: rwny co do istoty = podobny co do istoty. Jake trudno im byo przyzna si do bdu! Znw omyka ze strony niefortunnego autora tytuw: w tekcie gr. czytamy posw od Macedonii". Oczywicie chodzi o poselstwo od biskupw macedoniaskich.
48 47

ni Boego Ojcw trwa bez przerwy po dzi dzie w czystym i nienaruszonym stanie; w ktrej wbrew obdowi Ariusza umieszczono z ca czci i naboestwem okrelenie wspistotny. (1321) Podobnie te wyznajemy, e tak my, jak i wyej wymienieni, t sam wiar przyjlimy na wasno i posiadamy j, i strzec jej bdziemy a do mierci, na znak czego wasnorcznie to piszemy, potpiajc Ariusza i bezbon jego doktryn wraz z uczniami jego i wszelk herezj patripasjan49, Marcjona, Fotyna, Marcellusa i Pawa z Samostaty50, a take ich nauczanie i wszystkich zwolennikw ich pogldw, i wszystkie herezje, jakie si przeciwstawiaj wspomnianej powyej witej wierze, ktra pobonie ogoszona zostaa przez witych Ojcw soboru w Nicei. Wyklinamy te specjalnie Ariusza i wszystkie decyzje, jakie wbrew owej wspomnianej ju formule wiary witego soboru nicejskiego powzili w Ariminium, a pod ktrymi emy si podpisali w Konstantynopolu na skutek podstpu i krzywoprzysistwa, kiedy to je przywieziono z trackiej miejscowooi Nike" 51. Po tym wyznaniu posowie zaczyli do swojego pisma opublikowan w Nicei formu w jej oryginalnym brzmieniu i otrzymawszy list Liberiusza na temat powzitych postanowie popynli na Sycyli.
Nazwa tej sekty pochodzi od wyrazw greckich pater i pascho. Jej wyznawcy przypisywali Bogu Ojcu podleganie cierpieniom, doznaniom znamionujcym natur ludzk. Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 184 i przyp. 88. W tekcie Migne'a wielka litera i liczba pojedyncza, sugerujca imi wasne, jest niewtpliwym nieporozumieniem lub mechanicznym bdem. Marcjon (II w.) twrca sekty zblionej do gnozy; Fotyn z Sirmium por. przyp. 23 w ks. IV; Marcellus z Ancyry (f 374) w nauce o Trjcy witej gosi teori emanacji Logosu; Pawe z Samosaty twierdzi, e Logos bezosobowa Mdro Boa zczy si wolitywnie z czowiekiem Jezusem. Jeszcze w Nicei w roku 325 zajmowano si zwolennikami Pawa, tzw. paulinianami lub paulinistami. Por. wyej. ks. IV, rozdz. XIX. Przytoczony tu dokument wykazuje znaczn ilo rnic w porwnaniu z jego treci cytowan przez Sokratesa Scholastyka (por. dz. cyt., s. 343 i ns.), niemniej jednak oglny jego sens pozostaje ten sam. Podkrelmy rwnie i to, e Sozomen, w przeciwiestwie do Sokratesa, kompletnym milczeniem pomija tre pisma Liberiusza do biskupw macedoniaskich, nie mwic ju o tym, e okrawa cytowany przez siebie dokument.
51 50 49

ROZDZIA DWUNASTY

O synodzie na Sycylii, tudzie o Tyanie 52, a dalej o oczekiwanym zgromadzeniu biskupw w Cylicji, ktre udaremni Walens; z kolei o wczesnym przeladowaniu i o tym, jak to wielki Atanazy ponownie ratowal si ucieczk i przebywal w ukryciu, a po licie Walensa znw si ukaza i zacz si zajmowa Kociolem w Egipcie
Kiedy i tam rwnie odby si synod i miejscowi biskupi powzili te same decyzje, wtedy posowie, po przeprowadzeniu tych spraw, powrcili do siebie 53. W tym to okresie obradowa synod w Tyanie, w ktrym uczestniczy Euzebiusz, biskup Cezarei Kapadockiej, Atanazy, biskup Ancyry, Pelagiusz, biskup Laodycei, Zenon, biskup Tyru, Pawe, biskup Emezy, Otreios, biskup Meliteny, i Grzegorz, biskup Nazjanzu, oraz wielu innych, ktrzy za rzdw Jowiana zebrani w Antiochii wypowiedzieli si w obronie wspistotnoci. W toku obrad odczytano listy od Liberiusza i od biskupw Zachodu. Wielce uradowani treci tych dokumentw ojcowie napisali do wszystkich Kociow, aby ich wierni zapoznali si (1324) z decyzjami pasterzy zachodnich i przeczytali listy Liberiusza oraz biskupw Italii, Afryki, Galii i Sycylii; bo i od nich przywieli listy posowie obdarzeni mandatem synodu lampsaceskiego. Przeczytawszy winni si z kolei zastanowi nad liczb tych wszystkich biskupw. Ci bowiem o wiele przewyszali swoj liczebnoci synod w Ariminium. Poza tym winni uzgodni z nimi swoje stanowisko i nawiza cisy z nimi kontakt, a wreszcie zakomunikowa pismem od siebie, e s tej samej myli co i oni, oraz w oznaczonym terminie przyby na zjazd do Tarsu w Cylicji, nim si skoczy wiosna; dzie dokadnie okrelili
To kapadockie miasto ma nazw zarwno w liczbie mnogiej (Tyana, -orum: Plin., Hist. Nat., VI, 3; Ammianus Marcellinus XXIII, 19 i in.) lub pojedynczej (Tyana, -ae: Vopiscus, in Aurel., 22). W jzyku polskim raczej przyja si nazwa w liczbie pojedynczej. Co do dalszego rozwoju wypadkw warto porwna relacje Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., zwaszcza s. 347349.
53 52

ojcowie obradujcy w Tyanie. I w ten sposb zachcali jedni drugich do spotkania na synodzie. I kiedy oto ju miao doj do urzdzenia synodu w Tarsie, biskupi z Azji zebrani w liczbie okoo trzydziestu czterech na zgromadzeniu w Karii, w Azji54, pochwalili wprawdzie wysiki zmierzajce do utrzymania zgody w onie Kocioa, ale jednoczenie wymawiali si od przyjcia okrelenia wspistotny" i bronili stanowiska, e obowizywa powinna formua ogoszona w Antiochii i Seleucji, poniewa jest to take credo mczennika Lukianosa55, ktre pord wielu niebezpieczestw i trudnoci zatwierdzone zostao przez ich poprzednikw. Cesarz ze swej strony, dziaajc pod naciskiem Eudoksjosa udaremni oczekiwany w Cylicji synod, wysyajc w tej sprawie pisemne polecenia i dorzucajc do nich pogrki. Z kolei nakaza namiestnikom prowincji usun z Kociow biskupw zoonych z urzdu za panowania Konstancjusza, ktrzy wszak za rzdw cesarza Juliana sw biskupi godno otrzymali z powrotem. Na mocy tego zarzdzenia take i zwierzchnie wadze w Egipcie zaday sobie wiele trudu, aby Atanazego pozbawi tamtejszych kociow i wydali go z miasta. Nie byle jak bowiem sankcj karn zawierao pismo cesarskie na wypadek niewypenienia wydanych co do tego rozkazw: sankcja ta przewidywaa kar w rnej mierze dla wszystkich zarzdcw i podlegych im urzdnikw cesarstwa oraz dekurionw w postaci obowizku uiszczenia wielkich sum pienidzy, a ponadto zawieraa grob zastosowania tortury fizycznej. Tymczasem jednak licznie zgromadzony tum chrzecijan zacz prosi prefekta, aby nierozwanie nie wypdza biskupa: winien wnikliwiej rozway sformuowanie cesarskiego pisma, poniewa obowizuje ono do wystpowania jedynie przeciwko tym biskupom, ktrzy po wygnaniu, na jakie skaWypadaoby ladem Valesiusa oprze si na Epifaniuszu Scholastyku, ktry bliej okrela miejsce spotkania owych biskupw azjatyckich": jest nim Antiochia Karyjska nad Meandrem. Pamita Jednak naley, e Karia to rwnie nazwa dwu rnych miast: 1) w Mezji Dolnej, 2) na pograniczu Frygii (Livius XXXVII, 56). Oczywicie tu mogoby chodzi tylko o to drugie miasto, jelibymy mieli przyj informacj Sozomena za niemyln. Por. wyej, ks. III, rozdz. V, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 166, przyp. 38.
55 54

zani zostali za Konstancjusza, powrcili do ojczyzny za rzdw Juliana. Atanazy natomiast gosili petenci zosta wprawdzie wygnany za Konstancjusza, ale od tego cesarza otrzyma wezwanie do powrotu i odzyska swe biskupie funkcje; a Julian, (1325) ktry wszystkich cign z wygnania na powrt do kraju, jego jedynego tylko wypdzi; wezwa go znw do powrotu Jowian. Cho przemawiali w tym duchu, nie przekonali prefekta. Nie ustpowali jednak i nie pozwalali na uycie siy. Ale poniewa zewszd tumnie napywaa ludno, a po caym miecie panowaa wielka wrzawa i rs zamt, bunt za wisia w powietrzu, prefekt donis cesarzowi o rozwoju sytuacji, nie przeszkadzajc na razie biskupowi nadal pozostawa na miejscu. Zdyo ju upyn wiele dni i mona byo odnie wraenie, e poruszenie, do jakiego doszo, cakiem ju ucicho, kiedy Atanazy potajemnie, wieczorow por, opuci miasto udajc si do jakiej miejscowoci, gdzie znalaz schronienie. Teje nocy, zupenie nie w por, prefekt Egiptu, a z nim razem dowdca tamtejszych si zbrojnych, zajli koci, w ktrym siedzib mia Atanazy; i dokadnie wszdzie go szukali, zagldajc nawet do pomieszcze na strychu, po czym odeszli z niczym, rozczarowani chybionym pomysem. Sdzili bowiem, e jeeli teraz, kiedy ludno zapomniaa ju o przeywanym poprzednio niepokoju, a wszyscy pogreni s we nie, przystpi do akcji, z atwoci uda si im wypeni polecenie cesarza i zarazem ustrzec miasto przed buntem. Naturalnie ogarno wszystkich wielkie zdziwienie na wiadomo, e Atanazego nie znaleziono. Bo czy to uciek na skutek ostrzeenia, udzielonego mu przez wszechmoc Bo, czy to na sygna jakich nieokrelonych bliej zwiastunw, obydwa te wyjanienia prowadz do jednego i tego samego wniosku. I eby tak w ostatnim momencie dowiedzie si o grocym zamachu i ustrzec si przed nim, wydawao si dzieem przezornoci przekraczajcej moliwoci ludzkie. Inni znw mwi, e Atanazy, przewidujc nieobliczalny w skutkach rokosz posplstwa i obawiajc si, by go nie uznano za winowajc nieszcz, jakie std musz wynikn, cay ten czas spdzi ukryty w ojcowskim grobowcu. Tak wic biskup, wymknwszy si przeladowcom w sposb tu opisany, przebywa w ukryciu. Ale niedugo potem cesarz napisa, eby uchodca powrci i obj wadz nad Ko-

cioem56. Jak przypuszczam, Walens zdecydowa si napisa w list wbrew swoim zamierzeniom: albo bra pod uwag saw, jaka otaczaa Atanazego, i wysoki stopie prawdopodobiestwa, e ze wzgldu na zaistnia sytuacj Walentynian zgosi swoje zastrzeenia, skoro przecie broni wykadu wiary, przyjtego na soborze w Nicei; albo te obawia si buntu wobec wielkiej liczebnoci wielbicieli biskupa, ktrzy mogliby wszcz jak akcj ze szkod dla polityki pastwowej. Z drugiej strony, zdaniem moim, chyba i przywdcy sekty ariaskiej doszli do wniosku, e usunity z miasta Atanazy znw bdzie si naprzykrza obydwu cesarzom i zyska sposobno bliszych z nimi kontaktw, i moe jeszcze zdoa nakoni Walensa do zmiany stanowiska, Walentyniana natomiast, jako swego wsplnika w wierze, niewtpliwie pobudzi do gniewu. Arianie bowiem czuli si bardzo niepewnie w wyniku wydarze z okresu rzdw Konstancjusza, gdy na wasnej skrze dowiadczyli dzielnoci biskupa. Bo i podwczas tak wspaniale zatryumfowa nad podstpnym knowaniem swoich przeciwnikw, i to tak, e chtnie ustpiono mu w sprawie Kocioa w Egipcie, i dopiero pod (1328) tym warunkiem ostatecznie zastosowa si do listu cesarza i zgodzi si wrci z Italii. Jak si zatem domylam, tylko wspomniane tu okolicznoci spowodoway to, e Atanazemu nie odebrano rzdw nad Kocioem, tak jak odebrano je innym biskupom. Pozostaych spotkao przeladowanie niemal rwne przeladowaniu z okresu pogastwa. I tak oto ci, ktrzy odmawiali zgody na pogldy arian, bezwzgldnie cigali na siebie kar wygnania; tym odbierano witynie, tamtym je przekazywano. Egipt nie zazna do pewnego czasu tych nieszcz, bo y jeszcze Atanazy.
Zarwno wspomniany tu edykt Walensa dotyczcy usunicia biskupw wygnanych w okresie Konstancjusza, jak i ostatnia ucieczka oraz powrt Atanazego datuje si na rok 367, tj. na sze lat przed mierci tego szermierza nicejskiego credo, ktra przypada na rok 373.
56

ROZDZIA TRZYNASTY

O tym, jak po Eudoksjosie biskupem Konstantynopola zosta arianin Demofil, prawowierni natomiast wybrali Ewagriusza; z kolei o przeladowaniu, jakie std wyniko
Cesarz tymczasem uzna za stosowne uda si do Antiochii nad rzek Orontes57. Kiedy ju wyruszy w drog, skoczy ycie Eudoksjos, ktry przez jedenacie lat wada kocioami w Konstantynopolu. Zarzd nad nimi powierzony zosta Demofilowi, ordynowanemu na jego nastpc przez obz ariaski. Jednake obrocy nauki ogoszonej na soborze w Nicei, przekonani, e oto nadesza stosowna pora do dziaania, wybrali na swojego biskupa niejakiego Ewagriusza. Wywici go Eustacjusz, ktry swego czasu sta u steru Kocioa w Antiochii Syryjskiej58. Ten bowiem odwoany z wygnania na polecenie Jowiana, w omawianym tu okresie potajemnie przebywa w Konstantynopolu nauczajc swych wspwiernych i zachcajc ich do wytrwania bez zmian w swym pogldzie na istot Bstwa. Poruszeni tym wszystkim wyznawcy arianizmu podnieli gow wywoujc rozruchy i gwatownie przeladujc zwolennikw ordynacji Ewagriusza. Cesarz natomiast zapoznawszy si z rozwojem wydarze przerwa podr i zatrzyma si na jaki czas w Nikomedii, a poniewa si obawia, eby zamieszki nie cigny na miasto jakiego nieszczcia, postanowi odkomenderowa do Konstantynopola tak ilo wojska, jak uwaa za odpowiedni do opanowania sytuacji. Pojmanemu w konsekwencji Eustacjuszowi nakaza stay pobyt w trackim miecie Bizya59, Ewagriusza za poleci wywie do innej miejscowoci. I ta cz wypadkw taki wanie miaa przebieg.
Orontes najwiksza rzeka w Syrii, wypywajca w pobliu Heliopolis. Pynie wzdu wybrzea morskiego. W okolicy Apamei zmienia kierunek z pnocnego na zachodnio-poudniowy, by wpa do Morza rdziemnego, na poudnie od Seleucji. Nazwa dzisiejsza rzeki Nahr el-Asi.
58 59 57

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 350, zw. przyp. 65.

Grecka nazwa Bizye, aciska Bizya i Byzia; miasto na wybrzeu czarnomorskim.

ROZDZIA CZTERNASTY

O poselstwie osiemdziesiciu zbonych prezbiterw, ktrych Walens spali razem z okrtem na rodku morza pod Nikomedi
Arianie jednake, jak to zwykle przydarza si ludziom, ktrym si powiedzie, wbici ju na dobre w pych, w sposb przekraczajcy wszelk wytrzymao (1329) zaczli teraz organizowa zdradzieckie zamachy na swoich przeciwnikw w wierze. Ci za, leni i poniewierani, przekazywani wadzom, i wtrcani do wizie, obdzierani stopniowo z majtkw na skutek licznych grzywien, jakie si na nich z tego tytuu sypay postanowili prosi cesarza, eby raczy znale jakie rozwizanie, ktre by ich uwolnio od tych strasznych nieszcz. Wybrali wic w tym celu delegacj zoon z osiemdziesiciu mw 60, ktrym przewodzili: Urban, Teodor oraz Menedemos. Gdy posowie przybyli do Nikomedii, dorczyli cesarzowi pismo, dokumentujce tre poruczonej im misji. Ten za, dotknity do ywego, nie pokaza po sobie, jak wielki miota nim gniew; potajemnie natomiast wyda prefektowi polecenie, aby ich aresztowa i zgadzi. Ale prefekt w obawie,, e posplstwo moe podnie bunt w momencie niedorzecznego mordu, spenianego na tak licznej grupie pobonych ludzi, i to takich, ktrzy nie dopucili si adnego bezprawia, stworzy pozory, e skazuje ich na wygnanie. Rzekomo wic w tym celu przygotowa konwj i wsadzi na okrt posw, odwanie i wielkodusznie godzcych si na podobny los. Kiedy jednak eglujc znaleli si na rodku tak zwanej Zatoki Astraceskiej61, marynarze, podpaliwszy statek, w myl otrzymanych rozkazw przeskoczyli przez burt na d cignit na holu i odpynli. Tymczasem okrt pdzony sprzyjajcym wiatrem zdoa dopyn a do Dakibizy62; jest to miejscowo leca na wybrzeu Bitynii. Jednake z chwil gdy okrt przybi do ldu, momentalnie si rozpad, doszcztnie spalony wraz z ludmi.
Jak wynika m. in. z relacji Sokratesa Scholastyka (dz. cyt. s. 351352) oraz witego Grzegorza z Nazjanzu (dz. cyt., s. 385;. 502; PG 36, 220; 556) delegacja skadaa si z kapanw (prezbiterw). Stanowia ona cz dzisiejszego morza Marmara, zwanego wwczas Propontis.
62 61 60

U Sokratesa Scholastyka nazwa tego portu brzmi Dakidizos.

ROZDZIA PITNASTY

O niezgodzie pomidzy Euzebiuszem, biskupem Cezarei, i Bazylim Wielkim. Dalej, jak to omieleni tym arianie najechali Koci cezarejski i jak zostali odparci
Walens natomiast opuci Nikomedi i odby podr do Antiochii. Wtedy to przybywszy do Kapadocji dokada wszelkich stara, aby jak zazwyczaj to czyni szykanowa ortodoksw i przekaza tamtejsze Kocioy zwolennikom arianizmu. Sdzi, e atwo mu si z tym powiedzie, poniewa w wyniku pewnego nieporozumienia Bazyli obrazi si na Euzebiusza zarzdzajcego podwczas Kocioem Cezarei63. W zwizku z tym Bazyli wycofa si nawet do Pontu i przebywa w towarzystwie miejscowych mnichw64. Szerokie jednak masy spoeczestwa, a zwaszcza jego najzacniejsi i najmdrsi przedstawiciele, uznali Euzebiusza za osobisto podejrzan; tote jako winowajc, odpowiedzialnego za ucieczk najsawniejszego mistrza ycia i sowa, postanowili go opuci i oddzielnie zbiera si na naboestwa. Wszelako Bazyli, nie chcc dopuci, aby z jego przyczyny Koci przeywajcy ju i tak zbyt wiele wstrzsw z powodu atakw podejmowanych przez innowiercw, przebywajc w klasztorze Pontu zachowywa cakowity spokj. Ale cesarzowi i otaczajcym go biskupom bo zawsze towarzyszyli mu biskupi sekty ariaskiej (1332) nieobecno Bazylego oraz niech ludnoci do Euzebiusza dodawaa tym wikszej odwagi do przedsiwzicia zamierzonej akcji. Wypadki jednake potoczyy si cakiem inaczej, anieli sobie to wyobraali. Oto z chwil gdy si tylko rozesza wiadomo, e arianie jad do Kapadocji, Bazyli opuci Pont i z wasnej chci65 przyby do Cezarei, gdzie pojedna si z Euzebiuszem, okazujc mu yczliwo, Kocioowi za w sam por przyChodzi tu oczywicie o Cezare Kapadock, zwan pierwotnie Mazaca. W odniesieniu do tego epizodu z ycia i dziaalnoci Bazylego por. do obszern, a zarazem ogldn w sowach relacj witego Grzegorza z Nazjanzu w Mowie 43 (Na cze Bazylego, biskupa Cezarei Kapadockiej; PG 36, 493605); por. dz. cyt., s. 493 496. Jak wspomina w miejscu wyej cytowanym w. Grzegorz z Nazjanzu, Bazylemu nie trzeba byo wielu sw zachty" ze
65 64 63

szed z pomoc wspierajc go swoj wymow. Walens za chybiwszy celu swoich wysikw, tym razem niezdolny nie zdziaa wycofa si wraz z towarzyszcymi mu biskupami.
ROZDZIA SZESNASTY

O tym, jak po Euzebiuszu ster rzdw nad Kocioem w Kapadocji objl Bazyli66; z kolei o odwanych wystpieniach tego biskupa wobec Walensa
Jednake po jakim czasie przybywszy ponownie do Kapadocji zasta cesarz Bazylego na stanowisku zwierzchnika tamtejszego Kocioa; godno t powierzono Bazylemu po mierci Euzebiusza. Walens, raz postanowiwszy usun biskupa67, bynajmniej nie dobrowolnie powstrzyma si od przeprowadzenia zdradzieckiego planu. Podobno bowiem gdy przystpi do akcji, najbliszej nocy maonk jego opady koszmarne obawy, a Galates, jedyny jego syn, umar na skutek gwatownej choroby. Wszyscy wic odnosili wraenie, e oto Bg wzi na siebie rol mciciela, ktry wymierzy kar za zamach na osob Bazylego i dla napitnowania rodzicieli unicestwi chopca. Przecie i Walens przyjmowa takie wyjanienie. W kadym razie po mierci syna nie drczy ju wicej biskupa. Lecz gdy dziecko jeszcze yo i na skutek nasilenia si choroby bliskie byo mierci, cesarz wysa do Bazylego goca i prosi, aby biskup si pomodli w intencji chorego. Bo skoro tylko Walens przyby do Cezarei, natychmiast prefekt zawezwa do siebie Bazylego i poleci mu przyj wykad wiary uznawany przez cesarza. A poniewa biskup nie okaza posuszestwa, prefekt zagrozi mu mierci. Na to Bazyli mia odrzec, e
strony posw, ktrych z wiadomoci o zakusach arian i z propozycj powrotu do walki wysa do niego sam Grzegorz. Wypadki tu opisywane datuje si na rok 370. Bazyli Wielki (329379), znany teolog, pisarz, mnich i organizator ycia zakonnego na Wschodzie. W roku 364 przyj wicenia kapaskie, od roku 370 biskup Cezarei Kapadockiej. Stworzy teologiczne podstawy do zwycistwa nad arianizmem. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 369373, oraz wity Grzegorz z Nazjanzu, dz. cyt., s. 501506.
67 66

bdzie to dla niego bardzo cenne wyrnienie i czuje si na przyszo zobowizany do wdzicznoci, skoro ma tak szybko zosta uwolniony z wizw ciaa. Kiedy za prefekt kaza mu si dobrze namyli przez cay w dzie i przez najblisz noc i nie pdzi nierozwanie wprost na oczywiste niebezpieczestwo, tylko przyj nazajutrz i przedstawi swoj decyzj, biskup powiedzia: Mnie nie potrzeba namysu, bo i nazajutrz bd tym, kim jestem. Wszak bdc stworzeniem nie znios myli, e mam czci istot tak sam jak ja i uznawa j za Boga, czy te by wsplnikiem w wierze dla ciebie i dla cesarza. Jakkolwiek bowiem nader znakomite z was osobistoci i niema wadacie czci wiata, to nie wolno bynajmniej z uwagi na t okoliczno stara si przypodoba ludziom, zlekceway natomiast wiar w Bosk Istot: wiary tej nigdy bym nie zdradzi, nawet gdybym zosta skazany na konfiskat majtku, na wygnanie, czy nawet na mier. Bo (1333) adna z tych ewentualnoci nie zdoa przepoi mnie smutkiem. Majtku przecie nie mam, tylko ach na grzbiecie i tych par ksiek. Ziemi za zamieszkuj jako kto, kto zawsze jest tylko przechodniem. Ciao moje z powodu niemocy ju po pierwszym uderzeniu okae si wysze ponad odczuwanie i tortury". Kiedy Bazyli wypowiedzia te odwane sowa, prefekt wyraziwszy swj podziw dla dzielnoci niezomnego ma donis o wszystkim cesarzowi. Ten za, poniewa wanie odbywa si obchd uroczystego wita Epifanii, przybywszy do kocioa wraz z przedstawicielami wadzy i w asycie gwardii przybocznej, zoy dary ofiarne na st wity, po czym wda si z Bazylim w rozmow i pochwali go za mdro oraz za porzdek i umiar widoczny w sprawowaniu wadzy duszpasterskiej i w odprawianiu naboestw. - Niebawem jednak na skutek oszczerczych oskare zapada decyzja, e biskup ma i na wygnanie. I oto nadesza ju noc, przewidziana jako czas wykonania tego wyroku; ale nagle gwatowna gorczka zaatakowaa syna cesarza i wtrcia chopca w nieoczekiwan i niebezpieczn chorob. A ojciec rzuci si na ziemi, opakujc yjce jeszcze dziecko; w swojej bezradnoci i usilnym pragnieniu, by za wszelk cen i na wszelki sposb uratowa syna, pozostawi swym najbliszym do uznania spraw, czy zawezwa Bazylego, by odwiedzi zoonego chorob chopca; sam bowiem wstydzi si Walens wyda co do tego polecenie czowiekowi, ktremu do-

piero co wyrzdzi zniewag. Skoro tylko Bazyli si zjawi na miejscu, chopiec poczu si lepiej, tak e niejeden wwczas z przekonaniem twierdzi, i dziecko na pewno by nie zmaro, gdyby cesarz sprowadzajc Bazylego na modlitw w intencji syna nie zawezwa take innowiercw. Jak mwi, rwnie i prefekt wtedy zachorowa, ale podobno kiedy zacz usilnie si modli i prosi o przebaczenie wyzdrowia. By moe jednak nie ma si tu czemu dziwi, jeli si zway, e w tym wypadku w gr wchodzi Bazyli, m szeroko wsawiony w rnym stopniu chrzecijask mdroci ycia, jak i darem sowa.
ROZDZIA SIEDEMNASTY

O przyjani czcej Bazylego z Grzegorzem Teologiem 68, a dalej o tym, jak to osignwszy szczyty wiedzy stanli obaj do walki w obronie nicejskiego credo
On i Grzegorz, bdc sobie wspczeni,69 dali si pozna, eby tak powiedzie, jako wspzawodnicy w doskonaoci. Obaj bowiem jako modzi ludzie byli suchaczami Himeriosa i Proajreziosa, najsawniejszych podwczas sofistw 70 w Atenach; pniej uczszczali w Antiochii na wykady SyryjczyGrzegorz z Nazjanzu zwany Teologiem (330389 lub 390), pisarz teologiczny i ascetyczny; wywicony w roku 361, do roku 374 biskup Nazjanzu, w latach 378381 biskup Konstantynopola, nastpnie znowu Nazjanzu. Por. Jan Maria Szymusiak, Grzegorz Teolog. Grzegorz z Nazjanzu urodzi si okoo roku 329, Bazyli okoo 330; Bazyli zmar w roku 379, Grzegorz w 390. Wyraz sophistes wystpuje tu w znaczeniu publicznego wykadowcy", gwnie wymowy i filozofii. Proajreziosa (276368), zajmujcego katedr retoryki na uniwersytecie ateskim, cign na swj dwr Konstancjusz. Po pamitnym edykcie Juliana w roku 362, zakazujcym pogaskim mistrzom uczy modzie chrzecijask, Proajrezios ustpi z katedry, by moe zmuszony do tego przez cesarza. Himerios (Himeriusz) z bizantyskiej Prusy (okoo 310 okoo 390) rywalizowa z Proajreziosem. W roku 362 na zaproszenie Juliana przyby na dwr cesarski do Antochii. Do Aten powrci w roku 368, by tam obj katedr, ju po mierci Proajreziosa. Z 80 jego mw do naszych czasw zachowao si w caoci 24. Obaj wymienieni tu sofici czy te profesorowie"
70 69 68

ka Libaniosa71. Wzgardziwszy jednak uprawianiem sofistyki i zawodem obrocy sdowego, postanowili prowadzi ycie mdrcw kierujcych si zasadami Kocioa. Tote zatrzymawszy si czas jaki przy naukach filozofw pogaskich i sumiennie zapoznawszy si z interpretacj Pisma witego poprzez studiowanie dzie Orygenesa oraz twrczoci tych autorw, ktrzy przed nim i po nim zasynli w zakresie wyjaniania ksig natchnionych, wielkie usugi oddali podwczas swoim wspwiernym, ktrzy opowiadali si za uchwaami soboru nicejskiego (1336). Tak bowiem jeden, jak i drugi odwanie stanli po stronie tego wykadu wiary, przeciwstawiajc si zwolennikom pogldw Ariusza; jednoczenie udowadniali, e arianie, opacznie ujmujc szereg innych zagadnie, bdnie rozumieli rwnie twierdzenia Orygenesa, jakkolwiek wanie na nich gwnie opierali sw doktryn. Ot w wyniku oboplnego porozumienia czy te, jak to mnie niektrzy informowali, losowania72, Bazyli i Grzegorz podzielili si niebezpieczestwami. I tak Bazyli, wdrujc od miasta do miasta ku Pontowi, zaoy tam wiele klasztorw i nauczajc szerokie warstwy miejskiego spoeczestwa nakoni je do tego, eby mylay podobnie jak on sam. Grzegorz natomiast, ktremu po mierci ojca przypado w udziale biskupstwo maego miasta, Nazjanu, dla wypenienia opisywanej tu misji cigle bawi rwnie i w innych miejscowociach, a przede wszystkim w Konstantynopolu. Niedugo potem, w myl uchway licznego grona biskupw73, poruczono mu godno
uprawiali wymow popisow, a Bazyli i Grzegorz suchali ich okoo roku 355 (Por. Tadeusz Sinko, Zarys literatury greckiej t. II, s. 714716). Por. na jego temat wyej, ks. VI, rozdz. I. Pora uzupeni, e Libanios (314395), wybitny retor i sofista, zamyka okres wietnoci wymowy pogaskiej; po jego mierci wymow kontynuowa bd chrzecijanie, a wrd nich w. Jan Chryzostom, o ktrym mowa bdzie w dalszych partiach niniejszego dziea. Olbrzymia wikszo pism Libaniosa przetrwaa do naszych czasw, a pewne pojcie o jego twrczoci daje polskiemu czytelnikowi Wybr mw Libaniosa w przekadzie Leokadii Maunowiczwny (Bibl. Nar., Seria II nr 85; 1953 r.). Dla wiarygodnoci podobnego losowania" czy podziau prowincji nie znajduje Valesius oparcia w adnych innych rdach, ani w pismach samego Grzegorza. Por. te relacje Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 369373. Stao si to w maju roku 381. Por. wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, Wstp, s. 1213. Sozomen wybiega tu do wydarze chronologicznie pniejszych.
73 72 71

zwierzchniego pasterza spoecznoci tego miasta. Poniewa bowiem nie byo tam ani biskupa, ani Kocioa74, niewiele brakowao do tego, eby w Konstantynopolu nauka soboru nicejskiego przestaa istnie ju na zawsze.
ROZDZIA OSIEMNASTY

O przeladowaniu w Antiochii nad Orontem; nastpnie o katedrze apostola Tomasza w Edessie oraz o zbieraniu si Edesseczykw na modlitw, praktykowanym w okolicy tego miasta, i o ich wyznaniu wiary
Kiedy cesarz przyby do Antiochii, cakowicie pousuwa z tamtejszych kociow i ze wity w okolicznych miastach wszystkich wiernych, ktrzy podzielali pogldy soboru w Nicei, i zacz ich nka wszelkiego rodzaju represjami75, posun si tak daleko, e niektrzy zapewniaj, jakoby wielu spord ortodoksw mia zgadzi uciekajc si do rnych sposobw, a midzy innymi kaza ich topi w nurtach Orontu. Otrzymawszy za wiadomo, e w Edessie znajduje si sawna katedra pod wezwaniem w. Tomasza apostoa, przyby, by j zwiedzi. Poniewa jednak i tam odebrano ortodoksom witynie, podobno ujrzawszy na rwninie pod miastem zgromadzonych na naboestwo wyznawcw powszechnego Kocioa, obelgami obsypa prefekta i pici uderzy go w szczk, za to, e wbrew cesarskiemu poleceniu pozwoli na organizowanie tego rodzaju zgromadze. Tymczasem Modest tak bowiem mia na imi (1337) w prefekt76 jakkolwiek by innowierc, potajemnie da zna
Mowa tu oczywicie o biskupie ortodoksie i o Kociele ortodoksyjnym, a nie ariaskim, czy te semiariaskim, gdy Konstantynopol i jego witynie opanowali niemal bez reszty arianie. Sytuacj t zmienio dopiero przybycie do tego miasta nowego cesarza, Teodozjusza, na jesieni roku 380 (wity Grzegorz z Nazjanzu, tame). Krtki, lecz wiele mwicy obraz tego przeladowania kreli rwnie Sokrates Scholastyk; por. dz. cyt., s. 353. Ten sam, ktry otrzymawszy rozkaz wymordowania delegacji kapanw ortodoksw, bojc si rozruchw poleci ich spali
76 75 74

edesseczykom, by si mieli na bacznoci i nie schodzili si nazajutrz przybywajc na zwyke miejsce w celu odprawienia modw. Otrzyma bowiem od cesarza kategoryczny rozkaz ukarania wszystkich, ktrych mu si uda schwyta. Oczywicie prefekt rzuci t pogrk, w nadziei, e albo bardzo niewielu, albo zgoa nikt nie zechce ryzykowa, a on sam bdzie usprawiedliwiony, okazujc t gorliwo z uwagi na gniew ujawniony przez wadc. Jednake edesseczycy, nic nie robic sobie z groby, z tym wikszym jeszcze zapaem ni dotychczas, od samego witu zaczli gromadnie napywa i tum wypeni zwyke miejsce modw. A Modest, gdy mu o tym oznajmiono, zupenie nie wiedzia, co ma pocz, ale cho bezradny wobec takiej sytuacji, poszed mimo wszystko na rwnin. I oto jaka niewiasta cignca ze sob za rk chopczyka z paszczem niedbale zarzuconym na siebie, cakiem wbrew porzdkowi, jaki przystoi kobiecie, jak gdyby spieszc si do pilnego przypadku, rozerwaa poprzedzajcy prefekta szereg onierzy. Spostrzegszy to Modest rozkaza j zatrzyma. A gdy j wezwa do siebie, zada, by mu wyjawia przyczyn, ktra zmusza j do biegu. Skoro powiedziaa, e spieszy po to, aby szybciej dosta si na pole, gdzie si schodz wyznawcy powszechnego Kocioa, rzecze jej Modest: A wic tylko ty jedna nie wiesz o tym, e natychmiast ma tam przyby prefekt i kogo tylko zastanie na miejscu, wszystkich pozabija?" Tak, owszem, syszaam powiada niewiasta i dlatego wanie musz biec i to szybko, abym si za nie spnia i nie utracia okazji do ofiarowania mego ycia na wiadectwo Boej sprawy," W takim razie po co wiedziesz ze sob to dziecko?" spyta znowu prefekt. Aby rwnie i ono odpowie kobieta miao udzia we wsplnym cierpieniu i godnym uznane zostao tych samych zaszczytw co inni." Peen podziwu dla niewiasty Modest zawrci do rezydencji cesarskiej. I podzieliwszy si z Walensem spostrzeeniami na temat owej niewiasty przekona wadc, e lepiej zaniecha przyjtego planu: udowodni ca szpetot i szkodliwo tego przedsiwzicia 77.
wraz z okrtem na morzu; por. nieco wyej, rozdz. XIV teje ksigi oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 351352. Fakt ten relacjonuje rwnie Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 353354. Rnica, podobnie jak w innych wsplnych obu historykom relacjach, jest raczej natury formalnej.
77

A miasto edesseczykw wraz z caym swoim ludem w opisany tu sposb zgodnie dao wyraz swej postawie w obronie wyznawanej wiary.
ROZDZIA DZIEWITNASTY

O zgonie wielkiego Atanazego i objciu stolicy biskupiej przez arianina Lucjusza; z kolei o tym, ile to nieszcz spado na Kocil w Egipcie; dalej, jak to nastpca Atanazego, Piotr, szczliwie umknwszy przedosta si do Rzymu
Mniej wicej w tym czasie zakoczy swj ywot Atanazy78, biskup Kocioa aleksandryjskiego, po niemal czterdziestu i szeciu latach sprawowania swych arcypasterskich rzdw 79. Poniewa arianie bardzo szybko (1340) rozgosili wiadomo o jego mierci, na miejscu zjawi si niebawem Euzojos, biskup z ramienia sekty ariaskiej w Antiochii, a wraz z nim i Magnus, minister finansw, wysany tam przez samego cesarza, i aresztowawszy Piotra, ktremu Atanazy poruczy rzdy biskupie, zamknli go w wizieniu; Koci za aleksandryjski przekazali Lucjuszowi. Na skutek tych wydarze wierni w Egipie znaleli si w sytuacji gorszej w porwnaniu z sytuacja wyznawcw przebywajcych gdzie indziej; nieszczcia za nieszczciami zaczy bez przerwy uciska spoeczno katolickiego Kocioa. Bo skoro tylko Lucjusz zawita w Aleksandrii, momentalnie przystpi do zajmowania poszczeglnych wity. A poniewa ludno w swojej masie stawia mu opr, duchownym i powiconym Bogu dziewicom insynuowano win buntu; zupenie jak przy nieprzyjacielskim najedzie na miasto, jedni ratowali si ucieczk, drugich chwytano w trakcie pociStao si to w roku 373, za konsulatu Gracjana (po raz drugi) i Probusa, jak nas informuje Sokrates dz. cyt., s. 355356. Ta liczba lat potwierdzaaby informacje zawarte w pismach Atanazego i Teodoreta odnonie do daty mierci Aleksandra, poprzednika Atanazego na biskupim tronie Aleksandrii: naleaoby przyj, e Aleksander zmar w roku 326 (a nie 328, jak to podaje Martyrologium). Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 107, przyp. 89.
79 78

gu i trzymano pod stra jako winiw, a po wyprowadzeniu z wizienia poddawano ich katuszom: jednych bito do krwi haczastymi pejczami i bykowcami, drugich znw przypalano poncymi pochodniami, a jeli kto z mczarni wyszed ywy, zakrawao to niemal na cud jaki. Umrze za przed dowiadczeniem tego rodzaju cierpie albo dosta wyrok skazujcy na wygnanie uchodzio za rzecz do pozazdroszczenia. Tak si zatem przedstawiay te sprawy. A biskup Piotr, umknwszy szczliwie z wizienia, dosta si na pokad okrtu i odpyn do biskupa rzymskiego, jako do swojego wspwyznawcy. Arianie natomiast, chocia byo ich niewielu, zawadnli kocioami. Wtedy to wanie nadszed rwnie rozkaz cesarski polecajcy wydali zarwno z Aleksandrii, jak i w ogle z Egiptu, tych wszystkich spord zwolennikw soboru nicejskiego, ktrych usun nakazywa Lucjusz. Takie bowiem polecenia mia wydane prefekt tej prowincji. Euzojos ze swej strony przeprowadziwszy do koca dzieo, nad ktrym usilnie pracowa, wrci do Antiochii80.
ROZDZIA DWUDZIESTY

O przeladowaniu egipskich mnichw i uczniw witego Antoniego: jak to dla swej prawej wiary zesani zostali na pobyt na jakiej malej wysepce; a dalej o cudach, ktrych dokonali
Tymczasem Lucjusz. przybrawszy sobie do pomocy namiestnika wojskowego Egiptu, ruszy wraz z wielk liczb onierstwa na mnichw yjcych w pustelniach81. Sadzi bowiem, e jeli zakci ycie tym ludziom, ktrzy tak miuj pokj, to moe atwo mu bdzie nimi pokierowa i w ten sposb najskuteczniej przecignie na sw stron chrzecijan mieszkajcych po miastach. Przecie tamtejszymi klasztorami kierowao
Opisane w tym rozdziale wydarzenia uj Sokrates Scholastyk w kolejnych rozdziaach (XXXXII) ksigi IV swej Historii (por. dz. cyt., s. 356357) oraz po czci w rozdziale XXIV (tame, s. 366368).
81 80

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 366368.

wwczas wielu nieprzecitnych mw, z ktrych kady z najwysz niechci odnosi si do doktryny ariaskiej. Stosujce si za do ich wiadectwa posplstwo pojmowao wiar podobnie (1341) jak oni, a dyskutowa i rozwodzi si nad dogmatami ani nie chciao, ani nie umiao, w przekonaniu, e prawda ley po stronie tych, ktrzy czynami dowodz swej moralnej wartoci. A takimi byli, jak wie niesie, wczeni przeoeni egipskich ascetw, dwaj Makariusze, znani nam ju z poprzednich relacji82, taki by Pambo, nastpnie Heraklejdes i wszyscy inni uczniowie Antoniego. Kiedy wic Lucjusz doszed do wniosku, e nie uda si arianom osign zdecydowanej przewagi nad wyznawcami powszechnego Kocioa, jeli on sam nie doprowadzi owych mnichw do przyjcia ariaskiej doktryny, prbowa zastosowa przymus, przekona bowiem ich nie mg. Jednake nawet i w ten sposb dziaajc chybi celu swych wysikw. Bo mnisi, choby umrze im przyszo, byli przygotowani i na to, i ochoczo nadstawiali karki pod miecze, byleby nie okaza pogardy dla wszystkiego, co uchwalono w Nicei. Podwczas to, jak opowiadaj, kiedy wojsko lada chwila miao ich zaatakowa, przyniesiono do nich jakiego czowieka, ktry od dawna mia ciao wyschnite na szkielet i nie mg si utrzyma na nogach. Gdy go namacili oliw, wezwali go w imi Chrystusa, ktrego przeladuje Lucjusz, aby powsta i wrci do domu; i oto nagle uzdrowiony w czowiek jawnie dostarczy dowodu, e trzeba wierzy podobnie jak ci, za ktrymi sam Bg przemwi przyznajc im suszno, bo kiedy oskarali Lucjusza, wysucha ich woania i uleczy chorego. Mimo wszystko jednak skrucha nie ogarna tych, ktrzy zastawiali swe sida na mnichw: a oto pochwyciwszy ich noc, wywieli ich na jak egipsk wysp, otoczon dokoa rozlewiskami wodnymi. Zamieszkiwali j ludzie nie znajcy nauki chrzecijaskiej, a do tego zabobonni, jako e i bardzo stary chram tamtejszy otaczali czci religijn poczon z lkiem. Kiedy mnisi tam wyldowali, podobno w chwili gdy wysiadali z okrtu, wysza im naprzeciw crka miejscowego kaPor. wyej, ks. III, rozdz. XIV, a take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 360 i ns.
82

pana, opanowana przez zego ducha. A poniewa dziewczyna biega i wykrzykiwaa, szli za ni tubylcy, przeraeni i zaskoczeni nagoci nieoczekiwanego wydarzenia. Z chwil kiedy chora znalaza si blisko okrtu, ktry wiz powiconych Boej subie starcw, wzywajc pomocy rzucia si na ziemi i bagalnym gosem z caej mocy zawoaa: No i po co do nas przybylicie, o, wielkiego Boga sudzy? Ta wysepka z dawien dawna suy nam za miejsce zamieszkania. Nikomu si nie naprzykrzamy: dla wszystkich ludzi nieznani, tu si ukrywany, zamknici zewszd dokoa tymi oto wodami. Jeli wam to odpowiada, przyjmijcie to nasze mienie, czynic z niego swoj wasno: my ustpujemy". Takie wic sowa wyrzucaa z siebie dziewczyna; a skoro towarzysze Makarego skarcili demona, dziewcz odzyskao spokj ducha. Po tym wydarzeniu ojciec uzdrowionej, a wraz z nim wszyscy jego domownicy i mieszkacy owej wyspy (1344) jak jeden m przeszli na religi chrzecijask. I bez skrupuw rozebrawszy znajdujc si u nich wityni, przebudowali j na koci83. Wieci o tym rozgaszane w Aleksandrii niezmiernie rozdraniy Lucjusza. Zachodzia bowiem obawa, e nawet pord wasnych jego zwolennikw zakiekuje niech ku, niemu, jako przeciwko temu, kto wypowiedzia wojn, jak to ju wyranie wida, nie ludziom, ale wrcz samemu Bogu. Wyda przeto natychmiast tajne polecenie, by Makary i jego towarzysze wrcili do swych pustelniczych siedzib. Lucjusz zatem w opisany tu sposb zakca spokj w Egipcie. Ale kraina ta wyrniaa si saw, jak jej zapewni nie tylko dziaajcy podwczas mdrzec Dydym, lecz i wiele innych znakomitych osobistoci. Patrzc na ich si moraln i na cnoty mnichw tamtejszych, przeciwstawia si Egipt Lucjuszowi oraz jego zwolennikom. I cho Koci egipski cierpia przeladowanie, to jednak liczb wyznawcw zdecydowanie growa nad arianami.
Nieco inaczej opisuje ten fakt Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 367. Sowa, jakie nawiedzonej" dziewczynie wkada w usta Sozomen, trudno czy ze stanem optania" przez zego ducha (abstrahujc oczywicie od stanowiska, jakie wobec podobnych relacji zajmuj wspczesne nam nauki).
83

ROZDZIA DWUDZIESTY PIERWSZY

Wykaz terytoriw, gdzie podtrzymywano nauk soboru nicejskiego; nastpnie o wierze Scytw i o Bretanionie 84, ktry temu ludowi przewodzi
Tak samo byo podwczas i w Osroenie85; ale take i w Kapadocji, jako e jej mieszkacom zrzdzeniem Boym przypada w udziale niczym jaka cudowna para zaprzgu 86 dwjka najuczeszych mistrzw sowa: Bazyli, biskup ich stolicy, Cezarei, oraz Grzegorz, biskup Nazjanzu. Syri natomiast i ludy okoliczne, a zwaszcza miejsk spoeczno Antiochii, cechowa brak jakiejkolwiek karnoci i cige zamieszki, poniewa arianie stanowili tam wikszo, i oni trzymali w rku Kocioy. Ale niemao byo tam rwnie i wyznawcw powszechnego Kocioa, ktrych nazywali eustacjanami i paulinianami; przewodzili im Paulin i Melecjusz, jak to zauwaylimy ju nieco wczeniej87. Za ich wanie spraw Koci w Antiochii. ktremu zagrozio cakowite pogrenie si w herezji ariaskiej, z trudem zdoa si osta w obliczu wysikw, mozolnie podejmowanych przez cesarza i otaczajce go wpywowe osobistoci. Bo jak atwo si domyli, jeeli gdzie Kocioem kierowali dzielni przywdcy, masy jego wiernych nie odstpoway od poprzednio przyjtego wykadu zasad witej nauki. W kadym razie i Scytowie podobno z tej wanie przyczyny wytrwali w swej pierwotnej wierze. Plemi to zamieszkuje prowincj o wielu miastach i osadach, a take warowniach. Jej metropoli jest Tomis88, miasto wielkie i bogate, pooone nad morzem, po lewej rce eglarza wpywajcego na tak zwaBy moe naleaoby za Valesiusem przyj tu imi Vetranio, uznajc argument komentatora, e jest to imi pochodzenia aciskiego, przez Grekw wymawiane Brettanion, Osroene (i Osrhoene lub Oschroene) to nazwa pnocno-zachodniej Mezopotamii. To porwnanie Bazylego i Grzegorza do zaprzgu zaczerpn Sozomen niewtpliwie z pism Grzegorza z Nazjanzu (Mowa 43, Na cze Bazylego; por. wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, s. 491, a take 489), gdzie czytamy o rozczeniu dwch wyhodowanych razem i wprzganych pod jedno jarzmo wow".
87 88 86 85 84

Por. wyej, ks. V, rozdz. XIII.

Tomis albo Tomi, dawna kolonia grecka nad Morzem Czarnym (rzymska nazwa Constantiana); jest to dzi rumuska Constanta, czyli Konstanca.

ne Morze Gocinne 89. Ot jeszcze i obecnie panuje tam pradawny obyczaj, e nad (1345) Kocioami caej prowincji tylko jeden duchowny ma zwierzchnictwo; w omawianym tu wic czasie wadza ta spoczywaa w rku Bretaniona; wtedy wanie cesarz Walens przyby do Tomi90. Kiedy cesarz wszed do kocioa i swoim zwyczajem zacz nakania biskupa, aby przystpi do wsplnoty z wyznawcami przeciwnej doktryny, Bretaniom z niesychan wprost odwag wypowiedziawszy sowa zdecydowanej obrony zasad przyjtych przez sobr w Nicei, zostawi wadc na miejscu i sam si uda do innego kocioa; a wierni poszli za nim. Byo za na miejscu cae niemal miasto, bo ludzie chcieli zobaczy cesarza i zebrali si w oczekiwaniu, e nastpi co nowego. A Walens, opuszczony wraz ze swoj wit, nie mg przebole zniewagi. Dlatego te kaza aresztowa Bretaniona i wywie go na wygnanie; ale niebawem poleci, by sprowadzono biskupa z powrotem. Bo jak sdz, dostrzegszy reakcj Scytw91, oburzonych zsyk duchownego pasterza, obawia si z ich strony jakiego buntu; a dobrze wiedzia o tym, jak s mni i jak potrzebni pastwu rzymskiemu, stanowic na tych terenach bastion przeciw naporowi barbarzycw. Tak wic Bretanion w wietle opisanych tu wydarze silniejszy si okaza ponad wysiki podejmowane niestrudzenie przez wadc, jako czowiek i pod kadym innym wzgldem wspaniay, i znany z nieskazitelnoci swojego ycia, jak to powiadczaj sami Scytowie. Ale na og rzecz biorc cae duchowiestwo przeszo na tym tle przez ogie prby prby cesarskiego gniewu, z wyjtkiem Kociow zachodniej czci imperium. Albowiem nad Rzymianami zamieszkujcymi tamtejsze tereny wadz sprawowa Walentynian, bdcy nie tylko zwolennikiem nauki soboru nicejskiego, ale i czowiekiem tak dalece wraliwym na wszystko, co dotyczy Boga, e ani nie wydawa biskupom adnych polece, ani w aden inny sposb nie zabiera si do wprowadzania jakichkolwiek zmian do postanowie Kocioa,
Oczywicie Morze Czarne, eufemicznie zwane Gocinnym" (Euksejnos). Pierwotnie byo ono Niegocinnym" dla Grekw (a do wieku VIII przed Chr.), pki nad Cienin Dardanelsk nie wybudowali sobie fortw, zapewniajcych im bezpieczny przejazd.
90 91 89

Rni komentatorzy umieszczaj w fakt w roku 369.

Scytowie tu mowa o szczepach zamieszkaych w rzymskiej prowincji Scytia (Dobrudza).

niezalenie od tego, czy mu si co zdawao by gorszym, czy lepszym. Bo uwaa te sprawy za co, co przewysza jego rozeznanie, jakkolwiek same fakty jasno pokazyway, e jest to wadca doskonay i rzdzi potrafi.
ROZDZIA DWUDZIESTY DRUGI

O tym, e w odpowiedzi na poruszone wwczas zagadnienia istoty Ducha witego zatwierdzona zostaa formua, w myl ktrej Duch wity wspistotny jest zarwno Bogu Ojcu jak i Synowi Boemu"
W opisywanym tu okresie znw rozgorzaa tym razem gwatownie przybierajc na sile wszczta ju dawniej dysputa na temat, czy take i Ducha witego naley uwaa za wspistotnego Bogu Ojcu i Synowi Boemu 92. Zagadnieniu temu powicano wiele debat, prowadzonych w atmosferze sporu, zupenie tak samo jak to miao miejsce poprzednio, kiedy chodzio o Syna Boego, Logosa. Na tym wanie polu walki poczyli swoje siy ci, ktrzy twierdzili, e Syn niepodobny jest do Ojca, oraz obrocy nauki o istotowym podobiestwie Syna Boego do Boga Ojca. (1348) Albowiem i jedni, i drudzy upierali si przy stanowisku, e Duch wity jest Osob odgrywajc rol suebn i zajmuje trzecie miejsce w hierarchii Trjcy witej oraz w majestacie chway 9S, a co do istoty nie jest podobny [ani do Ojca, ani do Syna]. Natomiast ci wszyscy, ktrzy wyznawali wiar, e Syn Boy jest wspistotny Ojcu, to samo myleli i o Duchu witym. Skutecznie broni tej nauki w Syrii Apolinary 94, biskup Laodycei,
O wczeniejszej dziaalnoci duchoburcw" (pneumatomachoi), m.in. Macedoniusza i Eustacjusza, por. take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 262263. Wystarczy mie w pamici prefacj de sanctissima Trinitate, aby sobie uprzytomni teologiczny zasig tej herezji: Quod enim de tua gloria, revelante te, credimus, hoc de Filio tuo, hoc de Spiritu Sancto sine differentia discretionis sentimus... Apolinary stworzy jednak wasn nauk, chrystologiczn, twierdzc, e w Chrystusie w miejsce duszy rozumnej jest Logos, zatem natura ludzka jest w Chrystusie niepena. Pogld potpiony przez szereg synodw, wreszcie przez sobr konstantynopolitaski I w roku 381.
94 93 92

w Egipcie za biskup Atanazy, a w Kapadocji i w Kocioach Pontu Bazyli i Grzegorz. Na wiadomo o wznowieniu tego rodzaju docieka i oczywicie o narastaniu z dnia na dzie ducha niezgody biskup Rzymu napisa do Kociow na Wschodzie, aby w cznoci z episkopatem zachodnim gosiy wiar we wspistotno wszystkich trzech Osb Trjcy witej i jednakowy Ich udzia w chwale. Po tym fakcie, jak gdyby po ostatecznym rozstrzygniciu sprawy ze strony Kocioa rzymskiego, poszczeglni przeciwnicy ucichli, a opisywana tu dysputa wydawaa si zamknita.

ROZDZIA DWUDZIESTY TRZECI

O zgonie Liberiusza, biskupa Rzymu; z kolei o Damazym i Ursynie, jego nastpcach; dalej o tym, jak to caa zachodnia cz pastwa waciwie pojmowaa wykad wiary, z wyjtkiem Mediolanu i jego biskupa, Auksencjusza; wreszcie o synodzie rzymskim, ktry zoy Auksencjusza z biskupiego urzdu, i o wytycznych, jakie ustali ten synod
Poniewa w tym czasie zmar Liberiusz 95, tron rzymskiego Kocioa powierzono Damazemu. Gosy za sw kandydatur otrzyma rwnie i niejaki Ursyn 96, diakon; ten nie mg si pogodzi ze sw porak, lecz wywicony tajemnie przez jakich mniej znanych biskupw podejmowa wysiki zmierzajce do wywoania wrd wiernych rozamu i zorganizowania oddzielnych naboestw. Kiedy wic spoeczestwo podzielio
Nieco wyej, w rozdz. XIX teje ksigi, zamieszcza Sozomem relacj o mierci Atanazego, ktra nastpia, jak to odnotowalimy, w roku 373. Tu wspomina o zgonie Liberiusza, ktry zmar o par lat wczeniej ni Atanazy, bo w roku 366. Mimo to nasz historyk, jak gdyby tylko z grubsza liczc si z porzdkiem chronologicznym, powraca cigle do okrelenia w tym czasie", wwczas" itp. W tekcie imi brzmi Ursycjusz (Oursikios), niewtpliwie chodzi tu jednak o Ursyna, zgodnie z przekazem tekstw nie budzcych wtpliwoci.
96 95

si na dwa obozy, jedni97 opowiadali si za nim, drudzy uznawali za biskupa Damazego 98, a wrd ogu ludnoci, jak to atwo si domyli, wybuchy spory i rozruchy tak gwatowne, e owo nieszczcie doprowadzio w rezultacie do wypadkw poranienia i morderstw, pki prefekt Rzymu nie udaremni planw Ursyna, wymierzajc kar wielu przedstawicielom posplstwa oraz duchowiestwa. Jeli chodzi o wykad zasad wiary, tak jak i poprzednio, rwnie i w tym momencie nie spierali si pomidzy sob ani wierni Kocioa Rzymu, ani te inni spord wyznawcw na Zachodzie, wszyscy natomiast uznawali uchway powzite przez sobr w Nicei i wielbili Trjc wit, wierzc" w rwno Jej Osb pod wzgldem chway i mocy. Wyjtek stanowi tu Auksencjusz. Jako wczesny zwierzchnik Kocioa w Mediolanie prbowa wraz z bliej nieokrelonym gronem swoich zwolennikw zaprowadzi nowe porzdki i wbrew wsplnej ugodzie zachodnich biskupw podtrzymywa doktryn Ariusza, a w okresie pniejszym, kiedy doszo do nowej debaty, zacz podziela pogldy tych, ktrzy nauczali, e Syn Boy i Duch wity nie s rwni Bogu Ojcu100. (1349) Poniewa jednak biskupi z Galii i Wenecji przekazali wiadomo, e rwnie i na ich terenie niektrzy okazuj te skonnoci, przeto pasterze duchowni wielu prowincji przybywszy na synod do Rzymu 111 postanowili wyczy ze swej wsplUrsyn by kandydatem z ramienia dawnych zwolennikw Liberiusza, Damazy natomiast z ramienia poplecznikw niefortunnego wsppapiea" (por. wyej, ks. IV, rozdz. XI, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 239240 wraz z przyp. 221), Feliksa, ktry sprawowa sw wadz po skazaniu Liberiusza na wygnanie. Cesarz rozstrzygn spr na korzy Damazego. Urodzony okoo roku 305, wybrany biskupem rzymskim w roku 366, zmar w 384. Odegra istotn rol w zakoczeniu kryzysu ariaskiego. Wielbili (...) wierzc: tekst grecki oddaje to jednym sowem edksadzon, dksa oznacza w jzyku greckim zarwno przekonanie, nauk, jak i chwa (= gloria). aciskie tumaczenie w miejsce przymiotnika gr. anmoios daje jako odpowiednik dissimilis (niepodobny). Pamita jednak naley, e anmoios znaczy take nierwny". Poprzednie relacje wskazywayby do wyranie, e chodzi tu raczej o nierwno: a) pod wzgldem istoty, b) chway, c) mocy. pierwszy synod Damazego powicony sprawom, o ktrych mowa, odby si w roku 368 lub 369/70. Por. Baus/Ewig, s. 260.
101 100 99 98 97

noty Auksencjusza 102 i tych, ktrzy w sprawach wiary myleli tak samo jak on; pozosta miaa w mocy formua wiary przekazana przez sobr w Nicei, bo uchway powzite wbrew niej w Ariminium s niewane, gdy nie wyrazi na nie swojej zgody ani rzymski biskup, ani pozostali, a ponadto wielu uczestniczcych w tamtejszym synodzie odrzucio podwczas kocowe jego decyzje. O przebiegu opisywanych tu wydarze i o treci wspomnianego postanowienia wiadczy take i list Damazego, biskupa rzymskiego, i tych, ktrzy wraz z nim si wtedy zebrali, napisany do biskupw Illyricum. A brzmienie tego dokumentu jest nastpujce: Biskupi zebrani w Rzymie na wity Synod 103, Damazy i Waleriusz wraz z pozostaymi, przesyaj biskupom ordynowanym w Illyricum, umiowanym braciom, pozdrowienia w Panu. ywimy gbokie przekonanie, e wit wiar nasz, wspart na fundamencie, jakim jest nauka apostow, nadal zachowujecie i w nie zmienionej postaci przekazujecie j ludowi: wiar, ktra pod adnym wzgldem nie odbiega od postanowie powzitych przez Ojcw104. Nie godzi si bowiem, by inn zajmowali postaw kapani Boga, skoro susznie maj prawo wychowywa mdrcw. Jednake wiemy z pisemnych relacji od braci z Galii i Wenecji, e niektrzy pracuj na korzy herezji. I biskupi powinni mie si na bacznoci, nie tylko przed tym nieszczciem, ale take przed wszystkim, cokolwiek w wyniku czyjej niewiedzy czy naiwnoci sprzeciwia si reprezentowanemu przez nich (1352) wykadowi wiary105;
Auksencjusz zosta narzucony Mediolanowi przez Konstancjusza w roku 355. Odegra znaczn rol na synodzie w Rimini w roku 359. Por. Baus/Ewig, s. 43, 49, 89 ns. Jest to tzw. drugi synod rzymski (pierwszy mia miejsce w roku 313; trzeci za w 382, stanowi zatwierdzenie II soboru powszechnego, konstantynopolskiego I, z roku 381), datowany przez Valesiusa na rok 370, przez innych na rok 372. Uczestniczyo w nim 93 biskupw. Sokrates w odrnieniu od innych historykw, jak Teodoret (Hist. eccl. II, 24) i Nicefor (Hist. eccl., XI, 31), chocia wspomina o Auksencjuszu, adnych relacji o drugim synodzie rzymskim nie podaje. Tj. od postanowie soboru w Nicei (rok 325), jak wynika z dalszego cigu cytowanego dokumentu. Cytowany przez Valesiusa w przypisie aciski pierwowzr tego dokumentu brzmi nieco inaczej: (...) e niektrzy nie tylko
105 104 103 102

nie powinni zatem bdzi za spraw tych, ktrzy maj na myli odmienne doktryny, ale raczej tym wicej zgbia i pamita orzeczenia Ojcw naszych zawsze, ilekro by doznali oszoomienia od rnorodnych pomysw. Tak wic na samym wstpie mamy napisane, e w caej tej sprawie wyjtkowo ostre potpienie cign na siebie Auksencjusz, biskup Mediolanu. Suszn tedy jest rzecz, eby w obrbie wiata rzymskiego wszyscy nauczyciele byli jednomylni i nie plamili wiary rozbienymi doktrynami. Bo skoro tylko przewrotno heretycka zacza przybiera na sile, zaiste tak jak i tym razem obym si myli! z t chwil Ojcowie nasi, w gronie wybranych trzystu osiemnastu swych przedstawicieli, w wyniku debat przeprowadzonych w Nicei wznieli ten szaniec przeciw narzdziom szatana i odepchnli od siebie precz miertelne trucizny t wanie posugujc si odtrutk106. Utorowali w ten sposb drog dla wiary, e Ojca i Syna cechuje jedno bstwa, jedno mocy i jedno niepojtej istoty 107, a trzeba wierzy, e i Duch wity ma t sam substancj108. Kadego za, kto myli inaczej, postanowilimy uzna za obcego naszej wsplnocie. Ten to zbawienny drogowskaz i t czcigodn uchwa zapragnli niektrzy podepta. Ale ju na samym wstpie wanie ci, ktrzy zmuszani byli
z heretyckiej gorliwoci (haeresis studio) bo taki bezmiar za nie moe by udziaem zwierzchnikw z ramienia Boego lecz z niewiedzy czy te jakiej naiwnoci, wytrceni z rwnowagi przez niedorzeczne interpretacje, nie umiej do jasno rozpozna, jakie to orzeczenie wydane przez Ojcw powinni wzi w pierwszym rzdzie za norm postpowania w chwili, kiedy im si sczy w uszy najrozmaitsze pomysy". Tekst Teodoreta (II, 22) te si nieco tutaj rni: biskupi powinni nie tylko mie si na bacznoci przed tym nieszczciem (zem"), ale take przeciwstawia si wszelkim bdnym interpretacjom, itd. Podkrelmy szczeglne poczenie dwch metafor, zaczerpnitych z dwu rnych dziedzin: sobr nicejski to szaniec odtrutk. W oryginale gr. chrematos, co najwidoczniej zaskakuje Valesiusa, skoro za lepsz lekcj uwaa charakteros (z tekstu Teodoreta). Pamita jednak naley, e gr. chrema wyraa peryfrastycznie niezwyko jakiej rzeczy (tu: istoty), a zarazem sam ow rzecz, o ktrej si mwi. Jasne, e tu chodzi o niezwyk, niepojt istot bstwa", stanowic waciwo kadej z trzech Osb Trjcy witej, czemu wyraz daje cig dalszy tego zdania. W tekcie Sozomena mowa tu o tej samej hypostasis", ale niejednokrotnie ju odnotowalimy, e wyraz ten wystpuje zarwno na oznaczenie osoby, jak i na oznaczenie istoty (tj. zamiast ousia).
108 107 106

w Ariminium wprowadzi do tego dziea jakie nowoci czy sprbowa dysput, rzecz naprawili posuwajc si a do wyznania, e dali si niepostrzeenie zwie jzykiem innej zupenie debaty, bo nie spostrzegli w niej sprzecznoci z poprzedni uchwa, przyjt przez Ojcw na soborze w Nicei. Albowiem nie mogo take by tu mowy o jakim przesdzeniu sprawy z gry na podstawie liczby zebranych w Ariminium biskupw, skoro wiadomo, e na podobne posunicie nie wyrazi swej zgody ani biskup rzymski, ktrego opinii naleao wysucha przed wszystkimi, ani Wincenty, ktry przez tyle lat nienagannie piastowa godno pastersk, ani wreszcie pozostali biskupi; a zwaszcza e jak to ju przed chwil si rzeko, ci, ktrzy na skutek ukartowanej gry zdawali si skania ku ustpstwom, z chwil gdy tylko lepiej zrozumieli ca sytuacj, wyranie dali wiadectwo swej dezaprobaty dla takich poczyna. Pojmuje wic wasza nieskazitelno109, e nieprzerwan trwao naley zapewni jedynie tej wierze, ktrej formua ugruntowana zostaa w Nicei, po myli autentycznego przekazu apostolskiego 110, i ktr chlubi si wraz z nami biskupi Wschodu, jacy tylko uznaj sw przynaleno do powszechnego Kocioa, oraz biskupi na Zachodzie. Jestemy przekonani, e niebawem ci, ktrzy myl inaczej, (1353) oddzieleni zostan od naszej wsplnoty przez sam swj zamys, i e odebrane im zostan tytuy biskupie111, tak eby wreszcie odetchn mogy rzesze wiernych, uwolnione od ich bdu. Bo skoro sami pasterze pogreni s w bdzie, w aden sposb nie zdoaj wyprostowa bdnych cieek wydepHe hymetera kathartes: dosownie wasza czysto" (moralna), wasza uczciwo". W wczesnych dokumentach oficjalnych czsto s podobne zwroty. Nawet cesarz piszc do biskupw mwi o sobie np. moja askawo" (por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 96). Jak mwi dokument, ugruntowana zostaa pistis wiara, naley jednak uwzgldni fakt, e ten wyraz czsto wypada tumaczy przez odpowiednik formua wiary", jak i tym razem; w przeciwnym wypadku popenilibymy powany bd, wiar bowiem istniejc ju w Starym Testamencie ugruntowa ostatecznie Ten, ktry mg si nazwa alf i omeg", tj. sam Bg-Czowiek, Jezus Chrystus, waciwy zaoyciel Kocioa i jego kamie wgielny", podczas gdy apostoowie s fundamentem; por. STB, s. 390 oraz (m. in.) Ef 2, 20. O wierze por. STB, s. 1025 i ns. To miejsce w tekcie przytoczonym przez naszego historyka poprawiamy zgodnie ze suszn uwag zawart w komentarzu Valesiusa, opartym na tekcie cytowanym przez Teodoreta.
111 110 109

tywanych przez masy. Nieche zatem i zdanie waszej przezacnoci112 take zabrzmi zgodnym chrem razem z gosami wszystkich kapanw Boga; zdanie, przy ktrym jak ufamy, trwacie z moc niewzruszon. A o tym, e tak wanie co do was mamy prawo wierzy, powinnicie nas upewni odwzajemniajc si nam listami od waszej mioci" 113.
ROZDZIA DWUDZIESTY CZWARTY

Relacja o tym, jak to wity Ambroy wybrany zosta biskupem i nakoni spoeczestwo do prawdziwej pobonoci; z kolei o frygijskich nowacjanach i o wicie Paschy
Zachodni wic biskupi zapobiegszy w ten sposb wywrotowej dziaalnoci na swoim terenie, starannie zachowywali formu wyznania wiary, ktr mieli pierwotnie. W rezultacie bardzo niewielu byo tam innowiercw, i to prawie wycznie z otoczenia Auksencjusza, a niebawem take i on sam znik z pola widzenia; po jego za zgonie spoeczno utworzya wrogie sobie stronnictwa, poniewa wierni nie mogli si opowiedzie za jednym i tym samym kandydatem na stanowisko biskupa Kocioa Mediolanu. Tak wic miasto znalazo si w niebezpiecznej sytuacji. Kada bowiem ze wspzawodniczcych ze sob stron doznawszy poraki rzucaa pogrki odnonie do kolejnych poczyna, jakich atwo si domyli w tego rodzaju zamcie. Ale oto Ambroy114, wczesny namiestnik prowincji, dziaajc pod wpywem obawy przed ruszeniem si ludu, przyby do kocioa i zacz podsuwa myl o zaniechaniu sporu; przypomnia o obowizujcych prawach, mwi o zgodzie i o doLub te waszej godnoci", waszej witoci" (timitetos). Ponownie zwrmy uwag na to bogactwo dwornych form urzdowego pisma tej epoki. Ostatnie zdanie jest najwyraniej w tekcie greckim skaone, by moe na skutek zego przekadu z aciny. Niewiele poprawia tu sytuacj zapoznanie si z aciskim tekstem, do ktrego poprawk proponuje Valesius, zreszt cakiem trafn. Niech nam zatem wolno bdzie dokona przekadu ad sensum.
114 113 112

Ambroy (okoo 335397) by biskupem Mediolanu od roku

374.

brach reprezentowanych przez pokj. Jeszcze nie zaprzesta wygasza przemwienia, kiedy nagle wszyscy, odrzuciwszy precz od siebie wzajemne niechci, jego samego, doradc zgody, ogosili najwaciwszym kandydatem do godnoci biskupiej. I poczli go zachca, aby dal si ochrzci: nie by bowiem jeszcze wprowadzony w tajemnice witej wiary. Jednoczenie go prosili, eby przyj funkcj pasterza Kocioa. I kiedy on ze swej strony prbowa si od tego wyprosi i gra na zwok, i rzeczywicie chcia si uchyli od kandydatury, lud za nalega i (1356) z uporem powtarza, e przy innym rozwizaniu ktni nie porzuci, relacja o tym wszystkim zostaa przekazana wysokim urzdnikom cesarskiego dworu. Jak mwi, cesarz Walentynian na wiadomo o tym odmwi modlitw i chyba dzikowa Bogu za to, e do sprawowania funkcji biskupich wybiera tych, ktrych on sam wysuwa na stanowiska rzdowe. A gdy poj cay sens nieustpliwoci tumu wobec wymawiania si Ambroego, doszed do wniosku, e sam Bg to zrzdzi dla zaprowadzenia zgody w onie Kocioa Mediolanu. Dlatego te wyda cesarz polecenie, aby kandydata jak najszybciej wywicono. Skoro tylko wic Ambroy przyj chrzest, a zarazem i sakr biskupi,115 w kwestiach tyczcych si Bstwa nakoni do zgodnych pogldw podlegy jego wadzy Koci, od duszego czasu nkany wani, zrodzon ze zwierzchnictwa Auksencjusza. O tym jednake, jakim pasterzem okaza si w Ambroy po otrzymaniu wice, jak mnie i wprost cudownie wypeni swj arcykapaski obowizek, bdzie jeszcze mowa we waciwym miejscu, na kolejnych kartach naszej ksiki. W tyme okresie frygijscy nowacjanie zaczli wbrew pierwotnemu zwyczajowi obchodzi wito Paschy jednoczenie z ydami116. Albowiem Nowatus, ktry by zaoycielem sekty, nie dopuszcza do wsplnoty kocielnej pokutujcych za poJak wyjania bezimienny komentarz tekstu Migne'a, stao si to salvo canone apostolico 80", czyli bez naruszenia osiemdziesitego kanonu apostolskiego", gdy wprawdzie kanon w przewiduje, e wieo ochrzczony nie powinien dostpowa sakry biskupiej (Nie godzi si bowiem, aby ten, kto nie okazuje jeszcze dowiadczenia, zosta nauczycielem innych"), ale wyjtek stanowi tu wyrana ingerencja aski Boej (chyba e si to dzieje pod wpywem aski Boej": nisi forte hoc divina gratia fiat). Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 375379 wraz z przyp. 122, prostujcym imi zaoyciela sekty: Novatianus (Nowacjan), nie Novatus.
116 115

penione grzechy, i tylko to jedno prbowa zmieni w Kociele. Natomiast jak i cay Koci rzymski, podobnie i Nowatus obchodzi zawsze wito Paschy po wiosennym zrwnaniu dnia z noc, i tak czynili rwnie jego nastpcy. I dopiero za opisywanych tu rzdw niektrzy z nowacjaskich biskupw we Frygii zebrani na synod w osadzie Gazos 117 a jest to miejscowo leca na terenie Frygii, tam, skd wypywaj rda rzeki Sangarios nawet i pod tym wzgldem nie uznajc moliwoci zachowania wsplnoty kocielnej z tymi, ktrzy myleli inaczej ni oni, uzgodnili midzy sob wasny swj przepis: eby si mianowicie trzyma wita Przanikw i obchodzi wito Paschy rwnoczenie z ydami. Ale w tym synodzie nie bra udziau ani Agelios, biskup nowacjan zamieszkaych w Konstantynopolu, ani te [nowacjaski] biskup Nicei czy Nikomedii, albo i Kotyeon, cho jest to miasto o niemaym we Frygii znaczeniu; a przecie wymienionych tu biskupw uwaaj nowacjanie za gospodarzy i e tak powiem, za koronn rad 118, decydujc o wszystkim, co si dzieje w onie ich sekty oraz ich Kocioa. (1357) O tym, jak z tego powodu rwnie i oni wszczli midzy sob spory i podzieliwszy si na dwa odamy oddzielnie zbierali si na naboestwa, powiem we waciwym momencie.
ROZDZIA DWUDZIESTY PITY

O dwch Apolinarych: ojcu i synu; dalej o prezbiterze Witalisie i wreszcie o tym, jaki to bd spowodowa ich zejcie na manowce herezji
W tym samym czasie jawnie wystpi Apolinary119 w charakterze przywdcy herezji, ktra otrzymaa nazw od jego imienia; i oderwawszy wielu od powszechnego Kocioa, zbiera ich na oddzielne naboestwa 120. W dziele budowy wasNa podstawie przekazu Sokratesa sprostujmy, e chodzi tu o nazw Pazos.
118 119 120 117

Scholastyka

Nicefora

Kyrious kai kolophonas dos. za panw i za szczyty". Por. wyej przyp. 94 w tej samej ksidze.

W zwizku ze spraw Apolinarych i herezji apolinarystw warto szczegowo porwna relacje Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 264266. Sozomen, cho przytacza wiele okolicznoci i wy-

nego wykadu zasad wiary dopomg mu rwnie Witalis, prezbiter z Antiochii, nalecy do duchowiestwa podporzdkowanego Melecjuszowi, m sawny jak mao kto drugi ze swej drogi ycia i postpowania z ludmi, a gorliwie powicajcy si sprawie tych, ktrzy powierzeni zostali jego duchowemu kierownictwu, i dlatego wanie w oczach ludu czcigodny. On to zatem odciwszy si po niedugim jakim czasie od wsplnoty z Melecjuszem, przyczy si do Apolinarego i zacz przewodzi tym, ktrzy w Antiochii myleli tymi samymi kategoriami; a z szacunkiem dla jego nienagannego trybu ycia suchaa go niemaa rzesza tych, co to od niego wzili sw nazw i po dzi dzie jeszcze nazywani s przez mieszkacw Antiochii witalianami. Podobno stao si tak z nim pod wpywem rozgoryczenia, jako e dozna wzgardy ze strony Flawiana, ktremu powierzono pniej tron biskupi Antiochii: cho w opisywanym tu okresie Flawian by prezbiterem na rwni z Witalisem, temu ostatniemu odmawiano potem ustawicznie dostpu do nowego biskupa. Uznawszy to wic za objaw pogardy dla swojej osoby, uleg pod naciskiem ludzkiej saboci; i przyszedszy do Apolinarego nawiza z nim czno popart osobist przyjani. Od tego to czasu i w innych take miastach [apolinaryci] oddzielnie zbierali si na naboestwa pod przewodnictwem swoich wasnych biskupw i mieli obrzdy obce powszechnemu Kocioowi, gdy wbrew uznanym oglnie tekstom witych pieni piewali jakie w miary wierszowe ujte piosenki, wymylone przez Apolinarego. Bo Apolinary oprcz wszelkiej innej wiedzy posiada take przygotowanie poetyckie i znajc rozmaite schematy metryczne wielu zdoa pocign za sob pontami pyncej std przyjemnoci. Poza tym pieni jego piewali mczyni przy ucztach, gdzie pito, piewali i podczas pracy, pieway take i niewiasty przy krosnach. Czy to bowiem chodzio o trud i wypoczynek, czy te o wita i inne okazje, na kad okoliczno uoy on mae poemaciki, wszystkie z myl o sawieniu Boga 121.
mienia rne osoby, ktre odegray jak rol w procesie powstawania herezji, o istocie bdu waciwie nic nam nie mwi, w odrnieniu od Sokratesa, zwile charakteryzujcego rnic w porwnaniu z nauk ortodoksyjn. Por. w zwizku z tym uwagi Tadeusza Sinki, Zarys literatury greckiej, t. II s. 792, porwnujce relacje Sozomena o twrczoci Apolinarego z relacjami Filostorgiusza na temat wierszykw"
121

Ot jako pierwszy zrozumia to Damazy, biskup rzymski, oraz Piotr122, biskup Aleksandrii, e herezja ta ogarnia szerokie krgi ludnoci, (1360) i dlatego na zwoanym w Rzymie synodzie przeprowadzili uchwa uznajc ow sekt za czynnik obcy powszechnemu Kocioowi. Jak mwi, i Apolinary take wzi si za zmienianie dogmatw pod wpywem swej maodusznoci, a mianowicie z nastpujcej przyczyny. Oto gdy Atanazy, wczesny zwierzchnik aleksandryjskiego Kocioa, po swym wygnaniu za rzdw Konstancjusza otrzyma w pniejszym okresie polecenie, by powrci do Egiptu, w drodze, w trakcie kiedy przejeda przez Laodyce, Apolinary nawiza z nim serdeczny kontakt i przyja. Poniewa jednak utrzymywanie z nim [Atanazym] wizw wsplnoty kocielnej byo zdrad stanu123 w oczach zwolennikw wraej herezji, do ktrych nalea te Jerzy, tamtejszy biskup, przeto Apolinary w obelywy sposb usunity zosta z Kocioa, jako ten, co wbrew kanonom i postanowieniom wszed w towarzyski kontakt z Atanazym. Z tych to wic powodw oskara go Jerzy124 i wyrzuca mu zoliwie odpowiedzialno za dawne grzechy, przebaczone na skutek alu i pokuty. Albowiem kiedy jeszcze Kocioem Laodycei kierowa Teodotos, poprzednik Jerzego, sawny w owym okresie Epifaniusz Sofista wygasza hymn na cze Dionizosa. Poniewa Apolinary sucha jego wykadw by on bowiem wtedy jeszcze modziecem przyby na wystp razem z ojcem, by si przysuchiwa recytacji; ojciec za mia to samo imi, co i on, i by znanym gramatykiem125. Skoro wic Epifaniusz na samym wstpie utworu, jak to zwyczaj maj mwi ci, ktrzy wystpuj z podobnym popisem, poleci niewtajemniczonym i nieczystym wyj za drzwi, ani Apolinary modszy, ani starszy, ani nikt inny z obecnych tam chrzecijan nie wyszed
Ariusza; por. tame o stosunku Grzegorza z Nazjanzu do tego rodzaju twrczoci. Biskup Aleksandrii Piotr II (t 381) ucze i nastpca Atanazego od roku 373. Dos.: uznane pod przysig za rzecz niemoliw, niedopuszczaln" (apomtou... ouses tes pros autn koinnias). Jerzy z Laodycei, nalea do umiarkowanych arian, zmar wkrtce po roku 360.
124 124 123 122

Dzi powiedzielibymy raczej zawodowym filologiem.

z grona suchajcych. Dowiedziawszy si o tym biskup Teodotos, poruszony by do gbi, i wszystkich innych, ktrzy naleeli do szarego posplstwa, umiarkowanie skarciwszy, (1361) udzieli im przebaczenia. Obydwu natomiast Apolinarych, publicznie wytknwszy im win, wykluczy ze spoecznoci Kocioa: byli bowiem obaj duchownymi, ojciec jako prezbiter, syn za jako dopiero lektor Pisma witego. Jednake po pewnym czasie, poniewa we zach i w postach odbyli pokut na miar swej winy, Teodotos przyj ich na powrt. Z chwil wszake kiedy to samo biskupstwo przypado w udziale Jerzemu i, jak ju emy rzekli, Apolinaremu trafi si w towarzyski kontakt z Atanazym, nowy biskup ogosi go za wyczonego ze wsplnoty i za element Kocioowi obcy. Wyklty podobno wielokrotnie prosi biskupa, aby go na powrt przyjto do wsplnoty. Skoro jednak nakoni go do tego nie zdoa, owadnity alem i gorycz wywoa zamieszanie w Kociele i wprowadzi nowy wykad zasad wiary tworzc wspomnian tu herezj, a tym wanie, w czym leaa jego sia, mianowicie swoj sztuk sowa, mszczc si na znienawidzonym czowieku i udowadniajc, e w nauczaniu witych dogmatw czowiek w niezdolny mu dorwna, usun z grona wiernych kapana lepszego od siebie. I tak to jako prywatne niechci wczesnych duchownych w olbrzymim stopniu wyrzdziy Kocioowi szkod i podzieliy religi na mnstwo heretyckich odamw. A oto i dowd: gdyby Jerzy przyj skruszonego alem Apolinarego, tak jak go przyj Teodotos, nigdy by, jak sdz, nie zaistniaa herezja, ktra wzia swoj nazw od jego imienia. Ludzka bowiem natura, kiedy cierpi pogard, zdobywa si na zuchwalstwo, posuwajc si do sporw i zmierzajc do przewrotw; kiedy jednak zakosztuje sprawiedliwoci, skania si zwykle na stron umiaru i nie dy do zmian 126.
Autor upraszcza tu spraw, teologia bowiem Apolinarego wypywa gwnie z jego negacji doktryny ariaskiej, a nie z osobistych niechci czy sympatii, nawet z jego powiza z Atanazym. Por. Lietzmann, dz. cyt., t. III, s. 271 ns.
126

ROZDZIA DWUDZIESTY SZSTY

O Eunomiuszu i o jego mistrzu, Aecjuszu; nastpnie relacje o ich yciu i o tym, jakie podawali zasady wiary, a wreszcie i wiadomo, e to oni jako pierwsi wprowadzili jedno tylko zanurzenie przy obrzdzie chrzcielnym
Mniej wicej w tym samym czasie Eunomiusz, ktry zamiast Eleuzjosa rzdzi Kocioem w Kyzikos 127, bdc przywdc sekty ariaskiej, wprowadzi jeszcze drug oprcz tej herezj; jedni j okrelaj nazw pochodn od jego imienia, drudzy za zw j sekt anomejw 128. Niektrzy powiadaj, e ten Eunomiusz jako pierwszy odway si wysun tez, e obrzdu chrztu witego dopenia naley poprzez jedno tylko zanurzenie, a tym samym zama tradycj, pielgnowan wszdzie po dzi dzie jeszcze, poczynajc od czasw apostolskich; e w ogle wymyli dla swojego Kocioa jak zupenie odmienn lini wytyczn 129, ktra osobliwo swoj skrywaa pod oson powagi penej namaszczenia i nadmiernej dokadnoci. By to przecie i mistrz sowa, a zacity spr i walka na argumenty sprawiay mu rado. Te same wszak cechy mona spotka i u wielu innych spord wyznawcw jego doktryny. Nie przywizuj oni bowiem wikszego znaczenia do czyjego nienagannego trybu ycia czy cech charakteru, albo miosierdzia, okazywanego przez kogo potrzebujcym wsparcia, chyba e czowiek ten w sprawach wiary myli tak samo jak i oni; o wiele bardziej
Zamiast Eleuzjosa", a nie po Eleuzjosie", poniewa cesarz Walens, arianin, kaza si usun tego biskupa macedonianina, aby na jego miejsce wprowadzi Eunomiusza (por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 335337; nadto o Eleuzjosie por. wyej, ks. IV, rozdz. XIII, XV, XX i XXIV). Czyli eunomianami albo anomejami, od gr. wyrazu anmoios niepodobny; oczywicie w zwizku z heretyck tez o braku podobiestwa midzy Synem Boym a Bogiem Ojcem. O rnych odamach eunomian por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 436437. Orygina gr. uywa tu sowa wieloznacznego: agogen, co tumacz na acin oddaje: disciplinam. Wydaje si wszake, e polski odpowiednik doktryna" (czy nawet szkoa filozoficzna") byby tu rwnie niewaciwy jak dyscyplina" (kojarzymy: kocielna), gdy w gr wchodzi tu i liturgia, i doktryna, i chyba cay kierunek religijnego wychowania.
129 128 127

wychwalaj raczej kogo, kto by potrafi zrcznie i nieustpliwie 130 dysputowa i sprawia efekt zwycizcy, gdy wysuwa wnioski. Dopiero bowiem kogo takiego (1364) cay ich og uwaa za czowieka pobonego. Ale jak uwaaj inni a moim zdaniem sd ich bliszy jest prawdy Teofronios z Kapadocji i Eutychios, arliwi wyznawcy tej herezji, odczywszy si od niej w okresie rzdw nastpnego cesarza, wprowadzili wiele zmian zarwno w zakresie wszelkich innych ustale Eunomiusza, jak i w ceremonii chrztu witego, poniewa wystpili z inicjatyw, eby dokonywa chrzcielnego obrzdu nie w imi Trjcy witej, ale w imi mierci Chrystusa. Sam Eunomiusz rzekomo adnych co do tego zmian nie wprowadzi, lecz od pocztku podziela pogldy Ariusza, i w takim nastawieniu wytrwa do koca; kiedy za zosta biskupem miasta Kyzikos, podlegli jego wadzy duchowni mieli go podobno oskary o to, e jest twrc zbyt niebezpiecznych131 zasad wiary. A wtedy Eudoksjos, gowa sekty ariaskiej w Konstantynopolu, zawezwawszy go do siebie, wyda mu, jak mwi, polecenie, aby wystpi wobec wiernych z kazaniem o tematyce dogmatycznej; a poniewa nie dostrzeg nic takiego, co by mg mu zarzuci, nakania go do powrotu do Kyzikos. Ale ten podobno mia si wyrazi, e ju nie chce by razem z tymi, ktrym nie moe zaufa; i to wanie posuyo mu za pretekst do odejcia. Prawdziwym jednake powodem miao by podobno to, e podlegli jego duszpasterskiej wadzy wierni nie zdecydowali si przyj yczliwie Aecjusza, jego mistrza; dlatego te Eunomiusz cay czas spdza odtd u siebie, nie zmieniajc nic ze swych poprzednich przekonaI32. Na poruszony tu wic temat jedni mwi tak, drudzy znw inaczej. Ale czy t zmian w zakresie tradycyjnej formy chrztu wprowadzi sam Eunomiusz, czy te jacy inni sekciaOczywicie eristikos, tj. erystycznie". Por. wyej, ks. IV, rozdz. XII, przyp. 53, w zwizku z charakterystyk Aecjusza. Zbyt niebezpiecznych, zbyt ryzykownych. W oryginale: neoteron dogmatn. Przymiotnik neos oraz jego stopie wyszy neoteros przybieraj czsto znaczenie pejoratywne: osobliwy, nieoczekiwany, dziwny, niebezpieczny, oraz: gorszy, krzywdzcy itp. Autor chwyta si tu wyranie pretekstu, gdy w gruncie rzeczy Eunomiusz poszed za swym przyjacielem Aecjuszem do Konstantynopola, susznie liczc na poparcie Juliana Apostaty (362). Por. Lietzmann, dz. cyt,, t. III, s. 268.
132 131 130

rze, zdaniem moim, w kadym razie przy takim stanowisku tylko oni naraaj si na niebezpieczestwo, e rozstan si z yciem pozbawieni udziau w askach z chrztu witego pyncych. Bo ci pierwsi, ktrzy ju uprzednio zostali ochrzczeni zgodnie z przyjtym od pocztku, tradycyjnym zwyczajem, sami siebie na samym wstpie ponownie ochrzci nie mogli oni wanie, ktrzy wprowadzili to, w czym w ogle nie mieli udziau; i potem prbowali uczyni z drugich co, czego nie reprezentowali ani sami przez si, ani dziki innym, i utworzywszy sobie ten dogmat wychodzc z jakich bezpodstawnych zaoe i z wasnego sposobu pojmowania, przekazali innym to, czego sami nie otrzymali w przekazie 133. A to przecie niedorzeczno. Wszak i oni sami s co do tego zgodni, e ci, ktrzy jeszcze nie zostali ochrzczeni, chrzci innych nie mog; a ten, co nie zosta ochrzczony w sposb przyjty w ich wasnej tradycji, uchodzi w ich oczach za czowieka nie ochrzczonego, jako ten, kto nie zosta wprowadzony w tajemnice wiary w naleyty sposb. I sami daj temu wiadectwo, poniewa tych, ktrych uda si im ewentualnie nakoni do przyjcia ich zapatrywa, chrzcz na nowo, choby (1365) tacy kandydaci zdyli ju przyj chrzest wedug tradycji powszechnego Kocioa. Tak wic rwnie ten problem wnis w ycie religijne niemao zamtu, a wszystkim, ktrzy chcieli zosta chrzecijanami, na zawadzie stana trudna do przekroczenia przeszkoda w postaci rnicy zachodzcej pomidzy coraz to nowymi dogmatami. Przy kadej bowiem sposobnoci wywizyway si zacite dysputy i osigay napicie charakterystyczne dla narodzin herezji, jako e w wymianie zda uczestniczyli nie byle jacy mistrzowie, angaujc swj zapa i potg posiadanej wiedzy. W rezultacie atwo mona tu doj do wniosku, e przecignliby na swoj stron niemal wiksz cz wiernych caego Kocioa, gdyby nie natrafili na takich przeciwnikw jak Kapadokowie, Bazyli i Grzegorz, i gdyby tej napaci nie osadzi w miejscu rozpoczynajcy si niebawem okres cesarskich rzdw Teodozjusza, ktry samych wodzw herezji wyCay ten obszerny wywd, przekazany najprawdopodobniej w tekcie nieco skaonym, sprowadza si do stwierdzenia, e tradycyjna forma obrzdowa sakramentu chrztu witego ma za sob powag pierwszego okresu istnienia Kocioa Chrystusowego. Cho autor o tym nie wspomina, spoza sw jego zdaje si wyziera jakby drugie oblicze apostolskiej sukcesji.
133

rwa z terytoriw pastwa pozwalajcych na wiksz swobod i przenis ich na miejsce bardziej odludne. Chcc jednake cho po czci zna doktryn obydwu tych herezji, powinnimy wiedzie, e ojcem pierwszych pomysw co do ujcia wiary, jakie si wie z osob Eunomiusza, by Syryjczyk Aecjusz; w lad za Aecjuszem wystpi on z wypowiedzi, e Syn Boy niepodobny jest do Ojca, e jest istot stworzon i e powsta z niczego 134. I tych, ktrzy przyjli taki pogld, nazywano z pocztku aecjanami. Ale jak to emy ju zaznaczyli przy relacjonowaniu okresu rzdw Konstancjusza: gdy jedni utrzymywali, e Syn Boy jest wspistotny Ojcu, drudzy natomiast przyjmowali tu jedynie podobiestwo pod wzgldem istoty, wtedy ci, ktrzy na synodzie w Ariminium zyskali przewag, wydali orzeczenie mwice o podobiestwie, i wobec tego Aecjusz, jako blunierca przeciwko Bogu, skazany zosta na wygnanie. Utworzona za przez niego herezja na razie jako przycicha, bo ani aden inny spord tych, co si w spoeczestwie licz, ani Eunomiusz, nie mieli odwagi otwarcie opowiedzie si po jej stronie. Jednake Eunomiusz, z chwil kiedy zamiast Eleuzjosa obj wadz nad Kocioem kyzikeskim, nie potrafi ju zgoa zachowa spokoju, lecz w trakcie publicznej dysputy ponownie wycign na wiato dzienne doktryn Aecjusza. A ludzie, jak to nieraz bywa, zapomniawszy o tym, ktry jako pierwszy wpad na pomys tej heretyckiej nauki, od imienia Eunomiusza nadali nazw wszystkim wyznawcom tego rodzaju pogldw: jako e to on wanie odnowi owo faszywe wyobraenie, uzupeniajc je swoimi dodatkami, z bezczelnoci jeszcze wiksz od tej, ktr okaza autor wstpnego przekazu.

1368 ROZDZIA DWUDZIESTY SIDMY

Co pisze Grzegorz Teolog w licie do Nektariosa o Eunomiuszu i Apolinarym; z kolei o tym,

Z niebytu". Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 64, a w zwizku z Aecjuszem s. 223226; i Sozomen, wyej, ks. IV, rozdz. XII.
134

e zarzewie ich heretyckiej myli wygaso na skutek oddziaywania ducha chrzecijaskiej mdroci yjcych w owym czasie mnichw: a przecie doktryna tych dwch heretykw obja swym zasigiem niemal cay obszar Wschodu!
Tak wic przyzna trzeba, e Eunomiusz myla tak samo jak i Aecjusz; zreszt przecie i sam Eunomiusz chepliwie podkrela, e Aecjusz by jego mistrzem, i fakt ten powiadcza raz po raz, kiedy w dzieach swoich pozwala sobie na cakowit otwarto: Apolinarego natomiast oskara Grzegorz, biskup Nazjanzu, piszc w jednym ze swych listw do Nektariosa, zwierzchnika Kocioa w Konstantynopolu 135, co nastpuje: Nasze za wewntrzne nieszczcie, Eunoniusz, ju si nie zadowala pozostawieniem spraw swojemu biegowi: przeciwnie za cios osobisty uwaa takie rozwizanie, przy ktrym nie udaoby mu si pocign za sob wszystkich w przepa wasnej zguby. I to by jeszcze byo do zniesienia; ale najcisz ze wszystkich klsk gnbicych ycie kocielne jest absolutnie nieskrpowana dziaalno apolinarystw; zupenie nie pojmuj, jak wasza pobono na to pozwolia, eby mogli sobie oni zapewni wolno zbierania si na naboestwach na rwnych z nami prawach. Niewtpliwie zatem z aski Boga dysponujc wszechstronn wiedz o traktowaniu tajemnic wiary, nie tylko umiesz broni sprawy Boga Logosa136, ale take masz rozeznanie we wszystkich owych teoriach, ile ich tylko wymylili heretycy przeciw zdrowej wierze. Ale moe nie bdzie to niestosowne, aby Wasza dostojno usyszaa od
Na temat Nektariosa, nastpcy Grzegorza na biskupim tronie Konstantynopola, por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 402. Nelctarios otrzyma sakr biskupi na wielkim soborze wszystkich biskupw Wschodu, zwoanym przez cesarza Teodozjusza w roku 381 do Konstantynopola. Sozomen chcc scharakteryzowa dziaalno wspomnianych tu heretykw korzysta z dokumentw chronologicznie pniejszych. Dodajmy tu jeszcze, e Nektarios uznany zosta przez Koci za witego (uroczysto 11 padziernika). Na podstawie zachowanego listu Grzegorza proponuje Valesius lekcj tou orthou Lgou zamiast Theou Lgou. Mona by wte136 135

naszej skromnej osoby137, e miaem w rkach ksieczk Apolinarego, ktrej tre przekracza wszelkie granice heretyckiej niegodziwoci. Autor stwierdza tam z ca moc przekonania, e ciao, ktre zgodnie z planem zbawienia jednorodzony Syn Boga przyoblek na siebie w celu przeobraenia naszej natury, nie jest ciaem przybranym, lecz przeciwnie owa cielesna natura bya w Synu Boym od pocztku138. I le zrozumiawszy pewne.zdanie z Ewangelii, przytacza je na wiadectwo tego rodzaju niedorzecznoci, cytujc: Nikt nie wstpi do nieba, oprcz tego, ktry z nieba zstpi Syn Czowieczy139; rzekomo zanim jeszcze zstpi, by ju Synem Czowieczym, i zstpi przynoszc ze sob owo wasne swoje ciao, ktre wanio mia w niebie, ciao przedwieczne, a zarazem stanowice jedn cao z Jego Bosk istot. Bo autor znw przytacza pewn wypowied Apostoa, e Drugi czowiek z nieba140; nastpnie poucza, e w Czowiek, ktry przyszed z nieba, nie posiada umysu 141, natomiast bosko Jednorodzonego, ktra uzupenia natur umysu142, wesza w skad czowieczego poczenia jako trzecia jego cz: bo Syn Czowieczy mia dusz i ciao zgodnie z natur ludzk, umysu za nie mia, lecz jego miejsce wypenia Bg Logos. I nie to jeszcze wyglda wprost przeraajco, ale co najdy tumaczy: umiesz broni susznego (nie naruszonego, tj. waciwie pojmowanego) Sowa"; inaczej mwic waciwego pojcia o bstwie Syna Boego, Logosa. Wzgldnie od naszej ograniczonoci" albo od naszej maoci". Wersja mwica o ograniczonoci" pozwalaaby nam chyba zaoy ironi i cierpki nastrj u piszcego. W tekcie gr. w kadym razie wystpuje wyraz brachytes: krtko, ograniczono, mao. Chcc si zorientowa, wietle nauki Pisma witego, nienia w STB, haso Ciao, zw. gorz, znakomity znawca Pisma ce std jego przydomek! podobne twierdzenie.
139 138 137

jak dalece bdna jest ta teza w wystarczy skrtowe ujcie zagads. 146, Ciao Chrystusa. w. Grzewitego i Teolog" par excellennie mg nie zareagowa ostro na

Por. J 3, 13. Cytat ten ma niemal identyczne brzmienie zarwno w przekadzie BT, jak i w przekadzie ks. Seweryna Kowalskiego. Por. 1 Kor 15; 47. (Cytujemy wedug BT; a oto wersja grecka: Ho deuteros anthropos eks oumnou).
141 142 140

Noun umysu, jako wadzy mylenia.

Niby: odegraa rol natury mylcej"; bo trudno tumaczy dosownie wypenia natur umysu", skoro zdaniem Apolinarego tej natury w Synu Czowieczym nie byo...

gorsze ze wszystkiego, e samego jednorodzonego Boga, sdziego nad kadym istnieniem, sprawc ycia, pogromc mierci, czyni miertelnym i twierdzi, e Syn Czowieczy (1369) dotknity zosta cierpieniem143 w swojej wasnej boskoci i w owej trzy dni trwajcej mierci ciaa, a wreszcie, e wraz z ciaem umiercona zostaa i bosko; i wtedy na powrt zostaa wskrzeszona z martwoty przez Ojca". O wszystkich innych przybudwkach do podobnych niedorzecznoci dugo by si jeszcze mona byo rozwodzi. Nieche wic ten, kogo to interesuje, na podstawie sw tu powiedzianych rozway, co i w jaki sposb wyobraaj sobie Apolinary i Eunomiusz, kiedy mwi o Bogu. A jeeli kto zdecydowa si potrudzi nad zdobyciem dokadnej wiedzy o tego rodzaju sprawach, niech poszuka dalszych szczegw studiujc albo te pisma, ktre zostawili sami owi heretycy, albo te, ktre na ich temat napisali drudzy; bo mnie nieatwo ani si w takich rzeczach rozezna, ani je omwi. Wyjaniajc fakt, e te faszywe doktryny nie odniosy zwycistwa i nie rozprzestrzeniy si w masach, oprcz przytoczonych tu powodw trzeba chyba w pierwszym rzdzie umieci dziaalno wczesnych mnichw. Albowiem tak asceci w Syrii i w Kapadocji, jak i w prowincjach dokoa tych ziem, z caej mocy trzymali si orzecze soboru nicejskiego. A mao ju brakowao do tego, by obszary ziem Wschodu poczynajc od Cylicji a po Fenicj cakowicie ogarna doktryna Apolinarego, a herezja Eunomiusza poczynajc od Cylicji i gry Taurus, a po Hellespont i sam Konstantynopol; bo przecie i jeden, i drugi atwo mg nakoni do przejcia na wasn jego wiar zarwno tych, wrd ktrych stale przebywa, jak i ludzi z najbliszego ssiedztwa. Ale przytrafio im si co podobnego do sytuacji, w jakiej poprzednio znaleli si arianie: mianowicie szerokie masy wiernych na tych obszarach, podziwiajc wspomnianych tu mnichw za ich cnoty udokumentowane uczynkami, ywiy mocne przekonanie, e rwnie i nauka przez nich goszona jest suszna; tote
pathos deksasthai odebra cierpienie"; w zwizku z tym zagadnieniem zwrmy uwag, e bodaj jeszcze dalej idzie w tym kierunku nowoytna teologia mierci Boga"; por. Christian Duquoc, Niejasnoci teologii sekularyzacji, prze. Wodzimierz Krzyaniak, IW Pax, Warszawa 1975, s. 70.
143

odwracay si ze wstrtem od zwolennikw odmiennych pogldw, uwaajc ich za ludzi bynajmniej nie wolnych od zafaszowanych doktryn. Zupenie tak jak Egipcjanie, ktrzy idc w lady swoich mnichw stawili opr arianom.

ROZDZIA DWUDZIESTY SMY

O witych mach, ktrzy rozwijali w owych czasach sw dziaalno w Egipcie, jak mianowicie: Jan, Or, Amon, Benus, Teonas, Kopres, Helles, Elias, Apelles, Izydor, Serapion, Dioskor i Eulogios
Poniewa jednak wspomniaem o wczesnych wyznawcach chrzecijaskiej mdroci, w por bdzie, moim zdaniem, ebym ich bliej przedstawi, ilu tylko zdoam. Wielkie bowiem mnstwo umiowanych przez Boga mw pojawio si w opisywanym tu okresie. Na tle tych, o ktrych wiemy, e dziaali w Egipcie, wyrnia si Jan; jemu to Bg pozwoli, w stopniu nie mniejszym ni wszystkim innym, dawniejszym prorokom, zna przyszo i dostrzega rzeczy dla innych niejasne; da mu te dar leczenia tych, ktrych drcz nieuleczalne cierpienia i choroby. Syn tam take i Or, ktry od modoci przebywa stale w pustelniach, nieustannie wielbic Boga swym piewaniem hymnw. ywi si rolinami i jakimi korzonkami. Wod za pi, jeli j gdzie znalaz. A gdy ju by starcem, zgodnie z Boym poleceniem przeszedszy do Tebaidy, przewodzi tam licznym klasztorom, przy czym i on take nie by pozbawiony aski dokonywania cudw. Bo sam tylko sw modlitw leczy choroby i precz pdzi demony. I cho si liter nie uczy, nie potrzebowa ksiek, eby co spamita, lecz wszystko, co raz przyj do wiadomoci i przemyla, stawao si wartoci silniejsz ponad wszelk niepami. W teje okolicy chrzecijask ascez uprawia (1372) rwnie i Amon, przeoony tak zwanych mnichw z Tabenne-

sos"144, majcy okoo trzech tysicy uczniw; take Benus i Teonas przewodzili zgromadzeniom mnichw, obaj napenieni przez Boga ask poznawania naprzd przyszoci i darem proroctwa. Mwi te o Teonasie, e bdc znawc kultury zarwno egipskiej i greckiej, jak i rzymskiej, przez lat trzydzieci uprawia ascez milczenia; Benusa natomiast podobno nikt nie widzia rozgniewanym, nikt nie sysza, by si mia zaklina, by mia kama, by mia wypowiedzie jakie siowo nierozwane albo zuchwae czy lekcewace. W tym samym mniej wicej okresie y rwnie Kopres i Helles, i Elias. Powiadaj, e Kopres mia od Boga dar uzdrawiania z rnych chorb i cierpie oraz moc pokonywania zych duchw, a Helles, od modoci wprowadzony w zakonny tryb ycia, dokonywa mnstwa nadzwyczajnych rzeczy, do tego stopnia, e potrafi na przykad przenie ogie w zanadrzu, przy czym nie pali odziey; miao to by dla towarzyszy z samotni zacht i wskazwk, e w lad za nienagannym sposobem bycia idzie rwnie ujawnianie spraw zadziwiajcych. Elias natomiast wiczy si podwczas w chrzecijaskiej mdroci przebywajc nie opodal miasta Antinoosa145; a mia ju lat okoo stu dziesiciu. Przedtem, jak sam nadmienia, przez siedemdziesit lat mieszka samotnie na pustkowiu; i cho by ju w tak podeszym wieku, nadal poci i wytrwale przestrzega zasad ascetycznego trybu ycia. Oprcz wyej wymienionych syn wtedy i Apelles, dokonujc wielu cudw w egipskich klasztorach, umiejscowionych w pobliu miasta Achoris146. Jego to wanie, gdy pewnego razu noc w kuni ku co z metalu by to bowiem wyuczony jego zawd jaka zjawa piekielna w postaci piknej kobiety usiowaa wystawi na prb, uwziwszy si na cechujc go skromno. On jednake, wycignwszy z ognia obrabiane przez siebie elazo, opali nim twarz demonowi, a ten, wydawszy przeraliwe skrzeczenie, umkn wrd zowieszczych zawodze.
144 145

Por. wyej. ks. III, rozdz. XIV i przyp. 70.

Antinou polis, ac. Antinoi (i Antionou) urbs; miasto w Grnym Egipcie, tj. w jego czci pomidzy Delt a Tebaid, zwanej Heptanomis (od siedmiu nomw"). Akoris, wedug Ptolemeusza; rwnie we wspomnianej wyej Heptanomis.
146

Najbardziej znanymi w tym czasie opatami mnichw byli ojcowie: Izydor i Serapion, a take Dioskor, Izydor, zamknwszy zewszd ogrodzeniem dookoa klasztor, dokada starania, aby nikt ze znajdujcych si w rodku nie wychodzi na zewntrz i by wszystko, co niezbdne do ycia, kady mia na miejscu. Serapion przebywa stale w okolicy nomu arsinoickiego 147, majc pod swoj opiek okoo tysica mnichw. Uczy ich wszystkich zdobywa sobie rodki do ycia kosztem wasnych mozow i dostarcza ywnoci innym, kiedy s w potrzebie; tak wic jego uczniowie por letni wynajmujc si do niwa, dostateczn ilo zboa odkadali do gumna dla siebie i dzielili si nim jeszcze z innymi mnichami. Dioskor natomiast mia nie wicej ni stu suchajcych go mnichw. Poniewa by on prezbiterem, obowizki kapaskie wypenia z ca sumiennoci, badajc i starannie rozsdzajc tych, co przystpowali do tajemnic otarza, tak by najpierw czysty mieli umys i wolni byli od poczucia jakiej cikiej przewiny. Jeszcze wiksz skrupulatnoci w udzielaniu witych tajemnic148 odznacza si wtedy prezbiter Eulogios. Mwi o nim, e w trakcie sprawowania witej ofiary miewa uprzednie (1373) rozpoznanie skrytych zamysw u tych, ktrzy przystpowali do Stou Paskiego, i to tak dalece, e zarwno mg kademu wykaza jasno sam jego win, jak i skontrolowa wszystko, co kto kryje w gbi myli; tak wic obcionych zym uczynkiem albo zdecydowanych popeni jak podo, przez czas jaki trzyma z dala od otarza, kiedy ju wskaza na przewinienie: ale oczyszczonych alem i pokut przyjmowa na powrt.
Przypomnijmy: cay Egipt dzieli si na kilkadziesit jednostek terytorialnych, zwanych nomami (noms) i stanowicych zarazem okrgi wojskowo-skarbowe. Z trzech miast egipskich o nazwie Arsine chodzi tu moe tylko o miasto Arsinoe w Heptanomis. Najwyraniej chodzi tu o udzielanie sakramentu Ciaa i Krwi Paskiej. Jak wskazuje cig dalszy, wiernych nie obowizywaa podwczas spowied. W zwizku z tym Valesius spostrzega, e opierano si tu na sowach w. Pawa: Probet autem seipsum homo, et sic de pane illo edat (Niechaj tedy bada czowiek samego siebie i niech tak spoywa z chleba tego, itd.; por. 1 Kor 11, 28; nieco inaczej brzmi jednak przekad BT: Niech przeto czowiek baczy na siebie samego, poywajc ten chleb, itd.).
148 147

ROZDZIA DWUDZIESTY DZIEWITY

O mnichach w Tebaidzie, jak mianowicie: Apollos, Doroteos, Piammon, Jan, Marek, Makary, Apollonios, Mojesz, Pawe z Ferme, Pachon, Stefan i Pior
W okresie dziaalnoci tych mnichw y rwnie przebywajcy w Tebaidzie Apollos, ktry powici si chrzecijaskiej ascezie ju na progu swej modoci. Po czterdziestoletnim pobycie na pustkowiu, idc za udzielon mu przez Boga wyroczni, na mieszkanie zaj jaskini u stp gry, niedaleko siedzib ludzkich. Wobec mnstwa dokonanych cudw mnich ten sta si wkrtce sawny i zosta przewodnikiem duchowym caych zastpw zakonnych. Bo i przez swe pouczenia potrafi wpyn na korzystn u kogo zmian. Jaki za stosowa tryb ycia i jak wielkich dokona dzie, jak opromienionych ask Bo i jak wprost niewiarygodnych, donosi o tym Tymoteusz 149, biskup Kocioa aleksandryjskiego, ktry bardzo dobrze i szczegowo opowiedzia zarwno o yciu Apollosa, jak i innych wspaniaych, a przeze mnie tu wspomnianych mnichw. W czasach tych w rejonie Aleksandrii wielu ludzi dzielnych i zacnych gorliwie uprawiao chrzecijask ascez; byo ich okoo dwch tysicy; jedni z nich mieszkali w tak zwanych pustelniach, drudzy w okolicy Mareotes i w bezporednim ssiedztwie z Libi. Wyrnia si wrd nich szczeglnie Doroteos 150, rodem z Teb, ktry tak spdza ycie, e za dnia zbiera kamienie wyrzucane przez pobliskie morze i kadego
O tyme Tymoteuszu, biskupie Aleksandrii, bracie i nastpcy ortodoksyjnego biskupa teje Aleksandrii, Piotra, parokrotnie wspomina Sokrates Scholastyk, nic wszake nie mwic o jego dziaalnoci literackiej: por. dz. cyt., s. 388 i 396. Tego Doroteosa pustelnika (+ okoo roku 395) uzna Koci za witego i obchodzi jego uroczystoci w dniu 5 czerwca. Uczniem Doroteosa by Palladios (przyja si te u nas zlatynizowana forma jego imienia: Palladiusz), yjcy w okresie lat 363431, autor napisanej po grecku Historii o mnichach, do Lausosa" (Lausiakon; ac. tytu Historia Lausiaca; PG 34), biskup Helenopolis w Bitynii, a pod koniec ycia biskup miasta Aspuna w Galacji, obok Atanazego, Makarego (egipskiego) i Ewagriusza (pontyjskiego) jeden z najwybitniejszych przedstawicieli chrzecijaskiej literatury ascetycznej; przyjaciel i biograf w. Jana Chryzostoma (por. Tadeusz Sinko, Zarys literatury greckiej, t. II, s. 795).
150 149

roku budowa z nich domek niewielki, aby go podarowa tym, co sami sobie pobudowa mieszkania nie mog; noc natomiast z lici palm daktylowych skrcajc powrozy, wyrabia z nich wielkie kosze, by zarobi na swe utrzymanie. Dzienn racj wyywienia stanowio dla niego sze uncji chleba i pczek byle jakich jarzyn, a za napj suya mu woda. Zaprawiony w takiej ascezie od lat modzieczych, nie poniecha jej nawet na staro. Nigdy te nie widziano, aby spa na jakiej macie albo na ou, by dla odprenia bodaj nogi wycign albo z wasnej woli pogry si we nie. Dopiero ulegajc przemonej sile natury, w czasie pracy czy posiku, przymrua nagle powieki, tak e nieraz, kiedy sennie zwiesi gow w trakcie jedzenia, ksek z ust mu wypada. Pewnego wic razu, do najwyszego ju stopnia opanowany potrzeb snu, nawet nie zauway, kiedy upad na jak rogo. I zmartwiony tym niesychanie powiedzia z caym spokojem: Jelt aniow potrafisz nakoni do snu, nakonisz rwnie i gorliwego ascet"; mia za na myli siebie samego, (1376) by moe kierujc te sowa pod adresem snu151 albo te do demona, ktry stan na zawadzie gorliwym jego poczynaniom. Podszed raz kto do niego w momencie takich umartwie i powiedzia: Dlaczego wyniszczasz a do tego stopnia swoje ciao?!" A on mu na to: Dlatego, e ono mnie wyniszcza!" W tym rwnie czasie dziaajcy Piammon i Jan kierowali yciem najznakomitszych klasztorw egipskich w okolicy Diolkos152. Bdc prezbiterami, z najwiksz starannoci i z wielkim namaszczeniem speniali swe kapaskie obowizki. Razu pewnego, jak mwi, Piammon, sprawujc najwitsz ofiar, ujrza anioa Boego, ktry stojc tu przy witym stole otarza wpisywa do jakiej ksigi imiona mnichw obecnych na naboestwie; nieobecnych za z ksigi tej wymazywa. Natomiast Jana obdarzy Bg tak wielk moc zwalczaOpierajc si na tekcie wspomnianej w poprzednim przypisie Historii o mnichach" Valesius prostuje, e sowa te skierowa Doroteos do Palladiusza, kiedy ten prbowa nakoni go do snu. Oczywicie w zwizku z tym narzuca si wniosek, e Sozomen dziea Palladiusza nie zna, a w swoich relacjach opar si na innych jeszcze rdach. Diolkos, ac. Diolcus nazwa jednego z uj Nilu. Wspomniany tu Jan, zwany Janem Egipskim", wity i pustelnik (+ 394), naley do najsynniejszych ojcw pustyni"; por. Karol Radoski, dz. cyt., s. 202.
152 151

nia cierpie i chorb, e m ten zdoa wyleczy mnstwo ludzi nkanych podagr i dotknitych paraliem. W imponujcy wprost sposb uprawia podwczas ascez w pobliu Scetis 153 i starzec Beniamin; mia on od Boga dar, e bez adnych rodkw leczniczych, samym dotkniciem swej rki albo za pomoc oliwy, nad ktr odmwi modlitw, mg cierpicych uwalnia od kadej choroby. I takim bdc zaiste czowiekiem, podobno gdy zapad na wodn puchlin, tak strasznie spuchnite mia ciao, e przez drzwi budynku, w ktrym przebywa, nie mona go byo wynie inaczej, jak tylko wyrywajc wraz z drzwiami i same rwnie framugi. A w czasie choroby lee w ou nie mogc, osiem prawie miesicy siedzia na zydlu bardzo szerokim, zgodnie ze swym zwyczajem leczc chorych i nie okazujc najmniejszego zniecierpliwienia, e sam z nkajcej go choroby nie wychodzi zdrowy. Ba, co wicej, jeszcze dodawa otuchy tym, ktrzy go odwiedzali, i prosi ich nieustannie, by si do Boga modlili za jego dusz, tumaczc, e swym ciaem nic si nie przejmuje: Bo nawet przy dobrym stanie zdrowia nie odniosem z niego adnej korzyci154, a przy zym adnej szkody". W Scetis przebywa w tym okresie sawny w Marek i Makary Modszy, i Apollonios 155, i Mojesz z Etiopii156. O Marku mwi, e w bardzo modym jeszcze wieku by niezmiernie agodny i skromny, i doskonale pamita tre Pisma witego; a Bg do tego stopnia go miowa, e jak zapewnia tene Makary, zarazem prezbiter mniszej osady Celli, Marek nigdy z rk jego nie otrzyma tego, czego w sposb godziwy i przyNazwa tego miasta, lecego w pobliu gry Nitria, brzmi Sketis albo inaczej Skyathis. Jest to oczywicie stanowisko nie tylko skrajnie ascetyczne, ale bez pewnych uzupenie nie do przyjcia w wietle nauki Kocioa, od czasw najdawniejszych a dzi w sposb szczeglny podkrelajcego wielk godno ciaa ludzkiego i jego rol w ekonomii zbawienia (por. np. STB s. 149). Bardzo ciekawie (i krtko) mwi o roli ciaa m.in. Andre Manaranche w swej Drodze wolnoci, prze Wodzimierz Krzyaniak, IW Pax, Warszawa 1973, s. 217. Literatura jest zbyt obfita, eby j tu byo mona przytoczy. Zarwno o obydwu Makariuszach (czy Makarych), jak i o Apolloniosie mwi ju Sozomen wyej, w ks. III, rozdz. XIV. Mojesz Czarny, Abisyczyk, jak go okrela Karol Radoski (dz. cyt., s. 342).
156 155 154 153

jty udzielaj kapani u stou witego wiernym Kocioa157: anio mu udziela, przy czym on sam, Makary, utrzymywa, e rk anielsk widzia tylko do przegubu. Makaremu za dana od Boga bya ta aska, e mg miao pogardza zymi duchami. Pierwsz sposobnoci do zetknicia si z mdroci chrzecijask stao si dla niego mimowolne zabjstwo. Jeszcze bowiem maym bdc chopcem, pasa owce nad Jeziorem Mareockini i w czasie zabawy zabi ktrego ze swych rwienikw; (1377) i poniewa si obawia, e poniesie zasuon kar, zbieg na pustyni. A gdy ju potem trzy lata przey pod goym niebem, wybudowa tam sobie domek niewielki, w ktrym spdzi lat dwadziecia pi. Ci, co mieli szczcie go sysze, twierdzili, e swemu nieszczciu wielce by wdziczny i zbawiennym nazywa owo mimowolne zabjstwo, poniewa stao si dla niego przyczyn ascezy i bogosawionego trybu ycia. Apollonios natomiast, ktry najpierw dugie lata zajmowa si handlem, dopiero na progu staroci przyby do Scetis. Doszedszy do wniosku, e z powodu swego wieku nie zdoa ju ani nauczy si pisa, ani opanowa adnej innej sztuki, nabywajc za wasne pienidze rnorodne gatunki lekw i ywnoci, jakich potrzebuj chorzy, [od rana] a do dziewitej godziny kry od jednych drzwi do drugich, gdzie mieszkali mnisi, odwiedzajc zoonych chorob. A kiedy stwierdzi, e tego rodzaju asceza jest dla niego odpowiednia, tak wanie postpowa przez reszt swego ycia. Na krtko za przed mierci drugiemu przekazawszy wszystko, co posiada, poleci mu robi to samo. Mojesz, bdc niewolnikiem, dla swej nieprzydatnoci wypdzony zosta z domu waciciela; i zdecydowawszy si na rozbjnictwo, stan na czele bandy rabusiw. Ale gdy ju wielu skrzywdzi i popeni niejedno zuchwae morderstwo, oto na skutek nagej jakiej zmiany wkroczy na drog ycia samotniczego, i naraz wspi si na szczyty doskonaoci, ktr reprezentuje chrzecijaska asceza. Poniewa wic na skutek poprzedniego trybu ycia rozsadzaa go energia, a fantazja podsuwaa mu obrazy rozkoszy, niezliczon iloci wicze ascetycznych wycieczy swj organizm: ju to poprzestajc na odrobinie chleba bez gotowanej do tego potrawy, ju to
Mowa tu oczywicie o sakramencie otarza, tj. o eucharystycznym Chlebie.
157

wykonujc mnstwo robt i po pidziesit razy si modlc, albo wreszcie i przez to, e przez sze lat bez przerwy kadej nocy cay czas na stojco si modli, ani kolana nie zgiwszy, ani oczu do snu nie mruc. Kiedy indziej znw noc obchodzc mnisze mieszkania, potajemnie napenia wod kademu jego stgiewk. A bya to praca bardzo mozolna. Odlego bowiem od miejsca, skd czerpano wod, raz wynosia dziesi stadiw, raz dwadziecia, a czasem trzydzieci i wicej. Ale dugo jeszcze zachowa sw dawniejsz si, cho licznymi praktykami stara si jej pozby i nka ciao wyczerpujcymi pracami. Jak zatem mwi, razu pewnego, kiedy zbjcy napadli na owo miejsce, w ktrym samotnie uprawia ascez, pojma ich wszystkich i zwiza, i tak jak byo razem czterech, wzi ich na barki i zanis do kocioa, za czym spraw ich odda w rce swoich towarzyszy pustelniczego ycia: przecie jemu samemu nie wypada ju nikogo narazi na jakie przykroci... Podobno bowiem dotd nigdy jeszcze nie dokona si w niczyim sercu tak wielki odwrt od zego i zwrot ku doskonaoci, jak u niego, zmiana tak olbrzymia, e czowiek ten sign szczytu zakonnej ascezy, niesychanym lkiem przejmowa demony i zosta prezbiterem spoecznoci mniszej w Scetis. Takie wic majc osignicia zostawi po sobie wielu znakomitych uczniw, kiedy zmar w wieku lat mniej wicej siedemdziesiciu i piciu. Za tych samych rzdw 158 y Pawe i Pachon oraz Stefan i Mojesz, obaj z Libii, a poza tym Pior z Egiptu. Jeli chodzi o miejsce ich zamieszkania, to Pawe przebywa na grze Ferm; ley ona na terenie nalecym do Scetis i mieszka na niej nie mniej ni piciuset mnichw. (1380) Nie wykonywa on adnej pracy fizycznej i nic od nikogo nie przyjmowa oprcz tego, co bra do jedzenia. Modli si tylko, dnia kadego trzysta modlitw skadajc Bogu w ofierze, jakby si uiszcza z jakiej daniny. Aby si za niepostrzeenie nie pomyli w rachubie, trzysta kamykw wrzuca w zanadrze, i po kadej modlitwie jeden kamyk wyrzuca. Wyrzucenie ostatniego kamyka byo wskazwk, e liczba modlitw rwna si penej liczbie kamykw. Pachon natomiast sawny by wwczas w
Nasuwa si pytanie, jakie to rzdy ma Sozomen na myli? Pochwytne tu chronologicznie relacje cign si od panowania Walensa, cesarza-arianina, a do panowania Teodozjusza I (za jego rzdw odby si II sobr powszechny, konstantynopolski I, w roku 381), ktry zmar w roku 395.
158

Scetis; u tego ascety, cho od pierwszej modoci do pnej staroci wedug raz ustalonego planu prowadzi swe ycie, ani doskonay stan zdrowia, ani jakie doznanie wewntrzne, ani wreszcie duch nieczysty aden z tych czynnikw nie natrafi na najmniejszy lad zaamania, jeli chodzi o dziedzin wstrzemiliwoci od tego, nad czym powinien panowa chrzecijaski mdrzec. Stefan za zamieszka w Mareotes, niedaleko Marmaryki159. Przeszedszy szko cisej i najdoskonalszej ascezy, uprawianej przez szedziesit lat ycia, by bardzo sawnym mnichem i y w bliskim kontakcie z wielkim Antonim. Odznacza si agodnoci i niezmiern mdroci, a obcowanie z nim sprawiao przyjemno i przynosio korzy; umia ponadto przynosi ukojenie ducha ludziom pogronym w zmartwieniu i budzi w nich nastrj radosny, choby odczucie przykroci, jakie zdyo ich wanie opanowa, byo wprost nieuniknione. Tak samo odnosi si rwnie i do swoich wasnych nieszcz. I rzeczywicie, kiedy nawiedzio go cikie i nieuleczalne cierpienie, podajc lekarzom do cicia stoczone przez chorob czci ciaa, spokojnie wykonywa prac rczn, splatajc licie palm daktylowych. A tym, ktrzy asystowali przy zabiegu, radzi si nie martwi jego dolegliwociami i nie rozumowa nigdy inaczej jak tylko w ten sposb, e wszystko, co Bg czyni, musi w rezultacie wyj w kadym wypadku na dobre: i jemu take przyniesie to korzy, e dowiadczy takich cierpie, i to by moe za swe przewinienia, za ktre lepiej tutaj ponie kar anieli po tym ziemskim yciu. Mojesz przeszed do potomnoci jako ten, ktry zdoby sobie wielki rozgos agodnoci i mioci bratersk, a take leczeniem chorb, osiganym za porednictwem modlitwy. Pior natomiast, od modoci swojej powiciwszy si ascezie, kiedy ze wzgldu na ten cel wyszed z domu ojcowskiego, lubowa Bogu, e od tej chwili nie ujrzy ju wicej nikogo z najbliszych. Po upywie lat pidziesiciu wiadomo o tym, e on yje, uzyskaa jego siostra. Ogarnita niezmiern radoci z powodu tego nieoczekiwanego doniesienia, nie moga si uspokoi inaczej jak tylko na myl, e zobaczy wreszcie brata. A miejscowy biskup, ulitowawszy si nad lamentujc
Nazwa terytorium na pnocnym wybrzeu Afryki, midzy Egiptem a Cyrenajk.
159

i bagajc go usilnie staruszk, napisa do przeoonych spoecznoci mnichw z pustelni, by wyprawili Pior do siostry. Ten za, kiedy otrzyma polecenie, by wyruszy w drog, sprzeciwi si nie mg; bo nie godzi si mnichom egipskim a, jak uwaam, rwnie i wszystkim innym nie usucha rozkazw. Dobrawszy wic sobie jakiego towarzysza, przyby do swojej ojczyzny; i stanwszy przed domem ojcowskim, da zna o swoim przybyciu. Gdy za usysza skrzypienie drzwi, zamknwszy oczy zwrci si do siostry po imieniu i powiedzia: Otom ja, Pior, twj brat; popatrz tedy na mnie, ile zechcesz!" Ta wic, pena radoci, zoya Bogu sowa podziki; on za pomodliwszy si u drzwi, powrci do miejsca, w ktrym zamieszkiwa. Ot tam wanie, wykopawszy raz studni, odkry wod o gorzkim posmaku. I ju do koca swego ycia cierpliwie jej tylko uywa. Ale dopiero okres pniejszy (1381) ujawni ogrom jego panowania nad sob. Skoro bowiem umar, chocia wielu podejmowao gorliwe wysiki, aby w tym samym miejscu pdzi ycie ascetyczne, nikt jednake wytrzyma tam nie zdoa. Ja osobicie gboko jestem przekonany, e gdyby Pior nie zdecydowa si swego czasu w taki wanie sposb w chrzecijaskiej wiczy si cnocie, to przecie nietrudno mu byo si pomodli i zmieni smak wody na sodki: wszak spowodowa wytrynicie wody tam, gdzie jej przedtem w ogle nie byo. W kadym razie podobno kiedy towarzysze Mojesza kopic ziemi zamierzali ju zrezygnowa z dalszej pracy, kiedy ani w miejscu spodziewanej yy, ani na pewnej gbokoci woda si nie pokazywaa; ale gdzie w poowie dnia przyszed do nich Pior i po bratersku ich uprzednio pozdrowiwszy, zarzuci im brak ufnoci i odwagi, wskazujcy na maoduszno, po czym zstpi w gb wykopu i odmwiwszy modlitw, trzykrotnie uderzy w ziemi motyk. Woda trysna natychmiast i wypenia cae wgbienie. Gdy za z modlitw na ustach zabiera si do odejcia i towarzysze go prosili, by skosztowa z nimi posiku, zaproszenia nie przyj, tumaczc, e nie po to zosta przysany160, a to, po co przyby, ju zostao wykonane.
Tak jest: przysany". Niewtpliwie zarwno sam Pior, opisujcy owo zdarzenie Sozomen, wierzyli gboko, e impuls szed od Tego, kto wypowiedzia pamitne sowa... Ja was braem (...), aby wszystko da wam Ojciec, o cokolwiek bycie prosili w imi moje (J 15, 16; por. take m. in.: Mt 18, 19; Mk 24; k 11, 913).
160

jak wywyGo 11,

ROZDZIA TRZYDZIESTY

O mnichach ze Scetis, jak mianowicie: Orygenes, Dydym, Kronion, Orsyzjusz, Putubastes, Arsion, Ammon, bracia Euzebiusz i Dioskor, nazywani take Wielkimi Brami", oraz Ewagriusz161
W tym czasie dziaali jeszcze w klasztorach scetyjskich: w podeszym ju wieku bdcy Orygenes 162, ostatni z uczniw wielkiego Antoniego 163, nastpnie Didymus i Kronion, liczcy sobie wtedy lat okoo stu dziesiciu, dalej wielki Orsyzjusz164, i wreszcie Putubastes, Arsion, Serapion, wszyscy razem pamitajcy epok wielkiego Antoniego. Doszedszy do pnej siwizny pord praktyk chrzecijaskiej mdroci, stali podwczas na czele tamtejszych klasztorw. A znw spord tych, co byli wtedy modzi albo w sile wieku mskiego, dawali si stopniowo pozna u ich boku liczni dzielni i wspaniali asceci; naleeli do nich Ammonios, Euzebiusz i Dioskor, ktrych jako rodzonych braci nazywano dla ich wysokiego wzrostu Wielkimi Brami" 165. Jak powiadaj, w Ammonios (1384) doszed do szczytu ascetycznej doskonaoci, dzielnie opanowa zarwno pragniewiele z tych imion wystpuje jedynie u Sozomena. Ewagriusz by postaci wybitniejsz i znan. Urodzony w roku 346 w Poncie (std przydomek Ponticus), zmar w Egipcie w roku 399. Ucze w. Bazyego i w. Grzegorza z Nazjanzu, a take synnych Makariuszw (Makarych" czy te Makariosw"): tego z Egiptu" i aleksandryjskiego", kaznodzieja w Konstantynopolu, od roku 382 pustelnik. Uczniem Ewagriusza oraz pustelnika Doroteusza by synny autor Historii o mnichach, do Lausosa", biskup Paliadiusz, o ktrym bya mowa wyej por. przyp. 150 w rozdz. poprzednim. Nie naley go myli z jego imiennikiem, wielkim teologiem, kierownikiem szkoy katechetycznej w Aleksandrii z okresu znacznie wczeniejszego. Por. o nim. wyej, ks. I, rozdz. XIII, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 120121, oraz tame, przyp. 118. Arsisios w tekcie Sozomena, wedug innych przekazw Orsyzjusz. Bya o nim wzmianka wyej, ks. III, rozdz. XIV, podobnie zreszt jak o Kronionie (ktry wystpuje tam jako Kronios, nie Kronion), Putubastesie i Serapionie (Sarapion znw pisownia chwiejna!). Makrous adelphous; por. na ich temat: Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 462463. Sozomen pomin milczeniem czwartego z tych braci, Eutymiosa.
165 164 163 162 161

nie rozkoszy, jak i szukanie atwizny, i zosta nieprzecitnym znawc literatury, do tego stopnia, e dokadnie mg cytowa dziea Orygenesa166 i Dydyma167 oraz innych pisarzy kocielnych. Od lat modzieczych a do koca ycia nie skosztowa nigdy adnego pokarmu sporzdzonego przy pomocy ognia, oprcz tylko chleba. Kiedy miano go raz uj w celu udzielenia mu biskupiej sakry168, i mimo gorcych prb nie zdoa nakoni do odejcia tych, ktrzy po niego przybyli, odciwszy sobie ucho powiedzia: Odejdcie; od tej chwili na przyszo, nawet gdybym chcia, aby mnie wywicono, prawo kapaskie na to si nie zgodzi. Kae ono bowiem na biskupa wybiera czowieka w peni zdrowego"169. A gdy odszedszy ustalili midzy sob, e przestrzeganie tego rodzaju przepisw obowizuje ydw, Kocioowi natomiast na ciele nic nie zaley, byleby tylko kapan zdrw by moralnie, znowu zawrcili, eby jednak czowieka tego zabra. Ale on poprzysig, e i jzyk sobie utnie, jeliby chcieli sprbowa przemocy. Przeraeni wic grob odeszli. Sam za Ammonios otrzyma z powodu tego incydentu przydomek Parotes 170. Niedugo potem, w okresie rzdw kolejnego cesarza, przebywa z nim razem mdrzec Ewagriusz, czowiek wyksztacony, a do tego jeszcze bystry myliciel i wspaniay mwca, obdarzony wyjtkow przenikliwoci, jeli chodzi o odrnienie pomysw prowadzcych do cnoty i oddzielenie ich od rozwaa zmierzajcych do zego; umia ponadto podsun wskazwk, jak naley jedne myli usilnie podtrzymywa, a jak przed drugimi si strzec. Ale jak wspaniale wyksztacony by to czowiek, pojcia o tym dostarcz same jego pisma, ktre po sobie zostawi 171. Podobno i charakter mia zrwnowaOczywicie tym razem chodzi o Orygenesa-teologa, yjcego w latach okoo 185225. Wymienionego w cytowanym przez Sokratesa wyjtku z dziea Ewagriusza pt. Gnostyk". P.or. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 364365. Przypomnijmy parokrotnie odnotowany (zarwno przez Sokratesa jak i Sozomena) fakt najzwyklejszej ucieczki kandydata do sakry biskupiej, zwaszcza w przypadku, kiedy w kandydat by ascet. Takich wic uciekinierw naleao najpierw uj, chcc im udzieli wice. Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 365) rwnie opisuje ten fakt, jednake nie informuje, e chodzioby tu o jednego z Wielkich Braci".
170 171 169 168 167 166

w zwizku z gr. wyrazem partis pat ucha: Patouch".

Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 362 i ns., przyp. 96) wymienia dwa tytuy: O wiedzy praktycznej" oraz Gnostyk".

ony, i tak dalece umia w sobie zwalczy wszelk prno czy zarozumialstwo, e ani nie wbijay go w pych zasuone oklaski, ani nie oburza si na zniewagi, jeli niezasuenie go ajano. Rodem by z miasta Ibera, lecego nad tak zwanym Morzem Gocinnym 172. Z chrzecijask mdroci oraz z Pismem witym zapozna si pod kierunkiem Grzegorza, biskupa Nazjanzu. Ten za, w okresie kiedy sprawowa rzdy nad Kocioem Konstantynopola, zatrzyma go przy sobie w charakterze archidiakona 173. Poniewa Ewagriusz wygld mia elegancki i ubiera si bardzo starannie, jaki zazdronik z k miejscowych dygnitarzy dowiedziawszy si o tym, e jest to znajomy ony jego, uoy sobie plan tajemny, by go przyprawi o mier. A kiedy cay ten zdradziecki zamys mia ju doj do skutku, oto na pogronego we nie gbokim Ewagriusza zesa Bg jakie straszne, a zarazem zbawienne widzenie senne. nio mu si Bowiem, e pojmany i zatrzymany pod jakim cikim zarzutem, ma elazne kajdany na nogach i rkach. I kiedy ju mia by wyprowadzony do sdu (1385) i otrzyma wymiar kary, nagle podszed kto do niego i pokaza mu wit ksig Ewangelii, obiecujc, e jeli zdecyduje si na wyjcie z miasta, to on uwolni go od wizw; i wreszcie zada, aby wizie przysig, e to wanie uczyni. Dotknwszy wic ksigi zoy uroczyst przysig, e tak wanie postpi; a zaledwie zobaczy si wolnym od wizw, momentalnie si obudzi. I unikn niebezpieczestwa, idc za wskazwk snu od Boga zesanego; jednoczenie za powziwszy postanowienie, e trzeba si powici yciu ascetycznemu, wyjecha z Konstantynopola i przyby do Jerozolimy. A po jakim czasie zjawiwszy si w Scetis celem odwiedzenia (1388) miejscowych wyznawcw chrzecijaskiej mdroci, chtnie przeduy tam swj pobyt174 i zajcia.
W Poncie, jak wynika z dziea Palladiusza. W wietle innych dokumentw, wspomnianych w komentarzu Valesiusa, trudno wykluczy, e miasto mogo si nazywa Ibora. Wana wskazwka chronologiczna: jak wiadomo, w. Grzegorz z Nazjanzu by biskupem Konstantynopola w okresie rzdw Teodozjusza I, i to bardzo krtko zreszt: w miecie tym zjawi si Grzegorz wiosn roku 379, a w pierwszych dniach czerwca roku 381 zoy rezygnacj. Por. wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, Wstp, s. 1113. Na podstawie dziea Palladiusza informuje Valesius, e Ewagriusz spdzi na grze Nitria cae dwa lata, zanim pody do
174 173 172

ROZDZIA TRZYDZIESTY PIERWSZY

O klasztorach nitryjskich i o pustelniach na terenie zwanym Cellia; dalej o klasztorze w miejscowoci Rinokurura i o dzialalnoci Melasa, Dionizjusza oraz Solona
Miejsce, o ktrym tu mowa, nazywaj Nitria175, a to dlatego, e w najbliszym ssiedztwie znajduje si jaka osada, w ktrej zbiera si saletr176. Ot niemaa ilo mnichw wioda tam ycie wedug wskaza chrzecijaskiej mdroci. Klasztorw byo co okoo pidziesiciu, graniczcych ze sob wzajemnie. Po czci stanowiy one zgromadzenie zakonne, po czci oddzielne pustelnie, zamieszkiwane przez poszczeglnych samotnikw. Jeli std si pjdzie w gb pustyni, jest tam jeszcze inny obszar pustelniczy, w odlegoci prawie siedemdziesiciu stadiw 177 od tego, okrelany nazw Cellia. Znajduj si na nim rozrzucone szeroko liczne siedziby mnisze, i od nich wanie otrzyma tak nazw178 w teren. Te samotne mieszkania s na tyle oddalone od siebie nawzajem, e ich mieszkacy nie mog jeden drugiego ani widzie, ani sysze. Schodz si jednak wszyscy razem w jedno i to samo miejsce i odbywaj naboestwo kocielne w pierwszym i ostatnim dniu tygodnia. A jeeli kto by nie przyszed, byoby to wyran wskazwk, e nie stawi si nie z wasnej wodalszej pustelni. Tene Palladiusz podaje, e Ewagriusz by rwnie diakonem Nektariosa, gdy Grzegorz, ustpujcy biskup, poleci go swojemu nastpcy. Informacja ta jest tym bardziej wiarygodna, e Palladiusz by uczniem i przyjacielem Ewagriusza. Niejednokrotnie zwracalimy uwag, e Sozomen nie jest zbyt dokadny w okreleniach geograficznych. Przed chwil poda, e Ewagriusz odwiedzi mnichw w Scetis. Scetis jest nazw miasta, w pobliu ktrego leaa gra Nitria i osada Nitria; od tej osady pochodzi nazwa nomu Nitriotis. Ewagriusz niewtpliwie zwiedzi cay w obszar, na ktrym byo mnstwo klasztorw (szczeglnie na grze Nitria), zanim uda si na tereny pojedynczych cel pustelni, lecych na obszarze okrelonym jako Cellia (od wyr. ac. cella, tu: cela zakonna, ale pojedyncza, co wynika z dalszego cigu relacji naszego historyka). w jzyku gr. nitron; nitria jako imi pospolite znaczy kopalnia saletry".
177 178 176 175

Tj. okoo 14 km.

Czyli nazw Cellia (gr. Kellia) na terenie nomu Nitriotis; por. przyp. 175.

li, ale widocznie albo jaki wypadek go zatrzyma, albo przeszkodzia mu w tym choroba. I w celu odwiedzenia go oraz zapewnienia mu pielgnacji id nie wszyscy od razu, lecz kady w innym czasie, przynoszc ze sob, co kto ma przydatnego do leczenia. Natomiast poza tego rodzaju przyczyn w ogle ze sob si nie kontaktuj, chyba e przyszedby kto dla rozmowy majcej na celu poznanie Boga albo zbudowanie wewntrzne, z t myl, by zasign opinii u kogo, kto si moe na ten temat wypowiedzie i potrafi. W tych mieszkaniach-celach przemieszkuj ci wszyscy, ktrzy doszli do szczytu chrzecijaskiej mdroci i s w stanie sob pokierowa; ci, ktrzy mog przebywa w samotnoci, dla spokoju oddzieleni od wszystkich innych. Tyle wic w skrtowym ujciu niech nam wystarczy na temat Scetis i tamtejszych mistrzw chrzecijaskiego ycia. Bo jelibym sprbowa omwi dokadnie wszystkie szczegy ich dziaalnoci i zasady, ktrymi si kieruj, snadnie mgby mnie kto zgani za to, e si wdaem w zbyt rozwleke wywody. Stwarzajc sobie bowiem odrbne normy bytowania, ustalili tryb zaj i przyjli okrelone zwyczaje, a dla kadego wieku, jak to atwo si domyli, przeznaczyli odpowiednie wiczenia, i regulamin posikw, i podzia dnia. Od tego okresu poczynajc rwnie i miasto Rinokurura 179 zaczo si wyrnia dziki osigniciom wspaniaych mw, i to nie przybyszw, ale ludzi miejscowych. (1389) Spord tych, o ktrych wiem, e tani uprawiali ascez, jako najznakomitszych wymieni mog Melasa, wczesnego zwierzchnika tamtejszego Kocioa, i Dionizjusza, ktry miejsce do rozmyla obra sobie na pnoc od miasta, i wreszcie Solona, brata Melasa, a zarazem jego nastpc na biskupim tronie. Jak opowiadaj, kiedy wyszed rozkaz, e biskupi poszczeglnych miast sprzeciwiajcy si doktrynie ariaskiej maj i na wygnanie 180, oto ci, ktrzy przyszli po Melasa, zastali go na obrzdzaniu lamp kocielnych: jak ostatni jaki posugacz, w poplamionym oliw paszczu i fartuchu dwiga wieGr. Rhinokouroura (Rhinokloura, he u Strabona), ac. Rhinocorura, -ae, liczba poj., oraz Rhinocorura, -orum, liczba mn., jest nazw wanego centrum handlowego i strategicznego w Egipcie, na pograniczu z Palestyn. W pierwszych wiekach po Chr. miasto znane byo rwnie pod nazw Laris. Dzi el-Arisz. Znw wskazwka chronologiczna: jestemy w epoce Walensa, rugujcego biskupw ortodoksw, por. wyej, rozdz. VII, X i XII niniejszej ksigi.
180 179

ce i knoty. Zapytany o biskupa powiedzia: Jest tutaj i zaraz go wam wska!" I natychmiast zaprowadzi owych ludzi byli wszak zmczeni drog! do siedziby biskupiej, za czym nakry do stou i ugoci ich tym, co mia. Po poczstunku za, kiedy obmy im rce usugiwa bowiem osobicie tym, ktrych goci ujawni, kim jest, oddajc si do ich dyspozycji. Oni ze swej strony, peni podziwu dla tego czowieka, wyznali, po co waciwie przyszli; ale z szacunku, jaki w nich obudzi, dali mu moliwo ucieczki. Ten jednake odpowiedzia: Nie potrafibym zrezygnowa z rwnego udziau w losie, jaki spotka biskupw jednej ze mn wiary; przeciwnie zdecydowany jestem dobrowolnie i na wygnanie". Melas udoskonali w sobie wszelkie cnoty zakonnego powoania, jako e ascezie powici si od lat wczesnej swej modoci. Ale i Solon, ktry z kupca przedzierzgn si w mnicha, rwnie niemay std odnis poytek. Otrzymawszy bowiem staranne przygotowanie pod kierunkiem brata, a zarazem nauczyciela 181, oraz pod okiem tamtejszych ascetw, odznacza si niezmiern gorliwoci w sprawach chway Boej, wykazujc jednoczenie mio do blinich. Tak to Koci Rinokurury, znalazszy szczliwie na samym wstpie takich przywdcw, od owych czasw a do naszej epoki, i dzi jeszcze nieustannie opiera si na wprowadzonych przez nich instytucjach i nadal wyania ze swych szeregw wspaniaych ludzi. Tamtejsi za duchowni maj wsplne pomieszkanie i st, oraz wszystkie inne dobra wsplne.
ROZDZIA TRZYDZIESTY DRUGI

O mnichach w Palestynie, jak Hezychas, jak Epifaniusz182, ktry pniej zostal biskupem Cypru, a dalej, jak Ammoniusz i Sylwan
Jednake i w Palestynie rozkwitaa dziaalno mnichw. Albowiem w wikszoci przypadkw ci, ktrych wyliczyem
181

Oczywicie

Melas,

jako

biskup,

reprezentowa

magisterium

Kocioa. Epifaniusz z Salaminy urodzi si okoo 315 roku w pobliu Eleuteropblis w Palestynie. Zmar w roku 403. Pocztkowo mnich w Palestynie, od roku 367 metropolita w Salaminie.
182

opisujc okres rzdw Konstancjusza, nadal jeszcze pomnaali chwa tej umiejtnoci ycia. Inni znw korzystajc z ich nauk i przebywajc w ich towarzystwie osignli szczyty doskonaoci i wnieli swj dodatkowy wkad w dzieo tamtejszych klasztorw kontemplacyjnych, jeszcze wikszej przysparzajc im sawy. Nalea do nich Hezychas 183, druh i ucze Hilariona, oraz Epifanusz, ktry pniej zosta biskupem Salaminy184 na Cyprze. Hezychas prowadzi ywot chrzecijaskiego mdrca tam, gdzie i jego nauczyciel185. (1392) Epifaniusz natomiast w pobliu Besanduke, skd pochodzi, wioski lecej na terenie nomu Eleuteropolis. Od modoci pozostajc pod kierunkiem najznakomitszych mnichw i ze wzgldu na to najwicej czasu spdzajc w Egipcie, okaza si najwybitniejszym przedstawicielem nauki zakonnej zarwno w Egipcie, jak i pord Palestyczykw, a pniej rwnie i u Cypryjczykw, ktrzy go wybrali na biskupa metropolii wyspy. Dlatego zdaniem moim zyska sobie najwiksz saw raczej na skal, eby tak powiedzie, wiatow. Sprawujc bowiem urzd biskupa w ludnym rodowisku, w miecie wielkim i nadmorskim, i z ca sw wielk dzielnoci przystpujc do spraw publicznych, da si niebawem pozna zarwno przedstawicielom spoecznoci miejskiej, jak i przybyszom z najrniejszych krain; jedni na wasne oczy go ogldali i mieli ju sposobno dowiadczy, czym si charakteryzuj jego rzdy biskupie i jego sposb bycia, drudzy musieli o tym sysze od naocznych wiadkw. Przed pobytem za na Cyprze, w omawianym tu okresie rzdw 186, bawi jeszcze Epifaniusz w Palestynie. W tym wanie czasie wielk saw si okryli w tamtejszych klasztorach bracia: Salamanes, Fyskon, Malchion i Kryspion; swj ywot
Gr. Hesychas, znany te pod imieniem zlatynizowanym Hezychiusza; bya mowa o nim wyej, w ks. III, rozdz. XIV. Dawniejsza nazwa najwikszego miasta Cypru, ktre zniszczone za rzdw Konstantyna przez trzsienie ziemi, odbudowane zostao jako Konstancja. Epifaniusz zosta biskupem teje Salaminy-Konstancji w roku 367. Tj. w. Hilarion. Szerzej o Hilarionie por. wyej, ks. III, rozdz. XIV. Tj. rzdw Walensa (364378), co nie znaczy, e przez cay czas panowania tego cesarza, skoro ju w roku 367 zosta Epifaniusz biskupem Konstancji. Uzupenijmy, e dziki swoim pismom zwalczajcym herezje Epifaniusz zyska sobie tytu Ojca Kocioa. Zmar w roku 403.
186 185 184 183

mdrcw chrzecijaskich wiedli oni w pobliu Bethelea, wioski nalecej do okrgu Gazy. Bo istotnie pochodzili nawet ze znakomitego rodu, zaliczajcego si do miejscowego patrycjatu, a za nauczyciela opisywanej tu filozofii dostali zrzdzeniem losu Hilariona. Podobno gdy kiedy wracali razem od niego do domu, porwany zosta spord nich w jaki dziwny sposb Malchion i znik, ale nagle znw si ukaza, idc t sam drog co bracia; a niedugo potem zakoczy ycie. Cho by jeszcze mody, pod wzgldem cnotliwoci ycia i umiowania spraw Boych nie pozosta w tyle za innymi, ktrzy zdyli si zestarze pord praktyk chrzecijaskiej mdroci. Wreszcie w odlegoci okoo dziesiciu stadiw stamtd, w okolicy gazejskiej wioski Chafarachobra, mieszka wywodzcy z niej rd swj Ammoniusz, m, ktry spdzi ycie na praktykach ascezy uprawianej z najwiksz skrupulatnoci i samozaparciem si siebie. A Sylwan ten, o ktrym powiadaj, e widziano, jak dla niezwykej swej cnoty obsugiwany by przez samego anioa, bdc Palestyczykiem, wwczas, przypuszczam, prowadzi jeszcze ycie ascetyczne w Egipcie, potem za spdziwszy czas jaki na Grze Synaj, z kolei zaoy nad potokiem w Gerara najwikszy i najsawniejszy klasztor zakonnego zgromadzenia wielu pobonych mnichw. Na czele tego klasztoru stan po nim czcigodny Zachariasz.
ROZDZIA TRZYDZIESTY TRZECI

O mnichach dziaajcych w Syrii, jak mianowicie Batthaios, Euzebiusz, Barges, Alas, Abbos, azarz, Abdaleos, Zenon, Heliodor, Euzebiusz z Carrae, Protogenes i Aones
Opumy teraz Palestyn i przejdmy do Syrii i na pogranicze syryjsko-perskie: wszak tamtejsi wspzawodnicy ascetw egipskich osignli wielk liczebno. Zasynli wtedy wrd mieszkacw Nisibis187 zwaszcza dziaajcy w okolicy
Miasto w pnocno-wschodniej Mezopotamii, w prowincji Mygdonia. Jedna z gwnych twierdz bronicych granic imperium przeciwko Partom. Za Jowiana dostaa si pod wadz Partw.
187

gry zwanej Sigoron mowie: (1393) Batthaios, Euzebiusz, Barges, Alas, Abbos, nastpnie azarz, ktry zosta biskupem, wreszcie Abdaleos, Zenon i starzec Heliodor. Ascetw tych nazywano Pasterzami"188, jako e od niedawna zaczli oni uprawia rodzaj ascezy kojarzcej si z t nazw. Mianowicie i teraz zw ich tak dlatego, e nie maj mieszka i nie jadaj ani chleba, ani adnych gotowanych potraw i nie pij wina, lecz spdzajc czas w grach wielbi nieustannie Boga w modach i hymnach, zgodnie z ustanowieniem Kocioa 189. A gdy nadejdzie pora posiku, kady z sierpem w rku obchodzi wzgrze i karmi si ztymi zioami. Ci zatem w ten wanie sposb wiedli swj ywot ascetw. W Carrae190 natomiast y Euzebiusz, ktry uprawia ascez przebywajc z wasnej woli w zamkniciu. y tam i Protogenes, ktry kierowa tamtejszym Kocioem jako nastpca Witona, biskupa z tego okresu: owego sawnego Witona, ktry podobno ujrzawszy po raz pierwszy Konstantyna wyzna, e tego ma ju dawno Bg mu ukaza w wielokrotnych objawieniach: i poleci mu go sucha we wszystkim cokolwiek by mwi 191. Aones za za miejsce kontemplacji obra Fadana 192; jest to to samo miejsce, gdzie Jakub, wnuk Abrahama, wyruszywszy z Palestyny spotka si z dziewic, ktra potem zostaa jego maonk, i gdzie odsunwszy kamie nakrywajcy tamtejsz studni po raz pierwszy napoi jej trzod. O tym Aonesie powiadaj, e pierwszy zacz cile w czyn wprowa188 189

Gr. Boskous"; bosks znaczy dosownie: pasterz.

By moe, owi syryjscy asceci dosownie brali podobne zalecenia, jak np. w. Pawa: A nie upijajcie si winem, w czym jest rozwizo, ale napeniajcie si Duchem, przemawiajc do siebie wzajemnie w psalmach i hymnach, i pieniach penych ducha, piewajc i wysawiajc w waszych sercach Pana" (Ef 5. 1819, przekad BT). Miasto w pnocnej Mezopotamii; biblijna nazwa: Charan. Por. Rdz 27, 43. Tu zgodzimy si bez trudu z Valesiusem, ktry dochodzi do wniosku, e opisywany tu fakt dotyczy cesarza Konstancjusza. Po pierwsze, jest mao prawdopodobne, aby w Witon by biskupem od czasw Konstantyna Wielkiego a po epok Walensa; po drugie i to stanowi argument najbardziej przekonywajcy nic nie wskazuje na to, aby Konstantyn Wielki bawi kiedykolwiek w Mezopotamii, podczas gdy Konstancjusz przebywa tam wielokrotnie, toczc walki z Persami (czyli z Partami). Por. Rdz 29, 10. Co do nazwy Fadana (biblijnej Paddan-Aram) por. tame, 28, 2.
192 191 190

dza wrd Syryjczykw zasady chrzecijaskiej mdroci, yjc z dala od ogu ludzkiego, tak jak wrd Egipcjan uczyni to Antoni.
ROZDZIA TRZYDZIESTY CZWARTY

O mnichach z Edessy, jak Julian, Efrem Syryjczyk, Barses i Eulogios. Dalej o mnichach w Celesyrii, jak Walentyn, Teodor, Mar osa, Bassos, Bassones i Pawe. Wreszcie o mnichach w Galacji i Kapadocji i o witobliwych mach z innych okolic. Na koniec podanie przyczyn, dla ktrych dawniejsi wici byli dugowieczni
Towarzyszyli Aonesowi w tych praktykach jego ziomkowie Gaddanas i Azizos, wspzawodniczc z nim na drodze do doskonaoci rwnej tu opisywanej. W ssiedniej za Edessie193, i dookoa niej, najsawniejszymi w tym czasie ascetami byli Julian i Efrem, pisarz syryjski, obaj wspomniani ju przy opisywaniu rzdw cesarskich Konstancjusza 194, nastpnie Barses i Eulogios, ktrzy w okresie pniejszym zostali obaj biskupami, i to nie ze wzgldu na vacat jakiego miasta, ale dla samego zaszczytu195, jakby w nagrod (1396) za ich drog ycia, ordynowani we wasnych klasztorach, podobnie jak i wyej wymieniony azarz. Tak wic jeli chodzi o synnych podwczas mnichw-ascetw dziaajcych u Syryjczykw i Persw z ich ssiedztwa, wiadomoci zdoaem zebra wanie o tych tu wspomnianych. Wsplnie za dla nich wszystkich, eby tak powiedzie, zasady postpowania nakazyway co nastpuje: o dusz troszczy si ze wszystkich si i przygotowywa j do rozstania si bez
Leca w pnocnej Mezopotamii Edessa oddalona jest od wspomnianego wyej Carrae (czyli Charan) okoo 60 km w kierunku pnocno-zachodnim.
194 195 193

Por. wyej, ks. III, rozdz. XIV.

Valesius uzupenia t relacj wiadomoci, e zgodnie ze wiadectwem zawartym w listach Bazylego Barses by jednak biskupem Kocioa Edessy, i rozumie sowa naszego historyka tak, e obaj tylko z pocztku byli biskupami honorowymi", zanim nie powierzono im okrelonych diecezji.

trudu ze sprawami tego ziemskiego bytowania: modlitwami i postem oraz piewaniem hymnw ku czci Boej; na te zajcia powica wiek swego ycia; o majtek natomiast i o zaprztanie sobie czasu dziaalnoci publiczn, o ciao i o wytchnienie czy o zapewnienie sobie pielgnacji nie dba absolutnie. A niektrzy posunli si a do tego stopnia w swej wstrzemiliwoci od pokarmw, e na przykad takiemu Batthaiosowi na skutek nadmiernego obywania si bez jedzenia zaczy z prchniejcych zbw wypeza robaki196; Alas do osiemdziesitego roku ycia w ogle nie pozna smaku chleba, a Heliodor wytrwa bez zmruenia powiek wiele nocy, po siedem dni bez przerwy poszczc tydzie po tygodniu. Syria, zarwno tak zwana Celesyria, jak dalsza, z wyjtkiem Antiochii, z pewnym opnieniem przesza na religi chrzecijask. Ma jednake i ona swoich mdrcw Kocioa, i to tym jeszcze dzielniejszych i tym bardziej rzuca si to w oczy, e przecie cigali oni na siebie nienawi i naraali si na zasadzki ze strony zamieszkujcych t krain pogan; i po bohatersku potrafili wytrwa, cho na atak nie odpowiadali atakiem i nie szukali odwetu, lecz odwanie i z gotowoci znosili wyrzdzane im przez tamtych zniewagi i zadawane ciosy. Jak syszaem, tak wanie miao by z Walentynem, o ktrym jedni mwili, e by rodem z Emezy, drudzy za e z Aretuzy; tak byo i z jego imiennikiem, innym Walentynem, oraz z Teodorem. Obaj pochodzili z Titti, miejscowoci lecej w okrgu Apamei197. Takim czowiekiem by rwnie Marosa z Necheili i Bassos, i Bassones, i Pawe, ktry pochodzi z wioski Telmisos; ten, w wielu miejscach zaoywszy zgromadzenia klasztorne przeznaczone dla wielu i w naleyty sposb przygotowawszy je i nauczywszy adeptw, jak y wedug zasad chrzecijaskiej mdroci, utworzy na koniec
Abstrahujc ju od faktu, jak wielk i jak zasadnicz ewolucj przeszo na przestrzeni wiekw pojcie chrzecijaskiej ascezy, wspczesnego czytelnika dziwi wprost fakt, e autora zupenie zdaje si nie razi przytaczanie podobnie drastycznych szczegw. Nadmiemy wreszcie, e do troski o ciao, zdrowie i wypoczynek Koci przywizuje dzi ogromn wag; por. Philippe Roqueplo, Dowiadczenie wiata dowiadczeniem Boga, prze. W. Krzyaniak, IW Pax, Warszawa 1974, s. 190191. Spord wielu miast o tej nazwie chodzi oczywicie o gwne miasto syryjskiej prowincji (zwanej te Apamea), Apamea nad Orontem.
197 196

najwikszy i najsawniejszy klasztor mnichw w miejscowoci zwanej Jugatum. Tam te umar i tam zosta pochowany, doczekawszy bardzo sdziwego wieku, tak e doy a do naszej generacji, wsawiony wspania i pen ducha Boego ascez. I spord innych wspomnianych tu mnichw prawie wszyscy yli bardzo dugo. Tote jak si mnie wydaje, Bg uczyni tych mw dugowiecznymi dlatego, e prowadzi nasz religi drog nieustannego rozwoju. Oni to bowiem przecignli na stron wyznawanej przez si wiary zarwno cay og Syryjczykw, jak i mnstwo Persw i Saracenw, wyrywajc ich z obj pogastwa; a jednoczenie, zapocztkowawszy tam dzieo monastycznej doskonaoci, wielu uczynili swoimi naladowcami. Przypuszczam, e i mieszkacy Galacji i Kapadocji 198, a take ich ssiedzi, mieli wwczas u siebie wielu innych nauczycieli cnt eklezjastycznych, poniewa ju od dawna gorliwie szerzyli nauk Kocioa. Wikszo z nich mieszkaa w klasztorach po miastach czy wioskach. Bo z jednej strony nie nawykli jeszcze do przekazu wczeniejszej tradycji, z drugiej za z powodu surowoci zimy, ktra zgodnie z naturalnymi waciwociami (1397) tamtejszego terytorium za kadym razem daje si we znaki, by moe w ogle nie wydawao si im moliwe przebywanie w pustelniach. Najsawniejszymi z tych, o ktrych zdoaem si dowiedzie, byli tam mnisi: Leoncjusz, ktremu pniej oddano w rce ster Kocioa w Ancyrze199, i Prapidios, ktry bdc ju w podeszych latach peni obowizki biskupie w wielu osadach. Kierowa rwnie osad Bazyleias, stanowic najsawniejszy przytuek dla ebrakw, zaoony przez Bazylego, biskupa Cezarei200, od ktrego na samym wstpie cao otrzymaa nazw i po dzi dzie j nosi.
Kolejno relacji w obrbie tego rozdziau odbiega w tym miejscu od porzdku, ktry zdaje si zapowiada tytu: temat dugowiecznoci wymieniony jest tam na ostatku. O tej osobistoci warto porwna dwa miejsca u Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 483484 oraz s. 489. Bazylego Wielkiego", przyjaciela Grzegorza z Nazjanzu. Por. wyej, rozdz. XVII niniejszej ksigi. O budowie miasta ubogich" por. wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, Wstp, s. 910, oraz o wsppracy nad tym dzieem obu przyjaci por. tame, ywot w. Grzegorza, s. 40.
200 199 198

ROZDZIA TRZYDZIESTY PITY

O drewnianym trjnogu i o przepowiedni dotyczcej nastpstwa na cesarskim tronie, wprowadzonej w oparciu o znaki alfabetu; nastpnie o masowej rzezi filozofw, a na koniec uwagi w sprawie astrologii
Jednake to, co tutaj przytoczyem w skali, na jak mi pozwoli dostp do rde informacji, dotyczyo tylko wczesnych mionikw mdroci z szeregw Kocioa. Jeeli za chodzi o filozofw pogaskich, w owym czasie wyginli oni niemal doszcztnie. Albowiem niektrzy ich przedstawiciele, uznawani za filozofw wyrniajcych si spord ich ogu, nie mogc si pogodzi z cigym rozwojem chrzecijastwa, postanowili zawczasu si dowiedzie, kto z kolei obejmie po Walensie najwysz wadz w pastwie rzymskim, i signli w tym celu do najrozmaitszych sposbw wrenia. I na koniec sporzdzili sobie drewniany trjng z drzewa laurowego i powicili go przy zastosowaniu zakl i formu, jakich zwykli uywa przy tego rodzaju okazjach. W ostatecznym rezultacie zestaw liter, przy kadej gosce oznaczonych przez sztuczne urzdzenie trjnogu poczone z przebiegiem seansu wrebnego201, wskaza na imi przyszego cesarza. Kiedy wic swoje niecierpliwe oczekiwania kierowali w stron Teodora, osobisto majca wietn pozycj na cesarskim dworze, poganina, a przy tym czowieka, ktry mg wchodzi tu w rachub, wrebny zestaw gosek, jakkolwiek posun si a do delty przy jego imieniu, sprawi jednak zawd filozofom. Spodziewali si bowiem, e Teodor lada moment zostanie cesarzem. Tymczasem na skutek denuncjacji o tym caym przedsiwziciu Walens, uwaajc to za zamach na swoje ycie, zawrza gniewem nieopanowanym. Dlatego te zarwno Teodor jak i wykonawcy
Sowa uyte w tekcie greckim naszego historyka zdaj si wskazywa, e chodzio tu o co w rodzaju seansu spirytystycznego". Sozomen mwi dosownie: zebraniem liter, przy kadej gosce oznaczonych przez mechanizm trjnogu i wrby, wskazane zostao imi przyszego cesarza". Jak wida przebieg wrby by cile zespolony z bliej nieokrelonym funkcjonowaniem trjnogu (najprawdopodobniej funkcjonowanie to przebiegao w atmosferze psychicznego transu" zebranych filozofw"). Charakterystyczne, e trjng by drewniany"!
201

trjnogu zostali ujci i otrzymali wyroki mierci: jedni zginli na stosie, drudzy za od miecza 202. (1400) Z tej samej przyczyny w podobny sposb zginli rwnie najznakomitsi filozofowie na obszarze caego imperium. A poniewa gniew cesarza by niepowstrzymany, krwawa rze pocza obejmowa take i niefilozofw, a w ogle wszystkich, ktrzy obnosili si w szatach na ich mod skrojonych, tak e nawet ludzie innych profesji przestali si ubiera w paszcze zdobione frdzlami i koronkami," kierujc si podejrzeniem, e kryje si w tym niebezpieczestwo, i obaw: nie chcieli sprawia wraenia, e moe oddawali si wrbom i uczestniczyli w obrzdach pogaskich misteriw. Moim wszake zdaniem ludzie zdrowo mylcy przede wszystkim powinni by mie za ze cesarzowi tak daleko posunity gniew i tak wielkie okruciestwo, a filozofom tak niesychan lekkomylno i tak obce filozofii przedsiwzicie. Bo przecie cesarz powziwszy owo tak nieprawdopodobnie naiwne przypuszczenie, e zgadzi swojego nastpc na cesarskim tronie, nie oszczdzi ani tych, co zasigali wrby, ani tego, kto by przedmiotem ich wieszczbiarskich zabiegw; ba, jak powiadaj, nie oszczdzi nawet jego wspimiennikw, ilu ich tylko byo wwczas pord ludzi znakomitych o tym samym imieniu albo podobnym, zaczynajcym si od goski th i tak samo brzmicym a do goski d 203; a oni, tak jak gdyby to od nich, filozofw, zaleao i jak
Valesius, powoujc si na starsze wydanie tekstu greckiego i uzupeniajc relacje na podstawie XXIX ksigi dziea Ammiana Marcellina, informuje, e wszyscy owi winowajcy zostali cici, z wyjtkiem filozofa Simonidesa, ktrego cesarz kaza spali ywcem, oburzony jego odwag sowa. Fakt ten powiadcza rwnie Sokrates Scholastyk (por. dz. cyt., s. 355), ktry wszake milczy o trjnogu, lecz wspomina o zasiganiu wrby u wywoanego ducha": po zastosowaniu magicznej formuy demon wymienia cztery kolejne litery imienia nastpcy: theta, epsilon, omikron, delta. Jak wiemy, nastpc Walensa zosta Theodosius, i o tyle mona by mwi o spenieniu si wrby, gdyby nie fakt, e uczestnicy owego seansu" musieli niewtpliwie sugerowa sobie wzajemnie imi owego straconego potem Theodora. Warto te zwrci uwag na sformuowanie Sozomena, mwice o naiwnym przypuszczeniu Walensa, e zgadzi swojego nastpc na cesarskim tronie", oczywicie w sowach tkwi wewntrzna sprzeczno, i w zwizku z tym Valesius chyba susznie dopatruje si tu aluzji do sawnego powiedzenia Dioklecjana: Successorem suum nullus occidit (nikt nie zabi swego na203 202

gdyby byo w ich mocy jednego cesarza obali, a drugiego znw wynie na tron, posunli si a do takich poczyna! A dalej, jeli tego rodzaju sprawy naleaoby przypisywa wpywowi wyrokw raz na zawsze zapisanych w ukadzie i ruchu cia niebieskich, to przecie owi filozofowie powinni byli spokojnie czeka na przyszego wadc, bez wzgldu na to, kto by to by. Jeeli jednak jest to dzieo woli Boga samego, na co im bya ta dociekliwo? Bo niewtpliwie nie w wyniku wrenia czy ludzkiej zabiegliwoci pozna mona wol Bo. A nawet gdyby to byo mona osign, to i tak nie do przyjcia byaby myl, eby ludzie choby i najmdrzejsi ze wszystkich mogli powzi decyzje lepsze ni Bg. Jeeli wic po prostu z chci poznania tego, co bdzie, zeszli a tak daleko w swoim braku rozwagi, e si bez wahania narazili na oczywiste niebezpieczestwo utraty ycia i przestali si liczy z prawami, jakie z dawien dawna obowizyway u Rzymian i uczynili to w czasie, kiedy cakiem bezpiecznie mogli y jak poganie i skada ofiary!204 nie myleli bynajmniej tymi samymi kategoriami co Sokrates: ten, cho mg si ratowa, a co wicej cho mia wypi cykut wbrew sprawiedliwoci to jednak z szacunku dla praw, pod ktrych opiek si urodzi i wychowa, nie uciek z wizienia; a przecie mg to uczyni!
ROZDZIA TRZYDZIESTY SZSTY

O wyprawie na Sarmatw i o mierci Walentyniana w Galii; dalej o obwoaniu cesarzem Walentyniana Modszego; z kolei o przeladowaniu biskupw i mowie filozofa Temistiusza, dziki ktrej cesarz Walens sta si bardziej ludzki w stosunku do tych, co si z nim rnili w pogldach
Sprawy te wszake niech kady rozwaa i omawia tak, jak to uwaa za stosowne. Poniewa tymczasem na niektre
stpcy"). stae.
204

Powiedzenie

to

odnotowuj

Scriptores

Historiae

Augu-

Zwrmy uwag na te sowa. S one wan wskazwk, e w opisywanym okresie religia pogaska korzystaa z pewnej tole-

miejscowoci na zachodzie imperium najechali Sarmaci, ze zbrojn przeciw nim wypraw wyruszy Walentynian205. Oni za, usyszawszy o wielkiej liczbie wojska i o jego uzbrojeniu, wysali posw i prosili o pokj. Kiedy cesarz ich zobaczy, z miejsca zapyta, czy wszyscy Sarmaci tak wygldaj. A gdy ci odrzekli, e w osobach przybyych posw ma przed sob najznakomitsze osobistoci, Walentynian wybuchn gniewem. I krzyczc gono powiedzia, e doprawdy cikie nieszczcie przyszo na jego poddanych i wielki cios ugodzi w panowanie rzymskie, reprezentowane przez jego osob, jeli Sarmaci, plemi barbarzyskie, ktrego ci oto s najwybitniejszymi przedstawicielami, nie zadowalaj si ju pozostawaniem w granicach swego terytorium, ale powayli si naruszy granice pastwa pastwa, ktrym on rzdzi! i w ogle roj sobie plany o prowadzeniu wojny z Rzymianami! Kiedy dugo tak si gniewa i krzycza, od niezmiernego napicia rozerwao mu si co w piersiach, pko naczynie krwionone, a wraz z nim i gwna ttnica; i po gwatownym krwotoku skoczy ycie, zgasszy w jakiej warowni galijskiej206, w wieku lat okoo pidziesiciu czterech, majc za sob trzynastoletni okres rzdw cesarskich, sprawowanych z wielk umiejtnoci i chwa. Szstego za dnia od jego mierci onierze obwoali cesarzem modszego jego syna, o tym samym co i on imieniu. Niebawem zatwierdzili t wol wojska207 Walens i Gracjan, brat
rancji. Dodajmy tu jeszcze, e owa rze filozofw oraz nobilw o imionach zaczynajcych si od liter theod miaa miejsce najprawdopodobniej w roku 372 lub nastpnym. Chodzi tu o wypraw tego cesarza do Panonii, przeciwko Kwadom (plemi germaskie, zamieszkujce podwczas tereny Moraw). Waciwie w Dolnej Panonii, w twierdzy rzymskiej Bregetium (pisane te Bregaetium i Bregetio); Alemanw pokona Walentynian I w roku 366, a w dwa lata pniej wyprawi si zarwno przeciw nim, jak i przeciw Frankom i Saksonom. Opisywana tu wyprawa przeciw Kwadom miaa miejsce w roku 374, zwycistwo nad nimi w roku 375, a poselstwo Kwadw i mier tego cesarza w roku 376 (17 listopada). Sozomen uywa tu terminu cheirotonia autou jego wybr, co jednake mona tumaczy jako wybr", gosowanie" i gosy oddane w gosowaniu", tj. w tym wypadku wola wojska. Por. take relacj Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 380381.
207 206 205

obwoanego cesarza, jakkolwiek z pocztku byli oburzeni, e wojsko, uprzedzajc ich polecenia, przekazao mu insygnia wadzy nad pastwem. Tymczasem Walens, bawic w Antiochii Syryjskiej, jeszcze bardziej wzmg sw nienawi do tych, co myleli o Bogu inaczej ni on, i ciko ich nka, nie szczdzc im przeladowania. Wtedy to filozof Temistiusz208 wygaszajc do niego przemwienie napomina go, e nie powinien si dziwi rozbienoci, jaka panuje pomidzy poszczeglnymi wykadami kocielnej nauki, gdy i tak jest ona znoniejsza i mniejsza od rnic zachodzcych midzy wierzeniami przyjtymi u pogan. Liczne bowiem i rnorodne s u nich opinie i przekonania; i, jak to zwykle bywa przy mnstwie ustale, rnica, jaka si w ich wietle zarysowuje, musi z koniecznoci powodowa rozliczne spory i dysputy. A moe nawet i samemu Bogu jest mie, e nieatwo Go pozna i e istnieje tu rozbieno sdw: widocznie po to, aby kady doznawa tym wikszej trwogi, kiedy stanie wobec niemoliwoci osignicia dokadnego poznania Jego istoty i kiedy wiadom ogranicze swego umysowego sukcesu zacznie zdawa sobie spraw, (1404) jak wielki i jak wspaniay jest Bg.
Wybitny pogaski filozof, retor, (sofista"), Temistiusz (okoo 317388), profesor wykadajcy na uniwersytecie konstantynopolskim (synnym Kapitolu"), a jednoczenie wysoki urzdnik cesarski (w roku 358/9 by prkonsulem, czyli zarzdc stolicy, a za Teodozjusza, w roku 383, otrzyma nominacj na prefekta miasta, co dawao mu godno princeps senatus!), gosiciel tolerancji religijnej, autor gonych i popularnych a po wieki rednie parafraz pism Arystotelesa, mw do cesarzy", diatryb filozoficznych, objanie do Platona, Pitagorasa i in. Jego mowa (or. 5) Do cesarza Jowiana z 1 stycznia 364 roku zawiera pochwa edyktu tolerancyjnego Jowiana (zestawmy z tym sowa naszego historyka, z ks. VI, rozdz. III, imputowane Jowianowi: e podwadni maj szanowa jedn tylko wiar: wiar chrzecijask"...). Mowa (or. 12) O wyznaniach religijnych do Walensa (wygoszona wanie w Antiochii, w roku 376), ktr tu Sozomen streszcza, w oryginale greckim nie zachowaa si, znana jest tylko z wersji aciskiej. Podkrelajc mocno zasugi tego pogaskiego pisarza w zakresie szerzenia tolerancji, jego wpyw na cesarzy pod tym wzgldem, wiele miejsca w swoim Zarysie literatury greckiej powica mu Tadeusz Sinko (t. II, s. 716726). O pozytywnym wpywie Temistiusza na Walensa wspomina take Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 382383).
208

ROZDZIA TRZYDZIESTY SIDMY

O barbarzycach spoza Dunaju: jak to wyparci przez Hunw przyczyli si do Rzymian i zostali chrzecijanami; dalej o Wulfili i Atanaryku: co pomidzy nimi zaszo i dlaczego przyjli arianizm
Na skutek tego rodzaju argumentw Temistiusza usposobiony jako bardziej po ludzku cesarz nie stosowa ju tak ostrych sankcji jak poprzednio. Nie wyzby si jednak w sposb ostateczny gniewu, jaki ywi ku biskupom; chyba e nawaa trosk o sprawy pastwowe nie pozwalaa mu ju absolutnie zajmowa si podobnymi kwestiami. Oto bowiem Gotowie, ktrzy poprzednio zamieszkiwali tereny po drugiej stronie rzeki Dunaju i trzymali w ryzach innych barbarzycw, wypdzeni przez tak zwanych Hunw, przeprawili si na drugi brzeg, wkraczajc w granice rzymskiego imperium. Owo za plemi Hunw, jak powiadaj, zupenie nieznane byo przedtem naddunajskim Trakom i samym Gotom. Nie wiedzieli bowiem, e ssiaduj ze sob nawzajem, gdy oddzieleni od siebie wielkim rozlewiskiem wody cigncym si w rodku ich ziem, i jedni, i drudzy sdzili, e kraj przez nich zamieszkany stanowi rubiee ldu suchego, a dalej jest ju tylko morze nieprzebyte i woda bez kresu. Poniewa jednak tak si przypadkiem zdarzyo, e byk ukuty przez gza przebieg przez wod, puci si za nim w pogo pasterz; i ujrzawszy ziemi po drugiej lec stronie, donis o tym wspplemiecom. Inni za powiadaj, e to uciekajca ania jakim myliwym z plemienia Hunw pokazaa t drog, ukryt pod powierzchni pytkich wd209. Owi myliwcy podobno zawrcili podwczas, peni podziwu dla ujrzanej krainy, gdzie i klimat by agodniejszy i uprawa roli atwiejsza, i oznajmili wadcy plemienia o tym, co zobaczyli. Z pocztku zatem Hunowie wprowadzajc nieznaczne siy do akcji sprbowali si zmierzy z Gotami. Pniej za wyruszyli na nich zbrojn wypraw z ca sw potg i wywd Morza Azowskiego. Por. Philippi Callimachi Attila, edidit atque in linguam Polonam traduxit Thaddaeus Kowalewski, Varsoviae MCMLXII (PWN, Warszawa 1962) s. 21. Dzieko Kallimacha opiera si oczywicie na takich rdach jak Jordanes (De origine actibusque Getarum), Ammianus Marcellinus, Pawe Diakon i in.
209

grawszy decydujc rozpraw, opanowali wszystkie ich ziemie. cigani Gotowie przeprawili si na terytorium rzymskie, i gdy tylko przeszli rzek, wysali posw do cesarza, przyrzekajc, e od tej chwili bd mu na przyszo sprzymierzecami, i przedkadajc sw prob, by im pozwolono osiedli si tam, gdzie zechc. Na czele tego poselstwa sta podobno Wulfila, biskup tego plemienia; poniewa wypado ono po ich myli, otrzymali pozwolenie na osiedlenie si w Tracji. Niedugo potem porniwszy si w swoich wasnych szeregach, podzielili si na dwa wrogie obozy. Jednym przewodzi Atanaryk, drugim Fritigern 210. Kiedy stoczyli ju ze sob waln rozpraw, Fritigern, ktry z pola walki uszed pokonany, zwrci si do Rzymian z prob o pomoc. A gdy cesarz wyda rozkaz, aby garnizony trackie przyszy z pomoc i wspary go w dziaaniach (1405) bojowych, ponownie starszy si z wrogiem odnis zwycistwo i zmusi siy Atanaryka do ucieczki. Jakby wic wywdziczajc si Walensowi i dajc rkojmie cakowitej wobec niego lojalnoci i przyjani, Fritigern zczy si z cesarzem wizami wsplnej z nim wiary i do zajcia takiego samego stanowiska nakoni podlegajcych jego wadzy barbarzycw. Ale nie tylko to, jak uwaam, byo przyczyn, e jeszcze po dzi dzie cae to plemi sprzyja zwolennikom doktryny ariaskiej. Albowiem i Wulfila, piastujcy u nich podwczas godno biskupi, z pocztku wprawdzie w adnej kwestii nie mia zdania innego ni Koci powszechny. Ot za panowania Konstancjusza, z braku rozeznania, jak przypuszczam, razem z grup Eudoksjosa i Akacjusza wziwszy udzia w synodzie konstantynopolskim, cigle przecie utrzymywa wizy wsplnoty kocielnej z biskupami, ktrzy uczestniczyli w soborze w Nicei. Dopiero kiedy po raz drugi przyby do Konstantynopola211, podobno po rozmowie, jak przeprowadzili z nim na tematy dogmatyczne biskupi przywdcy ariaskiej herezji, obiecujc mu poparcie u cesarza dla sprawy poselstwa, jeli przyjmie ich punkt widzenia, przymuszony przez konieczno czy te moe rzeczywicie przekonany o wyszoci takiego sposobu pojmowania Boga, nawiza cz210 211

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 383.

Wyrazw dopiero" i po raz drugi" w tekcie greckim nie ma, ale s w przekadzie polskim niezbdne. Zbyt nage jest to przejcie od epoki Konstancjusza do epoki Walensa, kiedy to Wulfila bawi w Konstantynopolu jako gowa poselstwa.

no kocieln z arianami, odcinajc si tym samym wraz z caym plemieniem od Kocioa powszechnego. Bo Gotowie, pod jego kierunkiem wyuczeni wszystkiego, co si wie ze sprawami czci nalenej Bogu, i poprzez niego wprowadzeni w wiat agodniejszych obyczajw, w kadej rzeczy bez oporu go suchali, gboko przewiadczeni, e nic z tego, co on gosi albo czyni, bdnym by nie moe, bo skada si razem, na cao, poyteczn dla gorliwych wyznawcw. Niemniej jednak Wulfila zoy nieraz dowody swojej dzielnoci i cnoty; w obronie wiary narazi si na mnstwo niebezpieczestw, kiedy wspomniani tu barbarzycy wyznawali jeszcze religi pogask. On to pierwszy wymyli dla nich alfabet i przeoy Pismo wite na jzyk ojczysty. Tak si zatem przedstawiaj powody, dla ktrych naddunajscy barbarzycy wyznaj na og pogldy ariaskie. Ale w owym czasie cae mnstwo poddanych Fritigerna zgino mierci mczennikw za wiar. Atanaryk bowiem oburzony faktem, e i jego podwadni ulegajc wpywowi Wulfili przyjmuj religi Chrystusow, wielu z nich podda przernym represjom za obalenie ojczystej religii. I jednych zgadzi postawiwszy ich przed trybunaem, gdzie z odwag i po msku przemwili w obronie swej wiary, drugich za posa na mier nie udzieliwszy im nawet gosu. Bo jak mwi, specjalnie do tego celu wyznaczeni przez Atanaryka funkcjonariusze obwozili ustawionego na wozie jakiego bawana i jedc od namiotu do namiotu tych wszystkich, ktrych zadenuncjowano jako chrzecijan, nakazywali bi przed nim pokony oraz skada mu ofiary. A poniewa ci posuszestwa odmawiali, wysacy Atanaryka palili namioty wraz z przebywajcymi w nich ludmi. (1408) Ale syszaem o jeszcze bardziej wstrzsajcym, innym wydarzeniu, ktre wtedy miao miejsce. Ot niejeden bezradny wobec przemocy stosowanej przez tych, ktrzy zmuszali do skadania pogaskich ofiar, mczyni i kobiety, z ktrych jedne prowadziy dzieci za rk, drugie trzymay karmione u piersi ledwo co narodzone niemowlta, caa ta gromada zbiega do budynku miejscowego kocioa. A gdy poganie podoyli ogie, wszyscy zbiegowie zginli w pomieniach. Niebawem jednake Gotowie nawizali pomidzy sob nici wzajemnego porozumienia i sprzeniewierzajc si nagle ukadowi przymierza zaczli gnbi Trakw, pustoszc ich miasta i wioski. Kiedy si o tym Walens dowiedzia, ze smutnego

dowiadczenia poj, jak wielki popeni bd. Sdzc bowiem, e tak dla niego jak i dla jego podwadnych Gotowie oka si poyteczni, a dla wrogw groni, stale bdc pod broni i w kadej chwili przygotowani do walki, zaniedba garnizony rzymskie, i zamiast zaciga do wojska jak zwykle rekruta i pozostajcych pod panowaniem Rzymian miast i wsi, pocz ciga pienidze212. Tak wic zawiedziony w swym oczekiwaniu, opuci Antiochi i w popiechu przyby do Konstantynopola. Wtedy to wanie przeladowanie dajce si we znaki tym, ktrzy inaczej ni on wyznawali Chrystusa, ulego zawieszeniu. A poniewa zmar tymczasem Euzojos, wybrany na jego miejsce Teodor213 stan na czele Kocioa arian.
ROZDZIA TRZYDZIESTY SMY

O Mawii, wadczyni plemienia Saracenw, i o tym, jak to po zerwaniu przymierza z Rzymianami Mojesz, biskup saraceski, wybrany przez tamtejszych chrzecijan, wznowil ukady pokojowe. Z kolei relacja o Izmaelitach i Saracenach i o ich bstwach, i wreszcie o tym, jak za spraw Zokomosa, plemiennego ich wodza, zaczli wyznawa religi chrzecijask
W tym samym czasie, po mierci krla Saracenw, zerwaniu ulego zawarte przez nich z Rzymianami przymierze214. Mawia zatem, maonka jego, ktra od mierci ma sprawoWicej na temat tej omyki Walensa podkopujcej podstawy obronnoci pastwa pisze Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 336. Wedug Sokratesa Scholastyka imi nastpcy Euzojosa brzmi Doroteos. Euzojos zmar, jak informuje Sokrates, za konsulatu Walensa, po raz pity, i Walentyniana Modszego, po raz pierwszy", czyli w roku 377 (ostatni rok pobytu Walensa w Antiochii, por. dz. cyt., s. 385386, 388). Opierajc si na innych rdach, a wrd nich na Teodorecie i Rufinie, rni komentatorzy prostuj, e zerwanie przymierza przez Saracenw miao miejsce wczeniej, okoo 372 roku, a nawrcenie Mawii niedugo po zgonie Atanazego (w roku 373; por. wyej, rozdz. XIX niniejszej ksigi). Tak wic Sozomen, powiadaj, powtrzy bd Sokratesa Scholastyka (por. dz. cyt., s. 386, pocztek rozdz. XXXVI, powiconego Mawii i Mojeszowi). Co
214 213 212

waa najwysz wadz nad plemieniem, zacza pustoszy (1409) miasta Fenicjan i Palestyczykw, zapuszczajc si a po terytorium Egipcjan zamieszkaych na obszarze zwanym Arabi, a rozcigajcym si po lewej rce, jeli patrzymy ze stanowiska eglarza, ktry pynie w gr Nilu. Niepodobiestwem za byo uwaa t wojn za atw do poprowadzenia z tego tytuu, e to niby prowadzia j kobieta. Bo jak mwi, bya to dla Rzymian walka zaarta i nie do wygrania, do tego stopnia, e namiestnik wojskowy Fenicji prosi o wspdziaanie naczelnego wodza caej jazdy i piechoty Wschodu. Wdz naczelny wymia prob o pomoc i za to wezwanie odsun namiestnika od udziau w bitwie. Ale gdy na czele swoich szykw zmierzy si z prowadzc wojsko do ataku Mawia, zmuszony zosta do odwrotu i z ledwoci zdoa go ocali namiestnik wojskowy Palestyny i Fenicji! Ten bowiem, kiedy spostrzeg, e naczelny wdz znalaz si w miertelnym niebezpieczestwie, za gupot uzna dalsze niemieszanie si do bitwy w myl jego rozkazu, przeto nadbiegszy wyszed barbarzycom naprzeciw i w ten sposb da mu moment korzystny dla bezpieczniejszej ucieczki, a sam z wolna si cofajc ostrzeliwa si z uku w tym odwrocie i swoimi strzaami odpiera atakujcych nieprzyjaci. Te wydarzenia dzi jeszcze wspomina wielu mieszkacw tamtejszych okolic; a u Saracenw pieni o tym piewaj! W kocu, poniewa ta wojna zbyt wielkim si staa ciarem, za rzecz nieodzown uznano nawiza z Mawia przez posw rozmowy w sprawie pokoju. Ona za podobno wysanym z t misj posom otwarcie powiedziaa, e nie zawrze z Rzymianami ukadu pokoju, jeli na biskupa jej podwadnych nie zostanie wywicony niejaki Mojesz, uprawiajcy podwczas ascez w pobliskiej pustelni: m sawny z nieskazitelnego ycia i zsyanych mu z nieba zadziwiajcych znakw szczeglnej aski Boej215. Dowdcy wojskowi, ktrzy przekazali t odpowied cesarzowi, dziaajc na jego zlecenie ujli owego Mojesza i przydo imienia bohaterki tych relacji podkreli naley, e u Sozomena imi to brzmi Mania. Tumacz jednake wprowadza imi Mawia, zgodnie z takimi rdami jak dziea: Sokratesa Scholastyka, Nicefora, Epifaniusza Scholastyka i Rufina. 215 Por. wyej, rozdzia XXIX tej samej ksigi.

prowadzili go do Lucjusza216. Mojesz za w obecnoci przedstawicieli wadzy pastwowej i licznie zgromadzonego posplstwa powiedzia: Zaczekaj! Nie jestem zdolny piastowa naleycie imi i godno arcypasterza. Jeli zatem choby i niegodnemu Bg miaby zleci podobne zadanie, wzywam na wiadka Stwrc nieba i ziemi, e nie woysz na mnie rk swoich, splamionych krwi pomordowanych witych". Odpowiadajc rzecze mu Lucjusz: Jeli nie znasz jeszcze mojej wiary, niesusznie czynisz odwracajc si ode mnie, pierwej nimby mg j pozna. A jeli wiesz o niej z ust jakich oszczercw, to prosz, choby i teraz usysz ode mnie na jej temat i bd sdzi tego, co si rozpowiada". Ale dla mnie odrzek Mojesz wiara twoja jest zupenie oczywista ; a co to za wiara, wiadcz biskupi, prezbiterowie i diakoni pdzcy ycie na obczynie i wygnaniu i zadrczani mozoln prac w kopalniach. To s wic znaki rozpoznawcze goszonych przez ciebie nauk o Bogu, znaki cakowicie obce (1412) wszystkiemu, co cechuje Chrystusa i tych, co w sposb waciwy snuj wyobraenia dotyczce Boga!" Poniewa tak przemawiajc popar swe sowa przysig, e nigdy nie przyjmie godnoci biskupa, jeli wywica ma go Lucjusz, rzymscy dygnitarze, oddaliwszy grzecznie Lucjusza, zawieli Mojesza do biskupw przebywajcych na wygnaniu217. Przez nich wywicony, uda si Mojesz do Saracenw; i pojednawszy si z Rzymianami, przebywa tam odtd stale piastujc godno biskupa. I wielu nawrci na religi chrzecijask, poniewa bardzo mao wrd nich zasta takich, ktrzy j ju dawniej przyjli. Plemi to bowiem, wziwszy pocztek od Izmaela, syna Abrahama218, miao i nazw od niego, a wic i staroytni nazywali ich Izmaelitami od imienia praojca. Ale sami owi Izmaelici, pragnc zetrze z siebie zawstydzajce pitno, e pochodz od przodka zrodzonego z nieprawego oa, a Hagar, matka Izmaela, wywodzia si z tak niskiego stanu bya
216

galnego ksigi.
217

Ariaskiego biskupa Aleksandrii, ktry usun Piotra, lenastpc Atanazego; por. wyej, rozdz. XIX niniejszej

Fakt ten powiadcza rwnie Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 386), relacjonujcy take i spotkanie Mosesa z Lucjuszem. I cho oglny sens wypowiedzi (przytoczonych w oratio recta) jest w kocu u obu historykw podobny, rnica w ujciu jest uderzajca.
218

Por. Rdz 16, 116; 21, 921.

przecie niewolnic! nazwali si Saracenami, niby jako ci, ktrzy wyprowadzaj swj rodowd od Sary, maonki Abrahama 219. Takiego to bdc pochodzenia, wszyscy, podobnie jak Hebrajczycy, stosuj obrzezanie i powstrzymuj si od spoywania misa wiskiego oraz przestrzegaj wielu innych przepisw rytualnych spord tych, ktre obowizuj u ydw. A fakt, e nie wszystkie ich instytucje i zwyczaje rwnaj si ydowskim, przypisa naley dziaaniu czasu albo kontaktowi i zwizkom z otaczajcymi ich plemionami. Albowiem i Mojesz, ktry przyszed na wiat w czasie o wiele generacji pniejszym, prawa da tylko tym Hebrajczykom, ktrzy wyszli z Egiptu. A znw ssiedzi ich, niezmiernie zabobonni, jak mona si domyli, znieksztacili cakowicie nauk przekazan przez praojca, Izmaela: t nauk, wedug ktrej i tylko wedug niej yli i postpowali dawni Hebrajczycy, przed prawodawstwem Mojesza rzdzcy si prawami nie utrwalonymi na pimie. W kadym razie Izmaelici zaczli czci te sanie bstwa, ktre czcili ich ssiedzi; i w podobny sposb skadajc im hody, podobnie je nazywajc, przez samo upodobnianie swej religii do religii ssiadw wskazywali na przyczyn zmiany, ktra przeobrazia ich ojczyste ustanowienia. I jak to bywa w podobnych sytuacjach, stopniowy upyw czasu pogra dawniejsze zwyczaje w mroku niepamici, a nowym torowa w ich spoecznoci drog, tak e si mogy szerzy swobodnie. Pniej wszake niektrzy z nich zetknwszy si z ydami, poznali swj rodowd i nawizujc do pokrewiestwa, przechylili si na stron hebrajskich obyczajw i praw. I od tej pory wielu u nich jeszcze i teraz yje na sposb ydowski. Ale na krtko przed nastaniem opisywanego tu okresu rzdw zaczli rwnie przechodzi na religi chrzecijask. A wiara Chrystusowa staa si ich udziaem dziki temu, e stykali si cigle z mieszkajcymi tu obok nich kapanami i mnichami, ktrzy uprawiali ascez w pobliskich pustelniach, yjc po Boemu i dokonujc cudw. Podobno wtedy nawet cae odgazienie tego plemienia przeszo na chrystianizm, poniewa jego wdz, Zokomos 220, przyj chrzest; stao si to
Bd tej etymologii nawietlili ju dawniejsi filologowie: wyraz arabski sarak oznacza bowiem zbjcw", i std ma si wywodzi nazwa plemienia.
220 219

Imi to brzmi Zakomos u Nicefora (ks. II, rozdz. 47).

z powodu nastpujcego. Bdc bezdzietny, czowiek w na wie o sawnym mnichu przyby do niego na spotkanie i pocz si uala nad swym nieszczsnym pooeniem. Dla Saracenw bowiem sprawa moliwoci posiadania dzieci jest rzecz niesychanie wielkiej wagi, (1413) a sdz, e rwnie i dla wszystkich w ogle barbarzycw. Mnich nasz tedy poleci mu by dobrej myli, pomodli si i odprawi go do domu, przyrzekszy mu przedtem, e bdzie mia syna, jeli tylko uwierzy w Chrystusa. Skoro za Bg obietnic potwierdzi spenieniem dziea swej aski i da ojcu syna, przyj chrzest zarwno sam Zokomos, jak i jego poddani, idc za jego przykadem. I mwi, e od tego czasu ta ga plemienia cieszya si dobrobytem i rosa w liczb ludnoci, a dla Persw i dla Saracenw innych okazaa si grona. W takich zatem okolicznociach Saracenowie po raz pierwszy przeszli na religi Chrystusow, i tak si przedstawiaj w szczegach relacje, jakie otrzymaem o ich pierwszym kapanie, ktry zasiad na biskupim tronie.
ROZDZIA TRZYDZIESTY DZIEWITY

O tym, e Piotr po swym powrocie z Rzymu obj wadz nad Kocioem w Egipcie, z chwil gdy ustpi Lucjusz; z kolei o wyprawie Walensa na zachd przeciwko Scytom221
Tymczasem znw poczli nabiera odwagi ci, ktrzy w poszczeglnych miastach gorliwie bronili nauki soboru nicejskiego; a zwaszcza podnieli si na duchu mieszkacy egipskiej Aleksandrii. Oni te przekazali kocioy Piotrowi, ktry powrci wtedy z Rzymu, przywoc ze sob list Damazego, potwierdzajcy wano zarwno uchwa powzitych w Nicei,
Ponownie nieprecyzyjna zapowied treci: po pierwsze, Lucjusz nie ustpi", lecz zosta usunity przez ortodoksw; po drugie, cesarz Walens wyruszy przeciwko Gotom (Wizygotom), ktra to wyprawa skoczya si zreszt pamitn klsk Rzymian pod Hadrianopolem i mierci cesarza (rok 378). Por. tre kolejnych dwch rozdziaw, oraz np. Kazimierz Kumaniecki, Historia kultury staroytnej Grecji i Rzymu, s. 422. Por. take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 387388. O ucieczce Piotra mowa bya nieco wyej, w rozdz. XIX niniejszej ksigi.
221

jak i jego wyboru na biskupa. Wypdzony za Lucjusz odpyn do Konstantynopola. Jednake cesarz Walens, jak atwo si domyli, pochonity rnymi troskami, nie mia do wolnego czasu, aby przeciw nim wystpi: bo skoro tylko wadca pojawi si w Konstantynopolu, cign na siebie cikie podejrzenia i najwiksz niech ze strony posplstwa. Albowiem barbarzycy spustoszywszy Tracj i podszedszy a pod przedmiecia stolicy, wobec braku jakiejkolwiek interwencji zbrojnej zabierali si ju do uderzenia na mury samego miasta. Ludno miejska bya tym niesychanie wzburzona, a cesarza obwiniaa o to, e nie wychodzi przeciw nieprzyjacielowi, lecz odwleka dziaania wojenne; rozsiewano te pogoski, e to on sam sprowadzi wrogie zastpy222. W kocu nawet widzowie zebrani na wycigach konnych jawnie poczli przeciw niemu wykrzykiwa, e lekceway sobie sprawy polityki pastwowej, i zadali broni, zapowiadajc, e sami pjd do boju. Obsypany za zniewagami Walens wyruszy zbrojnie przeciw barbarzycom; rzuci wszake pogrk, e jeli uda mu si wrci cao, ukarze winnych; zemci si zarwno za zniewagi doznane od posplstwa, jak i za to, e mieszkacy Konstantynopola ju wczeniej stanli po stronie samozwaca Prokopiusza 223.
ROZDZIA CZTERDZIESTY

O witym mnichu Izaakiosie, ktry wypowiedzia prorocze sowa w zwizku z losem Walensa; a dalej o tym, e Walens, w trakcie swej ucieczki schroniwszy si do spichrza wypenionego som, wyzion ducha spalony ywcem, przez wrogw
Kiedy cesarz wyruszy z Konstantynopola, podszed do niego mnich Izaakios, m pod kadym wzgldem (1416) wspaZarzut taki by o tyle suszny, o ile dotyczy bdu cesarza Walensa, o ktrym nasz historyk mwi wyej, pod koniec rozdz. XXXVII niniejszej ksigi. Pokonany i stracony o par lat wczeniej (w roku 366) Prokopiusz powsta przeciw legalnej wadzy w czasie nieobecnoci
223 222

niay, a nade wszystko nie zwracajcy uwagi na adne niebezpieczestwa, jeli w gr wchodzia sprawa Boa. Oddaj powiedzia o, cesarzu, tym, ktrzy waciwie pojmuj prawdy wiary i strzeg przekazu soboru nicejskiego, odebrane im kocioy, a wygrasz t wojn!" Rozgniewany cesarz nakaza go aresztowa i trzyma pod stra w wizieniu do czasu, a po swoim powrocie bdzie mg wymierzy mu kar za to zuchwalstwo. Ale nie wrcisz rzecze zakonnik jeli nie oddasz najpierw kociow." Tak si te w kocu stao. Albowiem kiedy rozpocz ofensyw, Gotowie zaczli z wolna ustpowa, cigani przez Rzymian. On za atakujc przeszed przez Tracj i przyby do Hadrianopola224. A gdy si znalaz w niewielkiej odlegoci od barbarzycw, rozoonych obozem w bezpiecznym miejscu, uderzy szybciej, "ni byo potrzeba, bez uprzedniego ustalenia, jak i gdzie ustawi naley wojsko. Kiedy wic rozbito mu konnic, a wojska piesze rzuciy si do odwrotu, cigany przez nieprzyjaci, uciekajc wraz z nieliczn grup towarzyszy zsiad z konia i wszed do jakiej oficyny, w ktrej si ukry. Tymczasem barbarzycy pdzili za nim, aby go pojma; i spieszc naprzd, przebiegli tu obok. Nie podejrzewali bowiem, e on tam si ukrywa. Ale niektrzy z jego towarzyszy, skoro ju wiksza cz barbarzycw mina to miejsce, a w tyle byo ju ich mao, poczli z dachu do przecigajcych obok strzela z ukw; ci za na to zakrzyknli: Tu jest Walens!" Kiedy ten okrzyk usyszeli ci, co byli bliej, przekazujc zawoanie swoim towarzyszom na przedzie i na tyach, dawali zna o tym, co syszeli. Tak wic wkrtce wie dotara nawet do tych nieprzyjaci, ktrzy zapdzili si najdalej naprzd; i w rezultacie wszyscy zebrali si szybko w jednym i tym samym miejscu. Gdy ju osaczyli ze wszystkich stron w budynek i oboyli go dookoa mnstwem zebranego drzewa i chrustu, podoyli ogie. Momencesarza w Konstantynopolu Walens bawi wwczas w Syrii. Por. nieco wyej, rozdz. VIII, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 334. Rwnie i Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 389) okrela t rzymsk ofensyw jako pocig za nieprzyjacielem. Hadrianopol (dzi Edirne; u Sozomena: Adrianoupolis), staroytna stolica Tracji, odbudowana przez Hadriana, ley nad rzek Hebros, na pograniczu z Macedoni. Przypomnijmy, e ujta w skrcie niej pamitna klska Walensa pod Adrianopolem. porwnywana do bitwy pod Kannami. miaa miejsce w roku 378.
224

talnie pomie kierowany sprzyjajcym przypadkowo wiatrem obj atwopaln materi. Jednoczenie i zoone w budynku materiay zajy si ogniem i spony doszcztnie, gubic w oglnej poodze samego cesarza i tych, co byli przy nim 225. Walens skoczy ycie majc lat okoo pidziesiciu; trzynacie lat piastowa wadz cesarsk wraz ze swoim bratem, i trzy lata po jego zgonie.
Sozomen pomija milczeniem drug wersj mierci Walensa, podan przez Sokratesa Scholastyka: cesarz ginie walczc wrd piechurw jako prosty onierz (dz. cyt., s. 389).
225

HERMIASZA SOZOMENA Z SALAMINY HISTORIA KOCIOA

KSIGA SIDMA ROZDZIA PIERWSZY

O tym, jak to w krytycznym dla Rzymian momencie Mawia wysaa z pomoc sprzymierzone wojsko posikowe, a niektrzy z posplstwa wywalczyli zwycistwo; nastpnie o tym, e Gracjan nakaza, by kady wierzy, jak chce
Walensowi zatem tak przyszo umrze. Barbarzycy natomiast, dumni ze zwycistwa, pustoszyli ca Tracj; a w kocu najechali na podmiejskie okolice Konstantynopola. W gronej podwczas dla pastwa sytuacji z wydatn pomoc pospieszyli z jednej strony wysani przez Mawi nieliczni przedstawiciele sprzymierzonych Saracenw, z drugiej za caa masa ludzi z gminu. Bo gdy Dominika, maonka Walensa, postaraa si o zaopatrzenie ich w umowny od ze skarbu pastwa1, kady uzbrojony jak popado, wyruszyli przeciwko nieprzyjacioom i w tej kontrofensywie odrzucili ich daleko od miasta. Tymczasem Gracjan, wraz z bratem2 sprawujcy wadz nad caym terytorium pastwa rzymskiego, poniewa nie pochwala stryja za postaw, jak przez cae ycie zajmowa wobec tych, co inaczej myleli ni on, przeto pozwoli na swobodny powrt do ojczyzny wszystkim, ktrzy w tamtym okresie skazani zostali dla swej wiary na wygnanie; i ogosi
Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 394) wyranie nadmienia, e od ten wypacono ze skarbca cesarskiego (ek tou basilikou tameiou), w wysokoci przewidzianej dla wojska: Sozomen mwi tu o skarbie pastwowym: ek tou demosiou. Tj. z bratem przyrodnim, Walentynianem Modszym, o ktrym por. wyej, ks. VI, rozdz. XXXVI.
2 1

ustaw, w myl ktrej kady moe bez obawy wyznawa religi, jak zechce, i wszyscy mog zbiera si na naboestwa, z wyjtkiem manichejczykw oraz zwolennikw nauki Fotyna i Eunomiusza3.
ROZDZIA DRUGI

O tym, e Gracjan przybra sobie za wspcesarza Teodozjusza z Hiszpanii; z kolei o tym, e cay Wschd z wyjtkiem Jerozolimy opanowany by przez arian; dalej o synodzie w Antiochii i o postanowieniu, jakie na nim zapado w sprawie pierwszestwa poszczeglnych Kociow
Cesarz Gracjan, wziwszy w rachub okoliczno, e skoro barbarzycy znad Dunaju nkaj Illyricum i Tracj, trzeba przeto mieszkacom tych ziem (1420) przychodzi z pomoc, a jednoczenie nieodzowna jest jego obecno wrd poddanych na Zachodzie zwaszcza e Alamanowie daj si we znaki terytorium galijskim za wsplnika wadzy przybra sobie w Sirmium Teodozjusza, rodowitego Hiszpana, jednego z tych, ktrzy mieszkaj u podna Pirenejw, przedstawiciela znakomitego rodu, zarazem za wojownika najlepszej reputacji, wielokrotnie powiadczonej na niejednej wojnie; tak, e jeszcze przed wyniesieniem go do godnoci cesarskiej zgodna opinia podwadnych wskazywaa na niego jako na waciwego kandydata do najwyszej wadzy i dowdztwa4. W tym okresie na Wschodzie, z wyjtkiem Jerozolimy, kocioami wadali jeszcze arianie. Macedonianie za, zwaszcza w Konstantynopolu, po ukadzie z Liberiuszem w zasad3

Podobn

relacj

zamieszcza

Sokrates

Scholastyk,

dz.

cyt.,

s. 395. Stao si to w dniu 16 lub 19 stycznia roku 379. Sokrates dobitnie stwierdza w tym miejscu: uznali go za godnego wadzy cesarskiej" (basileias; dz. cyt., s. 395); chocia i uyty przez Sozomena wyraz hegemonian rwnie mona by przyj w sensie wadzy cesarza". Teodozjusz zwany Wielkim, by synem Flawiusza Teodozjusza, dzielnego wodza rzymskiego, ktry w roku 368 stumi bunt Brytanw i zdoby miasto Londinium, a z kolei w roku 370 pokona Alamanw. W wielu jego wojennych wyprawach towarzyszy mu syn, przyszy cesarz.
4

niczych sprawach nie odcinali si od zwolennikw nauki soboru w Nicei; czyli si z nimi w poszczeglnych miastach jako z wyznawcami jednej i tej samej wiary i podtrzymywali wzajemne kontakty wsplnoty kocielnej. Jednake po ogoszeniu przez Gracjana wspomnianej ustawy niektrzy z biskupw tej sekty, wyzbyci ju teraz wszelkich obaw, zajli kocioy, odebrane im za rzdw Walensa. Nastpnie zebrawszy si w Antiochii Karyjskiej, podjli uchwa orzekajc, e nie naley nazywa Syna Boego wspistotnym Bogu Ojcu, lecz podobnym co do istoty", tak jak to gosili przedtem. Od tego przeto czasu jedni z macedonian oderwawszy si od powszechnego Kocioa osobno zbierali si na naboestwa; drudzy za, potpiwszy pieniactwo i faszyw ambicj autorw tej uchway, odsunli si od nich i jeszcze bardziej umocnili wi zgody z wyznawcami wiernymi zasadom ustalonym na soborze w Nicei. Spord tych biskupw, ktrzy zgodnie z ustaw Gracjana powrcili wtedy z wygnania, jakie stao si ich udziaem za panowania cesarza Walensa, niektrzy zupenie nie troszczyli si o spraw prymatu, lecz wicej sobie cenic jednomylno u ogu wiernych, prosili przywdcw sekty ariaskiej, aby ich nie opuszczali i aktem niezgody nie rozdzierali Kocioa: Bg i apostoowie przekazali im ten Koci jako jedn cao, a oni przez swoje ktnie i ambicje co do pierwszestwa podzieli go na wiele odrbnych obozw. Gorliwo, o jakiej tu mowa, okaza midzy innymi Eulaliusz, biskup Amasei w Poncie. Ot jak mwi, po powrocie z wygnania zasta on u steru swojego Kocioa jednego z biskupw ariaskich, ktry w miecie nie mia nawet caej pidziesitki posusznych mu wiernych. Mimo to Eulaliusz w trosce o jedno ogu prosi go, by zaj pierwsze miejsce i wsplnie z nim kierowa Kocioem, w nagrod za jednomylno majc przywilej pierwszestwa. Ten jednake nie da si przekona; ale i tak niedugo mia by gow nawet tej nielicznej garstki swoich wiernych, poniewa ci niebawem przyczyli si do innych.

ROZDZIA TRZECI

O wydarzeniach, jakie si rozegray w zwizku ze spraw witego Melecjusza i Paulina, biskupw Antiochii, i o przysidze, jak zoono z uwagi na problem nastpstwa na biskupim tronie
Poniewa w tym wanie czasie w myl ustawy, o ktrej bya tu mowa, rwnie i Melecjusz5 powrci do Antiochii Syryjskiej, w miejscowym spoeczestwie doszo do jakiego wielkiego zatargu. y bowiem jeszcze Paulinus; pobono jego, jak wiemy, uszanowa cesarz Walens i dlatego nie odway si go zesa na wygnanie. W tych warunkach niektrzy uwaali za rzecz suszn, by Melecjusz razem z nim, z Paulinem, zasiad na biskupim tronie. Poniewa jednak zwolennicy Paulina wyraali ze swej strony sprzeciw i kwestionowali ordynacj Melecjusza, jako przeprowadzon przez biskupw ariaskich, rzecznicy tego ostatniego przemoc zaczli realizowa swoje plany. Stanowic bowiem niema liczebnie cz miejscowego spoeczestwa, w jednym z podmiejskich kociow wprowadzili na tron biskupi Melecjusza. Ale oto gdy wierni po tej i po tamtej stronie paali oburzeniem i lada chwila doj miao do starcia, gr wzia w kocu jaka wspaniaa wprost decyzja, przywodzca ich do zgody. Uzgodnili bowiem midzy sob, e od domniemanych czy spodziewanych kandydatw do objcia tam biskupiego tronu a prcz Flawiana6 byo ich jeszcze innych piciu odebra przysig, e dopki y bdzie Paulinus czy Melecjusz, oni ze swej strony ani nie bd si ubiega o godW zwizku z t wybitn osobistoci przypomnijmy waniejsze wzmianki Sozomena: ks. IV, rozdz. XXV (z przyp. 141) ordynacja; rozdz. XXVIII ortodoksyjno Melecjusza i usunicie go z miasta, a z kolei wygnanie; ks. V, rozdz. XIII: Melecjusz Paulin; powrt Melecjusza z wygnania (tame: szacunek, jaki zdoby sobie Paulin u arianina Euzojosa); ks. VI, rozdz. IV: Melecjusz na synodzie w Antiochii, zatwierdzajcym nicejskie credo (i przyp. 14); rozdz. VII: usunicie Melecjusza przez Eudoksjosa (arianina) i oszczdzenie Paulina. Zwrmy te uwag na szacunek, jaki zdoby sobie u Eudoksjosa i u samego cesarza Walensa ortodoks Paulinus. Autor wymienia tylko tego kandydata po imieniu, gdy jak to zobaczymy niej (rozdz. XI tej ksigi), Flawian skupi na sobie uwag jako ten kandydat, ktry nie dotrzyma opisywanego tu ukadu.
6 5

no biskupi, ani nie zgodz si na jej przyjcie, gdyby ich na to stanowisko wybrano; wyraaj natomiast swoj zgod na to, aby w przypadku mierci jednego z obu wymienionych, drugi z nich sam jeden zachowa urzd biskupa. Kiedy w tym duchu zoone zostay przysigi, niemal caa spoeczno wiernych osigna jednomylno; tylko nieliczni spord lucyferian odcinali si od zgody podkrelajc, e Melecjusz wywicony zosta przez innowiercw. Skoro te sprawy tak zostay uregulowane, Melecjusz przyby do Konstantynopola; wtedy to wanie zebrali si tam razem rwnie i inni biskupi i postanowili, e bezwzgldnie trzeba odwoa z Nazjanu Grzegorza i przenisszy go do Konstantynopola powierzy mu godno biskupa miejscowego Kocioa7.
ROZDZIA CZWARTY

O wadzy, jak mia Teodozjusz Wielki, i o tym, w jakich warunkach otrzyma sakrament chrztu witego z rk Ascholiosa, biskupa Tessaloniki; nastpnie o jego cesarskim rozporzdzeniu dotyczcym rzecznikw doktryny niezgodnej z uchwaami soboru nicejskiego
Poniewa w tym samym czasie Alamanowie nadal jeszcze niepokoili na zachodzie ziemie galijskie, przeto Gracjan powrci do ojcowskiej czci imperium8, ktrej zarzd pozostawi sobie i bratu9, Illyricum i obszary imperium na
Grzegorz przyby do Konstantynopola nie od razu, lecz dopiero wiosn roku 379. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 398399, oraz: wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane. Wstp s. 11 13. Jak pamitamy, od roku 367 wadz nad cesarstwem zachodnim dzieli Gracjan ze swym ojcem, Walentynianem, o ktrego mierci (w roku 376) bya mowa w rozdz. XXXVI ksigi VI. Tj. Walentynianowi Modszemu; por. tame. Uzupenijmy, e wadz nad Gali, Hiszpani i Brytani piastowa Gracjan, dla Walentyniana przeznaczajc Itali, Illyricum i Afryk; Sozomen zatem chyba mylnie przypisuje nieco niej wadz nad Illyricum Teodozjuszowi (por. Zosym, Nea historia, ks. IV), ktry wada Wschodem, z Tracj wcznie.
9 8 7

Wschodzie powierzywszy Teodozjuszowi. Dziaania przeciwko Alamanom wypady dla niego pomylnie, Teodozjuszowi natomiast powiodo si w walkach z naddunajskimi barbarzycami. Teodozjusz, skoro jednych zwyciy na polu walki, drugich za, ktrzy zabiegali o przyja z Rzymianami, dopuci do ukadw przymierza odebrawszy od nich zakadnikw, (1424) przyby do Tessaloniki. Kiedy tam si rozchorowa, wprowadzony w tajemnice wiary przez Ascholiosa, miejscowego biskupa, przyj chrzest i poczu si lepiej. Poniewa za pochodzi z rodziny chrzecijaskiej, ktrej wiara zgodna bya z nauk soboru w Nicei, ucieszy si wtedy niezmiernie, e w taki wanie sposb pojmuje dogmaty Ascholios, m wspaniay tak w sowie, jak i w czynie10, i krotk mwic zdecydowanie oddany wszystkiemu, co si wie z dziaalnoci prawdziwego biskupa. Ucieszy si take i z tego, e cay og mieszkacw Illyricum nie podziela doktryny ariaskiej11. Kiedy pyta o inne prowincje, uzyska wiadomo, e Kocioy a po Macedoni yj we wzajemnej zgodzie i wszystkie czcz Boga Logosa i Ducha witego na rwni z Bogiem Ojcem, prowincjami za lecymi od tych terenw na wschd wstrzsaj rozruchy i niepokoje, do tego stopnia, e spoecznoci wiernych dziel si tam na rne heretyckie odamy, a ju zwaszcza w samym Konstantynopolu. Doszed zatem do wniosku, e najlepiej bdzie, jeli na samym wstpie publicznie owiadczy poddanym, jakie s jego pogldy w przedmiocie Bstwa: nie chcia, by odniesiono wraenie, e stosuje przymus, narzucajc nagle wiar wbrew czyjemu zdaniu, tote ju z Tessaloniki w specjalnie ogoszonym edykcie zwrci si do ludnoci Konstantynopola. Mia bowiem wiadomo, e stamtd, ze stolicy, jakby z jakiego akropolu caego imperium, tre dokumentu szybko si rozejdzie rwnie i po innych miastach12.
Tekst w tym miejscu niewtpliwie lekcj proponowan przez Valesiusa.
11 10

zepsuty.

Przyjmujemy

Przytoczmy tu uwag Valesiusa, e identycznie ocenia sytuacj w Illyricum Bazyli Wielki (list 324, do biskupa Illyricum, Waleriana). Tessalonika bya metropoli Illyricum. Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 399. Wspomniany tu edykt, jak informuje Valesius, zachowany jest w zbiorze ustaw Konstantyna i jego nastpcw (ogoszonych jako tzw. Codex Theodosianus w okresie rzdw Teodozjusza II, wnuka Teodozjusza) i ma tytu De Fide catholica. Dokument za12

Za porednictwem tego edyktu cesarz obwieszcza sw wol 13, by wszyscy poddani tak pojmowali wiar, jak od pocztku przedstawiaa si ona w ujciu, ktre przekaza Rzymianom Piotr, ksi apostow; aby j zachowywali tak, jak j zachowywa podwczas Damazy, biskup Rzymu, oraz Piotr, biskup Aleksandrii; a wreszcie aeby za Koci powszechny uwaali tylko Koci wyznawcw Trjcy witej, rwn czci darzcych kad z Jej Osb; ci natomiast, ktrzy by myleli inaczej, maj by objci nazw heretykw, nie mie prawa do zaszczytw i spodziewa si kary.
ROZDZIA PITY

O Grzegorzu Teologu i o tym, e Teodozjusz przekaza mu kocioy usunwszy Demofila i tych, ktrzy nie wyznawali wiary we wspistotno Syna z Bogiem Ojcem
Ogosiwszy ustaw tej treci, w niedugi czas potem przyby Teodozjusz do Konstantynopola. Kocioami wadali (1425) jeszcze zwolennicy doktryny Ariusza, ktrym przewodzi Demofil. Tymczasem Grzegorz z Nazjanzu kierowa wyznawcami wspistotnoci Osb Boskich Trjcy witej. Naboestwa odprawia w maym budyneczku, przez ludzi podzielajcych wiar jego i tych, co wierzyli tak samo, przeksztaconym na kaplic. W okresie pniejszym sta si on w porwnaniu z innymi kocioami miasta sawn wityni, nie tylko z powodu architektonicznego wdziku i wielkoci budowli, lecz take dziki askom pomocy, wyranego znaku Boskiej obecnoci. Przejawiajca si tam bowiem moc Boa przychodzia niejednokrotnie na ratunek ludziom udrczonym chorob czy
czyna si od sw: Edictum ad populum urbis Constantinopolitanae. Imperatores Gratianus, Valentinianus ac Theodosius Augusti. Cunctos populos quos Clementiae nostrae regit temperamentum (etc.). Tak wic edykt by jednak narzuceniem poddanym woli panujcego, a efekt przymusu, o ktrym mwi nasz historyk, zagodzony by do pewnego stopnia perswazj i argumentacj, odwoujc si, jak wynika z dalszego cigu, do tradycji apostolskiej.
13

katastrofaln sytuacj yciow, dajc zna o sobie zarwno czuwajcym, jak i pogronym we nie. Og wierzy, e to Boa Matka, Maryja, wita Dziewica; w ten sposb si bowiem objawia 14. Koci ten jest pod wezwaniem w. Anastazji15, jak przypuszczam wanie dlatego, e nauka soboru nicejskiego, ktra w Konstantynopolu cakowicie ju upada, i eby tak powiedzie, umara, zabita potg innowiercw, powstaa tu z martwych i oya dziki kazaniom Grzegorza. A jak syszaem od pewnych osb, ktre wicie mnie zapewniay o prawdzie swych relacji, pewnego razu w czasie kiedy lud zebrany by na naboestwie, pewna brzemienna niewiasta spada z galerii na pitrze i skonaa tam na miejscu; ale gdy wszyscy odbyli przy jej ciele wspln modlitw, nagle odya i zostaa uratowana wraz z dzieciciem, ktre byo w jej onie. Tak wic z powodu cudu dokonanego za spraw Boej ingerencji miejsce to otrzymao pniej16 wspomnian tu nazw. I na ten temat tak jeszcze i dzisiaj si mwi. A cesarz przez swego wysannika poleci Demofilowi, eby sprawy wiary uregulowa zgodnie z nauk soboru nicejskiego i doprowadzi lud do zgody albo wycofa si z administracji kocielnej17. Ten za zwoawszy tumne zebranie poda obecnym do wiadomoci wol cesarza i zapowiedzia, e nazajutrz odprawi naboestwo za murami miasta, bo przecie prawo Boe powiedzia nakazuje: Gdy was przeladowa bd w jednym miecie, uciekajcie do drugiego"18. Wygosiwszy
Zdanie to dziki swej zwizoci ma brzmienie do niezwyke, ale sens wydaje si prosty: Bg przejawia swoj moc i ask za porednictwem Matki Zbawiciela, Maryi, pierwszej istoty stworzonej, w ktrej nie byo zmazy grzechu".
15 16 14

Oczywicie od gr. anastasis zmartwychwstanie.

Jak wynika z ywota w. Grzegorza Teologa, biskupa Nazjanzu, spisanego przez Grzegorza Prezbitera", witynia, o ktrej tu mowa, ju wczeniej nosia imi witej Anastazji". Por. wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, s. 41, oraz Wstp, s. 11. Na podstawie analogicznej relacji Sokratesa Scholastyka (dz. cyt., s. 400) mona wysnu wniosek o ultymatywnym charakterze posunicia Teodozjusza. Tak torowaa sobie drog idea, ktra ostateczny swj wyraz znalaza o wiele wiekw pniej w zasadzie cuius regio, eius religio, przyjtej w Augsburgu w roku 1555. Zarwno Biblia Tysiclecia jak i przekad ks. Seweryna Kowalskiego maj w tym miejscu brzmienie identyczne. Tekst grecki cytowany przez naszego historyka rni si od tekstu wspczesnych wyda greckich raczej tylko w pewnych szczegach natury formalnej.
18 17

t zapowied, odprawia odtd naboestwa za obrbem murw miejskich, a z nim razem postpowa tak i Lucjusz, ktry z ramienia arian zarzdza dawniej Kocioem aleksandryjskim. Wypdzony bowiem ze swej siedziby, jak to ju powiedziaem, przyby jako wygnaniec do Konstantynopola i tam wanie bawi. Skoro wic Demofil i jego ludzie opucili koci19, cesarz wszed do rodka i odprawi mody. I od tego czasu witynie znalazy si we wadaniu wyznawcw wspistotnoci poszczeglnych Osb Trjcy witej. A by to rok, w ktrym konsulat sprawowali: Gracjan, po raz pity, i Teodozjusz po raz pierwszy, to jest czterdziesty rok liczc od momentu, kiedy to kocioem zawadnli arianie 20.
(1428) ROZDZIA SZSTY

O arianach i o rozwijajcym jeszcze wtedy sw dziaalno Eunomiuszu; z kolei o miaym wystpieniu witego Amfilocha przed obliczem cesarza
Poniewa jednak tych arian byo jeszcze cae mnstwo wobec decydujcego poparcia, jakiego im udzielali dotd Konstancjusz i Walens, z tym wiksz przeto odwag organizujc zebrania publicznie rozprawiali o Bogu i Jego istocie, a jednoczenie nakaniali swoich wspwiercw na cesarskim dworze, aby sprbowali przejrze zamiary cesarza. Majc bowiem na uwadze wydarzenia z okresu rzdw Konstancjusza, sdzili, e osign cel swoich zabiegw. I to wanie przejmowao wiernych powszechnego Kocioa nieustann trosk i obaw. Niemay lk ogarnia ich rwnie na myl o umieZarwno z tych Sozomena, jak i z relacji Sokratesa wynika, e to ostatnie zgromadzenie arian miao miejsce w kociele. Oczywicie za rzdw Konstancjusza, w roku 340, przy czynnym udziale Euzebiusza, biskupa Nikomedii, po usuniciu ortodoksa Pawa. Sokrates Scholastyk podaje dokadn dat wyruszenia cesarza do Konstantynopola: 24 listopada roku okrelonego konsulatami jak wyej, tj. roku 380. Co do Euzebiusza i Pawa por. rwnie relacje Sozomena z ks. III, rozdz. IIV.
20 19

jtnoci argumentowania, ktr przejawia w dysputach Eunomiusz. Ten bowiem niedawno z powodu zatargu, w jaki popad ze swym duchowiestwem w Kyzikos za panowania Walensa, zerwawszy z arianami przebywa jako osoba prywatna w Bitynii, po drugiej stronie Konstantynopola; i bardzo wielu przeprawiao si na tamten brzeg do niego, a niektrzy zjedali si i z innych okolic: jedni, aby go wybada, drudzy by posucha, co mwi. Wie o tym dotara i do cesarza, ktry gotw by si nawet z nim spotka21; jednake maonka cesarza, Flaccilla22, usilnymi probami powstrzymaa go od tego kroku. Bdc bowiem najwierniejsz straniczk nauki soboru nicejskiego, zlka si w duchu, eby czasem cesarski jej maonek, omamiony w dyspucie wymow, nie przej nagle zapatrywa swojego rozmwcy. Kiedy wok tych problemw w najlepsze trway starania o przechylenie szali to na t to na tamt stron, jak mwi, przebywajcy w Konstantynopolu biskupi przybyli raz do paacu cesarskiego, aby zgodnie z obowizujcym zwyczajem pozdrowi wadc; i by wtedy z nimi pewien starzec, biskup mao znanego miasta, czowiek skromny i ze sprawami pastwa cakiem nie obyty, ale o rzeczach Boych mylcy bez przerwy. I oto wszyscy inni biskupi w sposb bardzo uroczysty i nabony powitali cesarza. Podobnie zwrci si do niego rwnie i w stary biskup; ale synowi cesarza, ktry siedzia razem z ojcem, identycznych nie odda honorw, lecz podszedszy, jako oczywicie do dziecicia, witaj, synku!" powiedzia, gaszczc go palcem. A cesarz, dotknity do ywego i rozgniewany za zniewag, ktr wszak wyrzdzono jego synowi, skoro nie uznano go za godnego takiej samej czci,
T relacj przypisuje Valesius opinii jakiego eunomianina, zrcznie podsunitej Sozomenowi; istotnie wydaje si mao prawdopodobne, by cesarz przejawia podobne chci, skoro na pocztku swoich rzdw usun eunomian ze stolicy, a samego Eunomiusza z Chalcedonu w Bitynii zesa na pobyt w Mezji (do Salmuris, ktry to szczeg podaje Valesius w oparciu o dzieo Filostorgiusza, wielkiego przyjaciela samego Eunomiusza). Ta sama, ktr uczci mow pogrzebow w. Grzegorz z Nyssy. W tekcie greckim imi jej przeksztacono na Plakilla, std w polskim przekadzie tej mowy, pira Tadeusza Sinki (wity Grzegorz z Nyssy, Wybr pism, s. 213) imi cesarzowej brzmi Placylla. Flaccilla bya matk przedwczenie zgasej Pulcherii oraz Arkadiusza i Honoriusza, ktrych Nysseczyk nazwa podporami panowania" Teodozjusza.
22 21

jak okazano jemu samemu, (1429) kaza starca w sposb obelywy wyrzuci z paacu. Ten za, poszturchiwany i popychany ku drzwiom, odwracajc si powiedzia: Bd przekonany, o cesarzu, e podobnie i niebieski Ojciec oburza si na tych, ktrzy Synowi Jego nie oddaj czci takiej samej, jak okazuj Jemu, i ktrzy maj czelno nazywa Syna mniej potnym od Ojca". Peen podziwu dla sw, jakie pady, przywoa cesarz na powrt do siebie biskupa i proszc go o przebaczenie przyzna suszno wypowiedzianej przez niego opinii23. I odtd ju wiksz zachowujc ostrono, nie dawa do siebie przystpu tym, ktrzy by ywili pogldy sprzeczne z takim wanie stanowiskiem. Jednoczenie zabroni prowadzenia sporw i odbywania zgromadze na rynku; a wszelkie tego rodzaju dysputy o istocie i naturze Boga uczyni spraw wielce ryzykown, ogaszajc w tej materii odpowiedni ustaw i okrelajc sankcje karne.
ROZDZIA SIDMY

O drugim witym soborze powszechnym: jakie reprezentowa obszary i w jakim zebra si celu. A dalej o rezygnacji Grzegorza Teologa
Wkrtce te zwoa cesarz synod biskupw jednej z nim wiary, tak dla potwierdzenia uchwa powzitych ongi na soborze w Nicei, jak i dla wyboru nowego biskupa, ktry mia obj pasterski tron Konstantynopola 24. W przypuszczeniu, e zdoa przyczy do powszechnego Kocioa tak zwaChocia tytu rozdziau informuje, e owym biskupem by w. Amfiloch, Sozomen o tym milczy. Zreszt powane co do tego wtpliwoci wysuwa ju Valesius: Amfiloch bowiem nie by biskupem mao znanego miasta", a poza tym nie nalea do osobistoci ze sprawami pastwa cakiem nie obytych". My za dodajmy, e Amfiloch, biskup Ikonium, by przyjacielem wielkich Ojcw kapadockich, Bazylego i Grzegorza z Nazjanzu, e walczy z herezj Macedoniusza i by autorem rozprawy o Duchu witym; Koci obchodzi jego uroczysto w dniu 23 listopada (por. Karol Radoski, dz. cyt., s. 21). Opisywane tu przez Sozomena wydarzenie z roku 381 jest momentem wielkiej doniosoci w dziejach Kocioa. Wspomniany bowiem synod" uznany zosta za sobr powszechny": jest to I
24 23

nych macedonian, jako tych, co w dociekaniach dogmatycznych stosunkowo nieznacznie od ortodoksw si rni, rozesa wezwania rwnie i do nich. Ostatecznie wic zebrao si na miejscu okoo stu pidziesiciu biskupw reprezentujcych wyznawcw wspistotnoci Trjcy witej, z ramienia za sekty macedonian trzydziestu szeciu, z ktrych wikszo przybya z okolicznych miast Hellespontu. Tym ostatnim przewodzili Eleuzjos, biskup Kyzikos, i Marcjan, biskup Lampsakos, wszystkim za innym Tymoteusz, zasiadajcy na biskupim tronie Aleksandrii, jako nastpca zmarego nieco przedtem Piotra, ktry by jego bratem: a dalej Melecjusz, biskup Antiochii, ktry nie tak dawno przyby do Konstantynopola dla przeprowadzenia ordynacji Grzegorza, nastpnie Cyryl, biskup Jerozolimy, w tym czasie peen skruchy i alu, e poprzednio podziela pogldy Macedoniusza. Razem z nimi by Ascholios, biskup Tessaloniki, i Diodor25, biskup Tarsu, i wreszcie Akacjusz, biskup Beroi. Oczywicie wszyscy rzecznicy zatwierdzenia formuy dokumentu przyjtego na soborze w Nicei dawali wyraz pragnieniu, aby w duchu zgody na ich zdanie wypowiedzieli si biskupi zgrupowani wok Eleuzjosa; przypominali im przy tym zarwno przedmiot poselstwa do Liberiusza, jak i wyznanie wiary, ktre zoyli za porednictwem Eustacjusza, Sylwana i Teofila, jak to ju wyej opisano26. Ci jednake jawnie owiadczyli, e nigdy nie przyjm wiary we wspistotno Syna z Ojcem, choby mieli orzec co wrcz przeciwnego temu, co wyrazili w dokumentach skierowanych do Liberiusza; za czym (1432) udali si w podr, wracajc do
sobr w Konstantynopolu, a II sobr powszechny (I soborem powszechnym by sobr w Nicei, w roku 325). Jeli chodzi o tron biskupi Konstantynopola, przypomnijmy, e za spraw Melecjusza zasiad na nim Grzegorz, specjalnie cignity z Nazjanzu (por. ks. VI, rozdz. XVII). Zwizy opis okolicznoci, w jakich w. Grzegorz z Nazjanzu obj biskupstwo Konstantynopola, podaje Wstp cytowanej tu wielokrotnie pozycji: wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, s. 1113. Por. take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 401. Diodor z Tarsu, egzegeta, naucza w szkole antiocheskiej. Sw nauk chrystologiczn zasuy na miano ojca nestorianizmu, zmar w roku 390. Por. ks. VI, rozdz. X i XI, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 341348.
26 25

swoich Kociow. Do tych za, ktrzy w poszczeglnych miastach podzielali ich pogldy, powysyali pisma z zaleceniem, aby nie podporzdkowywali si postanowieniom, jakie swego czasu zapady na soborze w Nicei. Tymczasem biskupi, ktrzy pozostali w Konstantynopolu, odbyli w swoim gronie narad, komu by naleao powierzy tron miejscowego Kocioa. Bo jak mwi, cesarz, peen podziwu dla ycia i wyksztacenia Grzegorza, opowiedzia si za nim jako za kim, kto zasuguje na t wanie godno biskupi; pochwalaa ten wybr i wikszo soboru, pod wpywem uznania dla moralnej siy Grzegorza. On ze swej strony z pocztku zdecydowa si stan na czele Kocioa Konstantynopola, skoro jednak zauway, e niektrzy wyraaj sprzeciw, a zwaszcza biskupi z Egiptu, zgosi swoj rezygnacj. I w tym momencie wypada mi wypowiedzie pod adresem tego ma niezwykej mdroci sowa podziwu, tak z tytuu caoksztatu jego dziaalnoci, jak i zwaszcza z powodu wspomnianego tutaj posunicia. Nie napawaa go bowiem dum jego biego krasomwcy ani te nie da si zwie pontom prnej chway, aby mia pragn kierowania Kocioem, ktry przej i uratowa w obliczu jego ostatecznej zagady. Na danie biskupw zwrci im ten cenny depozyt, nie skarc si na liczne trudy czy niebezpieczestwa, na jakie si narazi w walce z herezjami. A przecie gdyby nawet wanie on pozosta nadal biskupem Konstantynopola, nic by to nie szkodzio, skoro na miejscu nie byo innego biskupa. Zreszt i na biskupa Nazjanzu wywicono ju innego kandydata. Mimo wszystko sobr, przestrzegajc zarwno praw ojczystych, jak i karnoci kocielnej, bez wymuszania przyj na powrt to, co darowa, nie okazawszy adnych wzgldw dla sukcesw tego ma. Ale chocia i cesarz, i biskupi rozmylali i radzili traktujc ten problem jako najwaniejszy, a sam wadca napomina, e naley przeprowadzi sumienne badanie, aby kandydat, ktremu trzeba bdzie powierzy godno arcypasterza najwikszego, a w dodatku stoecznego miasta, okaza si czowiekiem nieposzlakowanym i bez zarzutu, sobr jednake daleki by od jednomylnoci w tej sprawie: kady uwaa za suszne udzielenie sakry ktremu ze swoich przyjaci.

(1433) ROZDZIA SMY

O wyborze Nektariosa i o wprowadzeniu go na tron biskupi Konstantynopola; z kolei o tym, skd pochodzi elekt i jakim si odznacza charakterem
Przebywa wwczas w Konstantynopolu niejaki Nektarios, rodem z Tarsu w Cylicji, przedstawiciel przewietnego stanu senatorskiego. Przygotowany ju do podry powrotnej do ojczyzny, przyszed do Diodora, biskupa Tarsu, aby wzi ze sob listy, jeliby oczywicie biskup zechcia takowe napisa. Trafi wanie na moment, kiedy biskup pogrony by w samotnych rozmylaniach, kogo by tu naleao wysun na kandydata do sakry, ktra poruszaa tyle umysw. I skoro tylko ujrza Nektariosa, uzna, e jest to czowiek godny biskupiego urzdu; tote w myli z miejsca opowiedzia si za jego kandydatur, przypatrujc si siwinie tego ma i postaci odpowiedniej dla biskupa, oraz biorc pod uwag jego miy sposb bycia. Za czym rzekomo w jakiej innej sprawie wziwszy go ze sob do biskupa Antiochii, zacz wypowiada pod adresem kandydata sowa pochwa i prosi tego dostojnika, aby prbowa przeforsowa jego wybr. Ten jednake, zwaywszy ciar gatunkowy przedsiwzicia, przy ktrym gosy padaj za tyloma znakomitymi osobistociami, umiechn si tylko na ten wybr Diodora. Mimo wszystko wezwawszy do siebie Nektariosa27, poleci mu przez jaki czas krtki zaczeka. Niebawem, kiedy cesarz wyda biskupom polecenie, aby wszyscy kady na karcie wypisali imiona tych wszystkich, jakich tylko uwaaj za godnych kandydatw do sakry, przy czym sobie samemu zastrzeg wybr spord tej liczby jednego, kady z biskupw zapisa kogo innego. Ale zwierzchnik Kocioa antiochijskiego wypisa imiona tych, ktrych sam chcia wpisa, a na kocu caej listy, chcc zrobi przyjemno Diodorowi, dopisa Nektariosa. Skoro cesarz odczyta list zapisanych, zatrzyma
Jak wolno wnioskowa, Diodor zostawi swego kandydata gdzie w przedsionku czy kancelarii kwatery biskupiej. Wicej ni podana przez Sozomena (niezbyt pogbiona, przyznajmy!) charakterystyka Nektariosa, mwi nam fakt, e z Nektariosem prowadzi korespdndencj sam Grzegorz; por. nieco wyej, ks. VI, rozdz. XXVII, wraz z przyp. 136.
27

si przy Nektariosie. I popadszy w zamylenie, bez popiechu rozwaa sam z sob decyzj, nie odrywajc palca od ostatniego zapisu; nastpnie cofnwszy si do pocztku tego wykazu, ponownie przebieg wszystkie imiona i wybra Nektariosa. Zdumieli si tym wszyscy i zaraz chcieli si dowiedzie, kto zacz w Nektarios, skd pochodzi, jakiej jest profesji. Gdy za usyszeli, e ten czowiek nie dostpi nawet sakramentu chrztu witego, jeszcze bardziej si dziwili niezwykoci rozstrzygnicia, na jakie zdecydowa si cesarz. Nie wiedzia o tym, jak sdz, nawet sam Diodor. Nie odwayby si bowiem wiadomie odda swj gos za udzieleniem godnoci biskupiej komu, kto jeszcze nie zosta wprowadzony w ycie wiary przez chrzest. A najprawdopodobniej podj sw decyzj w przekonaniu, e w sdziwy starzec przyj chrzest ju dawno. Ale wydarzyo si to wszystko nie bez ingerencji Boej28. Albowiem i cesarz, kiedy si dowiedzia, e to czowiek nie ochrzczony, zdania swojego nie zmieni, aczkolwiek wielu biskupw wyrazio swj sprzeciw. (1436) Gdy za wszyscy ustpili i przyczyli si do gosu wadcy, elekt otrzyma chrzest wity. I majc jeszcze na sobie szat nowo ochrzczonego 29 na mocy wsplnej decyzji soboru ogoszony zosta biskupem Konstantynopola. Wielu wierzy gboko, e tak si potoczyy te sprawy, poniewa Bg da odpowied na wtpliwoci cesarza. Ja sam z ca pewnoci stwierdzi nie mog, czy to prawda, czy te nie. Jestem wszake przekonany, e cae to wydarzenie rozegrao si nie bez decydujcego wpywu Boej opatrznoci, zwaszcza kiedy z odlegoci czasu przygldam si zadziwiajcemu faktowi tego wyboru i z pniejszego rozwoju wydarze wycigani wniosek, e Bg przeznaczy t godno biskupi dla czowieka niezwykle agodnego, szlachetnego i zacnego. A zatem okolicznoci towarzyszce ordynacji Nektariosa, o ile zdoaem si dowiedzie, wyglday tak, jak to wanie opisaem.
Przypomnijmy w zwizku z t uwag wybr Ambroego na biskupa Mediolanu, opisany wyej, ks. VI, rozdz. XXIV, i tre iprzypisu 115 na temat osiemdziesitego kanonu apostolskiego".
29 28

Oczywicie bia; por. STB, haso Biay", s. 7273.

ROZDZIA DZIEWITY

O treci uchwa podjtych na drugim soborze powszechnym oraz o Maksymie, filozofie-cyniku

Nastpnie zarwno sam Nektarios, jak i wszyscy inni biskupi zeszli si razem i przez oglne gosowanie podjli uchwa, e formua wyznania wiary przyjta na soborze w Nicei ma pozosta nadal jako obowizujca, wszelka za herezja objta ma by kltw; wszystkie Kocioy, gdzie by nie byy, rzdzone by maj wedug dawnych kanonw; dalej biskupi pozosta maj przy swoich Kocioach i nie wolno im wkracza lekkomylnie na tereny pooone poza obszarem ich administracji kocielnej: nie powinni bez wezwania wtrca si do ordynacji, ktre do nich nie przynale, tak jak to wielokrotnie si zdarzao w okresie poprzednim, kiedy Koci powszechny cierpia przeladowanie. Sprawy zaistniae na terenie kadego poszczeglnego Kocioa rozstrzyga ma i zaatwia wedug swojego najlepszego uznania synod prowincjonalny. W nastpnej kolejnoci po biskupie Rzymu przywilej pierwszestwa posiada ma biskup Konstantynopola, jako zwierzchnik siedziby nowego Rzymu. Albowiem to miasto nie tylko e miao ju t nazw i posiadao swj senat, stanowy podzia ludnoci oraz urzdnikw na cile tej samej zasadzie co dawna stolica, lecz take rozsdzao obustronne zobowizania wedug ustaw rzymskich obowizujcych w Italii, a wszystkie prawa i przywileje jednakowe byy w obydwu stolicach. Co za do Maksyma 30, pado orzeczenie, e biskupem ani nie by od pocztku, ani nie bdzie nim na przyszo, podobnie jak nie bdzie si zalicza do duchowiestwa nikogo z tych ktrzy od niego przyjli wicenia. I wszystko to, co zostao przeprowadzone za jego kadencji, czy te za jego spraw uczestnicy soboru uznali za niewane. Jego to bowiem, rodem z Aleksandrii, (1437) a z profesji filozofa cynickiego, gorliwego zreszt obroc nauki soboru nicejskiego, wywicili
Chodzi o Maksyma Cynika, ktremu nie powioda si intryga podjta za spraw zawistnej metropolii, Aleksandrii; por. w zwizku z tym Wstp do Mw wybranych witego Grzegorza z Nazjanzu, s. 12.
30

potajemnie na biskupa Konstantynopola ci biskupi, ktrzy wtedy przybyli gremialnie z Egiptu31. Takie wic uchway podj sobr, a cesarz zatwierdzi je i ogosi zarzdzenie, e obowizywa ma formua wyznania wiary przyjta na soborze w Nicei; poza tym kocioy maj by wszdzie przekazane wyznawcom jednej i tej samej boskoci Ojca i Syna, i Ducha witego w jedynym rzeczywistym bytowaniu 32 trzech Osb Boskich, rwnych w chwale I mocy. W Konstantynopolu za wyznawcw takich uznawa naley wiernych utrzymujcych wsplnot kocieln z Nektariosem; w Egipcie za z Tymoteuszem, biskupem Aleksandrii; w Kocioach prowincji wschodnich z Diodorem, biskupem Tarsu, i z Pelagiuszem, biskupem Laodycei Syryjskiej; w diecezji Azjaskiej33 ze zwierzchnikiem Kocioa w Ikonium; w miastach i na obszarze diecezji Pontu, poczynajc od Bitymi a po Armeni z Helladiosem, biskupem Kocioa Cezarei Kapadockiej, i z (1440) Grzegorzem, biskupem Nyssy34, oraz z Otreiosem, biskupem Meliteny; na koniec
Na temat okolicznoci samego obrzdu prcz cytowanego w przypisie poprzednim Wstpu warto porwna, s. 4344 tego dziea. W jedynym rzeczywistym bytowaniu": w oryginale greckim en hypostasei. Hypstasis w jzyku filozofw znaczy nie tylko istota", istotna natura", ale rwnie byt", rzeczywisto". Wyraz jedyny" jest w naszym tumaczeniu logiczn konsekwencj przydawki do wyrazu boskoci" (jednej i tej samej boskoci"): nie ma trzech istot Boskich, jest tylko jedna (jedyna) w trzech Osobach (prsopa). Warto podkreli, e na okrelenie osoby" Sozomen nie uy terminu hypstasis, lecz prsopon. Hypstasis znaczy tu wic byt" (rzeczywisty). O dwojakim sensie terminu hypstasis (1. osoba"; 2. substancja", istota") por. Jan Maria Szymusiak, Grzegorz Teolog, s. 207208. W oryginale: para Asianois dos. u Azjan". W naszym tumaczeniu nie chodzi oczywicie o diecezj w znaczeniu diecezji biskupiej, lecz o jednostk podziau administracyjnego cesarstwa, jaki wprowadzi Dioklecjan, dzielc cao obszaru pastwowego na cztery prefektury (rzdzone przez prefekta pretorium, praefectus praetorio), te za z kolei na diecezje" (rzdzone przez wikariuszy, vicarius), zamykajce w swoim obrbie prowincje" (rzdzone przez namiestnikw, praesides). Por. Tadeusz Zieliski, Historia kultury antycznej, t. II, s. 209210. Spord wymienionych tu biskupw posta najznakomitsza. Ur. w roku 335 w Cezarei w Poncie, brat w. Bazylego. Po ukoczeniu studiw filozoficznych by nauczycielem retoryki. W roku 362 zosta mnichem, wkrtce za biskupem Nyssy. Zmar w roku 395. Znany te jako podny pisarz teologiczny.
34 33 32 31

w miastach Tracji i Scytii z Terencjuszem, biskupem Tomi, i z Martyriosem, biskupem Marcjanopolis 35. Wymienionych tu bowiem pochwali nawet sam cesarz, kiedy z nimi si spotka i odby rozmow; poza tym cieszyli si oni wspania opini, jako ci, co Kocioami kieruj w duchu szczerej pobonoci. Skoro to, comy tu opowiedzieli, stao si ju faktem, skoczy si rwnie i sobr, a wikszo biskupw udaa si w drog powrotn, kady do swego Kocioa.
ROZDZIA DZIESITY

O Cylicyjczyku Martyriosie; nastpnie o sprowadzeniu relikwii dwu witych: Pawia, wyznawcy, oraz Melecjusza, biskupa Antiochii
Nektarios natomiast pobiera nauki o funkcji kapaskiej, uczc si pod kierunkiem Cyriaka, biskupa Adanw36. Jego to bowiem towarzystwo zapewni sobie na czas jaki, proszc o nie Diodora, biskupa Tarsu 37. Nakoni i wielu innych Cylicyjczykw, by mu dotrzymali towarzystwa, a wrd nich take niejakiego Martyriosa. Zatrzymujc go przy sobie jako dobrego, yczliwego lekarza i wiadka bdw modoci, zdecydowany by nawet udzieli mu wice diakona. Nie zgodzi si wszake na to sam Martyrios, z naciskiem podkrelajc, e niegodzien jest zaszczytu sugi Boego, przy czym samego Nektariosa bra za wiadka swego poprzedniego trybu ycia. Na co rzecze mu Nektarios: Czy wanie ja, obecny biskup, nie wiodem przedtem ywota o wiele bardziej beztroskiego ni ty, o czym sam najlepiej moesz zawiadczy, skoro wielokrotnie oddawae posugi38 rozlicznym wybryMiasto w Dolnej Mezji (Moesia Inferior), nazwane tak od imienia siostry cesarza Trajana, zaoyciela miasta (por. Ammianus Marcellinus, XXVII, 9). Pisownia ac. Martianopolis i Marcianopolis (gr. Markianoupolis).
38 37 35

Adana, miasto w Cylicji; nazwa w liczbie mnogiej.

Tars by jednym z najwaniejszych miast teje Cylicji, w ktrej leao miasto Adana, najwidoczniej pod wzgldem kocielno-administracyjnym podporzdkowane Tarsowi, skoro bez jego zgody Nektarios nie mg po prostu zatrzyma Cyriaka w stolicy. Cenny dokument rozbrajajcej szczeroci. Zwraca te nasz uwag gra sw: Nektarios chce wywici Martyriosa na diakona,
38

kom mego rozpasania?" A Martyrios mu na to odpowie: Ale ty, mj kochany, przyjwszy niedawno chrzest, czysty jak za, i z tej racji dostpie godnoci biskupa. Ot obydwa te sakramenty39 Bg ustanowi dla zmycia skazy grzechowej40. I moim zdaniem jeste teraz zupenie jak nowo narodzone dzieci. Ja (1441) natomiast, ktry ju dawno dostpiem sakramentu chrztu witego, nadal yem tak samo jak i pierwej". Tak wic mwi Martyrios i dlatego nie zgodzi si na przyjcie proponowanych mu wice. Co do mnie, to nawet i chwal tego czowieka za jego odmow, i dlatego wzmiank o nim wczyem do niniejszego dziea mojego. Cesarz tymczasem dowiedziawszy si o wydarzeniach zwizanych z osob Pawa, ktry by niegdy biskupem Konstantynopola 41, kaza przewie jego szcztki i pogrzeba w kociele wybudowanym przez Macedoniusza: tego samego Macedoniusza, ktry tak go przeladowa ongi i nka. Koci ten, budowla wielka i wspaniaa, po dzi dzie jeszcze istnieje pod wezwaniem tego mczennika. W zwizku z tym wielu nie znajcych prawdy, a zwaszcza niewiasty i szerokie rzesze gminu, myl, e tam spoczywa w. Pawe aposto. W tym czasie sprowadzono rwnie i prochy Melecjusza do
tj. sug". Wobec skrupuw ze strony kandydata, biskup przypomina mu, e ju by sug", diakonesamenos, oddajc posugi" w zej, co prawda, sprawie, podsuwa mu wic gotowy wniosek: suby na rzecz sprawy Boej. Tj. zarwno chrzest, jak i kapastwo par excellence, jakim jest wyniesienie do godnoci biskupa. Dos. katharsia: jako oczyszczajce od zmazy", jako uwalniajce od winy". Valesius zastrzega si tutaj, e udzielenie wice biskupich samo w sobie nie jest sakramentem odpuszczajcym grzechy, tak jak jest nim sakrament chrztu, gadzcy wszelki grzech uprzednio popeniony. S to oczywicie prawdy znane z katechizmu. Pozostaje zatem w sposb waciwy odczyta termin kathdrsia: (sakramenty) zwizane z oczyszczeniem" obydwa, w tym sensie, e zwaszcza wanie biskup posiada moc odpuszczenia grzechw, nie tylko nauczania. Z kolei podkrelmy, e Sozomen dobitnie stwierdza w odniesieniu do obu sakramentw, e je nie kto inny jak Bg ustanowi" (to theion enomothetese), co tekst aciskiego przekadu oddaje raczej niewyranie: leg divina constitutum est (ustanowione zostao w prawie Boym", przez prawo Boe", na mocy prawa Boego" itp.). Por. wyej, ks. III, rozdz. III i IV, oraz ks. IV, rozdz. II, a take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 160161, 170173, 175 176, 200 (Pawe w Konstantynopolu zajmuje miejsce Macedoniusza), s. 206 (zesanie i mier Pawa).
41 40 39

Antiochii i pochowano je tu obok grobowca mczennika Babylasa. Jak powiadaj, na caej trasie pochodu wzdu publicznego gocica, stosownie do polecenia cesarza, a wbrew ustawodawstwu rzymskiemu, przyjmowano orszak wszdzie w mury miast poszczeglnych po drodze i piewaniem hymnw na przemian od jednej miejscowoci do drugiej cze oddajc zmaremu przeniesiono go tak a do samej Antiochii.
ROZDZIA JEDENASTY

O wywiceniu Flawiana na biskupa Antiochii i o wydarzeniach, jakie si przy tym rozegraly w zwizku z faktem niedawnej przysigi
Takim to wic pogrzebem uczczono Melecjusza. Na jego za miejsce wywicono Flawiana, wbrew zoonym przysigom 42. y bowiem jeszcze Paulinus. Tote znw wyniko std wielkie zamieszanie, ogarniajc cay Koci antiochijski. I wikszo wiernych odcia si od wsplnoty z Flawianem, gromadzc si na naboestwa w zasigu wpyww Paulina. Pornili si na tym tle midzy sob rwnie i inni biskupi. I tak oto pasterze Kocioa Egiptu, Arabii i Cypru nie posiadali si z oburzenia, uwaajc, e krzywda spotkaa Paulina. Biskupi za Syrii, Palestyny, Fenicji i Armenii, a take Kapadocji, Galacji oraz wikszo biskupw Pontu ci wszyscy stali po stronie Flawiana. Niesychanie oburzony by biskup rzymski i cay episkopat na Zachodzie. I do Paulina, jako do biskupa Antiochii, wysali przyjte w kocielnym zwyczaju listy, ktre nazywaj synodalnymi"; w stosunku za do Flawiana zachowywali cakowite milczenie. Jednoczenie ostrze oskarenia kierowali przeciwko Diodorowi, biskupowi Tarsu, oraz Akacjuszowi, biskupowi Beroi, czyli przeciw sprawcom tej ordynacji43, przy
mier Melecjusza i wybr Flawiana nastpiy w roku 381, przez co nadal utrzymay si w Antiochii rzdy dwch biskupw, y bowiem jeszcze Paulin, a po jego mierci przeciwna Flawianowi partia wybraa Ewagriusza (zob. rozdz. XV teje ksigi), po ktrego mierci udao si dopiero Flawianowi zlikwidowa schizm. Por. nieco wyej, rozdz. III niniejszej ksigi. Tu warto zwrci uwag na oparte na rnych rdach komentarze tekstu Migne'a, podkrelajc, e: 1. papie Damazy nie
43 42

czym uwaali, e nie naley z nimi utrzymywa wizw kocielnej wsplnoty. W kocu dla rozpatrzenia tych spraw i powzicia odpowiednich decyzji napisali (1444) zarwno oni sami, jak i cesarz Gracjan do biskupw Wschodu wzywajc ich do przybycia na Zachd.
ROZDZIA DWUNASTY

O tym, e Teodozjusz powzi plan zjednoczenia wszystkich odamw Kocioa; z kolei o Ageliosie i Sisiniosie, przedstawicielach nowacjan, i o treci ich propozycji; na koniec o tym, jak to na ponownie zwoanym synodzie cesarz przyj przychylnie tylko wyznawcw wspistotnoci, a zwolennikw odmiennych pogldw pousuwa z kociow
Poniewa w opisywanym tu okresie wierni powszechnego Kocioa zajmowali poszczeglne witynie, na wielu obszarach caego pastwa doszo do powanych niepokojw, jako e arianie prbowali stawi opr44. Cesarz Teodozjusz ze swej strony po upywie krtkiego czasu, jaki min od zakoczenia niedawnego soboru, znw zwoa zwierzchnikw ugrupowa kocielnych45, ktre rozwijay podwczas oywion dziaalno, aby w dzielcych je
by z pocztku zadowolony z wywicenia Nektariosa na biskupa Konstantynopola; 2. biskupi Zachodu oskarali (w zwizku z ordynacj Flawiana) nie tylko wymienionych tu dwu biskupw, Diodora i Akacjusza, ale take samego Nektariosa, zarzucajc mu, e wanie za jego zgod udzielono Flawiuszowi sakry. Podwaali te wano wice udzielonych Nektariosowi. 44 Fakt ten potwierdza Sokrates Scholastyk; por. dz. cyt., s. 405. 45 Sozomen mwi, e cesarz zwoa proestotas ton... haireseon, co tumaczenie aciskie oddaje przez sectarum principes. Sdzimy wszake, e grecki termin hairesis nie powinien by tu rozumiany w swoim znaczeniu pejoratywnym (herezja"), lecz jako system", czy te stronnictwo", oczywicie religijne, skoro w decydujcej fazie synodu wzi udzia rwnie ortodoks Nektarios i inni obrocy dogmatu wspistotnoci, jak to wynika z dalszych relacji zarwno Sozomena, jak i Sokratesa Scholastyka (dz. cyt., s. 355). W tych warunkach bezpieczniej mwi o ugrupowaniach kocielnych", jakkolwiek niewtpliwie uwaga autora skupia si wanie na heretykach", bdcych przedmiotem troski cesarza.

kwestiach bd to dali si przekona, bd to przekonali drugich. Przypuszcza bowiem, e wszystkich doprowadzi do zgodnoci w pogldach, jeli stworzy im moliwo wsplnej wymiany zda w przedmiocie wtpliwoci dogmatycznych. Kiedy biskupi si zebrali a by to rok, w ktrym konsulami byli: Merobaudes, po raz drugi, i Saturnin, a cesarz ogosi wtedy swoim wsprzdc swego syna, Arkadiusza 46 wezwawszy do siebie Nektariosa, odby z nim wadca narad w sprawie majcego si rozpocz synodu i poleci mu podda dyskusji kwestie powodujce heretyckie rozamy: tak, eby jeden by Koci Koci wierzcych w Chrystusa, i eby nauka, wedug ktrej wypadnie wierzy, jedno miaa brzmienie. Powrciwszy do siebie Nektarios pogry si w rozmylaniach, za czym zamiar cesarza ujawni Ageliosowi, zwierzchnikowi Kocioa nowacjan, w wykadzie zasad wiary bdcemu jednej z nim myli. Ten za, wysze wartoci w yciu powiadczajc swymi czynami, a nie majc zaprawy we wdzicznej stylizacji i operowaniu subtelnymi rozrnieniami naukowego ujcia, zaproponowa, eby w jego zastpstwie rozpatrzy niezbdne rodki dziaania i w razie potrzeby odby dysput jeden z podlegych mu wwczas lektorw, imieniem Sisinios47: ten, ktremu pniej powierzono nawet te sam godno biskupi co i Ageliosowi. By to czowiek bystrego umysu i doskonay mwca, dokadnie przy tym zapoznany z komentarzami do Pisma witego, a wreszcie wszechstronnie oczytany w bogatej literaturze filozoficznej, tak pogaskiej, jak i kocielnej. Ot i tym razem, trafiajc bodaj w sedno, radzi unika w spotkaniu z innowiercami dysput, jako przyczyny sporu i walki. Proponowa natomiast postawi im pytanie, czy przyjmuj doktorw i interpretatorw Pisma witego, ktrzy yli w okresie poprzedzajcym (1445) rozam Kocioa. Bo jeliby ich wiadectwo powiedzia odrzucili, przepdzeni zostan przez swoich wasPrzypomnijmy tu rwnie, e opisywany tu synod odby si w Konstantynopolu, w czerwcu lub lipcu roku 383, a wic w dwa lata po tamtejszym soborze. Nadajc mu tytu Augusta, jak informuje Sokrates Scholastyk; por. dz. cyt., s. 406. Oczywicie chodzio tu o rok 383. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 406, gdzie imi tego lektora, pniej biskupa (tame, s. 488490) pisane jest Sisinnios (przez dwa n); poniewa geminata nn wystpuje rwnie w tekcie greckim Sokratesa.
47 46

nych stronnikw. Jeli za uznaj ich za autorytet rozstrzygajcy kwestie sporne, trzeba im tylko pokaza ksigi ich doktorw." Wiedzia bowiem doskonale, e dawni pisarze kocielni, ktrzy jako pierwsi stwierdzili wspwieczno Syna Boego z Bogiem Ojcem, nie powayli si utrzymywa, e Jego przedwieczne zrodzenie miao jakikolwiek pocztek48. Poniewa rwnie i Nektarios odnis wraenie, e tak wanie bdzie najlepiej, a cesarz, powiadomiony o wszystkim, rad Sisiniosa pochwali, zapyta przeto przedstawicieli innych ugrupowa kocielnych, co myl o interpretacjach dawniejszych Ojcw Kocioa. Gdy za zapytani dali wyraz swojego najwikszego dla nich uznania, postawi otwarcie spraw, czy zamkn swoje badania ograniczajc si do wypowiedzi tyche Ojcw i czy uwaaj ich za dostatecznie wiarygodnych wiadkw dogmatu wiary. Skoro jednak wrd zwierzchnikw poszczeglnych odamw doszo w tym przedmiocie do powanej rnicy zda, kady bowiem zupenie inne mia nastawienie do dzie pisarzy dawniejszych, cesarz doszed do wniosku, e jego rozmwcy, ufajc jedynie dysputom na wasnej opartym argumentacji, najwyraniej uchylaj si od przyjcia takiej propozycji. Tote zganiwszy ich za podobny sposb mylenia, wyda polecenie, aby kada grupa dorczya mu pisemne ujcie swojej doktryny. A kiedy nadszed dzie naznaczony jako termin dopenienia tej czynnoci, zeszli si w cesarskim paacu: w imieniu wyznawcw wspistotnoci Trjcy witej Nektarios i Agelios; w imieniu sekty arian jej przywdca, Demofil; od sekty eunomian sam Eunomiusz; wreszcie w imieniu tak zwanych macedonian Eleuzjos, biskup Kyzikos. Odebrawszy od kadego spisany dokument, uzna cesarz tylko t formu, ktra mwia o wspistotnoci [wszystkich Osb] Trjcy witej. Wszystkie za inne podar, jako jej przeciwne. Jeli chodzi o nowacjan, to nie wyniko std dla nich nic takiego, czego by sobie mogli nie yczy. Wszak ich nauka o Bogu jest zupenie taka sama jak w Kociele powszechnym. Ale wszyscy inni rnowiercy oburzali si na swoich wasnych biskupw, e oto w obecnoci wadcy w gupi sposb popadli w sprzeczno sami ze sob. Wielu nawet, zrozuOczywicie w przeciwnym przypadku musieliby przekreli cay szereg miejsc z Pisma witego i zaprzeczy bstwu Chrystusa. Por. take STB, haso Bg" (II, 12), s. 9899.
48

miawszy sw pomyk, przeszo na wiar, ktra zyskaa uznanie. Cesarz natomiast ogaszajc odpowiednie ustawy zarzdzi, e innowiercom nie wolno ani gromadzi si na naboestwa, ani naucza o wierze, ani te wywica biskupw czy innych duchownych; jedni mieli by usuwam z miast i wsi; drudzy napitnowani wyjciem spod czci i praw, przysugujcych wszystkim innym obywatelom. Do tych ustaw doda cesarz surowe sankcje karne49. Nie posun si jednake do tego, eby z nich mia robi uytek. Stara si bowiem nie tyle kara, ile postraszy poddanych, o to zabiegajc, eby w nauce o Bogu przyjli pogldy zgodne z jego wasnym zapatrywaniem. Wszak nie szczdzi rwnie wyrazw uznania dla tych, ktrzy dobrowolnie decydowali si na nawrcenie.
ROZDZIA TRZYNASTY

O uzurpatorze Maksymie; dalej o zatargu pomidzy matk cesarza, Justyn, a witym Ambroym, i o tym, jak to na skutek zdrady zgin z rki mordercy cesarz Gracjan, a Walentynian razem z matk schronil si pod opiek Teodozjusza, uciekajc do Tessaloniki
W tym samym czasie przeciwko Gracjanowi, zajtemu wojn przeciw Alemanom, powsta Maksym, niosc zarzewie buntu z Brytanii i prbujc podporzdkowa sobie rzymskie imperium50.
Tutaj nieoceniony erudyta, Valesius, odsya czytelnika do Kodeksu Teodozjusza: Codex Theodosianus, ustawa VI, VII i ns., pod tytuem De haereticis. Wyjcie spod czci i prawa dotyczyo manichejczykw, ktrym np. nie wolno byo sporzdza zapisw testamentarnych ani takowych przyjmowa. Dla nas oczywicie wydwik tej polityki kocielnej" cesarza jest jednoznaczny. Dodajmy, e zebraniem owego Kodeksu zaj si wnuk Teodozjusza (Wielkiego), Teodozjusz II (408450), znany nie tylko z sukcesw militarnych (m. in. zwycistwo nad Persami, w roku 421), ale i z faktu, e tpi resztki kultu pogaskiego. Jak wynika z relacji Zosyma (ks. IV jego dziea), buntownik spotka si z yczliwym przyjciem wojsk rzymskich, kiedy wyl50 49

W Italii przebywa wtedy Walentynian, mody jeszcze chopiec51. Zarzd spraw pastwowych na tamtym terenie spoczywa w rku prefekta pretorium, Probusa, byego konsula. Ot w tym czasie Justyna52, matka cesarza, zwolenniczka doktryny ariaskiej, sprawiaa wiele kopotu Ambroemu, biskupowi Mediolanu, i wywoywaa zamt w yciu kocielnym, prbujc wprowadzi w nim zmiany w duchu przeciwnym nauce soboru nicejskiego i za wszelk cen starajc si zapewni przewag wyznaniu wiary ogoszonemu przez synod w Ariminium53. Poniewa jednak Ambroy zabiega o co wrcz przeciwnego, cesarzowa wpadszy w gniew oskarya go przed synem o rzekom obraz. A Walentynian, w przekonaniu, e oskarenia odpowiadaj prawdzie, ujmujc si oczywicie za matk, nasa na koci cay tum onierzy. Ci zatem przypuciwszy szturm do wityni, przemoc wdarli si przez jej odrzwia do rodka i natychmiast wywlekli stamtd Ambroego, by go wywie na wygnanie. Ale masy wiernych Kocioa, zwartym piercieniem otoczywszy biskupa, stawiy opr onierzom; i zebrani postanowili pierw raczej umrze, niby mieli opuci swojego pasterza. Na skutek tego wydarzenia Justyna zapaaa jeszcze wikszym gniewem i postanowia cae swoje przedsiwzicie zabezpieczy moc prawa. Wezwawszy zatem do siebie Benevolusa, wczesnego zwierzchnika sekretarzy archiwum praw
dowa u ujcia Renu. Wobec szerzcej si jawnie zdrady Gracjanow nie pozostawao nic innego prcz ucieczki, tote skierowa si na poudnie i dalej, na tereny Recji, Noricum, Panonii i Mezji Grnej. Walentynian II. Bya o nim wzmianka w zwizku z nag mierci Walentyniana I; por. wyej, ks. VI, rozdz. XXXVI. Urodzony w roku 371 chopiec mia w okresie opisywanego tu zamachu Maksyma (rok 383) najwyej dwanacie lat. Justyna Flawia Augusta, cesarzowa rzymska, druga ona Walentyniana I, gorca zwolenniczka arianizmu. Zmara w roku 388. I znw wspomniany przed chwil komentarz odsya do Kodeksu Teodozjusza, gdzie pod tytuem De fide catholica istnieje ustawa Walentyniana Modszego, zapewniajca wyznawcom formuy synodu w Ariminium swobod gromadzenia si na naboestwa. Komentator wyraa swoje zdziwienie, e tak jawnie sprzyjajca arianom ustawa znalaza si w Kodeksie Teodozjusza; i to jeszcze dodajmy od siebie pod tytuem O wierze katolickiej"! W kadym razie ogoszona zostaa nie w opisywanym tu momencie, ale dopiero w trzy lata pniej, w roku 386; Justyna musiaa si liczy z yjcym jeszcze wtedy cesarzem Gracjanem, ortodoksem.
53 52 51

pastwa, rozkazaa jak najszybciej uoy rozporzdzenie zatwierdzajce formu wyznania wiary, ogoszon w Ariminium. A poniewa ten prbowa si od wszystkiego wymwi by bowiem wyznawc Kocioa powszechnego zacza go zachca i kusi obietnicami, e otrzyma jeszcze zaszczytniejszy urzd. Nie zdoaa go wszake do tego nakoni. Oto bowiem Benevolus zdjwszy pas54 z bioder rzuci go pod stopy cesarzowej, mwic, e ani ze swej obecnej godnoci, (1449) ani z jakiej wyszej nie uczyni sobie odu paconego za bezbono. Poniewa wic zdecydowanie trwa na stanowisku, e przenigdy tego nie zrobi, inni przeto usunie dopomogli do uoenia takiego prawa. Wyraao ono wezwanie, aby bez obawy gromadzili si ci wszyscy, ktrzy podzielaj pogldy uczestnikw synodu zebranego w Ariminium, a pniej w Konstantynopolu; ci natomiast, ktrzy by im w tym przeszkodzili, albo zgaszali dania przeciwne zarzdzeniu cesarskiemu, mieli by karani mierci. Kiedy matka cesarza usilnie nad tym pracowaa i spieszya z wprowadzeniem w czyn swojego prawa, nadesza nagle wiadomo, e na skutek zdrady Andragathiosa, ktry by komesem Maksyma, zamordowany zosta Gracjan. Albowiem wadca przemyka si tajemnie w cesarskiej karecie, i wtedy komes kaza podrzuci jadcym na przedzie gwardzistom wiadomo, e oto nadjeda maonka cesarza. A Gracjan bez zastanowienia przejechawszy przez pync tam rzek 55 jako e niedawno wzi lub, a bdc mody i mocno w tej niewiecie zakochany, peen tsknoty za jej widokiem nie przeczuwa adnego podstpu wpad w rce Andragathiosa. Tote wnet pojmany, zgin niebawem, zabity majc lat okoo dwudziestu czterech, po pitnastoletnim panowaniu. Pod ciosem tak wielkiego nieszczcia poniechaa Justyna swego gniewu przeciw Ambroemu. Maksym tymczasem zgromadziwszy wielk armi zoon z wojownikw z Brytanii, z ssiedniej Galii, a take z Celtw i innych tamtejszych plemion, posuwa si w kierunku Italii, pod pretekstem, e nie dopuci do adnych zmian w zakresie witej wiary ojcw i organizacji Kocioa. W rzeczywistoci jednak pragn
Pas, noszony w tym okresie zarwno przez onierzy, jak i wyszych urzdnikw, symbolizowa oba te rodzaje suby. Jak informuje we wspomnianym tu ju miejscu Zosym, fakt mia miejsce u przyczka mostu w Singidunum, nad Dunajem, 25 sierpnia 383 roku. Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 410.
55 54

si oczyci z opinii uzurpatora, poniewa marzy o wadzy cesarskiej i podejmowa wszelkie moliwe wysiki w celu wywoania takiego wraenia, e wadz nad pastwem rzymskim obj bynajmniej nie przemoc, ale w oparciu o prawo. Walentynian za, zmuszony okolicznociami, uzna symbole cesarskich jego uprawnie. Ale w obawie o swe wasne bezpieczestwo uszed z Italii i przyby do Tessaloniki, a wraz z nim przybya tam rwnie i matka, oraz Probus, prefekt pretorium.
ROZDZIA CZTERNASTY

O narodzinach Honoriusza, nastpnie o tym, e Teodozjusz, pozostawiwszy w Konstantynopolu Arkadiusza, sam wyruszyl do Italii. A dalej, o kolejnoci w sprawowaniu wadzy biskupiej u nowacjan i o nastpcach patriarchw innych Kociolw; z kolei o zuchwaym czynie arian; wreszcie o tym, jak to cesarz Teodozjusz pozbywszy si uzurpatora odby w Rzymie wspaniay swj tryumf
Przygotowujcemu si podwczas do wojny z Maksymem Teodozjuszowi urodzi si syn, Honoriusz56. A kiedy cesarz w pogotowiu mia ju wszystko, czego trzeba siom zbrojnym, jako reprezentanta cesarskiej wadzy zostawiwszy w Konstantynopolu Arkadiusza, swego syna 57, pospieszy do Tessaloniki58, gdzie zasta Walentyniana. I wyprawionych przez Maksyma posw ani jawnie nie odrzuca, ani nie (1452)
Za konsulatu Rycymera i Klearcha" (rok 384), jak informuje Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 411. Tene Honoriusz zosta konsulem" w roku 386, a wic niemal jeszcze w koysce", a ju w roku 395, majc zaledwie jedenacie lat, obj wadz nad Zachodem. Panowa do swej przedwczesnej mierci, tj. do roku 423.
57 58 56

Augusta", o siedem lat starszego od Honoriusza.

Tessalonika, leca w Macedonii (nad Zatok Termajsk), a zatem w Illyricum wschodnim i w zasigu wadzy Teodozjusza (wadza nad Illyricum zachodnim naleaa do samego Walentyniana Modszego!), gwarantowaa zbiegom pewne bezpieczestwo.

przyjmowa; wzmocniwszy natomiast swe wojsko, ruszyl w stron Italii. W tym samym mniej wicej czasie zagroony mierci Agelios, znany nam ju biskup nowacjan w Konstantynopolu, opowiedzia si za wywiceniem na jego miejsce Sisiniosa, jednego z podlegajcych mu prezbiterw. Wobec narzeka ze strony ogu wiernych, e nie wybra raczej Marcjana znanego ze swej pobonoci, Agelios poczuwszy si na pozr nieco lepiej, wywici tego wanie Marcjana, a do zgromadzonego w kociele ludu tak oto przemwi: Po mej mierci macie ju Marcjana; po nim nastpc niech zostanie Sisinios". I po tym owiadczeniu biskup zmar niebawem, majc za sob czterdziestoletni okres chwalebnego kierownictwa nad sw sekt. S nawet i tacy, ktrzy usilnie zapewniaj, e w czasach pogastwa czowiek ten zyska sobie tytu wyznawcy. Nieco za pniej, kiedy z yciem rozstali si Tymoteusz i Cyryl, nastpc pierwszego na biskupim tronie Kocioa w Aleksandrii zosta Teofil59, a nastpc drugiego w Jerozolimie Jan60. Zmar take w Konstantynopolu Demofil, przywdca herezji ariaskiej, a nastpstwo po nim obj wezwany z Tracji niejaki Marinos. Kiedy jednak z Antiochii Syryjskiej przyby tam Doroteos, stan on na czele tej herezji jako czowiek bardziej powoany nili tamten. Gdy tymczasem Teodozjusz wkroczy w gb Italii, wiadomoci o wojnie poczy si ksztatowa w zalenoci od ludzkich domysw i pragnie61. Arianie oczywicie rozgaszali, e skoro wielu polego w zmaganiach bojowych, cesarz dosta si w rce tyrana. I tak, jak gdyby zmylane przez nich legendy stay si ju aktualn rzeczywistoci, nabrali nagle pewnoci siebie; i urzdziwszy napad na domostwo biskupa Nektariosa podpalili ow budowl dajc wyraz swemu obuTeofil Aleksandryjski, biskup (385412), znany udziau w sporach orygenesowskich, przeciwnik orygenistw.
60 59

ze

swego

Jan Jerozolimski, nastpca Cyryla na biskupstwie jerozolimskim w latach 386417. W oryginale: pros to hekasto dokoun (wedug tego, co si komu wydaje", ale take: co si komu podoba", czy te: czego kto sobie yczy" itp.). Arianie nie mogli Teodozjuszowi yczy najlepiej.
61

reniu na tym tle, e wadza nad wszystkimi kocioami spoczywaa w jego rku. Dla cesarza jednake wynik caej kampanii okaza si zgoa pomylny. onierze bowiem spod znakw Maksyma czy to z lku przed cigncymi na nich siami, czy to w wyniku zamierzonej zdrady, ujwszy uzurpatora, na miejscu go zgadzili 62. Andragathios natomiast, sprawca mierci Gracjana, kiedy si o tym dowiedzia, w penym uzbrojeniu rzuci si do przepywajcej tam rzeki63 i zgin. W taki zatem sposb skoczya si ta wojna, a cesarz, pomciwszy naleycie Gracjana, przyby do Rzymu i wraz z Walentynianem dopeni uroczystoci tryumfalnego wjazdu do miasta; pomylnie przy tym uoy i sprawy Kocioa w Italii. Tak si bowiem zdarzyo, e zmara take Justyna.
ROZDZIA PITNASTY

Relacje o Flawianie i Ewagriuszu, biskupach Kocioa antiochijskiego; z kolei o wypadkach, jakie si rozegray w Aleksandrii przy burzeniu wityni Dionizosa; dalej o Serapejonie oraz o zniszczeniu wity, w ktrych cze oddawano bokom
W Antiochii zmar w tym samym okresie Paulinus; wierni, ktrzy dotychczas pod jego auspicjami gromadzili si na naboestwa, obecnie, biorc w dalszym cigu pod uwag okolicznoci, e przysig, zoon w zwizku ze spraw Melecjusza, Flawian swego czasu zama 64, nadal nie przestawali od niego si odcina, jakkolwiek w rzeczach wiary cakowicie si z nim (1453) zgadzali. Na biskupa z ich ramienia wywiStao si to pod Akwilej, w lipcu lub sierpniu roku 388. Sokrates Scholastyk opisuje przytaczane tu fakty w trzech kolejnych rozdziaach (dz. cyt., s. 411414). Wedug Sokratesa Maksym zosta najpierw przekazany Teodozjuszowi i w tyme roku stracony. Rzek wykorzysta Andragathios gotujc mier Gracjanowi, i przedziwnym zbiegiem okolicznoci sam te w rzece straci ycie. 64 Por. nieco wyej, rozdz. XI teje ksigi.
63 62

cony zosta Ewagriusz65; a kiedy ten po jakim krtkim czasie ycie skoczy, nikt ju inny nie zapeni luki w tej sukcesji, poniewa przeciwdziaa temu Flawian66. Tote prywatnie zbierali si na naboestwa ci wszyscy, ilu ich tylko uchylao si od utrzymywania z nim wizw kocielnej wsplnoty. W tym to czasie biskup Aleksandrii zacz przebudowywa na koci znajdujc si u nich wityni Dionizosa; na sw bowiem prob otrzyma j od cesarza w darze. Ot gdy usuwano z niej rzebione posgi i odsaniano najskrytsze komory przybytku, Teofil, naumylnie, chcc urzdzi urgowisko z pogaskich misteriw, kaza ostentacyjnie wszystko stamtd wynosi: a wic fallosy i co tam jeszcze ewentualnie si kryo miesznego, lub mogo za mieszne uchodzi, wystawi publicznie na pokaz. Tymczasem poganie, do ywego dotknici niezwykym i nieoczekiwanym widowiskiem tego, co si dziao, nie potrafili zachowa spokoju, lecz porozumiawszy si pomidzy sob, napadli na chrzecijan. I jednych pozabijawszy, drugich ciko poraniwszy, zajli Serapejon. A bya to witynia rzucajca si w oczy, tak dla swego pikna, jak i dla wielkoci, i usytuowana na wzniesieniu. Stamtd, jakby z jakiego zamku warownego, uczyniwszy nagle wypad, porwali wielu chrzecijan i torturami zmuszali ich do skadania ofiar bokom. W przypadku odmowy ju to przybijali ich do krzya, ju to amali im nogi i mordowali, kadego w sposb odmienny. A gdy rozruchy utrzymyway si z nie sabnc moc przez czas duszy, przedstawiciele wadzy pastwowej udawszy si do nich prbowali im przypomnie o prawie i nakazywali zaprzesta tej wojny, a jednoczenie opuci Serapejon. Na czele si wojskowych w Egipcie sta podwczas
W roku 389. Wspomnianego tu Ewagriusza odrni naley od wielu innych osobistoci o tyme imieniu, m. in. od mnicha Ewagriusza, bohatera epizodu wspomnianego wyej, ks. VI, rozdz. XXX, autora ksiek: O wiedzy praktycznej" i Gnostyk". Niebawem bdzie mowa o jeszcze innym Ewagriuszu, wieckim dygnitarzu. Flawian stopniowo zdoa sobie zapewni przebaczenie zagniewanych na niego biskupw. Najpierw przebaga gniew Teofila, biskupa Aleksandrii, potem Damazego, biskupa Rzymu (tj. papiea), za czym w onie Kocioa Antiochii doszo do uspokojenia umysw i do zgody. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 415.
66 65

Romanus; namiestnikiem za Aleksandrii by Ewagriusz67. Skoro ci dygnitarze nic nie zdoali osign, o zajciach powiadomili cesarza. Zamknitym w Serapejonie poganom gotowoci bojowej dodawaa wiadomo popenionego zuchwalstwa; nastpnie podnosi ich na duchu niejaki Olimpios. Ubrany jak filozof, dotrzymywa im towarzystwa i tumaczy, e nie wolno lekceway odziedziczonych po ojcach witoci: przeciwnie w razie potrzeby nawet ycie w ich obronie odda naley. A kiedy widzia, e postpujce dzieo niszczenia posgw odbiera im pewno siebie, radzi nie wyrzeka si wiary, mwic, e posgi to tylko zniszczalna materia i ksztat udzcy zmysy i dlatego podlegaj zagadzie; przemieszkiway w nich jednak pewne moce nieziemskie, i te uleciay do nieba! Takie wic goszc nauki przebywa nieustannie w Serapejonie w otoczeniu ciby pogan. Cesarz tymczasem (1456) na wiadomo o tym, co si wydarzyo, pozabijanych chrzecijan uzna za bogosawionych, jako uczestnikw godnoci mczestwa i ofiarnych bohaterw walki, podjtej w obronie nauki Kocioa. Mordercom poleci zapewni przebaczenie, aby tym atwiej mogli przej na wiar Chrystusow, zdjci szacunkiem dla aktu dobrodziejstwa. Ale znajdujce si w Aleksandrii pogaskie witynie kaza doszcztnie zburzy, jako e to one wanie dostarczyy ludnoci powodw do buntu. Podobno kiedy publicznie odczytywano pismo od cesarza w tej sprawie, chrzecijanie podnieli okrzyk radoci, poniewa ju na samym wstpie win za wypadki obcia cesarz obrocw pogastwa68. Dlatego te ci, ktrzy strzegli Serapejonu, w nagym popochu rzucili si, jak mwi, do ucieczki, a chrzecijanie zajwszy to miejsce, stali si od tego czasu jego panami.
Ewagriusz by waciwie praefectus Augustalis, czyli prefektem (= namiestnikiem) Egiptu. Romanus by komesem, czyli naczelnym wodzem si zbrojnych Egiptu (comes rei militaris in Aegypto). Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 417. Teofil posun swj brak tolerancji a do jaskrawej prowokacji wydajc opisane tu zarzdzenia, ktre wrd pogan spowodoway ow straszliw reakcj. Niewtpliwie musia sobie zdawa z tego spraw cesarz Teodozjusz, skoro przemilcza spraw ukarania winnych. Caa ta akcja Teofila i reakcja pogan przypada na rok 391. O wiele krcej rzecz ujmuje Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 415417); poza tym, cho trzon relacji jest u niego niemal identyczny, cao ujcia wykazuje wiele rnic.
68 67

w za Olimpios, jak si zdoaem, dowiedzie69, nieco wczeniej, gbok noc, poprzedzajc nadejcie dnia, w ktrym to si stao, posysza, jak kto w Serapejonie wypiewuje Alleluja". Podwoje byy zaryglowane i wszdzie poza tym zalegaa cisza nocnego spoczynku, tote gdy nasz filozof nie zobaczy nikogo, a tylko sysza gos nuccy cigle ten sam radosny psalm, poj ca wymow tego znaku. I w tajemnicy przed wszystkimi wylizn si z Serapejonu, po czym dostawszy si na pokad okrtu, wypyn na morze w kierunku Italii. Powiadaj, e wanie wtedy, w trakcie rozwalania tej wityni, odsonito wyryte na kamieniach pord liter tak zwanego pisma hieroglificznego jakie znaki podobne do figury krzya. Ludzie znajcy si na tego rodzaju sprawach mieli podobno wyjani, e to pismo oznacza ycie, ktre przyjdzie w przyszoci. Fakt ten, jak mwi, sta si dla wielu z pogan przyczyn przyjcia wiary Chrystusowej, poniewa inne jeszcze napisy wyranie wskazyway, e ta oto witynia przestanie istnie z chwil, kiedy znak ten ujrzy wiato dzienne 70. Serapejon zatem w opisanych tu warunkach zostao zdobyte i niedugo potem (1457) przebudowane na koci, pod wezwaniem w. Arkadiusza, ktrego imiennikiem by cesarz71. Tymczasem w niektrych innych miastach poganie nadal toczyli zacite walki w obronie swych wity: w Arabii mieszkacy miasta Petra 72 oraz Areopolis 73; w Palestynie mieszkacy miasta Rafia74 i gazejczycy; w Fencji mieszOd relacji przejtych od Rufina przechodzi nasz historyk do relacji zasyszanych, u Rufina ju nie wystpujcych, jak to podkrela komentarz Valesiusa. Por. podobn w gwnym zarysie relacj Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 417418. Tj. starszy syn cesarza, Arkadiusz, ktry majc osiemnacie at obj wadz nad cesarstwem wschodnim w roku 395, po mierci swego ojca, Teodozjusza. Natomiast w. Arkadiusz, patron przyszego wadcy, mia ponie mier za wiar, prawdopodobnie w okresie rzdw Dioklecjana, jak podaje Karol Radoski, dz. cyt., s. 38. Aramejska Selah (Skaa"), miasto u wybrzey Zatoki Arabskiej, na wanych szlakach drg ldowych z Egiptu do Mezopotamii i pobrzea Zatoki Perskiej. Dzisiejsza nazwa Ouadi-Mousa. Miasto lece w czci Arabii zwanej Petrejsk" (od miasta Petra), w ziemi Moabitw, na wschd od Morza Martwego. Gr. Rapheia oraz Raphia miasto i port na poudniu Palestyny, niedaleko Gazy.
74 73 72 71 70 69

kacy Heliopolis. Na terenie za Syrii wystpili w obronie swej wityni zwaszcza mieszkacy Apamei nad rzek Aksius75. Oni to, jak syszaem, dla zabezpieczenia swoich wity korzystali niejednokrotnie z pomocy Galilejczykw i ludnoci wiosek spod gr Libanu. Na koniec posunli si a tak daleko w swoim zuchwalstwie, e zamordowali tamtejszego biskupa, Marcellusa. Ten bowiem, doszedszy do wniosku, e inaczej nie przyjdzie im si atwo odwrci od poprzednio wyznawanej religii, poobala znajdujce si w miecie i po wsiach witynie. A gdy si dowiedzia, e najokazalsza znajduje si w Aulonie 76 jest to miejsce w rejonie Apamei dobrawszy sobie pewn ilo onierzy i gladiatorw, ruszy w tamt stron. Znalazszy si ju blisko, czeka poza zasigiem pociskw. Cierpia bowiem na podagr, tote nie mg ani walczy, ani ciga czy ucieka. Kiedy wic onierze i gladiatorowie zajci byli zdobywaniem wityni, niektrzy z pogan, zorientowawszy si, e biskup zosta sam jeden, wyszli od tej strony, w ktrej miejsce owo wolne byo od walki, i natychmiast z zaskoczenia ujli go i wrzuciwszy na poncy stos zabili. I na razie rozpoznania uniknli. A gdy po upywie jakiego czasu zostali wyledzeni, wtedy synowie Marcellusa chcieli pomci ojca, ale prowincjonalny synod nie pozwoli, uznawszy, e si nie godzi, aby pomsta towarzyszya takiej mierci, za ktr wdziczno winien niebu i ten, kto w podobny sposb rozsta si z yciem, i jego potomstwo, i przyjaciele: wszak uznany zosta godnym umrze za spraw Boga samego 77. Taki wic obrt przybray wypadki tu opisane.
Tj. w pnocno-zachodniej czci Syrii; cz ta nosia nazw Seleukis, a take Tetrapolis (jakby: Czterogrd", od czterech swoich miast: Seleukei czyli Seleucji, Antiochii, Apamei i Laodycei). Nazw rzeki Aksius" uwaali jedni uczeni za oboczn nazw rzeki Orontes, inni pyncej w pobliu niewielkiej rzeki Marsyas. Oczywicie t rzek Aksius odrni naley od jej imienniczki w Macedonii. Miasto w Arabii Petrejskiej. Aulon (dos. Dolina") jest poza tym nazw paru innych miast i miejsc w obrbie Imperium Romanum. Sozomen bez enady opisuje fakt dziaania pozostajcego w jaskrawej sprzecznoci z duchem Ewangelii i z pojciem tolerancji. Sokrates Scholastyk raczej unika podkrelenia takich momentw, a w tym wypadku ograniczy si do relacji z terenu Aleksandrii, przy czym pisze o wszystkim z wiksz doz obiek77 76 75

ROZDZIA SZESNASTY

O tym, jak i dla jakiej przyczyny zniesiono w Kociele urzd prezbitera do spraw pokutnikw; jednoczenie uwagi uzupeniajce na temat sposobu odprawiania pokuty
W tym samym czasie Nektarios, zwierzchnik Kocioa Konstantynopola, jako pierwszy z biskupw znis urzd prezbitera do spraw pokutnikw. W lad za nim poszli niemal wszyscy inni biskupi. Czym za jest ten urzd, skd wzil pocztek i dla jakiej przyczyny uleg likwidacji, kady prawdopodobnie wyjania inaczej. (1460) Co do mnie, przedstawi rzecz tak, jak ja sam j pojmuj. Ot stan cakowitej bezgrzesznoci zbyt bliski jest nieba jak na ludzk natur, tote z koniecznoci sam Bg nakaza udziela przebaczenia nawet i tym, ktrzy po wielekro dopucili si grzechu, jeli tylko okazuj al i skruch. Poniewa jednak w akcie przebagania potrzebne byo wyznanie winy, niewtpliwie ju od samego pocztku zbyt kopotliwe wydawao si kapanom wyjawianie grzechw wobec wiadka w postaci zebranego niczym w teatrze caego tumu wiernych Kocioa, dlatego te z grona prezbiterw o nieposzlakowanej opinii wyznaczyli kogo dyskretnego i rozsdnego, aby umoliwi spenienie tego warunku: do niego zatem podchodzili ci, ktrzy mieli co na sumieniu, i wyznawali to, co zaszo w ich yciu; on za, w zalenoci od grzechu, jakiego si kto dopuci, naznaczajc, co naley uczyni za kar albo czym zadouczyni, udziela rozgrzeszenia, aby penitenci sami zadbali o wypacenie si sprawiedliwoci. Ale u nowacjan, ktrzy nie uwzgldniaj aktu pokuty, wszystko to byo zbdne. Natomiast w obrbie wszelkich innych ugrupowa religijnych, instytucja ta obowizuje po dzi dzie jeszcze. Starannie pielgnowana jest rwnie i w Kocioach na Zachodzie, zwaszcza za w Kociele rzymskim. Tam bowiem cakiem wyranie wydzielone jest w wityniach miejsce dla pokutujcych; stoj oni z pochylonym czoem i z wyrazem jakiego smutku w obliczu. A po skoczonym ju naboetywizmu i ubolewania. Wystarczy opisy, by doj do podobnego wniosku. uwanie przeczyta odnone

stwie, nie dostpiwszy udziau w tych rzeczach, w ktrych godzi si uczestniczy wszystkim wprowadzonym przez chrzest w ycie Kocioa, z paczem i skarg aosn padaj twarz na ziemi. I oto z obliczem ku nim zwrconym nadchodzi biskup i ze zami w oczach tak samo pada (1461) na posadzk; rwnie i cay tum wiernych Kocioa wraz z nimi zawodzi skargi i pacze. Nastpnie pierwszy powstaje biskup i podnosi lecych; po czym odmwiwszy jak naley modlitw za skruszonych grzesznikw, odprawia ich w pokoju. Prywatnie natomiast kady z wasnej woli szukajc umartwienia, czy to w postaci postw, czy unikania kpieli, czy w postaci wstrzemiliwoci od pokarmw, czy wreszcie w formie innych wyrzecze, jeli je komu zalecono, czeka tyle czasu, ile czeka kaza mu biskup. W dniu za z gry okrelonym, po odbyciu kary, niczym po spaceniu cicego dugu, dostpuje odpuszczenia grzechu78 i wraz z wiernymi bierze udzia w naboestwie. Tych praktyk przestrzegali rzymscy biskupi od dawien dawna i przestrzegaj ich a po dzie dzisiejszy79. W Kociele konstantynopolskim natomiast wprowadzony zosta specjalny urzd prezbitera do spraw pokutnikw. Ale oto pewnego dnia jaka niewiasta ze znakomitego rodu, ktra od takiego wanie prezbitera otrzymaa polecenie, aby z tytuu pokuty za wyznane grzechy pocia i modlia si do Boga, doniosa o fakcie, e przebywajc w kociele dla dopenienia tego warunku, zhabiona zostaa przez diakona. Og wiernych, dowiedziawszy si o tym, poczl dawa wyraz swemu oburzeniu, jako e koci zosta splugawiony i dozna zniewagi. Samo ostrze oskarenia ugodzio w duchowiestwo. Bezradny i nie wiedzc co tu pocz woGr.: tes hamartias anietai. Zupenie nie rozumiem, jak biegy w tych sprawach Valesius mg przetumaczy te sowa a poena commissi sceleris literatur (uwolniony zostaje od kary za popenion zbrodni), skoro rozgrzeszenie jest waciwie tylko odpuszczeniem grzechu, a wic czym rnym od tzw. odpustu (czciowego lub cakowitego), ktry oczywicie rwnie ley w mocy Kocioa. Sozomen w sposb chaotyczny opisuje proces, jaki dokona si na jego oczach, mianowicie przeksztacenie si pokuty na Wschodzie z instytucji publicznej w akt prywatny penitenta i kapana rozgrzeszajcego. Na Zachodzie, chyba pod wpywem Afryki (Tertulian, Cyprian), pokuta zachowaa jeszcze przez duszy czas swj pierwotny spoeczny charakter. Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 421422.
79 78

bec takiego przypadku, odebra Nektarios nierzdnikowi godno diakona. A poniewa niektrzy podsuwali mu rad, aby pozwoli kademu dostpowa witych tajemnic otarza tak, jak komu dyktuje jego wasne sumienie i jak dalece moe zdoby si na ufn odwag, przeto znis Nektarios urzd prezbitera do spraw penitencjarnych. I od tego czasu nadal to obowizuje; bo ju te dawne obyczaje, jak uwaani, i zwizana z nimi czcigodno, poczynaj si z wolna przechyla na stron obojtnoci i lekcewaenia. Poprzednio bowiem, jak sdz, mniej byo grzechw, zarwno ze wzgldu na poczucie wstydu u tych, ktrzy wyjawiali swoje przewinienia, jak i z powodu sumiennoci sdziw, wyznaczonych do wysuchiwania owych samooskare. Przypuszczam, e wanie dla wymienionych tu przyczyn cesarz Teodozjusz w trosce tak o dobre imi Kocioa, jak i o jego czcigodny charakter, wyda zarzdzenie, eby niewiastom nie powierza witej suby diakonissy80, jeeli by nie miay dzieci i nie przekroczyy jeszcze szedziesitego roku ycia. Jednoczenie, w myl znanej wypowiedzi apostoa (1464) Pawa, e naley usuwa z Kociow niewiasty z ostrzyon gow81, kaza cesarz pozbawia urzdu tych biskupw, ktrzy by dopuszczali wywicania niewiast, nie speniajcych podanego tu warunku.
Urzd czy te funkcja diakonissy (jej posugiwanie") sprowadza si do udzielania celebransowi pomocy przy obrzdzie chrztu w. niewiast i do rnorodnych czynnoci charytatywnych. Powicenia diakonissy dokonywa uroczycie biskup. Wedug Kodeksu Justyniana diaconissam non ordinari in sancta Ecclesia, quae minor est annorum quadraginta, aut ad secundas nuptias venerit na diakoniss nie wolno w Kociele witym ordynowa kobiety, ktra ma mniej ni czterdzieci lat, albo dcsza do drugich zalubin" (klasztornych). Jak zatem w dalszym cigu wynika, wiek okrelony przez Teodozjusza na lat szedziesit zosta pniej przesunity w d. Instytucja ta, datujca si od czasw apostolskich, przetrwaa a do wiekw rednich. Cakiem dowolne ujcie miejsca 1 Kor 11, 6, ktre w przekadzie ks. Seweryna Kowalskiego brzmi: Jeeli niewiasta nie nakada welonu, to niechaj kae sobie ostrzyc wosy. A jeeli jest wstydem dla niewiasty by ostrzyon lub ogolon, niech nakada welon. Podobnie w przekadzie BT.
81 80

ROZDZIA SIEDEMNASTY

Na te sprawy jednake niech si kady tak zapatruje, jak mu si wydaje suszne. A cesarz w tym czasie skaza Eunomiusza na wygnanie82. Ten bowiem, przebywajc jeszcze w Konstantynopolu, urzdza naboestwa pod miastem albo w domostwach prywatnych i popisywa si odczytywaniem ksiek, ktrych by autorem; i wielu nakania do przyjcia takiego punktu widzenia, jaki sam zajmowa, tote w krtkim czasie liczebno herezji, od jego nazwanej imienia, wzrosa o wielu nowych adeptw. Ale on sam rozstawszy si z yciem niedugo po swoim wygnaniu, pogrzeb otrzyma w ojczynie. Ojczyzn jego bya wioska kapadocka pod nazw Dakora, leca w okrgu Cezarei, pod Gr Argejsk. Nauk Eunomiusza broni Teofronios, rwnie Kapadok, ktry pod jego kierunkiem odebra wyksztacenie, podobne do tego, jakie mia sam mistrz. Ot Teofronios, jako tako zapoznawszy si z naukami Arystotelesa, napisa wprowadzenie", jako pomoc do opanowania obowizujcych u nich sylogizmw; dzieo swe zatytuowa O wiczeniu umysu". Poniewa jednak uwika si przy tym w niedorzeczne dysputy, przeto jak si dowiedziaem, nie uzna za stosowne zatrzyma si przy tych samych rozprawach co i jego nauczyciel. Posuwajc zbyt daleko swoj dociekliwo, rwnie i ze znajdujcych si w Pimie witym okrele stara si zbudowa teori, e Bg, ktry wie naprzd o tym, czego jeszcze nie ma, oraz zna obecn rzeczywisto i pamita rzeczy przesze, w odniesieniu do przyszoci, teraniejszoci i przeszoci
Eunomiusz relegowany zosta z Chalcedonu, a nie z Konstantynopola, jak to zdaje si sugerowa cig dalszy relacji Sozomena. Por. wyej, rozdz. VI niniejszej ksigi, i przyp. 21.
82

O tym, jak to cesarz Teodozjusz Wielki zesa Eunomiusza na wygnanie, i o Teofroniosie, nastpcy heretyka, a dalej o Eutychiosie i Doroteosie oraz o ich herezjach; z kolei o tak zwanych psatyrianach i o tym, jak to sekta ariaska rozpadla si na rne partie, i wreszcie w jakich to okolicznociach arianie skupieni w Konstantynopolu zapewnili sobie cilejsz wi jednoci

zmieniajc sw wiedz nie pozostaje zawsze taki sam83, niezmienny. Z powodu takich to nauk nawet w rozumieniu zwolennikw Eunomiusza okaza si kim nie do zniesienia, tote wyrzucony z ich Kocioa zaoy sekt swoich zwolennikw, zwanych od jego imienia teofronianami". Niebawem take i niejaki Eutychios (1465) stojcy w Konstantynopolu po stronie Eunomiusza zostawi po sobie herezj, ktra od niego wzia swe imi eutychian". Kiedy si bowiem gowiono nad kwesti, czy Syn Boy zna chwil nadejcia ostatniej godziny, a przeczy si temu zdaway sowa zawarte w Ewangelii, e zna j tylko Ojciec84, Eutychios z naciskiem podkrela, e i tej rwnie wiedzy nie jest pozbawiony Syn Boy, poniewa otrzyma od Ojca wszystko bez wyjtku. A gdy wczeni przywdcy sekty nie chcieli przyj tej tezy, wtedy odciwszy si od wszelkiej z nimi wsplnoty uda si do przebywajcego na wygnaniu Eunomiusza. Na miejscu by tam ju diakon i inni po to, by go oskary i w razie potrzeby stan do dysputy, ale Eunomiusz, zrozumiawszy cel ich wizyty, pochwali i potwierdzi wywody Eutychiosa. Co wicej, odprawi wsplnie z nim mody, jakkolwiek wedug obowizujcych u nich przepisw nie wolno im byo modli si wsplnie z przybyszami z innego terenu, jeli ci ostatni nie wykazali si specjalnym listem, ktry winien by adresata niedwuznacznie poinformowa, za pomoc zamieszczanych wewntrz pisma jakich znakw umownych, nierozpoznawalnych dla wszystkich innych e legitymujcy si takim dokumentem s jednej z nim wiary. Kiedy wkrtce po caej tej wymianie zda Eunomiusz rozsta si z yciem, zwierzchnik sekty w Konstantynopolu odmwi przyjcia Eutychiosa, wrogo do niego nastawiony pod wpywem zawici, majcej swe rdo w fakcie, e oto on, duJest rzecz bardzo znamienn, e podwaanie atrybutu Boej niezmiennoci ley u samych podstaw rozamw, zapocztkowanych przez Ariusza; por. w zwizku z tym np. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 6668, 215 i in., oraz Sozomen, wyej, ks. I, rozdz. XXI (sam pocztek, gdzie mowa o wyklciu m.in. zwolennikw tezy o zmiennoci Boga). Por. Mt 24, 36 (w przekadzie ks. Seweryna Kowalskiego): Tego za dnia i tej godziny nie zna nikt, nawet anioowie w niebie, tylko sam Ojciec; por. take: Mk 13, 3237; k 21, 34-36 (take 17, 2635; 12, 3946), w BT cytowane miejsce brzmi: O owym za dniu i godzinie nikt nie wie, ani anioowie niebiescy, ani Syn, tylko sam Ojciec. Oczywicie mowa tu przede wszystkim o dniu i godzinie przyjcia Syna Czowieczego".
84 83

chowny, okaza si niezdolny do rozwizania problemu, cho za wszelk cen usiowa przeciwstawi si argumentacji czowieka, ktry nawet nie by duchownym. Z t te chwil Eutychios wraz z grup swoich stronnikw utworzy wasn, odrbn spoeczno sekciarsk. Czy tak, czy owak, zarwno jego jak i Teofroniosa szerokie krgi opinii publicznej obwiniaj o wprowadzenie odmiennej formy chrztu witego85. Napisaem to na podstawie zebranych informacji, aby w skrcie przedstawi przyczyny, dla ktrych eunomianie ulegli dalszym rozamom. Przytacza natomiast w szczegach wszystkie rozptane na tym tle dysputy zbyt wiele wymagaoby czasu; i nie przyszoby mi to atwo, poniewa nie mam do rozeznania w tego rodzaju rozprawach. W tyme okresie rwnie i wrd arian konstantynopolskich rozgorzaa debata na temat, czy mona by nazywa Boga Ojcem, zanim jeszcze zaistnia Syn Boy86, skoro zgodnie z ich wyznaniem Syn powsta z niczego". I tak Doroteos, ktry stal na czele tej herezji, wezwany z Antiochii w miejsce Marinosa87, gosi tez, e w tym przypadku nie naleaoby nazywa Boga Ojcem, poniewa ta nazwa jest nazw wzgldn88. Marinos natomiast obstawa przy twierdzeniu wrcz
Jak si dowiadujemy od komentatorw cytujcych Teodoreta, eunomianie nie chrzcili w imi Trjcy witej, lecz in Christi mortem na mier Chrystusa. Dalsze rnice, zewntrzne, sprowadzaj si gwnie do tego, e starannie unikano oblania wod chrzcieln czci ciaa od pasa w d, jako wykltych" (exsecranda). Std te naginano gow chrzczonego do beczki czy stgwi; a poniewa przy tej okazji zdarzay si wypadki potuczenia gowy o kant naczynia, wprowadzano zwyczaj nowy. Chrzczonego sadowiono w krzele, w pozycji mocno odchylonej do tyu, i tak dopiero polewano mu gow. Jeszcze inni nowatorzy wprowadzili owijanie w dugie tamy, czy wstgi (powicone!), od piersi poczynajc, celem zabezpieczenia przed polaniem wykltych" czci ciaa. O innych praktykach autor wzdraga si pisa... (por. Haeret. fab. IV, 3). Zgodnie z Ortodoksyjn dogmatyk samo sformuowanie zanim jeszcze zaistnia Syn Boy" ju byo herezj, gdy niepojte zrodzenie Jego dokonao si przed wszystkimi wiekami", jak to czytamy np. w pimie, w ktrym Ariusz odwouje swoje bdy: por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 131. Por. take credo ze mszy w. oraz STB, haso Bg", s. 101. Por. nieco wyej, rozdz. XIV niniejszej ksigi, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 411. Jest nazw pros ti w odniesieniu do czego", ze wzgldu na co" (ze wzgldu na posiadanie Syna, w naszym przypad88 87 86 85

przeciwnym, e mianowicie nawet wtedy, gdy nie byo jeszcze Syna, Ojciec zawsze by i jest Ojcem; i dawa wyraz temu pogldowi czy to dlatego, e tak naprawd myla, czy te dlatego, e z Doroteosem (1468) pozostawa w niezgodzie od momentu, w ktrym ten ostatni uznany zosta za lepszego przywdc ich Kocioa. Z tego to powodu posplstwo ariaskie podzielio si na dwa obozy, opowiadajc si bd za jednym, bd za drugim. I podczas gdy Doroteos wraz z posuszn sobie rzesz utrzymywa si w zagarnitych przez siebie kocioach, arianie skupieni wok Marinosa, pobudowawszy inne witynie, oddzielnie gromadzili si na naboestwa. Nazywano ich psatyrianami", albo te od Gotw"; pierwsza nazwa pochodzi std, e w obronie tej nauki zdecydowanie wystpowa niejaki Teoktistos Psatyropoles89 (a psatyros" to rodzaj placka). Druga za nazwa, od Gotw", pochodzi std, e rwnie i Selinas fl, biskup Gotw, takie same gosi nauki. A w lad za nim na naboestwa w ich gronie zbierali si prawie wszyscy barbarzycy. Tak si bowiem zoyo, e bardzo chtnie suchali Selinasa, jako byego sekretarza i nastpcy Wulfili, ktry piastowa u nich godno biskupa; a poza tym Selinas umia wygasza w kociele kazania nie tylko w ojczystym ich jzyku, ale i po grecku. Ale niedugo potem Marinos popad w zatarg o pierwszestwo z Agapiosem, ktrego wywici na biskupa swoich wspwyznawcw w Efezie; i w rezultacie tego nowego rozamu zaczli obaj midzy sob toczy formaln batali, gdy Agapiosa poparli Gotowie. Z tego te powodu podobno wielu tamtejszych duchownych potpiwszy wygrowane ambicje przywdcw, nawizao czno ze wsplnot powszechnego Kocioa. Tak to wic arianie po raz pierwszy ulegli podziaom, i po dzi dzie, jeli w jakim miecie wystpuj, naboestwa odprawiaj oddzielnie; tych za, ktrzy s w Konstantynopolu, po trzydziestu i piciu latach wzajemnej niezgody doproku). Doroteos operuje, jak wida, jedn z kategorii" z filozofii Arystotelesa. Uyty tutaj jako przydomek, a wic jako imi wasne, wyraz grecki jest waciwie pospolitym przymiotnikiem: sprzedajcy placki", sprzedawca plackw" (psathyrs to rodzaj kruchego, okrgego ciastka ofiarnego, czy te placka; plein sprzedawa).
90 69

U Sokratesa Scholastyka imi to brzmi Selenas (por. dz. cyt.,

s. 435).

wadzi potem do jednomylnoci ich wspwierca Plinta, piastujcy godno konsula oraz naczelnego wodza jazdy i piechoty, czowiek podwczas wielce wpywowy na cesarskim dworze 91. A kiedy zeszli si razem, podjli uchwa, e kwestia, o ktrej tu bya mowa, nigdy si ju nie stanie przedmiotem debaty. Ale przedstawiony tu rezultat tych wydarze naley do epoki pniejszej.
ROZDZIA OSIEMNASTY

O tym, e i nowacjanie utworzyli now herezj tak zwanych sabatian; nastpnie o synodzie w Sangaros i obszerniejsza dygresja o wicie Paschy
Za opisywanych tu rzdw rwnie i nowacjanie porniwszy si pomidzy sob w sprawie obchodu paschalnego wita, utworzyli now sekt tak zwanych sabatian92. (1469) Albowiem Sabbatios, prezbiter wywicony przez Marcjana, stosujc si do orzecze synodu zebranego w osadzie Pazos w okresie rzdw cesarskich Walensa, postanowi wraz z dwoma innymi prezbiterami, Teoktistem i Makariosem, eby wito Paschy obchodzi w tym samym czasie co ydzi. I z pocztku maskowa swoje faktyczne odejcie od Kocioa [nowacjan] bd to uzasadniajc je wzgldami na ascez bo ycie prowadzi zgoa bez zarzutu bd to wysuwajc podejrzenia, e ci i owi niegodni s wsplnego uczestnictwa w tajemnicach wiary witej. Kiedy jednak wyszo na jaw, e Sabbatios wprowadza nowinki, Marcjan pocz si skary i uala, e sam go kiedy wywici; i podobno nieraz wykrzykiwa, e lepiej by mu byo woy rce na ciernie nili na niego. Widzc za, jak mu si Koci rozpada na dwa odrbne odamy, zwoa biskupw jednej z nim wiary na synod do miasta Sangaros. Jest to miejscowo w Bitynii, pooona niedaleko od Telenopolis, nad morzem. Zgromadzeni tam biskupi wezwali do siebie Sabbatiosa. A gdy zapytany
Wspomniany tu rozam wrd arian w Konstantynopolu trwa lat dwadziecia pi, wbrew temu, co stwierdza zarwno Sokrates, jak i Sozomen (394419; por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 436, przyp. 103). Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 423426, oraz dalsze, w zwizku z obszerniejsz dygresj".
92 91

o przyczyn swego zmartwienia zacz w odpowiedzi skary si na rnic w przedmiocie obchodu wita, uczestnicy synodu, podejrzewajc, e s to wymwki maskujce jego tsknot za pierwszym miejscem w Kociele, zadali od niego przysigi, e nigdy nie przyjmie godnoci biskupiej. Skoro Sabbatios pod przysig to owiadczy, biskupi, doszedszy do wniosku, e poruszana sprawa nie jest dostatecznym powodem, aby dla niej doj miao do podziau w onie wsplnoty, opowiedzieli si za tym, by wszyscy yli w zgodzie i razem zbierali si na naboestwa; wspomniane za wito ma obchodzi kady tak, jak sam uzna za waciwe. Nastpnie uoyli z myl o tym regu, ktr nazwali obojtn". Takie zatem decyzje zapady na synodzie w Sangaros. Od tego czasu Sabbatios stosowa si do ydw i o ile si tak nie zoyo, e akurat termin obchodu wita wypada dla wszystkich jeden i ten sam, on poci wczeniej, ni to byo we zwyczaju, i osobno, prywatnie, obchodzi uroczysto paschaln, zgodnie z przepisami Zakonu. W Wielk Sobot natomiast, od wieczora do tej godziny, co trzeba, trwajc na czuwaniu i przepisanych modlitwach, dnia nastpnego razem ze wszystkimi uczestniczy w naboestwie i przystpowa do witych tajemnic otarza. I z pocztku udawao mu si z tym tai przed posplstwem; kiedy jednak z upywem c?asu sta si z tego sawny, zyska wielu naladowcw, a zwaszcza Frygijczykw i Galatw, ktrym ojczysty obyczaj nakazywa, by tak wanie obchodzili to wito. A pniej jawnie odstpiwszy od Kocioa [nowacjan], zgodzi si przyj godno biskupa tych, ktrzy mu byli posuszni, o czym zreszt bdzie mowa we waciwym momencie. Co do mnie, nie mog si oprze zdziwieniu wobec stanowiska tego czowieka i jego naladowcw; nie mog si dosy nadziwi, e wprowadzili tak innowacj. Albowiem staroytni Hebrajczycy, jak to opisuje Euzebiusz 93, powoujc si na wiadectwo Filona, Jzefa i Arystobula 94 i cae mnstwo innych, skadali ofiary paschalne po wiosennym zrwnaniu dnia z noc, kiedy to soce w swojej drodze po dwunastoczciowym okrgu przechodzi przez odcinek, ktry Grecy nazywaj Baranem, a ksiyc po raz czternasty doko93 94

Hist. eccl. VII, 32.

Nie naley myli go z historykiem z IV wieku przed Chr. o tyme imieniu. Chodzi tu o filozofa ydowskiego z II wieku przed Chr., ktry objania Pentateuch (Picioksig) w oparciu

nuje swojego obiegu ze strony przeciwnej. A nawet i sami nowacjanie, tak przecie dbajcy o sumienno i dokadno, z naciskiem podkrelaj, e dawniej takiego zwyczaju nie przestrzegali nigdy ani oni sami, ani twrca ich sekty, lecz by to wymys nowy, wprowadzony przez synod zebrany w osadzie Pazos; a w starszej stolicy, w Rzymie, jeszcze i teraz ich wspwiercy (1472) obchodz uroczysto paschaln w jednym i tym samym czasie co i pozostali mieszkacy Rzymu. I caa miniona epoka stanowi najlepszy dowd, e nigdy nie obchodzili oni tego wita inaczej, opierajc si na tradycji przekazanej przez apostow Piotra i Pawa. Oprcz tego i Samarytanie, ktrzy ze szczegln gorliwoci przestrzegaj Zakonu Mojesza, nigdy nie odwayliby si na obchodzenie tego wita wczeniej, nim dojrzej mode warzywa. Bo jak mwi, Zakon nazywa t uroczysto witem Nowych95. A gdy nowych podw jeszcze nie wida, nie godzi si witowa, tak wic z koniecznoci poprzedza Pasch wiosenne zrwnanie dnia z noc. Rzecz to dziwna doprawdy, e ci wszyscy, ktrzy naladuj w tej sprawie ydw, nie uznali raczej ich dawniejszych obyczajw! Jak si zdaje, oprcz wyej wymienionych oraz tak zwanych kwartodecymanw z terenu Azji, rwnie i zwolennicy innych herezji obchodz to wito podobnie jak mieszkacy Rzymu i Egiptu. Ci za kwartodecymanie wituj dnia czternastego 96 razem z ydami; std te ta ich nazwa. Nowacjanie natomiast obchodz dzie zmartwychwstania. Ale i oni naladuj ydw, i w kocu nawracaj do tego samego co i kwartodecymanie, chyba e czternasty dzie nowiu nie
o filozofi greck, w czym by poprzednikiem wspomnianego tu rwnie Filona (okoo 20 przed Chr. 50 po Chr.), czcego ydowsk teologi z filozofi greck. Jzef to oczywicie historyk Jzef Flawiusz (37 okoo 100). O licznych aspektach tej nowoci i odnowieniu por. STB, haso Pascha", s. 646 i ns., oraz haso Nowe", s. 562565. Liczc od nowiu ksiyca, bezporednio poprzedzajcego wiosenne zrwnanie dnia z noc. Oczywicie nazwa kwartodecymanie" pochodzi od liczebnika porzdkowego quartus decimus czternasty. Kwartodecymanie utrzymali si na Wschodzie w maych grupach jeszcze w czasach powstawania dziea Sozomena. Potpieni w kocu II wieku przez papiea Wiktora. Tu autor mwi o problemie wynikajcym z rnicy w obliczaniu dnia Wielkanocy. Por. Bihlmeyer-Tuchle, t. III, s. 133134. Por. te rozdz. XIX teje ksigi, opowiadanie bowiem na tym miejscu jest dygresj retrospektywn.
96 95

przypada na pierwszy dzie po sobocie; wtedy wituj pniej od ydw o tyle dni, ile dzieli najblisz niedziel od czternastego dnia liczonego od nowiu. Montanici za, zwani powszechnie pepuzytami97 i Frygami, wymyliwszy jaki zupenie obcy sposb obliczania, do niego stosuj wicenie Paschy. Krytycznie bowiem wypowiadaj si o wszystkich, ktrzy przy tej okazji wnikliwie badaj bieg ksiyca. Ich zdaniem naley tylko i za cyklami sonecznymi, jeli si pragnie wprowadza tu suszne reguy; a kady miesic okrelaj na trzydzieci dni. Pierwszy dzie zaczyna si liczy, jak powiadaj, od wiosennego zrwnania dnia z noc, ktry to dzie wedug okrelenia rzymskiego wypadaoby nazwa przed dniem dziewitym kalend kwietniowych"; bo jak twierdz, w dniu tym pojawiy si dwa wiata na niebie, ktre su do oznaczania okresw i lat. A wyranie na to wskazuje fakt, e co osiem lat ksiyc schodzi si ze socem i oba te ciaa niebieskie razem wtedy akurat rozpoczynaj nowy swj miesic. Jako e omioletni okres obiegu ksiyca zawiera w sobie dziewidziesit dziewi miesicy, a dni dwa tysice dziewiset dwadziecia dwa; soce w tym czasie dopenia swoich omiu obiegw rocznych, przy czym na kady rok przypada trzysta szedziesit pi dni, a ponadto na kade czterolecie dodatkowo dzie jeden. Albowiem od dnia dziewitego przed kalendami kwietniowymi (1473), jako od pocztku dziea stworzenia soca i pierwszego miesica, obliczaj wspomniany w Pimie witym dzie czternasty. I o tym wanie dniu mwi, e przypada on na dzie smy przed idami kwietniowymi; tego to dnia obchodz zawsze Pasch, jeli akurat zbiega si on z dniem zmartwychwstania, a jeli nie 98 wituj w najblisz niedziel. Napisano bowiem, powiadaj od dnia czternastego do dwudziestego pierwszego" 99.
97 98

Od nazwy miasta Pepuza we Frygii.

Wyrazy a jeli nie" i wyraz niedziela" nie wystpuj w tekcie Sozomena, uzupenienie to sugeruje jednak sam tok wywodu, tote susznie zamieszcza je komentarz do tekstu Migne'a, podobnie zreszt jak i uzupenienie 365 zamiast 360 oraz inne uwagi, oparte na dalszych rdach, z ktrych zdaje si wynika, e relacja o trzydziestodniowym miesicu u montanistw jest niezupenie cisa, tak samo jak niezupenie cise jest okrelenie smy przed idami": by moe chodzioby raczej o dzie sidmy przed idami". S to oczywicie kwestie wymagajce pogbienia w oparciu o literatur cile specjalistyczn.
99

Por. Kp 23, 46.

ROZDZIA DZIEWITNASTY

Godna uwagi relacja historyka powicona zwyczajom panujcym w rnych prowincjach i Kocioach
Tak si przedstawiaj rozbienoci i rnice w kwestii obchodzenia tego wita. Moim zdaniem w duchu jakiej wprost wielkiej mdroci umierzy wynike dawniej na tym tle spory wczesny biskup Rzymu, Wiktor 100, a take i Polikarp, biskup Smyrny. Poniewa biskupi na Zachodzie byli zdania, e trzeba uszanowa tradycj sigajc czasw Piotra i Pawa, a biskupi z Azji trwali niezomnie na stanowisku, e naley i ladem ewangelisty Jana, (1476) przeto wsplnie powziwszy uchwa, eby wszyscy witowali tak, jak komu dyktuje zwyczaj, nie zerwali dziki temu wizw czcej ich wzajem wsplnoty. Wszak za niedorzeczno uznali i to bardzo susznie! tworzy midzy sob przedziay z powodu zwyczajw, kiedy w zasadniczych i decydujcych sprawach wiary jedno i to samo si myli! Ostatecznie przecie nie we wszystkich Kocioach przekazy odnonie do kadej sprawy spotka mona jednakowe, nawet jeli wierni jedn i t sam wyznaj religi. I tak na przykad wszystkie miasta scytyjskie, cho jest ich wiele, jednego maj tylko biskupa. U innych za ludw zdarza si, e i w poszczeglnych wioskach ordynowani s biskupi, jak to zauwayem w Arabii i na Cyprze, a take u frygijskich nowacjan i montanistw. U wiernych Kocioa rzymskiego jeszcze i teraz liczba diakonw nie przekracza siedmiu: na podobiestwo liczby owych wywiconych przez apostow siedmiu diakonw, do ktrych nalea Szczepan, pierwszy mczennik. W innych znw Kocioach liczba ich w ogle nie jest wica. W Rzymie ponadto Alleluja piewaj tylko raz na rok, pierwszego dnia wit Wielkanocnych, tak e niejeden Rzymianin robi sobie z tego hymnu formuk przysigi: ebym tak zasuy usysze i zapiewa Alleluja!"101.
w. Wiktor, papie w latach 189198. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 427 wraz z przyp. 95. Podkrelmy, e cay ten rozdzia zasuguje na porwnanie z XXII rozdziaem V ksigi dziea Sokratesa (dz. cyt., s. 426435). W tekcie Sozomena wyrazy te nie wystpuj w mowie wprost, lecz wplecione w konstrukcj zdania zalenego, co ogrom101 100

I ani biskup, ani nikt inny nie wygasza tam w kociele homilii102; w Aleksandrii natomiast wygasza je sam jeden tylko biskup tego miasta. Powiadaj, e dawniej takiego zwyczaju nie byo, a pojawi si od czasu, kiedy to Ariusz (1477) jako prezbiter rozprawiajc o nauce wiary wymyli nowy jej wykad. U aleksandryjczykw jest jeszcze i taka osobliwo: oto gdy si czyta sowa Ewangelii, biskup nie powstaje ze swojego miejsca; u innych nie widziaem tego ani nie syszaem o czym podobnym. I t wit ksig odczytuje tam jedynie archidiakon, gdzie indziej natomiast diakoni, a w wielu Kocioach tylko kapani 103. Ale w dni szczeglnie uroczyste Ewangeli odczytuj biskupi, tak jak na przykad w Konstantynopolu, w pierwszym dniu uroczystoci wita Zmartwychwstania Paskiego. A dalej, poprzedzajcy to wito okres czterdziestodniowego postu, w ktrym poci og wiernych, jedni obliczaj na sze tygodni, jak na przykad mieszkacy Illyricum i prowincji zachodnich, a take caa Libia i Egipt wraz z chrzecijanami w Palestynie: drudzy znw na siedem, jak w Konstantynopolu i lecych wok niego prowincjach, a po Fenicj. Jeszcze inni w okresie obejmujcym sze czy siedem tygodni poszcz trzy tygodnie, oddzielone od siebie przerwami. Inni znowu cz trzy tygodnie postu bez przerwy, niektrzy za dwa tygodnie, jak na przykad montanici. Ale i na naboestwa nie wszyscy schodz si o jednej i tej samej porze i w ten sam sposb. Na przykad niektrzy zbieraj si w tym celu nawet w sobot, zupenie tak samo jak i w niedziel; tak jest w Konstantynopolu i prawie wszdzie; w Rzymie natomiast oraz w Aleksandrii ju tego nie ma. W wielu za miastach i osadach Egiptu wbrew oglnie przyjtym zwyczajom
nie utrudnia waciwe zrozumienie oryginau i wprost uniemoliwia przekad dosowny. Uzupenijmy je tutaj sowami: jak mwi prawd". Por. nasze ebym tak doczeka wit" itp. W tekcie Sozomena wystpuje tu czasownik didaskein: ani biskup, ani nikt inny nie naucza tam w kociele". Jak wynika jednak z rnych komentarzy i samego doboru sw, chodzi tu o homilie, wygaszane do wiernych w ramach mszy w., a wprowadzone w Rzymie w epoce pniejszej ni ta, ktr opisuje Sozomen. Tj. prezbiterowie, gdy trudno tutaj wyraz hiereis pojmowa inaczej ni w jego podstawowym znaczeniu (czsto by uywany zamiast episkopoi).
103 102

pod wieczr w sobot schodz si wierni, ju po niadaniu104, i uczestnicz w sakramencie otarza. Nawet modlitwy, psalmy czy lekcje nie u wszystkich spotka mona te same i w tym samym czasie. I tak na przykad zauwayem, e tak zwan Apokalips Piotra, ktr bezwzgldnie odrzuciy dawniejsze autorytety, uznawszy j za nieautentyczn, w niektrych Kocioach Palestyny po dzi dzie jeszcze odczytuje si raz w roku, mianowicie w dniu Wielkiego Pitku, kiedy to spoeczno wiernych z wielk pobonoci przestrzega postu dla upamitnienia zbawczej Mki; a znw bdc w obiegu Apokalips przypisywan apostoowi Pawowi, ktrej nie uznaa adna z dawnych powag, zalecaj cae rzesze mnichw. Niektrzy za zapewniaj, e ksika ta odnaleziona zostaa w opisywanym tu okresie rzdw. (1480) Powiadaj bowiem, e na skutek objawienia z nieba odkryto w Tarsie, w Cylicji zakopan pod ziemi przy domostwie Pawa marmurow skrzyni, i w niej wanie miaa by rzekomo ksika. Gdym si jednak o to rozpytywa, prezbiter kocioa w Tarsie owiadczy, e to kamstwo wierutne; a sama choby siwizna tego czowieka wiadczya o podeszych jego latach105. Powiedzia natomiast, e o adnym takim wydarzeniu na tamtym terenie absolutnie nic nie wie, i byby bardzo zdziwiony, jeliby to nie miao si okaza heretyckim wymysem. Tyle zatem na ten temat. Wiele mona by znale po miastach i wioskach obyczajw, ktrych przekroczenie jest czym bezbonym i nie do pomylenia dla tych, co si w nich wychowali. T postaw dyktuje im szacunek dla przodkw, stojcych u pocztkw tradycji, czy te dla tych wszystkich, ktrzy w przekaz od przodkw swoich przejli. Tak samo naley ocenia stanowisko zajte przez ludzi rwnie i w przypadku tego wita, dla ktrego zapuciem si w wywody o podobnych sprawach.
Nasz historyk mwi tylko o niadaniu, gdy samo ju spoycie niadania oznaczao najwidoczniej zamanie obowizujcego (na og!) postu eucharystycznego. Tak wic musia dobrze pamita opisywany tu okres rzdw Teodozjusza Wielkiego (I).
105 104

ROZDZIA DWUDZIESTY

O wzrocie naszej wiary i o zupenej likwidacji wity bawochwalczych; z kolei o przypadajcym na ten okres wylewie rzeki Nil
Podczas gdy szeregi wyznawcw wszystkich innych doktryn religijnych, jak to podaem, traciy swoj zwarto, Koci powszechny z dniem kadym tym bardziej rs w si: przyczao si do niego bardzo wielu innowiercw na skutek wewntrznej niezgody, a przede wszystkim tumnie nawracali si poganie. Skoro bowiem cesarz poj, e nawyki przeszoci cign jeszcze poddanych w stron rodzimego kultu i miejsc zaywajcych u nich czci religijnej, rozpoczwszy swoje panowanie zabroni do nich wstpu106. W kocu nawet wiele z nich zniszczy. A poganie z braku dostpu do wasnych wity zaczli z biegiem czasu uczszcza do kociow; nie byo bowiem bezpiecznie skada ofiary, i to nawet potajemnie, a co wicej przeciwko miakom, ktrzy by si na to odwayli, ogoszona zostaa ustawa przewidujca kar mierci i konfiskat majtku. W tym to czasie, jak mwi, na rzece Egiptu pniej ni o zwykej porze zacz si pierwszy przybr wd. Egipcjanie za byli rozgoryczeni, e nie pozwolono im (1481) zoy rzece ofiar zgodnie z obyczajem przodkw. W zwizku z tym prefekt Egiptu, podejrzewajc ich o przygotowania do buntu, przesa odpowiedni raport. Zapoznawszy si z sytuacj cesarz powiedzia, e lepiej bdzie dochowa wiary Bogu, anieli da pierwszestwo falom Nilu i wynikajcemu std urodzajowi: nie naley ceni tego wyej ni pobono. Niech raczej ju nigdy nie wzbierze ta rzeka, jeli rzeczywicie przy pomocy sztuczek czarnoksiskich mona spowodowa jej wezbranie, cieszc si z pogaskich ofiar i kalajc krwaw posok czyste nurty, z Boego pochodzce raju. Niebawem jednak Nil wezbrany szeroko wyla swoje fale nawet na wysze miejsca rejonu. A gdy wody osigny stan
Wedug wiadectwa Zosyma (ks. IV jego dziea) w pocztkowym okresie rzdw Teodozjusza, w latach 379380, poganie mogli jeszcze odbywa swe praktyki religijne. Wojna przeciw wityniom" zaczyna si w roku 381, a wspomniany przez Sozomena zakaz znajduje potwierdzenie w dokumentach prawnych z tego wanie roku.
106

najwyszy107 i rzadko notowany, ale rzeka cigle jeszcze wzbieraa, lk ogarn Egipcjan o co wrcz przeciwnego. I obawiano si, by powd nie zalaa miasta Aleksandrii oraz czci Libii. Ot wtedy podobno aleksandryjscy poganie wzburzeni nadspodziewanym wydarzeniem, zaczli szydzi i nawet w teatrze wykrzykiwa, e Nil, obkany staruszek, po prostu si zeszcza108. W rezultacie wielu z mieszkacw Egiptu potpio odziedziczony po przodkach zabobon, przechodzc na religi chrzecijask. Tak si to zatem przedstawia w wietle tego, co syszaem.
ROZDZIA DWUDZIESTY PIERWSZY

O odnalezieniu czcigodnej gowy Poprzednika Chrystusa, witego Jana Chrzciciela, i o zwizanych z tym wydarzeniach
W tym samym jako czasie przeniesiona zostaa do Konstantynopola gowa w. Jana Chrzciciela, ktrej swego czasu zadaa od tetrarchy Heroda ona jego, Herodiada109. Jak mwi, znaleli j mnisi nalecy do sekty macedonian, ci mianowicie, ktrzy z pocztku przebywali stale w Jerozolimie, a pniej przesiedlili si do Cylicji. Jeszcze za rzdw poprzedniego cesarza na wiadomo uzyskan od Mardoniosa, starszego ochmistrza na cesarskim dworze 110, nakaza Walens przenie relikwi do Konstantynopola. Ci zatem, ktrych wysano w celu wykonania tego rozkazu, woywszy j na wz komunikacji pastwowej, (1484) wieli ku stolicy. Kiedy jednak dojechali do Pantejchionu jest to miejscowo w rejonie Chalcedonu muy cignce pojazd nie chciay si ju dalej ruszy, i to pomimo e masztalerze ostro przynaglali zwierzta, a wonica okrutnie ci je batem. Skoro
Dos.: miar" najwysz. Przypomnijmy w zwizku z tym histori okcia" uywanego do pomiarw na tej rzece: wyej, ks. V, rozdz. III i przyp. 26. Wedug innej wersji wysech" ze staroci. Pewniejsza i bardziej logiczna wersja jak wyej.
109 110 108 107

Por. Mt 14, 112; Mk 6, 1729; k 9, 9.

Tj. starszego eunucha" w cesarskim paacu (eunuchus praepositus imperialis palatii).

na nic si to wszystko zdao, a zarwno wszyscy bezporednio zainteresowani, jak i sam cesarz, uznali ten fakt za wydarzenie niezwyke i zrzdzenie woli Boej, przeto zoyli ow wit gow w osadzie wiejskiej Kosilaosa. Wioska ta bowiem leaa w najbliszym ssiedztwie i stanowia wasno wspomnianego Mardoniosa. Ale pniej, w zajmujcym nas okresie, czy to zrzdzeniem Boga samego, czy za natchnieniem zesanym przez samego proroka, Jana Chrzciciela, przyby do tej osady cesarz Teodo zjusz. I kiedy chcia zabra wit relikwi, podobno sprzeciw wyrazia jedna tylko Matrona, dziewica powicona na sub Bogu, ktra sza za relikwi jako jej suga i stranik. Poniewa przeciwstawia si ca moc, cesarz uzna, e nie naley stosowa rodkw gwatownych, lecz usilnymi probami stara si uzyska jej zgod. Kiedy wreszcie z trudem daa si nakoni do ustpstwa, zreszt tylko w przekonaniu, e wadca nie zdoa przeprowadzi swego zamierzenia przekonaniu opartym niewtpliwie na wydarzeniu z czasw Walensa cesarz Teodozjusz w purpurow szat owinwszy szkatu, w ktrej spoczywaa relikwia, zabra j ze sob i uda si w drog powrotn. I na przedmieciu Konstantynopola zoy gow witego w tak zwanym sidmym rejonie 111, wznisszy tam ku czci Boej wielk i przepikn wityni. Ale cho niejednokrotnie nagabywa Matron mnstwem pochlebnych zaprosze i obietnic, nie zdoa jej nakoni do zmiany przekona; naleaa bowiem do sekty macedonian. Prezbiter wszake Wincenty, jej wspwierca, ktry tak samo jak ona otacza opiek urn z gow proroka i przy niej odprawia naboestwa, niezwocznie zdecydowa si pj za relikwi i nawiza wi wsplnoty kocielnej z wiernymi Kocioa powszechnego. Wprawdzie zwiza si przysig, jak powiadaj macedonanie, e nigdy nie odstpi od ich wiary; ale rzekomo w kocu jawnie podj decyzj, e
Konstantynopol dzieli si na czternacie rejonw. Pierwszy stanowio waciwe Bizancjum, lece nad sam cienin Bosfor. Wspomniany rejon sidmy dzieliy od niego rejony: drugi, ze synn Hagia Sophia, na poudnie od tego lecy czwarty, z paacem-rezydencj, i od tego z kolei rwnie na poudnie lecy rejon trzeci. Wschodni kraniec sidmego przytyka do czwartego i trzeciego, tak wic relikwia spocza w stosunkowo bliskim ssiedztwie paacu.
111

jeli wity Jan Chrzciciel zechce pj za cesarzem, to i on nie zwlekajc przystpi do wsplnoty, do ktrej naley wadca. Prezbiter ten by z pochodzenia Persem; kiedy za rzdw Konstancjusza wybucho w Persji przeladowanie chrzecijan, uszed wraz z Addasem, swym ciotecznym bratem, i przyby na terytorium rzymskie. On sam zosta duchownym i dostpi godnoci prezbitera. Addas natomiast wstpiwszy w zwizki maeskie przysporzy Kocioowi wielkich korzyci, gdy zostawi po sobie syna, Auksencjusza, czowieka niezomnej wiary i oddania sprawie Boej i gorliwego rzecznika przyjaci. Prowadzi w Auksencjusz przykadny i zrwnowaony tryb ycia, by mionikiem literatury i posiada olbrzymi wiedz z zakresu problematyki poruszanej przez pisarzy pogaskich i chrzecijaskich. Cechowaa go skromno i przystpno charakteru, jakkolwiek pozostawa w bliskich stosunkach z samym cesarzem i najbliszym jego otoczeniem i piastowa wysoki urzd na cesarskim dworze. A wiele si o nim mwi w rodowiskach zarwno najsawniejszych mnichw, jak i gorliwych chrzecijan, ktrzy go osobicie poznali. Matrona tymczasem a do koca ycia przebywaa stale w osadzie Kosilaosa; (1485) ya za w wielkiej witobliwoci i skromnoci, jako przeorysza panien powiconych subie Boej; wiele z nich yje jeszcze dzisiaj, jak syszaem, przejawiajc sposb bycia godny wychowania pod kierunkiem Matrony.
ROZDZIA DWUDZIESTY DRUGI

O tym, jak zdawiony mordercz ptl zgin w Rzymie cesarz Walentynian Modszy, i o uzurpacji Eugeniusza; nastpnie o przepowiedni Jana, mnicha yjcego w Tebaidzie
Teodozjusz zatem w pokoju rzdzc zachodni czci imperium, w opisywanych tu sprawach podejmowa starania i z wielk gorliwoci oddawa cze Bogu. Tymczasem nadchodzi wiadomo, e cesarz Walentynian 117 zgin od morderczej ptli. Taki koniec podobno wymylili
Por. wyej, rozdz. XIII niniejszej ksigi wraz z przyp. 50 oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 438440.
112

mu za narzdzie uywajc eunuchw sprawujcych nadzr nad cesarsk sypialni pewni dygnitarze dworu, a przede wszystkim wdz najwyszy jego armii, Arbogast; bo rzekomo doszli do wniosku, e mody cesarz naladowa swego ojca w sposobie sprawowania wadzy i gniewem reagowa na wiele podejmowanych przez nich decyzji. Niektrzy znw uwaaj, e Walentynian sam sobie ycie odebra, poniewa w zapdach swoich lat modzieczych porywa si na jakie niepotrzebne poczynania, ktrych mu nie pozwalano zrealizowa; i dlatego wanie uzna, e nie warto y, skoro mu si nie pozwala robi, co zechce, jakkolwiek jest cesarzem. W kadym razie powiadaj, e ten mody czowiek tak ze wzgldu na sw urod jak i zalety charakteru, rozwinite na miar prawdziwego wadcy, zdawa si bezwarunkowo zasugiwa na godno cesarza, a wielkodusznoci i sprawiedliwoci mg, jak przypuszczano, przewysza nawet swego ojca, gdyby tylko dane mu byo doj lat mskich; i reprezentujc tak wspaniae wartoci, w ten sposb rozsta si z yciem 113! A tymczasem jaki Eugeniusz, nie najlepsze intencje ywicy wobec religii chrzecijaskiej, zagarn wadz i przystroi si w symbole godnoci cesarskiej. Sdzi, e niechybnie osignie cel swoich poczyna, gdy pozostawa pod przemonym wpywem napomknie ze strony tych ludzi, co to zapewniaj, e przy pomocy jakich krwawych ofiar z bydlt i wrenia z ich wtroby oraz z obserwacji cia niebieskich wiedz z gry o tym, co bdzie w przyszoci. Gorliwie zajmowao si takimi sprawami wielu spord rzymskich dygnitarzy, a przede wszystkim Flawian, wczesny prefekt pretorium, czowiek, z ktrym si liczono, a w sprawach pastwowej wagi, jak si zdawao, roztropny. Uwaano ponadto, e dziki umiejtnoci zasigania przernych wrb doskonale zorientowany jest w przyszym rozwoju wydarze. Z tego te zwaszcza wzgldu udao mu si nakoni Eugeniusza do przygotowa wojennych; Flawian nie szczdzi mu zapewnie, e zrzdzeniem losu udziaem jego jest wadza (1488) cesarska, a rozprawa orna przyniesie mu zwycistwo
Przywdca germaski Frank Arbogast zamordowa Walentyniana II i on to wanie wynis na tron cesarski retora Eugeniusza. Wszystko to dziao si pod hasem powrotu do religii ojcw". Teodozjusz pokona rebeli w roku 394. Por. Jzef Wolski, Historia Powszechna. Staroytno, PWN, Warszawa 1965, s. 373 374.
113

i spowoduje zasadnicz zmian w sytuacji wiary chrzecijaskiej. Tote Eugeniusz, udzony takimi wanie nadziejami, zebra olbrzymi armi i obsadziwszy wojskiem bramy do Italii", jak to Rzymianie nazywaj Alpy Julijskie114, strzeg ich pilnie, poniewa posiadaj one jedno tylko przejcie w wwozie, a po obu stronach zatarasowane s wysokimi i urwistymi skaami. Teodozjusz natomiast bijc si z mylami, na czym moe si skoczy wojna przeciw uzurpatorowi i czy powinien ruszy przeciw niemu zbrojnie, czy te raczej czeka na jego nadejcie, postanowi w kocu zasign co do tego rady u Jana, mnicha z Tebaidy: tego samego Jana, o ktrym wyej wspomniaem, e zyska sobie podwczas niezmiern saw dziki swej wiedzy o wydarzeniach majcych nadej w przyszoci 115. Tote wysa do Egiptu Eutropiusza, jednego z eunuchw u dworu, czowieka wyprbowanej wiernoci, z poleceniem, aby w miar moliwoci sprowadzi mnicha na miejsce; a jeliby ten si od przyjazdu wyprasza, to w takim przypadku wysannik mia wysucha, co naley uczyni, Eutropiusz zatem przybywszy do Jana, nie zdoa go wprawdzie nakoni, aby stan przed cesarzem osobicie. Ale kiedy wrci, oznajmi tre wypowiedzi Jana, a mianowicie e Teodozjusz wygra wojn, a kiedy obali tyrana, ju po zwycistwie, w Italii, rozstanie si z yciem. Rzeczywisty rozwj wypadkw potwierdzi prawd obu tych przepowiedni.

ROZDZIA DWUDZIESTY TRZECI

W tym okresie z uwagi na potrzeby wojenne urzdnicy, do ktrych naley troska o tego rodzaju sprawy, postanowili
Alpes Juliae zawdziczaj sw nazw drogom zbudowanym tam przez Juliusza Cezara i Augusta. Cign si na wschd od Alp Retyckich, Weneckich i Karnickich (Alpes Rhaeticae, Venetiae et Carnicae), na pnoc od miasta Akwileja. Od tej strony musiay nadej korpusy interwencyjne cesarza Teodozjusza, jeli miay wkroczy do Italii moliwie najkrtsz drog.
115 114

O ciganiu danin oraz o obaleniu posgw cesarskich w Antiochii; z kolei o poselstwie, jakie wzi na siebie arcybiskup Flawian

Por. wyej, ks. VI, rozdz. XXVIII, pocztek.

cign od podatnikw nieco wiksze daniny ni zazwyczaj 116. Zbuntowana z tego powodu ludno Antiochii Syryjskiej poobalaa posgi cesarza i jego maonki, po czym zarzuciwszy na nie ptle wloka je po ziemi, (1489) miotajc zelywe wyzwiska, na jakie oczywicie zdoby si moe wzburzone posplstwo. Cesarz zamierza straci wielu spord mieszkacw Antiochii. Na sam wie o tym lk ogarn najszersze ich warstwy; i zaprzestawszy swych szalestw zaczli za wszystko aowa, i tak jak gdyby zapowiadane nieszczcie stao si ju faktem, wzdychali i pakali, a jednoczenie zanosili mody do Boga, by zagodzi gniew wadcy, przy czym do prb bagalnych posuyli si jakimi aobnymi pieniami. Ot wtedy Flawian, biskup Antiochii, wzi na siebie rol posa, by stan w obronie sprawy swych ziomkw. I gdy cesarz trwa jeszcze w gniewie, biskup namwi koncertujcych zazwyczaj u cesarskiego stou modziecw, by zapowiedzieli i wykonali psalmodie, jakie piewaj antiochijczycy w swych bagalnych modlitwach. Podobno cesarz w przypywie obudzonych tym nagle yczliwych uczu uleg przemonej sile litoci i natychmiast wyzby si gniewu; i pojedna si z miastem, zami zrosiwszy czar, ktr wanie mia w rku. Opowiadaj, e nocy poprzedzajcej w dzie, w ktrym doszo do buntu, widziano zjaw niewiasty: widmo niezwykej wielkoci i straszne dla oczu, kiedy sunc w powietrzu ulicami miasta cio przestrze zowieszczo wiszczcym batogiem, takim, jakim wanie zwykli drani dzikie zwierzta ci, co to urzdzaj z tego rodzaju praktyk publiczne pokazy. W ten sposb jaki mciwy demon zguby podstpnie w ruch wprawi mechanizmy buntu. I niechybnie wiele krwi by popyno, gdyby cesarz nie powcign swego gniewu i nie uszanowa wstawiennictwa biskupa, tak jak to uczyni w duchu pobonoci.
Komentarze oparte na wielu innych rdach odnosz ten fakt do wydarze wczeniejszych, z roku 388, bezporednio po upadku uzurpatora Maksyma, a nawet do roku 387; data 387 ma oparcie w pismach Libaniosa i Chryzostoma.
116

ROZDZIA DWUDZIESTY CZWARTY

O zwycistwie cesarza Teodozjusza nad Eugeniuszem

Skoro cesarz mia ju w pogotowiu wszystko, czego trzeba do wojny, ogosi imperatorem modszego syna, Honoriusza 117. Albowiem Arkadiusza ogosi ju poprzednio. Obu zatem pozostawiwszy w Konstantynopolu, ruszy spiesznie wraz z wojskiem, zdajc z prowincji Wschodu w kierunku zachodnich obszarw imperium. Towarzyszyo mu mnstwo oddziaw sprzymierzonych, skadajcych si z naddunajskich barbarzycw. Podobno gdy wyruszy podwczas z Konstantynopola i by ju w sidmym rejonie, modli si do Boga w tamtejszym kociele, ktry wybudowa swego czasu dla uczczenia witego Jana Chrzciciela; i prosi, aby pomylnie wypad dla niego i dla wojska (1492) oraz dla wszystkich Rzymian wynik tej wojny, a witego Jana Chrzciciela wzywa, aby mu przyszed z pomoc. Po tej modlitwie pocign w stron Italii. I stanwszy u stp Gr Alpejskich, zaj pierwsze stranice. A gdy ju min najwyszy punkt przeczy i zacz si posuwa w d, dostrzeg rwnin pen jazdy i piechoty, a niedaleko w tyle za sob na wierzchoku gry wielu nieprzyjaci, ktrzy na razie zachowywali spokj. Skoro pierwsi onierze, ktrzy minli przecz, starli si ze zbrojnymi na rwninie, wywizaa si zacita i wtpliwa dla stron obu bitwa. W momencie kiedy wojsko wychodzio jeszcze naprzd, cesarz spostrzegszy, e zdani na ludzkie siy jego onierze, choby nawet bardzo chcieli, ocali si nie zdoaj, jeli rozpoczn atakowa ci, ktrzy od tyu zajli grzbiet grski, upadszy twarz na ziemi modli si wrd ez. I Bg natychmiast go wysucha, jak to wykaza rozwj sytuacji. Albowiem dowdcy owych onierzy, ktrzy obsadzili okoliczne szczyty, przez jakich wysacw oznajmili, e wystpi do boju jako sprzymierzecy, jeli zostan wynagrodzeni zaszczytnymi stopniami. Poniewa cesarz daremTego samego, ktry po mierci Teodozjusza (w roku 395) zosta wadc zachodniej czci imperium. Akt mianowania Honoriusza imperatorem (Augustem) mia miejsce na pocztku roku 392, wyprawa za przeciw Eugeniuszowi ruszya dopiero wiosn roku 394. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 438439 wraz z przypisami.
117

nie szuka karty papirusu i atramentu, wziwszy przeto tabliczk do pisania, ktr przypadkowo trzyma kto z jego otoczenia, wypisa im na niej odpowiedni dla kadego znaczn szar, zapewnion z jego strony, jeli tylko dotrzymaj sowa. Na tych te warunkach wspomniani dowdcy przeszli do obozu cesarza. Tymczasem kiedy ani jedna, ani druga z walczcych ze sob armii nie ustpowaa, lecz przeciwnie bitwa na rwninie z jednakowym ze stron obu prowadzona bya szczciem, nagle wiatr gwatowny w twarze wprost nieprzyjacioom uderzywszy, i to z si, o jakiej nigdy jeszcze dotd nie syszano, porozrywa szyki przeciwnika. Strzay za i oszczepy skierowane przeciw Rzymianom118, zupenie jak gdyby zatrzymywane na materii o waciwociach odbijajcych, zawraca w wicher wstecz, prosto w ciaa tych, ktrzy je miotali. Take i tarcze z rk im wyrywajc, wraz ze mieciem i kurzaw toczy je wprost na nich. Pozbawieni przeto rynsztunku, jedni po najwikszej czci momentalnie zginli, inni na krtko w ucieczce znalazszy ratunek, dostali si niebawem do niewoli. Eugeniusz natomiast przypadszy do stp cesarza baga o ycie. Ale w czasie gdy baga, ktry z onierzy uci mu gow. Arbogast wreszcie w trakcie ucieczki po bitwie, wasn rk mier sobie zada. Jak powiadaj, w czasie kiedy si toczya ta bitwa, oto w wityni Boej w sidmym rejonie, gdzie modli si cesarz wyruszajc na wojn, jaki nieszcznik bdcy w mocy zego ducha, poderwany przez demona w gr zacz ly witego Jana Chrzciciela i obelywie mu przymawia, e ma odcit gow, a w kocu zawoa: Ty mnie zwyciasz i przeciwko wojsku memu knujesz!" Obecni przy tym przygodni wiadkowie, jak atwo si domyli, wobec powszechnego pragnienia, eby usysze lub przekaza jakie nowiny o toczcej si wojnie, ogarnici zdumieniem, odnotowali skwapliwie dzie wydarzenia; i w tym wanie dniu rozstrzygny si losy wojny, jak si niebawem dowiedzieli od uczestnikw opisanej tu bitwy. Tak si zatem przedstawiaj te fakty w wietle dostpnych relacji.
Tj. przeciw Rzymianom walczcym po stronie Teodozjusza, jak to wynika z dalszego cigu. Zauwamy w zwizku z tym, e obywatele wschodniej czci imperium, bez wzgldu na pochodzenie, nazywali si Rzymianami tak samo jak i obywatele czci za118

(1493) ROZDZIA DWUDZIESTY PITY

O miaym wystpieniu witego Ambroego wobec cesarza Teodozjusza i o rzezi w Tessalonice; dalej przytoczenie innych imponujcych czynw tego witego
Po obaleniu Eugeniusza przybywszy do Mediolanu poszed cesarz do kocioa, aby si pomodli. Kiedy si znalaz pod bram wityni, wyszed mu naprzeciw Ambroy, biskup tego miasta; i na oczach tumu zebranych ujwszy go za paszcz purpurowy, powiedzia: Zatrzymaj si! Przecie czowiekowi zbrukanemu grzechem i z rkoma splamionymi krwi niesprawiedliwie przelan nie godzi si przed dopenieniem pokuty przekroczy progu witego, ani te uczestniczy w tajemnicach Boych". Cesarz, ogarnity podziwem dla odwagi biskupa, zapad w smutne zamylenie i zawrci, drczony alem i wyrzutami sumienia. A powd przewinienia przedstawia si, jak nastpuje: Wonica wczesnego dowdcy garnizonw Illyricum, Buteryk, opanowany haniebn mioci do jego podczaszego, prbowa go sobie pozyska. W konsekwencji zosta ujty i zatrzymany w wizieniu. Kiedy jednak miay si odby na hipodromie wycigi konne o szczeglnym znaczeniu, ludno Tessaloniki zacza si domaga, eby winia wypuszczono, jako niezbdnego uczestnika zawodw; a gdy nic nie zdoaa osign, podniosa gwatowny bunt i na koniec umiercia samego Buteryka. Na wiadomo o tym wpadszy w gniew niepohamowany rozkaza cesarz straci okrelon liczb ludzi, jacy si nawin onierzom pod rk. W rezultacie miasto spyno krwi wielu niewinnie pomordowanych obywateli. Niespodziewanie bowiem ujto rwnie natychmiast przybyszw ze stron obcych, ktrzy dopiero co wyldowali lub przyjechali gocicem. I wydarzyo si wiele godnych poaowania incydentw, a midzy innymi i taki: kupiec pewien oddajc si do dyspozycji w zamian za dwch pojmanych swoich synw, prosi o mier dla siebie, a dla nich o ycie; i w nagrod za t ask obieca onierzom tyle pienidzy, ile mia przy sobie. Oni za ulitowawszy si nad czowiekiem dotknitym niechodniej. wiadczy o tym wiele zachowanych dokumentw zarwno pisanych po grecku, jak i po acinie.

szczciem, przyjli jego baganie, ale za jednego tylko z synw: za tego, ktrego on sam wybierze; obu za wypuci, jak powiedzieli, absolutnie nie mog bez naraenia swej gowy, poniewa wtedy liczba byaby niepena. Na obydwu tedy spogldajc wrd bagalnych jkw i paczu, nie zdoa ojciec dokona wyboru adnego, lecz bezradny wytrwa na miejscu, pki nie pomarli; obezwadniony by bowiem jednakow dla obu mioci. A dalej, (1496) jak syszaem, pewien suga zacny dobrowolnie ponis mier za pana swego, ktrego podwczas prowadzono na cicie. O takie wanie i o wiele innych, jak si atwo domyli, nieszczsnych wydarze obwiniajc cesarza, nie wpuci go Ambroy do kocioa i zabroni mu uczestniczenia w naboestwie 119. Ale i sam cesarz zoy w kociele publiczne wyznanie swej winy; i przez cay wyznaczony mu czas pokuty nie uywa na znak skruchy cesarskiego stroju, a ponadto ogosi ustaw, w myl ktrej urzdnicy, odpowiedzialni za realizacj polece wadcy, o trzydzieci dni maj odwleka wykonanie wyroku na osobach skazanych na mier tak, by nawet sam czas, jaki pozostaje do tego terminu, mg uagodzi gniew majestatu i eby wraz z odpywem fali gniewnego uniesienia powstawao wolne miejsce na lito i al. w za Ambroy dokona jeszcze wiele innych wspaniaych czynw na miar dostojestwa biskupiego urzdu, o ktrych oczywicie wiedz tylko ludzie miejscowi. Z najbardziej znanych jego posuni syszaem rwnie i o nastpujcym. Panowa taki zwyczaj, e imperatorowie uczestniczyli w naboestwie zasiadajc za barier, w miejscu dla kapanw, w celu podkrelenia wyjtkowej godnoci cakowicie odizolowani od miejsc przeznaczonych dla ogu wiernych. Dostrzegszy w tym przejaw sualczego schlebiania czy te braku waciwego porzdku, wyznaczy Ambroy cesarzowi miejsce w kociele tu przed barier oddzielajc prezbiterium, tak eby przed ludem zaszczytne pierwszestwo mia panujcy, a przed nim na poczesnym miejscu zasiadali
O opisanej tu rzezi Tessaloniczan i reakcji Ambroego wspominaj te niektrzy inni historycy; wiadczy o niej take list Ambroego (51; paryskie wydanie benedyktynw). W kadym razie inne rda pozwalaj przyj, e fakt mia miejsce nie po zwycistwie nad Eugeniuszem, lecz wczeniej, po upadku uzurpatora Maksyma; w roku 390. Wedug Teodoreta pa miao wtedy siedem tysicy ofiar.
119

kapani. Doskonae to rozporzdzenie pochwali cesarz Teodozjusz, a jego nastpcy utrzymali je w mocy, i odtd, jak widzimy, przestrzegane jest a po dzie dzisiejszy. Zdaniem moim trzeba bezwzgldnie odnotowa tutaj jeszcze jeden godny pamici uczynek, speniony przez tego wybitnego ma. Oto pewien poganin, przedstawiciel warstwy wyszych urzdnikw pastwa, naublia Gracjanowi i nazwa go niegodnym ojca, za co, stawiony przed sdem, otrzyma wyrok mierci. Gdy go prowadzono na stracenie, do paacu przyszed Ambroy, by si za nim uj. Jednake staraniem tych, ktrzy przeciw modemu cesarzowi w skrytoci knuli spiski120, (1497) zajty by Gracjan ogldaniem oww, jakie zwykli urzdza wadcy dla wasnej przyjemnoci, nie za dla uciechy posplstwa. A poniewa aden z tych, co dyuruj u wejcia do paacu cesarskiego, nie chcia zapowiedzie wizyty Ambroego, wyjaniajc, e po temu nie pora, przeto biskup si wycofa. Ale gdy doszed do bramy, ktr wprowadzano dzikie zwierzta, niepostrzeenie si ukry, po czym wszedszy do rodka wraz z myliwymi, nie pierwej zaniecha demonstracji i nie ustpi nawet wobec prb usilnych Gracjana oraz jego wity, a wymusi na cesarzu niezwoczny akt aski, uwalniajcy czowieka, wiedzionego ju na mier. Ale to mao, choby ju tylko w zakresie ochrony praw kocielnych i ksztatowania postaw podlegego mu duchowiestwa rwnie nieprzecitn okaza gorliwo. Tak wic z wielu wspaniaych jego osigni niech wystarczy to, co tutaj przytoczyem dla zadokumentowania, z jak swobod wystpowa wobec panujcych, kiedy w gr wchodzia sprawa Boa.
ROZDZIA DWUDZIESTY SZSTY

O witym Donacie, biskupie Euroi, i o Teotymie, arcykapanie Scytw

W tym czasie zasyno po rnych miejscach na szerokim wiecie mnstwo biskupw, jak na przykad Donat, arcypasterz Euroi w Epirze. Jak powiadczaj mieszkacy tamtejodcigajc go od spraw pastwa, o ktrych sami chcieli decydowa. Na dowd przytacza Valesius miejsca z dziea Ammiana Marcellina: ks. XIII, XXVII i XXXI.
120

szych okolic, dokona on wielu zdumiewajcych czynw, a midzy innymi wsawi si szczeglnie histori ze zgadzeniem smoka, ktry obra sobie legowisko przy gocicu koo miejscowoci zwanej Chamaigefyraj i porywa owce, kozy, woy, a take konie i ludzi. Albowiem nie stan Donat przeciwko temu potworowi dwigajc miecz albo wczni czy z jakim innym pociskiem w rku; lecz kiedy smok go zobaczy i podnis eb w zamiarze dokonania ataku, biskup na wprost poczwary nakreli palcem w powietrzu znak krzya i splun na besti. (1500) Ta za, prosto w paszcz lin trafiona, momentalnie upada; i gdy trup jej lea na ziemi, okaza si nie mniejszy rozmiarami ni owe straszne, znane z opowiada we indyjskie. W kadym razie, jak syszaem, ludzie miejscowi na omiu zaprzgach wywizszy potwora na poblisk rwnin, tam go spalili, aby gnijcy zewok nie skazi powietrza i nie spowodowa zarazy121. Miejscem grobowca Donata jest wspaniay koci, ktry otrzyma wezwanie od imienia biskupa. W pobliu tej wityni tryska rdo obfite, ktrego poprzednio tam nie byo, i dopiero na prob witego Bg je z gbi ziemi wydoby. Bya to bowiem okolica cakowicie pozbawiona wody. Jak powiadaj, przyby tam wity razu pewnego z dalekiej podry, a poniewa ludzie, ktrzy mu towarzyszyli, cierpieli z powodu braku wody, przeto rk zagbiwszy w piasku odmwi modlitw, po ktrej natychmiast obficie woda, wytrysa; i odtd nigdy jej nie brak. wiadkami tych faktw s mieszkacy osady lecej w okrgu Euroi, Isorii, miejsca owych cudownych wydarze. W tym samym okresie Kocioem w Tomi i na pozostaym obszarze Scytii kierowa Scyta Teotym, m, ktry wychowa si w atmosferze chrzecijaskiej mdroci; w podziwie dla jego moralnej wielkoci barbarzyscy Hunowie znad Dunaju nazywali go Bogiem Rzymian". Bo istotnie dowiadczyli przy nim rwnie i oni dzie Boych. Jak zatem wie niesie, kiedy raz podrowa w pobliu lecych tam obszarw ziemi barbarzycw, na tej samej drodze pojawili si
Analogiczn histori ze smokiem zamieci nasz historyk z okazji relacji o trzsieniu ziemi w Nikomedii Bityskiej i o wyznawcy Arsacjuszu, Persie z pochodzenia. I tam smok obiera sobie kryjwk w jamie przy gocicu, szerzc spustoszenie, pki nie zabije sam siebie w rezultacie modlitwy Arsacjusza. Por. wyej, ks. IV, rozdz. XVI.
121

ze strony przeciwnej jacy jedcy barbarzyscy, pdem zdajcy w stron miasta Tomi. Gdy towarzysze biskupa podnieli lament w przekonaniu, e za chwil zgin, on sam zsiadszy z wierzchowca odmwi modlitw. Barbarzycy natomiast, nie spostrzegszy ani jego, ani towarzyszy czy te koni, z ktrych podrni pozsiadali, minli ich w pdzie. A kiedy w wielokrotnych najazdach nkali Scytw, to cho z natury mieli w sobie co dzikiego, potrafi Teotym nakoni ich do agodnego i kulturalnego obejcia, udzielajc im gociny i darami okazujc sw yczliwo. Ale z tej przyczyny pewien barbarzyca, przekonany, e ma do czynienia z bogaczem, uknu podstpny plan, by go dosta w swoje rce. Przygotowawszy zatem powrz opar si na tarczy tak, jak to zwyk by uczyni, gdy rozmawia z wrogami, i podnisszy rk do gry, zamierza ju cisn powrozem w kierunku biskupa, aby go powlec do siebie i do swoich wspplemiecw Ale oto w samej chwili zamachu wycignita w przestrze rka znieruchomiaa na stae. I nie pierwej uwolniony zosta barbarzyca od niewidzialnych wizw, a za wstawiennictwem innych Teotym pomodli si w jego intencji do Boga. Powiadaj, e biskup Teotym, jak zapuci wosy w pocztkowym okresie ascezy, tak zachowa je nie strzyone a do koca ycia, pord praktyk chrzecijaskiej mdroci. A y nader skromnie; na posiek nie wyznacza sobie jednej i tej samej zawsze pory, lecz chwil godu czy pragnienia. Jak sdz, chyba postpowa tak dlatego, e za obowizek ascety uwaa, aby rwnie i wobec tych zjawisk ustpowa na miar potrzeby, a nie dla odpoczynku 122.
(501) ROZDZIA DWUDZIESTY SIDMY

O witym Epifaniuszu, biskupie Cypru, przy czym niepena relacja o sprawach osoby jego dotyczcych W tym samym mniej wicej okresie biskupem metropolii Cypru by Epifaniusz123. Wielk saw zapewnio mu nie
A nie dla rozrywki", jeliby kto wola tak tumaczy. Oczywicie waciwie pojta asceza chrzecijaska obejmuje rwnie odpoczynek i organizacj czasu wolnego, jakkolwiek sam odpoczynek czynnoci religijn nie jest. Por. np. cytowan ju prac Ph. Roqueplo, Dowiadczenie wiata dowiadczeniem Boga, s. 190191.
122

tylko jego postpowanie, nacechowane cnotami, ale i mnstwo cudw, ktrych za ycia i po mierci tego ma dokona Bg, aby go wywyszy. Albowiem po mierci witego przybyo mu co, jak powiadaj, czego nie mia za ycia na ziemi: e mianowicie przy jego grobowcu jeszcze i teraz wypdzane s ze duchy z optanych i dokonuj si tam jakie dziwne uzdrowienia. Natomiast z okresem jego ziemskiej wdrwki wie si mnstwo przypisywanych mu cudw, a do tych, o ktrych ywa pami przetrwaa do naszych czasw, naley fakt nastpujcy: Ot biskup szczodry by dla wszystkich, ktrzy potrzebowali wsparcia ju to jako rozbitkowie zrujnowani w morskich katastrofach, ju jako ofiary innych nieszczliwych przypadkw; a poniewa dawno ju wydatkowa na te cele cae swoje mienie, przeto w miar potrzeby ratujc biedakw, nadwera ostatecznie i kapitay Kocioa. A byo tego niemao; zewszd bowiem wielu, jako wierni dziaajcy w intencji powicenia bogactwa na cel zbony, zarwno za swojego ycia oyli na podlegajcy Epifaniuszowi Koci, jak i przy mierci zostawiali odpowiedni zapis. Mieli przecie ufno, e biskup, jako czowiek gospodarny i miujcy Boga. spoytkuje dary cakowicie po ich myli. Powiadaj wic, e razu pewnego, kiedy bardzo ju mao pozostao w kasie pienidzy, prokurator Kocioa wpad w gniew i zgani biskupa jako rozrzutnika; ale biskup nawet i wtedy nie poniecha ani troch swych stara o popraw losu biedakw. A gdy ju wszystkie pienidze si wyczerpay, przystan kto przy domku, w ktrym mieszka prokurator i da mu sakw, wypenion mnstwem zotych monet. Poniewa jednak ani o dorczycielu, ani o nadawcy nie wiedziano nic, a zgoa dziwne si wydawao i to chyba susznie! aby czowiek przy darowaniu tak wielkiego majtku chcia pozosta nierozpoznany, przeto wszyscy oczywicie doszli do wniosku, e jest to sprawa cudu Boego. Ale mwi o nim jeszcze co innego, i to wanie chc tu opowiedzie. Cud ten sprawi, jak syszaem, czcigodny Grzegorz, ktry niegdy kierowa Kocioem w Neocezarei124;
Por. o nim wyej, ks. VI, rozdz. XXXII oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 468469 oraz 472473. Chodzi tu o w. Grzegorza Cudotwrc (213273), ucznia Orygenesa. O yciu jego pisze w. Grzegorz z Nyssy. O zachowa124 123

i owszem, bardzo w to wierz. Nie naley jednake odmawia dlatego wiary relacjom, e i Epifaniusz zdziaa co podobnego. Bo przecie tak samo nie tylko jeden Piotr aposto wskrzesi umarego, lecz take Jan ewangelista w Efezie i crki Filipa w Hierapolis. I czsto mona stwierdzi, e wielu tak spord dawnych, jak i obecnie yjcych mw pobonych dokonao niejednokrotnie takich samych czynw. A to, o czym chc powiedzie, przedstawia si tak: Jakich dwch ebrakw, upatrzywszy chwili, kiedy nadchodzi Epifaniusz, usiowao wycign od niego jak wiksz jamun: jeden zatem pooywszy si na ziemi lea rzekomo martwy; drugi za stanwszy nad nim zacz paka, niby to ualajc si nad mierci krewnego, a jednoczenie skarc si na swoj ndz i wyrzekajc, e go nawet pochowa nie moe. Epifaniusz tedy pomodli si o wieczny odpoczynek dla zmarego i udzieliwszy datku na potrzeby zwizane z aobnym obrzdem, powiedzia do paczcego: Pomyl o pochwku i ju nie pacz, mj synku. Przecie teraz i tak umary nie wstanie, by y. To, co si komu przytrafia (1504) na zasadzie nieodwracalnej koniecznoci i czy tak, czy owak kogo czeka, znosi trzeba mnie". I z tymi sowami biskup si oddali. A gdy nikogo ju wida nie byo, nog potrciwszy lecego w ebrak stojcy zacz go zaraz wychwala, e tak doskonale naladowa nieboszczyka, i w kocu powiedzia: No, podnie si; dziki twoim trudom dzie ten spdzimy rozkosznie!" Kiedy jednak tamten lea jak poprzednio i nie odpowiedzia na nawoywania, ani nie reagowa na gwatowne potrzsanie, oszust pdem dogoni biskupa i ujawni mu cay ich podstp, za czym paczc i rwc wosy z rozpaczy baga go o przywrcenie towarzysza do ycia. Epifaniusz tymczasem odprawi owego czowieka z zaleceniem, by si pogodzi ze smutnym przypadkiem. Nie raczy bowiem Bg cofn tego, co si raz ju stao; moim zdaniem niewtpliwie pragn w sposb zobowizujcy udowodni ludziom, e ci, ktrzy wobec sug Jego tak si zachowuj, prbuj okama samego Pana: Tego, ktry wszystko syszy i widzi.
nych pismach por. Tadeusz Sinko, Zarys literatury greckiej, t. II, s. 681682.

ROZDZIA DWUDZIESTY SMY

O Akacjuszu, biskupie Beroi; z kolei o Zenonie i Ajaksie, mach znakomitych i wsawionych moraln dzielnoci
Takie wic o tym zebraem relacje. Od tego za okresu zacz by sawny wrd biskupw rwnie i Akacjusz, ktry ju poprzednio obj ster rzdw pasterskich w syryjskiej Beroi. W zwizku z jego osob chyba wiele mona przytoczy szczegw godnych odnotowania; albowiem od dziecka zaprawiony do monastycznego ycia, z ca sumiennoci przestrzega jego reguy. Wystawi za sobie wiadectwo wielkiej rzetelnoci moralnej przez to, e jego biskupia siedziba staa zawsze otworem, tak e kto tylko chcia, zarwno z ludzi miejscowych, jak i przybyszw, zawsze mg biskupa zobaczy 125, tak w porze posiku, jak i snu. Ze wszech miar to podziwiam; bo albo y w ten sposb, e zawsze mg sobie zaufa, albo te, zabezpieczajc si przeciwko pokusom natury skonnej do zego, taki wanie wymyli obyczaj; i w rezultacie bez przerwy spodziewajc si zdemaskowania przez nie zapowiedzianych goci, ustawicznie si pilnowa i nie uchybia swoim powinnociom, lecz gorliwie oddawa si powanym zajciom. W tym czasie sawni byli rwnie bracia Zenon i Ajaks; z pocztku uprawiali oni ascez nie w samotniczych osiedlach, lecz w Gazie, nad morzem, w miejscu, ktre nazywaj rwnie Majuma126. Obaj nieustpliwie bronili nauki Kocioa i okazali si odwanymi wyznawcami Boga, na skutek czego niejednokrotnie dowiadczyli ze strony pogan cikiej i okrutnej chosty. Jak powiadaj, Ajaks polubi niezwykej urody niewiast; ale w czasie caego okresu maestwa tylko trzykrotnie z ni obcowa i troje mia z ni dzieci. (1505) Potem jednake co do takich kontaktw rozczony z maonk, poJak spostrzega Valesius, zwyczaju tego przestrzega rwnie biskup Mediolanu, w. Ambroy; por. wity Augustyn, Confessiones, ks. VI, rozdz. 3 (wity Agustyn, Wyznania, prze. Zygmunt Kubiak, IW Pax, Warszawa 1987). O tyme Akacjuszu, biskupie Beroi, wspomina przy innej okazji Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 483.
126 125

Por. wyej, ks. V, rozdz. III.

wici si yciu waciwemu dla mnichw; spord za synw dwch wychowa do suby Boej i ycia w bezestwie, a trzeciego przygotowa do maestwa. Sam za zyska saw z tytuu wzorowego zarzdzania Kocioem w Botolion. Zenon natomiast jeszcze w modoci wyrzekszy si maestwa i wiata, niezwyk gorliwo okaza w sueniu sprawie Boej. Powiadaj wic o nim, a co wicej, ja sam byem naocznym wiadkiem, e jako biskup Kocioa w Majumie, bdc ju starcem, i to w wieku okoo lat stu, nigdy nie opuci porannych hymnw na jutrzni czy nieszporw, chyba e go zatrzymaa w domu choroba. W zakonnej ascezie spdzajc swe ycie, lnian odzie tka na prostym warsztacie, i std mia na niezbdne potrzeby i jeszcze innym ze swego uycza; i bez przerwy a po kres dni swoich zawsze t sam wykonywa prac, chocia wiekiem przewysza wszystkich kapanw tej prowincji i kierowa Kocioem, ktry pod wzgldem tak liczby wiernych, jak i bogactw, nalea do najwikszych. Jednake wspomniaem o tych biskupach chcc jedynie pokaza, jacy byli wczeni piastunowie kapaskiej godnoci, o wszystkich natomiast szczegowo opowiedzie zbyt trudnym byoby zadaniem; przecie po najwikszej czci byli wspaniaymi ludmi, a sam Bg da wiadectwo ich yciu, chtnie wysuchujc prb ich o pomoc oraz wielu dokonujc cudw.
ROZDZIA DWUDZIESTY DZIEWITY

O odnalezieniu relikwii prorokw Habakuka i Micheasza; nastpnie o zgonie cesarza Teodozjusza Wielkiego
Przez takich to mw kierowany Koci powszechny prowadzi lud wierny i duchowiestwo na drog jednomylnoci i wspzawodnictwa w cnotach. Ale nie tylko te czynniki podkrelay wtedy godno wiary; doczyo si do nich rwnie odnalezienie podwczas relikwii Habakuka i Micheasza, ktrzy naleeli do pierwszych prorokw 127. Miejsce wieczneHabakuk by wspczesny z Jeremiaszem (druga poowa wieku VII i pocztek VI przed Chr.). Micheasz y i dziaa w drugiej
127

go spoczynku cia ich obydwu, jak syszaem, wskazane zostao w cudownym widzeniu we nie, jakie odebra Zebennos, wczesny biskup Kocioa w Eleuteropolis. Miejscowo, w ktrej znaleziono szcztki Habakuka, nazywaa si Kela, poprzednio za zwano j Keila128. A Berathsatia to miejsce oddalone od miasta na dziesi mniej wicej stadiw; i tam si wanie znajdowaa mogia Micheasza. Ludzie miejscowi, niewiadomi, o czym mwi, nazywali j pomnikiem wiarogodnym"129, w ojczystym ich jzyku wymawiajc t nazw w brzmieniu nefsameemana. Tak wic rwnie i te fakty przyczyniy si do rozsawienia wiary chrzecijaskiej za opisywanych tu rzdw. Tymczasem cesarz Teodozjusz, po zwycistwie nad Eugeniuszem bawicy jeszcze w Mediolanie, poczu si chory; a poniewa wzi zarazem pod uwag przepowiedni mnicha Jana, przewidywa bliski swj zgon. Za czym szybko zawezwa do siebie z Konstantynopola syna swego, Honoriusza; i gdy go ju zobaczy na miejscu, poczu si jakby lepiej, tak e nawet mg si uda na ogldanie konnych wycigw. Nagle jednak po niadaniu zasabszy, dalsze prowadzenie widowiska poleci synowi. Z nadejciem za nocy rozsta si z yciem, za konsulatu braci Olibriosa i Probianusa 130.
poowie wieku VIII i na pocztku w. VII przed Chr., prorokujc wspczenie z Izajaszem. Por. wstpy do poszczeglnych proroctw w Pimie witym Starego i Nowego Testamentu, Pallottinum, Pozna 19651.
128 129

Por. l Sm 23, 113.

Lub te pomnikiem wiernych", jeli przyjmiemy oboczn lekcj tekstu naszego historyka (piston zamiast pistn). Waciwie Olibriosa i Probinusa, nie Probianusa. By to rok 395. Nieco wicej miejsca powica tej relacji Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 440441), ktry jednak o przepowiedni mnicha Jana nie wspomina (podobnie zreszt jak pomija wiele innych tematw, eksponowanych przez Sozomena).
130

HERMIASZA SOZOMENA Z SALAMINY HISTORIA KOCIOA

KSIGA SMA ROZDZIA PIERWSZY

O nastpcach Teodozjusza Wielkiego; dalej o tym, w jakich okolicznociach zabito prefekta Rufina; z kolei o biskupach najwikszych miast i o rnicy zda pomidzy heretykami, i wreszcie relacja o Sisiniosie, biskupie nowacjan
Tak wic skoczy ycie Teodozjusz, ktry w szczeglny sposb przyczyni si do rozkwitu Kocioa; zmari majc lat okoo szedziesiciu, (1509) z czego lat szesnacie stanowi okres cesarskich jego rzdw. Jako nastpcw w zarzdzaniu pastwem zostawi po sobie Arkadiusza, starszego spord synw, wadc prowincji wschodnich, i Honoriusza, wadc prowincji na Zachodzie1; obaj podzielali w sprawach wiary stanowisko ojca. Gow Kocioa rzymskiego by wtedy po Damazym Syrycjusz 2; Kocioowi konstantynopolskiemu przewodzi Nektarios, aleksandryjskiemu Teofil, a nastpnie antiochijskiemu Flawian, i jerozolimskiemu Jan3. W tym czasie barbarzyscy Hunowie najechali pewne obszary Armenii i inne czci pastwa rzymskiego na Wschodzie 4. Jak mwiono, potajemnie mia ich cign w celu
Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 446447. Przypomnie wypada, e po zwycistwie nad Eugeniuszem (rok 394) Teodozjusz zosta jedynym wadc caego imperium Romanum. O problematycznym charakterze wspomnianego tu podziau por. trafny i zwizy sd: Tadeusz Sinko, Zarys literatury greckiej, t. II, s. 745746. Rzdy papieskie Syrycjusza przypadaj na okres 384399; por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 506 i przyp. 26. 3 Nastpca Cyryla; por. wyej, ks. VII, rozdz. XIV oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 415. Valesius, powoujc si na w. Hieronima, datuje ten najazd na rok 394, inni komentatorzy na rok nastpny, 395.
4 2 1

wywoania zamtu w pastwie Rufin, prefekt Wschodu, podejrzewany zreszt i skdind o denia uzurpatorskie. Jednake niebawem zosta on z tego powodu zgadzony. Albowiem w momencie kiedy wojsko wracao po zwyciskiej rozprawie z Eugeniuszem i cesarz, jak kae obyczaj, pod murami Konstantynopola wyszed armii na spotkanie, onierze niezwocznie zabili Rufina. Ale i te rwnie okolicznoci przyczyniy si do dalszego umocnienia i rozkwitu naszej wiary. Albowiem z jednej strony obydwaj cesarze przekonani byli co do tego, e to wanie dziki pobonoci zarwno rodzony ich ojciec zdoa odnie zwycistwa nad samozwacami5, jak te i oni sami w tak bezbolesny sposb, bez walki, pozbyli si Rufina, ktry zdradziecko dyba na ich panowanie. Dlatego te z tym wiksz gotowoci przestrzegali utrzymywania w mocy wszystkich decyzji podejmowanych w imi dobra Kocioa przez poprzednich cesarzy, i uzupenili je wasnymi aktami darowizn. Z drugiej strony rwnie i poddani patrzyli na dawany przez nich przykad, tote poganie bez oporu przechodzili na religi chrzecijask, a heretycy przyczali si stopniowo do Kocioa powszechnego. Malaa natomiast z kadym dniem liczba zwolennikw doktryny Ariusza i obrocw herezji Eunomiusza, poniewa jedni i drudzy nie zgadzali si sami z sob we wasnych szeregach, z przyczyn, o ktrych bya mowa ju wyej6. I tak niejeden, rozwaajc ich wzajemn wrogo, dochodzi w kocu do przekonania, e ci ludzie nie myl o Bogu w sposb waciwy, i przechodzi na stron tych, ktrzy podzielali wiar rzdzcych. Macedonianom w Konstantynopolu przeszkadzaa w tym okresie okoliczno, e nie mieli biskupa. Albowiem od czasu, kiedy to za rzdw Konstancjusza Eudoksjos i jego poplecznicy odebrali im witynie, a do opisywanego tu panowania przetrwali pod wadz samych tylko prezbiterw. (1512) Nowacjanie tymczasem, jakkolwiek tym i owym zamcia spokj debata o wicie Paschy, ktr rozpta innowator Sabbatios, to przecie w wikszoci nie opuszczali swojego Kocioa. Sankcje karne bowiem i dekrety, dotyczce wszystkich innych herezji, ich bynajmniej nie obejmoway, jako e wyznawali wspistotno Osb Trjcy witej, i w
Tj. najpierw nad Maksymem (rok 388), potem nad Eugeniuszem (rok 394).
6 5

Por. ks. VII, rozdz. XVII.

tym czasie dziki moralnej wyszoci swoich przywdcw jeszcze bardziej zwarli swe szeregi w duchu jednomylnoci i zgody. I tak mianowicie po okresie biskupich rzdw Ageliosa7 na zwierzchnika otrzymali Marcjana, czowieka dzielnego i wartociowego. A gdy ten na krtko przed opisywanym tu okresem rozsta si z yciem, godno biskupi przej po nim z kolei Sisinios, m nieprzecitnie wyksztacony, a ponadto wietny znawca teorii filozoficznych oraz Pisma witego i doskonale przygotowany do publicznych dysput, i to tak dalece, e nawet sawny z takich umiejtnoci i uwaajcy je za swj wity obowizek Eunomiusz raz po raz wykrca si od jakiejkolwiek z nim dyskusji. ycie za prowadzi tak nieskazitelne, e adne oszczerstwo dosign go nie byo w stanie, cho lubi wygod i wykwint, i to do tego stopnia, e ci, co go nie znali, mieli pewne wtpliwoci, czy ten czowiek potrafi panowa nad sob, skoro sobie pozwala na tak wielki komfort. Sposb bycia mia urzekajcy, a rozmowa z nim sprawiaa zawsze przyjemno, i ze wzgldu na te cechy mile by widziany przez biskupw Kocioa powszechnego i przedstawicieli wadzy pastwowej, a take uczonych: kpi potrafi z nieprzecitnym wdzikiem i naleycie przyjmowa docinki, przy czym tak jedno jak i drugie utrzymywa z dala od jakiej niechci, a na rzucone pytanie byskawicznie odpowiada eleganck ripost. I tak na przykad zapytany, dlaczeg to dwa razy na dzie zaywa kpieli bdc biskupem, odrzecze: Bo trzy razy ju nie zd!" A poniewa uywa stale szat biaych, kto z Kocioa powszechnego z przeksem mu robi wyrzuty. Elegant mu na to: No wic powiedz mi, prosz: gdzie to powiedziano, e naley si ubiera w odzie czarn?" Gdy za rozmwca zmilcza bezradny, przyjmujc wtek rzecze mu biskup: Ty ze swej strony nie zdoaby mi tego absolutnie adnym udowodni przykadem; mnie natomiast nawet w najwikszy mdrzec, Salomon, przyznaje racj polecajc: Niechaj szaty twoje zawsze bd biae !8; ba, nawet sam Chrystus w Ewangeliach pojawia si ubrany w szat bia i pokazuje apostoZarwno o nim jak i o Marcjanie por. wyej, ks. VI, rozdz. IX i Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 241, (Agelios) oraz s. 339 (Marcjan). W tumaczeniu Biblii Tysiclecia: Kadego czasu niech szaty twe bd biae (Ekl 9, 8).
8 7

om Mojesza i Eliasza przyodzianych tak samo jak i On9. Ale spord odpowiedzi Sisiniosa za wspania uwaam rwnie i t jego pamitn reakcj: oto w Konstantynopolu przebywa Leoncjusz, biskup Ancyry w Galacji. Poniewa nowacjanom na tamtejszym terenie odebrano witynie, przyszed do niego Sisinios z prob o ich zwrot. Skoro jednak Leoncjusz wity odda nie chcia, a ponadto aja nowacjan zarzucajc im, e niegodni s posiadania kociow, albowiem jak twierdzi, odrzucaj pokut i zmiowanie Boe nad ludmi, rzecze mu Sisinios: Ale doprawdy, nikt tak nie pokutuje jak ja!" Na pytanie Leoncjusza, w jaki mianowicie sposb, odpowiedzia: W taki, e zoyem ci wizyt!" Wspominaj o wielu jeszcze innych celnych jego wypowiedziach. Mwi take i to, e w obiegu si znajduje niejedna cakiem udana jego rozprawa. Pochway jednake (1513) zbiera raczej wtedy, kiedy przemawia, gdy by znakomitym mwc, ktry samym gosem i wejrzeniem oraz dziwnie sympatycznym wyrazem oblicza umie podbi serce suchacza. Ale kilka powyszych uwag na temat osobowoci tego czowieka powinno wystarczy do ilustrowania owego bogactwa, jakim go obdarzya natura, wyksztacenie i obrany tryb ycia 10.
ROZDZIA DRUGI

W wyksztaceniu i o trybie ycia tudzie o kulturze, osobistej i mdroci, a wreszcie o wstpieniu na tron biskupi wielkiego Jana Chryzostoma i o tym, jak to Teofil, biskup Aleksandrii, usiowa mu zaszkodzi
Poniewa w tym okresie skoczy ycie Nektarios dzano si nad tym, kogo by tu naleao wywici na jego
9

11

, nara-

Por. Mt 17, 2; Mk 9, 3; k 9, 29.

Posta tego biskupa nowacjan mocno musiaa imponowa wspczesnym, jak to wynika nie tylko z relacji Sozomena, ale take i Sokratesa Scholastyka, ktry rwnie powica mu wiele uwagi, ju po przedstawieniu mczeskiej drogi w. Jana Chryzostoma (por. dz. cyt., s. 488490). Podkrelmy tu od razu, e Sisinios wydaje si pod niejednym wzgldem przeciwiestwem w. Jana, ktrego dzieje stanowi zasadniczy trzon relacji do koca niniejszej ksigi. W roku 397. Ordynacja w. Jana przypada na rok nastpny, 398. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt, s. 448452 wraz z przypisami.
11

10

miejsce; kady wypowiada si za kim innym i opinie wszystkich byy podzielone, a cenny czas upywa na marne. Tymczasem w Antiochii nad Orontem y pewien prezbiter imieniem Jan, przedstawiciel znakomitego rodu patrycjuszowskiego, czowiek nienagannych obyczajw, a jednoczenie doskonay mwca, ktry umia trafi do przekonania i growa nad wspczesnymi retorami, jak to powiadczy znany sofista, Syryjczyk Libanios. Kiedy bowiem ten ostatni lea ju na ou mierci, na zapytanie przyjaci, kto go teraz zastpi, podobno powiedzia, e Jan, o ile go jeszcze nie zagarnli dla siebie chrzecijanie". Jan za bardzo wielu z tych, ktrzy go suchali w kociele, zbudowa moralnie, i sprawi, e w zakresie pogldw teologicznych zgodzili si na jego punkt widzenia. yjc bowiem po Boemu, arliwo z wasnej cnoty pync przela potrafi w serca suchaczy, przy czym przemawiajc ju nie tak jak ten, kto w oparciu o jak sztuk i moc argumentu wprost narzuca stanowisko, ktre sam zajmuje, ale jak ten, kto gosi prawd, z atwoci objania Pismo wite w sowach penych szlachetnej prostoty; bo mowa, ktrej ozdob s czyny, chyba susznie si wydaje wiarogodna. Jeli za czynw nie ma adnych, przemwienie ukazuje mwc jako szalbierza i franta, ktry swoje wasne sowa podwaa i zdradza, choby nawet i z zapaem wygasza kazania. Ot Janowi dane byo zasyn z tytuu obydwu wspomnianych wartoci. Wychowywa si i y w atmosferze rozsdnego panowania nad sob a swe codzienne obowizki wypenia sumiennie; zdanie swoje wypowiada w sposb jasny a zarazem i ozdobny. W parze z tym szy wrodzone zalety charakteru i wielkie zdolnoci. W zakresie retoryki nauczycielem jego by Libanios, a filozofii naucza go Andragathios12. I cho oczekiwano, e bdzie mwc sdowym (1516) i pjdzie t drog ycia, on tymczasem postanowi zgbi Pismo wite i zaj si mdroci chrzecijask zgodnie z uwiconym prawem Kocioa. Za nauczycielf tej mdroci mia wczesnych kierownikw syncych tam klasztorw, Karteriosa i Diodora, ktry sta na czele Kocioa w Tarsie; ten ostatni, jak syszaem, pozostawi po sobie wiele ksig swych wasnych rozpraw, a Pismo
Naley odrnia Andragathiosa filozofa od Andragathiosa komesa, sprawcy mierci modego cesarza Gracjana (por. wyej, ks. VII, rozdz. XIII i XIV).
12

wite objania w granicach tego, co mwi sam tekst, unikajc spekulacji. Nie sam zosta ich uczniem Jan, lecz nakoni rwnie niejakiego Teodora13 i Maksyma, swoich kolegw ze szkoy Libaniosa, by i oni podjli tak sam decyzj. Maksym zosta pniej biskupem Seleucji Izauryjskiej, a Teodor biskupem Mopsuestii w Cylicji, jako wybitny znawca Pisma witego i czowiek biegy rwnie we wszelkich innych naukach, tak retorycznych, jak i filozoficznych. Ten ostatni, skoro tylko zapozna si z prawami ycia pobonego i nawiza przyja z ludmi powiconymi subie Boej, uzna ten sposb spdzenia ycia za najlepszy i potpi ponty wiata. Nie wytrwa wprawdzie w tym samym zapale bez przerwy; wzbudziwszy w sobie jednak al i skruch, ponownie wszed na drog obranego przedtem ycia. Oto wic jak atwo si domyli, to co byo celem jego stara i zainteresowa, zabezpieczy argumentacj przeciwn, zaczerpnit z przykadw dawnych pisarzy (wszak by czowiekiem wyksztaconym wszechstronnie!) i wrci do miasta; tu spodziewa si najlepiej dopi tego, czego pragn. Natomiast Jan, kiedy zauway, e Teodor zajty jest interesami i zamierza si oeni, napisawszy list, w ktrym wysowienie i pojcia wskazyway na natchnienie ponad rozum ludzki, przesa mu to pismo. Otrzymawszy je adresat skruszony poaowa swej decyzji, tote ponownie porzuciwszy sprawy majtkowe i wyrzekszy si maestwa, dziki radom Jana znalaz ratunek i powrci do ycia ascetycznego. W rezultacie zdaniem moim rwnie i z tego atwo mona wywnioskowa, co za potna jaka moc przekonywania przebijaa ze sw Jana. Pokonywa ni nawet tych, ktrzy w podobny sposb mogli przemawia i przekonywa. Dlatego pozyska sobie take i posplstwo, zwaszcza e niejednokrotnie gromi przewiny zatwardziaych grzesznikw14, zarwno przemawiajc w kociele, jak i odwanie rzucajc sowa oburzenia prosto w oczy tych, co wyrzdzaj krzywd; przy czym oburza si
Teodor z Mopsuestii, wybitny teolog ze szkoy antiocheskiej, zasuony szczeglnie na polu egzegezy. Niektre jego tezy zostay potpione ju po jego mierci (t 428) na V soborze powszechnym w Konstantynopolu w roku 553. Sozomen nie mwi, e Jan gromi tych, ktrzy zgrzeszyli" (byoby wtedy: hemartekotas), lecz tych, ktrzy grzesz" (tj. trwaj w grzechu: hamartanontas). Wspomniany tu list w. Jana Chryzostoma zachowany jest wrd jego pism, ktre w sumie wype14 13

tak, jakby to on sam wanie pad ofiar krzywdzcego czynu. Ta okoliczno bya niewtpliwie czym miym dla najszerszych warstw spoeczestwa; (1517) ale dla bogaczy i dla monych tego wiata, ktrych obcia mnstwo przewinie czym niepokojcym 15. Poniewa wic Jan zyska sobie szczeglne uznanie, mianowicie u tych, ktrzy go zdyli pozna, uznanie oparte na bezporednich dowodach, a u innych, co go nie znali, pynce z otaczajcej go sawy, na caym za obszarze pastwa rzymskiego zasyn ze swych sw i czynw, wyda si przeto odpowiednim kandydatem na tron biskupi Konstantynopola. Skoro tylko opowiedzia si za tym og wiernych i duchowiestwo, cesarz wyrazi sw zgod i wysa delegacj, aby go sprowadzia na miejsce. Zwoa take synod, aby przez to jeszcze bardziej podkreli dostojny charakter ordynacji. Asteriusz, namiestnik Wschodu, odebrawszy niebawem list cesarski, da zna Janowi, aby do niego przyby, gdy chce mu przedoy pewn prob. A gdy ten si stawi, momentalnie wzi go z sob do powozu i popdziwszy co tchu w koniach, przyby do Pagrai: jest to nazwa miejsca postoju poczty cesarskiej. Przekazawszy tam Jana pod opiek wysannikw z ramienia cesarza, sam zawrci do Antiochii. I chyba dobrze zaplanowa ca t akcj, zanim zdyli zorientowa si antiochijczycy, jak z jednej strony skorzy do wzniecania buntw, tak z drugiej nie pozostawiajcy adnych co do tego wtpliwoci, e dobrowolnie nigdy by si z Janem nie rozstali, pki by nie spady na nich jakie represje, czy te sami by nie cignli na siebie nieszczcia. Kiedy Jan przyjecha do Konstantynopola i zgromadzili si wezwani na synod biskupi, ordynacji elekta sprzeciwi si Teofil, zabiegajc o wywicenie Izydora; ten ostatni by podwczas prezbiterem podlegego Teofilowi Kocioa i zajmowa w Aleksandrii stanowisko opiekuna pielgrzymw
niaj a 22 tomy Patrologii greckiej Migne'a (4768). Zwiz charakterystyk jego dzie oraz stylu i jzyka daje Tadeusz Sinko. Zarys literatury greckiej, t. II, s. 794800. Odnotujmy dwa spostrzeenia. Po pierwsze, jak wida, zarwno Sokrates Scholastyk, jak i Sozomen, doskonale sobie zdaj spraw z przyczyn klski (w sensie doczesnym, oczywicie!) Jana. Po drugie w oczach historyka tak odlegej epoki uderzaj sowa do wyranej krytyki spoecznej. Mona si w nich zreszt bez trudu doszuka echa nauki ewangelicznej, a take dostrzec tu jedn z przyczyn popularnoci dobrej nowiny".
15

i biednych. Od modoci natomiast, jak si dowiedziaem od tych, ktrzy mieli z nim styczno, uprawia wzorow ascez w klasztorze pod Scetis. Ale jak to mwi jeszcze inni, Teofilowi by on szczeglnie miy dlatego, e swego czasu wzi na siebie ryzyko wiadomego wspuczestnictwa w niebezpiecznym przedsiwziciu biskupa. Powiadaj bowiem, e kiedy rozpoczy si dziaania wojenne przeciw Maksymowi, Teofil dorczywszy Izydorowi dary i listy do cesarza i do samozwaca poleci mu uda si do Rzymu i odczeka tam na wynik rozprawy ornej, a dary wraz z listem odda temu, kto odniesie zwycistwo. Skoro Izydor wypeni to polecenie, sprawa nie obya si bez ujawnienia, a przeraony wysannik zbieg w popochu do Aleksandrii. Teofil natomiast, uwaajcy go odtd za jednego ze swych najwierniejszych przyjaci uzna, e teraz w sam raz mu si odwdziczy za podjte w jego interesie ryzyko, jeli go uczyni biskupem Konstantynopola. Ale niezalenie od tego, czy Teofil chcia wywici Izydora z opisanych tu powodw, czy te po prostu jako wartociowego czowieka, w kocu zgodzi si na decyzje powzite co do Jana; zlk si bowiem wczesnego zwierzchnika nad sub cesarskiej sypialni, Eutropiusza16. bezwarunkowo (1520) dcego do tej ordynacji. Podobno Eutropiusz bez obsonek rzuci mu pogrk, e albo ma si co do tego zgodzi ze stanowiskiem wszystkich innych biskupw, albo szykowa si do obrony przed zarzutami ze strony tych, ktrzy chc go postawi w stan oskarenia. Wielu bowiem zoyo wtedy na niego przed synodem swoje skargi.
ROZDZIA TRZECI

O tym, jak to Jan objwszy urzd biskupi ostro zabra si do rzeczy i przystpi do naprawy wszystkich Kociow; z kolei o tym, e spowodowa wysanie poselstwa do Rzymu i rozwiza trudnoci wynike z uchybienia, jakiego si dopuci Flawian
Tymczasem Jan, skoro tylko stan u steru swych biskupich rzdw, podj przede wszystkim usilne starania o popraw
W opisywanym faworytem Arkadiusza.
16

tu

okresie

Eutropiusz

by

wszechwadnym

stylu ycia pozostajcych pod jego wadz duchownych. Wydoby na wierzch zarwno ich tryb postpowania na co dzie, jak i szczegowo przebada cay kierunek religijnego wychowania, a jednoczenie wykazywa winy i odwodzi od bdu; niektrych nawet usun z Kocioa. Z natury bowiem usposobiony krytycznie i peen uzasadnionego oburzenia na krzywdzicieli, penic obowizki biskupa jeszcze wicej dawa upust tego rodzaju skonnoci i uczuciom. Wszak wrodzone usposobienie w poczeniu ze swobod dziaania bez trudu nakaniao jzyk do argumentacji i jeszcze prdzej wyzwalao fal gniewu na tych, co grzesz. Jako pasterz dobry, a zarazem wielkoduszny, stara si Jan naprawi nie tylko ten Koci, ktry mu bezporednio podlega, lecz take i wszystkie inne, gdziekolwiek by nie byy. W kadym razie kiedy obj urzd episkopalny, a biskupi w Egipcie i na Zachodzie byli jeszcze z powodu Paulina pornieni z biskupami na Wschodzie, i na caym obszarze pastwa utrzymywaa si w zwizku z tym pomidzy poszczeglnymi Kocioami jaka oglna niech do wzajemnych kontaktw, Jan poprosi Teofila, by przystpi do wsplnego z nim dziaania i pojedna rzymskiego biskupa z Flawianem17. Kiedy w tym duchu zapada decyzja do realizacji tego planu wybrani zostali: Akacjusz, biskup Beroi, oraz Izydor, ten sam, dla ktrego Teofil sprzeciwi si ordynacji Jana. I gdy zjawiwszy si w Rzymie zdoali osign pomylne wyniki swego posowania, odpynli do Egiptu. Std powrci Akacjusz do Syrii, wiozc dla Flawiana i jego wiernych listy pokoju 18 od biskupw z Egiptu i z Zachodu. I tak oto, chocia wprawdzie pno, Kocioy uwolnione od tej niezgody odzyskay czce je wizy wzajemnej wsplnoty. Antiochijski za og tak zwanych (1521) eustacjan do pewnego czasu nadal oddzielnie zbiera si na naboestwa, i to nawet bez biskupa. Albowiem nastpca Paulina, Ewagriusz, jak to ju wiemy, zmar wkrtce po swym poprzedniku19. Dlatego te, jak sdz, nietrudno byo biskupom doj
Na czym polega faszywy krok Flawiana wobec Paulina por. wyej, ks. VII, rozdz. XI. Owe listy pokoju, eirenaia grammata, to nic innego jak ac. litterae pacificae, albo litterae communicatoriae, czyli wiadectwo ponownego przyjcia do spoecznoci Kocioa, do jego wsplnoty.
19 18 17

Por. nieco wyej, ks. VII, rozdz. XV.

do porozumienia, gdy zabrako ju przeciwnika. A wierni, jak to bywa z posplstwem, stale przyczali si niewielkimi grupkami do tych, ktrzy gromadzili si na naboestwa pod auspicjami Flawiana, i z upywem czasu wikszo z nich znalaza si w jednym i tym samym Kociele.
ROZDZIA CZWARTY

O wydarzeniach zwizanych z wystpieniem gockiego barbarzycy Gainy i o strasznych jego poczynaniach

W tym samym czasie barbarzyca Gaina, ktry zbieg na stron Rzymian, z prostego onierza nieoczekiwanie awansowany na stanowisko dowdcy armii, prbowa zagarn dla siebie najwysz w pastwie rzymskim wadz. Snujc takie plany, wezwa swoich wspplemiecw, Gotw, cigajc ich z rodzinnych pieleszy w granice rzymskiego imperium, przy czym druhw i znajomych uczyni dowdcami oddziaw i legii. Kiedy za Tirbingilus20, ktry jako jego krewny dowodzi we Frygii wielkim garnizonem wojskowym, dokona przewrotu, dla ludzi rozsdnych stao si zupenie jasne, e waciwym tego sprawc by Gaina. Sam wszake Gaina, poniewa udawa oburzenie faktem pustoszenia miast tamtejszych, otrzyma polecenie przyjcia im z odsiecz. Ale kiedy dotar do Frygii z mnstwem barbarzycw, zupenie tak jak gdyby przyby w celu prowadzenia dziaa wojennych o charakterze podboju, ujawni swj poprzednio ukrywany zamys. I zacz grabi miasta, ktrych nakazano mu pilnowa, a na inne z kolei szykowa si uderzy. Skoro zjawi si w Bitynii, rozoy si obozem na granicy okrgu Chalcedonu, straszc widmem wojny. Poniewa pastwo znalazo si w niebezpieczestwie, a zwaszcza zagroone byy miasta w Azji i na Wschodzie oraz wszystkie miejscowoci midzy tymi prowincjami a pobrzeem czarnomorskim, przeto cesarz wraz ze swoim sztabem wziwszy pod uwag okolicznoci, e jest spraw ryzykown bez przygotowania wystpowa do walki z ludmi, ktrym na yciu ju nie zaley,
Relacjonujcy te same wydarzenia Sokrates Scholastyk zamieszcza jego imi w brzmieniu Tribigildus (por. dz. cyt., s. 456 460).
20

wysa do Gainy poselstwo z wezwaniem, by przedoy swoje dania; gotw jest mu bowiem we wszystkim okaza przychylno. Buntownik ze swej strony zada, by wydano w jego rce Saturnina i Aureliana21, mw konsularnych, (1524) podejrzewajc ich o wrogie wzgldem swojej osoby zamiary; co gdy otrzyma, zostawi ich przy yciu. Nastpnie udajc si na spotkanie z cesarzem, przyby do wzniesionego pod murami Chalcedonu kocioa, w ktrym znajduje si grobowiec mczenniczki Eufemii; i tu, po wymianie przysig co do wzajemnej yczliwoci22, odoy Gaina or, i majc od cesarza najwysze dowdztwo nad piechot i jazd, przeprawi si na drugi brzeg, do Konstantynopola. I cho pozostawa pod wraeniem niezasuonego sukcesu, nie potrafi rozsdnie przyj powodzenia; przeciwnie! poniewa poprzednia nieobliczalna w skutkach decyzja przyniosa wynik dla niego pomylny, podj z kolei prb zakcenia spokoju Kocioa powszechnego. By bowiem chrzecijaninem i nalea do sekty barbarzycw [wyznajcych pogldy ariaskie] 23. Namwiony zatem przez jej duchowych przywdcw czy te moe wasn uniesiony ambicj, prosi cesarza o jeden z kociow w miecie: chcia go otrzyma dla swoich wspwyznawcw. Bo to ani sprawiedliwe skary si i ali ani w ogle nie wyglda to piknie, eby on sam, bdc naczelnym wodzem Rzymian, chodzi na modlitw poza mury miasta. Kiedy Jan si o tym dowiedzia, nie czeka spokojnie na dalszy rozwj wypadkw, lecz wziwszy ze sob biskupw, ktrzy aktualnie przebywali w miecie, przyby do paacu; i tak, e sysza to cesarz, obecny na miejscu razem z Gain, wygosi do tego ostatniego dusze przemwienie. Wypomina mu ojczyzn i ucieczk, i t chwil pamitn, kiedy to ocalony przed zgub przez ojca obecnego cesarza uroczyst zoy przysig, e sprzyja bdzie Rzymianom, cesarzowi i jego potomstwu, e uszanuje prawa, ktre obecnie zamierza unieAurelian by aktualnym konsulem wraz ze Stylichonem (rok 400), Saturnin dzieli konsulat z Merobaudem jeszcze za rzdw Teodozjusza Starszego. Wedug dokadniejszej informacji Sokratesa (por. tame) przysiga gosia, e nie bd jeden drugiemu szykowa podstpu". Majc dostp do rkopisw dziea Sozomena Valesius trzy ostatnie wyrazy (w nawiasie) uzna za dodatek pochodzcy od jakiego scholiasty.
23 22 21

wani i podepta. I mwic to pokaza ustaw, ktr wyda Teodozjusz zabraniajc innowiercom zbiera si na naboestwa w obrbie murw miasta. Nastpnie zwrciwszy si do cesarza nakoni go do zachowania w mocy ustawy skierowanej przeciwko wszelkim innym sektom religijnym, przy czym podsuwa mu myl, e lepiej zrezygnowa z wadzy cesarskiej anieli okaza si bezbonikiem dopuciwszy si zdrady domu Boego. Tak wic Jan zdobywszy si na ten krok mskiej odwagi nie pozwoli na adne innowacje w sprawach podlegajcegojego wadzy Kocioa. A tymczasem Gaina przemyliwa ju nad zamaniem przysigi i nad ograbieniem miasta. Cay ten podstpny zamach zawczasu zapowiedziaa zreszt podwczasolbrzymia kometa, ktra swym warkoczem niemal ziemi samej sigajc pojawia si nad miastem: kometa, jakiej podobno jeszcze nigdy dotychczas nie byo. Prbowa najpierw Gaina uderzy na kantory bankierw, w nadziei, e stamtd zagarnie mnstwo pienidzy. Skoro si jednak rozeszy pogoski o tych jego planach i bankierzy zdyli poukrywa kosztownoci, i ju nie wykadali publicznie jak zazwyczaj gotwki na stoy, wtedy Gaina nasawszy noc mnstwo (1525) barbarzycw nakaza im podpali cesarsk siedzib. Ci jednake powrcili nic nie zdziaawszy i w wielkim popochu. Albowiem gdy si znaleli w pobliu paacu, odnieli wraenie, e widz zbrojne zastpy onierzy ogromnego wzrostu. Podejrzewajc zatem, e s to wieo cignite do stolicy garnizony, oznajmili o fakcie Gainie; on za wiedzc, e w miecie nie przebywa wojska wicej ni zazwyczaj, nie uzna za stosowne uwierzy temu. cc mu donosz. A kiedy nocy kolejnej inni wysannicy oznajmili mu to samo co i pierwsi, Gaina uda si na miejsce sam i na wasne oczy ujrza niezwyke widowisko. I utrwaliwszy si w przekonaniu, e to w zwizku z jego spraw zgrowadzili si onierze z innych miast, ktrzy noc strzeg miasta i paacu, a za dnia si ukrywaj, pocz udawa optanego przez demona; za czym rzekomo z zamiarem odprawienia modw przyby do Kocioa, ktry ku czci Jana Chrzciciela wznis niegdy w sidmym rejonie ojciec cesarza 24. Z barbarzycw natomiast jedni pozostali w obrbie
24

Tj. na przedmieciu. Por. wyej. ks. VII, rozdz. XXI i przyp.

111.

murw obronnych miasta, drudzy wyszli za mury razem z Gain. Potajemnie za wywieli bro, ukrywajc j w niewiecich lektykach i napeniajc pociskami dzbany gliniane; a kiedy ich na tym przyapano, wymordowali stranikw bram, ktrzy prbowali nie dopuci do wywozu ora. Na skutek tego miasto napenio si zgiekiem i wrzaw, zupenie jak gdyby ju za chwil miao zosta zdobyte przez wroga. Ale w obliczu realnego zagroenia gr wzia przytomno umysu. Oto cesarz niezwocznie ogosi Gain wrogiem publicznym, a pozostaych w miecie barbarzycw kaza pozabija. Uderzywszy zatem na nich onierze, cae mnstwo ich wycili, a tak zwany gocki koci podpalili. Tam si bowiem zbiegli, jako do swej ulubionej wityni, wszyscy ci, ktrzy nie mogli si ju ratowa ucieczk, skoro bramy zostay zamknite. Kiedy si o tym dowiedzia Gaina, spiesznym pochodem przez Tracj osign Chersonez25 i usiowa przeprawi si przez Hellespont. Umyli sobie bowiem, e gdyby zawadn lec po drugiej stronie przesmyku czci Azji, atwo by mu przyszo podporzdkowa swej wadzy wszystkie prowincje na wschodzie imperium. Ale i te plany zawiody jego nadzieje, poniewa i tam Bg przechyli szal na korzy Rzymian. Albowiem ldem i morzem nadesza tam gotowa do dziaa armia odkomenderowana przez cesarza, ktr dowodzi Fravitus, z pochodzenia barbarzyca, ale czowiek rzetelny i doskonay dowdca26. Barbarzycy natomiast, nie majc okrtw, na tratwach prbowali przepyn Hellespont, by si dosta na brzeg przeciwlegy. Nagle jednak rozszalaa si potna wichura z zachodu i gwatownie porozrywaa owe tratwy, pdzc przed sob wprost na nie ca rzymsk floZ wielu przyldkw i pwyspw o tej nazwie chodzi tu o pwysep midzy Morzem Trackim a Hellespontem (Chersonesus Thracica, dzi Gallipoli, tj. Gelibolu, w europejskiej czci Turcji). Stamtd mg si Gaina stosunkowo atwo przedosta w okolice maoazjatyckiego miasta Lampsakos i dziaa na terenach, skd niedawno wanie przyby, zdajc do Konstantynopola. By to wic typowy manewr okrajcy. Uzupenijmy tu zaraz na podstawie dalszych informacji Sozomena oraz Sokratesa Scholastyka konsul (wraz z Vincentiusem) z roku 401, ju po wojnie z Gain. Fravitus (zwany te Fravita) by poganinem. Pisz o nim take Zosym (ks. V) i Eunapius. Jako magister militum Orientis wsawi si Fravitus wytpieniem grasujcych w Azji band rozbjniczych.
26 25

tyll. Po stronie barbarzyskiej wikszo wojownikw utona razem z komi; inni zginli z rk rzymskich onierzy. Sam Gaina, wraz z nieliczn garstk swoich uratowawszy si wwczas od ostatecznej zagady, nieco pniej bdzc i uciekajc przez Tracj natkn si na inne wojska i zgin wraz z towarzyszcymi mu barbarzycami27. I taki to wynik uwieczy zuchwae plany Gainy, kadc kres jego yciu. Opromieniony za w tej rozprawie blaskiem sawy Fravitus mianowany zosta konsulem. W tym samym czasie, wanie za konsulatu jego oraz Vincentiusa urodzi si cesarzowi syn, wspimiennik dziada28. Na pocztku nastpnego z kolei konsulatu chopczyk otrzyma tytu Augusta.
ROZDZIA PITY

O tym, jak to swymi kazaniami zyska sobie Jan sympati u mas ludu; nastpnie o kobiecie z sekty macedonian, za ktrej przyczyn chleb si w kamie przemieni
Jan tymczasem wspaniale zarzdzajc Kocioem Konstantynopola przeciga na sw stron wielu spord pogan, jak i spord wyznawcw herezji. Garn si do niego przy kadej sposobnoci tum ludzi, ju to pragnc z poytkiem go posucha, ju to chcc go wyprbowa. A Jan, jak wszystkich porywa, tak i potrafi nakoni do przyjcia tych pogldw teologicznych, ktre sam wyznawa. Lud za z tak uwag go sucha, sw jego nigdy niesyty, e ryzykowa cisk i wzajemne przepychanie si jeden przez drugiego, kady na si prbujc si zbliy, aby nie opodal przystanwszy dokadniej usysze, co mwi; a wtedy on, chcc si znale
Jak wynika z relacji Zosyma (ks. V), bitw wyda Gainie wdz Hunw, Hudin, pragncy zaskarbi sobie wdziczno Arkadiusza. Gaina prbowa przeprawi si wtedy przez Dunaj, lecz pad na placu boju, a gow buntownika przesa Hudin cesarzowi. Teodozjusza Wielkiego, zwany Teodozjuszem Modszym. Urodzony zatem w roku 401 Teodozjusz Modszy, po mierci ojca, tj. Arkadiusza, w roku 408 zosta cesarzem i panowa do roku 450. W roku 421 odnis zwycistwo nad Persami. Jego inicjatywie przypisa naley kodyfikacj prawa rzymskiego, w wyniku ktrej powsta tzw. Codex Theodosianus.
28 27

w samym rodku caej ciby, zaczyna kazanie siedzc na podwyszeniu przeznaczonym dla lektorw. Uwaam, e dobry to moment, abym utrwali na kartach tego dziea cudowne wydarzenie, jakie miao miejsce za jego kadencji. Oto pewien wyznawca herezji Macedoniusza by mem niewiasty z teje samej sekty. Ale trafi raz na kazanie Jana, gdy ten poucza, jak naley pojmowa wiar w Boga; za czym zosta gorliwym zwolennikiem jego nauki i zachca on, by zacza rozumowa tak samo jak on. Poniewa ta jednake nie potrafia si oprze sile dawnego przyzwyczajenia i wpywowi towarzystwa kobiet z krgu swych znajomych i na nic si zday wielokrotne upomnienia, ma wreszcie powiedzia: Jeli nie bdziesz wraz ze mn uczestniczy w tajemnicach Boych, nie bdziesz odtd take wspuczestniczk ycia mojego!" Z t chwil niewiasta wyrazia sw zgod, by uczyni to pierwsze, ale naradzia si z jedn ze swych sucych, ktr uwaaa za godn zaufania, i przybraa j za pomocnic w dziele oszukania ma. W sam wic czas sprawowania witych tajemnic wtajemniczeni29 wszak (1529) rozumiej, o czym mwi niewiasta zatrzymujc to, co wanie przyja, pochylia gow jak do modlitewnej adoracji. Tymczasem stojca tu przy niej suebna potajemnie daa jej to, co przyniosa z sob w rku 30, co jednake w zetkniciu z zbami stwardniao na kamie 31. A niewiasta, w obawie, e moe j spotka jakie nieszczcie, -skoro jej si zdarzy fakt tak wyranie nieziemski, co tchu
Wtajemniczeni (memyemenoi) znaczy waciwie tyle co ochrzczeni", a wic ci, ktrzy uczestniczyli w caej mszy w. i przyjmowali Najwitszy Sakrament. Znamienne, e Sozomen, podobnie jak inni pisarze chrzecijascy tego okresu, uywa okrele zastpczych, kiedy chodzi o tajemnice wiary witej. Tak wic w dalszym cigu autor nasz nie mwi np. wprost o hostii, lecz o tym, co symulantka otrzymaa" (hper edeksato co wanie przyja"). Oczywicie chleb konsekrowany w kociele macedoniaskim. Symulaintka schowaa hosti ortodoksyjn", by przyj macedoniask". atwo zrozumie mona postpek obu niewiast, jeli si go zestawi z sytuacj opisan przez Sokratesa Scholastyka, kiedy to zwolennicy Macedoniusza zmuszali opornych do przyjmowania komunii, klinami rozwierajc im szczki... (por. dz. cyt., s. 241). Trudno oprze si przypuszczeniu, e suca bya podwjn zdrajczyni: podsuna kamie zamiast chleba, by przysuy si z kolei panu. Symulantka za, przejta sytuacj, nie miaa czasu ani moliwoci zauway, co bierze do rki.
31 30 29

pobiegszy do biskupa, sama siebie przed nim oskarya. Jednoczenie pokazaa mu kamie noszcy lad nagryzienia, a z tworzywa nieznanego i o jakiej dziwnej, niespotykanej barwie. I ze zami w oczach uprosiwszy o ask przebaczenia, pozostaa nadal z mem, wyznajc jedn z nim wiar. Jeli jednak ta historia nie wydaje si komu dosy wiarygodna, wiadkiem jest sam kamie, po dzi dzie jeszcze przechowywany starannie w skarbcu kocioa konstantynopolskiego.
ROZDZIA SZSTY

O posuniciach Jana w Azji i we Frygii i o Heraklejdesie, biskupie Efezu, oraz o Geroncjuszu, biskupie Nikomedii
Jan tymczasem, gdy si dowiedzia, e Kocioy w Azji32 i wok niej pozostaj pod zarzdem ludzi niegodnych i e jedni znceni apwkami i perspektyw zyskw, inni powodujc si wzgldami na popularno, odprzedaj godnoci biskupie, przyby osobicie do Efezu. Za czym zoywszy z urzdu trzynastu biskupw, ju to w Licji i Frygii, ju to w samej Azji, innych ustanowi na ich miejsce. Na biskupa za Kocioa efeskiego (zmar bowiem wanie wczesny pasterz tamtejszego Kocioa) wywici Heraklejdesa, duchownego rodem z Cypru. Heraklejdes nalea do diakonw, ktrzy podlegali wadzy biskupiej Jana, i by jednym z mnichw ze Scetis, uczniem mnicha Ewagriusza 33. Ale i Geroncjusza usun Jan z Kocioa Nikomedii. Geroncjusz bowiem, kiedy by diakonem pod wadz Ambroego, biskupa Mediolanu, nie wiem, co mu si stao, ale chcia moe powiedzie co niezwykego albo moe zwiody go usilne zabiegi i mamida zego ducha, do, e powiedzia, jak to zapawszy noc olonogie straszydo 24 eb mu ostrzyg
Oczywicie mowa o prowincji zwanej Asa, obejmujcej niewielk cz Azji Mniejszej (dawniejsze krlestwo Pergamonu).
33 34 32

Por. o nim wyej, ks. VI, rozdz. 30.

W oryginale onoskelida (od nos osio i sfc, los noga, gole, udo); wedug wierze staroytnych rodzaj widma straszcego podrnych noc, i to w miejscach podeschych. Zainte-

i wrzuci je do sadzawki. W zwizku z tym Ambroy, biorc pod uwag fakt, e diakon opowiada rzeczy niegodne sugi Boego, poleci mu przez pewien czas przebywa w domu i oczyci sumienie aktami alu i skruchy. (1532) Geroncjusz jednake, bdc doskonaym lekarzem i gorliwym w posudze oraz umiejc mwi i przekonywa, a take zdobywa sobie przyjaci, jak gdyby naigrawajc si z Ambroego przyby do Konstantynopola. Tu niebawem zapewni sobie przyja ze strony jakich wysoko notowanych w cesarskim paacu urzdnikw pastwa i niedugo potem otrzyma stanowisko i godno biskupa Nikomedii. wice udzieli mu Helladiusz, biskup Cezarei Kapadockiej35, w dowd wdzicznoci za to, e za protekcj jego otrzyma dla swojego syna wysokie stanowisko na cesarskim dworze. Kiedy si o tym dowiedzia Ambroy, napisa do Nektariosa, aktualnego biskupa Kocioa w Konstantynopolu, by odebra Geroncjuszowi godno biskupi i nie zlekceway obelgi, wyrzdzonej jemu, pasterzowi Mediolanu, a take hierarchii kocielnej36. Ale chocia Nektarios podj usilne starania w tym kierunku, celu nie zdoa osign, poniewa caa ludno Nikomedii zdecydowanie mu si przeciwstawia. Tymczasem Jan usunwszy intruza, wywici Pansofiosa, wychowawc maonki cesarza37. By to czowiek pobony, w obejciu peen umiaru i agodnoci, ale nie jego pragnli wierni Nikomedii. Raz po raz przeto wzniecajc niepokj, zarwno publicznie jak i prywatnie wyliczali dobrodziejstwa wywiadczone przez Geroncjusza i mwili o wielkim poytku z jego wiedzy, a take o tej jego uczynnoci i powiceniu, z jakim podchodzi na rwni do wszystkich,
resowanych demonologi odsyamy za Valesiusem do Psellosa De daemonibus. W tyrn miejscu zastanawia si w swym komentarzu Valesius, e ordynacji dokonuje biskup Cezarei, a nie Konstantynopola, ktremu Koci Nikomedii podlega. Zdaniem naszego wydawcy i tumacza tekstu na acin, zachodz tu nastpujce moliwoci: 1) Helladiusz dokonuje ordynacji na polecenie biskupa Konstantynopola; 2) Helladiusz dokonuje ordynacji przed objciem tronu biskupiego przez Nektariosa; 3) biskup Cezarei, jako prymas" diecezji Pontu, roci tytu do przeprowadzania ordynacji w Kociele Nikomedii. Ostatni moliwo uwaa Valesius za najbardziej prawdopodobn. Zachodzi tu przypadek symonii, czego autor nie wspomina, ale na co zdaje si wskazywa postpowanie Ambroego i Jana.
37 36 35

Chodzi tu o maonk cesarza aktualnego, tj. Arkadiusza.

tak do biednych, jak i bogatych. Do tych zalet doczali jeszcze inne, jakie moe zauway ten, kto miuje. I tak jak przy klsce trzsienia ziemi czy posuchy albo przy innych oznakach gniewu Boego, snujc si dokoa po ulicach swego ojczystego miasta i Konstantynopola psalmy piewali i zanosili do Boga bagania, aby za biskupa nadal mieli Geroncjusza. Wreszcie ulegajc koniecznoci rozstali si z nim pord narzeka i alw, nowego za biskupa przyjli z lkiem i niechci. Od tego momentu zdjci ze stanowiska duchowni oraz ich przyjaciele zaczli Jana oskara, e obali cay dotychczasowy porzdek w yciu Kocioa i wbrew prawu ojcw podway i zmieni suszne i bezstronne przepisy w sprawie ordynacji. Rozgoryczeni, w czarnych barwach przedstawiali i te posunicia Jana, ktre zgodnie z opini wikszoci zasugiway na pochwa. Obciali go wreszcie zarzutami rwnie w zwizku z gonym podwczas wydarzeniem dotyczcym osoby Eutropiusza 38.

(1533) ROZDZIA SIDMY

O Eutropiuszu, przeoonym nad cesarsk sypialni, oraz o uoonej przez niego ustawie; dalej o tym, jak to autor owej ustawy wycignity z kocioa mier ponis. Wreszcie o szemraniu przeciwko Janowi
Czowiek ten bdc przeoonym nad pokojowcami cesarskiego dworu, jako jedyny i pierwszy, o ktrym wiemy z bliszych czy dalszych relacji, zaszczycony zosta przez cePor. wyej, rozdz. II niniejszej ksigi, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 453454. Zwrmy tu uwag, e nasz autor bardzo jest ostrony w swoich wypowiedziach m. in. i w tych miejscach (a moe nawet zwaszcza w tych miejscach), gdzie chodzi o krytyk przedstawicieli Kocioa. Za sformuowaniem: i te posunicia Jana, ktre zgodnie z opini wikszoci zasugiway na pochwa" (czy te godne byy uwagi", jeli kto woli takie tumaczenie lgou Aksia) zdaje si ukrywa stwierdzenie, e i autorowi nie wszystkie posunicia Jana wydaway si suszne. Tak
38

sarza godnoci konsula i ojca cesarza" 39. Majc tak wpywowe stanowisko w pastwie nie zastanawia si nad przyszoci i nad zmiennoci spraw ludzkich, tote prbowa wywleka z kocioa bagalnikw Boych, ktrzy przez niego tam si chronili, a zwaszcza postpi tak z Pentadi, maonk Timesiosa. Tego ostatniego, cho by to wietny dowdca i budzi lk powszechny, ukara doywotnim zesaniem do egipskiej Oazy, obciajc go zarzutem de uzurpatorskich. Ale Timesios, kiedy si bka po piaskach tamtejszej pustyni, a by moe powodowa si przy tym obaw, by go nie spotkao co jeszcze gorszego, odnaleziony zosta ju martwy; pad tam, jak mi mwiono, zapewne z pragnienia. Tymczasem za staraniem Eutropiusza wysza ustawa, w myl ktrej nie wolno byo nikomu szuka schronienia w kociele, a co wicej, wypdzani mieli by stamtd rwnie i ci, co si ju: zdyli schroni. Niebawem jednake pierwszy on sam, Eutropiusz, przekroczy to prawo jako ofiara zdradzieckiego oskarenia, e zbezczeci maonk cesarza. I umknwszy z paacu, przyby do kocioa jako bagalnik szukajcy pomocy. Ot kiedy tak lea u stp witego stou, Jan wystpi przeciw niemu ze wspania jak mow: chosta pych monych, a ludowi pokazywa, jak to adna z rzeczy ludzkich nie zwyka wytrwa w nie zmienionej nigdy postaci. Ale ci, co do Jana ywili nienawi, zarzucali mu take i to, e kiedy ulitowa si naleao nad czowiekiem, ktrego ycie wisiao na wosku, on wystpi z oskareniem, pastwic si nad cudzym nieszczciem. Eutropiusz w kadym razie ponis suszn kar za to bezbone swoje przedsiwzicie: da gow pod miecz, a ogoszona ustawa cakowicie znikna z publicznych dokumentw. Koci natomiast, jako e za wyrzdzone mu krzywdy uj si szybko sam Bg, wybitnie zyska na prestiu i rozwin nowe formy liturgii. Jednoczenie lud Konstantynopola z wikszym zapaem zacz si garn do udziau w piewaniu hymnw rankiem i noc, a to z przyczyny nastpujcej:
wic i Sokrates, i Sozomen, mimo wielkiego uznania dla witoci Jana, woleliby moe biskupa bardziej agodnego i wiatowca, jak np. Sisinios, biskup nowacjan. Chodzi tutaj o tytu, wprowadzony przez Konstantyna Wielkiego, jak to wyjania Valesius opierajc si na wiadectwie Zosyma.
39

ROZDZIA SMY

O wprowadzonych przez Jana przeciw arianom hymnach antyfonalnych. Z kolei o tym, jak za spraw kaza Jana nastpia dalsza poprawa sytuacji Kocioa ortodoksyjnego i jak martwili si bogacze
Kiedy mianowicie arianie, za rzdw Teodozjusza pozbawieni w Konstantynopolu wity, na naboestwa zaczli zbiera si poza murami miejskimi, najpierw schodzili si noc w publicznych krugankach i podzieleni na grupy piewali psalmy na sposb antyfonalny z dodatkiem kocowych refrenw, uoonych stosownie do wykadu wiary, jaki sami uznawali40; nastpnie o brzasku dnia, piewajc te wanie psalmy publicznie, odchodzili zdajc do miejsc, gdzie odprawiali swoje naboestwa. Postpowali tak zwykle podczas uroczystych wit oraz w pierwszym i ostatnim dniu tygodnia 41. Wreszcie dodali do tych pieww specjalne pieni, majce na celu podtrzymanie religijnej wani: Gdzie to si podziali ci wszyscy, ktrzy twierdz, e trzy s Boskie potgi i moce?" 42 I doczali inne jeszcze tego rodzaju dodatki do piewanych hymnw. (1537) Jan tymczasem w obawie, by niektrzy z uczestnikw odprawianych pod jego opiek naboestw nie dali si tym niepostrzeenie zwie na manowce, zachci swych wiernych do podobnej psalmodii. Tote niebawem zdobywszy si na wiksz okazao, zarwno liczb, jak i liturgicznym sprztem zamili oni wyznawcw sekty przeciwnej. Bo naZ III ksigi Historii Kocioa Filostorgiusza przytacza Valesius taki refren, stanowicy doksologi w ujciu ariaskim: Gloria Patri per Filium in Spiritu Sancto (Chwaa Ojcu przez Syna w Duchu witym"; w ujciu ortodoksyjnym czytalibymy: Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto Chwaa Ojcu i Synowi, i Duchowi witemu"). Tj. w niedziel i sobot. Jeszcze dzi okrela si w Kociele poniedziaek jako dzie drugi tygodnia feria secunda, wtorek feria tertia itd., a tylko sobota i niedziela nie maj nazw liczebnikowych. Nieco inaczej brzmi te sowa w analogicznej relacji Sokratesa Scholastyka: Gdzie s ci, ktrzy mwi, e trjca jedyn moc stanowi?" (por. dz. cyt., s. 465466). Jednak sens w kocu jest u obu pisarzy ten sam.
42 41 40

wet srebrne znaki krzya w blasku wiec gorejcych poprzedzay ich pochd, a pokojowiec maonki cesarza mianowany zosta specjalnym urzdnikiem, do ktrego obowizkw naleao gromadzenie na ten cel rodkw pieninych i przygotowywanie hymnw. W rezultacie arianie, czy to pod wpywem zazdroci, czy te z chci odwetu, stanli do formalnej bitwy z wyznawcami powszechnego Kocioa. I po obu stronach znaleli si zabici. A Brison tak wanie mia na imi pokojowiec cesarzowej kamieniem ugodzony zosta w czoo. Rozgniewany tym cesarz pooy kres podobnym zgromadzeniom arian. Wierni za Kocioa powszechnego, skoro z opisanych tu przyczyn raz ju zaczli piewa hymny w ten sposb, po dzi dzie jeszcze przy tym zwyczaju zostali. Sam Jan natomiast tak z powodu wydarze, jak i goszonych w kociele kaza, zyska u ludu jeszcze wiksz yczliwo, gdy tymczasem odwaga cywilna, z jak wystpowa, zwikszaa tylko niech po stronie monych oraz duchowiestwa. Bo jednych przygwada, widzc, e si dopuszczaj krzywdy i bezprawia; drugich nawoywa do cnoty, patrzc na ich zepsucie pord bogactw, bezbonoci i przyjemnoci niegodnych czowieka.
ROZDZIA DZIEWITY

O Serapionie, ktry by archidiakonem, i o witej Olimpii. Nastpnie o tym, jak niektrzy przedstawiciele elity w obelywy sposb atakowali Jana, nazywajc go gburem i furiatem
Niech duchownych do Jana pogbi jeszcze ustanowiony przeze archidiakonem Egipcjanin Serapion, czowiek skory do gniewu i gotw zawsze ubliy; w niemaym stopniu zwikszyy owo nastawienie duchowiestwa rwnie rady i zachty, jakich Jan udzieli Olimpii. T mianowicie niewiast, przedstawicielk znakomitego rodu, cho bya jeszcze mod43 wdow, ale wzorowo uprawiaa ascez podug praw Kocioa, (1540) na diakoniss wywici Nektarios. Skoro Jan si
43

Por. wyej, ks. VII, rozdz. XVI, przyp. 80.

zorientowa, e rozdaje ona majtno tym, ktrzy j o to prosz, i na reszt nie zwaajc gorliwie zabiega jedynie o to, co Boe, powiedzia: Wolny twj wybr pochwalam; ale ten, kto pragnie cnoty doskonaej w oczach Boga, umiejtnie musi gospodarzy swoim mieniem. Ty natomiast, bogaczom dokadajc jeszcze nowych bogactw, postpujesz zupenie tak samo, jak gdyby do morza przelewaa cay swj majtek. Czy doprawdy nie rozumiesz, e ze swojej wasnej woli ze wzgldu na Boga powicia mienie tym, ktrzy s w potrzebie? I e otrzymaa z t chwil niejako mandat zarzdcy, osadzonego jakby w posiadociach, ktrych ju przestaa by pani? I e zaciy nad tob obowizek przedkadania rozlicze? Jeli wic masz do mnie zaufanie, bdziesz na przyszo mierzy dary i legaty miar potrzeby proszcych; w ten bowiem sposb z jednej strony wicej ludzi obejmiesz swoim dobrodziejstwem, a z drugiej z rki Boga otrzymasz zapat za miosierdzie i za najlepiej pojt troskliwo". Mia rwnie Jan jaki zatarg z wieloma spord mnichw, a zwaszcza z Izaakiosem. Albowiem tych wszystkich, ktrzy samotnie w swych klasztorach tak wanie wprowadzali w ycie chrzecijask mdro, Jan bardzo pochwala, a jednoczenie usilnie dba o to, by si im nie dziaa krzywda i eby mieli rodki na swe utrzymanie44. Ale tym, co z klasztorw wychodzili na wiat i pokazywali si w miecie, nie szczdzi ajania i napomnie za postaw uwaczajc prawdziwej ascezie. Z takich wic powodw nienawi powzili do niego duchowani oraz czsto mnisi i zaczli go nazywa okrutnikiem i pasjonatem, gburem i pyszakiem45. Ba, usiowali nawet
Skorzystajmy z przypomnienia Valesiusa, e ju biskup Macedoniusz zaoy w Konstantynopolu mnstwo klasztorw, ktrych mnisi popierali jego wystpienia przeciw zwolennikom nicejskiego credo (por. take wyej, ks. IV, rozdz. II). Troska o utrzymanie klasztorw naleaa do biskupa danej prowincji. Na dowd przytacza nasz komentator zakoczenie dziea Possidiusa Vita sancti Augustini (PL 32), gdzie czytamy o wybitnych zasugach luminarza Kocioa w tym wanie zakresie. Dla zrozumienia przyczyn zewntrznej klaski Jana ten szereg epitetw przytoczonych przez historyka jest nie bez znaczenia, chtnie zatem zamieszczamy je w brzmieniu oryginalnym: chalepn kai orgilon, skaion te kai hyperephanon apekaloun. Oczywicie Jan przy swej gbokiej wierze, wiedzy i witoci ycia nie mg z chwil objcia tak odpowiedzialnego stanowiska patrze obo45 44

jego tryb ycia w faszywym wietle przedstawi (1541) ludowi i o prawdziwoci sw swoich tym go przekona, e biskup z nikim nie dzieli posikw i od nikogo nie przyjmuje zaproszenia na uczt. Ot innego uzasadnienia tego faktu poda nie potrafi jak tylko to, co rzek pewien prawdomwny moim zdaniem czowiek, gdy mu na ten temat zadawaem pytanie: e mianowicie z powodu umartwie cierpic na ble gowy i dolegliwoci przewodu pokarmowego wyprasza si biskup od udziau w towarzyskich spotkaniach celebrowanych z okazji obiadw. Tymczasem wymienieni tu ludzie std najczciej czerpali materia, by zbudowa najcisze pod jego adresem zarzuty.
ROZDZIA DZIESITY

O Sewerianie, pasterzu Kocioa w Gabala, i Antiochu, biskupie Ptolemaidy; dalej o tym co zaszlo pomidzy Serapionem a Sewerianem i jak za spraw cesarzowej ustaa dzielca ich wa46
Pniej przyby jeszcze Janowi powd niechci take i do maonki cesarza 47, a to za spraw Seweriana, biskupa miasta syryjskiego Gabala. Ten ostatni mianowicie zasyn w tym samym czasie co Antioch, biskup Ptolemaidy (jest to miasto lece w Fenicji). Obaj odznaczali si wspania erujtnie na zo, ktre si zakrado i umocnio w oficjalnym ju Kociele. I chyba mao duchownych mogo go zrozumie, a cho go wielu podziwiao, nierzadko gwnie za dar sowa, wielu wolao drog bardziej ugodow. Kto wie, do jak gbokich przemian w Kociele i w imperium doprowadzioby dusze sprawowanie przez Jana jego biskupiego urzdu. Jeszcze raz tytu niezupenie zgadza si z treci rozdziau, chodzi bowiem waciwie o niech, jaka wyrosa midzy Sewerianem a w. Janem Chryzostomem. Por. take odnony tytu rozdziau i relacje Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 470472. Dziwnie sformuowane przez Sozomena zdanie tumaczymy dosownie. Jak wynika z relacji Sokratesa, pierwsza w gniew wpada cesarzowa Eudoksja i wanie ona zacza energicznie dziaa, zreszt zapewne w najlepszej intencji. Niech Jana jest zatem elementem wtrnym. Czyby wic Sozomen mimo odlegoci w czasie odwaa swoje sowa ze wzgldw kurtuazyjnych?
47 46

dycj i potrafili wygasza w kociele imponujce kazania; Antioch jednake mwi zrozumiale i mia gos o piknym brzmieniu, tak e niektrzy nazywali go niejednokrotnie Zotoustym, Sewerian natomiast nie umia si wyzby syryjskiej szorstkoci wymowy, jakkolwiek co do trafnoci spostrzee i umiejtnoci odwoywania si do Pisma witego zdawa si wprost by niedocignionym. W Konstantynopolu pierwszy pojawi si Antioch, zbierajc pochway za swoje kazania; za czym zgromadziwszy sporo pienidzy, powrci do swojego miasta. Nie chcc si okaza od niego gorszym, przyby potem i Sewerian, i spotkawszy si z yczliwym przyjciem ze strony Jana, raz po raz budzi podziw, gdy zabiera gos w kociele. Cieszy si przy tym wielkim szacunkiem i niejedno mg zdziaa, a co wicej wszed w bliski kontakt z samym cesarzem i cesarzow. Kiedy za Jan wyjeda do Azji, powierzy Koci wanie jego opiece; uzna go bowiem za oddanego sobie przyjaciela, zudzony przymilnymi pochlebstwami, jakimi intruz go obsypywa48. Ale domniemany opiekun dba przede wszystkim o zaskarbienie sobie wzgldw i suchaczy i sprawianie ludziom przyjemnoci kazaniami. A Jan, kiedy si o tym dowiedzia, poczu si dotknity w swej ambicji49, podobno bowiem w dodatku podburzy go jeszcze Serapion. (1544) Ot gdy wrci Jan z Azji, zaistnia taki incydent: Serapion spostrzegszy gdzie przechodzcego tu obok niego Seweriana, nie powsta na jego widok ze swojego miejsca, naumylnie okazujc wszem wobec, e ma dla niego pogard. Oburzony tym Sewerian wykrzykn: Jeli Serapion miaby umrze chrzecijaninem, to Chrystus nie przybra ludzkiej natury!" Oskarony z tej przyczyny przez Serapiona, musia
Sozomen mwi tu wyranie: kolakeiais pochlebstwami. Przy naszym wyobraeniu o krytycznym usposobieniu Jana wypada nam tylko wycign wniosek, e intrygant musia uywa tych pochlebstw w sposb bardzo zrczny, skoro zdoa oszuka biskupa stawiajcego wysokie wymagania nie tylko innym, ale przede wszystkim sobie samemu. Edzelotypese, jak mwi Sozomen. Z uytym tu czasownikiem czy si pojcie zazdroci, rywalizacji, pretensji oraz roszcze prawnych. Jan mia pretensj" w dobrym tego sowa znaczeniu, pretensj suszn: poczu si bolenie dotknity, nie tylko zawiedziony.
49 48

za spraw Jana opuci miasto jako zuchway blunierca, ktry rzekomo uwacza czci Boej. Dla udokumentowania bowiem sw powyszych ci i owi powoani zostali w charakterze wiadkw; ale niektrzy spord przyjaci Serapiona zataili cao wypowiedzi, a powiadczyli tylko te sowa, e wanie Chrystus nie przybra ludzkiej natury". Jan za obwinia go i za te sowa, i za reszt wypowiedzi, bo jak wyjania, jeliby Serapion nie mia umrze jako duchowny50, nie oznaczaoby to jeszcze, e Chrystus nie przybra ludzkiej natury". Zaledwie jednak rozegray si te wydarzenia, a ju za spraw zwolennikw Seweriana dowiedziaa si o wszystkim maonka cesarza i natychmiast przywoaa biskupa z powrotem z Chalcedonu51. Jan ze swej strony, mimo prb przedkadanych mu przez wielu, wzbrania si przed spotkaniem z nim i przed rozmow; a wreszcie w kociele pod wezwaniem Apostow cesarzowa pooya mu na kolanach swego syna, Teodozjusza, i usilnie nalegajc oraz zaklinajc biskupa52 z trudem doprowadzia go do przyjani z Sewerianem 53. Tak si zatem potoczyy te wypadki, w wietle zebranych przeze mnie relacji.
Jeli Sozomen wiernie przytoczy sowa Jana, wypadaoby wyjani charakterystyczn rnic pomidzy sformuowaniami obu biskupw: umrze chrzecijaninem" (tj. jako chrzecijanin") i umrze jako duchowny". By moe w pojciu Jana a take i Seweriana to samo, co mogoby zdyskwalifikowa Serapiona jako duchownego, zdyskwalifikowaoby go rwnie jako chrzecijanina. Mona si domyla, e Sewerian celowo zatrzyma si w pobliskim Chalcedonie zamiast wraca do Gabala, czemu zreszt trudno si dziwi: jeliby si nie oczyci z postawionych mu zarzutw, miaby wielkie trudnoci w dalszym zarzdzaniu powierzonym sobie Kocioem w Gabala. Na gow dziecicia, jak informuje Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 472. Cho w tekcie Sozomena wyranie czytamy o przyjani (czy pojednaniu, jelibymy tak woleli tumaczy sowa: eis philian to Seuerian synepse), Sokrates dodaje, e obaj biskupi publicznie stali si przyjacimi, nadal jednak chowali w sercach wzajemn niech". Sozomen woli takie sprawy przemilcza.
53 52 51 50

ROZDZIA JEDENASTY

O debacie, jaka wynika w Egipcie na temat, czy Bg uksztatowany jest na sposb ludzki; z kolei o Teofilu, biskupie Aleksandrii, oraz o dzieach Orygenesa
W tym samym czasie rozgorzaa w Egipcie na dobre nieco wczeniej wszczta debata na temat, czy naley przyj pogld, e Bg ma posta czowiecz. Tego wanie zdania bya wikszo tamtejszych mnichw, ktrzy w swej prostodusznoci brali sowa Pisma witego bez badania jego sensu przenonego54 i przyzwyczajeni byli sucha o Boych oczach, o Jego obliczu, o rkach i innych tego rodzaju sprawach. Wrcz przeciwne zapatrywania mieli ci, ktrzy uwzgldniali myl ukryt w sowach, uwaajc po prostu za bluniercw przeciw Bogu tych wszystkich, co rozprawiaj o takich rzeczach. Sam nawet Teofil nawoywa w kociele do wytrwania przy tym stanowisku, a w swym licie pasterskim, ktry zgodnie z przyjtym obyczajem napisa o paschalnym wicie, obszernie tumaczy, e o Bogu myle trzeba jako o istocie bezcielesnej i nie czy Go z wygldem czowieka. Ale gdy si o tym dowiedzieli mnisi egipscy, przybyli do Aleksandrii; za czym poczywszy si w jedn gromad podnieli bunt i planowali zgadzi Teofila jako bezbonika. (1545) Teofil tymczasem otwarcie wystpiwszy wobec nich, w momencie kiedy jeszcze si burzyli, powiedzia: Widz was tak, jak widz oblicze Boga". Zdanie to wystarczyo, by utrzyma mnichw w szachu. I ochonwszy z gniewu oznajmili: Jeli naprawd w to wierzysz, wyklnij zatem ksigi Orygenesa, poniewa to one wanie ucz swoich czytelnikw tak bezbonie myle". A Teofil im na to: Ale ja ju dawno uznaem to za suszne i postpi tak, jak tego chcecie; bo i ja tak samo mam al do tych, ktrzy przyjmuj pogldy Orygenesa". I tak oto omamiwszy mnichw rozadowa Teofil buntownicze nastroje 55.
54

Abasanistos dos.: bez badania", tj. nie uwzgldniali ale-

gorezy. Analogiczne relacje podaje Sokrates Scholastyk w rozdziale VII ksigi VI (dz. cyt., s. 461462), obejmujcym rwnie wyst55

ROZDZIA DWUNASTY

O czterech braciach-ascetach, zwanych Wielkimi", do ktrych nienawici zapalal Teofil

I by moe debata byaby wtedy cakiem ucicha, gdyby ju po tej przerwie nie poruszy jej dla prywatnej swej nienawici Teofil, knujc przeciwko Ammoniosowi i Dioskorowi oraz Euzebiuszowi i Eutymiosowi, zwanym Wielkimi". Z wczeniejszych relacji56 dowiedzielimy si ju o nich jako o rodzonych braciach, ktrzy zasynli w rodowisku ascetw w Scetis. Cieszyli si oni wzgldami Teofila w daleko wikszym stopniu anieli inni mnisi egipscy; poza tym biskup czsto zaprasza ich na rozmowy i traktowa ich jak swoich domownikw. Dioskora uczyni nawet biskupem miasta Hermopolis57. Nienawi do nich powzi Teofil na skutek zatargu z Izydorem; tym wanie Izydorem, ktrego usilnie stara si wprowadzi na tron biskupi Konstantynopola po mierci Nektariosa58. Oto jak mwi niektrzy, pewna niewiasta z sekty manichejskiej przesza na ono Kocioa powszechnego. Teofil postawi w zwizku z tym zarzut wczesnemu archiprezbiterowi59, e kobieta uczestniczya bezmylnie w tajemnicach wiary, nim si wyrzeka poprzedniej herezji60; nienawidzi
pienie Teofila przeciw Wielkim Braciom" (tame, s. 462464). Nie po raz pierwszy ukad treci jest u obu historykw rny. 56 Por. wyej, ks. VI, rozdz. XXX. Jak podaje Sokrates Scholastyk, Teofil si wprost zacign go na katedr" (dz. cyt., s. 462).
58 59 57

Por. nieco wyej, rozdz, II niniejszej ksigi.

Tytu honorowy. Archiprezbiter by zastpc ordynariusza (biskupa diecezjalnego) przy czynnociach liturgicznych i wybierany by przez biskupa spord prezbiterw. Sokrates Scholastyk uywa tu tytuu protoprezbiter". Rnica polega na tym, e archiprezbiterw" bya w jednym Kociele wiksza ilo, a protoprezbiter" by jeden i ustanawiany bywa jedynie w metropoliach. Bardziej sensownie przedstawia spraw Sokrates; archiprezbiter (czy te protoprezbiter) dopuci rzekomo konwertytk do witych tajemnic otarza bez uprzedniego podwignicia jej z bdw herezji". Oczywicie i ze sw Sozomena pynie w kocu wniosek, e domnieman win wypada obciy archiprezbitera.
60

go zreszt z innych jeszcze powodw. Tymczasem Piotr tak bowiem mia na imi w archiprezbiter z naciskiem podkrela, e niewiasta dostpia wspomnianego uczestnictwa zarwno w zgodzie z prawem kocielnym, jak i za wiedz Teofila, a na wiadka obu tych faktw powoywa Izydora. Ten ostatni przypadkowo posowa podwczas do Rzymu, lecz kiedy wrci, powiadczy, e Piotr mwi prawd. Oburzony tym Teofil jako rzekoma ofiara oszczerstwa usun obydwu z Kocioa. Tak zatem mwi niektrzy. Jednake od jednego z tych, co to mieli podwczas styczno z wymienionymi tu mnichami, a wic od czowieka, ktremu wierzy mona, zdoaem si dowiedzie, e Teofil dwa mia powody, aby znienawidzi Izydora: jeden, wsplny w przypadku Izydora i prezbitera Piotra, to ten, e obaj odmwili zoenia przysigi, jakoby siostra Teofila zapisana zostaa przez kogo jako spadkobierczyni; drugi powd, dotyczcy wycznie Izydora, to ten, e gdy na rce prezbitera jako opiekuna biednych (1548) skadano mnstwo pienidzy i Teofil zamierza wzi z tego pewn sum, tumaczc si poczynionymi wydatkami na budow kociow, on si na to nie zgodzi: bo lepiej, jak mwi, otoczy naleyt opiek ciaa ludzi chorych i znkanych nieszczciem, ktre bardziej zasuguj na to, by je nazywa wityniami Boga i ze wzgldu na ktre dostarczono pienidzy anieli wznosi murowane ciany61. Ale czy to z tego powodu, czy te z innego, do, e Izydor, usunity przez Teofila poza nawias ycia we wsplnocie, przyby do Scetis, do tamtejszych mnichw, jako do swych towarzyszy. Natenczas Ammonios, zapewniwszy sobie towarzystwo jakich innych ascetw, pody do Teofila i prosi go o ponowne przyjcie Izydora do wsplnoty. Biskup ze swej strony tym razem podobno chtnie obieca to uczyni. Jednake po upywie jakiego czasu, kiedy nic ponadto nie zdoali uzyska, a za to stao si jasne, e Teofil oszukuje i zwodzi, udawszy si do niego asceci jako energiczniej zadali wypenienia obietnicy. Tymczasem biskup jednego
Zachowujemy t znamienn wypowied w dosownym brzmieniu, chociaby z uwagi na jej wydwik, ktry w peni zdaje si docenia dopiero wspczesna nam epoka; ale przecie jest to waciwe zrozumienie Ewangelii. Z punktu widzenia filologicznego, dodajmy, e wolno by nam byo wyraz ciao" pomin, sens jednake pozostanie w kocu ten sam.
61

z mnichw wtrci do pastwowego wizienia, aby w ten sposb zastraszy wszystkich innych. Ale nic mu z tego nie wyszo. Oto bowiem Ammonios razem ze wszystkimi mnichami, ktrzy dotrzymywali mu towarzystwa, przez naczelnikw wizienia potraktowani jako ci, co to przyszli w celu dostarczenia uwizionym ywnoci, wpuszczeni zostali bez trudnoci do rodka: ale skoro raz tam weszli, wyj ju nie chcieli. Kiedy si o tym dowiedzia Teofil, da zna, e wzywa ich do siebie. Oni za zrazu zadali, by on sam osobicie przyszed ich stamtd wyprowadzi: wszak si to nie godzi, aby ci, co zostali zniewaeni publicznie, teraz oto potajemnie wypuszczani byli z wizienia. Pniej dopiero poszli na ustpstwa i przyszli do niego. A on, uprosiwszy ich o przebaczenie, odesa ich do domu, przyobiecujc, e wicej ju im przykroci nie sprawi. W gbi serca gryz si jednak i wrza gniewem, a jednoczenie w skrytoci przemyliwa nad tym, eby im zaszkodzi. Ale poniewa nie widzia sposobu, w jaki mgby im wyrzdzi krzywd, skoro majtku nie mieli i gardzili wszystkim oprcz mdroci, postanowi odebra im duchowy spokj. Wiedzc zatem dobrze z rozmw, ktre z nim prowadzili w czasie, kiedy mu dotrzymywali towarzystwa, e jako zwolennicy nauk Orygenesa maj al do obrocw tezy o ludzkim wygldzie Boga, porni ich z najszerszymi warstwami mnichw, odmienne w tej sprawie majcych zapatrywania 62. Na skutek tego jaka straszliwa niezgoda zapanowaa pomidzy mnichami; i zamiast zdoby si w swoim wasnym gronie na przyzwoit wymian pogldw, zamiast si wzajemnie przekonywa, woleli si uciec do zniewag i obelg. I jedni (1549) orygenistami" nazywali tych, ktrzy przyjmowali, e Bg jest istot bezcielesn, drudzy za antropomorfianami" zwali obrocw tezy przeciwnej.
Oczywicie odmienne nie tylko w stosunku do pogldw Wielkich Braci", ale take w stosunku do pogldw samego Teofila (por. Sokrates Scholastyk dz. cyt., s. 463464). Obaj historycy pomijaj rzecz istotn: Teofil na synodzie w Aleksandrii potpi Ammoniosa i dwch jego braci jako heretykw i orygenistw" i oskarywszy ich przed namiestnikiem cesarskim Egiptu (praefectus Augustalis) cign na nich wyrok wygnania, sobie za zapewni pomoc wojskow, ktr wsparty dokona formalnej pacyfikacji" klasztorw, usuwajc z Egiptu si ponad trzystu mnichw i duchownych. Wypdzeni schronili si w Palestynie. Fakty te przytacza w swoim komentarzu Valesius, na podstawie Vita Chrysostomi Palladiusza.
62

ROZDZIA TRZYNASTY

O tym, jak to ci sami Wielcy Bracia" kierujc si arliw wiar Jana schronili si pod jego opiek; nastpnie o tym, e niezadowolony z tego faktu Teofil zacz si szykowa do ataku na Jana
Dioskor i Ammonios oraz ci, co byli z nimi, przejrzawszy zasadzk, uszli do Jerozolimy, a stamtd przybyli do Scytopolis 63, poniewa uznali, e na rk im bdzie tam si osiedli, mianowicie z uwagi na wielk ilo palm daktylowych, ktrych lici uywali do zwykych mnichom robt. Poszo bowiem za nimi okoo osiemdziesiciu ascetw. W tym samym czasie Teofil wysa do Konstantynopola jakich ludzi, aby z jednej strony zawczasu przygotowali przeciwko uciekinierom oszczercze oskarenia, a z drugiej by si przeciwstawiali w przypadku, jeliby tamci zabiegali o co u cesarza. Dowiedziawszy si o tym planie, Ammonios i towarzyszcy mu mnisi odpynli do Konstantynopola, a z nimi razem take Izydor. Wsplnie te podejmowali usilne starania, aby przed cesarzem jako sdzi i przed Janem jako biskupem wyszy na jaw uknute przeciw nim intrygi. Sdzili bowiem, e ten ostatni, jako rzecznik uzasadnionej odwagi sowa, moe im pomc znale sprawiedliwo. Jan yczliwie przyj przybywajcych do niego mw i okaza im szacunek, a ponadto nie zabroni im si modli w kociele, ale nie uzna za stosowne razem z nimi bra udzia w tajemnicach otarza, gdy nie godzio si tego czyni przed rozpatrzeniem caej sprawy. Mimo to napisa do Teofila, by przywrci ich do wsplnoty jako wyznawcw prawowiernej nauki o Bogu, jeli natomiast zachodziaby potrzeba sdowego rozpatrzenia stawianych im zarzutw, niech w takim razie wydeleguje dowolnie wybran osobisto, by wystpia w roli powoda 64. Adresat nie da adnej odpowiedzi. Zdyo ju upyn wiele czasu, kiedy do maonki cesarza, odbywajcej drog ulicami miasta, podeszli mnisi
Scythpolis czyli Bethsan w Palestynie. Grecka nazwa wywodzi si od zaoonej tam scytyjskiej kolonii (Joseph. Antiq. V, 1). Zwrmy uwag na lojalno w postpowaniu Jana. T postaw zachowa biskup Konstantynopola do koca, i to mimo wyranej nielojalhoci przeciwnikw.
64 63

z Ammoniosem i przedoyli skarg na intrygi, jakimi ich otoczy Teofil. Cesarzowa sama ju wczeniej zauwaya, e zastawiono na nich zasadzk, zatrzymaa si wic w miejscu chcc im okaza szacunek. Za czym wyjrzawszy z cesarskiego pojazdu pochylia gow i rzeka: Bogosawcie i mdlcie si za cesarza i za mnie, i za dzieci nasze, i za imperium. Ja za postaram si o szybkie zwoanie synodu i o to, aby przyby Teofil". Cesarzowa zatem wanie tymi pilnie zajta bya sprawami. Poniewa natomiast w Aleksandrii rozesza si faszywa pogoska, e Jan nawiza czno kocieln z Dioskorem i jego towarzyszami i e gotw jest poprze ich we wszystkich sprawach, przeto Teofil przemyliwa zacz nad tym, czy by mu si nie udao i samego Jana usun z biskupiego tronu.
(1552) ROZDZIA CZTERNASTY

O niegodziwoci Teofila; dalej o witym Epifaniuszu: o tym, jak si zjawi w Konstantynopolu i gotw by zbuntowa masy przeciwko Janowi
Ukrywajc w gbi serca te myli i knujc podstpne plany, rozesa do biskupw poszczeglnych miast listy, w ktrych atakowa dziea Orygenesa65. A poniewa doszed do wniosku, e z korzyci byoby dla niego, jeliby za wsplnika podejmowanych wysikw przybra Epifaniusza, biskupa Salaminy na Cyprze66, nawiza przeto przyjazne kontakty z tym najsawniejszym podwczas z nieposzlakowanego ycia czowiekiem, chocia poprzednio obwinia go z przekonanie, e Bg ma posta czowieka67. Tym razem ogarnity
Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt. s. 468469 (rozdz. IX, zakoczenie, oraz rozdz. X.).
66 67 65

Por. o nim wyej, ks. VI, rozdz. XXXII.

Za Valesiusem jeszcze raz przyjmijmy, e jest to informacja mylna. Kiedy postawi Epifaniuszowi taki zarzut Jan, biskup Jerozolimy, ale jak podaje Hieronim (Ad Pammachium), Epifaniusz oczyci si z tego zarzutu na zgromadzeniu w Jerozolimie, w obecnoci oskaryciela. Zdaniem Valesiusa powtrzona przez obydwu naszych historykw informacja pochodzi od orygenistw, ktrzy chtnie przypisywali katolikom herezj antropomorfizmu.

rzekomo skruch uzna prawdziw wiar i napisa, e myli tak samo jak on, a jednoczenie wprawi w ruch mechanizm zarzutw przeciwko dzieom Orygenesa, jako wspodpowiedzialnego za tego rodzaju nauki. Epifaniusz ze swej strony, od dawna ywicy niech do pism Orygenesa, bez oporw poszed za sugesti listu Teofila. Tote na oglnym synodzie biskupw Cypru68 ogosi zakaz czytania rozpraw, ktrych autorem by Orygenes. Za czym spisawszy podjte w ich gronie uchway zachca zarwno wszystkich innych pasterzy jak i biskupa Konstantynopola, by zwoywali synody i wanie w tym duchu uchwalali wnioski. Teofil dobrze o tym wiedzia, e nic nie ryzykuje idc za Epifaniuszem, otoczonym mnstwem zwolennikw, ktrzy z uwagi na nieskazitelno jego ycia wysoko oceniali kady podtrzymywany przeze pogld; tote razem z podlegymi sobie biskupami przegosowa uchway podobne do przyjtych przez niego. Jan natomiast ca t gorliwo uwaa za spraw bez wikszego znaczenia i odsuwa na dalszy plan korespondencj Epifaniusza i Teofila. Tymczasem wrogo do Jana usposobieni przedstawiciele wadz pastwowych oraz duchowiestwa, z chwil kiedy si spostrzegli, e Teofil usilnie zabiega o pozbawienie go stanowiska biskupa, starannie zaczli w tym kierunku wspdziaa; i jednoczenie przygotowywali si do zwoania w Konstantynopolu wielkiego synodu. A Teofil, poniewa doskonale si w tej sytuacji orientowa, jeszcze bardziej spraw przyspiesza i wyda polecenie biskupom Egiptu, aby rozpoczli podr drog morsk, do Epifaniusza natomiast i do innych biskupw Wschodu napisa, by si zebrali niezwocznie; sam wyruszy drog ldow. Wnet zatem Epifaniusz, jako pierwszy wypynwszy z Cypru, zawin do tak zwanego sidmego rejonu69, lecego tu u bram Konstantynopola. Odbywszy oczywicie mody
W roku 401. Co do chronologii zwoanego (wczeniej, w roku 399) w tej sprawie synodu w Aleksandrii por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 469, przyp. 59. Obaj nasi historycy przedstawiaj tok wydarze tak, jak gdyby synod aleksandryjski odby si dopiero po synodzie cypryjskim, czemu jednak przeczy zachowany list Teofila do Epifaniusza, wzywajcy go do zwoania synodu biskupw wyspy i do podjcia uchwa akceptujcych ustalenia synodu aleksandryjskiego (por. kolejny akapit). 69 Por. wyej, ks. VII, rozdz. XXI, przyp. 111.
68

w tamtejszym kociele, wkroczy do miasta. Przy wejciu uczci go Jan, wychodzc mu naprzeciw razem z caym duchowiestwem. Epifaniusz niedwuznacznie okazywa swoim zachowaniem, (1553) e da wiar godzcym w Jana zarzutom; zaproszony bowiem na wstpie, by si zechcia zatrzyma w kwaterach kocielnych, zaproszenie odrzuci. Od spotkania z Janem zdecydowanie si uchyli, ale na wasn rk zwoujc biskupw bawicych w Konstantynopolu, zapozna ich z treci uchwa, podjtych przeciwko rozprawom Orygenesa. I niektrych udao mu si skoni do poparcia owych uchwa; wikszo jednak uczyni tego nie chciaa. A Teotym, biskup Scytii, nawet otwarcie wystpi przeciw Epifaniuszowi z zarzutami. Bo jak mwi, ani to zbone ly czowieka dawno ju zmarego, ani wolne od blunierstwa oszczerstwami obsypywa osd dokonany przez dawniejsze generacje i uniewania to, co uznano ju za dobre 70. I domawiajc tych sw wydoby jedn z ksig Orygenesa i zacz j czyta. A kiedy wykaza, e to, co przeczyta, wielk korzy przynosi Kocioom, powiedzia: Niedorzeczne stanowisko zajmuj ci, ktrzy cie rzucaj na takie nauki. Ryzykuj bowiem zniewaenie tych samych spraw, o ktrych mwi te zdania". Jan natomiast okazywa jeszcze w dalszym cigu Epifaniuszowi szacunek i zwraca si do niego z zaproszeniem, by uczestniczy we wsplnych naboestwach i nie gardzi jego progiem. Epifaniusz w odpowiedzi dawa jasno do zrozumienia, e nie bdzie razem z nim ani pod jednym bawi dachem, ani wsplnie si modli, chyba eby Jan zdecydowa si potpi dzieo Orygenesa i wypdzi precz Dioskora i jego towarzyszy.
Relacj o tym wystpieniu Teotyma w obronie Orygenesa zamyka Sokrates Scholastyk rozdz. XII (ks. VI), poprzedzajcy apologi Orygenesa (rozdz. XIII), po ktrej historyk powrci do epizodu kocowego z Epifaniuszem (dz. cyt., s. 473476). Sozomen, cho obronie dzie Orygenesa oddzielnego rozdziau nie powica, jest wyranie jego zwolennikiem w czym zreszt nie jest w tej epoce wyjtkiem. Np. Bazyli Wielki i Grzegorz z Nazjanzu wydali antologi pism Orygenesa, pt. Philokalia (PG 11). O znaczeniu dzie Orygenesa dla rozwoju myli chrzecijaskiej warto m. in. porwna sd zawarty w: Tadeusz Sinko, Zarys historii literatury greckiej, t. II, s. 678682; Hans von Campenhausen, Ojcowie Kocioa, prze. Kazimierz Wierszyowski, IW Pax, Warszawa 1967, s. 43 i ns.
70

Poniewa Jan uwaa za niesuszne postpi tak przed rozpatrzeniem sprawy i decyzj sw odwleka, wobec tego w przededniu uroczystego zgromadzenia w kociele pod wezwaniem Apostow wrogowie Jana tak wszystko zaczli ukada, eby Epifaniusz wystpi publicznie i w obecnoci wiernych rzuci kltw na ksigi Orygenesa oraz na Dioskora wraz z towarzyszami, jako na zwolennikw dzie Orygenesowych; tym samym uderzyby w biskupa miasta, jako osobisto yczliwie wobec nich usposobion. Nad takim to planem gorliwie pracowali ci ludzie. Sdzili bowiem, e w ten sposb skc biskupa z masami. A nazajutrz wyszedszy w tym celu Epifaniusz znalaz si ju w pobliu kocioa, gdy wtem naprzeciw niego stan wysany przez Jana Serapion (wiedzia bowiem Jan o powzitych dnia poprzedniego planach) i uroczycie wprost owiadczy Epifaniuszowi, e nie spenia czynu susznego ani poytecznego dla siebie, bo w razie zamieszania w onie posplstwa albo w razie buntu sam by moe narazi si na niebezpieczestwo jako ten, kto ponosi odpowiedzialno za zajcia71. I tak oto Epifaniusz ostyg nagle w swym zapale do realizacji tego, co zamierza uczyni.
ROZDZIA PITNASTY

O dzieciciu cesarzowej72 i o witym Epifaniuszu; nastpnie o tym, jak to Wielcy Bracia" przyszli do Epifaniusza na rozmow i jak Epifaniusz odpyn wracajc na Cypr. Wreszcie o Epifaniuszu i Janie
Przypadek zrzdzi, e rozchorowa si wtedy wanie syn cesarza; zatrwoona tedy matka, by si chopcu nie stao co zego, wysaa (1556) do Epifaniusza z prob o modlitw w intencji chopca. Epifaniusz w odpowiedzi j zapewni, e chory zachowa swe ycie, jeli tylko cesarzowa odwrci si
Wedug cytowanego wyej miejsca z dziea Sokratesa, Epifaniusz wysucha ostrzeenia ju wewntrz kocioa, gdzie go zasta Serapion. Oczywicie cesarzowej i cesarza; autor tytuu wymienia jednak cesarzow z uwagi na jej aktywno i wydatny udzia w katastrofie Jana.
72 71

od Dioskora i od jego mnichw; s to bowiem heretycy. Na to cesarzowa: Jeli Bg pragnie odrzeka zabra mi moje dziecitko, niech si tak stanie. Bo ten, kto da, odbiera z powrotem, majc za sob prawo pana. Ty za sam gdyby mia wadz wskrzesza umarych, twj archidiakon byby nie umar". Tak si bowiem zoyo, e umar wanie niedawno Kryspion, brat Fyskona i Salamanesa, mnichw, o ktrych bya wzmianka przy omawianiu epoki Walensa73; owego to Kryspiona przyj ongi Epifaniusz pod swj dach i ustanowi go swoim archidiakonem. Tymczasem Ammonios i towarzyszcy mu mnisi przybyli do Epifaniusza; taka bowiem bya wola samej cesarzowej. Na jego pytanie, co za jedni, odpowiadajc rzecze Ammonios: To my, Ojcze, 'Wielcy Bracia'! Ale bardzo rad bybym wiedzie, czy si kiedykolwiek natkn na naszych uczniw, czy te dziea!" Kiedy biskup zaprzeczy, Ammonios znw spyta: Na jakiej tedy podstawie za heretykw uznae tych, ktrych sposb mylenia nie dostarczy ci adnego argumentu, mwicego o bdzie?" Na sowa Epifaniusza, e wie o tym ze syszenia, powiedzia Ammonios: A z nami jest wprost przeciwnie : z uczniami bowiem twoimi i z dzieami styczno mielimy niejednokrotnie; do tych ostatnich naley przecie owa gona ksika zatytuowana Ancoratus74. Kiedy zatem wielu chciao sypa na ciebie obelgi i przedstawia ci w faszywym wietle jako heretyka, mymy si za tob ujmowali, oczywicie jak za ojcem, i bronilimy ci jak ojca. Nie powiniene wic i ty na podstawie pogosek wyrokiem zaocznym potpia ludzi, ktrych oskarye, sam nie bdc przekonany o ich winie, ani te wypaca si w ten sposb tym, ktrzy o tobie mwi jak najlepiej". Tym razem Epifaniusz przemwi z wikszym umiarem, nim si z nimi rozsta. Niedugo potem odpyn na Cypr, czy to majc sobie za ze, e w ogle przyjeda do Konstantynopola, czy te dlatego, e sam Bg mu zesa przepowiedni i by moe zawczasu ostrzeg go przed bliskoci mierci. Bo
73 74

Por. wyej ks. VI, rozdz. XXXII.

Ancoratus Mocno zakotwiczony". Jest to co w rodzaju kompendium dogmatycznego, zawierajcego dwa wyznania wiary, z ktrych pierwsze stao si symbolem chrzcielnym Wschodu. Por. ks. Szczepan Pieszczoch, Patrologia, Ksig. w. Wojciecha, Pozna 1964, s. 120. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 437 i przyp. 106.

gdy eglowa, zakoczy ycie, nim przyby na Cypr. W kadym razie, gdy mia ju wstpowa na pokad okrtu, podobno powiedzia do odprowadzajcych go gromadnie w kierunku morza biskupw: Zostawiam wam miasto i cesarski paac oraz cae to aktorstwo. Ja odchodz; spiesz si bowiem, bardzo si spiesz!" Syszaem ponadto po dzi dzie jeszcze przytaczan czsto wersj, e to Jan przepowiedzia Epifaniuszowi mier na morzu; Epifaniusz natomiast mia mu przepowiedzie utrat biskupiego tronu, bo rzekomo w okresie kiedy byli midzy sob pornieni, Epifaniusz powiedzia do Jana: Spodziewam si, e nie umrzesz biskupem!" Na co Jan mu w odpowiedzi: Mnie si take nie wydaje, by mia wej do miasta twego!"75
(1557) ROZDZIA SZESNASTY

O niechci Jana do cesarzowej 76; z kolei o tym, jak z Egiptu przyby Teofil, i o Cyrynie, biskupie Chalcedonu
Kiedy zatem Epifaniusz odpyn, Jan w czasie naboestwa w kociele wygosi kazanie, ktre ganio niewiasty w ogle; ludno jednake odebraa wraenie, e jest to nagana, skrycie atakujca maonk cesarza77. Wrogowie za biskupa tumaczc na gorsze nawet tylko to, co powiedziano
Ow wicej ni cierpk wymian zda pomidzy witymi przytacza w takim samym niemal brzmieniu Sokrates Scholastyk (dz. cyt., s. 476), co wydaje si wszake uczciwie przytoczon przez historyka, ale zoliw interpretacj sw, jakie po obu stronach mogy by wypowiedziane. Nie brako te gorliwcw czy po prostu ludzi spragnionych sensacji, zdolnych kad wypowied choby tylko wyrwa z kontekstu. W kadym razie oba zdania wygldaj na typow vaticinatio ex eventu. Tak ujmuje autor tytuu gony i brzemienny w skutki zatarg midzy cesarzow Eudoksj a Janem. Tene tytu w ujciu aciskim brzmi nieco inaczej: o nieprzyjani (lub te: wrogoci) cesarzowej wobec Jana". Widocznie tumaczc na acin Valesius nie mg si pogodzi z faktem, e autor tytuu wbrew relacjom Sozomena i Sokratesa win zdaje si przenosi na Jana!
77 76 75

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 476477.

naprawd, tre mowy przekazali cesarzowej. Ta za ualia si przed mem na zniewag i nalegaa, by czym prdzej przyby Teofil i zorganizowa synod. Wspdziaa z ni i pomaga w tym dziele Sewerian, biskup miasta Gabala, ktry si jeszcze nie wyzby poczucia doznanej poprzednio urazy. Nie potrafi jednak dokadnie powiedzie, czy Jan tak jako przypadkowo wpad na pomys tego kazania, czy te, jak to niektrzy utrzymuj, do wyboru tematu skonio go podejrzenie, e to cesarzowa namwia Epifaniusza, by mu zgotowa zasadzk. Niebawem i sam take Teofil przyby do Chalcedonu w Bitynii, a z nim inni biskupi z rozlicznych miast: jedni przynagleni przez Teofila, drudzy wezwani cesarskim rozkazem. Z wyjtkow skwapliwoci zebrali si zwaszcza ci, ktrym Jan odebra w Azji urzdy biskupie, oraz wszyscy wrogo wobec niego usposobieni pasterze, kady z innego powodu. Nadeszy ju i okrty z Egiptu, na ktre czeka Teofil, i zawiny do Chalcedonu. Kiedy si ju wszyscy znaleli tam razem i obradowali nad tym, w jakich warunkach moe im si uda akcja podjta przeciwko Janowi, mas obelywych zarzutw prbowa obciy go Cyryn. By on zwierzchnikiem Kocioa w Chalcedonie i cieszy si wzgldami Teofila, by moe jako jego wsprodak, gdy pochodzi z Egiptu, i tak si skdind skadao, e nie zgadza si z Janem. Szybko jednak bodaje dosiga go kara za te obelgi. Oto bowiem Marutas, biskup z Mezopotamii, niechccy nadepn mu na nog. Zoony niemoc nie przeprawi si ju Cyryn wraz z innymi biskupami na drugi brzeg do Konstantynopola, jakkolwiek osoba jego wydawaa si niezbdna do realizacji podstpnych zamysw, skierowanych przeciwko Janowi. Ciko potem chory, kilkakrotnie mia przez lekarzy amputowan koczyn. Wywizaa si bowiem gangrena i rozesza si po caym ciele, tak e i z drug nog stao si to samo co z pierwsz, gdy i na ni przesza choroba. Ale niedugo potem biskup wrd boleci zakoczy swe ycie 78.
Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 477 i 486. Zwrmy uwag, e Sozomen jednym tylko sowem (bodaje") podkrela moliwo innego wytumaczenia zgonu biskupa, podczas gdy Sokrates mocniej dystansuje si od potpienia Cyryna, przytaczajc niemal jednym tchem opini atakujc Jana za jego poczynania w Azji i Lidii (tame, s. 486).
78

ROZDZIA SIEDEMNASTY

O synodzie zebranym w Rufinianach przez Teofila i oskarycieli Jana. Nastpnie o tym, e Jan pomimo wezwania na rozpraw, si nie stawi i zosta przez w synod zdjty ze stanowiska biskupa
Kiedy Teofil przeprawi si na drugi brzeg cieniny, nie wyszed mu naprzeciw aden (1560) z duchownych Konstantynopola. Wiedziano ju bowiem oglnie o jego wrogoci dla biskupa miasta. Ale marynarze aleksandryjscy, ktrzy przypadkowo tam si znaleli, oraz zaogi innych statkw, a szczeglnie przewocych zboe, zebrali si razem i przyjli go ochoczymi wiwatami i oklaskiem. I oto Teofil minwszy po drodze koci przyby prosto do paacu cesarskiego, gdzie mia ju przygotowan kwater. Poniewa za spostrzeg, e wielu jest takich, ktrzy nienawidz Jana i gotowi s go oskara, przeto uoywszy zawczasu wszystkie inne sprawy tak, jak to uwaa za korzystne, uda si do Dbu. Db jest przedmieciem Chalcedonu, a obecnie nosi nazw pochodzc od imienia byego konsula Rufina 79. Znajduje si tam paac cesarski oraz bazylika, ktr wybudowa sam Rufin dla uczczenia apostow Piotra i Pawa i std da jej nazw Apostolejonu". W pobliu za osiedli mnichw, ktrzy speniali funkcj duchownych tej wityni. Tam wic spotka si Teofil na wsplnym zebraniu z pozostaymi biskupami. O dzieach Orygenesa nie wspomnia ju ani sowem, natomiast mnichw ze Scetis nawoywa do pokuty, zoywszy obietnic, e nie bdzie si ucieka do adnych represji i nie zrobi im najmniejszej krzywdy. A kiedy zausznicy Teofila zaczli wykrzykiwa ku ascetom, by prosili o przebaczenie, i gdy stwarzali pozory, e synod zanosi za nich korne bagania, mnisi zmieszani i wstrznici oraz przekonani, e tak wanie trzeba postpi, w obecnoci zasiadajcych tam licznych biskupw wypowiedzieli to tak zwyke przecie dla nich nawet w przypadku doznawanej krzywdy sowo: Przebacz!" Poniewa wic Teofil ze swej strony chtnie pojedna si z nimi i przywrci ich do wsplnoty
Grecka nazwa tego przedmiecia brzmiaa Drys (Db), potem Rouphianai (ac. Rufinianae).
79

kocielnej, skoczya si tym samym debata w sprawie krzywd doznanych przez mnichw ze Scetis. Wedug mnie nigdy by do tego nie doszo, gdyby razem z innymi mnichami obecni byli Dioskor i Ammonios. Dioskor bowiem umar ju wczeniej i pochowany zosta w kociele pod wezwaniem mczennika Mocjusza. Ammonios natomiast zapad na zdrowiu w okresie przygotowa do synodu; przeprawiwszy si do Dbu, uleg ciszemu atakowi choroby i niedugo potem ycie zakoczy, a mnisi z pobliskiej wityni80, gdzie spocz na wieki, wspaniaym uczcili go pogrzebem. A Teofil, gdy si o tym dowiedzia, podobno si rozpaka i w obecnoci caego zgromadzenia powiedzia, e aden ze wspczesnych mu mnichw nie dorwnuje Ammoniosowi, jakkolwiek wanie Ammonios by dla niego rdem przykroci. Ale przecie i ta sprawa przybraa obrt dla niego pomylny. Synod tymczasem wezwa wszystkich duchownych Konstantynopola do stawienia si na miejscu obrad, zoeniem z urzdu zagroziwszy nieposusznym. Wezwa i Jana, by si stawi na przewd sdowy. Poleci, by wraz z nim przyby Serapion i prezbiter Tygriusz (1561) oraz lektor Pawe. Jan za wysawszy niektrych oddanych mu duchownych i midzy innymi Demetriusza, biskupa Pessynuntu, owiadczy zebranym, e nie stara si unikn rozpatrzenia sprawy przez sd: jeli uprzednio si dowie, kto ma go oskara, i zapozna si z treci pozwania, gotw jest si broni wobec wikszego synodu. Nie ma bowiem chci znale si oko w oko wobec jakiej nierozwanej akcji i znosi skad sdziowski, jawnie mu wrogi. Poniewa jednak zgromadzeni dawali wyraz swemu oburzeniu, e to niby Jan nie sucha synodu, ci, co tam przekazali te sowa, opanowani lkiem wraca ju nie chcieli. Natomiast Demetriusz i wszyscy, ilu ich byo takich, e wicej sobie cenili przebywanie z Janem, do niego wrcili. A tu goniec i sekretarz nadworny z cesarskiego paacu w jednym i tym samym dniu przybywszy ponaglali Jana, by si uda do biskupw; a biskupw znw ostrzegali, aby nie zwlekali z rozpatrzeniem sprawy. Gdy za Jan czterokrotnie wezwany odwoywa si do powszechnego soboru, zgromadzeW tekcie gr. wyraz witynia" nie wystpuje, ale oczywicie z kontekstu wynika, e chodzi o mnichw osiedlonych przez Rufina przy bazylice zwanej Apostolejon. Zreszt wzmiank o tym, e Ammonios pochowany zosta w bazylice Apostow, znalaz ju Valesius u Palladiusza, w jego Vita Chrysostomi.
80

ni biskupi nie zarzucajc mu nic innego jak tylko to, e mimo wezwania nie okaza posuszestwa, pozbawili go biskupiego urzdu.
ROZDZIA OSIEMNASTY

O tym, e szerokie masy spoeczestwa podniosy bunt przeciwko Teofilowi i jego synodowi i zaczy puszcza w ruch obelgi na panujcych, a przeto Jan, odwoany z wygnania, na powrt si znaaz na biskupim tronie
Ludno w Konstantynopolu, dowiedziawszy si o tym gdzie pod wieczr, podniosa bunt gwatowny81. I ludzie zbiegszy si ju o witaniu do kocioa, pord wielu innych okrzykw wznosili i ten, e w sprawie Jana decyzj wyda winien synod wikszy. A gdy wyznaczeni z ramienia cesarza urzdnicy spieszyli si chcc wywie skazaca na wygnanie, tum nie pozwoli. Ale Jan, poniewa si obawia, by nie ukuto std przeciw niemu nowego zarzutu, e na przykad nie sucha cesarza albo e podburza posplstwo, dnia trzeciego po zoeniu go z urzdu, kiedy tum si rozproszy, okoo poudnia potajemnie opuci wityni. Kiedy go ju konwojowano w drodze na zsyk, ludzie wszczli tumult straszliwy, rzucajc wyzwiska na cesarza i na synod, a zwaszcza na Teofila oraz Seweriana. Wszak to oni obaj autorami byli zdradzieckiego planu. Sam Sewerian ponadto wygaszajc wtedy w kociele kazanie pochwali usunicie Jana jako pocignicie godzce w fanfarona 82, nawet gdyby nie byo adnego innego zarzutu... Bo inne przewinienia mwi Sewerian Bg wybacza ludziom: ale pysznym si sprzeciwia83. Z tych po81

Por. odnone relacje Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 479

480. W oryginale gr.: kata alaznos. Alazon oznacza tu moe rwnie dobrze szarlatana", samochwalc" itp. Janowi zarzucano pych i zarozumialstwo. Sewerian najwidoczniej naduy znanych wypowiedzi Pisma witego, jak np. (l P 5, 5): Bg pysznym si sprzeciwia, pokornym za daje ask (Por. te haso Pycha", STB, s. 842 ns.) Podkreli tu wypada perfidi zarzutu, polegajc na wykorzystaniu pozorw.
83 82

wodw lud si susznie oburza i ponownie zawrza gniewem, nie panujc ju nad odruchami buntu; i nie mg zachowa spokoju ani w wityniach, ani na placach po miecie. Wreszcie wrd gonych okrzykw i lamentw doszedszy a do samego paacu cesarza tumy day odwoania Jana z wygnania. Ustpia przecie cesarzowa wobec natarczywych baga (1564) ludu i nakonia ma, by si do nich przychyli. Zaraz te wysawszy Brisona, swego zaufanego pokojowca, zawrcia Jana z drogi, sprowadzajc go na powrt z Prenetum, z Bitynii. Przekazaa mu wiadomo, e ona sama nie ponosi winy za decyzje podjte ze szkod dla jego osoby i e ma dla niego szacunek, jako dla kapana, ktry ponadto w tajemnice wiary witej wprowadzi jej dzieci. Jan jednake po powrocie zatrzyma si na przedmieciu84 nalecym do samej cesarzowej, w pobliu Anaplus85, i wzbrania si przed wejciem do miasta a do czasu, kiedy orzeczenie wyda wikszy synod; chcia, aby stao si jasne, e bezprawnie pozbawiono go biskupiego urzdu. Ale poniewa ludno znw si zacza oburza i na panujcych rzuca obelywe oskarenia, Jan wszed, ulegajc przymusowi. Ze piewaniem wic hymnw uoonych specjalnie z okazji tego wydarzenia wyszed mu naprzeciw lud stolicy. Wikszo wiernych niosa zapalone wiece. Przyprowadzono go w poblie kocioa; a kiedy si wyprasza od wejcia i wielokrotnie z uporem powtarza, e najpierw ci, co na niego wyrok wydali, musz si ponownie wypowiedzie, by go uzna niewinnym, prowadzcy uciekli si do przymusu, by jak si to godzi biskupom, udzieli ludowi bogosawiestwa pokoju i zasiad na biskupim tronie. Przymuszony zatem wygosi nawet zaimprowizowan na poczekaniu mow. I wychodzc od jak najtrafniej uchwyconej analogii sugerowa, e Teofil prbowa zuchwale obrazi Koci rzdzony przez Jana, tak jak faraon egipski zamierza to uczyni wobec ony patriarchy Abrahama, jak to przedstawiaj ksigi hebrajskie86. A gdy
Marianai tak si zwao owo przedmiecie", a raczej posiado ziemska wraz z rezydencj cesarzowej Eudoksji. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 480. Anaplus leao ju nad Morzem Czarnym; tak wic wygnaniec przeby drog ponad 100 km, dzielcych od Konstantynopola pooone na azjatyckim brzegu Prenetum. Por. Rdz 12, 920 oraz 20, 118. Na gruncie jzyka greckiego analogia jest tym wyraniejsza, e wyraz Koci" ekkle86 85 84

mwca pochwali spoeczno wiernych za jej zdecydowan postaw i panujcych za yczliwo, ktrej osobicie dowiadczy, wywoa wrd tumw burz oklaskw i wiwatw na cze cesarza i jego maonki, tak e nawet swoj mow mg zostawi na wp tylko dokoczon.
ROZDZIA DZIEWITNASTY

O przykrym charakterze Teofila87 i o wani, ktra wybucha pomidzy przybyszami z Egiptu a ludnoci Konstantynopola; z kolei o ucieczce Teofila i o mnichu-ascecie Nilammonie, na koniec o synodzie zwoanym w sprawie Jana
Teofil tymczasem niepewny co do tego, jakich by tu naleao w obecnej sytuacji uy sposobw, mimo wielkiej ochoty nie mia odwagi jawnie oskary Jana o rzekomo bezprawne sprawowanie czynnoci biskupich po zoeniu go z urzdu. Wiedzia bowiem, e narazi si rzdzcym (1565), ktrzy z powodu buntu ludnoci zmusili Jana do powrotu, cho si od niego wyprasza. Tote narzuci oskarycielom Heraklejdesa rozpraw sdow przeciwko nieobecnemu, w przekonaniu, e dopiero na jej gruncie znajdzie moe jaki rozsdniejszy motyw, aby uzasadni usunicie Jana. A gdy przyjaciele Jana wyraali sprzeciw w myl zasady, e sdzi kogo, kogo nie ma na miejscu, nie jest ani zgodne z prawem, ani ze zwyczajem kocielnym, duchowni za z otoczenia Teofila upierali si przy stanowisku przeciwnym, tum zoony z aleksandryjczykw i Egipcjan z jednej strony, a lud Konstantynopola z drugiej, wczywszy si gwatownie w spory, uderzyli jedni na drugich; w rezultacie wielu byo rannych, niektrzy nawet polegli88. W zwizku z tym Sewerian oraz inni biskupi oprcz
sia jest rodzaju eskiego. Tylko e faraon dziaa niewiadomie: czyby Jan przypisywa t niewiadomo Teofilowi? Podobnie, a nawet jeszcze silniej, podkrelaa w charakter Teofila pierwsza zapowied z tytuu rozdz. XIV. Tam uyto wyrazu mochtheria otrostwo" lub niegodziwo", jeli kto woli okrelenie agodniejsze; tutaj wyrazu dystropia trudny charakter", swarliwo" itp.
88 87

Por. podobn relacj Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 481

482.

zwolennikw Jana uciekajc porzucili Konstantynopol. Nawet Teofil, cho si zaczynaa ju zima, nie czekajc ani chwili uciek wraz z mnichem Izaakiosem i odpyn do Aleksandrii. Warunki eglugi morskiej sprawiy, e przypadkowo zawin do maego miasta Gera, lecego w odlegoci pidziesiciu stadiw od Peluzjum89. Poniewa zmar tam wanie miejscowy biskup, obywatele, jak mi mwiono, na zwierzchnika swego Kocioa wybrali Nilammona, czowieka wartociowego, ktry osign szczyty monastycznej mdroci. Mieszka za pod miastem, zamknwszy si w pokoju i zawaliwszy drzwi do niego gazami. Poniewa uchyla si od przyjcia wice biskupich, uda si przeto do niego Teofil i radzi mu przyj z rk jego sakr. Elekt mimo wielokrotnej odmowy nie zdoa go przekona, tote w kocu powiedzia: Jeli ju tak chcesz, mj Ojcze, jutro wszystkiego dokonaj, tak ebym dzi mg uporzdkowa swoje sprawy". A nazajutrz, gdy zgodnie z umow przyszed Teofil i kaza mu otworzy drzwi: No wic dobrze odrzecze Nilammon ale najpierw si pomdlmy!" Za czym Teofil uznawszy to za suszne, odmwi modlitwy. Nilammon wszake, w czasie gdy si modli, porzuci to ziemskie bytowanie. O tym z pocztku oczywicie nie wiedzia stojcy za drzwiami Teofil oraz jego towarzysze. Ale kiedy upyna jeszcze jaka cz dnia i na ponawiane wielekro goniejsze wezwania mnich zdawa si nie zwraca uwagi, odwaliwszy zebrane przed drzwiami kamienie, znaleli go martwym. Owinwszy wic zwoki caunem jak naleao, uczcili go pogrzebem na koszt publiczny, a miejscowi wierni przy jego grobie zbudowali koci i po dzi dzie jeszcze bardzo uroczycie obchodz rocznic jego zgonu. I tak to umar Nilammon, jeli oczywicie mierci nazwa wypada moment, o ktry prosi, modlc si o to, by sta si jego udziaem, zanim powierz mu godno biskupi: stanowisko, ktrego w swej skromnoci uwaa si by niegodnym. Jan za po swoim powrocie do Konstantynopola zyska jeszcze bardziej na wzitoci u ludu. Zeszo si wtedy w Konstantynopolu okoo szedziesiciu biskupw, ktrzy orzekli, e postanowienia powzite na przedmieciu Db s niewane, a Jan nadal zachowuje swj biskupi urzd. Dlatego te w dalTj. okoo 9,5 km od Peluzjum, lecego u najbardziej wysunitego na wschd odgazienia Nilu. Tak wic Teofil znalaz si ju na terenie Egiptu.
89

szym cigu sprawowa Jan wit ofiar i udziela wice oraz peni wszystkie inne funkcje kocielne, jak si to godzi biskupom. I Serapiona ustanowi wtedy (1568) biskupem Heraklei w Tracji.
ROZDZIA DWUDZIESTY

O posgu cesarzowej; nastpnie o kazaniu wygoszonym przez Jana oraz o synodzie znw przeciwko niemu zwoanym i o zoeniu go z biskupiego urzdu
Niedugo potem z okazji odsonicia srebrnego posgu przedstawiajcego maonk cesarza na kolumnie z rowego marmuru (ktry to posg, umieszczony na wyniosym podwyszeniu, jeszcze i teraz mona oglda zaszedszy od poudniowej strony kocioa lecego przed gmachem wielkiej rady senatu90) zaczto tam urzdza przy wtrze hucznych oklaskw publiczne wystpy tancerzy i mimw, tak jak to byo podwczas we zwyczaju, ilekro uroczycie dedykowano pomniki wzniesione ku czci panujcych. W wygaszanym dla wiernych kazaniu wysun Jan zarzut, e przynioso to uszczerbek poszanowaniu witego przybytku. A cesarzowa, wieo majc jeszcze w pamici poprzednie urazy, znw si uniosa z tytuu rzekomej zniewagi i ponownie zacza pilnie zabiega o zgromadzenie synodu. Tymczasem Jan nie ustpowa wprost przeciwnie: jeszcze wyraniej obciajc j w kociele zarzutami, spowodowa wybuch gniewu. Wanie wtedy wygosi Jan sw synn mow, ktra zaczynaa si od sw: Znw szaleje Herodiada, znw taczy, znw pragnie otrzyma na misie gow Jana" 91.
Na podstawie starego opisu Konstantynopola umieszcza Valesius w gmach, zwany wprost Senatem, w drugim rejonie Konstantynopola. Lokalizacj t opiera te na wzmiance Palladiusza (Dialogus de rebus Joannis Chrysostomi). Dodajmy, e rejon drugi graniczy od wschodu z lecym nad sam cienin waciwym Bizancjum. W rejonie tym wzniesiono synn Hagia Sophia. Na poudnie od niego lea rejon czwarty wraz z paacem cesarskim. Aluzja do Mk 6, 17 i ns. Wedug Ewangelii taczy oczywicie crka Herodiady, ale prob o gow Jana podsuwa tanecz91 90

Niebawem prcz innych biskupw przybyli: Leoncjusz, biskup Ancyry, oraz Akacjusz, biskup Beroi. Z nadejciem dnia narodzenia Chrystusa cesarz nie przyszed, jak zazwyczaj to czyni, do kocioa, a Janowi da zna, e nie bdzie z nim razem przyjmowa komunii, dopki Jan nie okae si wolny od zarzucanych mu przewinie. Ale kiedy biskup powiedzia, e chtnie stanie przed trybunaem, oskaryciele nagle si zlkli i nie mieli odwagi wystpi ze swoimi zarzutami. Sdziowie jednake byli zdania, e nie ma potrzeby, aby drugi raz stawa przed sdem biskup niedawno zoony z urzdu. I nie roztrzsali adnego z innych zarzutw, a tylko chcieli go pocign do odpowiedzialnoci za to, e zasiad na biskupim tronie, zanim pozwolenia mg udzieli mu synod. Kiedy Jan si powoywa na orzeczenie tych biskupw, ktrzy utrzymywali z nim wi wsplnoty kocielnej po poprzednim synodzie, sdziowie nie chcieli przyj tego tumaczenia, mwic, e wicej biskupw wypowiedziao si przeciwko niemu i dlatego prawo kapaskie (1569) nie pozwala na tak argumentacj92. W kadym wic razie zoyli go z urzdu, chocia Jan prbowa si przeciwstawi podkrelajc, e jest to prawo uchwalone przez rnowiercw 93. Mianowicie gdy arianie ukuwszy przeciwko Atanazemu swe oszczercze oskarenia odebrali mu zwierzchnictwo nad Kocioem Aleksandrii, w obawie przed nag odmian sytuacji ogosili t wanie ustaw, usilnie starajc si o to, aby podjte w zwizku z jego osob uchway nie podlegay na przyszo adnej rewizji 94.
nicy matka, Herodiada. Mwca mg sobie pozwoli na swobodne operowanie ewangelicznym obrazem: aluzja bya a nadto przejrzysta. Znamienne, e cytowany fragment pocztkowy w zakresie doboru i ukadu wyrazw rni si od cytatu podanego przez Sokratesa Scholastyka. Znalazo to odbicie w naszym przekadzie (por. dz. cyt., s. 483). Rni si take relacje o okolicznociach towarzyszcych depozycji Jana (por. tame, s. 483485). Chocia na synodzie obradujcym na przedmieciu Db (tj. w Rufinianach) byo co najwyej czterdziestu piciu biskupw, to jednak list synodalny podpisali dalsi biskupi, niechtni Janowi. Por. te Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 484 i przyp. 101. Chodzi tu o kanon uchwalony przez synod w Antiochii: Jeliby jaki biskup czy prezbiter susznie lub niesusznie zdjty ze stanowiska, na wasn rk, bez uchway synodu wrci do kocioa, nie bdzie ju pniej mia monoci obrony, lecz ma by usunity w sposb ostateczny" (cytat znany z Palladiusza; por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 484, przyp. 100). Por. wyej ks. III, rozdz. V i przyp. 16, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 162163.
94 93 92

ROZDZIA DWUDZIESTY PIERWSZY

Jak wielkie nieszczcia przydarzyy si rzeszom wiernych po usuniciu Jana z biskupiego urzdu; z kolei o prbach dokonania na nim zdradzieckiego mordu rkoma opryszkw zbrojnych w sztylety
A zatem Jan, zoony z urzdu, nie uczszcza ju na naboestwa do kocioa, lecz zachowywa spokj w swej biskupiej siedzibie. Na kocu za Wielkiego Postu, w sam wit noc, podczas ktrej obchodzi si doroczn uroczysto na pamitk zmartwychwstania Chrystusa, usunici zostali si z kocioa zwolennicy Jana: na zajtych jeszcze udzielaniem chrztu witego uderzyli onierze oraz wrogo nastawieni cywile. Poniewa wydarzyo si to nieoczekiwanie, w baptysterium95 zapanowao nieopisane wprost zamieszanie: przeraone niewiasty podniosy lament aosny, dzieci uderzyy w pacz; kapanw i diakonw bito i wypdzano przemoc tak jak stali, odziani w liturgiczne stroje. Wprowadzeni w tajemnice wiary witej doskonale si ju orientuj co do wszystkich okropnoci, do jakich doj niewtpliwie musiao w tak niesychanym zamcie 96. Ja za zmuszony jestem o tym zamilcze, eby nie przeczyta tego kto, kto do wtajemniczonych nie naley. Kiedy o zamachu dowiedziaa si i caa reszta, wierni opucili nazajutrz tumnie koci i dopenili obchodu wita wielkanocnego w przestronnej bardzo ani publicznej, biorcej sw nazw od imienia cesarza Konstancjusza97. Uczynili to
Przz baptysterium naley tu rozumie osobne pomieszczenie z basenem, w ktrym udzielano sakramentu chrztu przez zanurzenie, o czym wiadczy np. relacja Sokratesa Scholastyka o nieudanym naduyciu tego sakramentu ze strony oszusta. Por. dz. cyt., s. 517. Zreszt dowodzi tego rwnie pocztek kolejnego akapitu. Chodzi niewtpliwie o to, e naruszone zostay zasady przyzwoitoci. Obrzd by tak organizowany, e w normalnych warunkach w peni przestrzegano poszanowania skromnoci. I tak np. niewiastom pomagay odpowiednio przybra si do zanurzenia specjalnie do takich posug religijnych wywicane diakonissy; por. wyej, ks. VII, rozdz. XVI, przyp. 80. A wic w, termach zwanych Constantianae, jak podaje i Sokrates, co jednake w cytowanym przez nas wydaniu (s. 485) wydrukowano mylnie, podajc Constantinae zamiast Constantianae.
97 96 95

pod opiek biskupw i prezbiterw i wszystkich innych przedstawicieli stanu, ktremu przysuguje prawo zajmowania si sprawami kocielnymi. Ci duchowni byli oczywicie razem z ludem, stojc po stronie Jana. Wypdzeni i stamtd, zebrali si za murami miasta, schodzc si w jakim miejscu, ktre ongi cesarz Konstantyn, nim zabudowa miasto, kaza ogrodzi erdziami i oczyci dla urzdzenia cyrku. I odtd bd tam, bd gdzie indziej, gdzie to byo moliwe, oddzielnie zbierali si na naboestwa i w rezultacie zaczto ich nazywa joannitami. W opisywanym tu okresie przyapano jakiego czowieka, optanego przez ze duchy czy te rzekomo optanego, uzbrojonego w sztylet; (1572) czowiek ten tak jakby czyha tylko na to, aby zada miertelny cios Janowi, ale do dziaania jeszcze nie przystpi. Tote zatrzymany przez tum jako najty morderca, majcy dokona skrytobjczego zamachu, doprowadzony zosta do prefekta miasta. Ale Jan, wydelegowawszy pewnych biskupw z grona tych, co byli przy nim, spowodowa uwolnienie delikwenta, zanimby go poddano torturom98. A znw nazajutrz niewolnik prezbitera Elpidiusza, jawnego wroga diakona99, pdem wbieg do siedziby biskupiej. Rozpozna go i zatrzyma kto z obecnych tam przypadkiem, pytajc o powd tego popiechu. Przybysz bez sowa odpowiedzi zada mu z miejsca cios sztyletem, a po nim ugodzi drugiego, ktry zakrzykn na widok pchnicia pierwszej ofiary. gn oprcz nich jeszcze trzeciego. Na alarmujcy okrzyk reszty obecnych rzuci si do ucieczki. Gdy cigajcy poczli wzywa ludzi z oddali, by zatrzymali uciekajcego opryszka, podbieg kto, kto po kpieli wraca z ani, i chwyci go, ale ugodzony miertelnie pad martwy na ziemi. Kiedy w kocu zbrodniarz otoczony zewszd przez tum ludzi z wielkim trudem zosta pojmany, zaprowadzono go do cesarskiego paacu. I solennie stwierdzajc, e jest to zamach dokonany przez wrogw Jana, ludzie zaczli woa, e ukara trzeba zarwno morderc jak i tych, ktrzy go do mordu nakonili. Przejwszy go zatem z rk tumu, prefekt miasta rozadowa
Oczywicie zgodnie z obowizujc wwczas procedur! Por. np. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 258 i 513.
99 98

nego Jana".

Naleaoby przyj, e chodzi tu o jakiego diakona oddaJanowi, albo te pomykowo napisano diakona", zamiast

gniewne uniesienie ludu okazujc, e wdraa przeciwko zbrodniarzowi postpowanie sdowe.

ROZDZIA DWUDZIESTY DRUGI

O tym, jak to Jan niesprawiedliwie usunity zosta z biskupiego tronu; nastpnie o zamieszaniu, jakie na tym tle powstao, oraz o poarze, zesanym z nieba na koci; na koniec o wygnaniu Jana do Kukusos 100
Poczynajc od tego momentu co gorliwsi przedstawiciele ludu strzegli Jana, tak noc jak i dniem, na zmian siedzc pod biskupi siedzib. Tymczasem biskupi, ktrzy si zebrali na synod przeciwko Janowi101, wnoszc skarg o naruszenie praw kocielnych powiedzieli, e na siebie bior wyrok wydany przeciw niemu, gdy jest to wyrok sprawiedliwy102. Jednoczenie zadali, aby Jan opuci miasto; inaczej bowiem nawet mowy nie ma o tym, aby lud si uspokoi. Kiedy przed Janem stan jaki specjalny wysannik cesarza i pod grob kary wyda mu polecenie, aby tak wanie postpi, biskup wyszed, niepostrzeenie dla trzymajcych nad nim stra z ramienia ludu. Na to tylko si poskary, e wbrew prawu wypdzony zostaje gwatem; odmwiono mu nawet rozprawy sdowej, ktra prawnie przysuguje i mobjcom, i szarlatanom, i cudzoonikom. Nastpnie maym cznem przewieziony zosta niezwocznie na drugi brzeg, do Bitynii; i std ruszy zaraz w dalsz drog. Niektrzy z tych, co knuli przeciwko biskupowi, przewidziawszy zawczasu, e jeliby (1573) lud to spostrzeg, w takim razie niewtpliwie si zmusi go do powrotu, uprzedzajc tak sytuacj zamknli drzwi kocioa. Ale kiedy w caej akcji poapali si wierni przebywajcy na ulicach, jedni p~ dem pospieszyli w kierunku morza; drudzy, ogarnici trwog,
100 101 102

Kukusos byo pierwszym etapem zsyki Jana. Por. nieco wyej, rozdz. XX. Z

tak tez wystpili wobec cesarza Arkadiusza biskupi Akacjusz i Antioch, jak informuje Valesius na podstawie dziea Palladiusza. O Antiochu, biskupie Ptolemaidy, por. nieco wyej, rozdz. X niniejszej ksigi.

rzucili si do ucieczki, gdy po tak wielkim zgieku i zamieszaniu spodziewano si rozruchw i gniewu cesarza. Wierni za zamknici w kociele tym bardziej tarasowali wyjcia, prc ku drzwiom i przepychajc si tam jeden przez drugiego. Wreszcie z najwikszym wysikiem udao im si otworzy podwoje na ocie, bo jedni tukli w nie gazami, a drudzy szarpali za wrzecidze, cignc je ku sobie, i odpychali tum napierajcy od tyu. W czasie tej szamotaniny nagle zaczy zewszd ogarnia koci pomienie; i przeniknwszy ca na wskro budowl, ogie pochon rwnie lecy w ssiedztwie od poudnia olbrzymi budynek rady senatu. Odpowiedzialno za ten fakt prboway skada na siebie nawzajem obie strony: intrygujcy przeciwko Janowi obwiniali jego stronnikw, e w ten wanie sposb dali wyraz swemu oburzeniu na orzeczenie synodu; a znw stronnicy Jana z uporem powtarzali, e jest to oszczerstwo i prba obarczenia ich win zbrodni popenionej przez tych, ktrzy postanowili ich spali razem ze wityni. Podczas kiedy poar od wieczora a do rana coraz dalej si posuwa i jzyki ognia pezay ku nie naruszonym jeszcze elementom budowli, ci, ktrzy w dalszym cigu przeladowali Jana, zawieli go do Kukusos w Armenii, gdy w myl pisemnego zarzdzenia od cesarza, skazaniec tam wanie mia za kar zamieszka. Ci za, ktrzy uprowadzili biskupw i wszystkich duchownych dotrzymujcych towarzystwa Janowi do koca, oddali w Chalcedonie swych winiw pod stra. Jeszcze inni chodzc po miecie od domu do domu aresztowali po kolei tych wszystkich, o ktrych byy zoone donosy, e sprzyjaj Janowi; i trzymali ich w wizieniu, a w kocu prbowali ich zmusi, by go oboyli kltw.
ROZDZIA DWUDZIESTY TRZECI

O Arsacjuszu, wybranym na nastpc Jana; dalej o tym, jakie to cikie represje dotkny zwolennikw Jana. Na koniec o witej Nikarecie
Niedugo potem na biskupa Konstantynopola wywicony zosta Arsacjusz, brat Nektariosa, sprawujcego ten biskupi

urzd przed Janem, czowiek agodny i sumienny w subie Boej 103. Saw, jak sobie zyska w okresie penienia obowizkw prezbitera, nadweryli niektrzy duchowni, czynic to, co im si podobao, a win zwalajc na niego; ale najbardziej zaciyy na jego dobrym imieniu i pniejsze take wydarzenia, ktre dotyczyy wielbicieli Jana. Poniewa bowiem ci ostatni uwaali, e nie do przyjcia jest ju dla nich kontakt i modlitwy zanoszone wsplnie z Arsacjuszem i z tymi, co si z nim stykali, jako e w towarzystwie ich znajdowali si cigle ludzie czyhajcy na zgub Jana, oddzielnie zatem, jak to ju rzekem, schodzc si na kracach miasta, tam na wasn rk urzdzali naboestwa. Ot Arsacjusz odby w tej sprawie narad z cesarzem. W rezultacie dowdca w randze trybuna otrzyma polecenie, by wraz z onierzami wpad na zgromadzonych. Rac wic tum pakami (1576) i kamieniami, zmusi ludzi do ucieczki, ale osobistoci znaczniejsze i co gortszych obrocw Janowych kaza zamkn w wizieniu. W tych okolicznociach, jak to zwykle bywa, gdy onierskiej samowoli da si pole do popisu, zaczo si ograbianie niewiast z klejnotw: jedni si im zrywali acuchy i zote pasy tudzie naszyjniki i kolie; drudzy za wycigali kolczyki razem z patkami uszu. Ale cho po caym miecie roznis si popoch i lament, to nawet i wtedy nie wyrzekli si wierni swej mioci do Jana. Wprawdzie oficjalnie si ju nie zbierali, a wielu przestao nawet uczszcza na rynek i do ani; dla niektrych nawet pozostawanie w swoim wasnym domu nie byo wolne od niebezpieczestwa, tote sami siebie skazujc na wygnanie, wychodzili z miasta, a oprcz wielu wartociowych mw, wyszy te i zacne niewiasty. Wrd nich znalaza si Bitynka Nikareta, przedstawicielka znanego wrd mieszkacw Nikomedii rodu patrycjuszowskiego, ktr otacza nimb wieczystych lubw dziewictwa i witoci ycia m. O ile wiem, bya to najskromniejsza ze wszystkich powicajcych si Bogu niewiast, o jakich kiedykolwiek syszano. Umiaa panowa nad swym zachowaniem i nad mow, uoy sobie odpowiedni tryb ycia i a do mierPor. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 486. Cech agodnoci podkrelaj obaj historycy, jakby dla uwydatnienia porywczoci, z jak wystpowa Jan. Nikareta uznana zostaa za wit. Koci obchodzi jej uroczysto w dniu 27 grudnia. Por. Karol Radoski, dz. cyt., s. 348.
104 103

ci swojej zawsze przenosia rzeczy Boe ponad wane sprawy yciowe. Dzielno i rozsdek pozwoliy jej stawi czoo nieoczekiwanym uderzeniom okrutnego losu, tak e nawet si nie oburzaa, kiedy niesprawiedliwie pozbawiona zostaa olbrzymiej fortuny po ojcu; i jeszcze z tych szczupych zasobw, ktre jej pozostawiono, dziki nieprzecitnej umiejtnoci gospodarowania miaa wraz z domownikami wszystko, co potrzebne do ycia, i w dodatku innym rwnie szczodrze suya pomoc, chocia modo jej naleaa ju do przeszoci. Jako mioniczka tego, co pikne i dobre, z yczliwoci dla ludzi i z chci przyjcia im z pomoc zaja si ponadto przygotowywaniem rnych lekarstw na uytek chorych ndzarzy. Oczywicie w oparciu o te umiejtnoci pomagaa niejednokrotnie wielu spord swoich bliskich, ktrym na nic si zdaa usuga zawodowych lekarzy. Bo za jak wprost Bosk ingerencj wszystko, do czegokolwiek przyoya rki, pomylny osigao rezultat. I eby rzecz uj w skrcie, spord yjcych w moich czasach niewiast powicajcych si Bogu nie znaem drugiej, ktra by si wzniosa a na takie szczyty moralnej siy, dostojestwa i wszelkich innych wartoci. Ale chocia bya tak wspania kobiet, og o niej nic nie wiedzia. Albowiem w swej skromnoci i upodobaniu do chrzecijaskiej mdroci ycia zawsze pragna pozostawa w ukryciu, i to tak dalece, e nawet nie staraa si dostpi godnoci diakonissy, ani te pomimo wielokrotnych zacht ze strony Jana nigdy nie zgodzia si zosta przeoon panien yjcych w klauzurze kocielnej105. Kiedy wobec ogromnego przeraenia, jakie wszystkich ogarno, jasn stao si rzecz, e posplstwo gowy ju nie podniesie, prefekt miasta wystpiwszy publicznie pod pozorem ledztwa w sprawie poaru i spalenia budynku rady senackiej, wielu wymierzy okrutne kary. Bdc bowiem poganinem, jak gdyby naigrawa si z nieszcz, ktre spady na Koci, i cieszy si z caego przebiegu wydarze.
W odrnieniu od mniszek (monachae), przebywajcych w klauzurze klasztoru, tak zwane parthenoi ekklesiastikai (virgines ecclesiasticae, dosownie: panny kocielne") miay oddzielne pomieszczenie w kociele i oddzielnie przyjmoway komuni wit. Nazwa ekklesiastikai pochodzi std, e imiona ich wpisane byy do albumu (tj. wykazu) kocielnego. Wiadomo t na podstawie rnych dokumentw podaje komentarz Valesiusa.
105

(1577) ROZDZIA DWUDZIESTY CZWARTY

O lektorze Eutropiuszu i o witej Olimpii 106; z kolei o prezbiterze Tygriuszu 107; o tym, jakie to mki wycierpieli dla sprawy Jana. Na koniec o biskupach siedzib patriarchalnych 108
Wtedy to wanie take pewien lektor, niejaki Eutropiusz, przyprowadzony zosta przed trybuna w celu wskazania sprawcw podoenia ognia. Smagano go batogami ze skry woowej, bito go kijami, rozdzierano mu hakami boki i policzki, i prcz tego musia wytrzyma przypalanie do ywego gorejc pochodni, cho by czowiekiem modym i delikatnej kompleksji. Ale mimo wszystkich katuszy powtarza, e nic o tej sprawie nie wie 109. Wreszcie po tych torturach zamknli go w wizieniu, gdzie niebawem ycie zakoczy. Warto te utrwali na pimie senne widzenie, zwizane z jego osob. Mianowicie Sisinios, biskup sekty nowacjan, zobaczy w czasie gbokiego ju snu jakiego ma niezwykej urody i uderzajcej w oczy statury, jak stojc przy otarzu ich kocioa, wzniesionego przez nich ku czci pierwszego mczennika Szczepana, zdawa si by zaniepokojny brakiem dzielnych wyznawcw: zupenie jak gdyby w poszukiwaniu za nimi przeszed cae miasto i nie znalaz adnego prcz jednego tylko Eutropiusza. Przejty widzeniem Sisinios opowie106

dzi jej s. 355.

107

Por. nieco wyej, rozdz. IX niniejszej ksigi. Koci obchouroczysto 17 grudnia. Por. Karol Radoski, dz. cyt.,

Imi tego prezbitera (uznanego przez Koci za witego mczennika) brzmi u Sokratesa Scholastyka Tygrys (Tigris) por. dz. cyt., s. 421. U Sozomena zarwno w tym rozdziale, jak i wyej, w XVII, imi to brzmi Tigrios. Mona by te tumaczy wprost: o patriarchach", jednake jest to wyraz wieloznaczny. Wyjanijmy, e honorowy tytu patriarchy przysugiwa najpierw biskupom siedzib patriarchalnych": Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy; w okresie pniejszym rwnie biskupom innych siedzib. Na Zachodzie po raz pierwszy tytu patriarchy nada papieowi Leonowi I (a wic biskupowi Rzymu) cesarz Teodozjusz II. Narzuca si pytanie, skd ten podziw dla dzielnoci modego kapana, skoro z relacji autora zdaje si wynika, e sprawcami poaru nie mogli by chrzecijanie. Ot odpowied jest chyba jedna: torturowany mg si uwolni od mczarni zrzucajc odpowiedzialno na pierwsz lepsz osobisto z licznego grona chrzecijan sprzyjajcych Janowi.
109 108

dzia swj sen jednemu z najbardziej zaufanych prezbiterw podlegajcych jego zwierzchnictwu i poleci mu przeprowadzi wywiad, co to za czowiek. A prezbiter trafnie odgadszy, e osobistoci o takim charakterze najprawdopodobniej szuka naley wrd torturowanych niedawno przez prefekta miasta, chodzc od jednego wizienia do drugiego stara si dowiedzie, czy nie ma tam jakiego Eutropiusza. I kiedy go odnalaz, wda si z nim w rozmow i opowiedzia mu sen, jaki mia biskup; za czym ze zami w oczach prosi go o modlitw w swojej intencji. Tak si zatem przedstawiaj fakty zwizane z osob Eutropiusza. W tej krytycznej sytuacji bohaterk okazaa si rwnie diakonissa Olimpia. Skoro bowiem z wymienionego tu powodu przyprowadzona zostaa do sdu, na zapytanie prefekta, czemu to podpalia koci, odpowiedziaa: Tego rodzaju poczynania nie wchodz w rachub na obranej przeze mnie drodze ycia; bo cay swj majtek a byo tego niemao! powiciam na odnowienie Boych przybytkw". Gdy za prefekt mwi, e zna dobrze jej ycie, wtrcia: Przejmij zatem na siebie rol oskaryciela, a wyrok w naszej sprawie niech wyda kto inny!" Poniewa oskarenie z braku wiadkw zawieszone byo w prni, prefekt, nie majc podstaw do adnej susznej krytyki, z wiksz jak agodnoci przeszed do innego zarzutu. I tak jak gdyby wystpowa w charakterze yczliwego doradcy, zarzuci zarwno jej jak i pozostaym niewiastom bezmylno, z tego tytuu, e odrzucay wsplnot z biskupem 110, podczas kiedy mogy speni akt skruchy i uwolni si od wszelkich przykroci. Ale chocia wszystkie inne niewiasty pod wpywem lku ustpiy wobec podobnych nalega prefekta, Olimpia odrzeka: Nie jest to w myl prawa, by kobieta pojmana w tumie na skutek oszczerstwa, a w sdzie nie przekonana co do susznoci adnego z punktw oskarenia, zmuszana bya z kolei do obrony wobec zarzutw, z jakich nikt oczyszcza si nie musi. Pozwl mi zatem wzi adwokatw do poprzedniej sprawy (1580). Bo jeeli bezprawnie miaabym by zmuszona do utrzymywania kocielnej wsplnoty z tymi, z ktrymi komunikowa si nie naley, to nie uczyni tego, czego ludziom zbonym czyni si nie godzi". Prefekt za, skoro nie zdoa jej nakoni do nawizania cz110

Oczywicie wsplnot z nastpc Jana, tj. Arsacjuszem.

noci kocielnej z Arsacjuszem, na razie j zwolni, aby si porozumiaa z obrocami. Nazajutrz jednake stawiwszy j przed sdem, wymierzy jej wysok grzywn w zocie; myla bowiem, e w ten sposb zmusi j do zmiany zdania. Ona jednake na pienidze nie zwracaa uwagi, tote bynajmniej nie ustpia; i wreszcie opuciwszy Konstantynopol, zamieszkaa na stae w Kyzikos. W tym samym czasie take i prezbiter Tygriusz odarty z odziey, wychostany biczem po grzbiecie, przywizany za rce i nogi, rozcignity na koniec zosta na ou tortur. By on z pochodzenia barbarzyc i cho by na dworze pokojowcem, to jednak nie od urodzenia: najpierw by niewolnikiem w domu ktrego spord wpywowych urzdnikw pastwa, a poniewa zyska uznanie w oczach waciciela, dostpi dobrodziejstwa wolnoci. A gdy osign godno prezbitera, z upywem czasu okaza si czowiekiem wielkiej zacnoci i agodnoci charakteru, i jak mao kto obrotnym w sprawach pomocy na rzecz biednych i pielgrzymw 111. Tak wic wygldaa sytuacja w samym Konstantynopolu. Tymczasem w Rzymie po pitnastoletnich rzdach biskupich Syrycjusza 112 i trzyletniej kadencji Anastazego 113 nastpstwo w pasterzowaniu na tamtejszym terenie obj Innocenty 114. [W Antiochii] zmar za Flawian 115, ktry nie wyrazi zgody na usunicie Jana z biskupiego urzdu: ster Kocioa antiochijskiego przej po nim Porfiriusz 118. Ot kiedy PorfiSozomen urywa na tym relacje o Tygriuszu, ktrego uroczysto, jako witego i mczennika, obchodzi Koci w dniu 12 stycznia. Jak wiadomo z innych rde, przeladowany prezbiter musia pj na wygnanie. Por. Karol Radoski, dz. cyt., s. 473. Papie Syrycjusz, nastpca Damazego, zaliczany jest do witych Kocioa (uroczysto 26 listopada). Na stolicy apostolskiej zasiada w latach 384399. Jego pismo do biskupa Tarragony, Himeriusza, jest najstarszym z zachowanych dekretalii papieskich. Por. Karol Radoski, dz. cyt., s. 446. I ten papie naley do witych (uroczysto 19 grudnia). Potpi bdy Orygenesa i donatystw. y w przyjaznych stosunkach ze w. Augustynem, w. Hieronimem i w. Paulinem z Noli. Zmar w 401 roku. Por. Karol Radosk, dz. cyt., s. 22. Rwnie uznany za witego (uroczysto 28 lipca); na stolicy apostolskiej zasiada lat pitnacie (zmar w roku 417). Innocenty by obroc w. Jana Chryzostoma, ponadto zwalcza herezj Pelagiusza. Por. Karol Radoski, dz. cyt., s. 188.
115 116 114 113 112 111

Por. wyej, zwaszcza rozdz. III niniejszej ksigi.

Wspomina o nim i Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 506. Porfiriusz zasiada na tronie biskupim Antiochii od roku 404 do 413.

riusz opowiedzia si za edyktem skazujcym Jana, wielu spord Syryjczykw odczyo si od miejscowego Kocioa; oni to, zbierajc si na naboestwa oddzielnie, narazili si na wielkie przykroci i dowiadczyli cikich represji. Albowiem na rzecz wsplnoty kocielnej z Arsacjuszem i z owym Porfiriuszem oraz z Teofilem, biskupem Aleksandrii, staraniem wpywowych osobistoci na cesarskim dworze wysza ustawa, ktra zabraniaa ortodoksom zbiera si na naboestwa poza murami kociow; wszyscy za wierni nie pozostajcy z wymienionymi biskupami w kocielnej cznoci mieli by odtrceni 117.
ROZDZIA DWUDZIESTY PITY

O tym, e z chwil osabienia Kocioa rwnie i sprawy tego wiata le zaczy si ukada; nastpnie o Stylihonie, komesie 118 Honoriusza
W tym to okresie a taka zbieno wydarze jest na og czym atwo wykrywalnym dla badajcych starcia midzy pasterzami Kocioa rwnie i sprawy pastwa doznay powanych zakce. I tak oto Hunowie przeprawiwszy si przez
Wspomnian tu ustaw wydan w roku 404 przez obu cesarzy, Arkadiusza i Honoriusza, cytuje Valesius z XVI ks. Kodeksu Teodozjusza, pod tytuem De his qui religione contendunt. Warto j tu przytoczy w przekadzie polskim: Napominamy zarzdcw prowincji, aby udaremnili niedozwolone zebrania tych, ktrzy w oparciu o wiar ortodoksyjn, wzgardziwszy witymi kocioami, prbuj zbiera si gdzie indziej [zarzdcy maj to przeprowadzi] w drodze niewtpliwego odtrcenia przez Koci tych, ktrzy odrzucaj wsplnot kocieln najczcigodniejszych zwierzchnikw: Arsacjusaa, Teofila, Porfiriusza". Ingerencja wadzy cesarskiej w sprawy kocielne jest tu raczej pozorna, gdy wszystko dzieje si jak gdyby w myl ycze wymienionych biskupw. Stylichon (Stilico, Stilicho), magister militum (tj. najwyszy dowdca wojskowy) Honoriusza i jego opiekun, by wobec nieletnioci wadcy panem cesarstwa zachodniego. Zasug jego s zwycistwa nad Alarykiem: pod Pollencj w roku 402 i pod Weron w roku 403 oraz nad wodzem Germanw, Radagaisem, pod Faesulae w roku 405. Niestety, w roku 408 Stylichon pad ofiar intryg na cesarskim dworze Honoriusza i zosta stracony jako rzekomy zdrajca, dcy do uzurpacji po mierci Arkadiusza. Tote ju w roku 410 Wizygoci pod dowdztwem Alaryka zupili i to do gruntownie Rzym.
118 117

Dunaj, pustoszyli Tracj119. (1581) A rozbjnicy w Izaurii120 zebrawszy si w jedn wielk liczebnie si rabowali miasta i wioski na caym obszarze midzy Kari a Fenicj121. Stylichon natomiast, naczelny wdz wojsk Honoriusza, czowiek mony i wpywowy jak nikt inny dotychczas, majcy oddanych sobie modych Rzymian i barbarzycw, popadszy w konflikt z prefektami rzdzcymi z ramienia Arkadiusza postanowi doprowadzi do starcia pomidzy obydwoma cesarstwami 122. Za czym wystarawszy si u Honoriusza o godno najwyszego dowdcy rzymskiego dla Alaryka, wodza Gotw, wyprawi go przeciwko mieszkacom Illyricum123. Przodem wysa Jowiusa, ktry otrzyma godno prefekta pretorskiego na obszarze Illyricum, i umwi si, e przybdzie tam razem z wojskiem rzymskim, eby mianowicie i tamtejsz ludno podporzdkowa wadzy Honoriusza. Alaryk zatem powoawszy pod bro poddanych sobie wojownikw z przytykajcej do Dalmacji i Panonii ziemi barbarzyskiej, w ktJak informuje w V ks. swego dziea Zosym, nie chodzio tym razem o Hunw, lecz o dezerterw z rnych garnizonw rzymskich, ktrzy udajc Hunw szerzyli dzieo zniszczenia. Kres pooy temu wspomniany wyej (ks. VIII, rozdz. IV) Fravitus, wczesny magister militum Orientis. Izauria (Isauria) w Azji Mniejszej stanowia poudniowo-zachodni cz Likaonii i graniczya z Cylicj. Mieszkacy tej krainy znani byli od dawna z cigych napaci na ziemie ssiadw i z korsarstwa, uprawianego zreszt razem z Cylicyjczykami. W roku 63 przed Chr. obszar jej wczy Pompejusz do prowincji Cylicji. Tak wic podejmowali wyprawy upieskie na zachd i na poudnie od pasma gr Taurus, rozcigajcego si w poudniowo-wschodniej czci Azji Mniejszej. W tekcie gr. dosownie: pros hauta synkrousai ta basileia porni cesarstwa ze sob", rzuci cesarstwa na siebie same", tj. jedno na drugie. Tak wic historyk mwi ju wyranie o dwch cesarstwach, jakkolwiek przeprowadzony przez cesarza Teodozjusza Wielkiego w 395 roku podzia nie by prawnym podziaem na dwa samodzielne pastwa" (por. Tadeusz Sinko, Zarys historii literatury greckiej, t. II, s. 745746). Podziaem ostatecznym" nazywa podzia z roku 395 Kazimierz Kumaniecki (Historia kultury staroytnej Grecji i Rzymu, s. 422), niewtpliwie w tym sensie, e po Teodozjuszu Wielkim nikt ju nie panowa nad obiema razem czciami imperium. Oczywicie Illyricum Wschodniego, gdy Zachodnie i tak naleao do Honoriusza, na zasadzie podziau, o ktrym bya mowa wyej (ks. VII, rozdz. IV i przyp. 9; ks. VIII, rozdz. I; por. take Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 446, przyp. 2).
123 122 121 120 119

rej przebywa, zjawi si w Epirze; i po dugim tam oczekiwaniu zawrci do Italii. Kiedy bowiem Stylichon zgodnie z umow zamierza (1584) ju wyruszy, zatrzymany zosta listem Honoriusza 124. I te zdarzenia taki wanie miay przebieg.
ROZDZIA DWUDZIESTY SZSTY

Dwa listy Innocentego, biskupa125 Rzymu: do Jana Chryzostoma i do duchowiestwa Konstantynopola w obronie Jana
Skoro biskup rzymski Innocenty dowiedzia si o rodkach przedsiwzitych przeciwko Janowi, mocno by wzburzony; i decyzje te potpi, a jednoczenie zabiegajc usilnie o zwoanie soboru powszechnego, napisa do Jana, oraz oddzielnie do duchownych Konstantynopola. Poniewa znalazem przekad obu tych listw dokonany z jzyka aciskiego, postanowiem owe dokumenty tu przytoczy. A brzmi one tak: Do umiowanego brata, Jana, Innocenty. Jakkolwiek czowiek niewinny oczekiwa powinien wszelkiej pomylnoci i o zmiowanie zabiega u Boga, to jednak i my, cho doradzamy cierpliwo, wysalimy przecie stosowne pismo przez diakona Cyriaka: aby wyrzdzona zniewaga nie miaa wikszej mocy w szkodzeniu, nieli czyste sumienie w zasilaniu nadziei. Poniewa jeste nauczycielem i pasterzem tylu ludw, nie potrzebujesz przeto poucze, e zawsze, i to nie raz jeden, dowiadczani s najlepsi: przechodz prb, czy dalej trwaj na szczytach cierpliwoci i czy si nie zaamuj przed adnym wysikiem, jakiego wymaga ciar nieszczcia. I doprawdy: sumienie to sprawa potna naprzeciw wszyJak informuje we wspomnianym miejscu Zosym, Stylichon znajdowa si ju w Rawennie, skd mia wyruszy w celu poczenia si z Alarykiem i zaatakowania wsplnymi siami obszaru Illyricum Wschodniego, kiedy otrzyma od Honoriusza list w zwizku z uzurpacj Konstantyna (miaa ona miejsce w roku 407; uzurpator, walczc z innymi pretendentami do wadzy, dosta si w roku 411 do niewoli i zosta stracony). Autor tytuu, w odrnieniu od Sozomena, uywa tytuu papo (dos. ojciec" tytu w pierwotnym znaczeniu nadawany w ogle biskupom, zwaszcza za biskupom metropolii).
125 124

stkiemu, co si przytrafia wbrew sprawiedliwoci. A jeliby takich przygd kto nie umia pokona na drodze wytrwania, da tym samym podstaw do niskich podejrze. Wszystko bowiem powinien wytrzyma ten, kto ufa najpierw Bogu, a nastpnie i wasnemu sumieniu; jako e prawdziwy bohater zdolny jest wiczy si przede wszystkim w cierpliwoci, a klski ponie nie moe, skoro przecie drg myli jego strzee Pismo wite. Wszak obfituj w przekady owe teksty natchnione, ktrych nauki wpajamy narodom: oto potwierdzenie prawdy, e niemal wszyscy wici na rne sposoby i nieustannie cierpieli udrki i przechodzili prby jakby na jakim badaniu, i dopiero tak dochodzili do wieca cierpliwoci. Niechaj twoj mio126 pocieszy samo sumienie, bracie najdroszy; to sumienie, ktrego gos przynosi w utrapieniach otuch, (1585) wspierajc mstwo. Bo pod czujnym okiem Chrystusa Pana sumienie ostatecznie oczyszczone zawinie do portu pokoju". Innocenty, biskup, pozdrawia prezbiterw i diakonw oraz cae duchowiestwo i wiernych Kocioa konstantynopolskiego, podlegych biskupowi Janowi, umiowanych braci 127. Z listu waszej mioci, ktry wysalicie przez prezbitera Germana i diakona Kasjana, z zatroskanym sercem poznaem cay obraz nieszcz, postawionych mi przez was przed oczy; i ponawiajc wielokrotnie czytanie dostrzegem, na jak wielkie utrapienie i mozoy naraona jest wiara. Bl ten koi jedna tylko pociecha: myl o wytrwaniu. Pooy bowiem nasz Bg niebawem kres podobnym udrkom, a wytrzymanie takich przykroci przyniesie owoce. Ale przecie sam ow konieczn pociech, zawart na wstpie listu waszej mioci, przeczytalimy peni uznania dla waszej decyzji, bo s tam wiadectwa, przemawiajce na rzecz cierpliwoci. Wszak wy listem waszym uprzedzilicie nasze sowa pociechy, jakie wam winnimy byli przesa. Albowiem Pan nasz uycza zwykle tej cierpliwoci wszystkim udrczonym: aby nawet
126 127

Tj. ciebie". Mogoby te by: wasz mio".

przekad nasz staramy si utrzyma jak najbliej tekstu greckiego. Za Valesiusem warto odnotowa, e w dokumencie pierwszym, pisanym do biskupa Jana, umieszcza Innocenty swoje imi po imieniu Jana, w tym natomiast dokumencie, przeznaczonym dla duchowiestwa i wiernych Konstantynopola, imi Innocentego widnieje na pierwszym miejscu.

w ucisku sami si pocieszy umieli jako sudzy Chrystusa; eby w sercach swoich rozwayli, e to, co oni cierpi, stao si ju poprzednio udziaem witych. Ale i my take z samego listu waszego moemy zaczerpn dla siebie pociechy. Nieobce nam bowiem wspcierpienie z wami, jako e w waszych osobach i my doznajemy krzywdy. Bo kt spokojnie cierpie zdoa uchybienia zawinione przez tych, ktrym w pierwszym rzdzie wypadao powici si sprawie adu i pokoju oraz samej zgody? A tymczasem trybem na opak odsuwa si nieskazitelnych biskupw od kierowania ich wasnymi Kocioami. I taki los wanie wbrew sprawiedliwoci spotka pierwszego brata naszego i wspsug, Jana, waszego biskupa, ktremu nawet sowa na sw obron powiedzie nie dano. Nie postawiono adnego zarzutu, adnego te nie wysuchano. I c to za pomys zakazany? Aby nie byo powodu do przewodu sdowego, czy te by powodu nie szukano, w miejsce yjcych biskupw podstawiono innych; zupenie tak jak gdyby ci, ktrzy zaczynaj od takiego uchybienia, mogli si spodziewa po kim miarodajnego orzeczenia, e maj w czym racj albo susznie co zdziaali. Jeszcze nigdy dotd nie syszelimy, eby nasi ojcowie powayli si kiedykolwiek na podobne poczynania. Przeciwnie raczej im zapobiegali, przez to, e nie pozwalali nikomu, by na miejsce yjcego biskupa wywica drugiego; niewaciwa zatem ordynacja nie (1588) moe uniewani urzdu biskupa, skoro przecie nawet nie moe by biskupem ten, kto zajmuje jego miejsce wbrew prawu. A co do przestrzegania kanonw, zaznaczamy wyranie, e stosowa si naley do tych, ktre ustalone zostay w Nicei: tylko im winien Koci powszechny ulego, tylko im uznanie. A jeeli ci i owi powouj si na prawa inne, z kanonami nicjeskimi niezgodne i napitnowane jako dzieo heretyckie, biskupi katoliccy odrzucaj takowe. Bo tego, co wymylili heretycy, nie wolno doczepia do norm prawnych katolickich. Zawsze bowiem ywi oni pragnienie, aby przy pomocy przeciwnych i zakazanych sformuowa podway to, co uchwalili ojcowie nicejskiego soboru. Tak wic nie tylko stwierdzamy, e wspomnianych sformuowa nie naley si trzyma, ale co wicej podkrelamy, e trzeba je potpi razem ze wszystkimi dogmatami heretykw i odszczepiecw, podobnie jak ju i poprzednio potpili je na synodzie w Sardyce biskupi, ktrzy dziaali przed nami. Bo ju chyba lepiej by byo, bracia

najdrosi, odrzuci i potpi to, co stanowi niewtpliwy dorobek, anieli pozwoli, by jakkolwiek moc wic miay te postanowienia, ktre zapady wbrew kanonom. C jednake uczyni mamy w tej oto chwili przeciwko tego rodzaju wystpieniom? Niezbdne jest rozpoznanie tych spraw na synodzie, o ktrego koniecznoci mwilimy ju i przedtem. Tylko bowiem synod moe powstrzyma uderzenia takich nawanic; eby si za mg zebra, z poytkiem byoby tymczasem zbawienn kuracj powierzy woli Boga potnego i Chrystusa Jego, Pana naszego. Uciszone bdzie i uspokojone wszystko, co obecnie szatan mci i napenia zgiekiem na wyprbowanie wiernych. W niewzruszonej mocy wiary naszej od Boga oczekiwa mamy spenienia wszelkiej nadziei, na adne zwtpienia miejsca nie zostawiajc128. Bo i my take wiele nad tym rozmylamy, w jaki sposb ma si zebra synod powszechny, eby z woli Boej kres nasta dla niepokojcych porusze. Poczekajmy zatem na razie, zabezpieczeni murem cierpliwoci; miejmy nadziej i ufajmy, e przy pomocy Boga naszego wszystko powrci do pierwotnego porzdku. A o tych wszystkich cierpieniach, na ktre jestemy wystawieni, jak to nam piszecie, dowiedzielimy si take ju wczeniej, chocia przewanie w rnych momentach, dokadnie o to wypytujc zbiegych do Rzymu naszych (1589) wspbiskupw, mianowicie Demetriusza, Cyriaka, Eulizjosa i Palladiusza 129, ktrzy s tu razem z nami".
ROZDZIA DWUDZIESTY SIDMY

O nieszczciach, jakie si wydarzyly z powodu Jana, i o zgonie cesarzowej Eudoksji oraz Arsacjusza; i jeszcze o patriarsze Attyku: skd pochodzi i jaki mia charakter
Tak brzmi listy Innocentego; atwo poj z ich treci, jakie zdanie mia autor o Janie.
W tekcie greckim stylistyczny efekt podwjnego przeczenia (litotes), w caej zwizoci nie do oddania po polsku: Ouden ophetlomen te sterreteti tes pisteos para to Kyriou apelpisai (niczego nie wolno nam nie spodziewa si"...). w oparciu o takie dokumenty jak Dialogus de vita Chrysostomi (Palladiusza, biskupa Helenopolis) oraz list (148) w. Jana
129 128

W Konstantynopolu i w jego podmiejskich okolicach spad w tym czasie grad niesychanej wielkoci, a czwartego dnia ,potem skoczya ycie maonka cesarza 130. Prawie wszyscy byli przewiadczeni, e te nieszczcia zesa sam Bg, zagniewany z powodu Jana. Bo przecie i Cyryn, biskup Chalcedonu, ktry mu najwicej ublia, na krtki czas przed tymi wydarzeniami ndznie skona po amputacji obydwu ng, ktr przeprowadzili lekarze w wyniku przypadkowego obraenia stopy. Ale i Arsacjusz po niedugim okresie kierowania Kocioem Konstantynopola zakoczy swj ywot. O nastpstwo po nim ubiegao si wielu, a w czwartym miesicu od jego mierci sakr otrzyma Attyk, prezbiter, przedstawiciel duchowiestwa Konstantynopola, jeden z tych, co nastawali na Jana 131. Attyk by rodem z Sebasty w Armenii. Od lat modoci wychowywany by w ascezie przez mnichw z sekty Macedoniusza. Oni to wanie, wyszedszy ze szkoy Eustacjusza132, ktrego ju znamy z poprzednich relacji jako tamtejszego biskupa i duchowego przywdc najlepszych mnichw, synli podwczas w Sebacie z tej chrzecijaskiej mdroci ycia. Kiedy jednak osign ju Attyk wiek mski, przeszed na stron Kocioa powszechnego. Bdc raczej czowiekiem rozsdnym z natury anieli erudyt, odznacza si zrcznoci w przeprowadzaniu spraw praktycznych i umia zarwno zastawia puapki jak i skutecznie si przed zasadzk uchroni. Sposb bycia mia na tyle ujmujcy, e cieszy si ogln sympati. Jak na wygaszanie mw w kociele, moliwoci
Chryzostoma, odnotowuje Valesius, e Demetriusz, biskup Pessynuntu, przyby zrazu do Rzymu wysany przez Jana. Potem wrci tam odbywszy podr na Wschd. Eulizjos by biskupem Apamei, a Palladiusz Helenopolis; Cyriak by moe biskupem Emezy. Wymienionych tu biskupw wysa potem Innocenty do cesarza Arkadiusza razem z innymi picioma biskupami i dwoma prezbiterami, o czym zreszt pisze i Sozomen w nastpnym rozdziale mniejszej ksigi.
130 131

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 486487.

Zwrmy uwag na ten wany szczeg, choby ze wzgldu na pochway, jakich nie szczdzi Attykowi Sokrates Scholastyk (por. dz. cyt., s. 497498). Attyk urodzi si w Sebacie. Od roku 406 by biskupem Konstantynopola, dy do podniesienia rangi tego miasta, walczy z nestorianizmem i pelagianizmem. Zmar w Konstantynopolu w roku 425. por. na jego temat wyej, ks. III, rozdz. XIV, oraz Sokrates Scholastyk, dz. cyt., zw. s. 258260.
132

przedstawia przecitne, tak e kaza jego nie mogli suchacze ani uzna za godne utrwalenia na pimie, ani te za cakiem pozbawione erudycji. Dbajc bowiem o staranno, ilekro pozwalay na to okolicznoci, zapoznawa si z dzieami najwybitniejszych autorw pogaskich. A poniewa sprawia wraenie czowieka nie posiadajcego gruntownej wiedzy, rozprawiajc o nich niejednokrotnie niezauwaalnym pozostawa nawet dla prawdziwych erudytw. Dla ludzi jednej z nim wiary by podobno (1592) niezwykle serdeczny, dla innowiercw za grony, i kiedy tylko chcia, atwo budzi w nich trwog, a znw za nagym przejciem z nastroju w nastrj stwarza pozr agodnoci. Takie rysy charakteru daj mu ci, ktrzy go znali. Jan tymczasem nawet na wygnaniu rs w saw. Pienidzy bowiem majc pod dostatkiem jako e niezalenie od wielu innych, ktrzy je dowieli, wysaa je rwnie i diakonissa Olimpia wykupi od Izauryjczykw wielu jecw i odprawi ich w ojczyste strony. Wielu potrzebujcym uyczy niezbdnego wsparcia, a tych, ktrzy pienidzy nie potrzebowali, zdobywa sobie sowem. I miowali go niezmiernie mieszkacy Armenii, wrd ktrych przebywa, oraz ludno obszarw ssiednich. Odwiedzao go za bardzo wielu, tak z Antiochii, jak i z pozostaych okolic Syrii i Cylicji.
ROZDZIA DWUDZIESTY SMY

O tym, jak to Innocenty, biskup Rzymu, usilnie zabiega o synod, by na powrt sprowadzi Jana z wygnania: z kolei o poselstwie wysianym przez niego w celu zbadania sytuacji [w Konstantynopolu] i o zgonie Jana Chryzostoma
Innoceny natomiast, biskup Rzymu, poniewa tak jak wczeniej napisa, zabiega o jego powrt z wygnania, przeto razem z biskupami, ktrzy przybyli do niego w tej sprawie jako posowie ze Wschodu, wysa do obu cesarzy, Honoriusza i Arkadiusza, piciu jeszcze biskupw i dwch prezbiterw rzymskiego Kocioa, aby zadali zwoania synodu, z okreleniem terminu i miejsca. Jednake ci, ktrzy w Konstantynopolu do Jana odnosili si wrogo, wysunli potwarczy

zarzut, e s to dziaania majce jakoby na celu wyrzdzenie zniewagi tej czci imperium; za czym si postarali, by wymienionych tu posw pogardliwie odesano z powrotem jako tych, ktrzy narazili si wadzy zagranicznego mocarstwa. Co za dotyczy samego Jana, udao im si osign to, e edykt cesarski przesiedla go dalej, a do Pityos; niebawem te przybyli onierze, by rozkazu dopeni. Powiadaj, e Jan, prowadzony przez nich, w czasie marszu zawczasu przewidzia dzie, w ktrym mia umrze: oto w Komanach, w Armenii, ukaza mu si mczennik Basiliskos. Tutaj wic, nie majc ju si do dalszej drogi, jako e cierpia na ble gowy i nie mg znie palcych promieni soca, zoony niemoc rozsta si z yciem138.
por. odnone relacje Sokratesa Scholastyka, dz. cyt., s. 487. To, co okrelilimy nieco wyej jako katastrof" Jana, zasuguje na szczegln uwag. Warto te dokadnie przeledzi do uchwytny stosunek obu historykw, tak Sokratesa, jak i Sozomena, do sprawy Jana. Otrzymuje si wraenie, e Jan swoj odwag, swoim sposobem bycia (czy brakiem gadkoci", w ktrej chyba celowa wychwalany przez Sokratesa bezporednio po Janie! taki np. Sisinios) wprost jako gorszy nie tylko ludzi wieckich, zwaszcza stojcych u steru rzdw, ale i duchownych. atwo jednak dostrzec, e w podobny sposb gorszce byo w oczach faryzeuszy zachowanie Chrystusa... Jan nie szuka wadzy i godnoci, i nawet nie umia si broni, ale kiedy zmuszony by dziaa jako biskup, energicznie zaprowadza na swoim terenie porzdek: usuwa na przykad z urzdu biskupw nie zasugujcych na t godno (tak jak Chrystus usun przekupniw ze wityni). Odnosi si wraenie, e gdyby takich osobistoci byo w tym czasie wicej, inaczej potoczyyby si dzieje Kocioa. Uderza przy tym niesychane bogactwo literackiej spucizny po Janie. Tote sporo uwagi powica mu Tadeusz Sinko, por. zwaszcza Literatura grecka, Wrocaw 1954, t. III, cz. 2 (s. 225239); Charakterystyka kaznodziei" (s. 228231).
138

HERMIASZA SOZOMENA Z SALAMINY HISTORIA KOCIOA

KSIGA DZIEWITA ROZDZIA PIERWSZY

O zgonie Arkadiusza i o rzdach Teodozjusza Modszego; dalej o jego braciach: z kolei o pobonoci, dzielnoci i dziewiczej skromnoci Augusty Pulcherii1 oraz o jej zbonej dziaalnoci; wreszcie o tym, jak wspaniale wpyna na wychowanie modego cesarza
Taki zatem przebieg miay wydarzenia zwizane z osob Jana. Niedugo za po jego mierci, w trzecim ju roku sprawowania funkcji biskupa Konstantynopola przez Attyka, za konsulatu Bassusa i Filipa, rozsta si z yciem Arkadiusz, jako nastpc na cesarskim tronie pozostawiwszy swego syna, Teodozjusza, dzieci, ktre od niedawna dopiero przestano karmi mlekiem2. Zostawi te crki po sobie, Pulcheri, Arkadi i Marin, modziutkie jeszcze dziewczta. Poprzez te okolicznoci, jak mi si wydaje, w sposb zupenie wyrany udzieli Bg wskazwki, e tym, ktrzy sprawuj wadz cesarsk, do peni powodzenia wystarcza sama tylko pobono; a bez niej niczym s wojska, niczym potga cesarstwa i caa reszta wyposaenia. Oto bowiem strzegca wszechrzeczy moc Boa, z gry przewidujc najwiksz poPulcheria w., crka cesarza Arkadiusza, ur. w roku 399, zmara w roku 453 (?). Odgrywaa wielk rol na dworze cesarskim, zwaszcza po mierci brata, Teodozjusza II, jako ona nastpcy, Marcjana. Przyczynia si do zwoania soboru w Chalcedonie. Por. Fros, Sowa, s. 390. Arkadiusz zmar pierwszego maja 408 roku, po czternastu latach samodzielnych rzdw liczc od mierci ojca, Teodozjusza I. Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt, s. 491. Nastpca jego, Teodozjusz Modszy, mia w chwili mierci ojca osiem lat.
2 1

bono cesarza, opiekunk jego osoby i wadztwa ustanowia siostr jego, Pulcheri. Ta za lat pitnastu jeszcze nie majc, otrzymaa dar rozumu ponad wiek i mdroci natchnionej od Boga. I najpierw powicia Bogu swoje paniestwo i wdroya siostry do takiego samego sposobu ycia, po to, eby do paacu nie wprowadzi innego mczyzny i zniszczy w zarodku moliwo zazdroci i zasadzki. A chcc dodatkowo jeszcze potwierdzi raz podjte decyzje i na wiadectwo swoich postanowie powoa Boga samego, kapanw i og poddanych, ofiarowaa i zoya w kociele konstantynopolskim arcydzieo ze zota i drogocennych kamieni, rzecz najpikniejsz ze wszystkich, jakie kiedykolwiek podziwiano: st wity, dar wotywny w intencji wasnego jej paniestwa i cesarskich rzdw brata. Jednoczenie intencj t kazaa wypisa na samym brzegu stou, tak eby kady mg bez trudu zauway napis. Gdy za tylko zacza si troszczy o rzdy nad pastwem, doskonale i wielce chwalebnie uporzdkowaa administracj w obrbie rzymskiego panowania: dobrze si zastanawiaa, szybko przechodzia do dziaania i niezwocznie wypisywaa, co naley przedsiwzi. Umiaa bowiem przemawia i pisa poprawnie po acinie i po grecku. A chwa pync z tego, co wykonywano, przenosia na brata; dbaa te o to, eby chopiec w sposb jak najbardziej godny panujcego osiga postpy w naukach, pobieranych odpowiednio do wieku. Natomiast jazdy konnej, biegoci we wadaniu orem i sowem uczy si mody cesarz od dowiadczonych w tym zakresie mistrzw. Siostra tymczasem udzielaa mu wskazwek, jak ma wystpowa publicznie, jak ma zachowa stateczno i cesarski majestat; od niej si uczy, jak ma nosi odzie, w jaki sposb ma siedzie i chodzi, jak panowa nad miechem, jak by w odpowiednim momencie agodnym i jak gronym, jak ma stosownie wysuchiwa tych, ktrzy o co go prosz. Naprowadzaa go zwaszcza na drog pobonoci, przyzwyczajaa do cigej modlitwy i odwiedzania kociow; uczya go zaszczyca witynie wotywnymi darami i klejnotami, ponadto szanowa kapanw i innych zacnych ludzi, a take tych, ktrzy uprawiaj mdro wedug chrzecijaskich zasad ycia. A co wicej, kiedy wiara zagroona bya przez wywrotowe nauki faszywych dogmatw, Pulcheria gorliwie i mdrze stana w jej obronie. I jeeli w naszych czasach nie panuj nowe herezje, to przyczyn tego faktu w niej przede wszystkim

odnajdziemy, jak to si przekonamy rozpatrujc pniejsze wydarzenia. Boga czcia z wielk bojani, i dlatego zbyt wiele czasu by zajo wyliczanie, gdzie i ile wzniosa kociow, hojnie je wyposaajc; ile wybudowaa przytukw dla biednych i pielgrzymw, ile klasztorw, nieustannie oc na nie pienidze oraz zapewniajc wyywienie ich mieszkacom. Jeliby kto zapragn przekona si o prawdzie poprzez prb zapoznania si z dzieami i faktami, zamiast uwierzy mi na sowo, przekona si ponad wszelk wtpliwo, e nie kami i nie pisz tego po to, by si przypodoba; byleby tylko przejrza informacje o tych sprawach, odnotowane przez administratorw jej majtku, i z pisanych dokumentw sprbowa si dowiedzie, czy stan faktyczny cile odpowiada zamieszczonym tu przeze mnie relacjom. Komu za to jedno do uwierzenia nie wystarcza, to niech mu sam Bg najwyszy da pork wiary: ten Bg, ktry dla jej nieskazitelnego postpowania na kadym bodaj kroku okazywa jej swoj ask, do tego stopnia, e modlitw jej wysuchiwa niezwocznie i niejednokrotnie naprzd jej objawia, co naley czyni. Nigdy bowiem bym nie twierdzi, e ludzie mog otrzymywa dowody Boej mioci, jeeli przez swoje czyny nie oka si sami jej godni. Jednake wszystkie fakty, ktre kolejno by mogy posuy za ewidentny dowd, e Bg szczeglnie umiowa siostr cesarza, na razie umylnie pomin, aby mi kto nie wytkn, e zupenie inne opracowujc dzieo, (1597) zwrciem si nagle ku prawom rzdzcym w enkomiach3. Ale o tym, co samo przez si wydaje mi si nalee w sposb waciwy do historii Kocioa i stanowi jawny dowd wspomnianej tu Boej mioci, opowiem od razu tutaj, jakkolwiek wydarzyo si to w okresie pniejszym. A rzecz przedstawia si oto tak.
ROZDZIA DRUGI

O znalezieniu relikwii witych czterdziestu mczennikw

Pewna niewiasta imieniem Euzebia, diakonissa z sekty Macedoniusza, miaa domostwo i ogrd tu pod murami KonstanEnkomion panegiryk; w naszej tematyce zwykle w odniesieniu do mczennikw, ktrych cnoty wychwalano.
3

tynopola. Przechowywaa ona tam wite szcztki czterdziestu onierzy, ktrzy ponieli mier za wiar w armeskiej Sebacie, w okresie rzdw Licyniusza4. Na krtko przed swym zgonem zostawia Euzebia wspomniane tu miejsce mnichom jednej z ni wiary i zobowizaa ich pod przysig, eby tam j pochowali. Prosia, by oddzielnie na samym szczycie jej trumny zrobili nad gow nacicie i razem z ni zoyli do grobu szcztki mczennikw 5. Ci wic tak wanie uczynili. Pragnc jednake, aby mczennicy naleyty mieli udzia w kulcie, a ludzie z zewntrz nie wiedzieli o niczym, zgodnie z obietnic zoon Euzebii, zbudowali pod ziemi kaplic w miejscu, gdzie bya jej trumna; natomiast powyej, na poziomie dostpnym dla oczu ludzkich, wznieli budowl z podog wykadan ceg palon. Z tej podogi tajemne schody w d prowadziy do grobowca z relikwiami. Po tym wszystkim niejaki Cezary, jeden z najwaniejszych podwczas urzdnikw pastwa, ktry osign nawet godno konsula i prefekta pretorium, swoj zmar maonk pochowa tu przy trumnie Euzebii. Postanowienie bowiem w tej sprawie zapado jeszcze za ycia obu tych niewiast, niezwykle serdecznie ze sob zaprzyjanionych i zgodnych zawsze w pogldach na nauk wiary witej. Std Cezary wpad na uzasadniony pomys nabycia na wasno tego miejsca, aby w przyszoci i on sam mia grobowiec w pobliu mogiy maonki. Wspomniani za powyej mnisi przenieli si na jakie inne miejsce, ani sowem nie napomykajc o mczennikach. Kiedy za z czasem budowla runa i z wierzchu lega ziemia i gruzy, przystpiono do wyrwnyLicyniusz, poganin z Dacji, wyniesiony zosta do godnoci Augusta przez cesarza Galeriusza. Okres jego burzliwej kariery obejmuje lata 307324. Midzy innymi rzdzi caym Wschodem rzymskiego imperium. W roku 314 pokona Maksymina II, w roku 315 wystpi przeciw Konstantynowi i ponis klsk, po czym zosta uaskawiony. Do nastpnej rozprawy midzy Konstantynem a Licyniuszem doszo w roku 323. Po ponownej klsce Licyniusz zosta wreszcie stracony w roku 324 z rozkazu Konstantyna. Mczestwo wspomnianych tu czterdziestu onierzy chrzecijaskich datuje si na rok 320, tj. na okres przeladowania chrzecijan na kontrolowanym przez Licyniusza obszarze imperium. Relikwiarz zatem by niewielki. Nic dziwnego, skoro skdind (od w. Grzegorza z Nyssy) wiadomo, e wkrtce po mczestwie szcztki porozwoono po rnych miastach, budujc wszdzie kocioy.
5 4

wania tego caego obszaru, jako e sam Cezary od nowa wybudowa tam Bogu wspania wityni ku czci mczennika Tyrsosa. Ale chyba sam Bg tego pragn, aby obiekt przedtem wspomniany tak gruntownie zosta unicestwiony i by tak wiele upyno (1600) czasu, najwidoczniej dlatego, e w swoich boskich planach fakt odnalezienia relikwii mczennikw oraz sw askawo dla tej, ktra je odnalaza, zamierza uczyni czym o tyle bardziej zdumiewajcym i wspaniaym. A t, ktra relikwie znalaza, bya siostra cesarza, Augusta Plucheria. Objawi si jej bowiem czcigodny mczennik Tyrsos i powiadomi j o ukrywanych pod ziemi relikwiach, a wreszcie poleci, by je przeniesiono do niego, tak eby podzieliy z nim miejsce spoczynku i uczestniczyy w tym samym kulcie, co i on sam. Jednoczenie ukazao jej si owych czterdziestu mczennikw, ubranych w szaty olniewajcej biaoci. Sprawa zdawaa si wprost niewiarygodna i zgoa nie do rozwizania. Bo ani najstarsi z tamtejszych duchownych, cho raz po raz zapytywani, ani nikt inny nie potrafi udzieli adnych wskazwek co do szcztkw mczennikw. A oto wreszcie, kiedy ju wszyscy byli bezradni, niejakiemu Polichroniosowi, prezbiterowi, ktry od dawna nalea do przyjaci Cezarego, przywid Bg na myl mnichw, zamieszkujcych kiedy to miejsce. Tote prezbiter, przybywszy do duchownych macedoniaskich, stara si od nich czego na ten temat dowiedzie. Ale poniewa prawie wszyscy mnisi ju poumierali, jednego tylko zastawszy przy yciu, jak gdyby zachowanego jeszcze wrd yjcych w celu udzielenia wiadomoci o poszukiwanych relikwiach mczennikw, zacz go prosi o wskazwki, czy wie co o witych szcztkach ukrywanych w miejscu, o ktrym bya tu mowa. Skoro za Polichronios zauway, e mnich z powodu obietnicy zoonej Euzebii nieznacznie uchyla si od odpowiedzi, zapozna go zarwno z treci cudownego objawienia i opowiedzia mu o ponagleniach ze strony Augusty, a wreszcie o bezradnoci ich samych, kapanw. Wyzna tedy starzec, e Bg ukaza wadczyni obraz zgodny z prawd. Oto on sam, bdc podwczas modym jeszcze chopcem i pod kierunkiem sdziwych zwierzchnikw uczc si zakonnej ascezy, doskonale by poinformowany, e szcztki mczennikw spoczywaj przy trumnie Euzebii; teraz nie wie jednake, czy zakopane s pod

obszarem witynnym, czy te gdzie indziej, bo upyno ju wiele czasu i pierwotny obraz miejsca zmieni si na taki, jaki wida obecnie. Ja natomiast rzecze Polichronios odnosz inne wraenie. Pamitam bowiem, e byem obecny na pogrzebie maonki Cezarego; i wnoszc z pooenia gocica cigncego si w pobliu przypuszczam, e spoczywa ona koo ambony, to jest podwyszenia dla lektorw. A zatem snu dalej prezbiter swe domysy take i trumny Euzebii szuka naley obok miejsca spoczynku maonki Cezarego; albowiem i za ycia najczciej dotrzymyway sobie nawzajem towarzystwa i po mierci, zgodnie z zawartym zawczasu ukadem, miay mie swoje trumny jedna tu obok drugiej." Kiedy zgodnie z t sugesti zachodzia potrzeba, aby wspomniane miejsce przekopa i tam poszukiwa witych relikwii, dowiedziawszy si o tym Augusta wydaa polecenie, by niezwocznie przystpiono do pracy. Za czym po odsoniciu miejsca koo ambony, tak jak to radzi Polichronios, odnaleziono trumn maonki Cezarego; w niewielkiej (1601) za odlegoci, z boku, posadzk z wypalanych cegie i rwn jej wymiarami marmurow pyt, pod ktr ukaza si grobowiec samej Euzebii i otaczajca go kaplica, bardzo starannie wykadana biao-czerwonym marmurem. Zewntrzna za obudowa trumny wykonana bya tak, e robia wraenie witego stou otarza. W grnej natomiast partii, gdzie spoczyway szcztki mczennikw, ukaza si niewielki otwr. Stojcy w pobliu kto z cesarskiego paacu wsun we cienk rdk, ktr mia akurat w rku; a gdy j wycign i przybliy do nosa, poczu momentalnie przyjemny zapach wonnego olejku. To dodao jak najlepszej nadziei robotnikom i tym, ktrzy im towarzyszyli. Tote odsoniwszy sprawnie trumn, znaleli w niej Euzebi. A wystajc cz wieka u jej wezgowia, obrobion na ksztat arki, pokrywaa od wewntrz oddzielna obudowa; i po obu stronach podtrzymywao j przylegajce do niej po brzegach elazne okucie, spawane oowiem. Ale porodku znw widoczny ten sam otwr jeszcze wyraniej wskazywa, e wewntrz znajduj si relikwie6. Skoro o tym oznajmiono, do bazyliki spiesznie
Tu niezbdne si wydaje wyjanienie, dlaczego drugi otwr jeszcze wyraniej wskazywa" itd. Ot po przestudiowaniu wielu dokumentw Valesius wyjania, e zgodnie z najdawniejszym zwyczajem przez takie okienka" (fenestellae, wzgl. cataractae)
6

przybya Augusta, a razem z ni biskup; i skoro tylko znajcy sw sztuk rzemielnicy zdjli elazne okucia, bez trudu wydobyto na wierzch ow wewntrzn obudow, a pod jej oson znaleziono mnstwo wonnych substancji i wrd tych pachnide dwie srebrne szkatuki, w ktrych spoczyway wite szcztki. Wwczas wic Augusta skierowaa modlitw do Boga, dzikujc Mu za to, e raczy j uzna za godn tak wielkiego objawienia i e dostpia aski znalezienia witych relikwii7. Nastpnie uczcia pami mczennikw drogocenn szkatu i zoya w relikwiarz w kociele pod wezwaniem czcigodnego Tyrsosa, urzdziwszy oczywicie publiczne wito ze stosownym naboestwem, procesj i piewami, w ktrym to obchodzie i ja sam take braem udzia. O tym za, e opisane tu wydarzenia taki wanie miay przebieg, zawiadczy mog ci, ktrzy rwnie uczestniczyli we wspomnianej uroczystoci: prawie wszyscy bowiem dotd jeszcze yj, jako e wszystko to wydarzyo si o wiele lat pniej, mianowicie wtedy, kiedy Kocioem Konstantynopola kierowa Proklos 8.
(1604) ROZDZIA TRZECI

Jeszcze o dzielnoci Pulcherii i jej sistr oraz o dowodach ask, jakie otrzymyway od Boga
Ale, jak mwi, Bg niejednokrotnie i we wszystkich innych sprawach obwieszcza Augucie to, co dopiero ma nastpi, a ponadto wiele wydarze wiadczy o szczeglnej Jego askawoci tak dla niej, jak i dla jej sistr: albowiem i one
spuszczali zwykle wierni do rodka relikwiarza welony, kwefy itp., by przez dotknicie ostatniej osony witych szcztkw przenie na siebie jakie szczeglne bogosawiestwa. Podobny moment czci niejednokrotnie Koci osobn liturgi, przeznaczon na rocznic znalezienia relikwii". I tak np. w Kalendarium na wstpie Missale Romanum pod dat 3 sierpnia czytamy: Inventio S. Stephani Protomartyris, tj. Znalezienie (relikwii) w. Szczepana, Pierwszego Mczennika. Proklos, biskup Konstantynopola od roku 434 (+ 446). Autor ma tu zapewne ha myli rwnie Pulcheri, nie wspomina jednak jej wprost, mpgc w ten sposb milczeniem pomin fakt wydalenia jej z Konstantynopola w roku 447.
8 7

stosuj ten sam sposb postpowania, troszczc si o kapanw i witynie i wspzawodniczc w szczodroci na rzecz potrzebujcych wsparcia pielgrzymw i biednych, przewanie jednakowo si wszystkie odywiaj i jednakowo wystpuj publicznie; wsplnie te w nocy i we dnie uwielbiaj Boga i zgodnie ze zwyczajem zacnych niewiast troszcz si pilnie o tkanie odziey i o inne tego rodzaju zajcia. Chocia bowiem byy crkami wadcy i w paacu cesarskim urodziy si i wzrastay, bezczynno i lenistwo uznay za rzecz niegodn obranego przez siebie stanu: paniestwa powiconego Bogu na sub; tote wykluczyy te przywary ze swojego ycia. A poniewa z tych powodw Bg wyranie by im askaw i stawa w obronie ich domu, przeto wadcy przybywao z roku na rok si modego wieku i panowanie jego stale si umacniao; wszelkie za podstpy i wzniecone przeciw niemu wojny same przez si upaday w zarodku.
ROZDZIA CZWARTY

O uroczystym ukadzie z Persami; z kolei o Honoriuszu i Stylichonie oraz wydarzeniach w Rzymie i w Dalmacji
I tak oto Persowie, ktrzy podwczas ruszyli do walki, zawarli z Rzymianami uroczysty ukad stuletni. Stylichon natomiast, naczelny dowdca wojsk Honoriusza, podejrzewany o to, e swojego syna, Eucheriusza, zamierza ogosi cesarzem na Wschodzie, ponis mier, zabity przez onierzy w Rawennie. On to poprzednio, jeszcze za ycia Arkadiusza, powziwszy nienawi do jego dowdcw, postanowi skci pomidzy sob obydwa cesarstwa 9. I wystarawszy si o godno naczelnego wodza dla Alaryka, przywdcy Gotw, zachci go do zajcia Illyricum. Po czym wysawszy przodem Jowiusa, ktry otrzyma godno prefekta pretorium na tamtejszym obszarze pastwa, obieca, e i on sam tam popieszy razem z wojskiem rzymskim, aby mianowicie i tamtych poddanych podporzdkowa panowaniu Honoriusza. Tak wic Alaryk,
W tym miejscu nasz historyk si powtarza: por. nieco wyej, ks. VIII, rozdz. XXV.
9

powoawszy pod bro podlegajcych jego wadzy wojownikw z przytykajcych do Dalmacji i Panonii ziem, gdzie stale przebywa, poprowadzi ich do Epiru; i dugi czas tam przeczekawszy, bez adnych rezultatw powrci {1605} do Italii. Kiedy bowiem Stylichon zgodnie z umow mia pocign w pole, zatrzymany zosta listem Honoriusza. A skoro Arkadiusz rozsta si z yciem, wtedy Honoriusz ze wzgldu na bratanka postanowi uda si do Konstantynopola i wyznaczy zaufanych prefektw, aby czuwali nad jego bezpieczestwem i wspierali jego panowanie. Traktujc go bowiem jak syna, lka si o to, eby z powodu dziecicego wieku nie staa mu si jaka krzywda, gdy na dziecko atwo zastawi puapk. Ale gdy Honoriusz mia ju wyruszy w drog, Stylichon zacz go nakania, aby pozosta w Italii: powiedzia mianowicie, e jest to konieczne, poniewa w Arelate10 pojawi si wanie uzurpator, niejaki Konstantyn. Sam natomiast wziwszy spord znakw wojskowych ten, ktry Rzymianie nazywaj labarum, oraz pismo cesarskie z rozkazem wyprawy na Wschd, zamierza wymaszerowa na czele armii zoonej z czterech legii. Tymczasem jednak, skoro tylko rozesza si pogoska, e on sam, Stylichon, knuje zdrad przeciw cesarzowi i majc za sob wpywowe osobistoci w pastwie przygotowuje si do wyniesienia na tron syna, onierze podnieli bunt i zabili prefekta Italii, prefekta Galii i naczelnych dowdcw11, oraz innych dygnitarzy cesarskiego dworu. Da gow i sam Stylichon, zgadzony przez onierzy zebranych w Rawennie: pad czowiek, ktry zdoa skupi w swoich rkach wadz tak wielk, jak nikt inny dotychczas, i umia sobie podporzdkowa wszystkich, e tak powiem, rwnie barbarzycw, jak i Rzymian. Tak wic zgin Stylichon, z chwil gdy na pado podejrzenie o wrogie wobec cesarskiego dworu zamysy: ale mier ponis i syn jego, Eucheriusz 12.
Miasto nad Rodanem, w Galii Narboskiej (dzi Arles), synne z zachowanych ruin amfiteatru i akweduktu. Zgodnie ze wiadectwem Zosyma (ks. V) zabity przez onierzy prefekt Italii nazywa si Longinianus, a prefekt pretorium Galii Limenius; naczelni dowdcy to oczywicie magistri militum, a wic jakby marszakowie. Stylichon pad ofiar intryg, a mier jego, dwukrotnego zwycizcy Alaryka (pod Pollencj w roku 402 i Weron w roku 403), okazaa si w dalszym cigu dla Rzymian fataln, gdy niebawem, w roku 410, Alaryk zupi Rzym!
12 11 10

ROZDZIA PITY

O rnych plemionach, ktre zaatakoway Rzymian, a dziki opatrznoci Boej poniosy klsk, podczas kiedy inne z nich zawary z Rzymem przymierze
Zdarzyo si w tym samym czasie, e Hunowie, ktrzy zajli bojowe pozycje w Tracji, chocia ani cesarz nie prowadzi przeciw nim wojennych operacji, ani ich nie ciga, haniebnie rzucili si do ucieczki, tracc mnstwo wojownikw. Oto bowiem Uldis 13, wadca naddunajskich barbarzycw, majc do dyspozycji olbrzymi ilo wojska, przeprawi si na drugi brzeg rzeki i rozoy si obozem na terytorium Tracji. Nastpnie zdrad zajwszy Castra Martis, miasto w Mezji14, urzdza stamtd wypady na inne obszary Tracji i uniesiony pych nie chcia myle o zawarciu z Rzymianami przymierza. A gdy naczelny wdz garnizonw trackich przeprowadza z nim rozmow w sprawie zawarcia pokoju, wtedy Uldis, wskazawszy rk na wschodzce wanie soce, powiedzia, e gdyby tylko zechcia, bez trudu mgby zawojowa cay obszar ziemi, owiecony promieniami soca. Kiedy prawi takie brednie i naznacza wysoko daniny na miar (1608) swej fantazji, i tylko na tych warunkach zgadza si zawiera z Rzymianami ukady, dotyczce trwaego pokoju albo perspektywy wojny, a tym samym kopotliwa sytuacja staa si wrcz bez wyjcia, wwczas sam Bg pokaza, jak dalece si troszczy o wadz cesarsk, o ktrej tu mowa. Albowiem w niedugi czas potem do przyjaci z otoczenia Uldisa i do jego oficerw mwi kto o ustroju pastwa rzymskiego i o yczliwoci i askawoci cesarza, nadmieniajc, jak wspaniaymi i jak licznymi wyrnieniami nagradza zacnych i dzielnych mw. Suchacze zapaawszy
Wedug niektrych innych rde (zw. Zosym) w wadca (Hunw) nazywa si Huldin. W tekcie greckim w Myzji", co moe wprowadzi w bd. Mezja (Moesia), o ktr tu chodzi, ley na pnoc od Tracji (i graniczy z Dacj poprzez Dunaj, na Zachodzie z Iliri i Panoni, a na wschodzie z Morzem Czarnym), Myzja (Mysia) natomiast jest krain w pmocno-zachodniej czci Azji Mniejszej. Jednake pisarze greccy (a czasem i rzymscy!) pisali Mysia majc na myli Mezj (z grubsza terytorium dzisiejszej Bugarii).
14 13

pragnieniem tych wspaniaoci zreszt, nie bez woli Boga! przyczyli si do Rzymian i wraz z podlegym sobie wojskiem rozoyli si obozem po ich stronie. Tymczasem Uldis z trudem zdoa si uratowa przepraw na drugi brzeg rzeki, wielu przy tym utraciwszy onierzy, a tak zwanych Skirw15 do szcztu; jest to szczep barbarzyski i pod wzgldem liczebnoci by do znaczny, nim si uwika w t katastrofaln przygod. Poniewa bowiem Skirowie opnili si z odwrotem, jedni z nich padli zabici, inni za, ywcem pojmani w niewol, jako jecy wojenni wysani zostali do Konstantynopola. Skoro za przedstawiciele wadzy pastwowej uznali, e trzeba ich porozdziela, aby pozostajc w masie nie podnieli jakiego buntu, cz z nich sprzedali za nisk cen, a cz za darmo oddali wielu obywatelom do niewolniczych posug, pod warunkiem, e ci niewolnicy nie bd si pojawia ani w Konstantynopolu, ani w adnej innej ziemi w caej Europie, a od znanych im obszarw przedzieli ich bezkresne morze. A poniewa z tych jecw pozostao wielu takich, ktrych sprzeda si nie dao, kademu z nich inne wyznaczono miejsce pobytu; mnstwo ich widziaem w Bityni, pod gr zwan Olimpem, osiadych w rozproszeniu i zajtych upraw roli na tamtejszych wzgrzach i w dolinach.
ROZDZIA SZSTY

O Gocie 16 Alaryku i o tym, jak najechawszy na Rzym gnbi to miasto wojn

Obszary zatem pastwa na Wschodzie uwolniy si od wrogw i wbrew oczekiwaniu wszystkich panowa tam ad i porzdek: a przecie wadca by jeszcze dzieciciem!
Skirowie (gr. Skiroi, ac. Sciri) to nazwa plemienia, pierwotnie zamieszkujcego okolice na terenie dzisiejszej Polski, nad doln Wis, na pnocno-wschodnim wybrzeu Batyku. W okresie pniejszym Skirowie pojawiaj si nad Dunajem, a ok. roku 200 przed Chr. nad Morzem Czarnym, razem z Bastarnami. Jeszcze pniej uczestniczyli w wyprawie na Itali, podjtej przez Odoakra. Chocia autor tytuu nazywa Alaryka po prostu Gotem", Alaryk by waciwie krlem Wizygotw, tj. zachodniego odamu
16 15

Ziemie jednak na Zachodzie ogarnia zamt, poniewa jeden po drugim powstawali przeciw wadzy uzurpatorowie. Wtedy to, po mierci Stylichona, przywdca Gotw Alaryk, wysawszy do Honoriusza poselstwo (1609) w sprawie pokoju, dozna niepowodzenia; tote stanwszy pod Rzymem, rozpocz dziaania oblnicze, mnstwo barbarzycw rozmieciwszy nad rzek Tybrem, aby w ten sposb uniemoliwi mieszkacom i zaodze miasta dowz ywnoci z Portu: tak bowiem nazywaj rzymsk przysta dla okrtw. Gdy za oblenie zaczo si przeciga przez czas duszy i tak gd jak i zaraza poczy nka miasto, a jednoczenie wielu niewolnikw, zwaszcza barbarzyskiego pochodzenia, zbiegao cigle do Alaryka, wtedy pogascy przedstawiciele senatu uznali, e na Kapitolu i w pozostaych wityniach trzeba koniecznie zoy bogom ofiary. Wezwani zatem przez prefekta miasta w tym celu jacy Etruskowie przyrzekali, e byskawicami i grzmotami precz przepdz barbarzycw. Chepili si przy tym, e tam samo postpili w etruskim miecie Narniae, ktrego nie zaj Alaryk, kiedy je mija w marszu ku Rzymowi. Jednake pniejszy rozwj wydarze pokaza, e miasto adnej nie powinno si byo spodziewa od nich pomocy. Przecie dla tych, ktrzy myleli rozsdnie, byo rzecz jasn, e wszystkie te nieszczcia spotykaj Rzymian w wyniku gniewu Boego, jako kara za to, co poprzednio zawinili w stosunku do posplstwa, wspobywateli i obcych, krzywdzc ich w swym beztroskim rozpasaniu i bezwstydzie. W kadym razie podobno jaki pobony mnich z Italii radzi spieszcemu uderzy na Rzym Alarykowi, by oszczdzi miasto i nie sta si winnym tak ogromnych nieszcz. Barbarzyca mia mu odpowiedzie, e nie z wasnej woli bierze si do tego, lecz kto nie daje mu spokoju i nieustannie go ponagla, nakazujc mu spustoszy Rzym, co te w kocu uczyni. A w trakcie oblenia przyjwszy mnstwo
Gotw, tego samego, ktry zepchnity przez Hunw najecha ziemie cesarstwa. Teodozjusz umia najedcw utrzyma w ryzach i wykorzysta ich do swych politycznych celw. Zreszt i w okresie rzdw Honoriusza Alaryk przed swoimi porakami militarnymi by kim w rodzaju wasala Arkadiusza, kiedy pozwolono mu zatrzyma si ze swoimi w Ilirii. O pniejszych wydarzeniach wspomina sam Sozomen w poprzednich rozdziaach niniejszej ksigi, oraz w nastpnych.

darw, przerwa na czas jaki dziaania oblnicze, kiedy Rzymianie zawarli z nim ukad, ktry przewidywa, e nakoni cesarza do nawizania z nim pokojowych stosunkw.
ROZDZIA SIDMY

O Innocentym, biskupie starszego Rzymu; o tym, jak to biskup wyslal poselstwo do Alaryka; a dalej o Jowiusie, prefekcie pretorium Italii, i o poselstwie do cesarza oraz o tym, co si przydarzyo Alarykowi
Po wysaniu w tej sprawie [do cesarza] poselstwa stronnictwo na dworze cesarskim, przeciwne Alarykowi, zaczo stawia przeszkody na drodze do zawarcia pokoju. A pniej, kiedy biskup Rzymu, Innocenty, posowa w tej sprawie17, Alaryk, zawezwany listem cesarza, przyby do miasta Ariminium, lecego w odlegoci dwustu dziesiciu stadiw od Rawenny18. Na rozmow z obozujcym tam pod murami miasta [Alarykiem] przyby Jowius, prefekt pretorium Italii, (1612) po czym przedstawi cesarzowi dania Alaryka, wyjaniajc, e ponadto chodzioby tu o uhonorowanie barbarzycy dokumentem przyznajcym mu tytu naczelnego wodza obu rodzajw broni, piechoty i jazdy19. Cesarz ze swej strony zostawi Jowiusowi, jako prefektowi, cakowit swobod co do pienidzy i przydziaw zboa, ktrych da Alaryk; ale co do wspomnianej godnoci da wyranie do zrozumienia, e nigdy mu jej nie udzieli. Jowius, ktry na wysaca z cesarskiej rezydencji czeka w namiocie Alaryka, wyda nierozwane polecenie, aby decyzje cesarza odczytano w obecnoci barbarzycw. Tote Alaryk, rozdraPoselstwo byo niezbdne, poniewa zawarty przez oblonych ukad wymaga zatwierdzenia przez cesarza. Do Honoriusza bawicego w Rawennie posw wysa najpierw senat, zreszt bezskutecznie, w roku 408 lub na pocztku roku nastpnego. Drugie poselstwo, w ktrym bra udzia Innocenty, datuje si na rok 409. Tj. niespena czterdzieci kilometrw. W rzeczywistoci odlego ta wynosi par kilometrw wicej.
19 18 17

Tytu ten brzmi w jzyku aciskim: magister utriusque mi-

litiae.

niony odmow zaszczytnego stanowiska, tak jak gdyby go spotkaa zniewaga, natychmiast kaza trbk da sygna i pocign na Rzym. Jowius tymczasem pod wpywem obawy, e cesarz moe go posdzi o sprzyjanie Alarykowi, w sposb jeszcze bardziej nierozwany ni poprzednio komplikujc sytuacj i zaklinajc si na pomylno cesarza sam zoy przysig, i nakoni do podobnej przysigi take innych dowdcw, e nigdy nie zawr z Alarykiem ukadu pokoju. Ale oto niebawem barbarzyca si opamita i da zna, e na honorach absolutnie mu nie zaley: zostanie sprzymierzecem, byleby mu dano nieco zboa i pozwolono osiedli si w okolicach, dla Rzymian nie majcych wikszego znaczenia.
ROZDZIA SMY

O rokoszu Attalusa i o komesie Heraklianie; z kolei o tym, jak to pniej Attalus padszy Honoriuszowi do stp uzyskal przebaczenie
Kiedy Alaryk wysyajc w tej sprawie poselstwo zoone z pewnych biskupw dwukrotnie chybi celu, pocignwszy ku Rzymowi rozpocz oblenie miasta; i zajwszy z jednej strony Port, si zmusi Rzymian, by cesarzem obwoali Attalusa, wczesnego prefekta tego miasta 20. Po wysuniciu rzymskich kandydatw na pozostae urzdy otrzyma Alaryk tytu naczelnego wodza piechoty i jazdy, Ataulf natomiast, brat jego maonki godno dowdcy tak zwanej stray paacowej zoonej z ekwitw21. Za czym Attalus zwoawszy posiedzenie senatu wygosi mow dug i wspaniale uoon, przyobiecujc, e zachowa senatowi odziedziczone po przodkach przywileje, a Egipt i wszystkie obszary pastwa na Wschodzie podporzdkuje Italii. I oto czowiek, ktry si tak chepi swymi pomysami, tytu cesarza mia utraci jeszcze przed upywem roku! Ulegajc wic sugestiom jakich wrbitw, ktrzy mu obiecywali, e bez walki posidzie Afryk, nie da si przekona Alarykowi, kiedy mu doradza, aby wysa niewielkie oddziay wojska do Kartaginy w celu
20 21

Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 507. Po acinie: comes domesticorum equitum.

usunicia dowdcw dziaajcych z ramienia Honoriusza, jeliby mu si prbowali przeciwstawia; nie uwierzy te Janowi (ktrego postawi na czele swoich cesarskich urzdnikw!22), kiedy ten nadmienia, e Konstans, majcy z jego rozkazu wyruszy do Afryki, tak jak gdyby by wysany przez Honoriusza, powinien przez dorczenie zwykego w tych wypadkach dokumentu, zwanego edyktem, odebra najpierw (1613) wadz Heraklianowi, piastujcemu podwczas godno dowdcy wojskowego 23 w Afryce. I to moe by si udao, albowiem na terenach afrykaskich nic jeszcze nie wiedziano o wydarzeniach zwizanych z osob Attalusa. Ale kiedy Konstans zgodnie z decyzj wrbitw popyn w kierunku Kartaginy, Attalus za na tyle pomieszane mia w gowie, e nawet nie uwaa za stosowne rozway szansy za i przeciw, lecz gboko wierzc, i zgodnie z zapowiedzi wieszczw mieszkacy Afryki ju go suchaj, ruszy z wojskiem na Rawenn. Na wiadomo o tym, e Attalus przyby do Ariminium z armi Rzymian i barbarzycw, napisa do niego Honoriusz jako do cesarza, i wysyajc w poselstwie urzdnikw reprezentujcych na cesarskim dworze najwysze wadze pastwowe, dawa wyraz swemu zadowoleniu, e bdzie mia wsplnika w sprawowaniu rzdw nad cesarstwem. Attalus jednake odrzuci wsplnictwo w rzdzeniu, a Honoriuszowi odpisa, eby sobie wybra jak wysp albo inne miejsce, jakie zechce, i tam y jako osoba prywatna, zachowujc zaszczyty wszelkiej cesarskiej czci i wietnoci. Kiedy sytuacja Honoriusza zmienia si a do tego stopnia na niekorzy, e gotowe mia ju okrty, aby w razie potrzeby odpyn do bratanka, nieoczekiwanie zawino noc do Rawenny sze jednostek floty, przywoc ze Wschodu okoo czterech tysicy onierzy. Im powierzy Honoriusz stra nad murami, obawiajc si gotowoci do zdrady ze strony onierzy miejscowych. Tymczasem Heraklian zabiwszy Konstansa, ustawi strae w portach i na wybrzeach Afryki i wstrzyma kursy okrtw handlowych do Rzymu. A gdy z tej przyczyny mieszkacw Miasta zacz gnbi gd, wyw Joannes jako magister officiorum by pierwszym marszakiem nadwornym. Urzd ten ustanowi cesarz Konstantyn Wielki. Po acinie: comes rei militaris; ranga przyznawana przewanie na prowincji, nisza ni magister militum.
23 22

sali w tej sprawie posw do Attalusa. On za nie wiedzc, co pocz, powrci do Rzymu, by razem z senatem odby wspln narad. Skoro gd zdy ju przybra takie rozmiary, e zamiast zboa zaczto uywa kasztanw, a niektrych nawet podejrzewano o spoywanie misa ludzkiego, Alaryk radzi wysa piciuset barbarzycw przeciwko Heraklianowi; senat natomiast i sam Attalus zdecydowali, e nie naley powierza Afryki barbarzycom. Kiedy wic w kocu stao si jasne, e sam Bg przeciwdziaa rzdom Attalusa, zrozumia wreszcie Alaryk, i darmo si trudzi nad spraw, ktra nie w jego ley mocy, i uzyskawszy od Honoriusza gwarancj bezpieczestwa zawar z nim ukad dotyczcy pozbawienia Attalusa wadzy. Gdy zatem wszyscy zgromadzili si pod miastem24, zoy Attalus oznaki cesarskiego panowania; zdjli rwnie z siebie pasy jego dowdcy, a Honoriusz udzieli wszystkim przebaczenia za to, co si wydarzyo, gwarantujc kademu godno i rang posiadan poprzednio. Attalus natomiast wraz z synem zosta w otoczeniu Alaryka, za rzecz niebezpieczn uwaajc dalsze przebywanie w spoecznoci Rzymian.
(1616) ROZDZIA DZIEWITY

O niepokoju, jakiego zaznali poganie oraz chrzecijanie z powodu Attalusa; nastpnie o dzielnym wodzu Sarusie i o tym, jak to Alaryk podstpem zaj Rzym, przy czym bazylik witego Piotra Apostoa ustrzeg od rabunku
Nad takim zakoczeniem tej sprawy niepomiernie ubolewali poganie oraz chrzecijanie z sekty ariaskiej. Pierwsi bowiem wnioskujc z ukierunkowania polityki Attalusa i z trybu ycia, jaki poprzednio prowadzi, sdzili, e otwarcie wystpi po stronie pogan i przywrci im ojczyste witynie, uroczystoci i ofiary; arianie natomiast myleli, e tak jak za Konstancjusza i Walensa, znw zawadn kocioami, jeliby tylko Attalus na stae zdoa si utrzyma przy ceNa podstawie dziea Zosyma (ks. VI) przyj wypada, e chodzi tu o miasto Ariminium.
24

sarskiej wadzy. Przecie przyj nawet chrzest od Sigesariosa, biskupa Gotw, i dlatego dla nich wszystkich i dla samego Alaryka by osob bardzo podan. Niedugo potem Alaryk zajwszy miejscowo Alpes25 (ley ona w odlegoci okoo szedziesiciu stadiw od Rawenny) nawiza rozmowy z cesarzem w sprawie pokoju. Ale niejaki Sarus, z pochodzenia barbarzyca, w sztuce wojennej zaprawiony niebywale, majc przy sobie tylko co okoo trzystu wojownikw, ale wszystkich oddanych sobie i walecznych, jako dowdca podejrzany w oczach Alaryka z powodu dawniejszej wrogoci i wani, doszed do wniosku, e ukady pokojowe midzy Rzymianami a Gotami nie bd dla niego bynajmniej korzystne. I nagle razem ze swoimi przypuciwszy atak, zabi jakich spord barbarzycw. Alaryk miotany z tego powodu gniewem i zarazem zaniepokojony obaw, zawrci t sam drog, ktr tam przyby; po czym obiegszy Rzym, zaj miasto zdrad26. Nastpnie tumom swoich wojownikw pozwoli, aby kady rabowa tyle rzymskiego bogactwa, ile tylko zdoa, i poleci zupi wszystkie budynki. Z szacunku za dla apostoa Piotra nietknity kaza pozostawi koci wzniesiony w miejscu jego grobowca, bdcy wielk bazylik i zajmujcy znaczny obszar. I temu zawdzicza naley fakt, e doszcztnie nie zgin cay Rzym. Albowiem ci, co si tam zdyli schroni (a byo takich mnstwo!), na nowo zasiedlili miasto.
ROZDZIA DZIESITY

O Rzymiance, ktra sw postaw daa imponujcy dowd umiowania skromnoci

Opisz tu wczesne wydarzenie, moim zdaniem godne odnotowania na kartach historii Kocioa: jeden z wielu faktw, do jakich niewtpliwie doj musiao przy zdobyciu
Wielu komentatorw miao trudnoci z jej zidentyfikowaniem; pozostaje jedynie przyj przekaz tak, jak zosta utrwalony w rkopisach dziea. Ten niebyway w dotychczasowych dziejach Rzymu fakt nastpi w dniu 24 sierpnia 410 roku. Wizygoci ujli wwczas przyrodni siostr Honoriusza, Gali, ktr polubi Ataulf, nastpca Alaryka. Upyno jeszcze kilka lat, zanim Honoriusz, ju po mierci Ataulfa, Gali wykupi.
26 25

tak wielkiego miasta; okazuje on bowiem zbony charakter czynu barbarzycy i dzielno Rzymianki w dochowaniu skromnoci. (1617) Oboje byli chrzecijanami, ale nie tego samego wyznania, jako e on by arianinem, ona za gorliwie trwaa przy nicejskim credo. I tak oto pewien modzieniec z armii Alaryka, kiedy j ujrza w caej krasie jej urody, okaza si sabszym od pikna i zacz j cign, by z ni zay mioci. Poniewa za niewiasta stawiaa opr i ze wszystkich si bronia si przed jakimkolwiek bezwstydem, barbarzyca doby miecza i zagrozi jej mierci; po czym bardzo lekko, jako e ogarnity mioci chcia j oszczdzi, skaleczy jej szyj. Na to niewiasta ociekajc krwi serdeczn, podsuna kark pod ostrze miecza, w przekonaniu gbokim, e lepiej umrze w czystoci anieli po legalnym maestwie pozwoli si uwie innemu mczynie. A kiedy barbarzyca ponownie i z jeszcze wiksz atakujc zawzitoci nic ju nie zdoa uzyska, ogarnity podziwem dla jej skromnoci, zaprowadzi j do bazyliki witego Piotra Apostoa; i oddawszy j w rce stranikw kocioa oraz dorczywszy im sze zotych denarw na jej utrzymanie, kaza j strzec i zachowa dla ma.

ROZDZIA JEDENASTY

O uzurpatorach, ktrzy w owych czasach powstali na Zachodzie przeciw Honoriuszowi i wyginli do szcztu za spraw Boej mioci ku cesarzowi
W tym samym czasie na zachodnich ziemiach imperium po wadz signo wielu samozwacw; kiedy jedni z nich padli we wzajemnych zmaganiach, drudzy za nadspodziewanie zostali ujci, posuyli za dowd nie byle jakiej mioci Boga ku Honoriuszowi. I tak najpierw w Brytanii zbuntowani onierze obwoali cesarzem niejakiego Marka; po nim za Gracjana, bo Marka zabili. A gdy i ten pad z ich rki, zanim upyno nie wicej ni cztery miesice, wybrali znw Konstantyna, w przekonaniu, e skoro takie ma imi, na stae posidzie

wadz cesarsk 27. Odnosi si bowiem wraenie, e z podobnego powodu wybierali take innych pretendentw do wadzy. Ot Konstantyn, przeprawiwszy si z Brytanii do Bononii28, miasta lecego w Galii, nad morzem, przecign na sw stron onierzy stacjonujcych w Galii i Akwitanii, a nastpnie podporzdkowa sobie tamtejszych poddanych, na obszarze sigajcym a po graniczne gry (1520) midzy Gali a Itali, zwane przez Rzymian Alpami Kottyjskimi29. Natomiast Konstansa, starszego ze swych synw, ktrego pniej mianowa Augustem, ogosiwszy tym razem Cezarem, wysa do Hiszpanii. Ten za, opanowawszy t prowincj, naznaczy tam swoich wasnych namiestnikw. Ponadto wyda polecenie, aby mu przyprowadzono w wizach Didymusa i Verinianusa, krewnych Honoriusza. Ci obaj, poprzednio pornieni midzy sob, teraz, kiedy znaleli si w niebezpieczestwie, doszli do porozumienia, i zebrawszy mnstwo wieniakw oraz czeladzi domowej, wsplnie wystpili zbrojnie w Luzytanii i zgadzili wielu spord onierzy, odkomenderowanych przez uzurpatora z rozkazem ujcia ich obu.
ROZDZIA DWUNASTY

O Teodozjolusie i Lagodiusie; z kolei o plemionach Wandalw i Swebw, nastpnie o mierci Alaryka30; wreszcie o ucieczce samozwacw: Konstantyna i Konstansa
Potem jednak, kiedy nieprzyjaciel otrzyma posiki, Didymus i Verinianus zostali pojmani i uprowadzeni razem ze swoimi onami, a pniej zabici. Ale przebywajcy w innych prowincjach ich bracia, Teodozjolus i Lagodius, opucili stroChodzi tu o gr sw na gruncie jzyka aciskiego: constans stay", std imi wadcy zdawao si wry stao wadzy. Poza tym moe chodzi o nawizanie do Konstantyna Wielkiego.
28 27

Dzi Boulogne, port w pn. Francji nad Cienin KaletaAlpes Cottiae, rodkowa cz masywu Alp Zachodnich.

sk.
29 30

I znw zapowied zawarta w nagwku nie zgadza si z treci rozdziau, gdzie czytamy nie o mierci Alaryka, lecz Alabicha czy te Allobicha (inaczej Alobika), ktry najpierw piastowa godno dowdcy jazdy przybocznej (comes domesticorum equitum), a potem gwnodowodzcego jazdy (magister equitum). Alaryk na-

ny ojczyste i ocaleli: Teodozjolus uratowa si ucieczk do Italii, do cesarza Honoriusza, a Lagodius uszed na Wschd do Teodozjusza. Tymczasem Konstans, uporawszy si z t spraw, powrci do ojca, ze swoich onierzy ustanowiwszy zaog stranicz, ktra by pilnowaa przejcia prowadzcego do Hiszpanii. Hiszpanom, kiedy go prosili, aby zgodnie z dawnym obyczajem stra t penili oni sami, spenienia ich proby odmwi. I to wanie byo potem przyczyn zguby tamtejszych mieszkacw. Bo kiedy potga Konstantyna runa, Wandalowie oraz Swebowie i Alanowie, plemiona barbarzyskie, zebrawszy si na odwag zawadnli owym przejciem i zajli wiele warowni i miast w Hiszpanii i Galii, biorc do niewoli dowodzcych z ramienia uzurpatora. Na razie jednak Konstantyn, przekonany, e wszystko idzie po jego myli, z godnoci Cezara awansowa syna do godnoci Augusta i postanowi zaj Itali; za czym przeszedszy przez Alpy Kottyjskie, przyby do Libarny31, miasta (1621) liguryjskiego. Ale majc ju zamiar przeprawi si przez Pad32, zawrci t sam drog, ktr przyby, poniewa si dowiedzia o mierci Alabicha. Tak si bowiem zoyo, e Alabich, naczelny wdz jazdy przybocznej Honoriusza, zreszt podejrzany o zabiegi zmierzajce do podporzdkowania caego zachodniego cesarstwa Konstantynowi, wtedy wanie zosta zabity, w momencie kiedy zgodnie z przyjtym zwyczajem jecha w stray przedniej ubezpieczajcej powrt wadcy z jakiej wyprawy. Natenczas i sam cesarz zsiadszy z konia, publicznie ofiarowa Bogu dzikczynn modlitw, jako czowiek uwolniony od jawnego spiskowca. Konstantyn
tomiast ponis mier niebawem po zdobyciu Rzymu, kiedy po ustanowieniu tam antycesarza uda si na poudnie, by si przeprawi na Sycyli i do Afryki. Dziao si to w roku 410. Nastpca jego, Ataulf, ruszy do poudniowej Galii i zaj tam Narbon. Wspomniane w przyp. 26 jego maestwo z siostr Honoriusza, Gali, miao na celu uzyskanie poparcia ze strony cesarza. Zreszt i Ataulf zgin wkrtce (w roku 415), zamordowany w Barcelonie. Libarna oboczna nazwa Liburnum; miasto w Ligurii. Valesius wyraa przypuszczenie, e w tym wypadku chodzioby raczej o Weron (Verona), z uwagi na warunki strategiczne, i przytacza nawet rdo (Sigonius, De imperio occidentali, ks. II), ktre go w tym przypuszczeniu umacnia. W tekcie gr. Eridann, pamita jednak naley, e w okresie pniejszej staroytnoci nazw t czono i z Padem.
32 31

natomiast uciekajc dotar do Arelatus33, a w tym samym czasie przyby tam syn jego, Konstans, uchodzc z Hiszpanii. Bo z chwil zaamania si militarnej przewagi Konstantyna, Wandalowie, Swebowie, i Alanowie przyszedszy do siebie szybko zajli Pireneje, ze syszenia wiedzc, e jest to okolica yzna i obfitujca w wielkie bogactwa. A poniewa ci, ktrym Konstans zleci pilnowanie wspomnianego przejcia, wykazali si niedbalstwem, przeto najedcy wtargnli do Hiszpanii.
ROZDZIA TRZYNASTY

O Geroncjuszu i Maksymie, i o wojsku Honoriusza; a dalej o ujciu Geroncjusza i jego maonki oraz o tym, jak oboje zginli
Tymczasem Geroncjusz, najdzielniejszy ze wszystkich dowdcw Konstantyna, sta si mu wrogiem; i za waciwego kandydata do najwyszej wadzy uznawszy Maksyma, swego domownika, przyodzia go w cesarsk purpur i poleci mu przebywa w Tarragonie 34. Sam za wyruszy zbrojnie przeciw Konstantynowi, po drodze zamierzajc zgadzi jego syna, Konstansa, przebywajcego w Wiennie35. Skoro Konstantyn otrzyma wiadomo o sprawie z Maksymem, wysa Edobicha, swego naczelnego wodza, na drugi brzeg Renu, z zaleceniem uzyskania posikw od Frankw i Alanw. Konstansowi natomiast, swojemu synowi, powierzy opiek nad Wienn i reszt miast na tamtejszym obszarze. Geroncjusz zatem wyruszywszy z wojskiem na Arelatus, rozpocz oblenie miasta. Ale niebawem, kiedy nadcigna wysana przeciwko samozwacowi armia Honoriusza, ktr dowodzi Konstancjusz, ojciec cesarza Walentyniana36, natychmiast podj Geroncjusz ucieczk, z niewielk iloci o33 34

Oboczna nazwa wspomnianego ju Arelate (Arles). (dzi Tarragona), miasto na wschodnim wybrzeu

Tarraco Hiszpanii.
35

Vienna (dzi Vienne), miasto na lewym brzegu Rodanu, w Galii Narboskiej (Gallia Narbonensis). Walentyniana III, zrodzonego pniej, w roku 419, z maestwa tego Konstancjusza z Gali, zawartego ju po wykupieniu jej przez Honoriusza z niewoli.
36

nierzy. Wikszo z nich bowiem przyczya si do armii Konstancjusza. onierze za w Hiszpanii postanowili zabi Geroncjusza, poniewa na skutek ucieczki wyda si im godny pogardy; i (1624) obiegszy noc jego kwater, przypucili atak. On natomiast, z jednym tylko przyjacielem u boku, Alanem, i garsteczk sucych, z gry rac strzaami, zabi ponad trzystu onierzy. A gdy ju zabrako pociskw, sudzy uciekli, skrycie spuszczajc si z dachu budowli na ziemi, Geroncjusz jednake, cho tak samo mg si uratowa, wola z tego zrezygnowa, zatrzymany na miejscu mioci do swej maonki, Nunechii. Okoo witania, kiedy wojsko w dom jo ciska agwie rozpalone, nie majc ju adnej nadziei ratunku, na prob trwajcego przy nim Alana uci mu gow, a potem i swej wasnej onie, ktra wzdychajc aonie wrd ez, sama podsuwaa szyj pod miecz i bagaa ma o mier, nimby w obce dostaa si rce, i to chciaa przyj od niego jako podarunek ostatni. I tak umara ta niewiasta, dzielno swoj ukazujc w sposb godny swej wiary (bya bowiem chrzecijank) i przekazujc potomnoci niezatart pami swego czynu. A Geroncjusz trzykrotnie ranic si mieczem, kiedy spostrzeg, e rany nie s miertelne, wycignwszy sztylet, ktry mia u boku, wbi go sobie w serce.
ROZDZIA CZTERNASTY

O Konstantynie i o wojsku Honoriusza, oraz o Edobichu, przeoonym jazdy; nastpnie o klsce, jak Edobichowi zada Ulfila, wdz wojsk Honoriusza37; na koniec o zamordowaniu Edobicha
Konstantyn tymczasem, mimo dziaa oblniczych, podjtych przez armi Honoriusza, jeszcze wytrzymywa oblenie, poniewa otrzyma wiadomo o zblianiu si Edobicha z ogromnymi posikami. Niepokoio to take niezmiernie wodzw Honoriusza. A kiedy w swym gronie odbywali narad czy nie zawrci ku Italii i tam poprbowa wojny, i gdy ostatecznie tak uzgodniono decyzj na wie, e Edobich ju blisko, zaczli przeprawia armi na brzeg drugi Rodanu.
37

Bd oczywisty w tytule, gdzie czytamy Konstantyna".

I Konstancjusz, ktry prowadzi piechot, oczekiwa na nadchodzcych wrogw; Ulfila natomiast, dowdca jak i Konstancjusz, w niewielkiej odlegoci ukrywszy si wraz z jazd, pozostawa niewidoczny. Kiedy wrogowie minwszy w marszu wojsko Ulfili mieli ju si zmierzy z siami Konstancjusza, na dany znak ukaza si nagle Ulfila i uderzy na tyy nieprzyjaci; i momentalnie, pord bezadnych prb ujcia z pola walki, jedni wrogowie rzucili si do ucieczki, inni padali zabici, a wikszo bro sw porzucajc prosia o ask, i tych oszczdzono. Edobich za dosiadszy konia uciek gdzie na wie, do jej waciciela, Ekdicjusza, ktry kiedy dozna od niego wielu dobrodziejstw i uchodzi za jego przyjaciela. Ale Ekdicjusz, uciwszy mu gow, zanis j do wodzw Honoriusza, w nadziei wielkich (1625) darw i zaszczytw. Konstancjusz jednake owszem gow kaza przyj i powiedzia, e pastwo rzymskie wdziczne jest Ekdicjuszowi za sukces Ulfili38; ale kiedy Ekdicjusz okazywa ch pozostania z nim razem w obozie, poleci mu odej w przekonaniu, e ani jemu samemu, wodzowi, ani wojsku, przebywanie w towarzystwie zego gospodarza na dobre nie wyjdzie. Tak wic czowiek, ktry si poway na bezbone ze wszech miar morderstwo, popenione na osobie przyjaciela i gocia pogronego w nieszczciu, odszed, jak to mwi przysowie, oblizujc si smakiem39.
ROZDZIA PITNASTY

O tym, jak [uzurpator] Konstantyn zoy symbole wadzy cesarskiej i jak zosta wywicony na prezbitera; dalej o pniejszej jego mierci oraz o zagadzie innych samozwacw, ktrzy powstali przeciwko Honoriuszowi
Po tym zwycistwie, kiedy armia Honoriusza znw si przeprawia podchodzc pod mury miasta, a Konstantyn usysza o mierci Edobicha, dobrowolnie i z wasnej inicjatywy zoy
Oczywista ironia prawdziwego Rzymianina starej daty, ktry nie mg pochwali nikczemnego czynu. Ten do_trywialny zwrot najlepiej odpowiada greckiemu kata kenes chann na prno rozdziawiwszy gb".
39 38

purpur i symbole wadzy cesarskiej; za czym przybywszy do kocioa, przyj wicenia prezbitera. A obleni, pod przysig otrzymawszy najpierw rkojmi bezpieczestwa, otworzyli bramy miasta i wszyscy skorzystali z uaskawienia. I z t chwil tamtejsze obszary imperium znw powrciy pod cesarskie rzdy Honoriusza i suchay odtd namiestnikw z jego ustanowionych ramienia. Konstantyn natomiast wraz z synem, Julianem, wysany do Italii, nim tam zdy si pojawi, zgin zamordowany w czasie podry. W jaki czas pniej padli Jowinus i Maksym, wspomniani wyej samozwacy, oraz Sarus 40, a ponadto wielu innych, ktrzy prbowali zdradziecko obali rzdy Honoriusza.
(1628) ROZDZIA SZESNASTY

O mioci Boej do cesarza Honoriusza i o jego zgonie; dalej o jego nastpcach, Walentynianie i Honorii, crce [dzieciach Konstantyna, wspregenta]; a wreszcie o pokoju, ktry podwczas zapanowa na wiecie
Nie na miejscu by byo wylicza kolejno te fakty, musiaem jednak choby tylko o nich wspomnie, ebymy mogli zrozumie t prawd, e do zachowania wadzy wystarczy cesarzowi gorliwie czci Boga41, tak jak to w czyn wcieli cesarz, o ktrym tu mowa. U boku jego stana i Galia Placydia42, siostra jego z tego samego co i on zrodzona ojca, i podobnie jak on przywizujca wag do spraw wiary i Kocioa. Za maonk j poj Konstancjusz, ten sam, ktry obali samozwacze rzdy Konstantyna, waleczny onierz i wdz wymienity. Jego to godn pragnc wyrni nagrod, zaszczyci go cesarz wspaniale, dajc mu sw siostr za on, przyznajc mu diadem, purpur i wsplnictwo w rzdach.
Por. nieco wyej, rozdz. IX niniejszej ksigi; tene Sarus walczy przeciwko Konstantynowi, ale pniej znalaz si u boku Jowinusa. Zwrmy uwag na to stwierdzenie (powtrzone, tym razem dobitniej!), ktrego idea znalaza swe odbicie w pniejszym ukadzie politycznym w Europie, stanowicym czsto jej wypaczenie. Por. o niej wyej, przypisy 26 i 30 niniejszej ksigi. Wbrew zapowiedzi zamieszczonej w tytule wzmianka o zgonie dotyczy Konstancjusza, nie za Honoriusza (zmarego w roku 423).
42 41 40

Ale Konstancjusz niedugo cieszy si yciem: zmar pozostawiwszy po sobie Walentyniana, ktry obj rzdy po Honoriuszu, oraz Honori, mae wwczas dzieci. W tym czasie obszary pastwa na Wschodzie wolne byy od najedcw i panowa tam ad i porzdek, wbrew oczekiwaniu wszystkich: wszak wadca by jeszcze dzieciciem43. Odnosio si jednak wraenie, e Bg najwyraniej znajduje upodobanie w rzdach, o ktrych tu mowa; raczy bowiem nie tylko nieoczekiwanie pokierowa w taki wanie sposb sprawami wojen, lecz take wydoby z ukrycia czcigodne szcztki tych, ktrzy zasynli kiedy ze swej pobonoci. Takie te wydarzenie miao wtedy miejsce w zwizku z Zachariaszem, prorokiem z czasw dawniejszych44, oraz w zwizku ze Szczepanem, ktrego apostoowie wywicili na diakona. Poniewa odnalezienie relikwii ich obu byo wprost zadziwiajce i dokonao si z natchnienia Boego, musz tu opisa, jak si to odbyo.
ROZDZIA SIEDEMNASTY

O znalezieniu relikwii Zachariasza proroka i Szczepana, pierwszego mczennika

Zaczn od proroka. Zachariaszowe Chafar jest wiosk pooon w okrgu palestyskiego miasta Eleuteropolis. Zarzdza ni niejaki Kalemeros, niewolnik przypisany do ziemi48, oddany wprawdzie swemu panu, ale opryskliwy i zrzdny, a dla wiejskich ssiadw wrcz niesprawiedliwy. Cho mia taki a nie lepszy charakter, ukaza mu si we nie prorok i udzieli o sobie wskazwek; za czym pokaza mu pewien ogrd i powiedzia: Dalej wic, zacznij kopa tutaj, odmierzywszy najpierw dwa okcie w kierunku od potu do ogrodu, wzdu (1629) drogi prowadzcej do miasta Bitthereman. Znajdziesz tam podwjn skrzyni, drewnian od wewntrz, oowian od zewntrz, a w pobliu tej skrzyni krysztaowe
43

Zdanie to jest powtrzeniem pocztku rozdz. VI niniejszej

ksigi. Wystpienie Zachariasza datuje si na rok 520 przed Chr. (w drugim roku panowania Dariusza"; Zch 1, 1). W tym okresie oznacza to stan poredni midzy niewolnikiem a zrodzonym z rodzicw wolnych.
45 44

naczynie napenione wod i dwa niezbyt due we, agodne i niejadowite, tak e bd sprawiay wraenie oswojonych". Zgodnie z poleceniem proroka przyszedszy na wskazane miejsce wzi si Kalemeros energicznie do pracy. Gdy za wedug wspomnianych wyej oznacze odsoni i otworzy ow wit skrzyni, oczom jego ukaza si Boy prorok, przyodziany w szat bia jako e by, jak przypuszczam, rwnie i kapanem; a u stp jego, ju na zewntrz skrzyni, spoczywao dzieci, pochowane z szacunkiem na miar krlewsk. Na gowie bowiem miao koron ze zota; zote miao i trzewiki, tudzie szat drogocenn. Kiedy wspczeni temu wydarzeniu mdrcy i kapani na prno gowili si nad zagadk, co to za dzieci, kim ono byo i skd, i dlaczego tak wanie byo ubrane, podobno Zachariasz 48, przeoony klasztoru w Gerara, dosta przypadkiem w swe rce star i po hebrajsku napisan ksig, nie nalec do ksig kanonicznych. Mona w niej byo odczyta wiadomo, e kiedy Joas, krl Judei, zabi Zachariasza proroka, wtedy w swym krlewskim domu dowiadczy ogromnego nieszczcia. Sidmego bowiem dnia od mierci proroka, zgin nagle ukochany ze wszech miar przez krla syn jego. Tote domyli si wadca, e cios ten spad na niego na znak Boego gniewu; i pochowa dzieci u stp proroka, by w ten sposb si broni i przebaga Boga za sw zbrodni popenion na osobie witego. Tak zatem o powyszym wydarzeniu usyszaem relacj. A ciao proroka, chocia od wielu pokole wstecz spoczywao pod ziemi, ukazao si nietknite, z ogolon do samej skry gow, niezbyt wyduon, o prostym nosie, i nie zanadto zapuszczonej brodzie; oczy byy nieco wpadnite i przesonite brwiami. ZA ASK TRJCY WITEJ

46

Por. wzmiank o nim wyej, ks. VI, rozdz. XXXII.